‘Lúcás Díolmhan - dreach gan nimh’

Eagrán de dhá dhán ar Lúcás Diolún (1579-1655) maille le tráchtaireacht ar a

dtábhacht i leith an eadarchultúrachais in Éirinn i ndeireadh Ré an Choncais.

Luke Callinan B.A.

Tráchtas don chéim M.A. sa Nua-Ghaeilge

Roinn na Gaeilge

Ollscoil na hÉireann, Gaillimh.

Stiúrthóir: An Dr Feargal Ó Béarra

Ceann na Roinne: An Dr Graham Isaac

Meán Fómhair 2013

- ii -

FOCAL BUÍOCHAIS

Ba mhaith liom buíochas ó chroí a ghabháil leis an Dr Feargal Ó Béarra, stiúrthóir

éirimiúil an tráchtais seo. Murach é, ba theirce go mór mo thuiscint ar an nGaeilge

agus ar fhoinsí Gaeilge nach beag a dtábhacht i leith na tuisceana atá againn ar ár

ndúchas. Is deacair tábhacht na comhairle gan teorainn is dual dó a mheas agus ní

miste a mhaíomh nach mbeadh sé ar mo chumas eagar a chur ar fhilíocht dá

macasamhail seo ina héagmais, gan trácht ar í a thuiscint.

Is iomaí duine a chuir leis an saothar seo ar bhealach amháin nó ar bhealach

eile agus b’fhánach an mhaise iarracht a dhéanamh iad ar fad a áireamh anseo. Ní

mór suntas a thabhairt do phearsana áirithe, mar sin féin, ar mhór an cúnamh dom

iad agus mise i mbun an tráchtais; tá buíochas ar leith ag gabháil do Cholm Ó Cuaig

M.A., an té a chuir an síol agus a chothaigh é, nuair ba mhó a theastaigh. Bhí fáil ar

an Dr Nollaig Ó Muraíle i gcónaí leis na ceisteanna is achrannaí a réiteach agus

téagartha a bhí an cúnamh a fuair mé ón Dr Lillis Ó Laoire agus ón Dr Niall Ó

Ciosáin. Liam Ó hAisibéil agus Aengus Finnegan beirt eile a chuir eolas agus foinsí

fiúntacha ar mo shúile dom, rud a chinntigh nach iomarcach líon na lúb ar lár agam.

Fial flaithiúil a bhí riar mór cairde agus bráithre gaoil lena gcuid ama chun

cluas a thabhairt do mo chuid rámhaille, bíodh is nár bhain an rámhaille úd le

mianach na hoibre a bhíodh idir lámha i gcónaí.

Tá mé faoi chomaoin acu seo uile as an gcuideachta anamúil a thug siad

dom le bliain anuas. Murach iad, tar éis an tsaoil, níorbh fhiú agus focal amháin a

chur ar phár.

Is cuid den mhuc an t-eireaball agus is cuid den ubh an bogán

- iii -

ACHOIMRE

Eagrán Dioplómaitiúil agus Criticiúil de dhá dhán eicifileacha ón seachtú haois

déag is ábhar don tráchtas seo. Sa lámhscríbhinn A v 2 in Acadamh Ríoga na

hÉireann atá fáil ar Duanaire na nDiolmhaineach, an cháipéis as ar tógadh an

fhilíocht. Bailiúchán de dhánta moltacha do bhaill éagsúla Mhuintir Dhiolúin, ar de

shliocht na Sean-Ghall iad, an duanaire céanna. Is marbhna agus adhmholadh ar an

bpátrún Sior Lúcás Diolún (1579-1655) an dá dhán a chuirtear in eagar sa tráchtas

seo. Déantar plé sa réamhrá ar an eadarchultúrachas in Éirinn i ndeireadh ré an

Choncais agus ar stair mhuintir Dhiolúin mar chomhthéacs cultúrtha agus sóisialta

don fhilíocht mholtach atá in eagar ansin thíos agam.

- iv -

CLÁR AN ÁBHAIR

Focal Buíochais........................................................................................................ii

Achoimre................................................................................................................iii

1. Réamhrá

1.1 An tEadarchultúrachas agus Éire i ndeireadh Ré an Choncais...........................vi

1.2 An Pátrún: Lúcás Diolún agus a Dhúchas.........................................................xv

1.3 An File: Ag Iompar Cultúir...........................................................................xxvii

1.4 An Scríobhaí.................................................................................................xxxii

1.5 Meadaracht and Ábhar na nDánta................................................................xxxiii

2. An tEagrán

2.1 An Polasaí Eagarthóireachta...............................................................................1

2.2 Eagrán Normalaithe – Adhbhal an-ágh na nGaoidheal.......................................2

2.3 Eagrán Normalaithe – Dia do bheatha, a Bharr Chuircneach............................12

2.4 Nótaí.................................................................................................................16

3. ARÉ 23 M 46: 23

3.1 Eagrán Dioplómaitiúil de chuntas ar Stair Chlainne Diolúin...........................25

4. Aguisíní

4.1 Polasaí Eagarthóireachta don Eagrán Dioplómaitiúil........................................27

4.2 Eagrán Dioplómaitiúil – Adhbhal an-ágh na nGaoidheal..................................30

- v -

4.3 Eagrán Dioplómaitiúil - Dia do bheatha, a Bharr Chuircneach.........................39

4.4 Ginealach..........................................................................................................43

4.5 Foinsí an Ghinealaigh.......................................................................................44

4.6 Duanaire na nDiolmhaineach: Clár na nDánta.................................................51

4.7 Fionnadh na nDiolún: Muintir Dhiolúin i Lámhscríbhinní na Gaeilge............54

4.8 Léarscáil: Mór-theaghlaigh de bhunadh na Normannach agus na nAlbanach

in Éirinn na Meánaoise Deireanaí...............................................................57

4.9 Léarscáil: Dúiche Mhic Coistealbha.................................................................58

4.10 Armas Diolúin................................................................................................59

4.11 Lámhscríbhinn: ARÉ A v 2: 28a - 29a..............................................................60

4.12 Lámhscríbhinn: ARÉ A v 2: 25a-b....................................................................63

Leabharliosta..........................................................................................................65

Logainmneacha......................................................................................................75

Ainmfhocail Dhílse................................................................................................76

- vi -

RÉAMHRÁ

1.1 AN TEADARCHULTÚRACHAS AGUS ÉIRE I NDEIREADH RÉ AN CHONCAIS

Spenser, Stanihurst, Hanmer, Camden, Barclaí, Morison, Davis, Campion, agus gach Nua-

Ghall eile d'á scríobhann uirre ó shoin amach, ionnus gur b’é nós, beagnach, an

phroimpiolláin doghníd, ag scríobhadh ar Éireannchaibh. Is eadh, iomorro, is nós do’n

phroimpiollán, an tan thógbhas a cheann i san samhradh, bheith ar foluamhain ag

imtheacht, agus gan cromadh ar mhion-scoith d'á mbí ’san machaire, nó ar bhláth d’á mbí

i lubhghort, gémadh rós nó líle uile iad, acht bheith ar fuaidreadh go dteagmhann bualtrach

bó nó otrach capaill ris, go dtéid d’á unfairt féin ionnta. Mar sin do’n droing thuas (...)

(Céiteann, 1987a: 4)

Ar neach do shliocht Gaoidhil Ghlais

ná ceil gach iúl dá n-úarais,

ná ar Shean-Ghallaibh fóid na bhFionn,

lér cheanglamair óig Éirionn... (Bergin, 1970: 26 7 Ó Raghallaigh, 1930: 66)

Ní miste aithris a dhéanamh ar an gcliché gur tréimhse chinniúnach i stair na

hÉireann an seachtú céad déag. I ndeireadh an tsaoil, is beag gné de chultúr, de

pholaitíocht ná de gheilleagar na hÉireann nár réabadh anuas le linn na haoise seo

agus is ann fós do bhearnaí tuisceana i dtaobh an phróisis seo a d’fhág againn a

bhfuil fágtha d’fhothraigh an chultúir Ghaelaigh righin úd a sheas in aghaidh

thonnadh an choilíneachais chultúrtha le fada an lá. Go deimhin, níl freagairt fós ag

gabháil do roinnt ceisteanna i ndáil le comhdhéanamh shochaí chumaiscthe seo na

hÉireann i ndeireadh ré an Choncais.

Is iomaí ceist i dtaobh an eadarchultúrachais in Éirinn na linne, ar doiléir go

fóill a thoradh, a dhónn an gearb ag an té a dteastaíonn tuiscint chuimsitheach uaidh

ar shaol mhuintir ‘Raoileann’1 ag an tráth seo. Is fiú sa chomhthéacs sin tagairt a

dhéanamh don phlé atá déanta ag Burke ar cheist na hibrideachta cultúrtha:

1 Raoile(ann): Focal a bhíodh in úsáid ag na filí arb ionann é agus ‘Éire(ann)’; cf. Caibidil 2.2:

§14b.

- vii -

The concept of hybridity has also been criticized for offering ‘a harmonious

image of what is obviously disjointed and confrontational’ and for ignoring

cultural and social discrimination. It is obvious enough that prolonged

encounters between human groups have included a good deal of conflict.

However, it may be useful to distinguish these social conflicts from their

unintended consequences over the long term – the mixture, interpenetration

or hybridization of cultures (2009: 7).

Ar fhaitíos na doiléire, is iad Gaeil, Sean-Ghaill agus Nua-Ghaill na trí dhrong a

áirítear sa chumar eadarchultúrtha seo. Tá sé ráite ag Connolly gur chuir na teidil

seo ‘ethnic identities’ in iúl (2008: 6). Go hachomair, b’iad na Gaeil an dream a

ceapadh a bheith uathúil d’Éirinn agus d’Albain, ba Ghaill iad na Sean-Ghaill a

tháinig go hÉirinn le hIonradh na Normannach (c. 1167) agus Sasanaigh mar aon

le hAlbanaigh a bhí sna Nua-Ghaill a tugadh anall go hÉirinn ó lár an séú haois

déag i leith le linn Choncas Túdarach na hÉireann.2

An pobal úd ar a dtugtar ‘Sean-Ghaill’ is mianach d’fhilíocht an tráchtais

seo; an teagmháil a bhí acu leis na Gaeil agus na Nua-Ghaill, an chaoi a ndearnadh

nó nach ndearnadh iad a chomhshamhlú i gcultúr na nGael agus an seasamh

geilleagrach, cultúrtha, sóisialta agus polaitíochta a bhí acu i dtír inar chuir a sinsir

fúthu tuairim is ceithre chéad bliain roimhe. Ní breithiúnaí ach eadránaí atá sa

tráchtas seo idir foinse agus pobal d’fhonn eolas ar dhúchas na hÉireann a

scaoileadh; agus is mar sin is cóir caitheamh leis.

Ar mhaithe le forbhreathnú ar na ceisteanna agus ar na tréithe is mó a

luaitear leis na Sean-Ghaill chéanna, níor mhiste iad a phlé i gcomhthéacs na n-

eipeagraf thuas le Seathrún Céitinn († c.1644) agus Eoghan Ruadh Mac an Bhaird

(† 1609)3 ach go háirithe. Tagairtí iad seo a thugann léargas luachmhar ar

2 Déanann Ó Snodaigh plé ar cheist na bPlandálaithe Albanacha, ní a thugann gnéithe nua isteach

do chíoradh an eadarchultúrachais in Éirinn na linne (1995: 21-35). 3 ‘Bhí, ar a laghad, cúigear bárd den ainm agus den sloinneadh seo (Eoghan Ruadh Mac an

Bhaird), ach ’sé an t-Eoghan Ruadh a fuair bás sa mbliadhain míle sé chéadh agus a naoi atá i

gceist’ agus is mar sin d’údar an dáin thuas (Ó Raghallaigh, 1930: 49).

- viii -

weltanschauung dhá thraidisiún éagsúla mar atá, scríobh na staire agus cumadh na

filíochta sa chéad leath den seachtú céad déag.

Ní féidir Sean-Ghaill an seachtú haois déag a mheas gan tuiscint de chineál

éigin ar stair na hÉireann ón tríú haois déag i leith, ar ndóigh, athmhúnlú agus

athmhúscailt an chultúir Ghaelaigh sa dá chéad bhliain ó Ionradh na Normannach

ach go háirithe. Dar le Caball, ‘(i)deological manipulation and revival of arcane

inauguration rites for Gaelic lords, and the collation of supposedly authoritative

dynastic pedigrees for Gaelic noble families in the fourteenth century, attest to a

deliberate reworking of tradition to reaffirm the integrity and vitality of the

indigenous polity’ (2006: 81). Feictear dom go bhfuil a mhéar brúite ar an gcuisle

ag Caball sa mhéid is gurb é righneas agus solúbthacht an chultúir le linn na

tréimhse seo is mó a chinntigh a neart agus a mhúnlaigh an chaoi ar chaith na

Normannaigh leis.

Faoi mar atá áitithe ag Connolly:

For English lords ruling over a largely Gaelic population, and required to

come to terms of some sort with the native rulers of adjoining territories, the

employment of Gaelic minstrels, poets, and genealogists, and the adoption

of local traditions of hospitality, feasting, and recreation, were obvious

means of acquiring and preserving status (...) At the same time it is

important to emphasize that these multiple cultural adaptations were not

simply a matter of a ruling elite dabbling in the ‘little tradition’ of their

social inferiors, as ruling classes did all over Europe (...) On the contrary the

bards, historians, and jurists whose services were engaged by magnates like

the earls of Ormond and Kildare were practitioners of a sophisticated if

highly stylized court culture. What they produced for their new English

patrons was not light entertainment, but odes celebrating their lordly and

martial virtues, and genealogies providing them with a pedigree stretching

back to the heroes of the Gaelic, European, or biblical past. (2009: 36-7)

- ix -

Bhí ‘Uird Bhanbha’4 agus cultúr na nGael in ann dul i ngleic leis na Sean-Ghaill,

an treibh úd á sú isteach agus á comhshamhlú i dtraidisiún buan diongbháilte, ba

chosúil. Baint lárnach a bheadh ag na filí, agus ag a gcuid filíocht mholtach ach go

háirithe, leis an bpróiseas seo. Ní mar sin go baileach a bhí sé, ámh, dar le

McCormack. Cé gur tharraing scata de thiarnaí na Sean-Ghall gnáthaimh na nGael

chucu féin, rud a d’fhág go ndeirtí gur ‘Ghaelaí ná na Gaeil féin’5 iad, ‘(a)s the

sixteenth century progressed, (Irish) society came under increasing pressure from

the English of Ireland, who sought to impose their cultural and social norms

throughout the island (..) Gaelic-Irish society and culture was increasingly

marginalised’ (2008-9: 242). Ní foláir barúil Mhinahane agus an t-áiteamh a

dhéanann sé ó thaobh na filíochta moltaí a thabhairt chun cuimhne:

Such praise was meant to be the spur to a strenuous life. The poets

sometimes point out, and may even make this the major idea of the poem,

that nobility cannot be taken for granted, it isn’t just something certain

people are born to, it has to be proved or earned. And this theme is implied

even when not openly stated. Whether they are legendary or historical, the

persons a given lord is compared to are known models of courage and

character. The lord must often have felt that his praises were given to him

on credit, or that they were a kind of prophecy which his life was supposed

to fulfil. (2013)

4 Filí na hÉireann cf. Caibidil 2.2: §3c. 5 Deir Mac Lysaght gur thug Ionradh na Normannach sloinnte nua isteach sa tír ‘which in due

course became Hiberniores Hibernicis ipsis. The old Latin cliché is applicable to the names as

well as to the people who bore them, for no one to-day would regard Fitzgerald or Burke as any

less Irish than O’Connor or MacCarthy’ (1985: 16). Ní fios cén uair a dúradh, ná cén duine a dúirt,

an frása seo den chéad uair ach is fíor gur in úsáid ag náisiúnaithe an naoú haois déag a bhí sé, mar

is léir ón dán ‘The Geraldines’, le Thomas Davis, a foilsíodh in Nation, 13 Eanáir 1844:

These Geraldines! These Geraldines!—not long our air they breathed;

Not long they fed on venison, in Irish water seethed;

Not often had their children been by Irish mothers nursed;

When from their full and genial hearts an Irish feeling burst!

The English monarchs strove in vain, by law, and force, and bribe,

To win from Irish thoughts and ways this ‘more than Irish’ tribe;

For still they clung to fosterage, to breitheamh, cloak, and bard:

What king dare say to Geraldine, ‘Your Irish wife discard’? (Davis, 2011)

- x -

Caithfidh sé gur dúshlánach an tsamhail do mheon Éireannach an lae inniu a leithéid

de ról a thuiscint ina iomláine ó tharla tréithe daingne an chultúir sin as ar gineadh

na filí agus an fhilíocht chéanna caillte le cúpla céad bliain.

Bídís gaelaithe nó a mhalairt, faoin seachtú haois déag is féidir a mhaíomh

go raibh na Sean-Ghaill fite fuaite le cultúr na nGael le cúig chéad bliain. Phós lear

maith acu baill de theaghlaigh Ghaelacha agus is cosúil go ndearnadh clanna áirithe

a ghaelú.6 Go deimhin féin, tá sé áitithe ag Nicholls nach féidir ‘Gaelú na

Normannach’ a phlé gan suntas a thabhairt dá bpósadh le Gaeil. Is ionann

neamhaird a dhéanamh de sin, dar leis, agus do thuiscint ar an gcomhshamhlú a

chur amú (2003: 17)7.

Dá threise í mar fhoinse, ní hí an fhilíocht mholtach an t-aon fhoinse amháin

a thugann fianaise ar an eadarchultúrachas in Éirinn an seachtú céad déag óir is ann

freisin d’fhoinsí eile a bhfuil sé feiceálach iontu. Is cuid lárnach de bhéaloideas na

hÉireann í an bhean sí. Glacadh leis go coitianta gur teaghlaigh Ghaelacha amháin

a lean an bhean sí, ach ina leabhar ceannródaíoch ar an ábhar, chuir Lysaght roimpi

an cheist, ‘If the death-messenger was believed to restrict her attention to certain

families, which families are these and what, if anything, have they in common?’

(1986: 56). Is cosúil, i bhfianaise an bhéaloidis, gur ar chlanna a raibh ‘Ó’ nó ‘Mac’

sa sloinne acu is mó a bhí aird na mná sí (Lysaght, 1986: 56-7). Tá castachtaí ag

gabháil leis an gcreideamh seo, mar sin féin:

Those versed in genealogy and onomastics may object that this statement is

not completely true, since some families who have Mac or O in their names

and whose names are completely Irish are not of Irish descent. The Ó

Dubhghaill, for instance, are of Norse extraction. In other instances the Mac

or O might have been added to non-Irish, particularly Anglo-Norman

surnames, for example, Mac Óda. (...) Saying that the death-messenger

follows 'the O and the Mac' is a concrete way of expressing the idea that she

6 Tá tuilleadh plé ar Lúcás Diolún, pátrún na ndánta atá in eagar sa tráchtas seo agus duine de

shliocht na Sean-Ghall in Éirinn, i gCaibidil 1.2. 7 Díol suntais, áfach, easpa na sloinnte Gaelacha ag mná céile na nDiolún (cf. Aguisín 4.4).

- xi -

is attached to families regarded as truly Irish. Once a saying of this type has

developed it is only natural some informants should take it literally, while

others would realise the wider idea it was supposed to express. It is not

surprising to find statements like the following:

‘The banshee is supposed to cry after the Macs and the O's, but she is also

supposed to cry after old Irish families such as Dillons, Brownes, Walshes,

Dawsons and other families (Westmeath 1).’ (Lysaght, 1986: 57)

Is é an feiniméan seo atá ina ábhar spéise do thopaic an eadarchultúrachais, riocht

Gaelach á tharraingt ag na Sean-Ghaill chucu féin lena gcumhacht a dhlisteanú agus

a neart a bhuanú – i dtéarmaí praiticiúla, seilbh á coinneáil acu ar na tailte a ghoid

siad ó thaoisigh Ghaelacha. Mar atá ráite ag Lysaght, ‘The acknowledgement that

the bean sí/banshee, badhb, etc. followed a family can then be interpreted as

indicating the family in question had an ancestral claim to the land, they being the

rightful spouses of their lands’ (1986: 206-7). Is ceann de phríomhthréithe na

filíochta moltaí trí chéile é seo.

Tá rian láidir fágtha ag an idirghníomhú eadarchultúrtha seo ar ghnáthaimh

an phobail freisin. Bíodh is go raibh córas ar leith ag na Normannaigh le hachar

talún a thomhas, b’éigean dóibh a modh féin a dheilbhiú i leith na timpeallachta nua

seo, rud a chuaigh i bhfeidhm ar chóras thomhas na talún in Éirinn le linn na

Meánaoise (Sheehan, 1978: xvii).

Is call aird a tharraingt ar Choncas na dTúdarach agus teacht na Nua-Ghall

go hÉirinn sa séú haois déag. Ba é an concas seo, i ndeireadh na dála, a chuir iallach

ar mhuintir na hÉireann a gcultúr féin a athshamhlú arís eile i gcomhthéacs theacht

an dreama úir. Tháinig seift eile ar fad chun cinn i dtaca an ama seo le deighilt

shoiléir a dhéanamh idir an ní a bhí gaelach agus an ní a bhí gallda nó coigríochach

.i. cúrsaí creidimh.

Agus claochlú na sochaí Gaelaí in Éirinn na Nua-aoise Luaithe á phlé ag

Cunningham, ar chúis é le teacht chun cinn an chreidimh mar sheift scaoilte, áitíonn

sí:

- xii -

Through the medium of history the Irish scholarly elite sought to come to

terms with the rapid transformation of Gaelic society since the mid-

sixteenth century. During that time one political and social elite had

replaced another, the economic basis of society had been reshaped, and the

beginnings of the transition from a world of traditional religion to that of

reform, both Protestant and Catholic, had shattered traditional bonds and

created new tensions. (2003: 150)

Ní ann do shampla is fearr ná is téagartha de scríobh na staire le linn na tréimhse

seo ná Foras Feasa ar Éirinn leis an gCéitinneach, saothar a thugann léargas ar na

trí dhream nó ‘aicme’ seo agus ar an gcaoi a ndearnadh iad a shainiú óna chéile.

Thug sé an saothar seo chun críche sa bhliain 1635 agus mar a mheabhraíonn Ó

Buachalla dúinn, dar le Céitinn, ‘(b)hí na Gaeil is na Sean-Ghaill araon le háireamh

i measc ‘áititheoirí’ na hÉireann, mar ‘Éireannaigh’; ní raibh na Nua-Ghaill. Bonn

reiligiúnda a bhí leis an idirdhealú sin: san fhírtheist a bhí le tabhairt ‘ar

Éireannchaibh’ ba ghá a áireamh ‘a mbeith daingean i san gcreideamh Catoileaca’’

(1996: 79). Níorbh é an Céitinneach an chéad duine a bhain úsáid as an téarma

‘Éireannach’ ach ní mór a rá gurb eisean a mhúnlaigh an tuiscint a ghabhfadh leis

an téarma, ceann a shamhlaigh na Sean-Ghaill comh maith leis na Gaeil in aon

phobal amháin. Níor chuir Céitinn fiacail ina cháineadh ar na Sasanaigh a rinne

iarracht stair na hÉireann a athscríobh. Más ea, is fíor nár chuir roinnt filí fiacail sa

chur síos a rinne siad ar anchás na hÉireann nó ina gcreideamh gurbh iad na Gaill

ba chúis leis:

Má thug an Deónaghadh dhi

Saxa nua dan hainm Éire,

bheith re a linn-se i láimh bhiodhbhadh,

don innse is cáir ceileabhradh. (O’Rahilly, 1927: 147)

Ar Fhear Flatha Ó Gnímh a leagtar an dán áirithe sin agus ar phlé an dáin do

Mhinahane, cáilíonn sé an seasamh atá tógtha ag an bhfile:

(...) it is hardly fair to say that the poets were “culturally exclusive” simply

because they wished to maintain their own culture and language. Were they

- xiii -

supposed to accept the New English policy of destroying them and all that

they stood for, and making Ireland so English, as John Davies put, that the

only difference between England and Ireland would be the Irish Sea? As a

matter of fact, the patient work they had done over several centuries with

Burkes, FitzGeralds, Butlers and other Anglo-Norman settlers shows how

far they were prepared to go to make space in their culture for others. The

seventeenth century poets were ready, in principle and in practice, to

continue doing so. To modern minds it has often seemed bizarre that poems

were made for the likes of Nicholas Walsh, Dominic Sarsfield, or George

Carew, who were judges, generals, governors of the aggressive New English

power, and surely unlikely patrons of filíocht. But this was attempted

cultural inclusion (2013).

Más amhlaidh a bhí na filí ina ‘key agents of change in the reformulation of Gaelic

ideology which occured during the course of the thirteenth and fourteenth

centuries’, ní beag an tionchar a bhí ag a raibh ar bun acu breis agus trí chéad bliain

níos deireanaí ach oiread (Caball, 2006: 81):

Perhaps the great achievement of the Gaelic literati of the seventeenth

century was the forging of an Irish communal identity that fused Roman

Catholicism with Gaelic consciousness, uniting those of Gaelic descent and

those of Anglo-Norman descent under a common religion, a common

culture and a common monarch (Mac Craith, 2006: 192).

Ní fios fós cén chaoi a ndeachaigh na hathruithe polaitiúla, sóisialta,

cultúrtha agus geilleagracha i bhfeidhm ar eadarchultúrthas na nGael, na Sean-

Ghall agus na Nua-Ghall ach tugann an fhilíocht mholtach léargas fíor-

thábhachtach ar an scéal, gan cheist. Faoi mar atá cíortha ag Ó Ciosáin, ‘(d)ar le

Edwards, ba le teann bagairt mhíleata a choinnigh rialtas Shasana a ngreim ar an

tír. Dar le Raymond Gillespie, ba thoradh an suaimhneas ar ghlacadh na nGael le

córas dlí Shasana. Pé scéal é, tréimhse chinniúnach a bhí ann do na Gaeil, ach ní

chuirtear síos ar cé mar a chuaigh imeachtaí i bhfeidhm ar na Gaeil i bhformhór

saothar na staraithe acadúla. Is le linn na tréimhse seo (1607 – 1641) a briseadh

- xiv -

neart eacnamaíoch na dtaoiseach Gaelach’ (2008: 230). Más uainn cuid den scéal a

réiteach, is gá agus géarghá filleadh ar na bunfhoinsí atá ar fáil dúinn lena ríomhú

agus lena scagadh go mion. Ba é Titley a d’fhógair, trí bhéal an fhile Mhuiríoch Uí

Dhálaigh ina shaothar ficsin An Fear Dána, gur ‘(i)dir na ranna atá an fhírinne an

té a loirgeodh é’ (1993: 9).

Níor mhiste cluas a bhfuil bior uirthi a thabhairt do chomhairle Titley. É

féin a mhaígh gur ‘fearann aighnis’ a bhí sa stair ‘riamh anall’ (2012: 11) agus ‘go

raibh riamh suathadh intleachtúil laistigh den Ghaeilge nárbh ionann i gcónaí é agus

an suathadh a bhí ar siúl lasmuigh sa Bhéarla’ (2012: 6). Is ar an mbonn úd atá

tábhacht faoi leith leis an bhfilíocht atá in eagar anseo agus a macasamhail, idir a

bhfuil curtha in eagar agus an slám di atá fágtha gan eagar go fóill. Nó go ndéanfar

fíor-iarracht a gcuireann sí ar fáil dúinn a scrúdú agus a thuiscint, is suarach a bheas

an lón anama a chothaíonn cultúr na hÉireann feasta.

- xv -

1.2 AN PÁTRÚN: LÚCÁS DIOLÚN AGUS A DHÚCHAS8

Henry de Lion, otherwise Dillon, came to Ireland in 1185 as companion and secretary to

the Earl of Morton, afterwards King John. Soon after their arrival Morton knighted Dillon

and conferred on him the extensive territory known as Machaire Cuircne and other lands

in western Meath. In the time of Henry VIII it was made the barony of Kilkenny West

because Kilkenny West was then the principal castle of the Dillons (Cox, 2000: 71).9

Is ionann, i ndáil le sonraí, cuntas Cox ar theacht na nDiolúnach go hÉirinn den

chéad uair agus an iontráil atá le fáil in Burke’s Peerage & Baronetage: ‘Sir

HENRY de LEON, a cadet of the Vicomtes de Leon, of Brittany, accompanied Price

(later KING) JOHN to Ireland 1185 and acquired extensive land grants in Cos

Longford and Westmeath which he held as a tenant in chief by service of 60 knights’

fees, he and his heirs thereby being called to the Irish Parliament. These lands were

called Dillon’s county till shired and divided into the barony of Kilkenny West and

others by statute 34th HENRY VIII10; he was afterwards styled ‘Premier Dillon,

Lord Baron of Drumraney’. He completed the Franciscan Monastery at Kilkenny

West; m – dau of Sir John de Courcy, and was bur 1244 (...)’ (1958: 850). Tá a

mhacasamhail sin le fáil in Lodge (1789: 136). Tá léarscáil mar Aguisín 4.8 thíos

agam a thugann léiriú ar an gceantar a raibh forlámhas na nDiolún, nach mór, le

linn na tréimhse seo agus is féidir ginealach na clainne ó Henry de Leon i leith a

8 Feic Aguisín 4.4 le haghaidh leagan de Ghinealach Mhuintir Dhiolúin. 9 Féach léarscáil de mhór-theaghlaigh Normannacha agus Albanacha in Éirinn le linn na

Meánaoise deireanaí in Aguisín 4.8. 10 Sa bhliain 1542 a cuireadh an reachtaíocht seo i bhfeidhm:

‘Forasmuch as the shire of Methe is great and large in circuit, and the west part thereof laid about

and beset with divers of the Kings rebells; and that in several parts thereof the Kings writs, for lack

of ministration of justice, have not of late been obeyed, ne his Graces lawes put in due exercise; and

that the sheriffe of the said shire most commonly hath beene one of the inhabitants of the English

pale, and is not able to execute the Kings processe and precepts, and other things belonging to his

office, throughout and by all the said shire, and in especiall in diverse places of the west part of the

same. In consideration thereof it is thought meet that the said shire should be divided and made into

two shires, and one of them shall be named and called the countie of Methe, and the other shall be

called the countie of Westmethe (...) I shall quote exactly the provision in regard to the extent of

Westmeath:’ that ‘Dillons Countrey, named Maghirquirke, (be) made and named the baronie or

hundred of Kilkenny west; which baronie or hundred of Kilkenny west shall have and contayne in

the same the paroches of Kilkenny, Dromvrane, Bonowne, Oughevalle, Artenecrane, Alone and

Brawny Iwryn (...)’ (Walsh, 1957: xii-xiii).

- xvi -

fheiceáil ach súil a chaitheamh ar Aguisín 4.4.

Sin é cuntas oifigiúil na staire agus an Bhéarla ar bhunús na nDiolúnach,

cuntas nach dtagann ar chor ar bith leis an leagan amach a chum na Gaeil ar an

scéal. De réir na bhfoinsí Gaeilge, ní ionradh ach filleadh a rinne na Diolúin sa dara

haois déag, seift a mhínigh ar bhealach simplí céard ba chúis le dream seanghallda

a bheith gaelach, seift a bhronn oidhreacht ghaelach ar dhream nár de bhunadh na

nGael ar chor ar bith iad.

Seo mar atá ag Mac Fhirbhisigh ar shinsir na nDiolún:

Atáid cineadhain Erinn as cuntabhairt againn a lán da luaitear orra; as

amhlaidh tarla a n-urmhór sin samhlaidh .i. aderthear go ndeachsad ar aile

do uaislíbh Ereann ’na nGaoidheala tar muir a hErinn agus go ttangadar

athaidh fhada iaramh <a sleachta> ’na nGulla, ’na mBreatnacha, no ’na n-

eachtairchineula ele in Erinn do risi; as dibh sin (...) Diolmhuinigh

Mhachaire Chuirc (aithristear gurob do Chlannaiph Nell an Desgert, do

Sliocht Lochain Diolmhuin, doibh mar a deuram ag labhaírt ar

Diolmhuineachaibh udhen). (Ó Muraíle, 2003: 162)

Faightear dhá leagan den scéal a bhaineann leis na Diolúnaigh i saothar Mhic

Fhirbhisigh, agus is fiú aithris a dhéanamh ar na sleachta ina n-iomláine anseo:

1. 833.1 <Sliocht Lebhair Shémuis Mhec Firbhisigh: Anno Christi [ ], diar

fás cogadh edir Riocard, righ Saxon, agus righ Breatan, tainig sgribhinn o

righ Saxon ar cheann giuisdis Ereann .i. Iohannes, easbog Norwich (da

ngairtir ‘An Gailleasbog ’), agus ar ceann mhaithe Gall Éreann agus ar

cheann Dhiolmhuinigh Machaire Chuirc, 7c., agus fagbuis Riocard Diuid

ina ghiuisdís in Erinn, 7rl.>

2. 833.2 Ader ar aile nuaiteaglom gurob do Chlannaibh Nell an Desgirt

Diolmhuinigh Machaire Chuirc agus gurob marso tarla a mbeth as Erinn go

a tteacht ’na nGalla no <’na> Saxoncha innte .i. dia ro marbhadh Colman*

mac Feargusa Cirrbeoil mc Conuill Creamhthainn mc Nell Naoighiallaigh,

- xvii -

<*alíí, Colman Mor, 7c., no Rímhidh> la Locán <Leochán> Diolmain mac

Dúnluing mc Fearghusa Cirrbeoil mc Conuill, 7c., ut dicitur:

833.3 Aodh Sláine is Colmán Rímhe,

sé blíadhna don dís i righe,

fuair Colmán na ccreach a ghuin

'ga teach rá Logán <no Leochan, nó Locán> Diolmhuin.

833.4 Tres an marbhadh sin téd Locán Diolmain ar a iomghabhail i Saxoin

go ttainig Roibeard Saxonach da shliocht anair mar tánghadar Saxgaill le

Diarmuid, righ <Laighean>, mar ad clos go coitcheann, gur cathaigh an

Roibeard reamhraite re righ Midhe um cheann a thíre, agus fos do innis do

Ua Maoileachluinn, do righ <Midhe>, do Ua Maoilmuaidh, agus do

M<h>ág Eochagáin, gurbha combhrathair genealaigh dóibh é ar tteacht do

on Locan Diolmuin remhráite, agus iarsin <tugadh> Machaire Cuirc do

dudchus do fén agus da chineadh, 7c., <oir ba duthchus sinsir dho é. Colmán

Rímhidh do marbadh re Lochán Diolmana remhraite anno Christi 600> (Ó

Muraíle, 2003: 172).

Is ann do roinnt tagairtí, ar dearbhú iad laistigh den traidisiún ar an méid sin thuas,

i dtaobh mharú an Cholmáin Rímhe sin ag Lochán Diolmhain thart ar an mbliain

603 A.D, más fíor. Seo thíos blaiseadh de na tagairtí is tathagaí:

Annála Uladh [sub anno 603 AD]:

Anno Domini .dco.iiio. Iugulatio Colmain Rimedho mc. Baedain Brighi mc.

Muirchertaig Mc. Earca a uiro de genere suo .i. a uiro de genere suo qui

dictus est Locan Dialmana.

Cedu righe, cedu recht

ce(du) nert for righradha,

inid Colman Rimidh ri

- xviii -

ro·mbi Loc[h]an Dithnadha11

(Mac Airt & Mac Niocaill, 1983: 100)

Leabhar na Nuachongbhála [An Leabhar Laigheanach]

[sub anno 602 AD]:

Colmán Rímid 7 Aed Sláne .uii. Co torchair Aed Slane la Conall ṅGuthbind

mac Suibne. Dorochair im Colman Rimid la Locan Dilmana’

(Best et al., 1954: 95)

Annála Rioghachta Éireann [sub anno 600 AD]:

Iar mbeith sé bliadhna hi righe nEreann dAodh Sláine, mac Diarmatta, 7 do

Colman Rimidh, mac Baetain, mic Muircheartaigh, mic Muireadhoigh, mic

Eoghain, mic Néll, do chEr dna Colman Rimidh la Lochan Díolmana,

torcair Aodh Sláine la Conall nGuithbhinn, mac Suibhne, mic Colmáin

Móir, no Bicc, mic Diarmatta, mic Cearbuill ag Loch Semhdidhe. Aodh

Gustan, comalta Conaill, 7 Baothghal Bile ron-guinsEtor, conadh dia

noidheadhaibh as rubradh.

Cedu righe cedu reacht, cedu nErt for rioghradha,

Enid Colman Rimidh rí, rombi Lochan Diolmana.

Ni ba hairmirt ind airle, do na h-ócaibh Tuaidh Tuirbhe

Conall rombi Aodh Sláine, Aodh Sláine rombii Suibhne12

(O’Donovan, 1856: 227)

11 Tugtar aistriúchán Béarla air: AD 603. The slaying of Colmán Rímid son of Baetán Bríge son of

Muirchertach Mac Erca by a man of his own kindred i.e. by one of his kindred called Lochán

Dilmana. Of what value kingship, of what value law/ Of what value power over princes/ Since it is

king Colmán the Counter/ Whom Lochan Dithnadha has slain?’ (Mac Airt agus Mac Niocaill: 101). 12 Tugtar aistriúchán Béarla air: ‘After Aedh Slaine, son of Diarmaid, and Colman Rimidh, son of

Baedan, son of Muircheartach, son of Muireadhach, son of Eoghain, son of Niall, had been six years

in the sovereignty of Ireland, Colman Rimidh was slain by Lochan Dilmana, [and] Aedh Slaine was

slain by Conall Guithbhinn, son of Suibhne, son of Colman Mor, or Beg, son of Diarmaid, son of

Cearbhall, at Loch Semhdidhe. Aedh Gustan, the foster-brother of Conall, and Baethghal Bile,

wounded him. Of their deaths was said: What is reign, what is law, what is power over chieftains? /

Behold, Colman Rimhidh the King! Lochan Dilmana slew him! It was not a wise counsel for the

youths of Tuath-Tuirbhe! / Conall slew Aedh Slaine, Aedh Slaine slew Suibhne’ (O’Donovan: 227).

- xix -

Chronicon Scotorum [sub anno 604]:

Iugulatio Colmain Rimeda a uiro de genere suo, qui dictus est Locan

Dilmada; unde dicitur:-

Cedu rige ceadu rect,

Cedu nert for rigrada;

Enid Colman Rimid Rí,

Rombí Lochan Dilmada (Hennessy, 1866: 68)13

Meastar gur ag tarraingt ar an eolas a scaoil Mac Fhirbhisigh atá na foinsí seo uile

ó tharla saothar Mhic Firbhisigh curtha ar phár roimh na tagairtí thuasluaite. Is léir

i bhfianaise líon na bhfoinsí, mar sin féin, gur forleathan an glacadh a bhí leis an

mbréagstair seo taobh istigh de rúibric an traidisiúin. Ós rud é nach mbíonn tagairt

shoiléir ag Mac Fhirbhisigh don áit as a bhfuair sé an t-eolas seo, caithfimid glacadh

leis gurb é féin an fhoinse is luaithe atá ar fáil dúinn, nó go dtiocfar ar fhoinse nua

is sine ná í.

Ina theannta sin ar fad, tá cuntas éagoiteann ag Lodge ar an Lochán seo agus stair

an fhine. Áitíonn sé gur tugadh an sloinne ‘Dilune or Delion’ ar Lochán mar gheall

ar mharú Colmáin réamhráite, sloinne arbh ionann é agus ‘brave or valiant’ a deir

Lodge (1789: 135). I ndiaidh an mharaithe do Lochán, b’éigean dó aghaidh a

thabhairt ar mhór-roinn na hEorpa, tráth a raibh cogadh ar bun idir Rí na Fraince

agus Diúc Aquitaine:

He (Lochán) put himself into the Duke’s service, and by his conduct and

bravery, contributed greatly to support him in his sovereignty; in

recompence whereof, he gave him his daughter in marriage; in whose right,

after his father’s death, he became Prince and Sovereign of Aquatine. This

principality continued in his posterity, until K. Henry II. married Alienora,

daughter and heir to William, Duke of Aquitaine (...) and about the year

13 Tugtar aistriúchán Béarla air: ‘Murder of Colman Rimidh by a man of his kindred, who was called

Lochan Dilmada. Hence was said:- Notwithstanding Kingship-not withstanding law- /

Notwithstanding power over chieftains- / Behold! Colman Rimidh, the King! / Lochan Dilmada

slew him!’ (Hennessy, 1866: 69).

- xx -

1172, by his superior power, obtained Aquitaine. Upon which event, to

destroy the popularity of the male descendants of the said Lochan Delion

(...) he brought Sir Henry Delion, and his brother Thomas, infants, to

England (...) The said Henry Delion, (now Dillon) in 1185, was sent into

Ireland, first Gentleman and Secretary to John, Earl of Morton, after K.

John, who granted to him Mac-Carron’s territory, called Corknii, with part

of Annaly (...) (1789: 135-6).

Tá duine de shliocht na nDiolún go mór in amhras faoi bharúil Lodge; nuair a bhí

stair a mhuintire féin á plé ag Gerald Dillon mhaígh sé gur léir, de réir an taighde

atá déanta ag O’Hart, nach bhfuil fianaise ar bith ‘of any such name as Dillon,

Delion, Deloune, or anything like it, in all Aquitaine. O’Hart (...) assigns an origin

in Brittany to the original Dillon in Ireland - and adds that the name was there

ancient and well known’ (1955: 364-5). Suimiúil go leor, bhíodh O’Hart ar aon

fhocal le cur amach Lodge, duine de na ‘best recognised genealogists of the last

century’ dar le O’Hart (1969: 56), nó gur tháinig athrú intinne air agus an dara

eagrán dá shaothar The Irish and Anglo-Irish Landed Gentry á réiteach aige (1969:

669-70). Cuireann Dillon a ladar féin sa scéal ar nochtadh na faisnéise dó gurb é

‘Robert le Dillon’, de réir ‘the Dillon pedigree’, an chéad Diolúnach a tháinig go

hÉirinn (1955: 364). Is tuairim í seo a iompraíonn lámhscríbhinn a breacadh i dtús

an ochtú haois déag.14

Is le síneadh fada ar an gcéad ‘i’ a litrítear an sloinne ‘Diolún’ nó ‘Diolmhan’

i bhfilíocht mholtach na lamhscríbhinní, rud a fhágann gur ‘Díolmhain’ atá ann agus

bíonn an dá fhoirm seo ag malartú ar a chéile i bhfoinsí comhaimseartha. Eiseamláir

den litriú seo teideal oifigiúil an duanaire, Duanaire na nDíolmhaineach. Ní miste

a lua gurb é ‘Diolún’ is ceart ó thaobh na foghraíochta de, ní móide gur mar ghuta

fada a fuaimníodh ‘i’ san fhocal seo riamh. Ní heol dom an fáth go baileach a bhfuil

a leithéid de litriú ann ach tá barúil spéisiúil ag Woulfe faoin gceist:

14 Tá eagrán dioplómaitiúil réitithe agam de chuid sin na lámhscríbhinne, rud atá le fáil i gCaibidil

3.1.

- xxi -

Díolṁain, Díolún – VII – Dylun, Dilloun, Dillon; ‘son of Dillon’ (a Norman-

French personal name formed from an old Teutonic personal name Dill,

Dillo, Dilli, by the addition of the French dim termination ‘-on.’ (...)

Díolṁain, the older Irish spelling of the name may be due to an attempt to

assimilate it to the Irish word Díolṁain) (1923: 281).

Fearann éiginnte is ea sanasaíocht an tsloinne seo agus ní furasta an cheist a réiteach

ach tá gach seans go dtabharfadh freagra sásúil léargas breise ar ábhar an

eadarchultúrachais.

Ar na hiontrálacha atá ag Ó Duinnín ar fhocail ghaolmhara tá:

díolaṁnaċ, -aiġ, pl. id., m., a franklin, a noble; a generous man; al. a

hired soldier; níor ḃain liom-sa riaṁ aċt taoisiġ agus díolaṁnaiġ (...) a

common way of boasting of high rank; a ḋíolaṁnaiġ, my fine fellow.

(1979: 339)

díolṁaineaċ, -niġ, -niġe, m., a soldier (Kea.). The same word as

díolaṁnaċ, written díolṁhanaċ in the Bible. (1904: 243, col. 2)

Leid thábhachtach í seo, cheapfainn, faoin íomhá ghaisciúil ghustalach a theastaigh

ó mhuintir Dhioúin agus a leithéid in Éirinn na Méanaoise.

Tá sé áitithe ag Ó Buachalla go raibh ‘ionad príomha ag an nginealach riamh

sa saol traidisiúnta, ar cheann dá fheidhmeanna é a bheith mar ghléas bailíochta a

chuir ar chumas an aosa léinn ceart nó éileamh chun teidil éigin a áiteamh is a

dhlisteanú’ (1996: 9). Ní fios, áfach, ‘caithain a cuimhníodh don chéad uair ar na

Díolúnaigh a thabhairt siar ina ngeinealach go dtí an Loc[h]an Díolmhana úd’ (Ó

Cuív, 1964-66: 66). Ní hé seo an t-aon sampla amháin d’athscríobh na nginealach

Angla-Normannach ar son an Ghaelaithe ghil ach léiríonn sé go paiteanta gur ghlac

iompróirí an traidisiúin go réidh agus go forleathan, ar chúis éigin, leis an leagan

- xxii -

samhalta seo de stair na hÉireann.15

Cad chuige nár cheistigh duine de na Gaeil an bhréagstair seo? Ar chreid an

pobal nó na filí féin go dáiríre ann? An raibh cúis ar leith leis an ngéilliúlacht

fhorleathan seo san fhilíocht agus sna hannála araon? Ceisteanna casta fíor-

thábhachtacha iad seo nach bhfuil an tráchtas seo in acmhainn a réiteach. Go

deimhin, samhlaítear dom go dtógfadh sé cuid mhaith taighde sula mbeifí in ann

buille faoi thuairim a thabhairt orthu. Faoi mar a d’fhógair an file oilte Gofraidh

Fionn Ó Dálaigh, áfach:

Madh fiafraidheach budh feasach;

glic an éicsi ilcheasach;

solas na ceasa ad-chluine,

doras feasa fiafruighe. (McKenna, 1947: 66)

Ach bréag-stair réamh-Normannach na clainne Diolúin a fágáil ar leataobh,

is eol dúinn go raibh Diolúnaigh in Éirinn ón tríú céad déag anuas agus más fíor do

Chonnolly i dtaobh na Sean-Ghall - ‘Some of the Old English, particularly in

outlying areas, had from an early stage adopted aspects of Gaelic language, dress,

and culture. Others, however, especially in the Pale and in urban centres, continued

to hold themselves self-consciously apart from the ‘wild Irish’ (2008: 5). Feictear

dom gur deacair fós teaghlaigh aonair a rangnú go daingean laistigh de ghrúpaí

cultúrtha ach ní foláir muintir Dhiolúin a áireamh ar chuid den dream a

comhshamhlaíodh i gcultúr na nGael agus a tharraing bréagstair Ghaelach chucu

féin leis an bpróiseas sin a neartú agus a dhlisteanú. Is léir an méid sin ón bhfilíocht

atá le fáil sa tráchtas seo fiú.

Is iomaí craobh den chlann úd a shíolraigh ón gcéad Diolúnach in Éirinn

ach is é an snáithe ginealaigh atá rianta anseo agam an chuid sin den fhine a d’fhág

Contae na hIarmhí agus a chuir fúthu i Maigh Eo agus i dTuaisceart Ros Comáin i

15 Cuirim i gcás: Ní Úrdail (2012: 170-1).

- xxiii -

ndeireadh an séú céad déag. Is é Lúcás Diolún (1579 – 1656)16, nó Lucas Dillon,

pátrún an dá dhán atá in eagar anseo thíos. Mac le Teabóid Diolún (Theobald

Dillon)17 ab ea é, an fear a tháinig go Maigh Eo i ndeireadh an séú céad déag agus

a chuir faoi i ndúiche Mhic Coisdealbha, Oirthear Mhaigh Eo / Iar-Thuaisceart Ros

Comáin (Feic Aguisíní 4.8 7 4.9). Ní heol go díreach cén chaoi a bhfuair Teabóid

Diolún tailte ann ach tá tuairimíocht láidir ann nár chneasta a mhodh: ‘In a manner

which few contempories understood clearly, the MacCostellos became Dillon’s

tenants on their own lands in the transitional period, when legal title to the land was

being established under the English system of land tenure’ (Cunningham, 1986:

25).18 Tá tuairisc in Annála Locha Cé a thugann eolas dúinn ar aistriú na talún ó

chlann Mhic Coisdealbha go Muintir Dhiolúin: ‘Caislen mor Meic gCoisdealb, ocus

leaṫ ṫigernuis in tíre, do ṫaḃairt do Thaboid Diluin do Mac Goisdealb .i Sean mac in

gilla ḋuiḃ meic Hoiberd’ (Hennessy, 1939: 476). Tá sé áitithe ag Hennessy gurb é

‘Castlemore, or Castlemore-Costelloe, co.Mayo’ an áit shonrach atá i gceist (1939:

fonóta 477-8) ach ní móide gur feiliúnaí an t-ainm briathartha ‘tabhairt’ mar chur

síos ar aistriú na talún sin.

Ba mhaor cíosa i gConnachta Teabóid, post nár thuill mórán fear páirt dó,

cé is moite de na húdaráis. Agus Teabóid ag meabhrú dó féin ar dheacrachtaí áirithe

a ghabh leis an gcúram a bhí air, luaigh sé eachtra a tharla i dTír Amhlaidh agus é

ag bailiú cíosa:

‘(...) towards the place where MacWilliam was, who met me and his wife

Grainne Ni Mhaille with all their force, and did swear they would have my

life for coming so far into their country, and specifically his wife would fight

with me before she was half a mile near me’ (Public Record Office, S. P.

63/99/37 luaite in Cunningham, 1986: 27).

16 Feic Murphy (2009a) le haghaidh tuilleadh eolais ar Lúcás Diolún. 17 Feic Clavin (2009a) agus Cunningham (1986) le haghaidh tuilleadh eolais ar Theabóid Diolún. 18 I Mainister na Búille, Co. Ros Comáin agus i mBaile an Tobair, Co. Ros Comáin is mó a bhí tailte

Theabóid ar theacht go Connachta dó, más fíor don ‘Compossicion Booke of Conought’, cáipéis a

bhfuil cuimriú inti ar thalamhroinnt Iarthar na hÉireann i lár na bliana 1585 mar gheall ar

‘agreement’ idir na Gaeil agus na Sasanaigh (Freeman, 1936: 154, 157, 164). Tá fianaise eile ar

ghníomartha Theabóid in Lennon (1994: 261).

- xxiv -

Cé gur doiléir fós an tuiscint atá ann ar idirghníomhú an dá dhream seo, tá freagra

simplí le fáil ar ghnéithe áirithe den chaidreamh seo. ‘Má d’éirigh leis na Sean-

Ghaill ceannasaíocht an phobail Chaitlicigh a ghabháil chucu féin i dtús an 17ú

céad’ ar Morley, ‘ba mhionlach beag iad i gcónaí agus ní raibh sé d’acmhainn acu

an chumhacht a bhí bainte amach acu a choimeád. De réir mar a chuaigh Gaeil

ghustalacha i dtaithí ar an gcóras nua dlí agus polaitíochta d’oscail bearnaí san fhál

sóisialta idir an dá chuid den phobal Caitliceach agus d’fhás comhthuiscint nua

eatarthu. Más ea féin, bhí seasamh an duine sa saol poiblí ag brath ar an maoin agus

ar an stádas sóisialta a bhí aige i gcónaí, rud a chinntigh go mbeadh tionchar thar

meán ag buirgéisigh agus ag mionuaisle de bhunadh na Sean-Ghall ar pholaitíocht

na hÉireann go ceann i bhfad’ (2011: 38). Le linn a fheachtais toghcháin

d’uachtaránacht Mheiriceá scór bliain ó shin a d’fhógair Bill Clinton ‘an Geilleagar

atá ann, a Dhúramáin’, agus ba amhlaidh d’idirghabháil an duine dhaonna ariamh

anall. Dhá fhírinní é, ní móide gur freagra uileghabhálach é ach oiread.

Ábhar suntais an deighilt idir cur chuige na Sean-Ghall agus na Nua-Ghall

i leith na cumhachta agus ghreamú na talún san Iarthar. Níobh ionann, is léir, na

cúiseanna a ghríosaigh Sean-Ghaill agus Nua-Ghaill chun aghaidh a thabhairt ar

Chonnachta:

At the same time that he established the military supremacy of the president

in north Connacht, Bingham also established himself and his relatives and

allies in positions of power throughout the region (...) The Binghams,

moreover, were only one of a growing number of outsiders who established

themselves in north Connacht during this period. Already by 1585 there

were some two dozen new landed proprietors in the province (...) Some of

these newcomers were New English, like Malby and Browne. However,

others, like Dillon, were Palesmen attracted by the speculative gains to be

made in the west (Connolly, 2007: 222-3).

I Loch Glinne, i dtuaisceart Ros Comáin, a chaith Lúcás bunáite a shaoil ach bhí

tailte aige, de réir dealraimh, i gcontaetha Mhaigh Eo, Lú, Shligigh agus na hIarmhí

freisin (Murphy, 2009a). Toghadh mar Fheisire Parlaiminte do Ros Comáin sa

- xxv -

bhliain 1634 é agus arís i 1640. Ar cheann de na gnéithe is suimiúla faoi Lúcás, ó

thaobh an eadarchultúrachais, tá an seasamh polaitiúil agus cráifeach a bhí aige:

‘He was one of the Connacht gentry who took an oath to uphold the catholic religion

and the royal prerogative’ (Murphy 2009a). Phós sé Jane Moore19, bean arbh as Na

Brí i Maigh Eo di, ach tá doiléire i dtaobh líon na bpáistí a bhí ag an dís. Ceathrar a

bhí acu dar le Murphy (2009a), ach is mó i bhfad áireamh Lodge, ochtar mac agus

triúr iníon á lua aige féin (1789: 198).20

Moladh Lúcás do Chomhairle an Rí go luath i 1628 mar gheall ar a inniúla

agus a dhílse a bhí sé. Tá sé ráite freisin gurbh uathúil, nach mór, an chaoi ar chaith

rialtas Shasana go báúil le Lúcás mar dhuine de na Sean-Ghaill Chaitliceacha. Ba

ríogaí é i gcónaí agus ar ghéilleadh dó i 1651, cuireadh faoi ghlas i Marascalacht

(Marshalsea), Baile Átha Cliath sa bhliain 1653 é (Lodge, 1789: 198 & Murphy,

2009a).

Tugann an cur amach atá ag Cunningham ar bheirt de dheirfiúracha Lúcáis

nod breise dúinn ar fhéiniúlacht na Sean-Ghall. Tagraíonn sí do chuimhní cinn

‘Mother Bonaventure Browne’ agus cur síos á dhéanamh aici ar sheisúr ban

Éireannach a ghabh leis na Cláiríní Bochta i Gravelines ach a d’fhill ar Éirinn le

clochar a bhunadh ann. Tugann Browne liosta ainmneacha na mban mar an tSr

Mary Joseph, an tSr Cecily Francis (iníonacha Theabóid Diolúin), an tSr Martha

Mariana, an tSr Magdalen Clare Nugent, an tSr Mary Peter agus an tSr Brigid

Anthony Eustace (Cunningham, 2009: 160). Bíodh is go bhfuil ardmholadh ag

gabháil do na siúracha eile ag Browne, níl tada le rá aici i dtaca le hiníonacha

Diolúin, rud atá pléite ag Cunningham:

The explicit reference to the high social status of Cheevers and Nugent was

probably deemed unnecessary in the case of the Dillon sisters, whose family

was well known. Their brother, Sir Lucas Dillon, was a member of the Irish

19 ‘Siobhán Mughair’ an leagan Gaeilge a bhí uirthi de réir fhianaise na lámhscríbhinne (ARÉ, A v

2; 11a). 20 Ó tharla an bheirt mhac amháin atá curtha sa ghinealach agam (Aguisín 3.4) ní miste na páistí

eile, a bhfuil áireamh orthu ag Cox (2000: 83) a shonrú: Theobald, John, Christopher, Edward,

Arthur, Lodwick, Bridget, Barbara agus Mary.

- xxvi -

privy council. Their father, Theobald Dillon, originally from the barony of

Kilkenny West, Co. Westmeath, had gained considerable prosperity as a

political agent and (...) (b)y 1622 he was able to purchase the title Viscount

Dillon of Costello Gallen, which helped confirm his enhanced status in

Connacht society. Theobald Dillon and his wife, Eleanor Tuite, had a large

family of eight sons, Edward and George, studied at Douai and became

Franciscan priests (...) (Cunningham, 2009: 160).

Fianaise bhreise atá sa méid seo, más gá a leithéid, ar Chaitliceachas diongbháilte

na nDiolún a mhúnlaigh, mar aon le dílseacht bhuan do mhonarc Shasana, an

fhéiniúlacht leithleach a bhí ag sliocht na nAngla-Normannach in Éirinn. Ba

dhream iad na Sean-Ghaill a bhí ar thairseach idir dhá chultúr le cúpla céad bliain.

Is í an idirghabháil agus an cumasc cultúrtha a lean, as ar eascair sliocht an chéad

Diolúnaigh, atá le feiceáil i mbunfhoinsí ó theacht na Normannach i leith agus ar

féidir léi cur lenár dtuiscint ar ghnéithe d’idirghníomhú an duine dhaonna a bhfuil

muid dall orthu go fóill.

Mar atá ráite ag Cunningham i leith na mBuitléireach, ar Shean-Ghaill iad féin:

‘That the Butlers of Dunboyne (...) sought to use heraldry to enhance their

social status in the 1630s, at a time when they were still commissioning

Gaelic bardic praise poetry, is an example of how they and others tried to

straddle two social and cultural worlds in an era of rapid social and political

change’ (2003: 155).

- xxvii -

1.3 AN FILE: AG IOMPAR CULTÚIR

(...) the broader role of the poets in articulating a collective sense of identity and cultural

consciousness grew in importance over the later medieval and early modern periods.

Indeed, it is possible to argue that a sense of Irish national consciousness is evident in the

poetry and, to a remarkable degree, the poets articulated an overarching socio-cultural

identity which linked the mosaic-like network of Gaelic lordships within a transcendent

cultural continuum

(Caball, 2006: 85).

Fir Éireann más é a rathol

ionnarbadh na healathon

gach Gaoidheal budh gann a bhreath,

gach saoirfhear ann budh aitheach

(Dán le Giolla Brighde Mac Con Midhe; Williams, 1980: 212, §33)

Deirtear gurbh as Ros Comáin Thuaidh do Thíreachán, ‘an chéad údar Connachtach

a bhfuil a ainm ar eolas againn’ (Ó Muraíle, 2004: 31). An chéad duine de shlám

mór filí arbh é Ros Comáin fearann a ndúchais a bhí Tíreachán. B’iad Clann Uí

Mhaoil Chonaire, Muintir Dhomhnalláin agus Muintir Dhuibhgeannáin na trí

chlann ba mhó cáil i Ros Comáin ó thaobh na litríochta de, agus is iomaí dán a

shaothraigh baill na dtrí theaghlach siúd a chuir idir chruth agus chló ar chultúr na

hÉireann (Ó Raghallaigh, 1938: xiii).

Ghabhfadh sé dian ar dhuine sa lá atá inniu ann tábhacht bheo an fhile do

mhúnlú agus do bhuanú an chultúir Ghaelaigh i gcaitheamh na nglún a mheas.

D’fhéadfaí a áiteamh go mbaineann sin le meath tubaisteach na Gaeilge, chomh

maith le próiseas rathúil an choilínithe chultúrtha in Éirinn ach ní féidir freagairt

bheacht a thabhairt. Deirtear ‘(...) language reflects the history and psychology of a

distinctive social heritage (...) neither blood and soil, nor conquest and political fiat

can engender that unique consciousness which alone sustains the existence and

continuity of a social entity’ (Watson, 2010: 124). Más fíor, ní foláir go dtugann

filíocht na mbard eagna chinn don léitheoir ar shíce agus ar stair an fhine Gaeil nach

bhfuil le fáil i bhfoinsí comhaimseartha eile. Is léir agus soiléir gur fada ó thit an

tóin as an teanga atá le fáil san fhilíocht seo, agus as an gcomhfhios uathúil úd a

- xxviii -

ghabh léi, rud atá le brath go trom in idé-eolaíochtaí sochtheangeolaíocha, cultúrtha

agus polaitíochta na nÉireannach an lae inniu. I léirmheas a scríobh sé ar leabhar le

Jane Ohlmeyer, thug Minahane leid dúinn faoin athrú meanman seo in Éirinn agus

tagairt á déanamh aige do dhán le Fear Flatha Ó Gnímh:

But since then, if we judge by those who write about Ó Gnímh, the poem

has gone out of range. Its registers of language and thought are too

demanding. Access to those registers would appear to have been lost

(Minahane, 2012).

I dtreise a chuaigh tábhacht iompróirí seo an chultúir le linn an séú haois déag agus

an seachtú haois déag, tráth ar daingníodh iomlánú an choncais; na Gaeil, na Sean-

Ghaill agus na Nua-Ghaill á gcumasc lena chéile i gcaitheamh an ama. Níl a fhios

againn go fóill, ámh, cén cineál snaidhm shóisialta a nasc na dreamanna seo lena

chéile. Níor lig ‘eagla an ghallsmaicht’ d’fhilí drochbhail na tíre a noctadh gan

fuacht ná faitíos, más fíor d’Fhear Flatha Ó Gnímh ach ní hionann sin agus a rá gur

neamhaird iomlán a rinne siad den anchás (Bergin, 1970: 115).

Sa lámhscríbhinn A v 2 in Acadamh Ríoga na hÉireann atá fáil ar an gcóip

aonair atá fágtha de bhailiúchán filíochta dar teideal Duanaire na

nDiolmhaineach.21 Ar phlé fheiniméan an duanaire i dtradisiún fhilíocht na mbard

dó, thagair Ó Cuív don duanaire áirithe seo:

Finally I should mention the Book of the Dillons which is a collection of 38

poems for four generations of Dillons from about 1620 to about 1690 found

in association with other poems in a seventeenth-century manuscript (A v

2) in the RIA. A statement by one of the poets, Doighre Ó Dálaigh, that he

21 In ARÉ, A v 2: 10b, tá fáil ar an líne seo a leanas a chuireann teideal an chnuasaigh in iúl: ‘An

chéud chuid don dúnairise na ndíolmainEch’.

- xxix -

was an ollamh to the Dillons shows that this material belongs to the bardic

tradition (1973a: 37-8).

Is dócha go mbaineann an tagairt do dháta tosaigh scríobh oifigiúil na filíochta

moltaí ar an gcraobh seo de mhuintir Dhiolúin (‘from about 1620’) le bronnadh

theideal an bhíocunta ar Theabóid Diolún (athair Lúcáis) sa bhliain 1622. Níor

bheag luach an teidil seo ó tharla fios againn gur íoc Teabóid os cionn dhá mhíle

punt leis an gcáta úd a bhaint amach dó féin (Clavin, 2009a).

Faoi mar atá pléite ag Ó Cuív, tá cúpla ciall ag roinnt leis an téarma

‘Duanaire’ agus sainmhíniú barántúil amháin air ní heol dom é (1973a). Is maith

gur ann do phaimfléad úd Uí Chuív, mar sin féin, ós scagadh téagartha atá le fáil

ann i dtaca le mianach na nduanairí a bhfuil fáil orthu fós againn. Is é is gaire

d’ábhar na lámhscríbhinne idir lámha, an tríú cineál duanaire a chíorann Ó Cuív:

The term duanaire when applied to family material can be used to refer to

poems composed in honor of one man or, in a slightly wider sense, in honor

of one man and his immediate relations and household. In a far more

extended sense it can refer to members of a family spread over several

generations or even over several centuries (1973a: 25).

Ceithre ghlún agus ochtar pátrún, gan mna céile na bhfear Diolún – dár scríobhadh

roinnt dánta freisin – a áireamh, a chuimsítear sa duanaire seo, ach is mó dán a

cumadh do Lúcás (ceithre cinn déag) ná do phátrún ar bith eile ón gclann. Go

deimhin féin, is i ndán do Lúcás agus dá bhean atá fáil ar an rann atá luaite ag Ó

Cuív dar tús ‘Mé ollamh na haicme (...)’. Is comhartha é seo gur dlúth-chuid de

thraidisiún fhilíocht na mbard na dánta seo.22

Tá dhá dhán do Lúcás agus dá bhean chéile leagtha ar Dhoighre Ó Dálaigh

– ollamh na clainne, más fíor – agus is iad Lochlainn mac Taidhg Uí Dhálaigh (1),

Maol Muire mac Eoghain Uí Uiginn (1), Muiris mac Briain Óig Uí Mhaoil Chonaire

(4) agus Muiris mac Torna Uí Mhaoil Chonaire (1) na filí eile ar a leagtar an

22 ARÉ; A v 2, 19a: 28.

- xxx -

fhilíocht mholtach a scríobhadh ar an dís. Sa ghrúpa aiceifileach a rangaítear 5 cinn

eile díobh.

Ní foláir taighde a dhéanamh ar an gceangal atá ann idir Clann chlúiteach

Uí Mhaoil Chonaire agus/nó Uí Dhálaigh agus muintir Dhiolúin d’fhonn léargas

níos doimhne a sholáthar ar an eadarchultúrachas in oirthear Chonnacht sa seachtú

haois déag. Ní fios an mbaineann an taighde seo, ámh, leis an dá dhán atá in eagar

anseo ós den aicme aiceifileach iad féin. Go dtí gur féidir an dá dhán a leagan ar

fhile faoi leith, nó go mbeidh ár ndóthain eolais againn le buille faoi thuairim a

mbeadh údarás de chineál éigin aici a thabhairt, is fánach an mhaise tuairimiú ar an

gceist.

Cé nach furasta léamh idir línte na filíochta i gcónaí, is mór an léargas ar

mheanma an fhile i dtaobh a chúraim féin ag deireadh an séú haois déag litir ó

Chonaire Ó Maoil Chonaire23 go Mac Giolla Phádraig i 1589. ‘(...) et ata a fhios

agaibhsi, a thigherna,’ ar Ó Maoil Chonaire, ‘nach re dán dobi aenduine do chloinn

I Mailchonaire riam acht risan eladhain atá molta eiter Gallaib agus Gaodhalaib .i.

croinicecht’ (O’Keeffe, 1934: 29). Tá sé áitithe agam cheana gur doiligh dúinn

tábhacht na filíochta ón tréimhse seo a mheá ach is féidir cuid den aistear sin i dtreo

an fheasa a chur díot ach friotal Uí Mhaoil Chonaire anseo a léamh. D’fhéadfaí a rá

nach filíocht, mar a shamhlaítear dúinn sa lá atá inniu ann í, a chuir filí na hÉireann

ar phár ón tríú haois déag go dtí an seachtú haois déag ach a machnamh féin ar stair,

ar chultúr agus ar fholadh na sochaí Gaelaí, mar ab fhacthas dóibh na tréithe sin.

Chomh fada siar leis an gcéad leath den tríú haois déag, thug an file cáiliúil

Muireadhach Ó Dálaigh sanas ar idirghabháil na nGall le haicme na bhfilí:

Meisi a maighistir múinte,

minic mé a measg ghallchúirte,

beag do charaibh chuirim dhíom

suidhim ar aghaidh airdríogh. (Bergin, 1970: 89)

23 Chum daoine de Chlann Uí Mhaoil Chonaire roinnt dánta do na Diolúnaigh (cf. Aguisín 4.6).

- xxxi -

Más rud é go raibh Ó Dalaigh – duine de na filí is suaithinsí riamh sa Ghaeilge –

ina mháistir ag Gaill fiú ag an tráth seo, cén tátal atá le baint as seo do dhul chun

cinn na gcaidreamh idir Gaeil agus Gaill, idir Nua is Shean, le linn na tréimhse

1200-1650?

- xxxii -

1.4 AN SCRÍOBHAÍ: NÓTA FAOIN BPEANNAIREACHT

Ba í an lámh chéanna a bhreac an dá dhán atá in eagar anseo thíos agam agus ní

mór suntas a thabhairt do chuid dá saintréithe, mar atá:

i. Géar go maith atá an pheannaireacht.

ii. Is tearc líon na ngiorriúchán atá le fáil sa dá dhán, mar atá le feiceáil go

mion i bpolasaí eagarthóireachta na n-eagrán dioplómaitiúil.

iii. Ní héasca na minims a scaoileadh óna chéile in áiteanna agus i/n/m a

aithint thar a chéile.

iv. ‘ea’ faoi leith ag an scríobhaí a bhíonn an-ghar le chéile, sa mharbhna ach

go háirithe, mar atá le feiceáil sa sampla: athreabh24,

v. Ní bloc scríbhneoireachta cearnógach atá sna dánta ach línte a mbíonn faid

mhíchothroma ag gach ceann díobh, nach mór.

vi. Is féidir le ‘d’ agus ‘t’ a bheith cosúil lena chéile, go mór nuair i dtús

focail a chastar orainn iad. Cuirim i gcás ‘athalmhan’ ; ‘du’

vii. Is ann do dhá chineál ‘u’ san fhilíocht, ‘u’ géar agus ‘u’ oscailte mar atá le

fáil sna samplaí seo a leanas:

buaidh25, (‘u’ géar); cuinn26, (‘u’ oscailte)

24 2.2: §1c. 25 2.3: §2a. 26 2.3: §1c.

- xxxiii -

1.5 MEADARACHT AGUS ÁBHAR NA NDÁNTA

1.5.1 Adhbhal an-ágh na nGaoidheal

An Mheadaracht

Deibhidhe Scaoilte27 is meadaracht don dán seo.

Cinnteacht Siollaí: 7x 7x+1 ; 7x 7x+1

Uaim: a,b,c,d

Cuibheas Déanach: Rinn is Airdrinn a/b, c/d

Aicill: Comhardadh Slán c/d

Ábhar an Dáin

The (...) marbhnaidh has been used from a very early period to designate

the formal composition of a professional poet on the occasion of the death

of a patron or other esteemed individual (...) (Breatnach, 1997: 51)

Marbhna ar bhás Lúcáis Diolúin sa bhliain 1655 is ábhar don dán seo a bhfuil 37

rann i leagan a mhaireann sa lámhscríbhinn ARÉ A v 2. ‘Sior Lúcás go luadh

bhfortail’ an chéad líne a chastar ar an léitheoir ach ní dóigh gurb í sin céadlíne an

dáin, toisc nach dtagann sí le fianaise an dáin féin. Faoi mar atá mínithe ag Ní

Dhomhnaill, ba cheart do dhán ar bith críochnú ‘le hathrá ar an líne chéanna ar

thosaigh sí léi, nó ar chuid den líne ar a laghad; dúnadh a thugtar air seo. ‘An

déidheannach dhúnas ar an tosach’ atá in IGT intro. 61’ (1975: 13). Ós é ‘Gaoidhil

go n-an-ágh adhbhal’ líne dheireanach an dáin agus ‘Adhbhal an-ágh na nGaoidheal

etc.’ scríofa amach i gceannlitreacha ag a dheireadh, fágann sin go gcaithfidh sé gur

caillte atá an chéad chuid den dán arb é ‘Adhbhal an-ágh na nGaoidheal’ a thúslíne.

Níl fáil ar an dara cóip, faraor, leis an méid sin a chinntiú.

Tús doilíosach atá sa chéad rann ina gcaointear an ‘an-ágh’ do Chonnachta

agus do Laighin mar gheall ar bhás Lúcáis (§1b-d). Faightear blaiseadh den

27 Breis eolais le fáil ar an meadaracht a dtugtar ‘Deibhidhe’ uirthi cf. Murphy (1973: 65-70).

- xxxiv -

uilechumhacht a cheaptar a bheith ag gabháil den phátrún sa mhéid is nach amháin

go raibh ‘dreach gan nimh’ aige (§2c) ach go raibh glacadh lena údarás i mórán

chuile áit thuaidh agus theas (§2a). Tá ardmholadh á thabhairt do shuáilcí an

phátrúin sa dán trí chéile idir mheanma (§3b, §9c), fhéile (§20c), chrógacht (§10b)

agus dhea-bhreithiúnas (§14). I dtreo dheireadh an dáin, tugtar bliain a bháis mar

‘Cúig bhliadhna beachtchaoga a-mháin/sé chéad déag dearbhtha an annáil (...)’

(§36a-b), fianaise a thagann salach ar fhoinse chomhaimseartha a deir gurbh í 1656

an bhliain ar cailleadh Lúcás (Murphy, 2009a). Tá teacht ar thagairtí go leor a

cheanglaíonn Lúcás le laochra stairiúla na nGael (§3b, §6b-c, §12a §15a, §16b)

agus ní beag anáil an Chríostaíochtais/an Chaitliceachais ar an bpíosa litríochta seo

(§11b, §13c, §26d, §27c, §37b).

Is iomaí tagairt a dhéantar do thuistí an phátrúin (§16a, §24a, §26b, §34b)

agus tá gné láidir thíreolaíoch le brath sa dán, rud eile a thugann uilechumhacht

shamhalta an phátrúin le fios. Ní hamháin i dtaca lena cheantar logánta, ar Loch

Glinne in iar-thuaisceart Ros Comáin é (§25b, §28b, §29c, §30d), a luaitear an

chumhacht seo ná leis an gceantar a raibh cónaí ar a shinir le ceithre chéad bliain

roimhe .i. Machaire Cuirne in Iarthar na hIarmhí (§21a, §22d, §35b), ach le hoileán

na hÉireann ar fad (§2a, §9d, §12b, §19, §27d, §33a). Tá ‘(L)aoch Raoileann’ ar

cheann de na teidil mholtacha a bhronntar air (§14b). Cuirim suim ar leith, mar sin

féin, sa tagairt do ‘flaith Airtigh’ (§33b). Más ionann Airteach agus an áit a raibh

Cath Airtigh (cf. Best, 1916), is léir gur ag cruthú ceangail idir Lúcás agus an

seanchas coiteann a bhí an t-údar anseo le hurlámhas an phátrúin agus a chlainne a

dhlisteanú.

- xxxv -

1.5.2 Dia do bheatha, a Bharr Chuircneach

An Mheadaracht

Dála an Mharbhna, Deibhidhe Scaoilte28 is meadaracht don dán seo.

Cinnteacht Siollaí: 7x 7x+1 ; 7x 7x+1

Uaim: a,b,c,d

Cuibheas Déanach: Rinn is Airdrinn a/b, c/d

Aicill: Comhardadh Slán c/d

Ábhar an Dáin

Adhmholadh ar Lúcás Diolún atá sa dán seo. Tagraítear don dea-chaidreamh a bhí

aige le ‘Áirdrigh Saxon’ (§8a), gné a thugann féiniúlacht an phátrúin in iúl mar

shliocht na Sean-Ghall Caitliceach in Éirinn a raibh Gaelú air.29 Tugtar aicmí na

sochaí Éireannaí le fios nuair a fhógraíonn an file ‘Ro-d-fía beannachtuinn na

mbocht / ro-d-fía fáilte na neambocht’ agus is féidir an ghné thíreolaíoch a fheiceáil

go beo sa dán seo freisin; ‘flaith Breaghmhaighe’ (§9b) agus ‘Laoch Conghail’

(§15b) á dtabhairt ar Lúcás.

Cuirtear na tréithe uaisle a shamhlaítear le Lúcás in iúl idir mheanma (§11a),

dhiagacht (§15d) agus neart (§9c-d) ach is fíor-shuimiúil gur ann don mhóitíf

dhíreach chéanna sa dán seo .i. ‘a dhreach shochraidh’ (§3a) agus a bhí sa mharbhna

.i. ‘dreach gan nimh’ (§2c).

28 Feic fonóta 16. 29 Feic Caibidil 1.1 le haghaidh plé ar an eadarchultúrachas agus ceist na Sean-Ghall.

- 1 -

AN TEAGRÁN

2.1 Polasaí Eagarthóireachta: an tEagrán Criticiúil

Go bhfios dúinn, níl ach aon chóip amháin ar marthain den dá dhán seo .i.

Lámhscríbhinn A v 2 in Acadamh Ríoga na hÉireann. Dá bhrí sin, ní féidir

deacrachtaí a bhaineann le léamh na lámhscríbhinne a dheimhniú ná a shoiléiriú

trí dul i gcomhar le lámhscríbhinní eile.

Is ionann an córas eagarthóireachta atá in úsáid agam san eagrán seo thíos agus a

bhfuil le fáil san eagrán de dhánta Thaidhg Dhaill Uí Uiginn a chuir Knott amach

(1922), san eagrán de Leabhar Méig Shamhradháin a chuir Mc Kenna amach

(1947) agus in Trí Bior-Ghaoithe an Bháis in eagar ag Bergin (1902). Is é sin le rá

go ndéantar an fhilíocht a normalú de réir rialacha Fhilíocht na Scol.

- Scríobhtar [_____] san áit nár féadadh focal/litir a fheiceáil de bharr dúigh

nó smáil ar an lámhscríbhinn (Mar shampla, 2.2: §31c).

- Cuirtear ponc faoin litir ar a bhfuil bá ag feidhmiú. Cuirim i gcás, ‘ạ’ (2.3

§2a).

- Tá idir ‘Sior’ agus ‘Sir’ le fáil sa lámhscríbhinn. Cloítear leis an bhfoirm

‘Sior’ san eagrán seo.

- 2 -

2.2 EAGRÁN – ADHBHAL AN-ÁGH NA NGAOIDHEAL

1 Sior Lúcás go luadh bhfortail1

an-ágh2 don chrích Chonnachtaigh;

Stiúrthóir thráichtmhín thréad a threabh

a éag, ’s do láintír Laighean.

2 In gach tír thuaidh agus teasi3

a éag – gá haidhbhle doilgheas!4;

Lúcás Díolmhan - dreach gan nimhii5

creach ar míonbhan an mílidh.

3 Dob fhiú a ágh ’s a ụaisleacht d’fhuil

a mhaith, a mheanma Chonnuiliii6;

Uird Bhanbha7 uime gan ágh,

uille ạ ndamhna ná ạ ndo-ágh. 8

4 Gach maith dár mhaith an duine,

Lúcásiv mar laoch Liathmhuine9;

Nó mar Ghuaire, flaith ar bhfonn

nó gur scaith uaidhe ạ anomv.

i LS: ‘theas’ ii LS: ‘neimh’. iii LS: ‘Chonnail’. iv LS: ‘alúcás’ v LS: ‘anam’.

- 3 -

5 Dearbh nach bás acht beatha síori,

fuair an fhlaith go bhfuath míghníomh;

Aii thoil do théaghadh i ngusiii10

air, ní shéanabh a shonus.

6 Cosmhail béasa ịs beatha ạn fhir

re staid rígh do fhréimh Ghaoidhil11;

Deagh-ua Cuinn, Cormbac mac12 Airt,

borrghart, shlat13 fhuinn ar n-amhairc.

7 Airdrígh Éireann thuaidh is teas,

deagh-mhac Airt - ughdar éigeas;

Stiúrtha ạ ghníomh, baiv maith a mhéin

don fhlaith ní chríon a chaithréim.

8 Féithle cheangail an Chirt ghlain,v

oighre Airt an iúil14 fhortail;

In gach cró clíleanta15 ạn stiúir,

i gcló dhíreachta ạn deigh-iúil.

i LS: ‘shíor’. ii LS: ‘sa’ iii LS: ‘angus’ iv LS: ‘sba’. v LS: ‘ghloin’.

- 4 -

9 Slán bréagnaithe ạ bhuaidhbhreath sean,

fa aon dá eolcha ị ndligheadh;

Slán maithis a mhéine-sai

fa mhéine flaithis Fódla.

10 Iúl dubháilte16 ịs ceart uí Chuinn

a fhéile, ạ chródhacht chomhluinnii17;

Tearc rí iiii18 bhfoighthear19 fillte

fa chlí froightheadh bhfirminnteiv.

11 Tráchtar airsean go bhfuair neamh

tre chreideamh dó don Dúileamh;

Gion go gcuala ạn croideamh cáigh,

buadha ạ oideadh ’n-a ọrláimh.

12 Teasbháil Chormbaic - cumhain leam,

adhbhal uaidh an-ágh Éireann;

’s iv n-am a dteasda Tuir Mhis20

teasda ann luibh a leighis.

i LS: ‘so’. ii LS: ‘chomhlainn’ iii LS: ‘ina’. iv LS: ‘firminnte’. v LS: ‘sa’

- 5 -

13 Beatha buani an bhuaidhrígh ghlainii;

ardchlúiii air go síor suthain;

Bheithiv ar aghaidh Dé go dil

dár adhair sé go suaithnidh.

14 Dá réir-se, samhailtear leam

go ndligh Lúcás, laoch Raoileann21,

Bheith go buan san dealbhdhún daith;

dual dá mheanmrún an mhórmhaith.

15 Compráid do chaoimhchéill Chormbaic

ciall chaoin Lúcáis lánordhairc;

Maith do lean a lorg, dar lat,

an fear gan cholg go comhrac.

16 Mac Sior Teabóid - toghtha an mac

gion gur chodhnach22 mar Chormbac;

Staid a mhéine leantair lais,

ar bheartaibh céime ạn chádhais23.

i LS: ‘bhúan’ ii LS: ‘ghloin’. iii LS: ‘nárdchlú’. iv LS: ‘sbheith’.

- 6 -

17 Dá mbeith inmhe Airdrígh Breagh24

aige ’n-ai chúirt, do chaithfeadh;

Mar do chaith le féile ạ bhfuair,

tre mhaith méine go mórbhuaidh.

18 Eidir chách mar chaomhchrann fáis

mairfidh séanmhaith Sior Lúcáis;

Fear nár thairg cillchliar do chreim,

go himchian gachii aird d’Éirinn.

19 Dar leat ba hardfhlaith d’Éirinn

Lúcás go ndeilbh deigh-shéimhsheing25;

D’aidhbhle an-áigh cáigh dá chion,

dáil nach rónáir a-raidhtioriii26.

20 Inntliacht27 bhuadhach, buadhcheart28 mbreath

grinne beartiv, beodhacht aidhbhseach;

Féilev go n-aidhbhle oinighvi29

tréidhevii daingne ạn Díolmhoinighviii30.

i LS: ‘na’. ii LS: ‘sġach’ iii LS: ‘araidhtear’ iv LS: ‘mbeart’ v LS: ‘Sféile’. vi LS: ‘noinigh’ vii LS: ‘tréighe’. viii LS: ‘Díolmhuinigh’.

- 7 -

21 Luibh leighis chréacht na gCuircneach,

a mhaith dhiadha dhear-laigtheach31;

Trágh don mhaith-sei meath dá fód,

creach darab foigseii32 fíorbhrón.

22 Baoghal linn do los a bháis

teirce, daidhbhre, díth sóláis;

Do bheith gachiii iath thiar dár thil,

aiv mbeith go cian i gCuircnibh.

23 Tre mhaith Lúcáis budh léir gart

fóir nach faiceadh a amharc;

Ba lán do chion an chodhnaigh,

tiugh an t-ágh don fhollomhnaighv33.

24 Méin Sior Teabóid leantar lais,

Lúcás Luain - céile ạn chádhais.

Saorghart le slóghdháimh dhomhan,

mórdháil daonnacht dear-loghadh34.

i LS: ‘maith sin’ ii LS: ‘foichse’ iii LS: ‘sgach’. iv LS: ‘sa’. v LS: ‘follamhnaigh’

- 8 -

25 Ríoghmhúr Lúcáis na dtor dte,

cúirt bhláith bhuadh-Locha Glinne;

Re ạ gréasdath tnúdh na dteallach,

an mhúr35 fhéasdach fhithcheallach.

26 Níor chúirt nár chúirt go ndeagh-shódh

cúirt mhiadhach mhic Eilghionór36;

Cúirt RaithRionnach37, cúirt go gcruth,

an chúirt aithfrionnach ordach.38

27 Bronnadh fial, fleadha meince

san chúirti ordhairc innillte;

ciúil ’gá gcoimhsheinm, cáta ạr chléir,

státa ạr ro-dheilbh an Raoiléin.

28 Cúirt i bhfaghthaoi áineas te

cúirt mhiadhach Locha Glinne;39

Cúirt an óir ‘s anii fhíona sin40

gan díogha ạ hóil ag éigsibh.

i LS: ‘gcúirt’. ii LS: ‘san’.

- 9 -

29 Mór n-áighi41 ba hágh go ndeagh-rath

do chuir Lúcás lúithmheadhrach;

Ar Loch Glinne na miodh mear,

a-niodh linne nach luaidhtear.

30 Gach rath dár lá ạr Loch an Fhis42

ualach trom, triall dá aithris;

Teichmheach re ạ thromualach me43,

tonnualach geirtheach Glinne.

31 Mar tá an lochsa ó né go inodh44

gan lúthgreadh, gan gáir bhféinneadh;

cúis nach neart [_____________]

beart do bheartaibh an bheatha.

32 Mar tá banfhlaith [_________

__________________________];

d’éag a céile crádh linne,

lámh na féile fairsinge.

i LS: ‘nágh’.

- 10 -

33 An-ágh d’Éirinn éag an fhir

Lúcás Freamhanni45, flaith Airtigh46;

Mar gach anáir dá n-éir dheii,

a hanáiriii ós léir linne.

34 Fada bhusiv galar go ngoimh,

éag buaidhmhic Bícontv Díolmhoinvi47;

D’fhóir a thalmhan in gach tann,

dá gconnmhadh cóir is comhthrom48.

35 Éag ní hiongnadh dá bhfeadhnaibh,

Cuircnigh chródha ’svii Coisdealbaighviii;

d’éag an daigh-fhir - ’gá dtásix de?

a bhás sásx dainimh dúinne.

36 Cúig bhliadhna beachtchaoga ạ-mháin,

sé chéad déag - dearbhtha ạn annáil;

Aois Chríost go Lúcás do ládh,

grúgcás49 ón díosg ar ndeagh-ágh50.

i LS: ‘frémhann’. ii LS: ‘dhi’. iii LS: ‘hanár’ iv LS: ‘bhús’. v LS: ‘Uícont’. vi LS: ‘Díolmhain’. vii LS: ‘is’. viii LS: ‘Goisdealbaigh’. ix LS: ‘tús’. x LS: ‘sas’.

- 11 -

37 Tre éag a dtriath - teidhm nach tais

éidtréan trá ạ dtuath, ai n-eaglais;

caoimhfhir ar geabhán51, arii magh,

Gaoidhil go n-an-ágh adhbhaliii52.

i LS: ‘sa’. ii LS: ‘sar’. iii LS: ‘nadhbhal’.

- 12 -

2.3 EAGRÁN – DIA DO BHEATHA, A BHARR CHUIRCNEACH

1 Dia do bheatha, ạ Bharr Chuircneach,

a ghríobh fhearrdha foghuinteachi53 ;

Do luach cabhra chríche Cuinn,

fríthe nach tarlaii, ạ tuaruim.

2 Dia do bheatha ạr bhreith buaidhe,

d’imdhídean ar n-anbhuaine;

A chroinn eadha ạs sia sochair54,

Dia do bheatha ó Bhreatnachaibh.

3 Fáilte dhuit, a dhreach shochraidh,

a chodhnaigh, a chobharthaigh;

As imdhídean dar dtrial tinn,

A niagh fhinnlígheal Fheidhlim.

4 Ro-d-fía55 beannachtuinn na mbocht,

ro-d-fía fáilte na neambocht56;

Ro-d-fía buaidh tsaoghlach tshocra,

a chruaidh fhaobhrach ionmholta.

i LS: ‘foighuintioch’. ii LS: ‘dtarla’.

- 13 -

5 Meinic fuairsiod fir nár thuill,

fáilte re hathaigh57 aguinn;

Ó lucht dáilte ạ chuid cridhe58,

fáilte dhuid do dhlighfidhe.

6 Má dhligheann neach ní dá ní,

ní dhlighi-sei dul ar neimhníii;

A liaigh cabhra chneadh nduilidh,

fear h’anma dob ionchuirigh.

7 Tú as éasgaidh d’anacal olc,

tú as lagha gráin le guasacht;

Tú ạs ullmha ạ n-gníomh dar n-gríobaibh,

a ghríobh Chonnla ạr gcoimhlíonaidhiii59.

8 T’onóir ó Airdrigh Saxon,

sódh cumhdaigh dá gcomharson;

Géar dual anáir orrtha sein60;

re n-gabháil Tolcha Tuathail.

i LS: ‘dhlighise’ ii LS: ‘neimhshní’. iii LS: ‘ccoimhlionuidh’.

- 14 -

9 A gcosnamh re cruas ngailei,

dá lámhta, ạ fhlaith Breaghmhaigheii61;

Do chleacht tusa - d’fhoirneart áigh,

nár usa ó oirbheartiii anáir62.

10 A-táid ag togra63 linne,

do mhuin annsa ’s inntinne,

Dúile ’s daoine ạ dáilte-saiv64,

um fháilte naoidhe ạ-nosa.

11 A-táid fós do mhuin meanma,

cealla ’s éanlaith eathearrdha,

Ag fiadhoghadh dar bhflaith-ne,

as ciallfhogharv ciúin-aithbhe.

12 Tairthe feadh fochain tulach,

maighre inbhir mártharach,

Maidne reoidh reanna nimhe,

cealla eoil na haimsire .

i LS: ‘ngoile’. ii LS: ‘breághmhuighe’ iii LS: ‘oirbert’. iv LS: ‘adáilte so’. v LS: ‘cíalfhoghar’.

- 15 -

13 Dlighidh ar son a sochair,

fhilidh65 iomchuir an dochairi;

Dá madh ní do chniochtii Chnaghbhaiii66

a mbí ạr iocht a n-ealadhna.

14 Téada meannchrot millse67 ạ ngoth,

briathra feallsamh, fuaim lasrach;

Fadóiv ạ ngoimh bróin do bhunadh,

gachv oigh óil dá fhiadhughadhvi.

15 Dar a bhfuair ’s avii bhfuighe-sainviii,

anamix laoich Leasa Conghail68;

Neamh dá thoil go ndamhair dhex

amhail ro-d-char an Coimhdhe69.

i LS: ‘dochuir’. ii LS: ‘aneal’ le fáil tar éis an fhocail ‘chniocht’. iii LS: ‘chnodhbha’. iv LS: ‘fada ó’ v LS: ‘sgach’. vi LS: ‘fhíadhoghadh’. vii LS: ‘sa’ viii LS: ‘soin’. ix LS: ‘anom’. x LS: ‘dhi’.

- 16 -

2.4 NÓTAÍ

1 ‘fortail’ – Is il-leaganacha den fhocal seo ‘fartail’, ‘foirtil’ agus ‘fairtil’. Tá cuid

de na samplaí seo le fáil sa Dioghluim Dána: ‘tráth sguir ba fortail bhar bhfearg’

(Mac Cionnaith, 1969: 9, §5d); ‘do réir a oinigh fhortuil’ (Mac Cionnaith, 1969:

347, §28c); ‘D’iarsma na féinnei-se finn / cáraid na gcéimeann bhfoirtill’ (Mac

Cionnaith, 1969: 389, §23a-b). Feic DIL (F 364.55) agus Bergin (1926/28: 144,

§132).

2 ‘an-ágh’ – Tá dhá bhealach ann leis an bhfocal seo a litriú: ‘ágh’ agus ‘ádh’. ‘áḋ’

is luaithe den dá fhoirm, ó tharla é le fáil sa tSean-Ghaeilge ach d’iompaigh an ‘d’

ina ‘g’ le forbairt na teanga. Ós é ‘-ág-’ an litriú atá in úsáid ag an scríobhaí a bhreac

an dán, chomh maith le fáil agam ar na focail ‘ágh’ agus ‘anágh’ san fhilíocht,

cloítear leis an bhfréamh ‘-ág-’ san eagrán seo; ‘troid ris is réim anáigh’ (Mac

Cionnaith, 1969: 328 §27b); ‘timcheall mheic Bhriain Bhóramha / samhail síl

Anmchadha an áigh’ (Mac Cionnaith, 1969: 277, §35b-c). Is ann don fhréamh

chéanna seo in Trí Bior-Ghaoithe an Bháis, ‘Mar an gcéadna ní fhéadann an

tnúthach sonas ná ana ná ágh a chomharsan d’fhaigsin, go múchtar san

chomharsain’ (Bergin, 1992: 290, §9318-20). Feic DIL (A 26.26).

3 ‘teas’ – LS: ‘theas’. Cás dí-shéimhithe atá i gceist anseo, mar atá ag Knott:

‘Fiche bliadhain thuaidh is teas’ (1922: 234, §36).

4 ‘doilgheas’ – Is é ‘doilgius’ an focal seo sa tSean-Ghaeilge (DIL: D 307.39) ach

gur athraigh ‘-iu-’ go ‘-ea-’ sa Nua-Ghaeilge. Feic Bergin (1916: 87, §38).

5 ‘nimh’ – ‘neim (...) In Mid. Ir. and later treated as fem.; often with gs. nime, hence

ns. nim’ (DIL: N 20.70-3).

6 ‘C(h)onnail’ – Tagairt do Chonall Cremthainne atá ann, is cosúil. Mac le Niall

Naoighiallach a saolaíodh go deireanach sa chúigiú haois é Conall, de réir an

traidisiúin; ‘In all likelihood, the division of Conall's identity (Conall Gulban agus

Conall Cremthainne) resulted from dynastic shift, as the lineages of Síl nÁedo

- 17 -

Sláine and Clann Cholmáin, which emerged supreme in the midlands in the seventh

century, increasingly sought to dissociate themselves from their Cenél Conaill

kindred’ (Mag Shamhráin, 2013). Tá dán ag ceangal mhuintir Dhiolúin le ‘Síol

Néill’ sa duanaire (Dunaire na nDíolmhaineach, §27a). Feic fresin dán le hEoghan

Óg Mhac Suibhne (Knott, 1920: 187). Comhardadh is cúis leis an dara ‘l’ a bheith

ar iarraidh .i. il-leagan (Ní Dhomhnaill, 1975: 70, §123).

7 ‘B(h)anbha’ – Éire. ‘Orig. Name of south Leinster’ (DIL B 29.24); ‘a poetical

name for Ireland’ (Knott, 1926: 341); cf. Mac Cionnaith (1969: 81, §28), Knott

(1922: §1.7, §4.29, §24.5), Greene (1972: 45), Carney (1945: 34, 1045, 1090, 1326,

1492, 1567, 2236).

8 ‘d’fhuil’ agus ‘Chonnail’ – Uaithne shlán: Is ionann fad na ngutaithe

comhfhreagracha idir focal deireanach líne a agus focal deireanach líne b, san áit ar

chóir gurb ionann na gutaithe (Ní Dhomhnaill, 1975: 26).

9 ‘Liathmhuine’ – Logainm. Ceantar ar an gcósta, taobh thiar de Bhaile Shligigh

agus gar d’Inis Crabhann. ‘l.(liath) muine: al. Gleoir, r. Leaffony which flows into

Bay of Killala; also ? the tl.; nr. Lacken, in Tireragh, Fy.; O Dudba died there, Lec.

173 (Hogan, 1993: 489).

Díol spéise comhthéacs an logainm sna dánta seo a leanas:

‘Fudhomhain oinigh nach dtraoth an tríathruire/ do laoch Liathmhuine as oighir ar

úrnaoídhe;/ sgís na n-aoidheadh, coinnmheadh an cheolchuire,/sgaoileadh

eolchuire, loinnmher as lúthmhuire’ (Ó Donnchadha, T., 1931: 147). Nóta breise:

‘Liathmhuine, seanainm na háite ’na bhfuil Loch nEachach anois’ (Ibid.: 310).

‘Dairghi togbhaidh i tuilli/ ar marbhadh laich Liathmuini/ congbhaid tonda Lacha

Lo/ clacha orro ri handro’ (McKenna, 1947: 50, 747-50) agus ‘A flaith Brefne

biadbhuigi/ ort nocho duintear doruis/ teneach mar laech Liathmhuini (...)’

(McKenna, 1947: 56, 843-5).

- 18 -

10 ‘i ngus’ – Bíodh is gur ‘angus’ atá sa lámhscríbhinn, is léir gur ‘a ngus’ atá i

gceist; cf. DIL (G 177.65).

11 ‘G(h)aoidhil’ – Tuiseal ginideach, uimhir uatha an ainmfhocail dhílis

‘Gaoidheal’. Is dóigh gurb é ‘Gaoidheal Glas’ atá i gceist ag an bhfile .i. ‘the name

of the eponymous ancestor of the Gaels (G. Glas, id.) in full G. Glas .i. Mac Niuil

mic féiniusa farsaidh ó bhfuilid gaedhil;’ (Ó Duinnín, 1927: 507). Feic Keating

(1987b: 226-30), Ó Donnchadha (1931: 205, 229) agus Knott (1922: §16.5, §17.19,

§26.47); cf. DIL (G 129.22).

12 ‘mac’ – Tá ‘mac’ ina aiceantach anseo, rud atá ceadaithe nuair is roimh ainm

dílis é (Ní Dhomhnaill, 1975: 10-11).

13 ‘slat’ – Bhí tábhacht leis an tslat mar shiombail chumhachta, is cosúil: ‘Is é an

croinice do-bheireadh slat i láimh gach tighearna ré linn garma do ghabháil; agus

d’éis na slaite do dháil dó, do chuireadh i gcéill do na tuathaibh nach rígheadh an

tighearna nó an rí a leas arm do ghlacadh o shoin amach do smachtughadh a thíre,

acht bheith umhal da shlait amhail scoláire da mháighistir’ (Céitinn, 1987b: 10).

14 ‘iúil’ – Is leagan níos óige den fhocal ‘eól’ (.i. iúl) é seo sa tuiseal ginideach,

uimhir uatha cf. DIL: E 149.12.

15 ‘clíleanta’ – Ní athním an focal seo.

16 ‘dubháilte’ – Is dóigh gur leagan é seo den fhocal ‘dúbalta’ (DIL: D 431.50).

17 ‘Chomhluinn’ – Cé gur ‘comhlainn’ atá le fáil sa lámhscríbhinn, is ceadmhach

a(i) agus u(i) a bheith ar áit a chéile in aon ghearrshiolla neamhaiceanta (Ní

Dhomhnaill, 1975: 71).

- 19 -

18 ‘ina’ – Comhartha é seo, is cosúil, gur seachadadh beo seachas marbh atá i gceist

sa dán seo. Ní cheadaítear sa Ghaeilge Chlasaiceach an forainm réamhfhoclach sa

tríú pearsa uatha firinscneach, nó foirm atá bunaithe air – ‘ina’, mar shampla – a

úsáid in áit an réamhfhocail féin, ach tá sé ráite ag McManus gur ‘léir ó theagasc

na dtráchtas go raibh an fhoirm fhorainmneach tagtha chun cinn sa teanga bheo’

(1994: 435).

19 ‘bhfoighthear’ – Feic Bergin (1926/28: 161, §191.2123).

20 ‘Tuir Mhis’ – Is cosúil gur teideal moltach don phátrún atá i gceist. ‘Tuir’ (arb

ionann é agus tighearna [DIL: T 366.30]) 7 ‘Meas’ (Logainm); cuirim i gcás ‘tuir

(Bregh)’ .i. flaith Éireann, le fáil in Bergin (1921/23: 68, §14.4).

21 ‘Raoileann’ – Níl fáil air in Onomasticon (Hogan: 1993); ‘Raoileann (gin.)’ in

McKenna (1947: 43, 635-6); ‘Raoilean’ in Knott (1926: 8, 16); ‘Raoileann’ in

Carney (1945: 91); le fáil i ndán ó pheann Fhear Fhlatha Uí Ghnímh – ‘Lucht

díoghla ar a dtí ma tá,/ sítheochaidh, d’aithiosg eunmhná/ d’fhuil Stathbhardach na

stéd seang,/ le tréd rachogthach Raoilenn’ (Ó Donnchadha , T., 1931: 204) Nóta

san innéacs - ‘Raoile, .i. Raoire (=roéire): tréd Raoilenn, .i. sluagh na hÉireann ag

an bhfile (Ibid.: 312).

22 ‘C(h)odhnach’ – Is féidir ‘codhnach’ a léamh anseo mar aidiacht nó ainmfhocal.

Feic DIL (C 286.37-65).

23 ‘c(h)ádhais’ – Tuiseal ginideach an fhocail ‘cádus’ atá i gceist anseo. Feic DIL

(C 8.29).

- 20 -

24 ‘Breagh’ – Tuiseal Ginideach, uimhir uatha an ainmfhocail ‘Breagha’; ‘Brega

Midi, people and plain in Meath (...) Ua Cellaig rí Breg (...) Magh Lacha i n-

iart(h)ur Bregh’ (Hogan, 1993: 123-4). Fianaise bhreise ar an bhfocal i ndán le

Tadhg Dall - ‘Inis Bhreagh’ (Knott, 1922: 1) - maille leis an nóta ‘Breagh, only

occurs here in this form, which is gen., as a name for Ireland’ (Knott, 1926: 341).

Deirtear linn: ‘the name of a part of Ireland, generally an ancient court or place of

assembly, is used to denote the whole (...) Breagha ‘Bregia’, the tribal name of the

territory in which Tara is situated, is perhaps the commonest of all (...) (Knott, 1922:

LVIII)

25 ‘deigh-shéimhsheing’ – LS: ndeigh-shéimhsheing. Bíonn úrú ar an gcéad

ainmfhocal amháin a leanann ‘go’ sa tuiseal tabharthach uatha. Ní mór fleiscín a

bheith idir an réimír ‘deagh/deigh’ agus a leanann, bíodh is gur aidiacht an focal

‘séimh’ (DIL: S 146.35). Is gá an focal iomlán a áireamh mar thréshiollach ionas

gur féidir leis cinnteacht siollaí na meadarachta a chomhlíonadh.

26 ‘a-raidhtior’ - Cé gur ‘araidhtear’ atá le fáil sa lámhscríbhinn, is ceadmhach ea

agus io a bheith ar áit a chéile ag deireadh focail (Ní Dhomhnaill, 1975: 71).

27 ‘inntleacht’ – Is féidir an focal seo a litriú le ‘n’ amháin nó ‘nn’ (cf. Bergin,

1921/23: 78, §24).

28 ‘buadhcheart mbreath’ – Tá an focal ‘ceart’ idir fhirinscneach agus neodrach

ach caitear leis mar fhocal neodrach sa chomhthéacs seo, ó tharla úrú le fáil ar an

bhfocal ina dhiaidh (cf. Bergin, 1921/23: 113, §64).

29 ‘oinigh’ – LS: ‘noinigh’. Ar an gcéad ainmfhocal amháin a leanann ‘go’ (sa

tuiseal tabharthach uatha) a bhíonn urú.

30 ‘Díolmhoinigh’ – LS: ‘Díolmhuinigh’. Iomlat atá in athrú an ghuta; cf Mac

Aogáin (1968: 115) agus Ní Dhomhnaill (1975: 71).

- 21 -

31 ‘dhear-laigtheach’ – Ní mór fleiscín a bheith idir an réimhír ‘dear’ agus a

leanann, bíodh is gur mar thréshiollach a chaitear leis ó thaobh chinnteacht siollaí

na líne.

32 ‘mhaith-se’ agus ‘foigse’ – Uaithne shlán: Is ionann fad na nguthaithe

comhfhreagracha idir focal deireanach líne c agus focal deireanach líne d, san áit

ar chóir gurb ionann na ngutaithe (Ní Dhomhnaill, 1975: 26).

33 fhollomhnaigh – Mar ainmfhocal baininscneach sa tuiseal tabharthach uatha a

chaitear le ‘follamhnach’ anseo, rud nach dtagann lena inscne.

34 ‘dear-loghadh’ - Ní mór fleiscín idir an réimír ‘dear’ agus a leanann, bíodh is

gur mar thréshiollach a chaitear le ‘dear-loghadh’ ó thaobh comhardaidh.

35 ‘an mhúr’ – Mar fhocal baininscneach a chaitear le ‘múr’, rud nach bhfuil ag

teacht leis an inscne atá aige (Dineen, 1927: 774-5; Ó Dónaill, 1977: 890, DIL: M

203.26).

36 ‘Eilghionór’ – Ainm Iasachta ón bhFraincis: ‘Like the other vowels, which were

confused or slurred between stressed syllables in AN, [i] is rendered by [ə] in Irish.

This neutral vowel varies considerably according to position and to the

neighbouring consonants (...) So, too, in the case of the oth/er front vowel [ẹ] (e.g.

marescal > marascál, El(i)enore > Eilonóra)’ (Risk, 1971: 600). Ba í Eilghionór

(Eleanor Tuite) máthair Lúcáis Diolúin agus bean chéile Theabóid, mar atá le

feiceáil sa ghinealach (cf. caibidil 4.4)

37 ‘Ra(i)th Rionnach’ – Ní aithním an logainm seo.

38 ‘gcruth’ agus ‘ordach’ - Uaithne shlán: Is ionann fad na ngutaithe

comhfhreagracha idir focal deireanach líne c agus focal deireanach líne d, san áit ar

chóir gurb ionann na gutaithe (Ní Dhomhnaill, 1975: 26).

39 ‘cúirt mhiadhach Locha Glinne’ – Níl uaim ar bith le fáil sa líne seo cf. Ní

Dhomhnaill (1975: 35 §65)

- 22 -

40 ‘sin’ – Aiceantach atá san fhocal seo ó tharla tagairt dhíreach á déanamh aige don

chúirt .i. is féidir leis cuibheas a dhéanamh.

41 ‘Mór n-áigh’ – LS: ‘mór nágh’. Tuiseal Ginideach a leanann ‘mór’ i gcás mar

seo, rud a fhágann gur ‘mór n-áigh’ nó ‘mór n-ágha’ ba cheart a scríobh. Feic Bergin

(1921/1923: 87, §38).

42 ‘Loch an Fhis’ – Is deacair a rá cé acu loch ar leith atá anseo (dá bhrí sin ‘Loch

an Fhis’) nó tagairt indíreach do ‘Loch Glinne’.

43 ‘me’ – ‘mé’ atá i gceist anseo ach gur ceadmhach gutaí fada agus gutaí gearr a

chur chun a chéile i rinn agus airdrinn (Ní Dhomhnaill, 1975: 28-29).

44 ‘Mar tá an lochsa ó né go inodh’ – Tá an líne seo formheadarach; tá rialachais

na haiste seo leagtha amach agam sa réamhrá (xxxiii).

45 ‘Freamhann’ – Is iomaí sampla san fhilíocht den logainm seo sa tuiseal

cuspóireach (cuirim i gcás, ‘tar rompa fós go Fréamhuinn’ - Knott, 1922: 8, §49),

sa tuiseal tabharthach (‘iarsma na ríogh ó Fhréamhuinn’ - Knott, 1922: 44, §20)

agus sa tuiseal ginideach (‘fa chlár bhfaltuaine bhFréamhann’ - Knott, 1922: 216,

§7). Deimhníonn Hogan gur ‘Frewin’ atá ann, ‘a high hill over W. Shore of Lough

Owel in tl. of Wattstown, Westm.’ (1993: 431-2).

46 ‘Airtigh’ – Tuiseal Ginideach an logainm Airteach. Is logainm coitianta é seo

sa duanaire agus tagraítear dó i dtrí cinn dhánta (Feic Caibidil 4.6: 21b, 32a, 32b).

Deir Hogan gurb ionann é agus ‘Tibohine’ an lae inniu i mbarúntacht

‘Frenchpark’, Co. Ros Comáin (Hogan, 1993: 25).

47 ‘Díolmhoin’ – LS: ‘Díolmhain’. Iomlat atá in athrú an ghuta neamhaiceanta; cf.

Mac Aogáin (1968: 115) agus Ní Dhomhnaill (1975: 71).

48 ‘tann’ agus ‘comhthrom’ - Uaithne shlán: Is ionann fad na nguthaithe

comhfhreagracha idir focal deireanach líne c agus focal deireanach líne d/b, san áit

ar chóir gurb ionann na gutaithe (Ní Dhomhnaill, 1975: 26).

- 23 -

49 ‘grúgchás’ – An é ‘cruadh-chás’ atá i gceist ach gur call comhardadh a dhéanamh

le Lúcás?

50 ‘ar ndeagh-ágh’ - Ní mór fleiscín idir an réimír ‘deagh’ agus a leanann, bíodh

is gur mar dhéshiollach a chaitear le ‘ndeagh-ágh’ anseo ó thaobh comhardaidh.

51 ‘geabhán’ – Ní aithním an focal seo.

52 ‘adhbhal’ – LS: ‘nadhbhal’. Ar an gcéad ainmfhocal amháin a leanann ‘go’ (sa

tuiseal tabharthach uatha) a bhíonn urú.

53 ‘foghuinteach’ – LS: ‘foighuintioch’. Is ceadmhach ea agus io a bheith ar áit a

chéile ag deireadh focail (Ní Dhomhnaill, 1975: 71); cf. DIL (F 238.077).

54 ‘sochair’ – Comhfhocal den réimír ‘so’ agus an t-ainmfhocal ‘cor’ atá san fhocal

seo. Cé gur ‘sochar’ is mó a fhaightear, is léir gur tháinig ‘sochair’ isteach le forbairt

na teanga (DIL: S 318.47).

55 ‘Ro-d-fia’ – Tagann an fhoirm seo ón tSean-Ghaeilge. Pléitear é seo in alt le

McManus (2005: 156).

56 ‘neambocht’ – LS: ‘neamhmbocht’. Tá sé mínithe ag Ní Dhomhnaill go gceiltear

séimhiú ar chonsan i gcarn nuair a bhíonn séimhchonsan (an chéad ‘m’ anseo) agus

consan gaolmhar (an dara ‘m’) le fáil ina dhiaidh, ‘agus comhairtear an dá chonsan

mar aon lomchonsan amháin’ (1975: 19).

57 ‘athaigh’ – LS: ‘athaidh’. Bergin (1921/3: 65, §13.9) DIL (A 446.77)

58 ‘chridhe’ – Le fáil in Bergin (1916: 39, §2.27) agus DIL (C 527.79)

59 ‘gcoimhlíonaidh’ – LS: ccoimhlionuidh. Is ceadmhach a(i) agus u(i) a bheith ar

áit a chéile in aon ghearrshiolla neamhaiceanta (Ní Dhomhnaill, 1975: 71).

60 ‘sein’ – Leagan den aidiacht thaispeántach ‘sin’ (DIL: S 230, 84-5).

- 24 -

61 ‘Breagmhaighe’ – ‘bregmag; a region in c. Westm. Nr Athlone (...)’ (Hogan,

1910: 124).

62 ‘nár usa ó oirbheart anáir’: Tá an líne seo formheadarach; tá rialachais na

haiste seo leagtha amach agam sa réamhrá (xxxiii).

63 ‘togra’ – togra nó tagra: ‘do-accair’ bunús an bhriathair mhírialta seo (DIL:

Degra-dúus 178.6) cf. Bergin (1946: §47.1).

64 ‘-sa’ – LS: ‘so’. Is ceadmhach ‘a’ agus ‘o’ a bheith ar áit a chéile in aon

ghearrshiolla neamhaiceanta (Ní Dhomhnaill, 1975: 71).

65 ‘fhilidh’ – LS: ‘filidh’. Séimhítear túschonsan focail sa tuiseal cuspóireach uatha

nuair nach faoi réir ag an alt é (McManus, 1994: 356 §3.2). Cuirim i gcás, ‘maraigh

choinín’.

66 ‘Chnaghbha’ – LS: ‘chnodhbha’. Is ceadmhach ‘a’ agus ‘o’ a bheith ar áit a

chéile in aon ghearrshiolla neamhaiceanta (Ní Dhomhnaill, 1975: 71).

67 ‘millse’ – LS: millsi’. Is ceadmhach ‘i’ agus ‘e’ a bheith ar áit a chéile in aon

ghearrshiolla neamhaiceanta ag deireadh focail (Ní Dhomhnaill, 1975: 71).

68 ‘laoich Leasa Conghail’ – Logainm: Lios Conaill. ‘liss conaill; g. Lessa, Zc.226

(...) cf. Liscunnell tl., in b. Carra, Mayo’ (Hogan, 1910: 492).

69 ‘an Coimhdhe’ – Ainmfhocal Dílis. ‘Ref. to specific things providing protection’

(DIL C 303.6) .i. God (Armstrong, 1985: 302); cf. Dineen: ‘Coiṁḋe (...) the Lord

God, the Trinity; a protector’ (1904: 161). Bheadh cúis leis seo ó tharla dúnadh ar

an dán ag teastáil agus is í an chéad líne ‘Dia do bheatha, a bharr Cuircneach’. Feic

Bergin (1921/23: 74, §21.5).

- 25 -

ARÉ 23 M 46: 2398

3.1 EAGRÁN DIOPLÓMAITIÚIL DE CHUNTAS AR STAIR CHLAINNE DIOLÚIN99

ARÉ 23 M 46: 23

do macuibh díolmhuin an so síos/

díolmuínuidh mhacaire chuirc do chlannuibh neill an do goirter do/

ge tharla tthar ambaigh sEnghall mur so. dia ró mharbhadh colman/

mór na rimide mac fErgus cirbheoil mic conuill creimhthuinn lé l[__]n/

lochan díolmhuín an mac dúnluing mic fErgús cirbheoil reimhráite/

mic conuill creimhthuin mic neill naoighiallachi tar éis an marbhtha/

sin theid lochán diolmhuin ar a iomghabhail asaxann go ttainig/

roibErd saxonach da shliocht anóir mur thangadair saxanaigh*/

lé diarmuid mac murchadha rí laighEn gur cathaigh anroibErd/

reimhraidhté ré rí midhe im chEnn athíre 7fós innis dó ua maoil=/

sEchluinn do righ midhe isdo maoilmuaidh 7 do mhageocagain/

gur bá cómhbrathair gáoil doibh é ar ttEct ón lochán diolmuine/

reimhráite 7 iar sin do tugadh machaire cuircne do dhuthcus do/

do féin 7 da chinnidh. óir bá duthchus sinsiór dó é./

Atáid fEranna iomdha le trí ghluinibh 7 anois. i666. nías mó/

in mar bhaoí go ttrasdá ag macuib diolmhuinEch agchondae/

98 Tá armas an fhine le fáil sa lámhscríbhinn seo, rud atá curtha ar fáil mar Aguisín 4.9 anseo thíos. 99 An Polasaí Eagarthóireachta céanna i bhfeidhm anseo agus a leagtar amach do na heagráin

dhioplómaitiúla i gCaibidil 4.1. Tuigtear dúinn gurb é an scríobhaí cáiliúil Richard Tipper a bhreac

an sliocht seo i mBaile Átha Cliath c. 1710-30 agus gur cóip níos déanaí í den leagan atá le fáil i

Leabhar Mór na nGenealach (Ó Muraíle, 1996: 342). Leagan Leabhar Mór na nGenealach le fáil

in Ó Muraíle (2003: 759, 1409.1).

- 26 -

muighe eó 7 rosa comán i cconnachtuibh. maille lé ná sEn=/

duthchuis í cuircne100 i mhachaire chuirc i midhe./

tobóid mac tomáis mic sEmuis priomh mhic gerailt.mic Emuin/

mic geróid an diolmuinEch.

100 Tá ‘ccuir’ agus líne tríd le fáil roimh ‘cuircne’.

- 27 -

AGUISÍNÍ

AGUISÍN 4.1 POLASAÍ EAGARTHÓIREACHTA: AN TEAGRÁN DIOPLÓMAITIÚIL

Bítear ag súil le trascríobh dílis de théacs lámhscríbhinne in eagrán dioplómaitiúil

ar bith a chuirtear ar fáil agus chuige sin cloítear san eagrán seo leis an mbuntéacs

idir bhreacadh na línte, phoncaíocht agus litriú. Ní mór aird a tharraingt, mar sin

féin, ar mhionsonraí na heagarthóireachta atá i bhfeidhm:

Is é an comhartha ‘ǀ’ atá in úsáid chun deireadh líne a léiriú

Scaoiltear ponc an tséimhithe agus asper spiritus an tséimhithe faoi chló

iodálach

I gcás na litreacha agus na bhfocal a bhfuil doiléire de chineál éigin ag

gabháil dóibh, ní scaoiltear faoi chló iodálach iad ach tugtar fonóta leis an

doléire a mhíniú chomh cumsitheach agus is féidir

Tugtar thíos liosta na ngiorrúchán, dá theirce iad, atá le fáil sa dá théacs

agus an chaoi a scoiltear san eagrán iad, in ord aibítre:

ARÉ A v 2: 28a – 29a

Giorrúchán na Lámhscríbhinne Scaoileadh

bro

et cetra

- 28 -

gur

m(h)ac/m(h)(e)ic

mur

nn

Ní miste an drochbhail atá ar an lámhscríbhinn seo a thabhairt le fios, gné

a bhí ina constaic do léamh an téacs i gcónaí agus a fhágann gur doléite,

nach mór, codanna den fhilíocht atá idir lámha.

ARÉ A v 2: 25a – 25b

Giorrúchán na Lámhscríbhinne Scaoileadh

ber

- 29 -

chon

fer/fir

hur

nert

nn

- 30 -

AGUISÍN 4.2 EAGRÁN DIOPLÓMAITIÚIL: DAN I

ARÉ A v 2: 28a

Sior101 lúcás go lúadh bfortail, anágh don chrích chonnachtaigh102 ǀ

sdiúrthóir thráichtmhín103 thréd athreabh, a ég sdo láintír laighean104 ǀ

In105 gach tír thúaidh is theas, aég106 gá haidhbhle doilgheas ǀ

lúcás díolmhan dreach gan neimh, creach ar míonbhan107 an mílidh ǀ §4

Dob108 fhiú a ágh sa uaisleacht dfuil109, amhaith110 amheanma chonnail ǀ

101 ‘S-’: Is mó céadlitir rainn ná litir ar bith eile sa téacs agus ar an gcolbha clé den lámhscríbhinn

atá sí le fáil, an chuid eile den téacs eangaithe uaithi. Tugtar ‘Céadlitir Rainn’ ar na litreacha seo

sna fonótaí thíos;

102 ‘-c-’: Níl ponc séimhithe an dara ‘c’ le fáil os cionn lár na litreach mar a bheifí ag súil leis. Rud

atá coitianta go leor i gcás ‘c’ séimhithe sa téacs trí chéile;

103 ‘-c-’: Spiritus Asper neamhchoitianta le fáil os cionn na litreach ‘c’; 104 Is minic poncanna séimhithe suaithinseacha in úsáid ag an scríobhaí, mar atá san fhocal

‘laighean’; 105 ‘I-’: Céadlitir Rainn. 106 Salachar/Dúch le feiceáil ar an lámhscríbhinn idir ‘theas’ agus ‘aég’. 107 ‘-b-’/‘-n’: Tá ponc séimhithe an ‘b’ ag cumasc le bun an ‘s’ atá os a chionn; Tá bun an dara

minim den litir ‘n’ ag cumasc le stríoc an ghiorrúcháin faoina bhun; 108 ‘D-’: Céadlitir Rainn. 109 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 110 ‘-m-’: An litir ‘m’ smálaithe ag roinnt dúigh.

- 31 -

uird111 bhanbha uime112 gan ágh113, uille114 andamhna ná andoágh ǀ

Gach115 maith dár mhaith anduine116, alúcás mar láoch líathmhuine117 ǀ

nó mar ghúaire flaith118 ar119 bfonn120, nó gur sgaith úaidhe121 a anam ǀ §8

Dearb122 nach bás acht beatha shíor123, fúair :an124 fhlaith go bfúath míghníomh ǀ

sa thoil do téghadh125 angus, air ní shénabh a shonus ǀ

Cosmhail126 bésa, is beatha an fhir, ré sdaid rígh do fhréimh gháoidhil ǀ

deaghuá127 cuinn cormbac mac airt, borrghartshlat128 fuinn129 ar namhairc130 ǀ §12

111 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 112 ‘-i-’: Ibid. 113 Spota dúigh, ar geall le ponc séimhithe trom é, le feiceáil ag bolg an ‘g’. 114 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 115 ‘G-’/‘-h’: ‘G-’: Céadlitir Rainn / An litir ‘h’ féin agus í scríofa amach seachas ponc séimhithe

nó asper spiritus. 116 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 117 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 118 ‘-i-’: Eireaball an ‘i’ ag teagmháil le barr an ‘b’ sa líne faoi.

119 Stríoc thiubh dúigh ar leathcheann le fáil os cionn ‘r’ an fhocail;

120 Spota dúigh sách mór le fáil idir ‘b’ agus ‘f’; 121 ‘-a-’: Tá mar a bheadh ponc an tséimhithe le feiceáil os cionn ‘a’. 122 ‘D-’/‘-b’: ‘D-’: Céadlitir Rainn / Spota dúigh, a bhfuil cuma an tséimhithe air, le fáil os cionn

‘b’. 123 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’.

124 Cuma an idirstad le feiceáil roimh ‘an’;

125 ‘-g-’: Cuma an ghiorrúcháin ar an asper atá le feiceáil os cionn ‘g’ an fhocail; 126 ‘C-’: Céadlitir Rainn. 127 ‘de-’: stríoc cham dúigh le fáil os cionn ‘de’. 128 ‘rr’: Cumasc atá sa ‘rr’ seo. 129 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 130 ‘-r-’: Spota dúigh os cionn ‘r’ a bhfuil cuma an phoinc shéimhithe air.

- 32 -

Áirdrígh131 éireann thúaidh is teas, deaghmhac airt ughdar éicceas132 ǀ

sdiúrtha aghníomh sbá maith amhéin, don fhlaith ní chríon achaithréim ǀ

Féithle133 ceangail an chirt ghloin, oighre airt an iúil134 fhortail ǀ

in gach cró clíleanta an sdiúir135, agclo dírreachta136 an deighiúil137 ǀ §16

Slán138 brégnaithe abhúaidhbhreath sean., fá áon dá éolcha139 andligheadh ǀ

slán maithis amhéine so, fá méine140 flaithis fódla ǀ

Iúl141 dubháilte is ceart uí142 chuinn143, afhéile, achrodhacht144 comhlainn ǀ

tearc rí ina bfoighthear fillte , fá chlí froightheadh firminnte ǀ §20

Tráchtar145 airsean go bfúair neamh, tré chreideamh dhó don dúileamh146 ǀ

gion go ccúala an croideamh cáigh, búadha a oideadh naorláimh147 ǀ

Teasbhail148 chormbaic cumhain leam, adhbhal úaidh , anágh éireann ǀ

131 ‘A-’: Céadlitir Rainn. 132 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘e’. 133 ‘F-’: Céadlitir Rainn. 134 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 135 ‘-i-’: Ibid. 136 ‘rr’/‘cht’: Cumasc atá sa ‘rr’ seo/Tá mar a bheadh idirstad (:) an-leathan le feiceáil idir ‘c’ agus

‘t’; 137 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 138 ‘S-’: Céadlitir Rainn. 139 ‘-c-’: Dúch ag clúdach leath na litreach ‘c’. 140 ‘mé-’: Salachar/dúch le feiceáil os cionn ‘mé-’ a chuimsíonn cuid den síneadh fada. 141 ‘I-’: Céadlitir Rainn. 142 ‘-í’: Tá an ‘í’ ar foscadh faoin ‘u’. 143 ‘-i-’: Ibid. 144 Is geall le spotaí fánacha na poncanna séimhithe atá le feiceáil sa dara cuid den fhocal. 145 ‘T-’: Céadlitir Rainn. 146 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 147 Síneann eireball na litreach ‘r’ anuas ar stríoc an ghiorrúcháin sa líne faoina bhun. 148 ‘T-’: Céadlitir Rainn.

- 33 -

sa nam atteasda149 tuir150 mhis, teasda ann luibh151 aleighis ǀ §24

Beatha152 bhúan an bhúaidhrígh ghloin, nárdchlú air153 go síor154 suthain155/

sbheith ar aghaidh dé go dil , dár adhair sé go súaithnidh ǀ

Dá156 réir so samhailtear leam, go ndligh lúcás láoch Ráoilean ǀ

bheith go búan san dealbhdhún daith, dúal dá mheanmrún an mhórmhaith ǀ §28

Compráid157 do cháoimhchéill chormbaic , cíall cháoin lúcáis lánordhairc158 ǀ

maith do lean alorg dar lat, an159 fear gan colg go160 comhrac ǀ

Mac161 SIR162 teabóid toghtha anmac, gion163 gur chodhnach mur chormbac ǀ

sdaid amhéine leantair lais, ar bheartaibh céime an chádhais164, dá mbeith ǀ

§32

149 ‘-tt-’: Cumasc.

150 ‘-a-’: Is geall le ‘a’ an ‘u’ atá le fáil san fhocal seo; 151 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 152 ‘B-’: Céadlitir Rainn. 153 ‘-r’: Smál le feiceáil sa lámhscríbhinn, rud a fhágann gur éadrom go leor ‘r’ an fhocail. 154 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘s’. 155 ‘-u-’: Dúch ag clúdach ‘u’ an fhocail, nach mór. 156 ‘D-’: Céadlitir Rainn. 157 ‘C-’: Ibid. 158 ‘-r-’: Stríoc dhúigh ag gabháil trí eireaball ‘r’. 159 ‘a-’: Dúch ag clúdach ‘a’ an fhocail. 160 Dúch tiubh a fhágann gur deacair ‘go’ a fheiceáil. 161 ‘M-’: Céadlitir Rainn. 162 ‘SIR’ scríofa i gceannlitreacha gallda. 163 ‘teabóid toghtha anmac, gion’: Na litreacha seo an-doiléir de bhrí go bhfuil an líne seo ar fad

smálaithe ag dúch/salachar. 164 ‘-h-’: An litir scríofa amach seachas comhartha séimhithe; na litreacha ‘dhais’ sách doiléir mar

gheall ar a thibhe atá an dúch.

- 34 -

ARÉ A v 2: 28b

Dá165 mbeith inmhe áirdRígh166 breagh, aige na chúirt167 do chaithfeadh ǀ

168mar do chaith lé féile abfúair ,tré mhaith méine gomórbhúaidh169 ǀ

Eidir170 chách mar cháomhchrann fáis, mairfidh171 sénmhaith Sir172 lúcáis ǀ

fear nár thairg cillchlíar173 do chreim, go himchían sghach174 áird déirinn ǀ §36

Dar175 leat bá hardfhlaith176 déirinn, lúcás177 go ndeilbh178 ndeighshéimhsheing ǀ

daidhbhle179 anáigh cáigh dá chion, dáil180 nach rónáir181 araidhtear182 ǀ

Inntliacht183 bhuadhach búadhcheart mbreath , grinne mbeart , béodhacht

aidhbhseach ǀ

165 ‘D-’: Céadlitir Rainn. 166 ‘-R-’: ‘R’ mór gallda. 167 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 168 Ceannlitir ‘D’ le feiceáil ar cholbha clé na lámhscríbhinne mar a bheadh tús focail ann.

169 Cuma neamhchoitianta ar ‘m’; 170 ‘E-’: Céadlitir Rainn. 171 ‘-d-’: Litir clúdaithe ag dúch. 172 ‘S-’: ‘S’ mór gallda. 173 ‘-í-’: Líne bheag ar leathcheann ag gabháil tríd an dara ‘í’ den fhocal.

174 ‘-g-’: Cuma ghiorrúchán an ‘s’ os cionn ‘g’; 175 ‘D-’: Céadlitir Rainn. 176 ‘-la-’: An chuid seo clúdaithe ag dúch. 177 ‘lú-’: Is deacair ‘lú-’ a léamh de thoradh dúch ar an lámhscríbhinn.

178 ‘n-’: Marc ar geall le giorrúchán nó asper é le feiceáil os cionn ‘n’; 179 ‘-i-’: Eireaball an ‘i’ ag síneadh anuas ar ‘l’ an chéad line eile. 180 Roinnt dúigh le feiceáil idir ‘chion’ agus ‘dáil’. 181 ‘-ón-’: Deacair a fheiceáil de thaisme an dúigh atá á chlúdach. 182 ‘-I-’: Bun an ‘i’ ag síneadh anuas ar an gcéad líne eile agus an chuma air go bhfuil stríoc ag

gabháil tríd mar a bheadh giorrúchán ann. 183 ‘I-’: Céadlitir Rainn.

- 35 -

Sféile184 go naidhble185 noinigh, tréighe daingne andíolmhuinigh186 ǀ §40

Luibh187 leighis chrécht na gcuircneach188, amhaith dhíadha dhearlaigtheach ǀ

trágh don mhaithsin189 meath190 dá fód191, creach darab192 foichse fíorbrón ǀ

Báogal193 linn do los abháis, teirce , daidhbhre , díth sóláis ǀ

do bheith sgach íath thíar dár thil, sa mbeith go cian accuircnibh194 ǀ §44

Tré195 mhaith lúcáis búdh196 léir gart , fóir nach faiceadh a amharc ǀ

ba lán do chion an chodhnaigh197, tiugh an tágh don fhollamhnaigh ǀ

Méin198 Sir199 teabóid leantar lais, lúcás lúain céile an chádhais200 ǀ

sáorghart lé slóghdháimh dhomhan , mórdhail dáonnacht dearlogadh ǀ §48

Ríoghmhúr201 lúcáis na ttor tte202 , cúirt203 bhláith bhúadhlocha glinne ǀ

ré agrésdath tnúdh na tteallach, an mhúr fhéasdach fhithcheallach ǀ

184 ‘S-’: Litir mhór ghallda le feiceáil. 185 ‘-d-’: Ponc séimhithe an ‘d’ ag cumasc leis an litir ‘b’ atá díreach os a chomhair. 186 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 187 ‘I-’/‘-i-’: ‘I-’: Céadlitir Rainn / Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 188 ‘-i-‘: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 189 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘s’. 190 ‘m-’: Stríoc ghearr éadrom le feiceáil os cionn ‘m’. 191 ‘-d’: Stríoc ghearr le feiceáil os cionn ‘d’. 192 ‘-a-’: ‘i’ le feiceáil san fhorscript os cionn ‘a’. Is cosúil gur sciorradh pinn atá ann. 193 ‘B-’: Céadlitir Rainn. 194 ‘-i-’/‘-b’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’ / Is cosúil le stríoc ghiorrúcháin an ponc séimhithe atá le

fáil os cionn ‘b’. 195 ‘T-’: Céadlitir Rainn. 196 ‘b-’: An litir clúdaithe, nach mór, ag dúch. 197 ‘-h-’: Litir scríofa amach seachas comhartha séimhithe. 198 ‘M-’: Céadlitir Rainn. 199 ‘S-’: ‘S’ mór gallda le feiceáil. 200 ‘-h-’/‘-d-’: An litir scríofa amach seachas ponc séimhithe / Ponc séimhithe an ‘d’ chun tosaigh. 201 ‘R-’: Céadlitir Rainn. 202 ‘tt-’: Cumasc. 203 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’.

- 36 -

Níor204 chúirt205 nárchúirt206 go ndeaghshódh207, cúirt208 mhíadhach mic

eilghionór ǀ

cúirt209 RaithRionnach210 cúirt211 go ccruth , an chúirt212 aithfrionnach oRdach213 ǀ

§52

Bronnadh214 fíal fleadha215 meince , san gcúirt216 ordhairc innillte217 ǀ

ciúil218 gá gcoimhseinm , cáta archléir, sdáta ar Rodheilbh 219an Ráoiléin220 ǀ

Cúirt221 abfaghtháoi222 áineas te, cúirt223 mhíadhach224 locha glinne ǀ

cúirt225 an óir san fhíona sin226, sgan díogha227 a hóil228 ag éigsibh229 ǀ §56

204 ‘N-’: Céadlitir Rainn. 205 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 206 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 207 ‘a’ an fhocail clúdaithe le dúch. 208 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 209 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 210 ‘R-’/’-R-’: Dhá ‘r’ faoi cheannlitreacha gallda. 211 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 212 ‘-i-’: Ibid. 213 ‘-R-’: ‘r’ faoi cheannlitir ghallda. 214 ‘B-’: Céadlitir Rainn.

215 ‘-e-’: An litir sáite isteach san fhorscript idir ‘l’ agus ‘a’; 216 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 217 ‘-t-’:Tá mar a bheadh ponc an tséimhithe le feiceáil os cionn ‘t’ an fhocail. 218 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 219 ‘R-’: ‘r’ faoi cheannlitir ghallda. 220 ‘R-’/‘-éin’: ‘r’ faoi cheannlitir ghallda/‘-éin’ smálaithe ag dúch agus/nó salachar. 221 ‘I-’/‘-i-’: ‘I-’: Céadlitir Rainn / Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 222 ‘-b-’: Tá mar a bheadh dúradán an tséimhithe le fáil os cionn ‘b’ an fhocail. 223 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 224 ‘mhíadhach’ - Tá an focal seo uilig smálaithe ionas gur deacair a fheiceáil. 225 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 226 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘s’.

227 ‘-o-’: Litir a bhfuil smál os a chionn, rud a fhágann cuma ‘a’ air; 228 ‘-ó-’: an litir clúdaithe ag dúch. 229 ‘-i-’: Tá an dara ‘i’ ar foscadh faoin ‘s’.

- 37 -

Mór230 nágh bá hágh231 go ndeaghrath , do chuir232 lúcás lúithmheadhrach233 ǀ

ar loch glinne na miodh mear234 , aniodh linne nach lúaidh tear235 ǀ

Gach236 rath dár lá ar loch anfhis, úalach trom tríall dá aithris ǀ

teichmheach ré athromúalach me, tonnúalach geirtheach glinne ǀ §60

Mar237 tá an lochsa ó né go inodh238, gan lúth239 greadh gan240 gáir bféinneadh ǀ

cúis nach neart [_____]ng so , beart do bheartaibh241 an bheatha242 ǀ

Mar243 tá banfhlait, [_______________________________]244 ǀ

dég acéile crádh linne, lamh na feile fairsinge245 ǀ §64

ARÉ A v 2: 29a 246

Anágh247 déirinn ég an fhir, lúcás frémhann flaith airtigh ǀ

230 ‘M-’: Céadlitir Rainn - Is deacair í a fheiceáil. 231 ‘h-’: An litir ‘h’ agus í scríofa amach ag tús focail. 232 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 233 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 234 ‘m-’: Tá líne bheag dúigh le fáil faoi bhun ‘m’. 235 ‘l-’/’-h-’: Tá mar a bheadh dúradán os cionn ‘l’ / ‘h’ scríofa le fáil sa lámhscríbhinn seachas

ponc séimhithe. 236 ‘G-’: Céadlitir Rainn 237 ‘M-’: Céadlitir Rainn. 238 ‘in-’: na minimí ar fad gar/cosúil le chéile, rud a fhágann go bhféadfaí ‘m’ nó ‘ni’ nó ‘in’ a

fheiceáil. 239 Cuma dhoiléir ar na focail ar fad as seo amach go deireadh an folio. 240 ‘lúth greadh gan’: Na focail seo clúdaithe, nach mór, le dúch. 241 ‘-t-’: Mar a bheadh ponc an tséimhithe le feiceáil os cionn na litreach. 242 Is deacair focal ar bith sa líne seo a dhéanamh amach ach gur feiceálaí a bhfuil faighte agam di. 243 ‘M-’: Céadlitir Rainn. 244 An líne seo uile smálaithe ag dúch. 245 Ibid. 246 Ar cholbha na láimhe deise tá an nóta seo a leanas le fáil; 1760: aod ruad: mac guidhiur (?) 247 ‘A-’: Céadlitir Rainn. An litir le fáil faoi dhó – Mar cheannlitir agus ar bharr an leathanaigh;

- 38 -

mar gach anáir dá néir dhi, a hanár248 ós léir linne ǀ

Fada249 bhús galar go ngoimh,250 ég búaidhmhic uícont251 Díolmhain ǀ

dfhóir a thalmhan in gach252 tann, dá gconnmhadh cóir253 is comhthrom. ǀ §68

Ég254 ní hiongnadh dá bfheadhnaibh, cuircnigh 255chrodha256 is goisdealbaigh ǀ

dég an daighfhir gá ttás257 tte258, a bhás sas dainimh dhúinne259 ǀ

Cúig260 bhlíadhna beachtcháoga amháin, sé chéud déug dearbhtha anannáil

1655261 ǀ

áois chríosd go lúcás do ládh262, grúgcás ón díosg .ar ndeaghágh ǀ §72

Tré263 ég attríath264 teidhm nach tais, éttrén265 trá attúath266 sa neaglais ǀ

cáoimhfhir ar geabhán sar magh, gáoidhil go nanágh nadhbhal.267 ǀ

ADH//BHAL//AN//AGH//NA//NGAOI//DHEAL//etcetra

248 ‘h-’: An litir ‘h’ agus í scríofa amach ag tús focail. 249 ‘F-’: Céadlitir Rainn 250 Salacharr le feiceáil sa bhearna idir ‘ngoimh’ agus ‘ég’. 251 ‘-i-’/‘-t’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’; Eireaball an ‘t’ ag síneadh thar ‘d’ mór an chéad fhocal

eile. 252 Roinnt dúigh le feiceáil idir ‘gach’ agus ‘tann’. 253 ‘-ir’: Is deacair an chuid seo den fhocal a fheiceáil mar gheall ar shalachar ar an lámhscríbhinn. 254 ‘É-’: Céadlitir Rainn 255 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 256 ‘-od-’: An chuid den fhocal beagnach doléite de dheasca ciorcal trom dúigh. 257 ‘tt-’: Cumasc. 258 ‘tt-’: Cumasc. 259 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 260 ‘C-’/‘-i-’: Céadlitir Rainn / Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 261 An uimhir seo – an bhliain sular cailleadh Lúcáis – scríofa ag lámh nach ionann í agus lámh an

téacs. 262 ‘-h’: : An litir ‘h’ agus í scríofa amach ag deireadh focail. 263 ‘T-’: Céadlitir Rainn. 264 ‘-tt-’: Cumasc. 265 ‘-tt-’: Cumasc. 266 ‘-tt-’: Cumasc. 267 ‘-dh-’: Ponc séimhithe an ‘d’ sách éadrom.

- 39 -

AGUISÍN 4.3 EAGRÁN DIOPLÓMAITIÚIL: DÁN II

ARÉ A v 2: 25a

Día do bheatha abharr268 cuircneach269, aghríobh fhearrdha270 foghuintioch271 ǀ

dolúach cabhra chriche cuinn . fridhe nach ttarla, a tuaruim ǀ

Día do bheatha ar bhreith búaidhe , dimdhídean ar nanbhuaine ǀ

achroinn eatha as sía272 sochair, día do bheatha obreatnachaibh273ǀ §4

Failte dhuit adhreach shochraidh, achodhnaigh274 achobharthaidh ǀ

as imdhídean dar dtríal tinn, aníagh fhinnlígheal fheidhlim ǀ

Rod fía beannachtuinn na mbocht275 , rod fía fáilte na neamhmbocht ǀ

Ród fía búaidh tsáoghlach tshocra, achrúaidh fhaobhrach inmholta276 ǀ §8

268 ‘bharr’: Cumasc; 269 ‘-ir-’: Tá spota dúigh tiubh le fáil os cionn ‘ir’ an fhocail. 270 ‘f-’: Salachar/dúch le fáil faoin ‘f’. 271 ‘fhearrdha foghuindíoch’: Dúch fíor-éadrom ag na focail seo. 272 ‘-í-’: Tá ‘i’ ar foscadh faoin ‘s’

273 ‘-t-’: Ponc an tséimhithe le feiceáil os cionn na litreach ach stet le fáil in éindí leis. Fágann sin

nach mór an séimhiú a ghlanadh;

274 Is cosúil le lánstad spota dúigh atá le fáil idir ‘achodhnaigh’ agus ‘achobharthaidh’;

275 ‘m-‘: Tá spota beag dúigh le fáil os cionn thaobh na láimhe clé den litir seo. 276 ‘inmholta’: an focal seo an-doiléir.

- 40 -

Meinic fuairsiod277 fir nár thuill, fáilte ré hathaidh278 aguinn 279ǀ

ó lucht dáilte achuid chridhe, fáilte dhuid do dlighfidhe ǀ

Má dhligheann neach ni dá ni, ni dhlighise dul ar neimhshni ǀ

aliaigh cabhra chneadh nduilidh280, fer hanma281, dob ionchuirigh282 ǀ §12

ARÉ A v 2: 25b 283

Tú284 as eusgaidh danacal285 olc, du as lagha286 grain le guasacht ǀ

277 ‘-i-’: Tá ‘i’ ar foscadh faoin ‘s’. 278 278 ‘h-’: An litir ‘h’ agus í scríofa amach ag tús focail. 279 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 280 ‘-i-’: Tá an chéad ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 281 ‘h-’: An litir ‘h’ agus í scríofa amach ag tús focail. 282 ‘-i-’: Tá an dara ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 283 Ag bun an leathanaigh seo sa lámhscríbhinn tá na focail seo a leanas le feiceáil, bunoscionn:

‘Tadg O’ Concabair’. San áit chéanna ar an gcéad fholio eile (26a) tá: ‘Thady Connor his book’.

Tagairt dhíreach, is cosúil, do dhuine a raibh an duanaire seo ina sheilbh aige seal. 284 ‘G-’: An chéadlitir ‘G’ sách doiléir sa cholbha. 285 ‘-a-’: Tá mar a bheadh ponc an tséimhithe le fáil os cionn an dara ‘a’. 286 ‘-a-’: Tá dúradán, ar geall le ponc an tséimhithe é, le feiceáil os cionn an chéad ‘a’.

- 41 -

tu as ullmha angniom287 dár ngriobhaibh,288 aghriobh289 chonnla290 ar

ccoimhlionuidh 291ǀ

Tonóir ó áirdrígh saxan, sódh chumhdaigh da ccomharson ǀ

gér dual anáir orrtha sein.292 ré ngabháil tolcha tuathail293 ǀ §16

A294 ccosnamh ré crúas ngoile, dá lámhtá afhlaith breághmhuighe295 ǀ

do chleacht tusa dfhoirnert áigh, nár usa ó oirbert anáir ǀ

A táid ag togra. linne, do mhuin296 annsa is inntinne ǀ

dúile297 is daoine adáilte so, um fháilte náoidhe anosa ǀ §20

A táid fós do mhuin meanma, cealla is énlaith eathearrdha298 ǀ

287 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘g’;

288 ‘-g-’: Tá mar a bheadh giorrúchán ar geall leis an litir ‘o’ cam é le fáil os cionn na litreach seo;

289 ‘-i-’: Tá dúradán, ar geall le ponc an tséimhithe é, le feiceáil os cionn ‘r’.

290 ‘cho-’: Cumasc atá sa ‘co’ a bhfuil asper spiritus le fáil os a chionn; 291 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 292 ‘sein’: An focal seo smálaithe go maith ag dúch. 293 ‘-t-’: Stríoc an dara ‘t’ ag síneadh trasna an fhocail uile. 294 ‘A’: An chéad litir seo fíor-dhoiléir. 295 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 296 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 297 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 298 ‘-rr-’: Cumasc atá sa ‘rr’ seo.

- 42 -

ag fíadhoghadh dár bflaithne, is cíalfhoghar ciúinaithbhe299 ǀ

Tairthe feadh, fochain tulach, maighre inbhir mártharach ǀ

maidne reóidh, reanna nimhe, cealla eóil na haimsire300 ǀ §24

Dlighidh ar son asochair, filidh iomchuir an dochuirǀ

dá madh ní do chniocht aneal chnódhbha, ambí ar iocht anealadhna ǀ

Téda meannchrot millsi301 angoth302, briathra303 feallsamh fúaim lasrach ǀ

fada o angoimh bróin do bhunadh, sgach oigh óil dá fhíadhoghadh ǀ §28

Dar abfúair sa bfuighe304 soin, anom láoich leasa conghail ǀ

neamh dá thoil305 go ndamhair dhi, amhail ród char an coimhdhe ǀ

DIA//DO//BHEATHA//A//BHARR//CUIRC//NEACH//

299 ‘-i-’: Tá an dara ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 300 ‘h-’/‘-i-’: An litir ‘h’ agus í scríofa amach / Tá an dara ‘i’ ar foscadh faoin ‘s’. 301 ‘-i-’: Tá an dara ‘i’ ar foscadh faoin ‘s’. 302 ‘-o-’: Tá mar a bheadh ponc séimhithe le feiceáil os cionn ‘o’. 303 ‘b-’: tá mar a bheadh ponc an tséimhithe le feiceáil os cionn ‘b’. 304 ‘-i-’: Tá an ‘i’ ar foscadh faoin ‘u’. 305 ‘neamh dá thoil’: Na focail seo smálaite ag dúch.

- 43 -

- 44 -

AGUISÍN 4.5 FOINSÍ AN GHINEALAIGH

Tarraingíodh ar fhoinsí áirithe d’fhonn ginealach, a bheadh chomh beacht agus ab

fhéidir, a sholáthar mar chrann taca don tráchtas seo. Is é seo liosta iomlán na

bhfoinsí siúd: Mosley, 1999: 850-1; Clavin, 2013; Cox, 2000; Dillon, 1955;

Hennessy, 1871; Lodge, 1798; Ó hInnse, 1947; Murphy, 2009.

Bíodh gurb ionann an t-eolas sna foinsí uilig scaití, tugtar thíos tagairt as an

bhfoinse is téagartha ar thángthas uirthi i dtaobh bhaill aonair na clainne Diolúin.

Cuirtear fonóta leis má tá a mhalairt d’fhiric nó eolas breise ar an bpearsa úd le

fáil i bhfoinse eile. Déantar tuilleadh plé ar Lúcás Diolún i gCaibidil 1.2.

Muintir Dhiolúin

Henry de Leon: ‘Sir Henry de Leon, a cadet of the Vicomtes de Leon, of

Brittany, accompanied Prince (later KING) JOHN to Ireland 1185 (...) m306 -307,

dau308 of Sir John de Courcy, and was bur309 1244’ (Mosley, 1999: 850).310

Sir Thomas Dillon (Mac Henry): ‘Sir Thomas (...) succeeded as Lord of

Drumraney; he married in 1215 Mary, daughter of Edmund Butler, earl of

Carrick’ (Cox, 2000: 71).311

Henry Dillon (Mac Thomas): ‘Henry, Lord of Drumraney, taking to wife Alivia,

daughter of Maurice Fitz-Gerald had also three sons and two daughters’ (Lodge,

1789: 137).312

306 ‘m’: phós sé/sí. 307 ‘-’ : Ag tabhairt le fios nach bhfuil an chéadainm ar eolas. 308 ‘dau’: iníon. 309 ‘bur’: curtha. 310 Tagann Lodge (1789: 136) agus Cox (2000: 71) leis an méid seo ach nach luaitear an bhliain ar

cailleadh Henry. Tá dhá scéal éagsúla ag Lodge ar theacht Henry go hÉirinn (Feic Caibidil 1.2).

Pléitear an doiléire a bhaineann le ‘de Leon’ agus a bhean san alt ag Dillon (1955: 364-5). 311 Tagann Mosley (1999: 850) agus Lodge (1789: 137) leis seo ach go leagann Mosley an t-ainm

‘Maud’ ar bhean Thomáis (1999: 850). 312 Deirtear gur tugadh idir ‘Henry’ agus ‘William’ air (Dillon, 1955: 365; Cox, 2000: 71).

- 45 -

Sir Henry Dillon (Mac Henry): ‘Sir Henry Dillon, of Drumrany, was living

there i Edward III. which King committed to him, by patent, the custody of the

manor of Kilkenny-West, forfeited by Hugh de Lacie, to hold (...) dated at Dublin

15 May 1343 (...) Also, by commission of the same date, the King granted him the

water-courses and fishings of Athlone, during pleasure (...) and made him

Constable of that Castle, which he surrendered to William, son of Andrew

Birmingham, 30 August 1346. He married Briget, daughter of Meyler de

Birmingham, Baron of Athenry, and had four sons’ (Lodge, 1789: 137).313

Robert Dillon (Mac Sir Henry): ‘Robert, Lord of Drumrany, married Anne,

second daughter of Sir Eustace le Poer, and had issue Henry, who died young;

Gerald, who succeeded; John, who resided in England; Thomas, Bishop of

Kildare; and Edmund, Abbot of St. Thomas, near Dublin’ (Lodge, 1789: 137-8).

Gerald Dillon (Mac Robert): ‘Gerald, Lord of Drumraney, married Amy or

Emilia, a daughter of the illustrious House of Desmond, and by her had issue, four

sons and two daughters’ (Lodge, 1789: 138-9).314

Maurice Dillon (Mac Gerald): ‘Sir Maurice, the eldest son (of Gerald), was

knighted in the life-time of his father, and married two wives; first, Lady Anne

Fitzgerald, a daughter of the House of Desmond, by whom he had four sons and

two daughters (...) Sir Maurice married secondly, Margaret, daughter of Mac-

Coghlan, Lord of Coghlan’s Country, and by her had three sons and three

daughters’ (Lodge, 1789: 140-5).315

Thomas Dillon (Mac Maurice): ‘Thomas, the eldest son of Sir Maurice Dillon,

of Drumrany by his first wife, succeeded to the estate; he married Jane, daughter

313 Tugann Mosley ‘Peter’ ar Mheyler de Birmingham (1958: 850). 314 Tugann Mosley (1958: 850) le fios gur ‘Fitzgerald’ an sloinne a bhí ar bhean Gerald. Tá idir

‘Emily’ (Burke, 1958: 850) agus ‘Emelia’ (Cox, 2000: 73) tugtha ar an mbean chéanna. 315 Deimhníonn na foinsí uile gurb í ‘Lady Anne Fitzgerald’ (Mosley, 1958: 850) máthair

Thomáis. Faightear tuairisc ar bhás Maurice sna hAnnála sub anno 1394: ‘An Dilmhaineach .i.

Muiris do mharbhu la Dalatunachaibh etir a dha caislean fein .i. Dun na Mona 7 Druim Raithni; as

truadh an sgel’ [‘Dillon, i.e. Maurice, was killed by the Daltons between his two castles, i.e. Dún

na Móna and Druim Raithne – a sad event’] (Ó hInnse, 1947: 148-9).

- 46 -

of Sir Robert Dillon, Attorney General to K. Henry VIII. And ancestor to the

Earls of Roscomon; by this lady he had a son Edmund’ (Lodge, 1789: 171).

Edmund Dillon (Mac Thomas): ‘(...) Edmund, Lord of Drumrany, (...) married

first Anne, daughter of William Pettyt, Baron of Mullingar, and secondly, a

daughter of Sir Christopher Plunkett, Knt. by the latter of whom he had issue one

son Gerald, his heir (...) (Lodge, 1789: 171-3).316 Tagann liosta chéadainmneacha

na líne ginealaí seo, i Leabhar Mór na nGenealach, salach ar na foinsí eile anseo

as méid is gurb é ‘Gearoid an Diolmuinigh’ luaite mar athair ‘Eumuinn’. Is ionann

na sonraí go dtí sin, ámh, agus tá deireadh leis an liosta ag an nGearóid úd freisin

(Ó Muraíle, 2003: 172).

Gerald Dillon (Mac Edmund): ‘On (Geralds) marriage with Esma, daughter of

Sir Edward Tuite, of Tuitestown, Knt. his father settled on him the lands of

Dunimoney, whereof he was denominated, and had issue three sons, and two

daughters’ (Lodge, 1798: 173).317

James Dillon (Mac Gerald): ‘James, second son of Gerald of Dunimony, had

assigned to him, as his share of the inheritance, Ballanakill, Tully, the castle and

town of Lisdassane, part of Athlone and Kilkenny-West, being then market and

trading towns (...) and by his protecting and continuing divers of the clergy (...) he

was nicknamed the Prior (...) The said James married a daughter of Sir

Christopher Dalton, Knt. of Dalton’s Country, by whom he had Thomas, his heir;

John and George, both Ecclesiastics; daughter Rose, a Nun; and Catharine’

(Lodge, 1789: 173-4).318

Thomas Dillon (Mac James): ‘Thomas, the eldest son (of James Dillon), settled

in Dillon’s Country, married Margery, daughter of Christopher Dillon, of

Kilmore, by whom he had three daughters, and five sons, viz. Rose (...) Catharine

316 Tagaraítear d’Annála Locha Cé in alt Cox (2000) mar gheall ar bhliain chaillte Edmund. Is é

seo a bhfuil le fáil sna hannála féin: ‘In Dilmuinioch, .i. Emand mac Tommaiss mic Geroit, dhec’

(Hennessy, 1871: 186). 317 Tagann na foinsí eile leis an méid seo ach go dtugtar ‘Ismay’ (Mosley, 1999: 805; Cox, 2000:

75) ar bhean Gerald. 318 Tá sé ráite ag Cox go raibh James Dillon beo i mbliain 1597 (2000: 78).

- 47 -

(...) and Briget. The sons were, Gerald, (...) Edmund (...) Theobald, (...) Garret

(who) married Margaret, daughter of Mac–Costello (...) James, fifth and youngest

son of Thomas (...) (Lodge, 1789: 174-7).319

Theobald Dillon (Mac Thomas): ‘Theobald (...) was the first Viscount of

Costello-Gallen, County Mayo (...) He was created Viscount on 16 March 1622,

and died at an advanced age on 15 March 1624 in his house at Kilfaghney, near

Lough Ree in Tubberclaire parish, County Westmeath’ (Cox, 2000: 80). ‘He

married Eleanora, daughter of Sir Edward Tuite of Tuitetown, Westmeath, Knight

(...) he had issue eight sons and eleven daughters’ (Lodge, 1789: 178).320

Sir Christopher Dillon (Mac Theobald): ‘Sir Christopher, heir apparent, above,

lived at Bealalahin, County Mayo, and married Lady Jane, eldest daughter of

James, first Earl of Roscommon, in November 1604 (...) Sir Christopher died in

1623, and Lucas, eldest son, succeeded as second Viscount on the death of his

grandfather, Theobald’ (Cox, 2000: 81-2).

Sir Lucas Dillon (Mac Theobald): ‘Dillon, Sir Lucas (1579-1656) (...) was the

second son of Theobald, 1st Viscount Dillon OF Costello-Gallen (d.1624/5) and

Eleanor (d. 1638), a daughter of Sir Edward Tuite (...) He died in 1656 and his

widow and family were transported to Co. Westmeath. His wife was Jane Moore

of Brees, Co. Mayo, and the couple had four sons’ (Murphy, 2009a).

William Dillon (Mac Theobald): William, third son, of Tolchan in “Dillon’s

Country” married Margery, daughter of James Magawly of Ballyloughloe, now

Mount Temple, Co. Westmeath’ (Cox, 2000: 85).

319 Is ionann, nach mór, an cur síos a dhéantar ar Thomás Dillon sna foinsí ach go dtugann Cox

‘Thomas Maol’ air (2000: 79) agus go bhfuil idir ‘Mary’ (Burke, 1958: 850) agus ‘Margery’ (Cox,

2000: 79; Lodge, 1958: 174) le fáil mar ainm a mhná. 320 Bíodh an bhliain chéanna in úsáid ag Cox (2000: 80), Lodge (1958: 174) agus Mosley (1958:

850) le haghaidh na bliana ar cailleadh Theobald, seo a bhfuil le rá ag Clavin: ‘His death is

normally described as occuring on 15 March 1624 at his home at Killefaghny, Co. Westmeath, but

official correspondance regarding a legal dispute he was involved in indicates that he was still

alive in June 1624. The use of the 1624 death date may reflect confusion over the new and old

style calendars and his death probably took place on 15 March 1625’ (2013).

- 48 -

Thomas Dillon (Mac Theobald): ‘Thomas, of Brackloon; b Tower of London

1592; m Katharine, dau and ultimate heiress of Maurice FitzGerald’ (Mosley,

1958: 850).321

Edward Dillon (Mac Theobald): ‘The fifth son was Edward, a Franciscan Friar,

of whom there are few details’ (Cox, 2000: 86).322

George Dillon (Mac Theobald): ‘George, the sixth son, was a prominent

Franciscan friar’ (Cox, 2000: 86).323

John Dillon (Mac Theobald): ‘John, seventh son, held a command in the army

and died abroad unmarried’ (Cox, 2000: 86).324

Sir James Dillon (Mac Theobald): ‘Sir James Dillon, Knt. (...) he married two

wives, first Elizabeth, daughter of Thomas Plunket of Rathmore, in county of

Meath, Esq. And had issue Ulick, and James, who dies young; he married

secondly, before 1653, Mary, daughter of Roger Jones of Roscomon, but by her

had no issue; and 24 January 1665, had his Majesty’s direction to receive the

profits of her jointure, she being then lately deceased’ (Lodge, 1789: 182-4).325

Rose Dillon (Iníon Theobald): ‘Rose, died young’ (Cox, 2000: 81).326

Margaret Dillon (Iníon Theobald): ‘Margaret, married to Robert Dillon of

Cannestown, in Westmeath Esq. Justice of Peace for that county (...) by him she

was mother of James Dillon of Ballymulvey, in Roscomon’ (Lodge, 1958:

184).327

321 Tagann an áit bhreithe seo lena ndeir Lodge (1958: 181) ach d’fhéadfaí gurb é Lodge foinse an

eolais a bhí ag Mosley. 322 Is ionann an t-eolas seo agus an iontráil ar Edward atá ag Lodge (1789: 182) ach níl trácht ar

bith ar an Edward céanna le fáil i Mosley. 323 An t-eolas céanna le fáil i Lodge (1789: 182) ach ní dhéanann Mosley trácht ar bith ar George. 324 An t-eolas céanna seo le fáil i Lodge (1789: 182) ach ní dhéanann Mosley trácht ar bith ar John. 325 Tuilleadh eolais faoi James ag Murphy (2009b). 326 An t-eolas céanna ag Lodge (1789: 184). Níl fáil ar aon eolas i dtaca le hiníonacha Theobald i

Mosley (1958). 327 Gar do Bhaile Uí Mhatháin i gCo. Longfort atá ‘Ballymulvey’, dar le Cox (2000: 81). Feic

fonóta 20 i dtaobh Mosley.

- 49 -

Anne Dillon (Iníon Theobald): ‘Anne, to John, Viscount Taaffe of Corran, and

mother of Theobald, Earl of Carlingford’ (Lodge, 1958: 184).328

Catherine Dillon (Iníon Theobald): ‘Catharine, to Sir Ulick Bourke of Glinsk,

in county of Roscomon’ (Lodge, 1958: 184).329

Mary Dillon: ‘Mary, to Gerald Pettyt of Irishtown, or Molyngar, in Westmeath

Esq. and dying 13 May 1634, left issue by him who died 10 March following, four

sons and four daughters’ (Lodge, 1958: 184).330

Elizabeth Dillon: ‘Elizabeth, to Thomas Fitzgerald of Newcastle, in county of

Longford, Esq. by whom she had six daughters’ (Lodge, 1958: 184).331

Jane Dillon (Iníon Theobald): ‘to Hugh O’Conor Dunn, of Castlereagh, in

Roscomon, Esq. son of Sir Hugh O’Conor, Knt’ (Lodge, 1958: 184).332

Eleanor Dillon: (Iníon Theobald): ‘of the Order of St. Clare’ (Lodge, 1789:

184).333

Cicely Dillon (Iníon Theobald): ‘of the Order of St. Clare’ (Lodge, 1789: 184)334

Briget Dillon & Barbara Dillon (Iníonacha Theobald): ‘Briget, and Barbara –

died unmarried’ (Lodge, 1789: 184).335

Robert Dillon (Mac Lucas): ‘(Lucas) was father of Robert Dillon of

Loughglynn, who married Rose, eldest daughter of John Dillon of Streamstown

(Baile an tSrutháin in “Dillon’s Country) and Killininny. Robert was father, by

328 Feic fonóta 20. 329 Is i gContae na Gaillimhe atá an ‘Glinsk’ seo dar le Cox (2000: 81). Níl aon eolas agam ar

‘Glinsk’ i gContae Ros Comáin. 330 Feic fonóta 20. 331 Feic fonóta 20. 332 Feic fonóta 20. 333 Ibid. Tuilleadh eolais faoi Eleanor le fáil in alt ag Barry agus Clavin (2009). 334 Ibid. Tá teacht ar eolas breise faoi Cicely, an bhliain ar saolaíodh agus ar cailleadh í san

áireamh, ag Clarke (2004). 335 An t-eolas céanna ag Cox ach go gcuireann sé leis: ‘who both died young’ (2000: 81).

- 50 -

Rose, of Theobald, seventh Viscount, who raised the famous Dillon Regiment’

(Cox, 2000: 83).

- 51 -

AGUISÍN 4.6 DUANAIRE NA NDIOLMHAINEACH: CLÁR NA NDÁNTA336

Teabóid Diolún († 1625) agus Eilghionór Diúid [12]

336 Ó tharla ceithre ghlúin de Mhuintir Diolúin cuimsithe ag an duanaire seo, tá an tábla seo roinnte

ina cheithre chuid. Tugtar pátrúin na filíochta ag tús gach coda. 337 Tagann an t-eolas ar fad a thugtar anseo le fianaise na lámhscríbhinne féin ach san áit a luaitear

tagairt ar leith. 338 Níl file ar bith luaite leis an dán seo ach tá fianaise sách láidir ann gurbh é Eochaidh Ó

hEódhusa a chum (McManus, 2005: 160-1). 339 Tá leagan Gaeilge den Ave Maria á leanúint seo.

Folio Dán Rainn Aiste Údar Pátrú(i)n

1a Ni dearbhthar cara go ca(s) c. 15 Deibhí Eochaidh Ó

hEódhusa337 Teabóid Diolún

1b [Adear mad] Gall & Gaoidheal.

Easccara na n-iolmhaoin(eadh) c. 30 Deibhí

Eochaidh Ó

hEódhusa338

Teabóid Diolún

agus Eilghionór

Diúid

2b (Do cheinneóchainn) (com)ann

Goill c. 35 Deibhí

Mathghamhuin Ó

hUiginn Teabóid Diolún

4a Tamhan síothchána Sior

Teabóid c.41 + 3

Dian midsheng

(Séadhna Mór)

An Fear Dorcha Ó

hUiginn

Teabóid Diolún

agus Eilghionór

Diúid

6a Do thoghus cara chuirte c. 38 + 2 Deibhí Tomás Ruadh Ó

hUiginn

Teabóid Diolún

agus Eilghionór

Diúid

7a (...) (inghean) Uillíam. Folt

(sl)innteach bláith bachuillfhíar c. 4 Deibhí

Tomás Ruadh Ó

hUiginn Eilghionór Diúid

7b Is cóir an leathanach seo a

léamh roimh 7a. - - - -

8a Le(an)dán na saoitheadh.339 8 Séadhna ?

Teabóid Diolún

agus Eilghionór

Diúid

8b [C]oimhed Trir ar Theabóid

Díolmhain 16/17 Séadhna

Donnchadh Ó

Dálaigh Teabóid Diolún

9a Mór eidir na malartaibh 17 Ae freislighe Donnchadh Ó

Dálaigh Teabóid Diolún

9b Cía an chúirtsi 's an caislén mór 22 Deibhí ? Teabóid Diolún

10b Ailgheanór Diúid

dreachthromdha 3 ? Eilghionór Diúid

- 52 -

Clann Teabóid Lúcás (1579-1655) 7 Siobhán Mughar [14]

Christopher († 1624) [1]

Séamas (1600 - 1669) [2]

Muintir Dhiolúin [1]

Ní fios Máire (?) [1]

Fachtna [1]

11a Siobhán Mughar marbhas gaoith 4 Deibhí ? Siobhán Mughar

11a Meinic laghduighthior Leath Cuind 18 Deibhí ? Máire (iníon

Riocaird)

12b Riú féin meastor gasraidh Gall 26 Deibhí

Doighre mhac

Aonghuis Uí

Dhálaigh

Lúcás Diolún agus

Siobhán Mughar

13b Cread é an lúadhsa ar Loch nGlinde 29 Deibhí

Lochlainn mac

Taidhg Uí

Dhálaigh

Lúcás Diolún

14b Doirbh riaghladh réime flatha 33 + 5 Deibhí

Maol Muire

mac Eóghain Uí

Uiginn

Lúcás Diolún agus

Siobhán Mughar

16a Ceilt na hoirbhire an a(nd)sa. 19 Deibhí ? Criostóir Diolún

17a Deacair cur a n-aghaidh gach

énduine 36 + 5 Droighneach ?

Lúcás Diolún agus

Siobhán Mughar

18b (A) (c)rodh ón Midhe faoi tuaroim

mo thighearna 18 Droighneach

Doighre mhac

Aonghuis Uí

Dhálaigh

Lúcás Diolún agus

Siobhán Mughar

19b (Slán) ón chogadh go ttillidh mo

thighearna 18 Droighneach ? Séamus Diolún

20a Gadhaidh mo shuirghe a shior

Lúcá(i)s. 29 + 4 Séadhna

Muiris mac

Torna Uí

Mhaoil

Chonaire

Lúcás Diolún agus

Siobhán Mughar

21b (F)ada go ttoir tri(ath) Airtigh 32 + 3 Deibhí

Muiris mac

Briain Óig Ó

Maol Chonaire

Lúcás Diolún agus

Siobhán Mughar

22b Cuirfiod commaoín ar charaid 21 + 5 Deibhí

Muiris mac

Briain Óig Ó

Maol Chonaire

Lúcás Diolún agus

Siobhán Mughar

23b A fhir fhágbhus Innis Cuinn 18 Deibhí

Muiris mac

Briain Óig Ó

Maol Chonaire

Lúcás Diolún

24b Dia do shoirbhiughadh Shior Lúcais 21 Séadhna ? Lúcás Diolún

- 53 -

25a Dia do bheatha, a bharr

Cuircneach340 15 Deibhí ? Lúcás Diolún

25b Cia (ainec)as inn ar leathtrom 30 + 4 Séadhna

Muiris mac

Briain Óig Ó

Maol Chonaire

Lúcás Diolún agus

Siobhán Mughar

27a (M)aith an seanadhsa ag Síol Néil. 36 Deibhí ? Muintir Dhiolúin

28a Adhbhal anágh na (n)Gaoidheal341 37 Deibhí ? Lúcás Diolún

29a Críoch Theathfa bá bleachtach ba 1 Deibhí ? Fachtna

29a Búan go sona Sior Sémus c. 25 Deibhí ? Séamus Diolún

Clann Lúcáis: Roibeard Diolún 7 Róis Diolún [3]

Gearóid Diolún [1]

Clann Christopher: Tomás Diolún (1614-1675) 7 Francis de Faoite [1]

30a Rug cosnamh ar Chrích Midhe 32 + 4 Deibhí ? Tomás Diolún agus

Francis De Faoite

31b Do mheallais mh’annsa, a fhir

gráidh 15 + 1 Deibhí Aonghus Ó Cillín

Roibeard Diolún agus

Róis Diolún

32a Slán fád theachd, a Thuir

Airtigh 20 + 1 Deibhí Aonghus Ó Cillín

Roibeard Diolún agus

Róis Diolún

32b Truagh an sgélsa sgaoíltear

libh 39 Deibhí

Muirgheas Ó Maoil

Chonaire Roibeard Diolún

34a Oilbhéim biothbhúan bás

aoínfhir 29 Deibhí

Muirgheas Ó Maoil

Chonaire Gearóid Diolún

Clann Roibéard: Teabóid Diolún († 1691) 7 Máire Thalbóid [2]

340 Tá eagrán den dán le fáil sa tráchtas seo i gCaibidil 2.3. 341 Tá eagrán den dán le fáil sa tráchtas seo i gCaibidil 2.2.

35a Do (hóradh) ainm an einigh 32 + 4 Deibhí Peadar Ó Maoil

Chonaire

Theobald Diolún agus

Máire Thalbóid

36a – 39b Tada - - - -

40a Oirbhiortach anois neart

Cuircneach. 27 + 1 + 5 Séadhna

Peadar Ó Maoil

Chonaire

Theobald Diolún agus

Máire Thalbóid

- 54 -

AGUISÍN 4.7 FIONNADH NA NDIOLÚN: LIOSTA TAGAIRTÍ DO MHUINTIR

DHIOLÚIN I LÁMHSCRÍBHINNÍ NA GAEILGE

Liosta tagairtí do Mhuintir Dhiolúin i lamhscríbhinní na Gaeilge atá anseo

thíos, bunaithe ar na lámhscríbhinní atá luaite ag de Brún (1988) agus ag

Bunachar Fhilíocht na mBard (2013). Ní chuirtear dánta Duanaire na

nDiolmhaineach ná an t-eagrán dioplómaitiúil de ARÉ M 46: 23 atá agam i

gCaibidil 3.1 san áireamh342. Litrítear na hainmneacha mar a fhaightear sna

hinneácsanna iad.

Ábhar Dáta Lámhscríbhinn Foinse

Acadamh Ríoga na hÉireann

Ginealach Diolúin - C vi 2: 475 (Colún 2) Mulchrone, 1958:

741

“ - 24 N 2: 409 “

“ - 23 G 4: 19 “

“ - 23 D 17: 266 “

“ - 23 E 18: 100, 103, 135,

169 “

Ginealach ‘Doimnic

Diolmhain’ - D i 2: 1 “

Luke Dillon 1568 24 D 4: 43 “

Trí Dhán ar ‘A Lady

Dillon of Loch

Glinn’

- I v 1: 50 “

342 Tá anailís ar a bhfuil le fáil in Duanaire na nDiolmhaineach i gCaibidil 4.6.

- 55 -

Dán Moltach ar

‘Mrs. Dillon of

Donegal’

- 23 O 42 “

Dán Moltach ar

Arthur Dillon - I v 1: 90 “

Marbhna ar Thomás

Diolúin 1767 23 H 33: 31

Mulchrone, 1958:

742

“ “ 23 A 1: 61 “

“ “ 23 I 8: 101 “

Bodleian Library, Oxford

James Dillon 1550 MS. Rawl. B. 485: 29.1v Ó Cuív, 2003: 116

Lucas Dillon - MS. Rawl. B. 485: 29.74r “

Lucas Dillon 1592 MS. Rawl. B. 505:

36.89vb Ó Cuív, 2003: 212

Coláiste na Tríonóide

Dán Moltach ar

Theabóid Diolún dar

tús: ‘Beag mhaireas

dár ndeaghdaoinibh’

- 1356, H.4.15: 101 Abbot agus

Gwynn, 1921: 180

Leabharlann na bPrionsiasach, Cill Iníon Léinín

Fr. Luiseach Diolún - A16: vii Dillon et. al., 1969:

33

Br. Seóirse

Díolmhain 1630 A16: xiii “

Sheón Dillon - A39 (a): 160 Dillon et. al., 1969:

83

- 56 -

Leabharlann Náisiúnta na hÉireann

Garrett Dillon - G 15: 16, 346 Ní Shéaghdha,

1961: G15

Marsh’s Library

Gerard Dillon - Z2. 1. 7.: 76 White, 1913: 12

Theobald Dillon c.16

80 Z3. 2.5: 6 White, 1913: 46

- 57 -

AGUISÍN 4.8 LÉARSCÁIL: MÓR-THEAGHLAIGH DE BHUNADH NA NORMANNACH

AGUS NA NALBANACH IN ÉIRINN NA MEÁNAOISE DEIREANAÍ

Foinse: Ó Muraíle, 2003: 202.

- 58 -

AGUISÍN 4.9 LÉARSCÁIL: DÚICHE MHIC COISTEALBHA

Foinse: Le caoinchead Liam Uí Aisibéil

- 59 -

AGUISÍN 4.10 ARMAS DIOLÚIN343

Foinse: ARÉ 23 M 46: 23

343 An t-armas seo le fáil in Mac Lysaght (1985: 166): Seo mar atá ag Mac Lysaght

féin air: ‘Argent a lion passant between three crescents gules. Crest: A demi-lion rampant gules

holding in the paws an estoile wavy or (1985: 213).

- 60 -

AGUISÍN 4.11 LÁMHSCRÍBHINN: ARÉ, A V 2: 28a – 29a

Foinse: ARÉ, A v 2: 28a

- 61 -

Foinse: ARÉ, A v 2: 28b

- 62 -

Foinse: ARÉ, A v 2: 29a

- 63 -

AGUISÍN 4.12 LÁMHSCRÍBHINN: ARÉ, A V 2: 25a – 25b

Foinse: ARÉ, A v 2: 25a

- 64 -

Foinse: ARÉ, A v 2: 25b

- 65 -

LEABHARLIOSTA

Leabhair agus Irisí

Ainsworth, J. F. agus MacLysaght, E., 1958. ‘Survey of Documents in Private

Keeping, Second Series’. Analecta Hibernica, 20, 1, 3-361, 363-393.

Armstrong, J., 1985. ‘A Glossarial Index of Nouns and Adjectives "In Irish

Grammatical Tracts II-IV"’. Proceedings of the Harvard Celtic Colloquium , 5,

187-410.

Bergin, O., 1916. ‘Irish Grammatical Tracts’. Ériu, 8, i-60.

Bergin, O., 1921/1923. ‘Irish Grammatical Tracts (Continued)’. Ériu, 9, 61-124.

Bergin, O., 1926/1928. ‘Irish Grammatical Tracts (Continued)’. Ériu, 10, 125-66.

Bergin, O., 1946. ‘Irish Grammatical Tracts III and IV’. Ériu, 14, 165-257.

Bergin, O. (eag.), 1992 [1931]. Trí Bior-Ghaoithe an Bháis: Séathrún Céitinn do

sgríobh. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

Best, R. I., 1916. ‘The Battle of Airtech’. Eriú, 8, 170-190.

Best, R. I., O’Brien, M. A. agus Bergin, O., 1983 [1954]. The Book of Leinster:

formerly Lebar na Nuachongbála, Vol. 1. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for

Advanced Studies.

Breatnach, P. A., 1997. ‘The poet’s graveside vigil: a theme of Irish bardic elegy

in the fifteenth century’. Zeitschrift für celtische Philologie, 49-50, 50-63.

Burke, P., 2009. Cultural Hybridity. Cambridge: Polity Press.

Caball, M., 2006. ‘The literature of later medieval Ireland, 1200-1600: from the

Normans to the Tudors’. In: Kelleher, M. agus O’Leary, P. (eag.), The Cambridge

History of Irish Literature. Vol. I: To 1890. New York: Cambridge University

- 66 -

Press, 74-109.

Céitinn, S., 1987a [1908]. Foras Feasa ar Éirinn, an céid-imleabhar i n-a bhfuil

an díonbhrollach agus céid-leabhar na stáire. London: Irish Texts Society.

Céitinn, S., 1987b [1908]. Foras Feasa ar Éirinn, an treas imleabhar i n-a bhfuil

an dara leabhar den stair. London: Irish Texts Society.

Connolly, S.J., 2009 [2007]. Contested Island: Ireland, 1460 - 1630. Oxford:

Oxford University Press.

Connolly, S.J., 2008. Divided Kingdom: Ireland 1630-1800. Oxford: Oxford

University Press.

Cox, L., 2000. ‘The Dillons, Lords of Kilkenny West: Part One’. Ríocht na

Midhe, 11, 71-87.

Cunningham, B., 1986. ‘Theobald Dillon, A Newcomer in Sixteenth-Century

Mayo’. Cathair na Mart, 6 (1), 24-32.

Cunningham, B., 2003. ‘Colonized Catholics: perceptions of honour and history

in Michael Kearney’s reading of Foras feasa ar Éirinn’. In: Carey, V.P. agus Lotz-

Heumann, U. (eag.) Taking Sides? Colonial and Confessional Mentalités in Early

Modern Ireland: Essays in honour of Karl S. Bottigheimer. Baile Átha Cliath:

Four Courts Press, 150-164.

Cunningham, B., 2009a. ‘The Louvain achievement I: the Annals of the Four

Masters’. In: Bhreathnach, E., MacMahon, J. OFM agus McCafferty, J. (eag.) The

Irish Franciscans 1534-1990. Baile Átha Cliath: Four Courts Press, 177-88.

Cunningham, B., 2009b. ‘The Poor Clare Order in Ireland’. In: Bhreathnach, E.,

MacMahon, J. OFM agus McCafferty, J. (eag.) The Irish Franciscans 1534-1990.

Baile Átha Cliath: Four Courts Press, 159-176.

de Brún, P., 1988. Lámhscríbhinní Gaeilge: treoirliosta. Baile Atha Cliath: .

- 67 -

Dillon, G., 1955. ‘Cnoc Diolun’. The Irish Genealogist, 2 (12), 361-7.

Dillon, M., Mooney, C. agus de Brún, P., 1969. Catalogue of Irish Manuscripts in

the Franciscan Library Killiney. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced

Studies.

Dinneen, P. S. (eag.), 1979 [1927]. Foclóir Gaedhilge agus Béarla: An Irish-

English Dictionary, being a thesaurus of the words, phrases and idioms of the

modern Irish language. Baile Átha Cliath: Irish Texts Society.

Freeman, A. M. (eag.), 1936. The Compossicion Booke of Conought. Baile Átha

Cliath: Oifig an tSoláthair.

Freeman, A. M. (eag.), 1996 [1944]. Annála Connacht: The Annals of Connacht

(A.D. 1224 – 1544). Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

Gillespie, R., 2009. ‘The Irish Franciscans, 1600-1700’. In: Bhreathnach, E.,

MacMahon, J. OFM agus McCafferty, J. (eag.) The Irish Franciscans 1534-1990.

Baile Átha Cliath: Four Courts Press, 45-76.

Greene, D. (eag.), 1972. Duanaire Mhéig Uidhir: The poembook of Cú Chonnacht

Mág Uidhir, Lord of Fermanagh 1566-1589. Baile Átha Cliath: Dublin Institute

for Advanced Studies.

Green, D. agus Kelly, F. (eag.), 1970. Irish Bardic Poetry: Texts and translations,

together with an introductory lecture by Osborn Bergin. Baile Átha Cliath: Dublin

Institute for Advanced Studies.

Hennessy, W. M. (eag.), 1866. Chronicum Scotorum: A chronicle of Irish affairs

from the earliest times to A.D. 1135. London: Longmans, Green, Reader, and

Dyer.

Hennessy, W. M. (eag.), 1939 [1871]. The Annals of Loch Cé: A Chronicle of Irish

Affairs From A.D. 1014 to A.D. 1590, Vol. II. London: Longman & Co.

- 68 -

Hogan, E., 1993 [1910]. Onomasticon Goedelicum. Baile Átha Cliath: Four

Courts Press.

Knott, E., 1922 [1920]. A bhfuil aguinn dár chum Tadhg Dall Ó hUiginn (1550-

1591) I. London: Irish Texts Society.

Knott, E., 1926 [1921]. A bhfuil aguinn dár chum Tadhg Dall Ó hUiginn (1550-

1591) II. London: Irish Texts Society.

Lennon, C., 1994. Sixteenth Century Ireland. Baile Átha Cliath: Gill &

MacMillan.

Lysaght, P., 1986. The Banshee: The Irish Supernatural Death-Messenger. Baile

Átha Cliath: The Glendale Press.

Mac Airt, S. & Mac Niocaill, G., 1983. The Annals of Ulster (To A.D. 1131), Part

I. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

Mac Cionnaith, L. S. J. (eag.), 1969 [1938]. Dioghluim Dána. Baile Átha Cliath:

Oifig an tSoláthair.

Mac Craith, M., 2006. ‘Literature in Irish, c. 1550-1690: from the Elizabethan

settlement to the Battle of the Boyne’. In: Kelleher, M. agus O’Leary, P. (eag.),

The Cambridge History of Irish Literature. Vol. I: To 1890. New York: Cambridge

University Press, 191-231.

Mac Erlean, Rev. J. S. J. (eag.), 1917. Duanaire Dháibhidh Uí Bhruadair: The

poems of David Ó Bruadair: Part III. London: Irish Texts Society.

Mac Lysaght, E., 1985 [1957]. Irish Families. Baile Átha Cliath: Irish Academic

Press.

McCormack, A. M., 2008-9. ‘Review: Contested Island: Ireland 1460-1630 by

S.J. Connolly’. Studia Hibernica, 35, 241-3.

- 69 -

McKenna, L. S. J. (eag.), 1947a. The Book of Magauran: Leabhar Méig

Shamhradháin. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

McKenna, L. S. J. (eag.), 1947b. Philip Bocht Ó hUiginn. Baile Átha Cliath: The

Talbot Press.

McManus, D., 1994. ‘An Nua-Ghaeilge Chlasaiceach’ In: McCone, K. (eag.)

Stair na Gaeilge: in ómós do Phádraig Ó Fiannachta. Maigh Nuad: Coláiste

Phádraig, 335-445.

McManus, D., 2005. ‘Varia III. Miscellanea on Bardic Poetry: Metre, Language

and Style’. Ériu, 55, 147-166.

Morley, V., 2011. Ó Chéitinn go Raiftearaí: Mar a cumadh stair na hÉireann.

Baile Átha Cliath: Coiscéim.

Mosley, C. (eag.), 1999. Burke's Peerage & Baronetage: 108th Edition. An

Eilbhéis: Burke's Peerage.

Mulchrone, K., 1958. Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy:

Index II. Baile Átha Cliath: Hodges, Figgis & Co.

Murphy, G., 1973 [1961]. Early Irish Metrics. Baile Átha Cliath: Acadamh Ríoga

na hÉireann.

Nicholls, K. W., 2003. Gaelic and Gaelicized Ireland in the Middle Ages. Baile

Átha Cliath: Lilliput Press.

Ní Dhomhnaill, C., 1975. Duanaireacht: Rialacha meadarachta fhilíocht na

mbard. Baile Átha Cliath: Oifig an tSoláthair.

Ní Shéaghdha, N., 1961. Catalogue of Irish Manuscripts in the National Library

of Ireland: Fasciculus II. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced

Studies.

- 70 -

Ní Úrdail, M., 2012. ‘A poem on the adventures abroad and death of Donnchadh

son of Brian Bóraimhe’. Zeitschrift für celtische Philologie, 169-199.

Ó Buachalla, B., 1996. Aisling Ghéar: Na Stíobhartaigh agus an tAos Léinn,

1603-1788. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar Tta.

Ó Ciosáin, E., 2008. ‘Imeacht na nIarlaí agus Imirce na nGael don Fhrainc’, In: Ní

Mhaonaigh, T. agus Ó Dúshláine, T. (eag.) Éire agus an Eoraip sa 17ú hAois.

Maigh Nuad: An Sagart, 214-236.

Ó Cuív, B., 1964-6. ‘Bunús Mhuintir Dhíolún’. Éigse: A Journal of Irish Studies,

11, 65-6

Ó Cuív, B., 1973a. The Irish Bardic Duanaire or “Poem-Book”. Baile Átha

Cliath: Malton Press.

Ó Cuív, B., 1973b. ‘The Linguistic Training of the Mediaeval Poet’. Celtica, 10,

114-140.

Ó Cuív, B., 1976. ‘The Irish Language in the Early Modern Period’. In: Moody, T.

W., Martin, F.X. agus Byrne, F. J. (eag.), A New History of Ireland: Vol. III Early

Modern Ireland, 1534-1691. Oxford: The Clarendon Press, 509-45.

Ó Cuív, B., 2003. Catalogue of Irish Language Manuscripts in the Bodleian

Library at Oxford and Oxford College Libraries, Part 2: Plates and Indexes. Baile

Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

O’Donovan, J., 1856. Annála Rioghachta Éireann: Annals of The Kingdom of

Ireland, Vol. I. Baile Átha Cliath: Hodges, Smith and Co.

Ó Dónaill, N. (eag.), 1977. Foclóir Gaeilge-Béarla. Baile Átha Cliath: An Gúm.

O’Hart, J., 1969 [1884]. The Irish and Anglo-Irish Landed Gentry. Baile Átha

Cliath: Irish University Press Shannon Ireland.

- 71 -

Ó hInnse, S. (eag.), 1947. Miscellaneous Irish Annals. Baile Átha Claith: Dublin

Institute for Advanced Studies.

O’Keeffe, J. G., 1934. ‘Letter from Conaire O Mailchonaire, for Mac Giolla

Patraic, Prince of Ossory, to the Earl of Thomond, dated 7th August, 1589’ In:

Fraser, J., Grosjean, P. Agus O’Keeffe, J. G. (eag.), 1934. Irish Texts: Fasciculus

IV. London: Sheed and Ward, 27-29.

Ó Muraíle, N., 1996. The celebrated antiquary Dubhaltach Mac Fhirbhisigh

(c.1600-1671): his lineage, life and learning. Maigh Nuad: An Sagart.

Ó Muraíle, N. (eag.), 2003. Leabhar Mor na nGenealach: The Great Book of Irish

Genealogies. Compiled (1645-66) by Dubhaltach Mac Fhirbhisigh: Vol.III. Baile

Átha Cliath: De Búrca.

Ó Muraíle, N., 2004. ‘Athchuairt ar Lámhscríbhinní Chonnacht’ In: Ó hUiginn, R.

(eag.), Oidhreacht na Lámhscríbhinní: Léachtaí Cholm Cille XXXIV. Maigh

Nuad: An Sagart, 28-104.

Ó Raghallaigh, T. (eag.), 1930. Duanta Eoghain Ruaidh Mhic an Bhaird.

Gaillimh: Ó Gormáin Teach na Clódóireachta.

Ó Raghallaigh, T. (eag.), 1938. Filí agus Filidheacht Chonnacht. Baile Átha

Cliath: Oifig an tSoláthair.

O’Rahilly, T. F. (eag.), 1927. Measgra Dánta. Corcaigh: Cork University Press.

Ó Snodaigh, P., 1995. Hidden Ulster: Protestants & the Irish Language. Béal

Feirste: Lagan Press.

McKenna, L., 1947. ‘A Poem by Gofraidh Fionn Ó Dálaigh’. In: Pender, S. (eag.)

Feilscribhinn Torna: Essays and Studies Presented to Professor Tadhg Ua

Donnchadha (Torna) on the occasion of his seventieth birthday, September 4th,

1944. Corcaigh: Cork University Press, 66-76.

- 72 -

Quinn, D. B. & Nicholls, K. W., 1976. ‘Ireland in 1534’. In: Moody, T. W.,

Martin, F.X. agus Byrne, F. J. (eag.), A New History of Ireland: Vol. III Early

Modern Ireland, 1534-1691. Oxford: The Clarendon Press, 1-38.

Risk, H., 1971. ‘French loan-words in Irish (i)’. Études Celtiques, 12, 585-655.

Sheehan, J., 1978. South Westmeath: Farm and Folk. Baile Átha Cliath: The

Blackwater Press.

Silke, John J., 1976. In: Moody, T. W., Martin, F.X. agus Byrne, F. J. (eag.), A

New History of Ireland: Vol. III Early Modern Ireland, 1534-1691. Oxford: The

Clarendon Press, 587-632.

Titley, A., 1993. An Fear Dána. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar.

Titley, A., 2012. An Bhailbhe i Lár An Bhladair. Baile Átha Cliath: Coiscéim.

Walsh, P., 1957. The Placenames of Westmeath. Baile Átha Cliath: Dublin

Institute for Advanced Studies.

Watson, P., 2010. The German Genius. London: Simon & Schuster.

White, N. J. D. (eag.), 1913. Catalogue of the Manuscripts remaining in Marsh’s

Library, Dublin. Baile Átha Cliath: A. Thom and Co.

Williams, N. J. A. (eag.), 1980. The Poems of Giolla Brighde Mac Con Midhe.

Baile Átha Cliath: Irish Texts Society.

Woulfe, Rev. P. (eag.), 1923. Sloinnte Gaedheal is Gall: Irish Names and

Surnames. Baile Átha Cliath: M. H. Gill & Son, Ltd.

- 73 -

Lámhscríbhinní

Acadamh Ríoga na hÉireann, A v 2: 1-40.

Acadamh Ríoga na hÉireann, 23 M 46: 23.

Foinsí Leictreonacha

Barry, J. & Clavin, T., 2009. ‘Dillon, Eleanor Mary’. Dictionary of Irish

Biography. [ar-líne] Cambridge: Cambridge University Press. Ar fáil ag:

http://dib.cambridge.org/viewReadPage.do?articleId=a2597 (Léite: 23 Bealtaine

2013).

Clarke, F., 2004. ‘Dillon, Cecily (c.1603–1653)’. Oxford Dictionary of National

Biography [ar-líne] Oxford: Oxford University Press. Ar fáil ag:

http://www.oxforddnb.com/view/article/67217 (Léite: 21 Bealtaine 2013).

Clavin, T., 2009a. ‘Dillon, Theobald 1st Viscount Dillon’. Dictionary of Irish

Biography. (ed.) James McGuire, James Quinn. Cambridge, United

Kingdom: Cambridge University Press. Ar fáil ag:

http://dib.cambridge.org/viewReadPage.do?articleId=a2616 (Léite: 3 Meitheamh

2013).

Davis, T. O., 2011. ‘The Geraldines’. CELT: The Corpus of Electronic Texts. Ar

fáil ag: http://www.ucc.ie/celt/published/E850004-008/index.html (Léite: 4 Meán

Fómhair 2013).

Dinneen, P. (eag.), 1904. Foclóir Gaedhilge agus Béarla: An Irish-English

Dictionary, being a thesaurus of the words, phrases and idioms of the modern

Irish language, with explanations in English. Ar fáil ag:

http://archive.org/details/irishenglishdict011837mbp (Léite: 30 Lúnasa 2013).

Knott, E., 2013. Bunachar Fhilíocht na Scol. Ar fáil ag: http://bardic.celt.dias.ie/

(Léite: 2 Iúil 2013).

- 74 -

Minahane, J., 2013. ‘Hiding Ireland - Making Ireland English: the Aristocracy in

the Seventeenth Century, by Jane Ohlmeyer’. Dublin Review of Books [ar-líne]. Ar

fáil ag: http://www.drb.ie/essays/hiding-ireland (Léite: 11 Meitheamh 2013).

Murphy, E., 2009a. ‘Dillon, Sir Lucas’. Dictionary of Irish Biography [ar-líne].

Cambridge: Cambridge University Press. Ar fáil ag:

http://dib.cambridge.org/viewReadPage.do?articleId=a2606 (Léite: 4 Feabhra

2013).

Murphy, 2009b. ‘Dillon, Sir James’. Dictionary of Irish Biography. [ar-líne]

Cambridge: Cambridge University Press. Ar fáil ag:

http://dib.cambridge.org/viewReadPage.do?articleId=a2601 (Léite: 10 Feabhra

2013).

Nagy, J.F., 1986. ‘Orality in Medieval Irish Narrative: An Overview’, Oral

Tradition [ar-líne], 1 (2), 271-301. Ar fáil ag:

http://journal.oraltradition.org/issues/1ii/nagy (Léite: 14 Aibreán 2013).

- 75 -

LOGAINMNEACHA

Airteach 10 (§33b: flaith Airtigh)

Banbha 2 (§3c: Uird Bh.)

Breagha 6 (§17a: Airdrígh

Breagh)

Breacmhagh 14 (§9b: a fhlaith

B.)

Connachta 2 (§1b: don chrích

Chonnachtaigh)

Éire 3 (§7a: Airdrígh Éireann) 4

(§12b gin.), 6 (§18d tabh.), 6

(§19a tabh.), 10 (§33a tabh.)

Fódla 4 (§9d)

Freamhainn 10 (§33b: Lúcás

Freamhann)

Laighin 2 (§1d: láintír Laighean)

Liathmhuine 2 (§4b: gin.)

Lios Conghail 15 (§15b: ... laoich

Leasa Conghail)

Loch Glinne 8 (§25b gin., §28b

gin.), 9 (§29c: tabh., 30d:

geirtheach Glinne)

Raoiléan 5 (§14b: laoch

Raoileann), 8 (§27d: ... an Raoiléin)

- 76 -

AINMFHOCAIL DHÍLSE

Airdrigh Saxon 13 (§8a: tabh.)

Breatnach 12 (§2d tabh. iol.)

Coimhdhe, an 15 (§15d)

Coisdealbach 10 (§35b: ain. iol.)

Connal(l) 2 (§3b: mheanma

Chonnail)

Cormbac (mac Airt) 3 (§6c, §7b:

deagh- mh. A.), 4 (§12a:

gin.), 5 (§15a: gin., §16b:

ain.)

Críost 10 (§36c: gin.)

Conn 3 (§6c: Deagh-ua C.),

4 (§10a: gin.), 12 (§1c: gin.)

Dia 5 (§13c: gin.), 12 (§1a: ain.,

§2a: ain., §2d: ain.)

Díolmhoineach, an 6 (§20d: gin.)

Dúileamh, an 4 (§11b: tabh.)

Eilghionór (Tuite) 8 (§26b: gin.)

Feidhlim 12 (§3d: gin.)

Gaoidheal (Glas) 3 (§6b: fhréimh

Ghaoidhil)

Guaire (an Oinigh) 2 (§4c: mar

Ghuaire)

Loch an Fhis 9 (§30a: tabh.)

Lúcás (Diolún) 2 (§1a: cus., §2c:

cus., §4b), 5 (§14b: ain.,

§15b: gin.) 6(§18b: gin.,

§19b: cus.), 7 (§23a: gin.,

§24b: cus.), 8 (§25a: gin.), 9

(§29b: ain.), 10 (§33b: cus.,

§36c: cus.)

Teabóid (Díolmhan) 5 (§16a: gin.)

7 (§24a: gin.), 10 (§34b:

Bícont Díolmhain)

Tuir 4 (§12c: T. Mhis)