„LEGENDA MINOR” BONAWENTURY: ZWIĘZŁA POCHWAŁA ŚW. FRANCISZKA NA UŻYTEK LITURGII, in Studia...

299„Legenda Minor” św. Bonawentury: zwięzła pochwała św. Franciszka na użytek LiturgiiSTUDIA FRANCISZKAŃSKIE Poznań, tom 23 (2013)

ALEKSANDER HOROWSKI OFMCap

„LEGENDA MINOR” ŚW. BONAWENTURY: ZWIĘZŁA POCHWAŁA ŚW. FRANCISZKA

NA UŻYTEK LITURGII 1

Dziełko to nie doczekało się jak dotąd żadnej samodzielnej monografi i. Wy-daje się, że badacze franciszkanizmu w XX wieku skupili się niemal cał-

kowicie na analizowaniu żywotów napisanych przez Tomasza z Celano i na biogra-fi ach nieofi cjalnych; a jeśli już zajmowali się dziełami hagiografi cznymi świętego Bonawentury, to Żywot mniejszy pozostawał zawsze w cieniu, gdyż traktowano go zwykle powierzchownie – aczkolwiek niesłusznie – jako streszczenie Żywota więk-szego2. Dopiero przełom XX i XXI wieku przyniósł pogłębione zainteresowanie tą biografi ą św. Franciszka.

1 Zręby tego artykułu powstały w styczniu 2009, z przeznaczeniem do 4 tomu bilingwistycznych Źródeł franciszkańskich (por. „Planowany układ tomów”, w: Źródła franciszkańskie [XIII-XIV w.], tom 3: Tomasza z Celano biografi e św. Franciszka, pod kierunkiem R. Witkowskiego, Poznań-War-szawa 2007, s. 68-70). Ze względu na przedwczesną i pożałowania godną „śmierć” tego projektu autor zdecydował się na publikację w postaci artykułu. Pierwotnie pomyślany jako „wstęp teologicz-ny”, tekst ten został gruntownie przejrzany, poszerzony o nowe zagadnienia (przede wszystkim kon-tekst historyczny) i uzupełniony o najnowszą literaturę przedmiotu. Oprócz powszechnie przyjętych skrótów posłużę się siglą AF − Analecta Franciscana, I-XVIII, Quaracchi 1885-1975; Grottaferrata (Roma) 1983 – . Cytaty i numeracja wewnętrzna Żywota większego oraz Żywota mniejszego odnoszą się do łacińskiego wydania zawartego w AF X.

2 Tak traktuje go o. Sophronius Clasen we wprowadzeniu do niemieckiego wydania dzieł hagio-grafi cznych Bonawentury: „…Legenda minor (…) ist eigentilich kaum mehr als eine Kurzfassung des Großen Franziskuslebens für den Chorgebrauch und bringt nur sehr verienzelt neue Nachrichten, die sich nicht in der Vorlage fi nden”. Franziskus Engel des sechsten Siegels: Sein Leben nach Schriften des heiligen Bonaventura, Einfürung, Übersetzung, Anmerkungen S. Clasen, (Franziskanische Quel-lenschriften, 7), Werl 1962, s. 143. Żywot mniejszy został też zupełnie pominięty m.in. w opracowa-niu: Stanislao da Campagnola , Francesco d’Assisi nei suoi scritti e nelle sue biografi e dei secoli XIII-XIV, Assisi 1977 (wyd. II: Assisi 1981). Zaledwie dwie strony we wprowadzeniu do wydania bi-blingwicznego, zawierającego Żywot mniejszy, poświęca mu o. Luigi Pellegrini, Introduzione, w: San Bonaventura , Opuscoli francescani/1, (Sancti Bonaventurae Opera XIV/1), Roma 1993, s. 72-73.

300 Aleksander Horowski OFMCap

Żywot mniejszy błogosławionego Franciszka napisany przez św. Bonawenturę († 1274) należy do tekstów hagiografi cznych powstałych na potrzeby liturgii. Jak wiadomo, nie jest to pierwsza legenda chórowa na święto Biedaczyny z Asyżu. Już w krótkim czasie po napisaniu przez Tomasza z Celano obszernego Żywota błogosławionego Franciszka powstało krótsze dziełko, przeznaczone do użytku li-turgicznego, znane jako Legenda ad usum chori3. Nie był to jednak tekst ofi cjalnie zatwierdzony przez władze zakonne, mimo że powstał prawdopodobnie na zamó-wienie jednego z wyższych przełożonych4.

W pierwszych dziesięcioleciach od kanonizacji Franciszka kwestia czytań li-turgicznych na jego święto była traktowana z dużą swobodą. Było to spowodowa-ne przede wszystkim ogromną różnorodnością zwyczajów liturgicznych zarów-no w poszczególnych diecezjach jak i w różnych zakonach. Świadczy o tym na przykład artykuł napisany przez o. Théophile Desbonnets, który przebadał 190 rękopiśmiennych brewiarzy z terenu Francji, pochodzących spoza Zakonu Bra-ci Mniejszych, w poszukiwaniu czytań liturgicznych na święto św. Franciszka5. W przypadku dominikanów znana jest kompilacja czytań o św. Franciszku powsta-ła ze zręcznego połączenia fragmentów wstępu Legendy chórowej oraz niektórych rozdziałów Memoriale (czyli tzw. Vita secunda). Zachowała się ona w rękopisie 2134 (f. 117r-124v) z Biblioteki Uniwersyteckiej w Bolonii6.

Jak dotąd brakuje dogłębnego studium na temat czytań hagiografi cznych o świętym Franciszku w księgach brewiarzowych Braci Mniejszych. Istnieje tylko wycinkowy sondaż, w którym Jacques Dalarun opublikował zestawienie czytań zawartych w około czterdziestu brewiarzach franciszkańskich, przechowywanych w Bibliotece Watykańskiej7. Wynika z niego − wbrew obiegowej opinii, iż czyta-

3 Dotychczas uważana za dzieło anonimowe lub przypisywana Tomaszowi z Celano, ostatnio Legenda ad usum chori stała się przedmiotem nowych badań, które na podstawie solidnych argu-mentów proponują, aby uznać za jego autora Juliana ze Spiry. Por. F. Sedda, La «Legenda ad usum chori» e il codice assisano 338, w: „Franciscana”, 12 (2010) s. 41-83; E. Rava - F. Sedda, Sulle tracce dell’autore della «Legenda ad usum chori». Analisi lessicografi ca e ipotesi di attribuzione, w: „Archivum Latinitatis Medii Aevi” 69 (2011) s. 107-175.

4 O ile jedni uczeni są twierdzą, że zleceniodawcą tej Legendy był Benedykt z Arezzo, minister prowincjalny w Grecji, o tyle inni wolą interpretować zwrot „Rogasti me, frater BENEDICTE, ut…” w sensie przymiotnikowym (Prosiłeś mnie, błogosławiony bracie, abym…). Por. F. Ur ibe , Wprowa-dzenie do źródeł franciszkańskich, Kraków [2009], s. 84-86.

5 T. Desbonnets , La diffusione du culte de saint François en France d’après les brèviaires manuscrits étrangers à l’Ordre, w: „Archivum Franciscanum Historicum” 75 (1982) s. 153-215.

6 Por. Thomas de Celano, Memoriale, Editio critico-synoptica duarum redactionum ad fi dem codicum manuscriptorum, curaverunt F. Accrocca – A. Horowski (Subsidia scientifi ca franciscalia, 12), Roma 2011, s. L-LI.

7 J. Dalarun , Oltre la questione francescana: la leggenda nascosta di san Francesco (La “Leg-genda umbra” di Tommaso da Celano), traduzione di P. Canali (Fonti e ricerche, 21), Padova 2009, 307-311. Oryginał francuski (Vers une résolution de la question franciscaine. La Légende ombrienne de Thomas de Celano , Paris 2007) został nieco poprawiony i zaktualizowany, dlatego odnoszę się tu do późniejszego wydania włoskiego.

301„Legenda Minor” św. Bonawentury: zwięzła pochwała św. Franciszka na użytek Liturgii

no po prostu Żywot mniejszy – że w praktyce bardzo często mamy do czynienia z najróżniejszymi skrótami Żywota mniejszego (na przykład wykorzystuje się tylko pierwsze trzy lekcje z każdego rozdziału i dzieli się je na krótsze czytania), że kom-piluje się go wraz z fragmentami Żywota większego lub że w części lub w całości zastępuje się go Legendą chórową. Zastosowanie praktyczne Żywota mniejszego czeka zatem jeszcze na dalsze, bardziej szczegółowe badania. Niedawno została natomiast opublikowana legenda liturgiczna Braci Mniejszych na oktawę św. Fran-ciszka z kodeksu Reg. Lat. 1738 z Biblioteki Watykańskiej8. Mamy tu do czynienia z tekstem wcześniejszym niż Bonawenturowe dziełka hagiografi czne o św. Fran-ciszku, powstałym – jak twierdzi jego wydawca, Filippo Sedda – „pomiędzy 1244 a 1266 rokiem”.

Rola, jaką Żywot mniejszy spełniał w kształtowaniu obrazu św. Franciszka wśród Braci Mniejszych, była ogromna. We wstępie do wydania krytycznego Wy-dawcy z Quaracchi w 1898 roku zebrali, opisali i częściowo skonfrontowali 43 kodeksy rękopiśmienne powstałe od XIII do XV wieku. Z pewnością dalsze poszu-kiwania w katalogach bibliotek europejskich (zwłaszcza analiza brewiarzy) znacz-nie powiększyłyby liczbę tych rękopisów. Żywot mniejszy – jak żadne inne dzieło, może poza Złotą legendą9 – poprzez nieustanne czytanie go w klasztorach Braci Mniejszych wywarł silny wpływ na kaznodziejstwo i ikonografi ę franciszkańską.

I. CZAS I MIEJSCE POWSTANIA

Tradycja i historiografi a franciszkańska przekazuje, że Bonawentura napisał oba żywoty św. Franciszka po kapitule w Narbonie (1260). W Kronice XXIV ge-nerałów czytamy:

W roku Pańskim 1261 tenże generał ułożył w cudownym stylu żywot błogosławio-nego Franciszka, a skracając jej obszerną formę w bardziej streszczoną postać, i wy-

8 F. Sedda, La “Legenda liturgica Vaticana” per l’Ottava di san Francesco “Franciscus alter evangelista”, w: „Frate Francesco” 78 (2012) s. 83-126.

9 Dominikanin, Jakub z Varazze, napisał Złotą legendę (Legenda aurea) w latach 1263-1267. Jest to zbiór żywotów świętych, który cieszył się wielką popularnością już od momentu powstania, o czym świadczy wielka ilość rękopisów (zob. T. Kaeppel i , Scriptores Ordinis Praedicatorum Me-dii Aevi, volumen II: G-I, Romae 1975, s. 348-359). Dzieło ukazało się drukiem po łacinie już w 1478 roku w Kolonii, było potem wielokrotnie wznawiane i zostało przetłumaczone na wiele języków na-rodowych. W rozdziale poświęconym św. Franciszkowi Jakub wykorzystał wszystkie dzieła hagio-grafi czne Tomasza z Celano, poświęcone Biedaczynie, a także Żywot większy Bonawentury, jednakże najwięcej tekstów zaczerpnął ze Wspomnienia czynów i cnót (2Cel). Zob. [M. Bihl], Praefatio. XII: De Vita S. Francisci in Legenda aurea, w: AF X, s. LXXXII-LXXXIII. Część poświęcona Francisz-kowi (w wersji dłuższej) została wydana krytycznie tamże, na s. 679-693. Wydanie krytyczne cało-ści zostało opublikowane przez G.P. Maggioni: Iacopo da Varazze, Legenda aurea, (Millennio medievale, 6), Firenze 1998.


różniając dziewięć czytań na każdy dzień oktawy tegoż świętego, sporządził Legen-dę, w której nie umieścił nic, co nie byłoby pewne i potwierdzone przez godnych wiary świadków10.

Autor tej Kroniki (prawdopodobnie Arnold z Sarrant), który w latach 80-tych XIV wieku kompiluje wcześniejsze przekazy kronikarskie, podaje informację o roku, w którym Bonawentura układa dwa żywoty oraz o ich wzajemnej zależno-ści. Żywot mniejszy miałby być streszczeniem Żywota większego, przeznaczonym do czytania podczas święta i oktawy.

Siedemnastowieczny franciszkański erudyta, Irlandczyk Lucas Wadding, po-daje o wiele bogatsze informacje, lecz wiarygodność niektórych elementów jest dziś trudna do zweryfi kowania11. Również według Waddinga to kapituła narbońska z 1260 roku zażądała napisania jednej legendy św. Franciszka. Bonawentura miał-by ją ułożyć „następnego roku w Paryżu, nic nie dodając do historii, prócz rzeczy pewnych i sprawdzonych, zeznanych przez nienagannych świadków”12. Nowym szczegółem w porównaniu do Kroniki XXIV generałów jest więc miejsce napisa-nia Legend. Gdy Doktor Serafi cki pisał to dzieło miał go odwiedzić św. Tomasz z Akwinu, zastając go porwanego w ekstazę mistyczną13. Ponadto Wadding dodaje:

Tę Legendę podzieloną na wiele sekcji, święty Mąż streścił w postaci kompendium na prośby jakiegoś francuskiego biskupa, a nazywa się ono Legenda minor i czyta się je w ciągu oktawy świętego Franciszka w Bożym ofi cjum. Obie historie – dłuż-szą i krótszą – przedstawił po trzechleciu na kapitule pizańskiej ojcom Zakonu, a oni z szacunkiem i z podziękowaniem je przyjęli, likwidując inne historie14.

10 „Anno Domini MCCLXI idem generalis vitam beati Francisci stilo mirabili compilavit ipsa-mque diffusam ad compendiosiorem formam reducens, taxatis pro die qualibet IX lectionibus per octawam eiudsem, Legendam ordinavit, in qua nihil posuit nisi certum et probatum testibus fi de dignis”, [Arnold z Sarrant], Chronica XXIV Generalium, w: AF III, s. 328.

11 Annales Minorum seu trium ordinum a s. Francisco institutorum, t. IV: (1256-1275), editio tertia, Quaracchi 1931, s. 154-155,

12 „Legendam autem hanc compilavit anno sequenti Parisiis, nihil sacrae admiscens historiae, nisi probatum et certum, candidis testibus assertum”. Annales Minorum, t. IV, s. 155.

13 Ta legenda, znana z wielu źródeł, odnosi się może do innego spotkania Tomasza z Bona-wenturą, gdy ten ostatni pisał inne dzieło. Z chronologii życia Tomasza wynika bowiem, że opuścił on Paryż pod koniec roku 1259 i wrócił tam dopiero po 10 latach. Por. R. Spiazzi , San Tommaso d’Aquino. Biografi a documentata di un uomo buono, intelligente, veramente grande, Bologna 1995, s. 410-411. Chronologię życia św. Bonawentury syntetyzuje natomiast J.G. Bougerol , Introduzione a s. Bonventura, Vicenza 1988, s. 9-16.

14 „Legendam hanc in plures sectiones distributam in compendium redegit Vir sanctus ad preces cuiusdam episcopi Galli, quae Legenda minor nuncupatur, et per dies octavae sancti Francisci legun-tur in Offi cio divino. Utramque historiam longiorem et breviorem obtulit triennio post in comitiis Pisanis patribus Ordinis, quas reverenter cum gratiarum actione, suppressis aliis quibusque legendis, admiserunt”. Annales Minorum, t. IV, s. 155.


Opierając się na tych danych, większość uczonych przyjęła, że Żywot mniej-szy powstał w latach 1260-126215. Ukończenie utworu należy opóźnić o jeden rok w stosunku do informacji z Kroniki XXIV generałów ze względu na zawartą w Żywocie większym wzmiankę o błogosławionym Idzim z Asyżu, określonym już jako zmarłym16, ponieważ znana jest dokładna data jego śmierci, a mianowicie 22 kwietnia 1262. Przyjmując zatem, że Żywot mniejszy powstał po Żywocie większym (a przynajmniej po nakreśleniu jego pierwszej roboczej redakcji), także ukończenie mniejszego dziełka należy umieścić po 22 kwietnia 126217.

Odkrycie i opublikowanie fragmentów i pozostałości konstytucji przednarboń-skich oraz rozporządzeń pierwszych kapituł generalnych dało jednak podstawy do poddania w wątpliwość datę rozpoczęcia prac nad obu legendami przez Bonawen-turę. W 1910 roku o. H. Golubovich opublikował Ceremoniał Braci Mniejszych, czyli normy liturgiczne wydane za rządów Jana z Parmy. W części dotyczącej ksiąg liturgicznych paragraf 74 poleca, aby ze wszystkich legend o św. Franciszku uło-żyć jedną, ale dobrą18. W tym samym roku o. F. Delorme we wstępie do wydania Rozporządzeń kapituły generalnej w Narbonie (1260) zaproponował datację Cere-moniału Jana z Parmy na rok 1257, a nie 1254. W oparciu o te dane o. Damien Vor-reux, główny współredaktor francuskiego zbioru źródeł franciszkańskich, uznał, że tekst Żywota mniejszego jest bezpośrednią odpowiedzią Bonawentury na życzenie kapituły generalnej z 1257 roku19.

W przeciwieństwie do niego o. Jacques Cambell przedstawił hipotezę, iż Ży-wot mniejszy powstał dopiero po kapitule generalnej odprawionej w Paryżu w roku 1266. Jedno z jej rozporządzeń to słynny nakaz zniszczenia wszystkich innych le-gend o świętym Franciszku, a pozostawienie tylko tej napisanej przez Bonawen-turę:

15 Por. B. Dis te lbr ink, Bonaventurae scripta authentica dubia vel spuria critice recensita, (Subsidia scientifi ca franciscalia, 5), Roma 1975, s. 48-49; F. Dolciami, Francesco d’Assisi tra devo-zione, culto e liturgia, w: „Collectanea Franciscana” 71 (2001) s. 30-32.

16 “Non multo post vocatis eodem spiritu quinque viris, fi liorum Francisci senarius numerus completus est; inter quos tertium sortitus est locum sanctus pater Aegidius, vir utique Deo plenus et celebri memoria dignus. Hic etenim postmodum virtutum sublimium exercitatione praeclarus, sicut famulus Domini de ipso praedixit, quamquam esset idiota et simplex, ad excelsae contemplationis sublimatus est verticem. Nam per multa curricula temporum sursumactionibus incessanter intentus, adeo crebris in Deum rapiebatur excessibus, quemadmodum et ego ipse oculata fi de conspexi, ut ma-gis censeretur inter homines visam angelicam agere quem humanam”. Legenda maior, III, 4 (AF X, s. 568; por. Źródła franciszkańskie, Kraków [2005], s. 853).

17 Nie podważa to wiarygodności danych z Kroniki XXIV generałów. Różnica jednego roku jest wytłumaczalna przez używanie w średniowieczu różnych kalendarzy (zaczynano liczyć nowy rok bądź od Bożego Narodzenia, bądź od Zwiastowania).

18 „Item ordinetur de legenda beati Francisci, ut de omnibus una bona compiletur”. Ceremoniale Ord. Minorum vetustissimum seu „Ordinationes divini offi cii” sub B. Ioanne de Parma Ministro Gli emanatae an. 1254, w: „Archivum Franciscanum Historicum” 3 (1910) s. 76, § 74.

19 Por. Saint François d’Assise: documents, écrits et premières biographies, rassemblés et pré-sentés par les PP. Th. Desbonnets et D. Vorreux , Paris 1968, s. 1468.


Ponadto kapituła generalna nakazuje pod posłuszeństwem, aby wszystkie Legendy o błogosławionym Franciszku sporządzone dawniej zostały zniszczone, a tam, gdzie można je znaleźć poza Zakonem, bracia niech się je starają usunąć, skoro ta Legen-da, która została sporządzona przez ministra generalnego, została tak ułożona, jak on posiadł z ust tych, którzy byli z błogosławionym Franciszkiem prawie zawsze, i wszystkie rzeczy spisali w sposób pewny i zostały tam one starannie potwierdzone i ułożone20.

Cambell zakładając, że Żywot mniejszy jest późniejszy niż Żywot większy, uznał, że gdyby istniał już w 1266, to musiałby albo być wymieniony w tym rozpo-rządzeniu, albo musiałby zostać na jego mocy zniszczony. Dlatego zaproponował jego powstanie na okres między kapitułą paryską z 1266 a opuszczeniem Paryża przez Bonawenturę zimą 1268 roku21.

O. Fernando Uribe prezentuje pojednawcze stanowisko w tej kwestii, przyj-mując, że jeśli nawet jakieś postanowienia w sprawie napisania nowego żywota pojawiły się na kapitule rzymskiej z roku 1257, to z pewnością nie doczekały się one realizacji przed kapitułą narbońską z 126022.

1. Spór o porządek chronologiczny dwóch Legend: T.J. Johnson i F. Accrocca

Tymczasem Timothy J. Johnson w roku 2004 powrócił do przypuszczeń, że należałoby umieścić moment powstania Żywota mniejszego w szerszym okresie czasu, między rokiem 1257 a 1268, czyli pomiędzy najbardziej skrajnymi data-mi granicznymi podanymi przez historyków, oraz że ze względu na styl i zawar-tą myśl można by uznać go nawet za wcześniejszy niż Żywot większy23. W roku 2010 ten sam badacz wyraźniej sformułował swoje tezy we wstępie do francuskie-go wydania źródeł franciszkańskich24. Napisanie Żywota mniejszego miałoby być

20 „Item, praecipit generale capitulum per obedientiam, quod omnes Legendae de b. Francisco olim factae deleantur, et ubi extra Ordinem inveniri poterunt, ipsas fratres studeant amovere, cum illa Legenda, quae facta est per generalem ministrum, fuerit compilata prout ipse habuit ab ore eorum, qui cum b. Francisco quasi semper fuerunt et cuncta certidunaliter scriverint et probata ibi sint posita di-ligenter”. A.G. Li t t le , Defi nitiones capitulorum generalium Ordinis Fratrum Minorum 1260-1282, w: „Archivum Franciscanum Historicum” 7 (1914) s. 678.

21 J. Cambel l , Une tentative de résoudre la question franciscaine, w : „Miscellanea francisca-na”, 69 (1962) s. 203.

22 Por. F. Ur ibe , Wprowadzenie do źródeł franciszkańskich, s. 203.23 Por. T.J. Johnson, Into the Light: Bonaventure’s Minor Life of Saint Francis and the Franci-

scan Production of Space, w: Francis of Assisi: History, Hagiography and Hermeneutics in the Early Documents, New York 2004, s. 229-249 (zwłaszcza s. 244-249).

24 T.J. Johnson, Introductions a Bonaventure de Bagnoregio, La Légende mineure de François d’Assise, w: François d’Assise. Écrits, Vies, témoignages, sous la direction de J. Dalarun, Paris 2010,


bezpośrednią odpowiedzią Bonawentury na postulaty czy też zarządzenia kapituły generalnej z roku 1257, aby stworzyć nowe czytania liturgiczne na potrzeby refor-mowanego brewiarza. Doktor Serafi cki miałby go zatem napisać pomiędzy rokiem 1257 a 1260, przed Żywotem większym. Wcześniejszy niż reszta Żywota większego miałby być również jego rozdział XV, powstały samodzielnie jako seria dziewięciu czytań na święto translacji św. Franciszka (24 maja) i dopiero sukcesywnie włą-czony do nowej Legendy25.

Równolegle do Johnson’a głos w sprawie relacji chronologicznej między Ży-wotem mniejszym a Żywotem większym zabrał ks. Felice Accrocca26. Uczony przy-tacza serię argumentów, które według niego przemawiają za tym, że Żywot mniejszy powstał później niż Żywot większy. Przede wszystkim, wspomina rozporządzenie kapituły generalnej z Paryża (1266), które nakazując zniszczenie wszystkich żywo-tów wcześniejszych niż ten napisany przez Bonawenturę, nie mówi nic o Żywocie mniejszym. Zaznacza jednak, że kapituła mogłaby pojmować obie Legendy bona-wenturiańskie jako jedną całość, zważywszy na ich ścisłe powiązanie.

Pozostałe argumenty są bardziej przekonujące i opierają się na obecności w Żywocie mniejszym pewnych elementów, których brak w Żywocie większym. Po pierwsze, jest to imię chrzcielne Franciszka – Jan27.

Po drugie, są to różnice w przedstawieniu wizji brata Sylwestra, która pro-wadzi go do nawrócenia i przyłączenia się do Franciszka28. W Żywocie większym Sylwester uważa styl życia Franciszka i jego towarzyszy za odrażający. Wówczas zobaczył we śnie wielkiego smoka, który opasywał całe miasto Asyż i zagrażał całej okolicy. Następnie ujrzał złoty krzyż wyłaniający się z ust Franciszka, sięga-jący wierzchołkiem nieba a ramionami obejmujący krańce świata, a na widok jego blasku smok uciekł29. Opowiadanie zawarte w Żywocie mniejszym zawiera nastę-

s. 2139-2149. Warto zaznaczyć, że w tym wydaniu redaktorzy umieścili teksty w przypuszczalnym porządku chronologicznym i − zgodnie z hipotezami Johnson’a − Żywot mniejszy znalazł się między kazaniami św. Bonawentury o św. Franciszku a Żywotem większym.

25 W tej kwestii Johnson powołuje się na hipotezę T. Desbonnets’a (La diffusione du culte de saint François en France, s. 212). Podobnego zdania był także J.G. Bougerol , Introduzione a s. Bonaventura, Vicenza 1988, s. 259. Argumenty przeciw tej hipotezie przedstawię w dalszej czę-ści tego paragrafu.

26 F. Accrocca , La straordinaria fecondità della sterile: La “Leggenda minor” di Bonaventura, w: „Frate Francesco” 75 (2009) s. 179-211 (zwłaszcza s. 208-211).

27 Por. Legenda minor, cap. I, lectio 1 (AF X, s. 655). Nie jest jednak prawdą, że gdyby nie Le-genda minor, to przez wieki nie znano by chrzestnego imienia Franciszka, jak to wcześniej stwierdził Felice Accrocca we Wprowadzeniu do lektury (s. 1010), gdyż szczegół ten, wraz z wieloma innymi, zaczerpniętymi od Celańczyka, przekazuje w Złotej legendzie Jakub z Varazze (nr 1, w: AF X, s. 681). Imię Jan pojawia się również w Księdze pochwał napisanej przez Bernarda z Bessy (AF III, s. 667).

28 Por. F. Accrocca , La straordinaria fecondità della sterile: La “Leggenda minor” di Bona-ventura, s. 201-203 oraz 209.

29 Por. Legenda maior, III, nr 5 (AF X, s. 568; por. Źródła franciszkańskie, Kraków [2005], s. 854). W polskim wydaniu tłumacz dał się ponieść fantazji i „wielki smok” (draco magnus) został oddany jako „okropny potwór”. O ile wizja złotego krzyża pojawia się we wcześniejszych biogra-


pujące różnice30: pomija obrzydzenie Sylwestra, ale za to dodaje jako jego cechę charakterystyczną, że odznaczał się „gołębią prostotą”; smok z wielkiego (magnus) staje się ogromny (immensus) i opasuje już nie tylko Asyż, ale całą okolicę; do-datkowo wspomina się, że ten obraz był obrzydliwy i straszny i że wydawało się, że zagrażał szybkim wyniszczeniem całej krainy. Przede wszystkim jednak Żywot mniejszy dodaje całe zdanie, które stwierdza, że wizja powtórzyła się trzykrotnie i interpretuje jej sens, mówiąc, że Franciszek był przeznaczony przez Boga do tego, aby „przyjąwszy sztandar chwalebnego krzyża zniweczył moc złośliwego smoka, a blaskami przejasnej prawdy tak nauczania jak życia oświecił umysły wiernych”31. Accrocca podsumowuje, że gruntowne przepracowanie tego epizodu oraz rozbudo-wanie jego symbolicznego znaczenia wraz z podaniem właściwej wykładni świad-czy znowu o tym, że Żywot mniejszy powstał po Żywocie większym.

Po trzecie, chodzi o opis stygmatów: podczas gdy w Żywocie większym jest on zgodny z tym, co znamy z dzieła Celańczyka32, w Żywocie mniejszym pierwsza część opisu jest dosłownym powtórzeniem tego, co Bonawentura napisał w rozdz. XIII, nr 3, ale zaraz potem pojawiają się nowe szczegóły:

Samo zaś zagięcie gwoździ pod stopami było sterczące i tak na zewnątrz wystające, że nie tylko nie pozwalało na swobodne stawianie stopy, ale nawet w otwór, gdzie było zagięcie, łatwo było włożyć palec ręki. O tych szczegółach dowiedziałem się od tych, którzy je widzieli na własne oczy33.

fi ach Franciszka, to smok jest nowością wprowadzoną przez Bonawenturę. F. Accrocca przypuszcza, że Doktor Serafi cki zainspirował się tu w jakiejś mierze sekwencją Caput draconis ułożoną na cześć Franciszka przez Grzegorza IX.

30 Por. Legenda minor, II, lectio 8 (AF X, s. 661; por. Źródła franciszkańskie, Kraków [2005], s. 1023-1024).

31 „Hoc dum sibi tertio monstraretur, intellexit vir pius et Deo devotus, ad hoc Franciscum desti-natum a Domino, ut, gloriosae crucis assumpto vexillo, draconis maligni robur elideret praeclarisque veritatis fulgoribus tam doctrinae quam vitae mentes fi delium illustraret”. Legenda minor, II, lectio 8 (AF X, s. 661; tłumaczenie własne; por. Źródła franciszkańskie, Kraków, 2005, s. 1023-1024).

32 Por. Tomasz z Celano, Żywot błogosławionego Franciszka, nr 95 (Źródła franciszkańskie, Kraków [2005], s. 508; AF X, s. 72-73); tenże, Traktat o cudach, nr 4 (Źródła franciszkańskie, Kra-ków [2005], s. 740; AF X, s. 274). Z tym opisem pokrywa się to, co Bonawentura mówi o wyglądzie stygmatów w kazaniu z 4 października 1255 roku (Discite a me…), nr 12. Saint Bonaventure , Sermons „De diversis”, nouvelle édition critique par J. G. Bougerol, Paris 1993, s. 798. (Por. tłuma-czenie polskie w: Źródła franciszkańskie, s. 1116).

33 Żywot mniejszy, rozdz. VI, czyt. 3 (Źródła franciszkańskie, s. 1044). „Siquidem repercussio ipsa clavorum sub pedibus adeo prominens erat et extra protensa, ut non solum plantas solo libere applicari non sineret, verum etiam intra curvationem arcualem ipsorum acuminum facile immitti valeret digitus manus, sicut et ab eis ipse accepi, qui oculis propriis conspexerunt” (AF X, s. 673).


Accrocca podkreśla, że Żywot mniejszy jest tu zadziwiająco zgodny z tym, co Bonawentura nakreślił w kazaniu na święto przeniesienia relikwii św. Franciszka, wygłoszonym w Paryżu w roku 126734:

Na dłoniach i stopach oraz na boku nosił stygmaty Pana naszego Jezusa Chrystusa. A miały wygląd jakby gwoździ na jego stopach i na dłoniach; a od zaostrzonej stro-ny były one zagięte i wydawało się jakby były z czarnego, żylastego ciała. I były zakrzywione pod stopami tak, że pod zakrzywienie mężczyzna mógłby włożyć duży palec swojej dłoni. A nie jest to rzecz dawna. Bo ja widziałem tego, kto je widział, a kto był z nim [tzn. św. Franciszkiem], i mi to wszystko opowiedział35.

Accrocca pyta więc, jak wytłumaczyć brak tego szczegółu w Żywocie więk-szym, jeśli Bonawentura – jak uważa większość badaczy – redagował oba dzieł-ka razem? Według autora jedynym logicznym tłumaczeniem jest natomiast to, że w rzeczywistości Żywot mniejszy powstał kilka lat po Żywocie większym36.

Już w następnym roku na łamach tego samego czasopisma, Frate Francesco, pojawił się polemiczny artykuł T.J. Johnson’a37, który we wzmocnionej formie przedstawiał swoje dotychczasowe pozycje.

34 Kazanie to (Amice, ascende superius…) w najobszerniejszej z trzech znanych redakcji zostało po raz pierwszy opublikowane w roku 1974 (R.E. Lerner, A Collection of Sermons given in Paris c. 1267. Including a new Text by Saint Bonaventure on the Life of Saint Francis, w: „Speculum” 49 [1974] s. 466-498) a następnie w nowym wydaniu krytycznym: Saint Bonaventure , Sermons „De diversis”, nouvelle édition critique par J. G. Bougerol, Paris 1993, s. 605-612. Accrocca zaznacza, że żaden z dwóch wydawców nie zauważył zbieżności tego kazania z Żywotem mniejszym. Badacze odsyłają natomiast do Żywota większego i sądzą, że Bonawentura zależy tu od jakiejś ustnej tradycji. Por. F. Accrocca , La straordinaria fecondità della sterile: La „Leggenda minor” di Bonaventura, s. 203-205. Niestety, polskie Źródła franciszkańskie, Kraków 2005, s. 1127-1130, tłumaczą tylko krótszą redakcję, poświadczoną przez kodeks 1464 z Biblioteki Miejskiej w Troyes, a nie najpełniej-szą redakcję z Monachium (Clm 23372). Wynika to stąd, że redaktorzy Źródeł oparli się na przesta-rzałym wydaniu z Quaracchi wydanym w roku 1901 (Opera omnia, t. 9), pomijając całkowicie wy-danie J.G. Bougerol’a, które uwzględnia nowe rękopisy oraz odrzuca kazania, które należy przypisać innym autorom (np. Servasanctus de Faenza, Ryszard z Saint-Laurent) lub uznać za anonimowe.

35 “In manibus et pedibus et in latere portabat stigmata Domini nostri Iesu Christi. Et apparebant quasi clavi in pedibus et manibus eius et ex parte acuta retorti et videbantur quasi caro nigra nervosa. Et erant sub pedibus retorti ita quod infra retorturam potuisset homo ponere maiorem digitum suae manus. Et non est ista res antiqua. Ego enim vidi eum qui vidit ista et qui cum ipso fuit qui mihi omnia ista recitavit”. Saint Bonaventure , Sermons „De diversis”, nouvelle édition critique par J.G. Bougerol, Paris 1993, s. 612.

36 F. Accrocca , La straordinaria fecondità della sterile: La „Leggenda minor” di Bonaventura, s. 209-210. Accrocca twierdzi nawet, że dwa Żywoty w opisie stygmatów są „nie zupełnie zgodne” (non perfettamente concordanti), co wydaje się nieco przesadzone, gdyż Żywot mniejszy tylko dodaje pewien element, który jednak nie stoi w sprzeczności z wcześniejszym opisem.

37 T.J. Johnson, „Item ordinetur de Legenda beati Francisci”: Prolegomena to the study of Bo-naventure’s „Legenda minor”, w: „Frate Francesco”, 76 (2010) s. 225-239.


Na argument o obecności imienia chrzcielnego Jan tylko w Żywocie mniejszym Johnson odpowiada, twierdząc, że jest to przeoczenie w Żywocie większym38.

Bardziej rozbudowany opis wizji Sylwestra w Żywocie mniejszym ma zdaniem tego uczonego odpowiadać lepiej klimatowi lat pięćdziesiątych XIII wieku i wpi-sywać się w kontekst eschatologicznych dysput, które wywiązały się wokół dzieła Gerardina z Borgo San Donnino39.

W kwestii szczegółów dotyczących wyglądu stygmatów obecnych tylko w Ży-wocie mniejszym oraz w kazaniu z roku 1267 Johnson stara się udowodnić, że także Żywot większy przekazuje tę informację, ponieważ w rozdziale XIV, nr 1 znajdu-je się wzmianka, iż po stygmatyzacji „ze względu na wystające ze stóp gwoździe [Franciszek] nie mógł chodzić” samodzielnie i kazał się wozić40. Amerykański na-ukowiec nie zauważa, że w tym fragmencie nie ma istotnego elementu opisu do-danego we wspominanych źródłach, a mianowicie tego, że owe gwoździe wysta-wały tak bardzo, że pod zagięcie ich zaostrzonej części można było włożyć palec.

Innym argumentem Johnson’a jest założenie, że XV rozdział Żywota większego miałby pierwotnie powstać jako osobne dziełko na potrzeby święta przeniesienia relikwii świętego Franciszka i stać się potem załącznikiem do Żywota mniejszego. Ten załącznik dopiero później zostałby wykorzystany przez Bonawenturę w reda-gowaniu obszerniejszej biografi i św. Franciszka41.

Ponadto Johnson stara się pozbawić znaczenia rubryki, które w niektórych ko-deksach poprzedzają bądź to Żywot większy, bądź to Żywot mniejszy, a które wprost oznajmiają, jaki jest ich wzajemny stosunek42.

Do tych dwóch ostatnich argumentów odniosę się obszerniej po szczegółowym przedstawieniu niektórych danych, jakie można zaobserwować w najstarszych ko-deksach rękopiśmiennych.

2. Dane i wnioski pochodzące z analizy kodeksów

W kwestii chronologii dwóch legend podzielam w dużej mierze argumentację, którą przedstawił F. Accrocca, uznając Żywot mniejszy za późniejszy od Żywota większego, aczkolwiek uważam, że oba teksty zostały zatwierdzone przez kapitułę generalną jednocześnie i jednocześnie zostały przekazane do powielania. Nie wi-

38 T.J. Johnson, „Item ordinetur de Legenda beati Francisci”, s. 230.39 T.J. Johnson, „Item ordinetur de Legenda beati Francisci”, s. 231-232.40 T.J. Johnson, „Item ordinetur de Legenda beati Francisci”, s. 232. „Faciebat proinde, qu-

oniam propter excrescentes in pedibus clavos ambulare non poterat, corpus emortuum per civitates et castella circumvehi, ut ad crucem Christi ferendam ceteros animaret”. Legenda maior, XIV, nr 1 (AF X, s. 620-621). Por. Źródła franciszkańskie, Kraków [2005], s. 955.

41 T.J. Johnson, „Item ordinetur de Legenda beati Francisci”, s. 229.42 T.J. Johnson, „Item ordinetur de Legenda beati Francisci”, s. 230, przypis 29.


dzę potrzeby, aby przesuwać powstanie Żywota mniejszego na okres po roku 1266 ani nawet po 1263.

O przeznaczeniu tej biografi i Biedaczyny wspomina następująca uwaga, za-chowana w niektórych kodeksach rękopiśmiennych43 i wielokrotnie analizowana przez uczonych. Jest ona z pewnością odbiciem zarządzenia kapituły generalnej, która zaakceptowała ten tekst i poleciła jego powielanie oraz czytanie:

Ten Żywot większy, czyli Legendę błogosławionego Franciszka, należy posiadać w każdym konwencie44 dla zbudowania braci. I można ją czytać przy stole przez całą oktawę narodzin [dla nieba] błogosławionego Franciszka. Natomiast Legendę mniejszą, która została zaczerpnięta z tamtej, należy umieścić w księgach chóro-wych i czytać zgodnie z jej podziałami w uroczystości błogosławionego Franciszka i przez oktawę jego narodzin oraz można ją zamieścić w brewiarzach podróżnych. Kopiści zatem niech będą zobowiązani do zachowania interpunkcji i pisma takich jak we wzorcu. A ich błędy niech będą poprawiane staraniem braci według wzorco-wego egzemplarza45.

Analogiczna rubryka zachowała się w dwóch kodeksach zawierających Żywot mniejszy. Sens tego tekstu jest prawie taki sam, ale jego brzmienie zostało dosto-sowane do tego drugiego dziełka:

Ten Mniejszy żywot błogosławionego Franciszka w tym celu został zaczerpnięty z Żywota większego, aby umieszczono go w brewiarzach podróżnych a także, aby znalazł się w brewiarzach chórowych. A niech się z niego czyta w chórze, zgodnie z tym, jak są w nim wyróżnione czytania, w uroczystości błogosławionego Fran-ciszka oraz przez oktawę jego narodzin [dla nieba]. Natomiast Żywot większy nale-ży słusznie posiadać w poszczególnych konwentach dla zbudowania braci. Kopiści zatem niech będą zobowiązani do zachowania interpunkcji i pisma takich jak we

43 Città del Vaticano, BAV, Vat.lat. 7570, f. 1v oraz Santa Maria degli Angeli (Assisi), Convento della Porziuncola (rękopis bez sygnatury).

44 Dosłownie: locus (czyli miejsce) − to pierwotne określenie siedziby Braci Mniejszych (mogła być to nawet pustelnia lub przytułek). Dopiero później, gdy zaczęto budować trwałe i duże budyn-ki, przyjęło się określenie conventus (dosłownie: zebranie, zejście się razem, zgromadzenie), które w uproszczeniu tłumaczy się często na polski jako klasztor.

45 „Hec maior Vita sive Legenda beati Francisci pro edifi catione fratrum in loco quolibet habe-atur; et potest legi ad mensam per totam octavam natalis beati Francisci. Minor autem Legenda, que de hac excerpta est, poni debet in libris choralibus et legi secundum suas distinctiones in festivita-tibus beati Francisci et per octavam natalis eius; et in breviariis portatilibus potest poni. Scriptores ergo compellantur tenere punctationes et tilleram exemplaris; et eorum errores iuxta ipsum exemplar per fratrum diligentiam corrigantur”. Cyt. za [M. Bihl], Praefatio. De Legendis maiore et minore S. Francisci auctore S. Bonaventura, w: AF X, s. LXXIV.


wzorcu. A ich błędy niech będą poprawiane staraniem braci według wzorcowego egzemplarza46.

A zatem z rubryk zawartych w najstarszych kodeksach przekazujących czy to Żywot większy, czy to Żywot mniejszy, czy też oba Żywoty razem, wynika jasno, że obszerniejsza z dwóch hagiografi i Franciszka napisanych przez Bonawenturę powstała wcześniej niż ta, która była przeznaczona do czytania podczas liturgii. Rubryki są instrukcją, która: 1. informuje o obowiązku posiadania obu tekstów w każdym konwencie (co wskazuje na równoczesne rozpowszechnianie obu dzieł); 2. poucza, jakie ma być ich praktyczne zastosowanie; 3. wskazuje, z jaką stran-nością należy je powielać; 4. zobowiązuje do poprawiania ewentualnych błędów w tekście.

Timothy J. Johnson wspomina co prawda te rubryki w jednym z przypisów swojego artykułu na łamach „Frate Francesco”, ale podsumowuje je arbitralnym stwierdzeniem, że: „ich obecność nie daje defi nitywnego dowodu na porządek chronologiczny hagiografi cznych utworów Bonawentury. Wskazują one tylko, że niektórzy bracia sądzili, iż «Franciszek będący przedmiotem modlitwy» z Żywo-ta mniejszego był bardziej stosowny do dwóch momentów życia wspólnotowego w chórze i w refektarzu”47.

Uważam taką interpreretację za nieuprawnioną i błędną. Po pierwsze, dlatego że tekst rubryk – zwłaszcza jeśli czyta się je w obu wersjach – mówi wyraźnie, że Żywot mniejszy ma być umieszczony w brewiarzach, czyli że jest przeznaczony do liturgii, natomiast w refektarzu ma być czytany Żywot większy (a nie – jak twier-dzi Johnson – Żywot mniejszy). Po drugie, dlatego że ton tych rubryk jest jak naj-bardziej ofi cjalny i nie może być uważany za prywatną opinię „niektórych braci”. Wskazuje na to wyraźnie użyty tam język pełen rozkazów i zobowiązań.

Zwróćmy ponadto uwagę na to, że jeden spośród znanych dzisiaj rękopisów (Assisi, Sacro Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 335, f. 68va-68vb) dodaje jeszcze dodatkowe normy, które rzucają nieco światła na sam proces kopiowania,

46 “Hec Minor vita beati Francisci ad hoc de Maiori excerpta est, ut in breviariis portatilibus et etiam choralibus habeatur. Et legetur de ipsa in choro, secundum quod in ea lectiones distincte sunt, in festivitatibus beati Francisci et per octavam natalis eius. Convenientius etiam de ea legi potest ad mensam ipsis diebus festivitatum beati Francisci. Maior vero vita haberi debet merito in locis singu-lis ad edifi cationem fratrum. Scriptores ergo compellantur tenere punctationes et litteram exemplaris; et iuxta exemplar hoc errores illorum per fratrum diligentiam corrigantur”. Assisi, Sacro Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 347, f. 2v; Assisi, Sacro Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 335, f. 68va. Por. AF X, s. LXXVIII. W wersji skróconej tekst tej rubryki jest poświadczony przez kodeks Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, IV.F.193, f. 81r. Por. Bonaventurae , Opera omnia, t. VIII, s. XCIV, nr 43.

47 T.J. Johnson, „Item ordinetur de Legenda beati Francisci”: Prolegomena to the study of Bonaventure’s „Legenda minor”, s. 230, przypis 29.


jak również dostarczają nam ciekawych danych dotyczących miejsca powstania Legendy mniejszej:

Należy wiedzieć, że przecinki uczynione w ten sposób „|”, które są umieszczane w legendach błogosławionego Franciszka, nie są znakami tego, gdzie trzeba roz-począć nowe zdanie, a tylko gdzie trzeba wziąć mały oddech; natomiast początek każdego [nowego] zdania został wszędzie starannie zaznaczony literami pogrubio-nymi na czerwono. Te zaś proste [pionowe] przecinki zostały tak wykonane dla od-różnienia od tych przecinków, które często stawia się nad „i” w ten sposób „/”, które zwykło się stawiać ukośnie; a także dla odróżnienia od przecinków wskazujących akcenty, które podobnie stawia się ukośnie. Oprócz tego [również] brewiarz chóru paryskiego posiada proste przecinki48.

Ta wskazówka jest cenna z trzech powodów. Po pierwsze, umożliwia identyfi -kację pierwotnych „egzemplarzy”, które na kapitule generalnej zostały przekazane ministrom prowincjalnym. Spośród rękopisów, które udało mi się przeanalizować, żaden nie spełnia tego kryterium, nawet kodeks 335 z Asyżu, bo zamiast piono-wych „przecinków (|)”, odwzorowanych dokładnie w rubryce, posiada on znak interpunkcyjny bardzo zbliżony do współczesnego średnika (;). Występują w nim natomiast cieniowane na czerwono wielkie litery rozpoczynające każde nowe zda-nie. A zatem znane dziś kodeksy to tylko bezpośrednie lub bardzo bliskie kopie owych wzorców.

Po drugie, znajdujemy tu potwierdzenie informacji o Paryżu jako miejscu po-wstania Żywota mniejszego. Kodeks wyraźnie sugeruje, że jest to zwyczaj odmien-ny od panującego w Italii i wskazuje na jego źródło czyli na pierwotny wzorcowy egzemplarz. Możemy też przypuszczać, że Studium generale Braci Minejszych w Paryżu w sposób naturalny nadawało się najlepiej jako ośrodek, któremu generał mógł zlecić wykonanie w krótkim czasie odpowiedniej liczby rękopisów zawiera-jących tekst najwyższej jakości.

Po trzecie, obecność tej uwagi wskazuje jasno, że powyższe rubryki nie są tylko wyrazem uczuć braci (jak chciałby tego Johnson), ale są śladem ofi cjalnych rozporządzeń władz zakonu.

Należy również stanowczo odrzucić hipotezę o uprzedniości rozdziału XV Ży-wota większego w stosunku do całości dzieła. Wynika to moim zdaniem z analizy tekstu, a dokładniej jego pierwszego zdania, które zaczyna się słowami: „Franci-

48 „Sciendum quod virgule hoc modo facte [|], que ponuntur in legendis beati Francisci, non sunt signa versuum faciendorum, sed tantum respirationum aliquantarum; versus autem omnes litte-ris grossioribus rubricatis notati sunt undique diligenter. Posite sunt vero predicte virgule directe ad differentiam illarum virgularum, que frequenter ponuntur super .i. hoc modo [/], que solent obliqua-ri. Item, ad differentiam virgularum accentus indicantium, que similiter oblique <f. 68vb> ponuntur. Preterea breviarium chori parisiensis rectas habet virgulas”. Por. AF X, s. LXXV.


scus igitur servus et amicus Altissimi…”. Jeżeli bowiem miałby to być autono-miczny tekst, to Bonawentura, który posiadał doskonałą znajomość łaciny i ele-gancję stylu, przenigdy nie zacząłby pierwszego zdania w ten sposób, to znaczy umieszczając tam przysłówek „igitur” (= „a zatem”, „więc”). Jego użycie zakłada w sposób konieczny nawiązanie do jakiejś wcześniejszej części utworu, czyli do rozdziału XIV.

Dla potwierdzenia tych słów zanalizowałem kilka kodeksów, w których czytanie In festo translationis beati Francisci zostało zamieszczone jako osobny tekst. Zawsze występuje on po Żywocie mniejszym, ale zostaje od niego wyraźnie oddzielony49.

Najwyraźniej widać to w kodeksie: Assisi, S. Convento, Fondo Antico Comu-nale, ms. 34750. Legenda minor znajduje się tam na kartach 3ra-22rb. Kończy się ona w ósmej linii drugiej kolumny, po czym kopista zamieścił explicit napisany czerwonym atramentem: „Explicit Minor vita beati Francisci”. Ponad pół kolumny pozostało czyste, nie zapisane, i dopiero w przedostatniej linii znajdujemy kolejną rubrykę (czyli tytuł wykonany czerwonym atramentem), odnoszącą się do tekstu zaczynającego się na odwrocie: „In festo translationis beati Francisci. Lectio pri-ma”. Tekst na karcie 22va zaczyna się słowami: „Franciscus igitur servus et amicus Altissimi…”. Rozdział jest podzielony na 9 czytań (lectiones), tak by można było go wykorzystać w liturgii godzin (matutinum). Podobne zjawisko, to znaczy wy-raźne rozgraniczenie między Legenda minor a czytaniami na translację za pomocą rubryk (choć bez pustych linii) można zaobserwować w następujących rękopisach:

Assisi, S. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 330, f. 12ra51.Assisi, S. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 334, f. 11ra52.Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 36.sin.6, f. 277vb53.

49 Część z omawianych tu rękopisów widziałem w oryginale, część w postaci fotografi i, a w rzadkich przypadkach oparłem się na opisach zawartych w katalogach, jeśli podawały one do-stateczne informacje.

50 Jest to jeden z kodeksów blisko spokrewnionych z wzorcowymi egzemplarzami, na podstawie których sporządzano dalsze kopie, jak świadczy omówiona wcześniej rubryka, zawierająca „instruk-cję kopiowania” oraz przeznaczenie Legendy.

51 Rękopis z XIV wieku; zawiera: Lignum vitae Bonawentury (f. 1va-6va); Żywot mniejszy (f. 7ra-11vb); czytania na tranlsację, czyli rozdz. XV Żywota większego (f. 12ra-12va); Żywot więk-szy (f. 13ra-31rb); list generała Hieronima z Ascoli (późniejszego papieża Mikołaja IV), z roku 1274 (f. 31rb). Por. C. Cenci , Bibliotheca manuscripta ad Sacrum Conventum Assisiensem, Assisi 1981, s. 234-235, nr 359.

52 Rękopis z początku XIV wieku; zawiera tylko Żywot mniejszy, czytania na translację (rozdz. XV Żywota większego) oraz dopisane później sekwencje liturgiczne. Pierwotnie przechowywany w zakry-stii. Por. C. Cenci , Bibliotheca manuscripta ad Sacrum Conventum Assisiensem, Assisi 1981, s. 28.

53 Rękopis zawiera Złotą Legendę Jakuba z Varazze (f. 1ra-268rb); Żywot mniejszy (f. 268va-277vb); rozdz. XV z Żywota większego (f. 277vb-279ra) oraz wybór z cudów należących do tej legendy (f. 279ra-282ra – De mortuis suscitatis; De hiis quos a mortis periculo liberavit; De a naufragiis libe-ratis). Jest to więc typowe legendarium – zbiór czytań o świętych przeznaczony do chóru lub refek-tarza. Por. Bonaventurae , Opera omnia, t. VIII, s. XCIII, nr 17.


Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut 35.sin.5, f. 65rb54.Napoli, Biblioteca Nazionale, ms. VIII.B.30, f. 87va55.Troyes, Médiathèque du Grand Troyes, ms. 401, f. 130rb56.Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, ms. IV.F.193, f. 99v57.

W żadnym z wymienionych kodeksów nie brakuje słówka „igitur”, które jest zbędne, szpecące i pozbawione sensu w pierwszym zdaniu tekstu, który rzekomo ma być autonomiczny.

Również wewnątrz brewiarzy przekazujących tekst XV rozdziału jako czytania na translację św. Franciszka, czyli na dzień 24 maja58, znajdujemy pierwsze zdanie z zachowaniem owego „igitur”. Potwierdzają to cztery brewiarze przechowywane w Asyżu, które pochodzą z początku XIV wieku. Są to następujące rękopisy:

Assisi, S. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 265, f. 255rb. Assisi, S. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 597, f. 278rb (lekcje w wersji skró-conej).Assisi, S. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 609, f. 305va.Assisi, S. Convento, Fondo Antico Comunale, ms. 613, f. 191va59.

54 Por. Bonaventurae , Opera omnia, t. VIII, s. XCIII, nr 18.55 Por. Bonaventurae , Opera omnia, t. VIII, s. XCIV, nr 31; C. Cenci, Manoscritti francescani

della Biblioteca Nazionale di Napoli, Grottaferrata 1971, s. 810, nr 439c.56 Por. Bonaventurae , Opera omnia, t. VIII, s. XCIV, nr 37; J.G. Bougerol, Manuscrits fran-

ciscaines de la Bibliotèque de Troyes, Grottaferrata 1982, s. 17, nr. 401s.57 Kodeks pergaminowy z XIV wieku, 156 f. 355 × 230 mm. Zawiera: Żywot większy (f. 1r-80v);

Żywot mniejszy (f. 81r-99v); czytania na święto translacji św. Franciszka, czyli rozdz. XV Żywota większego (f. 99v-102v); Legenda s. Antonii Patavini „Assidua” (f. 103r-129v); Thomae de Celano, Legenda s. Clarae (f. 130r-147r); Offi cium de Corpore Christi (f. 147v-152r); Vita Annae ducissae Silesiae (f. 152v-156v). Por. W. Göber, Katalog der Handschriften der ehemaligen Universitätsbiblio-thek Breslau [rkp-mps], t. 12, s. 616. Wydawcy z Quaracchi wymieniają także XIII-wieczny kodeks z biblioteki franciszkanów konwentualnych (Heiligenkreuz) w Würzburgu z sygnaturą I.137, który prawdopodobnie uległ zniszczeniu podczas II wojny światowej. Również tam po Żywocie mniejszym następowało: „Explicit vita Francisci. In translatione beati Francsci lectio I. Franciscus igitur servus et amicus…”. Por. Bonaventurae , Opera omnia, t. VIII, s. XCIII, nr 23.

58 Wspomniany sondaż dokonany przez J. Dalarun’a w brewiarzach minoryckich przechowywa-nych w Bibliotece Watykańskiej wykazał, że na 41 kodeksów, 18 nie posiada żadnego czytania na święto przeniesienia relikwii św. Franciszka (lub nie wspomina tego święta); trzy kodeksy przepisują pełen tekst rozdz. XV; 16 kodeksów posiada wybór czytań z tegoż rozdziału lub ich postać skróconą; a tylko dwa kodeksy zaczerpnęły z innego źródła (Thomas de Celano, Memoriale). Ponadto jeden ko-deks przepisuje rozdz. XV na jako czytania na święto Stygmatów. Por. J. Dalarun , Oltre la questione francescana: la leggenda nascosta di san Francesco, s. 307-311. Offi cjum o przeniesieniu relikwii św. Franciszka zostało też wydane drukiem osobno przez B. Bonelli’ego w jego Supplementum do dzieł Bonawentury (Sancti Bonaventurae […] Operum omnium Sixti V P.M. iussu editorum Supple-mentum, t. III, [ed. B. Bonelli], Tridenti 1774, col. 1117-1130). Por. B. Dis te lbr ink, Bonaventurae scripta authentica dubia vel spuria critice recensita, Roma 1975, s. 50-51.

59 Opis czterech wspomnianych tu rękopisów można znaleźć w studium C. Cenci , Bibliotheca manuscripta ad Sacrum Conventum Assisiensem, Assisi 1981, s. 27 (ms. 265); s. 57 (ms. 597); s. 584, nr 2172 (ms. 609); s. 585, nr 2176 (ms. 613).


Jak to wytłumaczyć? Tylko w ten sposób, że czytania na translację św. Fran-ciszka nie są wcale wcześniejszym, autonomicznym dziełkiem, ale zostały napi-sane jako integralna część Żywota większego i dopiero wtórnie zostały z niego zaczerpnięte. Ich umieszczenie w brewiarzach na dzień 24 maja jest oczywiste. Komentarza wymaga natomiast załączanie tego rozdziału za Żywotem mniejszym. Wydaje się, że kluczowe dla wyjaśnienia tego połączenia są trzy kodeksy z Asy-żu (ms. 330, ms. 334 i ms. 347). Powstały one najprawdopodobniej na potrzeby liturgii jako księgi przeznaczone dla lektora w chórze. Czytań z matutinum nie trzeba było zamieszczać w wielkich księgach, z których wszyscy zakonnicy śpie-wali psalmy, hymny i antyfony. Umieszczenie ich w poręcznej formie w jednym woluminie pozwalało na sprawne czytanie zarówno w uroczystość św. Franciszka z oktawą, jak i w święto przeniesienia jego relikwii. W chórze nie było potrzeby posiadania całego Żywota większego, ponieważ czytano go podczas posiłków w re-fektarzu, lub też znajdował się w bibliotece dla indywidualnego użytku braci. Po-zostałe kodeksy (spośród przytoczonych powyżej legendariów), które przekazują Żywot większy, Żywot mniejszy oraz czytania na święto przeniesienia relikwii, są natomiast wynikiem „mechanicznego” kopiowania lub oprawiania razem w jeden kodeks ksiąg posiadających już takie zestawione obok siebie teksty.

Dodatkowym argumentem przemawiającym za tym, że podział XV rozdziału Żywota większego na dziewięć czytań jest równoczesny z powstaniem całego dzieł-ka, są znowu kodeksy zawierające tę Legendę w całości. Otóż bardzo wiele z nich posiada rozdz. XV podzielony na dziewięć czytań za pomocą rubryk (lectio I, lectio II itd.), natomiast te, które są rubryk pozbawione, dzielą go i tak na dziewięć części w sposób grafi czny (dokładnie w tych samych miejscach) za pomocą kolorowych inicjałów. Z kolei na początku rozdziału pojawia się podwójna rubryka: jedna to normalny tytuł (De canonizatione et translatione ipsius), druga to rubryka będąca objaśnieniem, wskazująca na możliwe zastosowanie tego tekstu w liturgii: „In festo translationis beati Francisci – lectio prima”.

Podstawowe znaczenie ma tutaj wspomniany już kodeks Vat. Lat. 7570 z Bi-blioteki Watykańskiej. Zawiera on tylko Żywot większy, poprzedzony rubryką, któ-ra tłumaczy zastosowanie tego dzieła, jego stosunek do Żywota mniejszego oraz normy dla kopistów. Natomiast na marginesie w miejscu, gdzie rozpoczyna się roz-dział XV, (f. 109v) oprócz normalnego tytułu znajdują się dodatkowe didaskalia, napisane czerwonym atramentem. Głoszą one:

Rubryka marginalna, która poprzedza ten rozdział, zawsze, tak jak tu widzisz, ma się znajdować na marginesie, a w żadnym razie nie należy jej umieszczać razem z inną, która jest dalszym ciągiem tekstu60.

60 „Marginalis rubrica, que huic capitulo apponitur, semper sicut hic vides, tenebit marginem, nec si-mul cum alia, que textus continuativa est, aliquatenus debet poni”. Por. AF X, s. LXXIV; G.J. Etzkorn,


Rubryka marginalna, o której wspominają te didaskalia, brzmi: „In festo trans-lationis beati Francisci, lectio prima” i znajduje się napisana na czerwono na karcie 110r, otoczona niebieskim okręgiem.

Kodeks Assisi, S. Convento, Fondo Antico Comunale 335 spełnia niemal do-skonale te wskazania61. Rozdz. XV rozpoczyna się tam na karcie 48va normalną rubryką „De canonizatione et translatione ipsius”, natomiast na dolnym margine-sie znajduje się wykonany również czerwonym atramentem napis: „In festo trans-lationis beati Francisci – lectio prima”; brakuje tylko ozdobnego okręgu. Wynika z tego, że to już w egzemplarzach przeznaczonych do kopiowania, rozdz. XV zo-stał przystosowany na użytek liturgii, a później przepisywano go osobno, zwykle w połączeniu z Żywotem mniejszym, aby ułatwić czytanie lektorom w chórze.

3. Wnioski dotyczące czasu i miejsca powstania „Żywota mniejszego”

Spróbujmy podsumować dotychczasowe dyskusje oraz dane płynące z analizy źródeł historycznych i rękopisów, aby wyprowadzić z nich uporządkowane wnio-ski dotyczące czasu i miejsca powstania Żywota mniejszego.

1. Żywot mniejszy powstał później niż Żywot większy. Potwierdzają to: A. najstarsze świadectwa zewnętrzne (Kronika XXIV generałów oraz nieziden-

tyfi kowane źródła L. Waddinga); B. rubryki znajdujące się w najstarszych rękopisach; C. obecność niektórych szczegółów, które w Żywocie większym zostały prze-

oczone (imię chrzestne Franciszka), bądź nie były jeszcze znane (detale dotyczące stygmatów).

2. Skoro z jednej strony wiemy, że Żywot większy został ukończony przynaj-mniej kilka tygodni po śmierci bł. Idziego z Asyżu (22.IV.1262), a z drugiej strony rubryki świadczą, że zarządzenie kapituły generalnej mówi jednocześnie o tym, aby w każdej wspólnocie minoryckiej znajdował się Żywot większy do czytania w refektarzu a Żywot mniejszy ma się znaleźć w brewiarzach, to znaczy, że obie Bonawenturowe legendy o św. Franciszku zostały ukończone przed kapitułą gene-ralną w Pizie (1263).

Iter Vaticanum Franciscanum. A Description of Some One Hundred Manuscripts of the Vaticanus Latinus Collection (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, 50), Leiden-New York-Köln 1996, s. 213-214.

61 Kodeks ten zawiera Żywot większy (f. 1ra-68ra; przy czym rozdział XV znajduje się na f. 48va--50va, po czym następują Cuda, na f. 50va-68ra) oraz Żywot mniejszy, od f. 68va do 84vb.


3. Oba Żywoty powstały w Paryżu, co potwierdza Kronika XXIV generałów oraz wzmianka kodeksu 335 z Asyżu, mówiąca o interpunkcji na wzór brewiarza z chóru paryskiego.

4. Brak szczegółów dotyczących wyglądu stygmatów w Żywocie większym można wytłumaczyć tym, że wzorcowe egzemplarze zawierające tę legendę były już wykonane w momencie, w którym Bonawentura otrzymał od anonimowego towarzysza św. Franciszka tę informację.

5. Ze względu na to, że Bonawentura 8 kwietnia 1263 roku znajduje się już w Padwie, gdzie uczestniczy w przeniesieniu relikwii św. Antoniego62, trzeba przy-jąć, że Żywot mniejszy został ukończony i skopiowany w odpowiedniej liczbie rękopisów przynajmniej kilka tygodni przed tą datą. Ostatecznie można uznać, że możliwy czas redakcji Żywota mniejszego to zamyka się między latem 1262 a końcem zimy 1263 roku.

6. Z dużym prawdopodobieństwem wzorcowe rękopisy (exemplaria) przekaza-ne prowincjom na kapitule, były małymi zeszytami, być może nawet nie oprawio-nymi, ale podzielonymi na tzw. peciae, to znaczy na luźne poskładane i ponume-rowane karty, co umożliwiało jednoczesne kopiowanie jednego dzieła przez kilku kopistów63. Jest natomiast prawie pewne, że wzorce Żywota większego i Żywota mniejszego były osobnymi książeczkami, każda poprzedzona swoją własną rubry-ką-rozporządzeniem (dopisaną dopiero podczas kapituły generalnej).

II. TYTUŁ DZIEŁA

Oryginalny tytuł dzieła brzmi: Minor vita beati Francisci – Żywot mniejszy bło-gosławionego Franciszka. Taki tytuł przekazuje większość najstarszych znanych kodeksów, które przekazują ten tekst64. Jak wiadomo, określenie „błogosławiony”,

62 Por. J.G. Bougerol , Introduzione a s. Bonventura, Vicenza 1988, s. 9-16. Obecność Bona-wentury we Francji w 1262 roku jest potwierdzona między innymi dzięki kazaniu jakie wygłosił 3 sierpnia w Sens, w święto odnalezienia relikwii św. Szczepana. Por. Saint Bonaventure , Sermons „De tempore”. Reportations du manuscrit Milan, Ambrosienne A.11.sup., par J.G. Bougerol, [Paris 1990], Sermo 127, s. 188-191.

63 Fundamentalne studium a zarazem repertorium związane z systemem powielania książek w średniowieczu zostało napisane przez G. Murano, Opere diffuse per „exemplar” e pecia, Turnhout 2005. Co prawda w znanych dzisiaj kodeksach Żywota większego i Żywota mniejszego nie znalezio-no śladów numeracji peciarum, ale nie wyklucza to możliwości użycia tego systemu do powielania przynajmniej obszerniejszego z dwóch dziełek.

64 Na przykład: Assisi, ms. 330, f. 7ra i 11vb; Assisi, ms. 335, f. 68vb; Assisi, ms. 347, f. 3ra. W brewiarzach dziełko – ze zrozumiałych względów − jest pozbawione tego tytułu, gdyż zawiera rubryki liturgiczne i połączone jest z antyfonami.


użyte w tytule, jest równoznaczne ze „święty”, gdyż były one w średniowieczu używane zamienne i nie traktowano ich jako stopni w hierarchii, jako że istniał jeden bezpośredni proces kanonizacyjny. Sformułowanie „Żywot mniejszy” przy-czyniło się do tego, że bardzo szybko pierwsze dzieło hagiografi czne Bonawentury (nazwane przez niego po prostu: Żywot błogosławionego Franciszka), otrzymało przymiotnik „większy”.

III. ROZPOWSZECHNIENIE DZIEŁA

Podsumowując wcześniejsze ustalenia możemy powiedzieć, że obydwie bio-grafi e powstały w jednym okresie na zlecenie kapituły generalnej Zakonu65 zebra-nej 22 maja 1260 roku w Narbonne, gdzie zatwierdzono również zredagowane przez Bonawenturę konstytucje66. Jak wiadomo, był on wówczas przełożonym ge-neralnym. Na kolejnej kapitule, zwołanej do Pizy na dzień 20 maja 1263, Doktor Serafi cki przedstawił tekst obu życiorysów i przekazał po jednym ich egzemplarzu przedstawicielowi każdej prowincji Zakonu. Żywot większy miał się znaleźć przy-najmniej w jednym odpisie w każdej wspólnocie (locus) i zalecano jego czytanie w przy stole przynajmniej w okresie oktawy uroczystości św. Franciszka (od 4 do 11 października); miał być też do dyspozycji braci „dla ich zbudowania”. Stał się on przez to podstawowym źródłem informacji dla kaznodziejów. Natomiast Żywot mniejszy polecono umieścić w księgach brewiarzowych zarówno wielkiego forma-tu, używanych w chórach dużych konwentów, jak też w brewiarzach podróżnych używanych indywidualnie. Tym samym Żywot mniejszy posiadał prawdopodobnie o wiele więcej odpisów niż Żywot większy, ale były to najczęściej kopie gorszej jakości, które z czasem ulegały zużyciu i zniszczeniu. Dodatkowym czynnikiem, który utrudnił zachowanie do naszych czasów większej liczby średniowiecznych brewiarzy z tekstem Żywota mniejszego była reforma liturgii przeprowadzona w epoce Soboru Trydenckiego. „Nieaktualne” wówczas księgi − zwłaszcza jeśli nosiły ślady użytkowania i nie posiadały walorów artystycznych – po prostu znisz-czono.

65 Jeśli idzie o ówczesną sytuację wewnętrzną Zakonu Braci Mniejszych i szerszy kontekst hi-storyczny, który sprawił, że uznano za konieczne napisanie nowej biografi i Franciszka, to został on doskonale przedstawiony w książce F. Uribe , Wprowadzenie do źródeł franciszkańskich, s. 199--206. Szerzej na temat konfl iktu miedzy Braćmi Mnijeszymi a klerem diecezjalnym w tym okresie: R. Lamber t in i , Apologia e crescita dell’identità francescana (1255-1279), Roma 1990 oraz L. Pel legr in i , L’incontro tra due invenzioni medievali: Università e ordini mendicanti, [Napoli 2003], s. 139-158.

66 Wydane w Bonaventurae Opera Omnia, VIII, Quaracchi 1898, s. 449-467. Kolejne wydanie przygotował Michael Bihl , Statuta generalia ordinis edita in capitulis generalibus celebratis Nar-bonae an. 1260, Assisii an. 1279 atque Parisiis an. 1292, w: „Archivum Franciscanum Historicum” 34 (1941) s. 37-94 i 284-319. Najnowszego wydania dokonał Cesare Cenci (AF XIII, s. 67-104).


Przez fakt urzędowego zatwierdzenia oba teksty hagiografi czne nabrały ofi -cjalnego charakteru i zaczęto je nazywać mianem legenda (z łacińskiego: „to, co należy czytać”), z dookreśleniem nova lub communis (czyli nowa albo wspólna, powszechna), dla odróżnienia od wcześniejszych (Tomasza z Celano i Juliana ze Spiry), do których przylgnęła wspólna nazwa: Legendae antiquae (Żywoty dawne).

Mimo że kapituła generalna zebrana w Paryżu w roku 1266 nakazała znisz-czenie wszystkich wcześniejszych biografi i Franciszka istniejących we wspólno-tach Braci Mniejszych, a także staranie o wycofanie ich z innych bibliotek67, to nie należy sądzić, że po tej dacie jedynym źródłem dla poznania postaci Biedaczyny z Asyżu były dwa Żywoty bonawenturiańskie. W rzeczywistości już dziesięć lat później, w roku 1276, generał Hieronim z Ascoli (późniejszy papież Mikołaj IV) zwrócił się listownie do kapituły generalnej odprawianej w Padwie, polecając, aby bracia starali się zebrać i dostarczyć mu wszystkie możliwe wiadomości o życiu Franciszka i innych świętych braci68. To zalecenie stało się impulsem do powstania wielu kompilacji, które łączy przede wszystkim jedno dążenie: uzupełnić to, co nie zostało włączone do dwóch biografi i bonawenturowych69.

IV. ŹRÓDŁA „ŻYWOTA MNIEJSZEGO”

Doktor Serafi cki oparł się przede wszystkim na tekście Żywota większego, któ-ry napisał w pierwszej kolejności. Widoczną zmianą stylistyczną jest rezygnacja z rozbudowanych dialogów na rzecz przytaczania ich treści w postaci mowy za-leżnej, co z pewnością miało się przyczynić do większej zwięzłości. Ponadto Bo-nawentura w Żywocie mniejszym wykorzystuje często jakiś epizod zaczerpnięty z Żywota większego, ale wyciąga tam z niego odmienne wnioski70.

Zamiast piętnastu rozdziałów Żywota większego mamy tu siedem rozdziałów, przeznaczonych na poszczególne dni oktawy. Bonawentura jednak zdecydował się na to, by w zwięźlejszych słowach przedstawić te same epizody albo przynajmniej

67 Podobne zarządzenie wydał w roku 1260 przełożony generalny dominikanów Humbert z Ro-mans, polecając zniszczenie wszystkich wcześniejszych żywotów św. Dominika, z których on sam sporządził nowy życiorys. Por. Acta Capitulorum generalium Ordinis Praedicatorum, t. I, Romae 1898, s. 105.

68 List ten został opublikowany przez A.G. Li t t le w: „Archivum Franciscanum Historicum”, 7 (1914) s. 681.

69 Por. F. Accrocca , La „Compilatio Assisiensis” ovvero la voce dei compagni, w: „Frate Fran-cesco”, 75 (2009) s. 485-519. To samo cechuje także Bernarda z Bessy w Księdze pochwał (Liber de laudibus).

70 Epizod kazania w łodzi w pobliżu Gaety w Żywocie większym (XII, 6) jest przytoczony na potwierdzenie skuteczności w głoszeniu Słowa Bożego, natomiast w Żywocie mniejszym (V, 4) służy on ukazaniu posłuszeństwa stworzeń nieożywonych Franciszkowi, który powracając do niewinności i będąc pojednany z Bogiem żyje w pełnej harmonii ze światem, jak Adam w raju.


te same tematy. Rozdział XV Żywota większego (o kanonizacji i przeniesieniu reli-kwii) został prawie zupełnie pominięty, za wyjątkiem jednego paragrafu. Również z rozdziałów IV (o rozwoju zakonu i zatwierdzeniu reguły) i IX (o zapale miłości i pragnieniu męczeństwa) pozostało bardzo niewiele71.

Poniższe zestawienie, dokonane przez wydawców z Quaracchi w Editio mi-nor72, pokazuje z jaką swobodą, redagując tekst przeznaczony do liturgii, Bona-wentura przeredagował materiał zawarty w Żywocie większym, zmieniając kolej-ność poszczególnych scen czy elementów. Jest to zarazem dowód na to, że nie chodzi o zwykłe streszczenie, lecz o nowy, autonomiczny utwór.

Żywot mniejszy Żywot większy

rozdz. I1 Prolog, 1-2; I, 12 I, 1-2; II, 53 I, 2-54 I, 5-65 II, 16 II, 1-27 II, 2-48 II, 5-6; I, 69 II, 7-8; II, 1rozdz. II1 III, 12 III, 2-3; XIII, 7; XII, 8; VI, 53 III, 4; III, 6-9; IV, 44 III, 9-105 IV, 1-3, 56 IV, 47 IV, 88 III, 59 IV, 9; Cuda, X, 6

71 Do struktury Żywota mniejszego powrócimy w nastepnym podrozdziale.72 Praefatio. De Legendis maiore et minore S. Francisci auctore S. Bonaventura, w: S. Bona-

ventura , Legenda Maior s. Francisci Assisiensis et eiusdem Legenda Minor, edita a PP. Collegii S. Bonaventurae (Editio minor), Firenze-Quaracchi 1941, s. XXII. Wydawcy z Quaracchi zarówno w wydaniu większym (AF X) jak i w mniejszym wyodrębnili różnymi rodzajami czcionki passusy tekstu zaczerpnięte z innych żywotów Franciszka, umieszczając na marginesie odsyłacze do źródeł. Cennym narzędziem w badaniu miejsc paralelnych jest również synopsa, którą ułożył Daniele Solvi (zob. Bibliografi a).


rozdz. III1 V, 1-22 V, 3; V, 53 V, 8; IX, 14 VI, 1-4; VI, 65 VII, 1; VII, 4; VII, 7; VII, 66 VII, 1; VIII, 6-97 VIII, 1; VIII, 58 VIII, 1; IX, 49 IX, 5; IX, 7-9rozdz. IV1 X, 1-22 X, 3-43 X, 4; XI, 1; XI, 3; III, 44 IV, 10; XI, 145 XI, 116 XI, 97 XI, 68 XI, 59 XI, 4rozdz. V1 XII, 7; V, 92 V, 10; VII, 133 VII, 12-134 XII, 65 VIII, 116 XII, 3; XII, 127 IX, 58 V, 129 V, 12rozdz. VI1 XII, 1; XIII, 1; XIII, 32 XIII, 33 XIII, 3; XIII, 84 XIII, 4; XIII, 55 XIII, 5; XIII, 76 XIII, 67 Cuda, I, 5; Cuda, I, 28 Cuda, I, 69 Cuda, I, 1; XIII, 8; XIII, 10; XV, 4


rozdz. VII1 XIV, 1; XIII, 32 XIV, 1-23 XIV, 2-44 XIV, 55 XIV, 5-66 XIV, 67 XV, 98 Prolog, 39 XII, 12; Cuda, X, 9

Zatem przekazana przez tradycję franciszkańską i przez niektóre kodeksy in-formacja, że Bonawentura zaczerpnął Żywot mniejszy z Żywota większego, jest co prawda pewnym uproszczeniem, gdyż nie jest to proste streszczenie zachowujące takie samo następstwo poszczególnych elementów jak w obszerniejszej Legendzie, ale zarazem jest prawdziwa, ponieważ jest to zasadniczo ten sam materiał, mimo że w wielu punktach gruntownie przepracowany.

Oprócz Żywota większego Bonawentura wykorzystał bezpośrednio Żywot świętego Franciszka autorstwa Juliana ze Spiry oraz dzieła hagiografi czne Toma-sza z Celano, przy czym o ile jego Żywot błogosławionego Franciszka (1Cel) jest cytowany w miarę często, o tyle Wspomnienie czynów i cnót (2Cel) pojawia się zaledwie kilka razy. Przykładem bezpośredniego cytowania biografi i Celańczyka w Żywocie mniejszym jest choćby passus, w którym mówi się o imieniu Jan, nada-nemu Franciszkowi przez matkę na chrzcie. Szczegół ten został natomiast pomi-nięty w Żywocie większym73.

Doktor Serafi cki odwołuje się także do własnego doświadczenia, zamieszcza-jąc w rozdziale VII (czyt. 8) świadectwo cudownego uzdrowienia, którego za wsta-wiennictwem św. Franciszka doznał on sam, będąc jeszcze dzieckiem. Ten opis jest o wiele obszerniejszy od niejasnej wzmianki w Prologu (nr 3) do Żywota większe-go, która bez rozwinięcia, którego tu dokonał, pozostałaby niezrozumiała.

Inną nowością Żywota mniejszego jest bardziej szczegółowy opis stygmatów na stopach (rozdz. VI, czyt. 3), który poddaliśmy już analizie we wcześniejszym podrozdziale. Bonawentura opiera się tu na relacji naocznego świadka, towarzysza św. Franciszka.

73 Wspomnieliśmy już o tym w podrozdziale na temat czasu powstania Żywota mniejszego.


V. STRUKTURA DZIEŁA PODPORZĄDKOWANA JEGO FUNKCJI

Bonawentura podzielił Żywot mniejszy na siedem rozdziałów, a każdy z nich na dziewięć czytań (lecturae). O ile poszczególne rozdziały posiadają tytuły, czytania są tylko numerowane. W Zakonie Braci Mniejszych uroczystość św. Franciszka, przypadająca 4 października, była obchodzona przez oktawę, czyli łącznie przez osiem dni (o ile były one wolne od innych celebracji liturgicznych). Zatem zgod-nie z przepisami liturgicznymi, Żywot mniejszy stosowano w brewiarzu od 4 do 10 października, czytając w chórze rozdziały od I do VII, natomiast 11 paździer-nika, w dniu zamykającym oktawę, powtarzano offi cium z uroczystości (a zatem czytano ponownie rozdz. I)74.

Ze względu na swoje przeznaczenie do liturgii Żywot mniejszy nie posiada ja-kiegoś wyodrębnionego wstępu. Tym nie mniej Bonawentura wyjawia wyraźnie swój zamiar w ostatnim czytaniu (rozdz. VII, czyt. 9). Chodziło mu mianowicie o ukazanie całemu światu w sposób jasny i wyraźny, że Franciszek był heroldem Chrystusa, posiadającym „pieczęć Boga żywego” (aluzja do stygmatów); że jest on godny tego, by być czczonym; że był prawowierny w nauczaniu i godny podzi-wu w świętości. Bonawentura zamierzał wykazać te tezy poprzez siedem dowo-dów albo świadectw (testimonia), którym odpowiada siedem kolejnych rozdzia-łów dzieła. Te dowody to: cudownie dokonane nawrócenie (rozdz. I); skuteczność w głoszeniu słowa Bożego (rozdz. II); wyjątkowość wzniosłych cnót (rozdz. III); duch proroctwa wraz ze zrozumieniem Pisma Świętego (rozdz. IV); posłuszeństwo bezrozumnych stworzeń (rozdz. V); odciśnięcie świętych stygmatów (rozdz. VI); oraz przejście z tego świata do nieba (rozdz. VII).

Dziewiąte czytanie każdego rozdziału ma na ogół charakter teologicznej kon-kluzji, w której Bonawentura podsumowuje przedstawione wcześniej epizody. W Żywocie mniejszym autor nie przywiązuje wielkiej wagi do chronologii, ale skupia się na różnych aspektach postaci Franciszka. Czyni tak zresztą w znacznej mierze również w Żywocie większym, w którym przejmuje schemat zastosowany przez Tomasza z Celano we Wspomnieniu czynów i cnót (Memoriale). Dzieło Ce-lańczyka było dwudzielne: pierwsza część przedstawiała nawrócenie Franciszka i początki wspólnoty, aż do jej oddania pod opiekę Kościoła w osobie kardynała--protektora; część druga gatunkowo jest zwierciadłem cnót i nawet opis śmierci jest wbudowany przez Tomasza w tę strukturę, jako przykład cierpliwego znoszenia

74 Odmienną praktykę poświadcza kodeks z Wiednia (Österreichische Nationalbibliothek, Pal. Lat. 3417), gdzie na dzień oktawy zostaje przeznaczony rozdz. XV Żywota większego. Jest to jednak przypadek odosobniony, natomiast sam kodeks pochodzi dopiero z drugiej połowy XV wieku (1467). Por. Bonaventurae , Opera omnia, t. 8, s. XCIV, nr 42.


choroby i poddania woli Bożej75. Ta struktura rzutowała na Żywot większy i odbiła się w pewnym stopniu również na kompozycji Żywota mniejszego, gdzie rozdział I i część rozdziału II (czytania 1-4) ma w jakiejś mierze charakter historycznego opowiadania wydarzeń, podczas gdy w dalszej części przeważa już wizja hagio-grafi czno-teologicznej prezentacji cnót Franciszka.

Struktura dzieła jest zatem podporządkowana w całości zarówno jego zastoso-waniu liturgicznemu jak i celowi, który autor – jak już wspomniano – przedstawił w zakończeniu (rozdz. VII, czyt. 9). Tym celem jest niewątpliwie swoista apologia Zakonu Braci Mniejszych, gdyż takie znaczenie ma owo „pokazanie całemu świa-tu (…), że Franciszek był heroldem Chrystusa (…), że jest on godny tego, by być czczonym; że był prawowierny w nauczaniu i godny podziwu w świętości”. Rzecz jasna, że Żywot mniejszy był przeznaczony przede wszystkim dla franciszkanów, ale dzięki niemu bracia otrzymywali niejako do ręki mocne argumenty w dyskusji z przeciwnikami zakonów żebraczych76.

Realizację funkcji apologetycznej dzieła możemy zaobserwować na przykła-dzie rozdziału II, gdzie Bonawentura łączy dwa elementy: założenie Zakonu przez Franciszka, potwierdzone autorytetem papieża, oraz głoszenie kazań na mocy otrzymanej od papieża misji. Misja w Dolinie Spoletańskiej została opisana jako bezpośrednie następstwo spotkania z papieżem: „Odtąd Franciszek przynaglony łaską niebiańską i powagą papieża z wielką ufnością udał się do Doliny Spoletań-skiej, aby (…) nauczać prawdę doskonałości ewangelicznej”77.

Warto zauważyć, że w stosunku do Żywota większego (a tym bardziej do bio-grafi i Celańczyka) cała narracja jest tu bardziej linearna, pozbawiona dramatycz-nych zawirowań. Według opisu zawartego w Żywocie mniejszym (rozdz. II, czyt. 4) Innocenty III od razu przychyla się do prośby Franciszka, bo Chrystus poprzez wi-zję bazyliki laterańskiej już go pouczył co do jego osoby. Bonawentura stwierdza też wprost, że papież zatwierdził Franciszkowi regułę i udzielił mu uprawnienia (mandatum) do głoszenia w kazaniach pokuty (de poenitentia praedicanda). Jest rzeczą charakterystyczną, że Żywot mniejszy nie wzmiankuje wcale Honoriusza

75 Za końcową część Wspomnienia o czynach i cnotach w jego redakcji defi nitywnej można by uważać Traktat o cudach, który Bonawentura de facto przejął również w Żywocie większym. Por. F. Accocca – A. Horowski , Perché una nuova edizione? w: Thomas de Celano, Memoriale, s. CIX-CXI.

76 Nie należy zapominać, że jest to okres gorących dyskusji na temat racji bytu zakonów żebra-czych w Kościele, że zaledwie w 1254 Innocenty IV wydał niekorzystną dla działalności francisz-kanów bullę Etsi animarum, której skutki już miesiąc później zostały anulowane przez Aleksandra IV w bulli Nec insolitum. Bonawentura jest bezpośrednio zaangażowany w polemikę jeszcze jako magister regens w Paryżu (wydaje wtedy Kwestie dyskutowane o doskonałości ewangelicznej). Na-tomiast jako generał, w roku 1269, czyli już po powstaniu obu Żywotów Franciszka, napisze Obronę ubogich. Także w ostatnich dniach życia, podczas Soboru Liońskiego II, będzie bronić Zakonu przed atakami kleru diecezjalnego.

77 Żywot mniejszy, II, 5.


III i ostatecznego zatwierdzenia reguły, co nie jest przypadkiem, lecz celowym zabiegiem, aby uniknąć zarzutu, że Zakon Braci Mniejszych został zatwierdzony po Soborze Laterańskim IV, który zakazał tworzenia nowych reguł zakonnych78.

VI. OBRAZ ŚW. FRANCISZKA W „ŻYWOCIE MNIEJSZYM”

Nie przez przypadek Żywot mniejszy rozpoczyna się cytatem z Listu do Tytusa (2, 11) „apparuit gratia Dei Salvatoris nostri”, gdyż według Bonawentury we Fran-ciszku za naszych dni łaska Boża stała się widoczna. Zatem Franciszek, określony jako sługa Boga, jest dla autora narzędziem objawienia się łaski Bożej. Ten aspekt jego postaci zostaje konsekwentnie uwypuklony w całym dziele: Franciszek jest prowadzony przez łaskę począwszy od dzieciństwa, gdyż posiada pewne natural-ne predyspozycje, jak wspaniałomyślność, hojność względem ubogich, łagodność i współczucie, których nie są w stanie zagłuszyć świeckie obyczaje środowiska, w którym wzrasta (rozdz. I, czyt. 1-2).

Bonawentura wielokrotnie podkreśla działanie Ducha Świętego, który oświe-ca Franciszka w różnych momentach życia, szczególnie w momentach przełomo-wych (nawrócenie, założenie Zakonu), w głoszeniu kazań, w interpretowaniu wi-zji, w czynieniu cudów79. Ten element mistyczny – któremu towarzyszą sny i wizje Chrystusa Ukrzyżowanego – odgrywa tak wielką rolę w nawróceniu Franciszka, że Doktor Serafi cki spycha w cień doświadczenie posługiwania trędowatym, zaled-wie wspomniane jako konsekwencja spotkania z Ukrzyżowanym, a nie jako droga do poznania woli Bożej (rozdz. I, czyt. 8). A zatem to Bóg bezpośrednio prowadzi Franciszka i dlatego Biedaczyna jest godnym zaufania przewodnikiem, a jego na-uczanie jest prawdziwe.

1. Chrystus Ukrzyżowany i krzyż w „Żywocie mniejszym”

Elementem kluczowym w narracji Żywota mniejszego jest krzyż Chrystusa i sam Ukrzyżowany. W opisie nawrócenia Franciszka temat ten pojawia się wie-lokrotnie, począwszy od snu, który następuje po obdarowaniu ubogiego żołnierza

78 Zabieg ten wykorzysta później również Giotto w serii fresków w Bazylice Górnej w Asyżu. Artysta umieszcza tam w rękach Innocentego III kartę, która zawiera tekst bulli Solet annuere.

79 Franciszek: nawraca się, bo jest „clarifi catus Sancti Spiritus unctione” (I, 2); wchodzi do ko-ścioła św. Damiana „instigante se Spiritu” (I, 5); zostaje namaszczony i przyobleczony mocą przez Ducha Chrystusowego (II, 1); jego mowy były pełne „virtute Spiritus Sancti” (II, 2; II, 5); zostaje napełniony wielokształtnym duchem proroków (IV, 3); głosi kazanie do ptaków „irruente in se Spiri-tu Domini” (V, 6); otrzymuje jałmużnę z nieba i rozmnaża pokarm „superna faciente virtute” (V, 7).


odzieżą (I, 3)80. W odróżnieniu od wcześniejszych biografów Bonawentura w obu Żywotach dodaje do snu istotny szczegół, a mianowicie stwierdza, że uzbrojenie, które Franciszek ujrzał we śnie, było naznaczone symbolem krzyża81. Sen ten zo-staje od razu zinterpretowany jako zapowiedź służby Chrystusowi pod sztandarem krzyża na czele duchowej armii, którą będzie Zakon Braci Mniejszych.

Następnie Żywot mniejszy opisuje tajemnicze objawienie się Chrystusa Ukrzy-żowanego, nabożeństwo Franciszka ku męce Pańskiej (I, 4) oraz dialog z Ukrzy-żowanym w San Damiano (I, 5). Opowiadając wyrzeczenie się ojcowizny wobec biskupa Asyżu Bonawentura podkreśla, że Franciszek nie lękał się obnażyć z „mi-łości ku Temu, który dla nas nagi zawisnął na krzyżu” (I, 7).

Rolę krzyża uwypuklają także wizje pierwszych towarzyszy Franciszka: brat Sylwester widzi złoty krzyż wychodzący z ust Biedaczyny walczącego ze smokiem (II, 8) i pojmuje tę wizję jako zapowiedź zwycięstwa prawdy ewangelicznej, którą głosi Franciszek przyjąwszy sztandar chwalebnego krzyża. Podobne znaczenie ma wizja brata Pacyfi ka, który widzi dwa miecze tworzące krzyż, wychodzące z ust Franciszka (II, 9).

Rozdział trzeci, poświęcony w całości wzniosłości cnót, otwiera się stwier-dzeniem, że Franciszek to wspaniały naśladowca Jezusa ukrzyżowanego (III, 1).

Również w kontekście modlitwy i nadzwyczajnych darów Franciszka (rozdz. IV i V), Bonawentura wzmiankuje krzyż: podczas ekstazy Biedaczyna modli się z rękami i ramionami wyciągniętymi w formie krzyża (IV, 2); Franciszek cudow-nie ukazuje się także podczas kazania, które na temat krzyża głosi św. Antoni na kapitule w Arles, aby udzielić błogosławieństwa braciom, i również wówczas jest widziany z ramionami rozpostartymi na krzyż (IV, 4); znakiem krzyża uzdrawia chorego kanonika Gedeona z Rieti (IV, 8); oraz przemienia wodę w wino, które przynosi ulgę w chorobie (V, 2).

Cały rozdział VI jest poświęcony stygmatom Franciszka i jego upodobnieniu do Ukrzyżowanego, który w postaci Serafi na ukazuje się Biedaczynie na Alwernii w okresie bliskim świętu Podwyższenia Krzyża. Ta refl eksja zostaje podsumowana stwierdzeniem, że „całe jego życie zdobiły wspaniałe tajemnice krzyża Chrystu-sowego” (VI, 9).

Ostatni rozdział, o przejściu przez śmierć, otwiera się zdaniem podkreślającym więź Franciszka z Ukrzyżowanym: „Mąż Boży, razem z Chrystusem przybity do krzyża, tak ciałem jak duchem, nie tylko serafi ckim pożarem miłości wznosił się w górę ku Bogu, lecz także przeszyty z powodu palącej gorliwości o dusze, wraz z ukrzyżowanym Panem pragnął zbawienia wszystkich, którzy mieli być zbawie-

80 Ten sen występuje we wszystkich przedbonawenturiańskich biografi ach Franciszka.81 Uzbrojenie (arma) może tu oznaczać zarówno oręż obronny, czyli tarcze i wszelkiego rodzaju

pancerze czy zbroje, jak też oręż zaczepny, broń, czyli miecze, włócznie itd. Znak krzyża w narracji Bonawentury jest więc swego rodzaju herbem albo godłem określającym, po czyjej stronie walczy noszący tę broń żołnierz. Franciszek zostaje tu w pewnej mierze upodobniony do krzyżowca.


ni” (VII, 1). Ponadto, wobec zbliżającej się śmierci Franciszek błogosławi swoim braciom, tak obecnym jak i nieobecnym, czyniąc to „w mocy i w imię Ukrzyżo-wanego” (VII, 4).

Jak wiadomo, także w Żywocie większym Bonawentura silnie wyeksponował motyw krzyża. Sam wyjaśnia to w rozdziale XIII, gdzie wylicza kolejno siedem wizji albo objawień, które stają się kluczem do zrozumienia życia i misji św. Fran-ciszka82. Doktor Serafi cki zainspirował się tu bez wątpienia wcześniejszą refl eksją Tomasza z Celano, zawartą w Traktacie o cudach83, ale jednocześnie uczynił z tych wizji nić przewodnią całego Żywota większego. W późniejszym dziele, przezna-czonym na potrzeby liturgii, autor zachował wszystkie te elementy (chociaż nie zawsze nazywa je wprost wizjami), co dowodzi, iż uważał je za tak istotne, że nie mogło ich zabraknąć, mimo konieczności streszczenia pierwotnej legendy. W po-niższej tabeli przedstawiamy porównanie owych siedmiu wizji krzyża z Żywota większego i odpowiadających im epizodów z Żywota mniejszego.84

Wizje krzyża Żywot większy Żywot mniejszyI. Pałac z uzbrojeniem oznaczonym krzyżem wi-dziany we śnie przez Franciszka. I, 3. I, 3II. Wizja Ukrzyżowanego podczas samotnej mo-dlitwy; Franciszek otrzymuje dar łez (krótko po ucałowaniu trędowatego)84. I, 5. I, 4.III. Wizja Chrystusa przemawiającego z krzyża w kościele Św. Damiana. II, 1. I, 5.IV. Złoty krzyż wychodzący z ust Franciszka wi-dziany przez brata Sylwestra. III, 5. II, 8.

82 “Iam vere impleta est prima visio, quam vidisti, videlicet quod dux in militia Christi futurus, ar-mis deberes caelestibus, signoque crucis insignibus decorari. Iam in principio tuae conversionis Cru-cifi xi visio compassivi doloris gladio mentaliter te transfi gens, sed et auditus vocis de cruce tamquam de throno Christi sublimi et secreto propitiatorio procedentis, iuxta quod tuo sacro fi rmasti eloquio, vera indubitanter fuisse creduntur. Iam in tuae conversationis progressu et crucem, quam vidit frater Silvester ex ore tuo mirabiliter procedentem; et gladios in crucis modum tua viscera transfi gentes, quos sacer vidit Pacifi cus; teque secundum crucis fi guram in aere sublevatum, cum de crucis titulo sanctus praedicabat Antonius, iuxta quod perspexit angelicus vir Monaldus, non phantastica visione, sed revelatione caelica fuisse conspecta, vere creditur et fi rmatur. Iam denique circa fi nem, quod si-mul tibi ostenditur et sublimis similitudo Seraph et humilis effi gies Crucifi xi, interius te incendens et exterius te consignans tamquam alterum Angelum ascendentem ab ortu solis, qui signum in te habeas Dei vivi, et praedictis dat fi rmitatem fi dei et ab eis accipit testimonium veritatis. Ecce, iam septem apparitionibus crucis Christi in te et circa te secundum ordinem temporurn mirabiliter exhibitis et monstratis, quasi sex gradibus ad istam septimam, in qua fi naliter requiesceres, pervenisti”. Legenda maior, XIII, nr 10 (AF X, s. 620). Por. Źródła franciszkańskie, Kraków [2005], s. 952-953.

83 Por. Thomas de Celano, Tractatus de miraculis, cap. II, nr 2-3 (AF X, s. 272-273; tłum. pol-skie w: Źródła franciszkańskie, Kraków [2005], s. 738-739).

84 W Żywocie mniejszym zostaje wyeliminowany epizod z pocałunkiem dla trędowatego.


Wizje krzyża Żywot większy Żywot mniejszyV. Br. Pacyfi k widzi dwa miecze skrzyżowane na ciele Franciszka. IV, 9. II, 9.VI. Podczas kazania św. Antoniego na temat krzyża brat Monald widzi Franciszka z ramiona-mi rozpiętymi w formie krzyża. IV, 10. IV, 4.VII. Wizja Ukrzyżowanego Serafi na na Alwernii i stygmatyzacja. XIII, 3. VI, 1-2.

2. Człowiek pokoju

Franciszek jest przedstawiony także jako człowiek pokoju. Świadczy o tym z jednej strony pominięcie wszystkich epizodów wojskowych z młodości. Zostaje przemilczany udział w wojnie przeciw Perugii (wspomina się tylko ogólnikowo o chorobie [I, 2]), a nawet wyprawa wojenna do Apulii (przerwana przez Francisz-ka po śnie w Spoleto85), która jednak zostaje opisana w Żywocie większym (I, 3). Żywot mniejszy wspomina co prawda sen o pałacu wypełnionym bronią, ale broń ta jest naznaczona znakami krzyża, a sam sen zostaje od razu zinterpretowany ale-gorycznie (I, 3), jak to już wspomniano.

Mimo że mówi się o wyprawach do Saracenów i o spotkaniu z sułtanem (III, 9), to jednak zostaje pominięty fakt, że Franciszek udał się na Wschód towa-rzysząc wojskom krzyżowców.

Bonawentura dystansuje się więc od wszystkiego, co mogłoby się kojarzyć z popieraniem wojen. Z drugiej strony autor podkreśla, że tuż przed śmiercią Fran-ciszek pozostawił braciom niejako w testamencie (wraz ze swoim błogosławień-stwem) „posiadanie ubóstwa i pokoju jako dziedziczny przekaz” (VII, 4)86.

3. Określenia, tytuły i fi gury biblijne zastosowane do Franciszka

Warto zwrócić również uwagę na zwroty, którymi Bonawentura określa Fran-ciszka. Można je uważać często wręcz za jego tytuły, niekiedy są to także obrazy biblijne ukazujące duchowe podobieństwo Biedaczyny do jakiejś postaci z historii zbawienia. Najczęściej spotykane sformułowanie to odziedziczony od Tomasza z Celano zwrot vir Dei (mąż Boży albo człowiek Boży), który pojawia się w 13

85 Sen w Spoleto jest także pominięty przez Tomasza z Celano w Żywocie błogosławionego Franciszka (1Cel), podczas gdy we Wspomnieniu o czynach i cnotach (2Cel 6) ten sam biograf na-daje mu wielkie znaczenie.

86 Ta wzmianka o pokoju jako dziedzictwie braci jest oryginalnym dodatkiem Żywota mniejszego i nie występuje w Żywocie większym ani u Tomasza z Celano.


czytaniach87. Posiada on także swoje warianty takie jak: vir sanctus (mąż święty)88; vir beatus (mąż błogosławiony)89; vir Deo plenus (mąż napełniony Bogiem)90; vir Deo devotus (mąż oddany Bogu – III, 3); vir mente devotus (mąż oddany sercem – VI, 9); vir sanctitate famosus (mąż słynący świętością – VII, 5); vir praeclarus (mąż przesławny – VII, 7); vir sacer et pius (mąż święty i pobożny – IV, 7); vir sanctus et humilis (mąż święty i pokorny – VI, 5); vir humilis (mąż pokorny – II, 2). Tytuł vir Dei nawiązuje niewątpliwie do wizerunku proroków starotestamental-nych, zwłaszcza do Eliasza, do którego Franciszek jest przyrównany dwukrotnie: raz poprzez tytuł alter Elias (drugi Eliasz – II, 2), a drugim razem poprzez obraz tajemniczej wizji wozu ognistego (II, 6)91.

Druga grupa tytułów jest związana z ideą służenia Bogu, wyrażoną najczęściej za pomocą sformułowania famulus Domini (sługa Pana)92 lub famulus Dei (sługa Boga)93 oraz servus Dei (sługa Boga)94 a także servus Christi (sługa Chrystusa – IV, 1) oraz przez rozbudowany zwrot fi delis famulus et minister Christi Franciscus (wierny sługa i pomocnik Chrystusa Franciszek – VI, 1).

Ponadto Franciszek trzykrotnie jest określony jako praeco (herold), lecz za każdym razem w innym zestawieniu, a mianowicie jako: magnis regis praeco (he-rold wielkiego króla – I, 8); evangelicus praeco (herold ewangeliczny – II, 5); Christi praeco (herold Chrystusa – VII, 9).

Trzykrotnie w Żywocie mniejszym spotykamy na określenie Franciszka rze-czownik amicus (przyjaciel), przy czym dwa razy Biedaczyna zostaje zdefi nio-wany jako amicus Christi (przyjaciel Chrystusa – III, 9; VI, 2), a raz jako amicus Sponsi (przyjaciel Oblubieńca – III, 9), z jasnym odniesieniem do postaci Jana Chrzciciela (J 3,29), który zwiastuje nadejście Chrystusa.

87 I, 9; II, 7; III, 1; III, 6; IV, 3; IV, 4; V. 1; V, 3; V, 4; V, 6; V, 8; VI, 1. W niektórych czytaniach tytuł ten występuje dwukrotnie.

88 III, 6; IV, 5; IV, 7; V, 1; VII, 4.89 IV, 9; V, 7.90 V, 1; V, 6; VI, 4.91 Istotny wkład w rozwinięcie fi gury Eliasza jako zapowiedzi św. Franciszka wniósł współcze-

sny Bonawenturze mistrz franciszkański Gilbert z Tournai. Z wielkim prawdopodobieństwem Bo-nawentura był słuchaczem jego kazania wygłoszonego na ten temat w Paryżu między rokiem 1254 a 1255. Por. A. Horowski , Il sermone su san Francesco „Surrexit Helyas, propheta quasi ignis” di Gilberto di Tournai, w: „Collectanea Franciscana”, 78 (2008) s. 525-552. Szerzej na temat Francisz-ka jako proroka zob. N. Bér iou, Saint François, premier prophète de son Ordre, dans les sermons du XIIIe siècle, w: Modern questions about medieval sermons: essays on marriage, death, history and sanctity, by N. Bériou and D.L. D’Avray (Biblioteca di Medioevo Latino, 11), Spoleto 1994, s. 285-308.

92 II, 9; III, 7; IV, 8; V, 4; V, 5; VI, 3. Famulus oznacza nie tylko sługę ale i domownika, a więc kogoś znacznie bliższego panu niż servus, który oprócz zwykłego sługi oznacza też niewolnika.

93 II, 4; V, 3.94 I, 1; V, 1; V, 2.


Dwukrotnie Bonawentura używa terminu sectator (naśladowca albo uczeń): raz w brzmieniu sectator crucifi xi Iesu (naśladowca Jezusa ukrzyżowanego – III, 1); a za drugim razem jako perfectus Christi sectator (doskonały naśladowca Chry-stusa – III, 5).

W dwóch wypadkach autor czyni jasną aluzję do postaci Mojżesza95. Za pierw-szym razem (VI, 4) jest to zapożyczenie z Żywota większego (XIII, 5), w którym upodabnia on Franciszka schodzącego z Alwernii po otrzymaniu stygmatów do Mojżesza, który po teofanii na Horebie przynosi ludowi tablice wypisane ręką Boga. Franciszek jest więc jak Mojżesz prawodawcą, czyli tym kto z Bożego au-torytetu przynosi nowe prawo, a w wypadku Braci Mniejszych chodzi o nową regułę zakonną. W drugim wypadku (VII, 9) jest tekst paralelny do zakończenia cudów, zamykających Żywot większy (Cuda, X, 9), gdzie Franciszek na podobień-stwo Mojżesza jest przedstawiony jako przewodnik w drodze do Ziemi Obiecanej.

Zwrotem beatus Pater (błogosławiony Ojciec) Franciszek zostaje określony we fragmentach, które bądź odnoszą się do cudów pośmiertnych (IV, 4; VI, 6; VI, 8), bądź też następują po opisie śmierci Świętego (VII, 6). W czytaniach, które dotyczą życia Franciszka, jest on raz opisany po prostu jako Pater (ojciec – IV, 6) a innym razem jako Pater et pastor (Ojciec i pasterz – II, 3).

Bonawentura używa także w stosunku do Biedaczyny takich terminów jak hu-militatis amator (miłośnik pokory – I, 8), omnium virtutum custos (strażnik wszel-kich cnót – III, 4) oraz crucis signifer (chorąży krzyża – VI, 7).

Zasługują na uwagę również trzy fi gury biblijne, a mianowicie alter angelus (drugi anioł96 – VII, 1) – obraz bardzo istotny w Żywocie większym; oraz alter Iob (drugi Hiob – VII, 2) i nowy Paweł (VII, 2), do których Bonawentura porównuje cierpliwość Franciszka w chorobach.

Oprócz swoistych tytułów użytych w odniesieniu do Franciszka oraz fi gur bi-blijnych, które go opisują, zwróćmy uwagę również na alegoryczną interpretację wydarzeń z życia Świętego. Bonawentura dokonuje jej między innymi w zakoń-czeniu pierwszego rozdziału (I, 9), gdy stwierdza, że odbudowa trzech kościołów

95 Por. S. Clasen, Franziskus, der neue Moses, w: „Wissenschaft und Weisheit“, 24 (1961) s. 200-208.

96 Ap 7, 2. Wydaje się, że pierwszym znanym kaznodzieją, który zaaplikował ten passus biblijny do Franciszka był Gilbert z Tournai, wygłaszając w Paryżu około roku 1255 kazanie uniwersyteckie oraz rozważanie wieczorne (collatio) przeznaczone na ten sam dzień (por. J.G. Bougerol , Initia latinorum sermonum ad laudem s. Francisci, in Antonianum 57 [1982] s. 781, nr 484 oraz tamże, s. 784, nr 504). Te dwa kazania doczekały się teraz wydania i analizy. Por. H. Fr iday, The „Vidi Al-terum Angelum” Topos in Two Sermons by Guibert of Tournai for the Feast of St. Francis, w: „Fran-ciscan Studies”, 70 (2012) s. 101-138. Na temat świętego Franciszka przedstawionego jako anioł szóstej pieczęci można skonsultować również pionierskie badania, których autorem jest S. Bihel , S. Franciscus fuitne angelus sexti sigilli? (Apoc. 7, 2), w: „Antonianum”, 2 (1927) s. 59-90; oraz póź-niejsze i bardziej pogłębione opracowania: Stanislao da Campagnola , L’angelo del sesto sigillo e l’«alter Christus»: genesi e sviluppo di due temi francescani nei secoli XIII-XIV (Studi e ricerche, 1), Roma 1971.


była zapowiedzią trojakiego odnowienia Kościoła, które miało się dokonać pod przewodnictwem Franciszka, zgodnie z daną przez niego formą życia, regułą i na-uką Chrystusa. Ten znak wypełnił się w trzech zakonach założonych przez Fran-ciszka, które są środkiem do odnowienia Kościoła97. W ten sposób Bonawentura osiąga apologetyczny cel Żywota mniejszego, ujawniony w zakończeniu dzieła, a mianowicie dowodzi, że zakon został założony jako realizacja polecenia Chry-stusa, który przemówił do Franciszka z krzyża w San Damiano.

BIBLIOGRAFIA98

Ważniejsze wydania łacińskie:S. Bonaventurae, Operum omnium Supplementum, ed. B. Bonelli, Tridenti 1774, vol. III,

col. 1064-1116.S. Bonaventurae, Opera omnia, t. VIII, Quaracchi 1898, s. 565-579.Analecta franciscana sive chronica aliaque varia documenta ad historiam Fratrum Mino-

rum spectantia, tomus X: Legendae s. Francisci Assisiensis saeculis XIII et XIV con-scriptae, Quaracchi-Firenze 1926-1941, s. 653-678.

S. Bonaventura, Legenda Maior s. Francisci Assisiensis et eiusdem Legenda Minor, edita a PP. Collegii S. Bonaventurae (Editio minor), Firenze-Quaracchi 1941, s. 171-213.

Summa Franciscana vel Sancti Francisci et Sanctae Clarae Assisiensium Opuscula, Bio-gra phiae et Documenta, compilavit L. García Aragón (Publicaciones del Instituto Teo-lógico Franciscano. Serie Mayor, 11), Murcia 1993, s. 435-462.

San Bonaventura, Opuscoli francescani/1, (Sancti Bonaventurae Opera XIV/1), Roma 1993, s. 7-77.

Fontes franciscani, a cura di E. Menestò e S. Brufani, S. Maria degli Angeli – Assisi 1995, s. 963-1013 [=przedruk tekstu z Analecta franciscana X wzbogacony o rozbudowany aparat źródłowy].

Przekłady polskie:Życiorys mniejszy św. Franciszka z Asyżu, przetłumaczył i opracował S. Kafel, w: Wczesne

źródła franciszkańskie, t. 1, red. S. Kafel, Warszawa 1981, s. 237-261.Życiorys mniejszy świętego Franciszka z Asyżu, tłumaczenie S. Kafel, w: Źródła

franciszkańskie, Kraków [2004], s. 1013-1053.

97 Żywot mniejszy wyciąga tu w o wiele jaśniejszy sposób wnioski ze spostrzeżeń, które w Żywo-cie większym są rozdzielone i znajdują się w rozdz. II, 8 oraz w rozdz. IV, 5-6. Interpretacja odbudo-wy trzech kościołów jako zapowiedź założenia trzech Zakonów, które odnowią Kościół pojawia się w jednym z responsoriów Juliana ze Spiry, Offi cium rhythmicum s. Francisci, n. 14 (AF X, s. 380) oraz u tego samego autora w Vita sancti Francisci, nr 14 (AF X, s. 341-342).

98 Ograniczam się tu tylko do wskazania bibliografi i ściśle związanej z Żywotem mniejszym. Po-mijam literaturę pomocniczą podaną w przypisach. W poszczególnych sekcjach zachowano układ chronologiczny.


Narzędzia:J.F. Godet, Sancti Bonaventurae Legendae maior et minor santi Francisci. Concordance,

index, listes de fréquence, tables comparatives, (Corpus des sources franciscaines 2; Informatique et étude de textes 6,2), Louvain 1975.

D. Solvi, Offi cina franciscana - testi, sinossi e indici delle Fonti Francescane con grafi ci, mappe e tabelle, (Edizione nazionale dei testi mediolatini, 12), Tavarnuzze 2005, t. I, s. 237-249.

Opracowania:[M. Bihl], Praefatio. De Legendis maiore et minore S. Francisci auctore S. Bonaventura,

w: Analecta franciscana sive chronica aliaque varia documenta ad historiam Fratrum Minorum spectantia, tomus X: Legendae s. Francisci Assisiensis saeculis XIII et XIV conscriptae, Quaracchi-Firenze 1926-1941, s. LXII-LXXXI.

[M. Bihl], Praefatio. De Legendis maiore et minore S. Francisci auctore S. Bonaventu-ra, w: S. Bonaventura, Legenda Maior s. Francisci Assisiensis et eiusdem Legenda Minor, edita a PP. Collegii S. Bonaventurae (Editio minor), Firenze-Quaracchi 1941, s. V-XXVII.

Stanislao da Campagnola, Introduzione [alla Legenda maior e Legenda minor], w: Fontes franciscani, a cura di E. Menestò e S. Brufani, S. Maria degli Angeli – Assisi 1995, s. 755-773.

F. Dolciami, Francesco d’Assisi tra devozione, culto e liturgia, w: „Collectanea Francis-cana” 71 (2001) s. 5-45 (zwłaszcza: s. 23-32).

F. Uribe, Introduzione alle fonti agiografi che di san Francesco e santa Chiara d’Assisi (secc. XIII-XIV). Traduzione dell’edizione spagnola rivista ed ampliata, Assisi 2002, s. 269-27199.

T.J. Johnson, Into the Light: Bonaventure’s Minor Life of Saint Francis and the Franciscan Production of Space, w: Francis of Assisi: History, Hagiography and Hermeneutics in the Early Documents, New York 2004, s. 229-249 (zwłaszcza s. 244-249).

F. Accrocca, Un’opera troppo spesso dimenticata: La „Leggenda minore” di Bonaventura, w: tenże, „Viveva ad Assisi un uomo di nome Francesco”. Un’introduzione alle fonti biografi che di san Francesco, Padova 2005, s. 105-111.

F. Accrocca, Wprowadzenie do lektury [Życiorysu mniejszego świętego Franciszka z Asyżu], w: Źródła franciszkańskie, Kraków 2005, s. 1009-1011.

C. Gniecki, Hagiografi czne źródła franciszkańskie powstałe e XIII i XIV w., (Biblioteka Instytutu Studiów Franciszkańskich 10), Kraków 2005, s. 136-138.

F. Accrocca, La straordinaria fecondità della sterile: La „Leggenda minor” di Bonaventura, w: „Frate Francesco”, 75 (2009) s. 179-211.

99 Teraz także w polskim tłumaczeniu Emila Kumki: F. Ur ibe , Wprowadzenie do źródeł fran-ciszkańskich, Kraków [2009], s. 224-226; nowe wydanie hiszpańskie – Introducción a las hagiogra-fías de san Francisco y santa Clara de Asís (siglos XIII y XIV), 2a edición ampliada, Murcia 2010, s. 281-284 − w wielu punktach rozszerzone lub zmienione, nie przynosi jednak zmian w kwestiach dotyczących Żywota mniejszego.


T.J. Johnson, Introductions a Bonaventure de Bagnoregio, La Légende mineure de Fran-çois d’Assise, w: François d’Assise. Écrits, Vies, témoignages, sous la direction de J. Dalarun, Paris 2010, s. 2139-2149.

T.J. Johnson, „Item ordinetur de Legenda beati Francisci”: Prolegomena to the study of Bonaventure’s „Legenda minor”, w: „Frate Francesco”, 76 (2010) s. 225-239.

„LEGENDA MINOR” DI BONAVENTURA: UN CONCISO ELOGIO DI SAN FRANCESCO AD USO LITURGICO

(Sommario)

L’articolo nella sua prima e più estesa parte è dedicato alla questione della datazione della Legenda minor e il suo rapporto alla Legenda maior. Il punto di partenza è costituito dalla recente discussione sorta a questo proposito tra Felice Accrocca e Timothy J. Johnson. Vengono riesaminate le testimonianze storiche, il contenuto e i dati contenuti nei più antichi codici dell’opuscolo bonaventuriano, specialmente le rubriche o didascalie relative all’uso del testo e alla sua copiatura. Si propone come periodo di composizione l’arco di tempo tra l’estate del 1262 e la fi ne dell’inverno del 1263 e come luogo Parigi, dove sarebbero stati eseguiti anche i primi exemplaria del testo.

Nelle parti successive si parla delle fonti della Legenda minor, della sua struttura e del-l’immagine di san Francesco che san Bonaventura vuole trasmettere ai lettori. L’accento particolare viene posto al ruolo della croce e del crocifi sso nella vita di Francesco, al suo amore per la pace. Inoltre vengono analizzati i titoli di Francesco e le fi gure bibliche a lui applicate.

„LEGENDA MINOR” BONAWENTURY: ZWIĘZŁA POCHWAŁA ŚW. FRANCISZKA NA UŻYTEK LITURGII, in Studia...

Documents

Transcript of „LEGENDA MINOR” BONAWENTURY: ZWIĘZŁA POCHWAŁA ŚW. FRANCISZKA NA UŻYTEK LITURGII, in Studia...