I

ilB

L I MNAFiA

DULLETTIN TAL - GHAGLDA TAL - FOLKLOR

VOL. 2 No. 3 HARGA No.8 DICElVIDRU 1984

It-Tijatrm tat-Tfal

Il-Faqqus il-Hnar

IN E R R E J

Lorenzo. Bonnici Cali'

Dr.Charles Cassar

New Customs in Holy Week Guido Lanfranco 70 Il-Gimgha l-Kbira Kif ;\Tiftakarha Jien. Guzi lJuontempo 73

Recent Bibliogra~hy of Interest to Lo~~l

Folklorists. (Part 7) Guido Lanfranco 81 Xi Attivitajiet tal-·Ghaqda tal-Folklor 86 Folklor tal-Funerali Kav.Rafel Bonnici Cali'

Dra"vwiet Gh~).1i!diZhn li Nqatghu jew Qeghdin Biex

Victor Livori

87

91

Il-kontenut ta' dan il-3ulletin huwa copyright u xejn minnu ma jista jigi riprodott minghir il-kunsens bil-miktub ta'

Editur u l -Awtur konc8rnat. L-Imnara li tohrog darba(jew darbte jn) fi ,c)- ,sena, ki f ukoll l- Edi tur, huri'J3. uffi cj (:~lE1ent irregistrati gh~nd il-Press Registrar.

opinjonijiet espress§ f'dan il-Bulletin m'hu~iex bilfors dawk ta' l-Editur jew ta' l-Ghaqda tal-Folklor, jekk na jkunx s,ecifikat li hu hekk. Editur: Guido Lanfranco. Korrispondenza, artikoli, u hlasijiet ghandhom jintbghatu lilu b'ismu fi 78, St. Tro~himus Street,

SlieEla, Mal to.. L-ahhohw]ent fis-sena huvm ta I ~El1 li jinkludi shubija fil-Ghaqda tal-Folklor. L-Imnara ~ahdu huwa 30c minbarra l-posta li tkun extra.

66

T I J A T R I N TAT - TFAL minn LORENZA BONNICI CALl'

Sa qabel i t-Tieni Gwerra Dinjija kien hawn hafna tejatrini

fic-centri ta' l1alta, l-aktar fil-Kottonera, Tas-Sliema, u l­Hamrun, u f'xi rhula wkoll kienu jinsabu dawn il-postijiet ta' divertiment onest li kien aktarx isir darba fil-gimgha, nhar ta' Sibt jew il-Hadd. F'Hal Tarxien kellna tijatrin fl-oratorju ta' San Alvrigi li fih kienu jsiru drammi bla nisa rninn atturi

rgiel biss, li kienu jaghtu pjacir kbir. Sa minn ckuniti kont immur nara dawn id-dro.mmi ma' tal-familjo., u ahna sirna lkoll inhnbbu dan id-divertiment li llum sar biss bhala grajja ta'

nteress folkloristiku. Meta hija l-kbir Rafeli kellu xi 15 il-sena, jiena kelli

sitt snin, u niftakar sewwa li huwa waqqaf tijatru iehor ghaz­

zaghzagh bhali fi gnien hdejn id-dar taghna stess u sar id-

direttur tal-kullli')aniJ3.. Huwa kien ipingi ix-xeni, ghax minn ckunitu kien wera li kellu jsir pittur, arti, li kienet fir-

razza taghna. Kumbinazzjoni wkoll, l-arti drammatika kienet fil- familja sa minn-nannu Wenzu li darba kien viTaqa' fuq il-palk tat-tijatru Rjal, u baqa' jzap1')a~ ghomru kollu. Fit­

tijatru ta' hija kienujsiru repliki ta' dak li konna naraw fit­tijatru ta' l-oratorju, imma n-nies kellhom ihallsu sitt habbiet

(xi 2mils) kull ra,s biex jidhlu, u maghhom kellhorn' igibu siggu jew banketta, jonl~ella joqghodu bilwieqfa jew ko1k:ka fl-art.

Madankollu dan it-tejatru mar il-quddiem, minhabba li wiehed mill­atturi kbar ta' l--oratorju, certu Dumin..ku Vella, indahal biex jghin bhala suggeritur.

Darba minnhoEl sar id-dramm tal-martri Fabjo u Ma\t'!rizju, u hija qalli biex jiena niehu sehem fuq il-"?alk bhala anglu li,

kellu jidher lil -vliehed mill-martri li hareg ix-xabla biex

67

jiggieled ma' suldat Human li gie biex j~rrest2h. Kelli nghidlu

"Fabjo, dahhal dak is-sejf f'postu, ghax billi taghti tiehu,jghid

il-Hulej\i Din ix-xona marret tajjeb hafna, ghax ommi ghamlitli

libsa bajda, u hija Rafol ghamilli zewg gwienah tal-kartun , u

wiehed ragel, Lonzu Camil18ri xeghel gass brillanti vlarajj3. biex

tidher id-dija tas-sema. Dan ir-ragel tant ha gost bid-dehra

ta' l-anglu li l-ghada qal lil-ommi 'iProsit ghal-bintek kemm

tinqala'; kienet proprja anglu, u jekk marti jkollha tifla

zgur li nsemmiha Loronza bhal bintek, biox forsi tohrog brava

bhalha" l'1adankollu kien he\nm min tkaza bija 1:vkoll U qal

iiX I arukaza, i-s,sa kellna naraVI in-nisa fuq il-palk. \1

dak iz-zmien qatt ma kienot dehret mara jew tifla fit-tijatrin

li ltellna fir ...... I~al1ajt. '~lara 7 xahar Lonzu 1~811tt tifle. 1J. S8}'!}:Jliha

Lor(:!nza bha1i.

Ghadda s-sajf u waslGt ix-xitwa; it-tijatrin ghalaq ghax

kien bla saqam, izda rega' beda s-sajf ta' wara, u hija Rafe1 u

Duminku Vella fettlilhom jigbru bniet u subien zghRr tal-girien

biex itellghu dra~m hafif fuq il-hajja ta' Kristu, u lili tawni

l-parti tal-Madonna. Morna tant tajjeb li kellna nirre~8tu

l-istesp dramm fit-tijatrin ta' San Pawl il-Bahar u qlajna capcip

kbir. Izda wara' xi zDien it-tijatrin tat~tfal kollu jieqaf

ghal-kollox minhabba nuqqas ta' flus.

Wara tnax il-sena, jigifieri fl-1934, il-kaDpillan fetah

cirko1u ta' l- zjoni Kattolika, ghax-xobbiet, u jiena kont

wahda mill-ewwel imsehbin u domt fih erbghin sena, aktarx dejjem

fil_-ku~itat, sahansitra wkoll presidenta. Kemm domt f'din il­

kariga, waqqaf t ukoll tijċ'trin fic-cirkolu bil-gha inuna ta' Dun

Mikiel Vella u hija Rafel li kien jirrangali dramQi hfief ghalina

n-nisa, billi s-subien ma kienux ammessi fostna, imma xi drabi,

bhal f'e0isodji mill hajja tal-Madonna u qaddisin nisa Anjese u

Cecilja, ecc~, kellna nlibbsu lill-bniet ta' rgiel, bhal San

Gu~epp, suldati u kbarat Rumani, ecc. M'hem~x ghalfojn nghid

li jien kont nidderigi ir-recti kollha li kienu jsiru fil"-

68

vaganzi tal-Hilied u tal-Karnival u okkazjonijiet ohrajn, min·­

habba li jien biss kont imharrga fid-drama sa minn ckuniti.

Dan i t-tijatru tal-Bniet nktarx li kien l-ewwel Hic;heo ta 1 din

ix-xorta li sar mhux biss fir-rahal, izda wkoll flMalta. Kien

spicca minhabba it-Tieni Gwerra Dinjija, fadal biss xi foto­

grafija tal xi xeni u atturi bniet li kont nghallem b'pacenza

J<::bira. Ic-Cirkolu taghna, din is-sena (1984) ser jaghlaq hamsin

sena mi t-trraqqif tieghu, u ghalhekk ix-xbejbiet ta/llum stednuni

biex nghidilhom l-istorja ~ dan ic-cfurkolu. Fost affarijiet

ohra fissirtilhom il-grajja tal-tijatru tal-Bniet li ghal ftak

iz-zmien kienet haga rari hafna. Illum xaghri abjad tajjara, izda mohhi ghadu jurini bhat­

tertuqa tac-cine il-hidma tieghi, li tibda ~inn meta kont ta'

si tt snin u dehert fuq il--palk bhala anglu, sakemm wara kont ukoll il-Madonna, u fl-ahhar sirt id-direttrici tal-Palk tal-

Bniet .....

Dan in-numru ta 1 L-Imnara j_kopri sa Aw'rrissu 1984 Kitbiet u bibljografija wara dan il-perijodu jidhlu

fin-numru ta' l-Imnara li jmiss.

L-Edi tur jixtieq jircievi ki tbiet dwar tif1driet

personali ninn nies anzjani, fejn jidhlu loghob

u drawVJiet tat-tfal, mard, medicini, fes-tii, lbies,

snajja, skola, u It-hajja fil-familja, u okkazjonijiet

popolari tal -Ghin, i"1ilied, tradizzjonijiet, ecc •••

Daw n ix-xogholijiet m'ghandhomx ikunu ikkupjati"

jew ripetuti wara haddiehor, izda esperjenzi personali.

69

FAOQUS IL H tv1 A R 1'1inn Dr .. CltI.R1;~S CASSAR, HD.

Il-faqqus il-hmar, jew bil-latin, Echballium elaterium,

hij'3. haxixa li tikber f'hafna nhawi ta' chwn il-gzejjer, u

toghla l-isjed sa xi 30 centimetru mill-art. Gh::mdha -Jil

ahrax, u hdura li ma tghajjatx wisq. Tinfirex ma' l-art,

u taghmel frotta tawwalija madwar 2 jew 3 centimetri fil­

wisgha, u ~eta trassha bejn subajk, ittik x'tifhem li mimlija

bI-ilma. Dan il- faqqus kien jintat;hsar u johrog minnu

likwidu li jaghti fl-isfar. Fl-imghoddi dan il-likwidu

kien jinxtamm meta xi ha tohroglu l-marda tas-suffejra.

X'kien jigri b l dan, v:riehed ma jistghax jGhid. Is-Sur Fran-

gisk azzo!Jardi (il-Hamraman) minn Ghawdex, b' dan il-faqqus

ghamel xi hasa tassew tajba. Minn dan il-faqqus, (li kien

tajjeb biss biex jilghabu bih it-tfal) mexxa ghal zmien mhux

hazin, sneci ta' fabbrika zghira. Kien jaghsar il-faqqus,

jevapora l-ilma ti~ghu fix~xemx, u meta jaghqad iqattghu

bicciet zghar daqs ltcc jew 2cc u jqeghdu f'kaxxa tal-kartun

ta' xi 15 X 8 cc. Kull kaxxa kien ikollha erbgha saffi

fuq xulxin minn dawn. Dan ix--xoghol kellu tCll-faqqus kien

jintbghat fil-Germanja biex jinhadem. Jinghad li dawn it-

tavoletti kienu jinhadmu f'dak il-pajjiz bhala pilloli u

kienu jittiehdu bhala medicina kontra l-kosti~ azzjoni ghall­

inuurgar. Dan ix-xoghol dam sejjer ghal-boata snin.

Dak iz-zmien ix-xoghol kien jithallas bil-hbub, l··isjed jekk

il-hlas iBir linn··nil'3a; ghalhe'-k Li-progetti C;hi',l·~i"i1in ihaddem

kienu kbar. Kull medicina hija bhall-moda, tigi u tmur;

hekk gral:fu. l-gaqqus il--hLlar i;hax dehru Eledicini ohra u n-neg­

ozju tal-faq~us il-hmar u l-esportazzjoni tieghu gew fix-xejn.

I~da l-faqqus ghadu jikber xorta wahda, jaghtu kaz tieghu biss

it-tfal li jaghfsuh biex ifaqqa'!

NEW WEEK

: . ."

CUSTOMS IN ~-I OL Y GUI DO LANFRAJfCO

The Second Vatican Ecumenical Council of the sixties brought about many liturgical chang~s in the Holy Woek functions.

IVIany of u,s, I c")'j ,sure, may feel nostalgic about some of the lost

ceremonies we used to attend to, and to which we had grown

accustomed. Todais youngsters are growing up in new surroundi3gs

and i deas, and the Church had to upda te i ts ac ti vi tj.e s to make

the ~arishioners ~articipate actively in its functions. Some

new ideas have slowly krept in, and may well becom(~ firmly estab­

lished and widespread in the islands. In this short note, I will restrict myself to a hasty refere­

nce to some Holy Woek points of lnt0rost. One of the mont obvious change is the Hood Friday Procession

which has now develop ed into pageant proportions in most towns

and villagos. fhase processions were for8erly the basic statues

representing the mysteries of the Passion of Christ, with

the seven last words and other symbols. The proceseions are

now livened by numerous charactors associated with the Passion,

in many cases invol ving ex;)ensi ve c ostumes 8.nd vJeapons, symbols,

etc., and some also dress U}) for a modern pLssion play before

the proces,sion, follow th(~ procession, and ;Ħ:inish the play in

front of the church.(Gharghur).

The Passion processional statues, in some towns, are being

prvgressively change~, replaced, increBsed in number of subject

and figures.(Qormi, Rabat,etc.) PerhaVB le88 obvious is the ro-introduction of the symbolic

Lamb wwhich, up to the 20's and 30's, used to be more commonly

seen, made from ingredionts normally used for the traditional

Figolli. 'fhe sale of easter eggs and figollJb became more

comrnarcialised af tar the last war, but efferts ara being made to

P1A rrE ONE

IL-HARUF TA' L-GHID

JUM ID-DAWL

JUM IL-HAJJA

JUM L-IMHABBA

DiN IX-XBIHA • 1 ,I UM lX-XIRl(A

IĠĠIB MAGHHA

i\loviment "Is-Sinjura tal.Hajja"

Sliema

~ J

71

bring to the fore the real import of Easter, and to bring Christ into it. Just as sffarts are being made, oostly successful,

to ksep Christ in ths Chrisoas Crib rather than the Christmas Tree, so also -oref-;ent church efforts, Hi th the help of the communiw

ara re-introducing the Pascal Lamb to boo,st the Easter f';')iri t.

It is not gen2rally seen in shops, although a few have offored

some for sala, but MUSEUM Societios(~ropagators of Christian Ddlc trino), ))re-)('U'e laJ:1b F;}]c}i:)es for distri bu ti on to th13ir membor s

and friands. In m02t cases, thosa ara k8~t unti1 Eastar morning

when there is the :procoF;r:ion of Christ Hison, 2_nd children raise the lamb, together :1ith any other ifigoll~i at thair dis~osal,

towards the statuc of Christ Risen, as it nasses along the street,

presumably for ~is blessing. This Pascal Lamb i:=; nOVI also bei.ng c1istri bu.ted in somo

churches during Holy ek liturgical functiolls. Those Lambs

are not elaborately ill3de, simply beca use th aro to be given freo to participants ~t the functions. At the Sacro Cuor Church

Sliema, the 1984 Lamb was J:1a~e of sim~lc bun mix. In some other places they had icing laid on. This icing, hODovcr and the Lambs

were prepared by voluntcers, and thoreforo the Gxpcnse W38 kept

reasonably low; exam,les of those worG distributed at Lija and

ta' L-Ibragg. In some cases, tho Lamb was replaccd by a Heart

shaped 'figolla'. Together with the lamb, a simplo, souvenir card was distributed Iast year.

On Palm Sunday, nowadnys many parishos have some ualm and olive leav8s blesred in sama small chnnch or contre, and th0

congregation or 1Jnrt of :ti go in procesr::ton to the j)J.rish church

for the ususlili liturgy. Olive surays and lcavos ara more in

evidence than paIm I02ves. The lattcr DorB formerly wovon into

artistin shnpes to be heId by tho clergy, but p~lm leavos have

become scarce due to exploitatiotation in Iarge numbers by fisher­

men:Jpre;)aring for their 'kannizzati i rafts for L2Jlrpuki season.

72

Olive leavos ara still distributed to th0 congregation, since

these are mora easy to obtnin, but in some Gasos one lanf is

detachad, and stuck in a small folding card vrith o,pproprinte date Rnd wording and givon away in church, suitable to koep in a

book.

Tho former cand~es (xemgha tal-kandlora) which used to be distributed to ~arishioners, used to have the figure of Our

Lady or soma othor a~propriata symbol im)r~ssed on a 'gold' back-

ground at tho basa of the candle. This nog disap,earcd, and

has be~ome shorter, with no sy~bolic i~praRRion, and similar to

an ordinary candle.

Pastry and confaction connGcted with the traditions

of Carnival, Holy 5k and Easter can still be seen in shops,

including marzpan fish and bowls of marzuan nuts, olivos other foods sy~nbolic of th,:, da.ys of fasting. ICaramolli

(squares of hoated Augar, cooling into s01id, brown sheets) are also sold on days of fasting, even though the lattor sacrificG

is no longer rigid1y obsorved, and even total1y ignored by the

younger generation. AftEH' th(, cia1 confections of').::n2.nce and Easter,

the cyc1e is resumed in ths shopwindows, in November, with

'bones l and 'skul1 and bonas' for All Saul~ Day and November com­

memoration of the Dead, and the marzpan fruits round about St.

Bartin, all to bo follo\iiJed la ter by ChrisT1O.S Co.kes.

PLATE l

Plate 2

Exanrplos of Ea.,ster Lamb distri buted in local churches,

including a heart-shapcd I figol1a i ::"nd souvenir card.

Confoction 'bones' and 'skull & boncs' obtainab16

in Novei:lb0r 1983 for ALL SOU1B DA:t, and commemoration

of 'C 11<) dead.

Also: an old, wax B[ll'jbina, don<J,ted by Miss l'/bria Pisani to the Folklore Hus8um, through th,:, Commi tto8 of th0 Folklor0 Society. Restored by Raf.Donnici Ca1i'.

73

I L - G I MG M A L _. K BI R f\ NIFTAKAF\HA JIEN

KIF

GIUSI 1\i1. BUONTEMPO

Il-gimgha tal--Gimgha l-Kbira, fil-fehma tieghi, hija

l-isbah zmien biex it-turista jigi hawn Halta jqatta! gimgha

btala, mhux biss ghax tigi fir-rebbiegha, izada wisq aktar

ghax ma tulha aktar isib x1jara u ja~prezza. Gziritna, bhala

pajjiz ni,srani, kienet, sa ftit ilu, tghozz il-hafna drawwiet

religjuzi li missirijietna dahhlu fostna maz-zmien. Jien

ilhaqt bosta minn dawn id-drawwiet; billi marridx li jintesew

irrid innizzilhom hawn kif ghadni niftakarhom jien.

Ahna l-Maltin konna niccelebraw il-jiem qaddisa tal-Gimgha

l-Kbira wara l thejjija tul ir--randan, bis-sawm u l-'priedki tal-ezercizzi. Ilkoll konna nidhlu fl-is'pirtu qaddis ta i dawk il-granet. Ghadni niftakar li fi zmien ta' sawm, il-bejjiegha tal-halib ma kienux jghajtu "Hawn tal-halib.! izda

l!Hawn ta' l-Abjad. ". fjla kienux jghidu !'Se niekol ' \, izda

lf'se noftor. \1 , biex bhallikieku ma ji D'l)rofanaHx l-ispirtu ta I

dawk il-jiem tal nenitenza!

Fil-gimghat tar-randan, il-fratellanzi l-kbar ta! l-ibliet

kienu jghamlu xi funzjonijiet fl-oratorju taghhom, fosthom dik

li kienu jsejhulhE'c tad-dixxiplina. Firiglejn l-altar kienu

juoggu kurcifiss imdaqqas, u waqt il-kant tal-Miserere jew ta' l-istabat mater, il-fratelli ldenu 1ji tilghu tnejn tnejn, ghar­

kubtejhom fuq ta;)i t ahmar biex i busuh, u 1;'Jaqt li jkunu tilghin

kienu jaghtu fuq spallejhom bid-dixxiplina, li kien ikufu habel

b'hafna ghoqod. Il-Fratrllanza tal-Kurcifiss li hemm fil-knisja

ta' Giezu il-Belt, kull nhar ta' Gimgha, kienet taghmel proces­sjoni b'wahda mill-vari. F'Hadd Lazzru kienu jghattu il-kwadri,

l-istatvJi u l--kurcifissi kollha tal-knisja bi drapp vjola. Dan

kien isir fil-knejjes kollha. Fl-ahhar gimgha tar-Randan, issir

il-proc essj oni tad-· Duluri mill-Fra tellanza tal-Kurci fiss ta I Giezu,

u jattendu ghaliha mijiet tal devoti,ftit minnhom hafjin jew

bil-kalzetti biss. Fiha jiehu sehem ukoll l-Arcisqof.

74

Il-Gimgha l-Kbira kienet, u ghadha tibda bhar Hadd il-Palm jew Hadd iz-zebbug, li jfakkar id-dhul trijonfali ta' Kristu

f' Gerusalemm-. Dakinhar filghodu. qabel il-quddiesa kantata,

kienet iSEir ':Jrocessjoni minn bieb ghall-iehor tal--knisja; il­qassi.sin bil-palma f' ide jhom, u l-abbatini bil- frieghi taz-zebbug. X'hin il--r1rocessjoni kienet tasal quddiem il-bieb il-kbir, zewg qassisin kienu jidhlu gewwa u jaghlqu l-bieb

warajhom. Minn hemmgew, dawn kienu jkantaw il-vers ilGloria

laus et honor tibi sit ..... ilecc ... u minn barri:', il-qas8isin

l-ohra kienu jis8uldaw il-vers. X' hin jis]Jicca l-kant tal­versi, dak li kien jerfa' s-,salib, kien ihabbat tliet darbiet

mal-bieb bill-lasta tas-salib, u mat-tielet daqqa il-bieb jinfetah

u kulhadd jidhol u tibda l-quddiesa. Kienet drarvwa sabiha dak

inhar, tara rgiel b'xi ~rerqa taz-zebbug fill-pavru tal-glekk, u in-nisa jhabirlw biex jiddubbaw ftit biex jaharquh nhar ,sibt

il-Glorja, u kull nhar ta' Hamis wara l-Imwiet. ,sal-Koncilju Vatikan 11, il-funzjonijiet tat..tlitt i:ijiem

t al-Gimgha l-Kbira kienu jsiru filghodu. Wara l nofs inhar

kien jitkanta l-Ufficcju tat-Tniebri. iVIatul dawk it-tlitt

ijiem, il-knisja kienet tkun fid-dlam, bilkemm kont tara timxi.

F'nofs il-presbiterju kienu jqeghdu kandelabru, li kienu jghidulu

l-Barabba, li fuqu kien ikun hemm tlettax il-xemgha kannella.

Wara' kull salm li jispicca, kien johrog abbati bl-istuta u

jitfi wahda mix-xemghat. Malli tintefa' l-ahhar xemgha, il­qassisin fil-kor, kienu joqghodu jħabbtu s-sedili ghal-ftit

sekondi, u ahna t-tfal kien ikollna xalata naghmlu l-istorbju

billi nfaqqghu ic-cuqlajti jew inhabbtu mal-bibien.

Nhar il-H2mis filghodu, il-Knisja kj.enet tnehhi il-luttu

ghal-fti t minuti, biex tfah:kar i t--twaqqif ta' l-F.wkarestija,

u mal-kant tal-Glorja, kien jieqaf id-daqq kollu tal-qniepen

kollha, sa nhar is-,sibt filghodu. Ivlinflok qniepon kienu juzaw

cuqlajti ta I l--injam. Fi. tmiem il-quddi.0sa kienet issir ir-

re~ozizzjoni so10nni tas-,santissmu ghall-ka~~ella tas-Sepulkru,

li kienu jarmawha bix--xeni bhat-tijatru. Wara' l-funzjoni, l-altari kienu jigu mnezzghin minn kull armar ta' triehi, ecc •.

75

\'Jar2 nofsinhar ldenu jibdew il-vi Rti tas- sebgh2,kne j j es.,

Kienet t~ssew edifik~nti dik ta' tant nies jimxu wara s-salib

minn knisja gh[lll-ohr,:-:;, bil-kuruna f'idejhom jghidu r-ruzarju

b'lehen gholi, b'gabra u qima tassew 3zemDl~ri. L-aktar li

kienet tolqotni, lili, bhal tifel, ki3net id-dehra ta' tant

irgiel flimkien ma' marthom, u bost~ drabi ma' uliedhom, li

bla misthija ta' xejn ki2nu jghamlu l-viRti bhala fnailja wahda.

Dak iz-zmien, t il-visti, ma kontx tisma' hlief il gekulat-

or ja 11 N:J.c1urmvk , 0 Gesu' 5 U nberkuk, ghc::.x b I S,::,1i bell: u l-mewt

Tieghek Inti fdejtnn\i li kif:net tingh.~d flok il~glorj::..

F'hafna knejjes w~ral nofsinhar, kienet iS8ir il-priedka

tat-tliet sieghet, d'ifo.r is-seba i kelmiet li Sj.dlna Gesu kicm

q minn fuq is-Salib. Kienet :Jriedkn. twiL;, li akt~~.rx kienu

jaqsmuha f'xi tlieta jew erbgh~ taqsimiet, biex il-predikatur

jistrieh fu t; fl-intervall kienu jkanto.w xi re S;Jon,c;nr ji minn

t3.1-Gimghn. l-Kbira. Ghndhom jis;3c:mmew dawk tas- surL1[1 st Kan.

Dun Alwig Fenech tal-Birgu. Do.k iz-zmien, jien kont inkanta

fil-knisja tcc I S::m F:Lli rnu N8ri ta' L-Isla 8o.s-surmast Antonio

e (Baghbusu) ta' Bormla. Kienet tkun dehra tassew kommoventi

dik tad-de',Jozizzjoni ta' Gesu jj(:)t minn fuq is-Salib, xhin

zewg S::1C erdoti ki enu jitilghu bis- sli efuem mas- 5::11 i b bi'2x iBiz­

zluh, u jqeghduh fuq speci ta' sodda.

F'bosta parrocci, bhar il-Gi~ghD l-Kbira wara' nofsinhar

issir processj oni b:ki tnien vari t,:ll-ka:ttajJGst,'} li jirr'l.pprezentaw

diversi waqtiet mill-Passjoni ta' Sidtna Gesu' Kristu, originati

mill-FratellD.nzi tal-Kurcifiss. Antiki hctfna hUl~W. dawk tal-

76

Belt u t-tlitt ibliet tal-Kottonera. Il-l<'ratelli tal-Belt u

tal l-Isla kienu jilbsu kunfratija u barnuz ta' l-ixkora, i

muz~etta sewda, bil-Qrioq, u b'Salib ta' l-injam ta' xi zewg

piedi u l2,:1ternc. zghir':\. f'idejhom. D::lwk t:J.' Bormla jilbsu

konfratija sewda, u da\":[k tol-Birgu vjole.. Fi tfuliti kienet

ghe.dha m,:J. dahletx id-drc..wwa li fi dawn il-proce s.sjonijiet

idahhlu rgiel libsin t:::. 1 centurjuni u 8uldo.ti Rumani, profeti

jew mambri tBs-sin~goga. Kellna biss, barra l-fratelli, is­

seba bandalori bid-draDp tal-bellus bis-seba' kelmiet tal

Kristu minn fuq is~Balib, li bandalora ohra kbira bis-sigla ta'

l-im~Jeru rU1C'lan S.P.Q.R. (,S8Dntus PolulusQue RO!:1nnuB) li ahna

t-tfal konns. nfissruha I Sei Pastizzi u Quattro Ib.vioii'. Kien

ikunhemm ghadd t[l' tfal libsin zimorri tc:.c-dcJ''lask biex i30mmu

xi lG.nterna jew xi simbolu tal- ?assj oni, bh:::.lma huma kuruna

xewk, imsiGiaer, CCC •• Dawn il-processjonijiet jifthu bl-ist-

andard tal-,fr:1.tell~1nza b' zewg irgiel ln::t i genbu, wiehed bil­

flawt u l-iehor bit-tambur oiksi bl-iswed.

Fiz·-zmien ,"(.eta nlE:. kienx hawn kumdi tn I biGX v!iehed jigri

':Ilinn post ghall··iehor, c::.hna tal-Kottonera nktarx konno. nikkunt

entaw ruhna bil-Droc8ssjonijiet taghna. Konna nahsbu li l-

vari taghna kienu l-isbah. Jghidu li x'uhud minn dawn il-

vari inh~1dm,u fi S;';x;mjn, izda ohrajn saru Halt~.:-". Dak iz-zmien

f 'l'lal ta l\.ellnc.:~ bost:::.. jahdmu fil-kartalJesta, mill·-ahj [tr, fosthom

jissemmew Karlu Darm9.nin, Cenu Bonellili, Toni Chircop (Mill-Isla),

u Salvu Psaila minn Bormla. Ahm.l ta' Isla l-ewwel konna

naraw il--')rocessjoni tJ.ghna hic:rga. Fi zmieni, l-Isln bi

( (

hgnra kienet tingabar fuq il-Vitorja biex t::".rha hierga. Kulhndd

kien jilbes sKur, l-irgiel bil-libsa tn.d-djagunnr, li 8ktarx

kienet tkun l-~istess ~.~Jnhcb tCtt·-tieg, bl~·inkre.vo.ta jew coff iswed,

bil-ka~pell pnstizz jew nofs tomna. In-nisa kionu jilbsu

l-ghonnella to.l-hnrir iklmrc1unnt. Do.k i3-zmien i11,:'c kont

tarn lil-hndd ipejjep nhar il-Gimgha l-Kbira. Ir-Redentur

kien minn dejjem fic-centru tal-processjoni taghno.. Il-Harsa

ti0ghu pbnetranti li fl-istess hin tnissillek tama kienet thajjar

folla kbira ta' devoti biex jimxu warajh, min biz-zrbun, min

1Bil-k.D.lzet ti, min h.afi. I s-sodso. t~).! }(rmstu me j j "t, li

konna nS6jhulh~ l-Munumcnt, ghad li hi semplici, hija artistikn

hafna. Ir-refficgha tal-Munument ma kienux jilbsu l-konfratijo.

bhaJl- ohrn.jn, imL1.c::, bhC:'cl c.Qss:Lsi n, bl·-i s~Jellizz2 u s- su t t::ma.

Qe,bel il-Vara l-Kbira timxi l- bandrt QU8en 1 E3 Orm, li ldenet iddiq

marci funebri sbih, u wara' l-vara jimxi l-Kapitlu. Sa ftit

ilu, il-kanonci kionu jilbsu l-kappamanja bl-armellin. Fl-ahhar

tohrog id-{[J)uluri. F:ii2 zmi(::ni kienu ziedulho. l-San Gwcmn minflok

l-anglu li kellha li kollu l-imsiemer u l-kuruna f'idejh.

h::r"m konno. l11Ytlorru nigru bi::x nilhqu t,::c! Borm10., fejn l-okt,:1.r l i

k:L('net t:Lgbed l-c\ttenzjon:L kien;"t lieistahm t[\Rf1e1lJ snbiha tJ..'

Kr:Lstu fil-Gn:Len tnz-Zebbug. Kristu hawn qieghed mixhut jitlob

minn tulu fuq il-blnt, b'ghajnejh lejn :Ls-sema. Ir-Rodenteur

jghidu li huwa xoghol ta' Mastru Pawl A~zopar~i mill-Belt. Il­

Banda S~n Gorg, tal-post, hija maghrufa ghall-mnrcijiet funebri

sbieh li ddoqq. Ghnc1hom jissemme1:: dnv!k t:l 1 f!Iclilli !IL- Ul tima

78

Hawn kellhom ukoll id-dr~wwa li fuq il-br~della t21~v2ra l-Kbira

u b'J.d-Duluri, iqeghdu xi subion imlibbsin biss bis-suf to.n-

n6h3.g. Tri d t~rtJ. den!l\: il-povri tfal i tertru bill-bard! X I hin

d'J.wn iz-ze1.i!g vċ'.ri .kienu j :'..slu bi ,)x jaqsmu minn Triq l- Or,:1. tor ju

ghall-Triq San Gorg, kien jinhtegilhom id~wru s-salib b'xi

mekk.).nizmu minn t:::.ht il-brc.delln biex ikunu jistghu jghi:cddu

bla ma jahb2t, minhabb~ li t-triq dejqa.

fil-l)~.rrocc:J., is-sClsristJ.ni, mghej junin minn. xt dilott~nti,

u jarmaw l-ahmar biex sa l-ghc.da filghodu l-knisja tkun tidher

imz8 jna gh:.1.11·- I!Glor jo 11.

Mtnn Dormh1 ]I:.onn:::-,. nmorru nigru l-J3irgu bL:;x < .... re."! il-vari

libsin ilbios t~l-hRrir u tQl-bo~lus bill-gl~lGn tad-deheb

bl13.1mCl jU7,aw Sbieh hum:l i vnri tRI-Marbut u ta'

l-Ecce Homo, xoghol tal-Bormliz Mastru SJ.lv 2saila. J eld\: mr:.

mmuntata fuq il-pl:J.xx c.hmnr. Hawn ukoll, minhabba d-djuq tat-

toroq, f'corti ?ostijiot kien ikollhom i ~ru s-Salib. Il-banda

Dukc of Edi.nburgh, bh3.1 imkejjen ohra ddociq n::.rci fun(~bri ts!

surmastrijiet lokc.li u borranin.

l-'Jrocessjoni t.:::.l-:3irgu, J:wnn.:. nereghu lur'J. l-Isl,:1, bic,x nar:lwh:1

diehla. l\llinn fuq il-Vi tor j ,.1. :fe j 11 il-kni sj ':-.~, konn7 naraw dehra

ferm sarJiha, bil-vari. \ilq~SS'11in ;ao? 'lE'riq Ir j :'.Ll b i dik il-mixgh8l:'..

kollha, u kull wahdo li tidhol fil-knisja kienu jpogguha ~uq

zewg stri~~i, iznrmaw ha, u jibqghu dehlin bihom fl-oratorju

'1'3

t.'tl-Kurcifiss, biex so. l-gh2de filghodu fil-IiGlorjo. ii , il-vo.!'i

kollho. jkunu ftposthom.

F'xi snin, biex inbiddlu, I'lissieri kien johodnQ bill-1D-ncn

li kienet tisrrn sitt habbiet, u fil-festi sold, biex naraw il­

urocessjoni tal-Belt li tohrog minn gh'tnd il-p~trijiGt t~t

ezu, u konn:J. nilhquha gh.:1ddc' j j.~ minn Strn.d::t l·lerc~lnti li ki·:,net

tkun m~hnuqa bin-nies. Kien ikunhemm hemda liema bhala, kul­

hadd attent ihares lejn il-vnri. Kif kien qal tajjeb wiehed

gorna.list,'t to.ljo.n li inz,-'rtn kion h~lwn Ho.l tc~, \\hOl-:1da liema bhc\l.n

li waqt li gha.ddejjn l-processjoni, meta jdoqq l-arlogg tnl­

knlsj,'3., tisthajl3!T qed idoqq nofs il-lejl. n Il-processjoni

tal-Belt minn dejjem kien ikollha gh~dd kbir t~1 fro.telli, xi

uhud wicchom mghotti bil-barnuz, ohrajn le. Ohrajn kien ikol

om maghhom tifel zghir, nktnrx xi ne~uti jew filjozz, izomm­

ilhom il-kurdun, dr'l\:nvn li kont til taqgho. rn::tghha fil-processjo-

nijiet kollha. l fehma tieghi, l-isbah fost il-vnri tal-

lt, hija il-Vara l-Kbira. Quddiemha timxi il-Banda Citt~dina

Vnllette, nrmata so. snienh't, bil-Kumitat taghho. kollu, iddoqq

mnrci funebri sbieh, fosthom ukoll ta' Chopin. L-istandard to.l

banda, rnkebbeb fuq s)allejn ir-reffiegh, flimkien mal-kntuba,

enu jkunu mghottijin bil-krep iswed. Kienet dejjem tim-

pressjonani is-sodda ta' Kristu Mejjet, xoghol m:::Ljestuz, bi

dawk l-erbgha ang~i, xoghol il-mnghruf Nnrlu Dnrmanin. F'

l-erbghat-irjus tieghu kienu jimxu l-knnonci ta' San Pawl tal-

t, libsin il-ka~pnmanj8 u l-~rmellin, fuq ir-rukkott t~l-

vistu bil-biz~ill~ baxxQ u sto13 sewda. Ir-re~ficgha tal-

, 80

fJIonument, h2.wnhE::lili '11c:. jidhrux, gh".x jorfghu rninn tO.ht, u jkunu

mghottijin bil-faldrnpDa tal-bellus ahmar, Wara l-fJIunument .-

jimxu t-tfrll t:J.l-kor t O, l Scm G ai-b u , libsin t,::l' ,:::'cbb:J.tini,

jkant,:::trt stro ffu r-1ill- \lr,'!i,ckrere li LJh t i t·- tmexxi jJ.. tn I Chrcrlie

LO\:'H:::ll. lC;!nrrl o,,",.1;.,rn ki en'2t timxi il-kor~lUni t:J. i Frcmgi sl>::o'na m[l t-

terzjarji taghh,. TrcghL~q il"0roces,c:;j oni il~·vara tccd-Duluri,

b'ghadd gmielu tJ..' devoti jimxu warO,jha, bhala weghda t[l' xi

grazL{j::l Elc:.qlugh,J... tn k~funet tis~icc~ il-Drocessjoni,p

missieri kien jehodna ghJ..nd 'Zswwigni' biex niuhdu xi h~ga;

jien u huti konna nixorbu xi flixkun gingc;r jow lunino,t:i. tal-

kulur, ommi ftit k~fe', u missieri k~pDilliar bi gulepp tc:.l-

harrub.

War:J. l-~rocessjoni kulhadd imur lura lojn daru gh~jjien,

lest biex l-gh:i.d-:J. jqun1 kCiieni gh::\11-g1orja. X'uhud minnh[l

t-tf:<.l, konn~l Iamorru l-knisjrl, biex D.::tl-\\glorja ll ndoqqu l-

qnie]Jen, naghmlu xi fti t tn i l-istorbju, nikxfu l-ink'\'fD.tri t31-

nlt[lri, izd::;. ohr3jn kienu ji1'YlJreferu imorru f'xatt il-brcho.r,

biex l::1:-td- daqq tc.l-qniG)xm t:-tl-\'Glorjn" j".qbzu l-b'-chc'cr, u in-

nisn jkebbzu xi ftit frieghi taz-zebbug f'xi tagen biex ibahhru

d-d:J.r.

Bosta minn dawn id-dr[lwwiet~illuffi spicc[lw fix-xsjn , iz-

zminijiet tbiddlku, u '~1C~ghhom il-fehmiet u l-got'1ti t:::.n--nies, u "

l-knisjo. taghmel li tisto.' biex taggorna maz-zminiji0t to~lum.

It-tajjsb hu, li sa din is-senn stess, il-Maltin xorta iffrek-

wBntJ..W fl--eluf, ic-cE:"rirnonji t,:l.l-kni.sj::c u l--processjoniji<::lt

b' g::lbr::., hc;rqa 1J hoggn :ahux ::mq.3s ninn di 1:;: t-.-:. l l-ir.1ghoddi.

81

RECENT BIBLIOGRAI~HY OF INTEREST TO LOCAL FOLKLORIS~rS (PART 7)

by GUIDO LANFRANCO

Holy Week Celebrazzjonijiet tal-Gimgha Mqaddsa fil-Knisja ta' Giez~

Anthony Casha,In-Taghna 16 April 1984 Il-ProcessjoYlijiiJt tal-Gimgha L-Kbira fil-Gzejjer rJlaltin

Joe Grima Il-i4ui1l8nt, It3rzu-A}Jril-Me j ju 1984 336-Year 01(1 Cr1Jcif:Lx placed on f·1dina Cathedral Altar. rPhe Times

Ix-Xbiha tal-Kurcifiss naf. Donnici Cali 21 filarch 84

Lehen is-Sevwa 21 April 1984

Id-Duluri Tal-Delt Valletta F.Gorg Aquilina, In-Taghna 13 April 84

Il-Furcissjoni tal-Gimi:!:ha l-Kbira fir-R3.bat. Joe Jonavia, Il-Hajja 22 Marzu fr984

I Gimgha ~~addsa f'Paceville/The Holy ek at Paceville

Lino Cuschieri 1984, edizzjoni Agostinjani, S. ljan

Il-Wirja Religjuza tal-Mejda ta' L-AuDostli u l-Vari tal-Gimgha

l-Kbira. Lino Cuschieri, Gimgha Mqaddsa F'Paceville,1984

I Kavallieri t' l-Ordni tal San Gwann u l-·GiJ:ngha l-~Cbira

Tony Terribile. Gimgha Mqaddsa f'Paceville. 1984

I Proc esnj oni ji et L~ I L--Ghid. i l·-Kbi.r fi.l-·G?.o j j er l1altin.

ent 22 Anril 1884 Attivitajiet tal·-Gimgha f!Iqaddsa. In-rraghna, 12 u lLj. ADril 1984

Processjoni tal-Gimgha l-Kbira tar-Rabat,Malta.

Jose~Jh C.Camilleri, Saghtar Aprli 1984 L-Ghid il-Hamsin 53 Sena Ilu. Gerladu AZ7,opardi, It"·Torca 3 Lulju

Fi Gimgha Hqaddsa. J·oe i\LAttard Il·-H.::'_jja,18 April'84. 1983 Il-Purcissjoni tal-GimgrLl l-Kbira fuq rrWij mill Knisja ta! Giezu

Gwida, 13 AJril, 1984

Last Supper Displays in Valletta and Lija

15 April, 1984 The Sunday Times,

Statwi u purcissjonijiet ta' L-Irxoxt

In-Taghna 21 April, 198Lj. Frans Zahra

82

Purcissjoni tal-Gimgha l-Kbira tar-Rabat Joe Jonavia Il-Hajja

5 A-oril 1984

Il'- Redentur, Xoghol Gd:LEl ta I Alfred Ca'!illeri Cauchi ghall-Knisja

ta I Ban Dastjan, Hal (1,ormi. SF\.::-nmy Calleja Il-Hument 15-1+ -8L~

Il-Monument ta' Hal Qormi G,Spiteri Maempel,In-Taghna 19-4-84

Statwa Gdida tal L-Irxoxt fiz-Zejtun, In-Taghna, 19 April,1984

Zewg Statwi Goc1da tal':"Gimgha l-Kbira fir-Habat Il-Hajja 17-4-84

Devotio12.e. Qima Lejn il-Ivbdonna tnl-Karmnu ICEl.rmelitE;m In-11El.ghnEl. 16-7-84

Il-Bambina ta' 40 SenEl. Ilu Chrales Clews It-Torca 11-9-83

Zjara lill-Madonna ta' Pinu fl-Indja P.Gig Camilleri

Knisja Nissjunarja, No.ll, Nov. 1983

Id-Devozzjoni Lejn il-Madonna tac-Cintura fl-Irhula GhEl.wdxin

P.Serafin Borg Santa Rita Lulju-Awwissu 1984

Id-Devozzjoni ta i Si:Ult::l. Hi ta f 'Ivlalta u Gh2.vrdex P. Ferdinand Xuereb

Santa Ri ta Lu1ju-Auwi,c::su 1984

San Lawren!", u l-llirgu Ti8ghu--Stor ja u Dev07,zjOi.1i. Kav. RJ.fe1

Binnicj_ Cali l J.Jehen is-Sewwa 4- Awvrissu 1984

Santu Rokku--·-T1fl-drif;t E. S. Tonna

ilir ja tal-j)i t turz-l. Dvmr il-r-hdonna

Lehen is-Sewwa 18 Awwissu 1984

Kav.REl.f.Jonnici Cali'

Lehen is- ,sew';:Cl 17 Set tembru 198~

Qima Lejn il-Nadonna tal-Herba fi rkirkara. Il- jja 5-9-83

Festa ta i Santa liarija--I\v!adri Ti tul ari . Frans Zahra

In-rrclghna 15 Ar!VJi,SF:U 1983

Il-rvIadonna ta 1 t'inu Prof .G~ Aquilina Il-Hct.jja 12 Settembru 1983

Il-Grajja u.G-Santwarju ta' Pinu D.GuzeDp FEl.rrugia

Lehen :L,c;-Se1;-n·'El.3 Settembru 1983 u 10 ,')ettembru 1983

Il·-Festa ta J ,sc:mtCL Cecilia A. Dorg Il-Mument 20 Novembru 1983

Il-1'1idalja l\fIirakoluza Karm ]Jona vta Lehen i s':' Sewwa 22 Ottubru i 83

Hi tt ,sen[\. te:, I T)ellegrinagg Ralph Lehen ts-:SewVID. 15 Ottubru 1983

Il-Qima Lejn ,santa Kat8.rina Frans Zahra In-Taghna 12 Nov.1983

Santa KatarinEl. fil-Letteratura u fil-Folklor Frans Zahra

Lehen is-Sew~a 12 Novembru 1983

0.)

The JI1arian Uult in Art Across Two Centuries. E. Fiorentino

The Sundo.y Times, 25 September 1983

Il-Qima Le jn il-Madonna f '1'10.1 ta u Ghawdex. .e. Donaventura Fiorini

Il-Hajja 20 Ottubru 1983

Statwi u Nicec ta' San Pawl fir-Rabat. Tony Terribile

Il-Festi Taghna, Rabat, Malta 1977

L-Istatw8. Titulari ta' S2.n Gorg f'Hal Qormi u If;lmltur Taghha

Joe Grima In-'J'aghnGl 25 Gunju 1983

St. Anthony the Abbot, ·~·-neflections on a Villege Feast.

E.V.:'Jorg r.rhe rrea C her February 1983

Qima Lejn San Dastjan Martri Charles Farrugia In-Taghna 21-1-84

L-Istorja ta' Hadd in-Nies f'Haz-Xabbar Karm rlonavija

Festa ta I San Guze;Jp fir-Habat ta' l-jE[mdina Anthony Casha

Lehen is-Ser/Ha 17 lV[arzu 1984

La~si, Devozzjoni u Folklor. K8v.Raf.Donnici Cali l Lehen

is-Sewwa, 2 Guriju 1984

San Gwann 13att;ista-DevozzjoJ:li u Folklor. Kav.Raf.13onnici Cali'

Lehen iB--SewFa, 23 Gunju 1984

In-Taghna l Gunju 1984

Tradi'3zjoni dwar l-Itv;al u l-Isbah Puccissjoni li kionet issir

f 'l·lal ta S.tilem Il-Hajja 24 April 1984

The Feast of St. John Da,tist at the Timo of the Knights.

Vincent Za t The Sunday Times 24 June 1984

ssunzjoni tal-f'Iadonna··-- DE'VOZ7, j 0 Folklor u Arti.

Kav.Raf."Jonnici Uali I Lehen is·-Sew1Ha, 11 l\.\'!\.'i,S8U 1984

JI1iscellaneous

Women and Taboo in Malta --The Touch raboo. Tarcisio Zarb

Civilization, No.ll, October 1983

Old Games and Sport --Il-Gostra. Herito.ge No.51,Sept-Oct.1983

Il-Prj_edka tnl-I"iilied; I Presepju; Il-Purci,c:,sj oni tal-Jambin

Il-l l lument 18 Dicembru 1983

Jiem ili ff0-renti Ghall·-Karni vali 1981l- f '111al ta u Gh:?\!\I'dex

Topol Il·-112.jja l Mejju 1984

84

,separate Date,s for Carnival in Halta and Gozo. The Times 24-4-84

Revival and Decline of Il-Maltija G.CasGar Pullicino,

The Year Book 1984 p.359-364

Il-Helu ta I Dc.ri Charles Clews It-·;rrorca 16 Ottubru 1983

L-Ghonnella Ganni Zammi t

L-Ghajn tal-Hasselin, Msida F.Ghirxi It~Torca 22 Jannar,1984

Il-Priza tal -Kelb u rak.kontt ohra D.Anton Xiberras

Opri Missjunarji Pontifici Malta 1981

Leg(jendi minn Hafn::cA.rtijiot O-pri J'lissjunarji Pontificji 1982

D.Anton ,sciberras.

L-Annimali Jitkellmu--Leg~Gndi minn Hafna §ftijiet(2)

D.Anton ,sciberras, Opri ssjunar~i Pontific~i 1984

jvlal tese Childrods nhymos and ~)oetry J. CC1ssar Pullicino

Journal of rfultese Stud ies No.15 1983

Kaccaturi, Sajjieda u

Anton F.Attard

saba fil-Hrejjef Haltin

Il-Passa A~ril,1984, Maejju 1984

Kacca u ,sajd fil-Q\del Maltin Anton F.Attard,I Passa G~n-Aww. '84

Lejlet l--Imnarja 19'+4 Angelo Dougall Il-I'/[-uElent l u 8 Lulju'8 L}

Xi Tfakke.rni Fiora ta ~ampjuni. Kav.Raf.~onnici Cali'

30 Gunju 198'+

Il-Fest~ ta' San Kalcidonju E.S.Tonna Lehen is-·Sewwa 28-7-84

Lejn rrmiem l-I~)tagun tal-Festi,Ghawdex. Joe I·LAttard.II-Hajja

25 Aw'·;,isflu 198LI-

Opri Godd2. Fiz-Zurrieq Il-Hajja 25 AvV1.'Ji.E::SU 1981+

L-Istorja tat-Tic;rija t -.Vitorja (11) J06e;)h Serracino 1984

Hrejjef Missirijiotna: Il-Langasa tad-Deheb ; Din is~Sultan

JizZe\I1;C!eg x-xebba tat '['rongijiet Mewuija; P.fJlanwel r1agri.

(sensiela ta I 13 il-hrafa Klabb Kotba ([:11 tin) 1981i'

I t · t l .. / h d' ( V t) 17 "," 1' .. \1:11' l nkwa rl a_- :h·eg _ l 0 0 . l:" a V • haI .. ..JonnlCl 'IV(. ___ J_

Lehen is-DeVT1.JE1 3, Settembru, 1983

Kopji ta I Ittri Dwar ['k,dic:Lna Popolari Guido Lan:frarlc o. (kopji

depozitati fil-Librurija ~jonali tal-Uelt Valletta u ta'

Ghawdex, u :f'ta' l--Universita' Tal--(.~,roqq)l984

85

Lija Fireworks lactor&t S1Jectacle at l'1onte Cc:tro The rrimew 4-8-83

Folklore Museum at the Ci tadel. The Times 26 Nov.1983

Feasts and Rituals in Europe Edited Adrianus Koster, includes

I Growth of Popular Ri tuals in Malta I J:::remy Doissevain.

University of Amsterd2.n1, Netherlands. 1984

Life in Desieged Valletta,A Contemporary Report of 1800

Can.A.ZalJ.1i'.lit Gabarrettc:t. The Sunday Times,15 Jan. 1984

L-Imsida mc:tl-Magna taz-Zmien. Kilin In-Taghna, 9 Jannar,1984

Folklore Society Issue The Times, 9 Nove~ber 1983

Maltese Folklore Review (on L-Imnara).J.Cassc:tr Pullicino,

The Sunday Times, 11 March 1984

Artisti tal-Karik.aturi,Seklu 20. Kav.Raf. '30nnici Cali 1

Leben is-Sevv',;,ra, 10 Marzu 1984

Do-Re-Mi---l,-ant u Loghob tat-Tfal Haltin~llJo.l;lCotba l'Ierill.1984

Marian Art During the l'7th and 18th Centurjes' edi t. Hario I3uhagiar

1984

Marian Devotions in the Islands of Saint Paul(1600-1800)

edi t. Vinc ent =~org. 1983, HistoricE\.l Socic ty •

Kalen~arji ta' nteress folkloristiku. (ara pagna 94)

Hemm il-hsieb li nergghu nistampau xi

numri Qghoddija ta' L-Imnara ghax kellna

bo,::;ta ta.lbiet. Dav:k li ld tbu ghal nUE1ri

li f~)iccaw, qeghdin fuq il··Lhsta' biex malli

dan iseeh jircevuhom. Izda hamm bzonn ta!

fti t de1:'fmien ghax he:mn xi problemi li jridu

jintghelbu.

86

XI ATTIVITAJIET TAL-GHAQDA TA1-FOLKLOH

Fl~Imnara Nru 7, (Vol 2 Nru 2) kienu dehru it-tifsiriet

u l-ista~~rpi ta I tletin inkvJO.tru E1'Pingijin ninn Guido Lanfranco

li juru e:pisodji tal-Folklor Malti. Da\;rn kienu so.ru wir ja

fil-Muzew Nazzjdnali to.l-Arkejologija, il-Dolt, nis-17 sa 1-24

ta I SetteElbru 1983. Tqassmet ukoll lenflet chrnrho., li qed

tigi in1:>:1uzn vlkoll f I do.l1 in-numru ta i 1·- Ir:mo..rC1..

Hamsn u ghoxrin rninn dmvn l-inkwatri iffurmC1.w parti

minn wirja ohra li saret f'Ottubru 1983, taht l-awspici tal­

Ghaqda tal-Folklor, bhalo. mistiedna tal-Hobbies Socioty. Il­

wir ja sarot fis-sede tal-·Hobbies Society, 102 Triq id-Duluri,

Il-Hamrun. Ghal din il-wirja ukoll tqassmet il~afletl, li

kop ja taghha qed tidher f'dan in-numru ta' L-Iono.ra.

Dawn l-inkwatri li dehru f I dan il-wirjiet, intwereVl ukoll

fl-ahbarijie t to.t-televizjoni u r-ro.dju loko.li.

Fil.-prograr!1L1 tar-ro.dju lokali, ilArti HD-dwarna\! is-Sur

Guido Ls:.nfrnnco gie.. intervistat ninn CarEHm Caccopardo Mariani

dvmr il-wirjo. tal Settt.'nbru msemmija hmiTl1 fuq, flSottonbru 22.

Fit-30 te.' l\Tover>.bru,1983, fis-serje IrGhaqdiet Voluntzl.ri

Mo.ltin\l, biripettzzjoni t-2 ta' Dico:~}bru, Is-Sur Guido Lanffanco

gie intervistat minn Josette Von ockdorff dwar l-Ghaqda tal-

Folklor u l-attivitajiet taghha.

Fit-13 ta? Ho.rzu, 198L~ Guido Lanfranco ghamel tahdita

bit-taljan lill-istudonti taljani li zaru Malta taht skGma ta'

bdil bejn studenti Maltin u Tal jani fin-New Lyceum,Msida, dwar

il-folklor Hal ti mqabbel.. ma l dak f~'1.1jo.n.

Hemm il-hsieb li jsiru wirjiet ohrajn f'qasir zmien.

Tahdita li kellha ssir dwar Medicina Popolari fl-Imghdddi

Ghall-Kura to.t-Tfal, giet imhollija ghas-seno. d-diohla wara li

ma setghetx issir f'Ottubru 1983.

Jekk ik.un hemn xi hndd li jisto. ji tkel dwar xi as-oett J.

folkloristiku, ghandu javvicina lis-segrGtarja.

87

DRAWWIET TAL FUNERAL I rnill-Knv.Rafel Bonnici Cali!

~V3.r'J._ li lxb.bt QHar IIDr;WH;iet li S:Jiccaw jev! Intilfu\\

fl-·lmn3.ra tal-1982, nixtieq li is?a nk.CYl11}Jli bi func:ro.li ta i

dari, li kienu jsiru mill-imsehbin ta'

mejjet.

ghaq~iet jew hbieb t3.1-

L-ewwelnett nixtieq n~hid, li l-funerali dejjem ~ienu

xie d8. ta' kemm 8E~tghu jonfqu l-familja jev,[ hbieb t:::~l-mejjet.

Ghalhekk nibdew rni onja. Inhallu barra il-hlas zghir

dovut lill-kleru li jwassal il-mejjet ghad-difna, u dak kollu li

jsir skond il-liturSijn konuni li hi ghal kulhadd xorta, ghani

jew fqir. I differenza kienet fix-xoghol li jiehu is-

sagristan, jow ahjar is-servjent ~eta l-fa0ilja tal-~ejjet tord­

nal11 j gha tti t- teiJu t t;",l·-rrte j j Gt bil-kutra tal-bellus, jixghel

ix-xemghEl t

Sagra, u t-tizjin bl-ar8i t3.1-familja mal-erbgha xernghat ta'

madwar il-mejjet, ghax b'xejn ma jsir xejn, u dan is-servjent

irid jithallas ta' xogholu bhal kull ha iem iehor.

Dwar l-··c:u:--mi t ,'l , mai2l:-xeinghD, dawn kienu jsiru fuq kartun

kwarlru ~war xibrejn gholja u xibor 11 nofs wis a'; tnejn minnhom

ki.pn ikollhomxin[;utin fuqhom ras u ze 1i rg ghadr:1iet tal-mevJt,

ims3.11bin u ~arbuta bleoff vjola, waqt li t-tnejn l-ohra kienu

jkunu pingu tin 151-D.raldika tal-mej j et, li aktarx kienu jl\:unu

lesti minn zmien qabel, minn ~ittur imqabbad minn xi hadd tal-

fcuililJ'a. D' l l' t 1 11 l t tl l" ln --arlll8·nene u \:0 a~ arx\:.un -"J.steEi bhal dik li kienet tkun mj.nquxa fuq il-qabar tal-f,::.milja.

Il-faldrapjJa, jigifterj, il-kutr8. sewcltl li tghatti t-tebut, kienet isservi, bi E']X erbgha h bie b tal-·qalb tal-:ne j j et, Id enu jZ0mmu t-truf taghh~ blsinjDl ta' qima, flok li jgorru li11-

mejjet huma stess, Ghax il-mejjet kien ikun merfugh mill­bekkamorti, bi h18.~"'.

88

L-ghonja kellhom s~iza aktar kbira, ghax il-hbieb tal­

mejjet, meta jigu ghall-funeral, kellhom id-dritt tal qasba harir

iswed biex jgha~lu ie-coff fuq dirghajhom ix-xellugija u coff

iehor mal-ka))ell; dan il-harir kien jissejjah mustaxija.

In-nisa ftit li xejn kienu jiehdu sehem fil-funerali, izda

r~awk li jigu, qraba u hbieb mistiedn8, kellhom id-,~ri tt ta'

libsa tal-harir ir:-:;wed, ghonnella shiha. De:.',n kien Ghadu jsir

sa mi tt sena ilu, sh:ond i t·-tradi7.zjoni, li kien jaJE.' minn niesu

in-nobbli lV[onsihjur Giuse')")i i\.!:\':l'] Bologna , li kien taghni dan

it-taghrif interessanti ID ta sar jaf kemm kont ninteressa ruhi

fl-istorja u l-folklor Malti.

Hag'ohra li kienu jaghmlu kgmm l-ghonja kif ukoll il-foqra,

kienet li n-nisa kienu jlestu l-libsa tal-kefen komplita b'kollox,

sal-kalzetti u l--velu t::c i fuq rashom, u jerfghu h:.ollox illi twi go

kexxun. Ommi kienet ukoll lestiet davvn il··hwejjeg. IVl' ghandniex

xi nghidu li gh2.t-tfal taht l-ghaxar snin, u xebbiet, il-bekka­

morti kienu juzaw ie-coff abjad, izda l-fal~r~~~a ta' fuq it­

tebut kienet tkun baġ·da ghelt-tfal, u hamra ghax-xebbiet. Dan

l-uzu wansal biex c1a\~ tal qalbhom hazina, jghiru lix-xebbiet

li I!ghad igorruhoY!1 fil- faldra'J'ia hamra ii jigi fi(3ri li ma j si bux

ji7.:::,ewgu.

FJilll-funerali ta' l-ghonja, kien ikun he'rlll"ll, minbarra l-epba

bokkamorti, ragel liebes bhalhom, izomm bacil bi 3kutella tal­

metall, f'nofsha bil-faham u neens jaqbad, biex ifewwah il­

knisja, kif u1'\.011 it-triq li minnha jghaddi il-mejjet. Dan ir·­

ragel kien jimxi wara' ras it-tebut.

Uzanza ohra tal-kbarat kienet li it-tebut kien jitqieghed fil .. ·knisja fuq Zel,ig stri )::>::>i u targa wahda tCl I l-injar1 jekk ikun

qassis jew ~J rof8[~sjonista, izd,3. jekk kion ikun kap;Jillan jew

nobbli, kien ikol LU zewg targiet taht l-istri 1)~)i. Tlitt targiet

kienu jsiru biss gh~11-isqof jew ka~ tal l-istat, izda ghall­

Gran 1'1astru, Idf ukoll gh Il-isqof jew ka;) ta' l-istat, kien

jintrama wkoll il-Ka~pella ~rdente, s~eei ta' tron b'mitt xemgha.

u ':;1

Fdalijiet tal din il-Ka~pella Ar~ente ghadhom jidhru fil-muzew

tal-Kon kattidral ta' San Gwann il-Belt.

Met2 kien isir funeral wara' li l-mejjet kien ikun ga midfun,

bhal meta jsir eghluq ix-xhar jew z~ieTI iehor, kien isir l-armar

tat-tubru finofs il-knisja li kipn ikun s~eci ta' tebut vojt, fuq l-istri~~o, atti bil-faldrappa, u mdawwar bix-xemgha,

bhallikieku kien hei!1l;1 il- Y1ejjet ta,:3sew. Dawn l-uzanzi

nqatghu wara l-Koncilju Vatikan 11, u flokhom dahal l-uzu tax­

xemgha tal-Ghid il-Kbir, il-blandun, li jit~ogga hdejn ras il­

mejjl':)t, li jittc::xnGl l-qawma tal-mejtin kif ',ien irxoxta Kristu.

Il-131andun ifisser KrLc;tu Rxuxtat. D.ehlet ukoll id-drawwa li il-qassis jaghmel omelija qasira dWRr il-mewt u l-hajja li

jiptenna l-bniede~ fl-eternita'.

Nibu issa ghall·-funE:'rali ta I l-imsehbin fl-ghaqdiet tal-kazini, Baned, reg nti, ecc.

Dwar l-imEjehbin fi fratellanzi religjuz1h ga l\:Onna tkell­imna fl-Imnara ta 1982; meta l-fratell kien iaut, u jkollu l-akkumpanj CU11ent tal- fra tE; lli b i standard, f' . gr3'. se;m1eJna, u fl-istess waqt kien ikun imsieheb banda bhala bandist, kien ukoll ikollu il-banda ddoqq marci funebri mid-dar sal-knisja

jew sael-difna, u war~jh il~ollu wkoll l-i standard tal-banda miksi bi filoxx iswed merfuh minn bandist bl-uniforni tal-banda; xi

drabi 1vkoll kienu jL3siehbu fil- funercl.l, r.c:l.)~)rezente,nti minn xi

baned ohra hbieb tal-banda li tkun iddoqq. B'hekk, dan is­

sem';Jlici bandist kiEm ikollu funeral r1eQ s ta I f1"::.nprCll J' (0';1 c:>ktC"lr -~ jl. 1. ... '- c> '--' ~~ , '-' ."_ lA _ .:.'-. ,

bl-akkmmanjaE18nt ta v bosta nies u stancla.rc1i. DaviTl1 il-funpre.li gwa)~)i kienu gh"dhom j_sir1h f' Hal Tarxi en. Ze j tun, Zabbar, ir-R2hal Gdid u l-Kottonera u mkejjen ohra, sa qabel

it-tieni gwerra dinjija, u jien li qed nikteb kont kemm il-darba

nakkumpanja fil-funerali ta' bandisti bhala ra~~rezent2nt tal­banda Annunzjata, billi sa rninn zoghziti kont rne~bru tal-Kumitat. Il-mewt ta' bandist, ki~ ukoll ta' imsehbin ohra tal-kazin

kienet tigi mhabbra billi tittella' l-bandiera mezz'asta fuq

l-arblu tal-kazin , differ 'nti rninn meta kien itejjeg u jtellghulu kuruna tal-n ard.

90

Nigu issa ghc:tll-funerali tal-~)ulizija, suldc;'l.ti, bahrin, u

servizzi ohrajn. Il-korp tal-pulizija ~lllu banda tieghu,

kif ukoll kellhom ir-regimenti tas-suldati 1'110.1 tin u Nglizi. Ghal­hekk, minbarra l-ah:ku:cnanjament tal-kleru li jgorr il-mej j et ta I

dawn is-servizzi, kien ikun hemm ukoll il-banda u kontingent

zghin mill-membri tal l-istess servizz. Id-diffsrenza bejn

il-funeral tal-Pulizija u dak tas-Servizzi kienet tkun zghira; Il-katavru tal-pulizija kien jingarr fuq l-is~allejn minn shabu,

waqt li s8uldat kien jingarr fuq kanun u t-tebut mghotti bil­

bandiera tD.l-Uni.on Jacl-~; jokk bahri, kien jitghatta bil-White

Ensigh. Mill-bqija, ic-coremonja kienet tispicca bid-daqq tal-

'bugle' u jis,iccaw bl-azzarini waqt id-difna. Fl-ahhar nett

il-banda tibda ddoqq marci ferrieha qisu qatt ~a gara xejn ...

kollox jghaddi u jisnicca, il-haj mal-haj, u l-mpjjet mal-

mejjet ... kif nghidu o.hn,,"- l-Maltin. ' ]''lin izi0., li daqk

il-mejtin li kien ikollhom xi midalja u xi unfuri ohra, aktarx

li dawn kienu jitqeghfiu guq it-tebut taghhom, izda tul it-triq

kien igorrhol11 xi habib f1J_q imhadda sewda. Il--)ulizija, bhalmEl

wkoll fil-kaz tal-bandist, il-berritta kienet titqieghed fuq it­

tebut.

Jien rajt bosta funerali kbar, f'ghomri, isqfijiet, prim

ministri, kbarat Inglizi u j\1al tin, izdal-aktc1T li baqa mress­

jonat f'mohhi hu~a dak tal-gvernatur Congrece, li wara! t-tebut tac-comb Iki kellu, mex:3. z-ziemel tieghu bil-mod il-Docl, donnu

kien jaf li sidu miet, ghax mexa rasu baxxa mill-~alazz sal-Bombi;

fl-istess habta kien miet ukoll Ingliz i or li gie Didfun fic­cimiterju ta' JJraxia, li l-kelb tipghu, wara l xi gr::luet, harab minn fejn kien mi::;r,llu11, Ul~Elr huwa wkoll sQc-cimiterju; billi sab i.>l-bieb maghluq baqa' hemm :11itfugh mal l--art jinghi, u 1:10. riedx

iVJarrab, sake'.:l intebal:1 li sidu ma jistghax jinsab aktar.

91

I) RAWvV I ET (JHAWIJXIN LI N(~Nl'GHU JE\if C:,EGIIDIN BIEX

ni nn VI C '.r cm LI VOHI

(NOTA EDrl'OnJA:LI: D:t:'1 hijr;, gabra kl..' infornE:.zzjoni li Victor

Livori kion gontilmont kitibli dwar Gh~wdox f'April 1976, meta

SAr jaf li jL1tc;re,c;r,ani i Fol.klor lokD.li, U L1~:' kc.:llu 1~>0bda hsic'b

li dawn ji~';u iT.·mblil.~t". ti • I zrJa nflok inzo1:11:1ho]] ml.:-::r fughin

gh~ndi, hsibt li j~r ingibhon hawn ukoll biex jistghu iservu

tar. )

nre li numru fnhux hazin tJ. i c1rc,YJwi8t inqatghu

jew kwazi ,!~slu biox jiLq~tghu darba gh~l dejjem ~ill-gzira ta'

In~nuqqas taghhon iniss(,l finn li nift.:J:ru xi uhud

mi om bi 8pi(;d il-~qD.lb.

marbutin mal ceri fosti, jow xhur, in- as taghhoQ inh08suh

Ir-Randan f'Ghawdex J..lu dr:Hf\:rict li i t-tfi~l t211um ma

j fux bihom .. .tulu l-Ghawdxin kionu jGumu u jevitaw b'kull mod

i di vertil:k,nti.

sa kienx jiokol sa n~

iklc:::. ta' filghaxij:::..,

jixba • I nfDtti,

Yr OZI..)!;1Dju, wiohed

cca l-kbira ta'

l-irgiol ki LU jiznu . rt hobz qabel ma jibdew jieklu filghaxija.

i hekk t;:L,nu jh:un1.l. z{;l.}.ri li Y'1[) ji ckl ux [~kt~.lr nLLli jn1is8hom.

Uzanza ohra fi en ir-Randan ki3nut li nies kienu

jsajru l-qastan. Dan kionu jhawruh b'hafna affariĦi~t bhalma

hU1:1a rand, cikkul,aL::, u t,:-~cci t~\ qronfol.

Ki0n ukoll fiz-znien Randan li kull 191Elxija, fti t

q (:ll l-J\.ve 1'1,:;trija, fiF;~f::;uq t9.r-l-=labat, 8C:v~T\J(Lsew fejn illur;l

ibiegħu il-hut, ,nu jr\.qlu l-f tajjar. Din ic1~clr2FI1'Jc1, li ilha

li nqatghet ninn qabel lI-gwerra, ki[not tqSAeW intLressunti.

L-ewvifelnett kieD.u jarr:larJ xi mnejjed jew Fuqhom kianu

juoggu xi spititier~ jew tnejn, b'tagen c1aqshiex fuq kull wahda

92

minnhom. Fuq mejda Qinnhom kienet tintghn.gen l-ghagina,

tinfetah u titqatta' bcejjec tondi, u kull bicc2 kienet tintefa'

fit-tagen biex tinqela fiz-zejt jaghli. In-nies li kienu

jgha':11u l-lkkla dal,;;: il-hin kienu jmorru bi8x jixtru ninn dmvn il-

f tajjar hekk kif i1'.unu shan. L-is]Jiza kic,net tkun zghiro.,

ghax bi tliet habbiet kont tixtri \ffihda j0W tnejn. Darra dawn

kien ikun her;nTI il-karretuni u l-qnstan. Halli jibda jidlam,

fejn is-Salib tat-Ti,grijo., ir-Rabat, ki(,n jip-008tja ruhu V:figi t

karawett jew Jzaru x-xih. Kull wiehed minn da~n kian ikollu

k2rrettun armn.t bi1-hi'l::'.ra. Fuq il-karrettun kien ikunhel1m

kenur bid-duhhD.n hiereg 1:1innu, xke j j er bil.-k[~rmJ(:ott, fu1 u qastan j

X'hin 111'1 kienx ikun hCE:l nies jixtru,kc;1:1l1 Wigi, kif ukoll Dzaru,

kienu joqghodu jrewhu l-kenur biex jibq~ jaghti s-shana. Kienu

jrewhu bVqisu palju tond ta1-gummar. riln1-lasta to.l-lwrrettun

kien ikollhoQ fanal bix- biex jixgheluha x'hin jid1am sewwa.

Fuq i1-kenur jieTIu jixhtu gozz qastan bi0x jinkala ruhu bi1-MO

il-mod. riets l·-qoztro. tieghu t1xxaqqaq, l/:ion ikun sar glv

B'sitt habbiot wiehed kion jaghmel festa, kien jiT.11a zewgt

ibwiet u ~l1il1-· idUQ nofs siegha biex it6~mu. \ligi u Bzaru

kienet l-gbenn. taghllOE1 jinkaljaw u b I h.::mgr,:J. dnqf3hiex jghm,tu:

\iJahraqlel i.dek il-q an bnin! it

DraVJVln helwi'. li kienet tasseVf to.ghti pj.?~cir ldenot dik, li

malli tgho.ddi x-xitwa xi rgiel li kienu jhobbu l-ghana u d-daqq

ldenu jingabru xi sie:ghe ne,ra 'lra I L-Lnviet f l-:)Of:t {;lj_fticgem ninn

qabel, u ninn l1e%~1 jibdew id-dawra taghhoL1 Dar-Habat. X I aktarx

li kienu jkunu zewg gh'3.l1l1ojja, w1ched bil-D?clolina jev! kitarra,

u iehor bl-orgni ta' l-idejn. Barra x1 ghanjiet Maltin, gie li

kienu jcloq~u xt kanxul1.ettt

Luc i j all, iil',la':lElo li, u ohr:::>. j n.

jo.ni l:'laghruftn, bhalm3. ldenu rlSanta

Aktar r:w jghaddi l-hin a.ktarkienu

jingabru rgiel, ghox malli jisimghuhon kieru jitħajru u jin­

ghaq~u magħhon. Kien j1lhaq nofs il-lejl sewwa ne ta dawn

jienu jaslu jingabru lejn djarhom.

Fix-xhar t'Ottubru ghodha tezisti id-drawwa li x'hin jidlam

93

jinghad ir-Ruzarju f'xi postijiet centrali, bhalam huma l-~jazza

San Gorg, u Pjaz?,(] So.n F'rangisk fir-Rabat. Kull sona dejjem

tinqala xi ruh tCljnba li tiehu hsieb biGX din ic1-drD.vf1:!a 1::10. ti.nq-

eridx. Il-persuna li tghid ir-Ruzarju tintasab bilqeghda

fuq xi siggu jew tta f'xi kantuniera qrib il-hniGnet. Is-

sinjal li ser jinghad ir-~uzarju kien jinghata poroezz ta' qan­

piena ckejkna, l-istess wahda li kient turi li waslet il-Glorja.

li tiniJr .. ;,c:;,sjOl12.)';: hi, li fil-hvJienet tal-qrib, id-diskors

ji f, it-tazzi ta' l-inbid jibqghu bla ~insusa, il-~ar tal­

karti ma jintnessx, ghax kull n ikun fil-vicin, irid jow ma

jridB, ikollu jghid ir-Ruz2.rju jew joqghod kwi8t.

Drawwa ohro. li f l Gl'w.v:rc1ex inqaghtet ghal-kollox hija dik tal-

banda wara l-bieb. Tass3W li dik id-drawwo. ki0net tigi sforz il-

h8 te'. l l-crb daqqaqa li kienu jkunu dejjem niclnejhom miftuha

ghall-xi bxara sabiha biex b'rihet hekk j?qighu xi zewg soldi.

1z jibqa l-fatt, li min tkun gi tu tajba, nghidu ahna ghadda

mi ezar:li, sar c~asE;is j8\j assistent, rebah xi kO. 1i!za, c1Gjjom

kion jistenna l-banċL:3. 11/0.1'8 l-bieb. J)j_n il--bc..nc1a akti:'.rx kienet L~iE.;trujJ(;nti

kif:Ilu jkunu Gwfonju, baxx, kurunetta, kornu, u forsi xi saks.

Allura d-c1aqqaqa ki8Du jduru nofs cirku quddiom il-biGb u malli

l-leader jaghti s-sinjal b'idu kienu jibd~w idoqqu. Malajr

ji fu 'O.1i t·-twieq:L qrib l-irjus tan-nies, kurjusi jkunu jafu

ghal-min kienu qed idoqqu, u b'hekk, min kien ghadu ma semghax

bI-ahbar ji.:nc1un::-~ b I kUiT':1 trodd SD li b. tToL:J;: ldun jinze!B:ta xi hadd

vistuz ma kienux idoqqu wara l-bi tieghu, i.z kienu jmorru

quddiGn1 xi CC2 jew quddiem il-knisja. xi ti:l.xxa xorb u

xi erba soldi. ua kienux jonqsu. li1o. jkrmx her"E1 vistu,

ki nu jdoqqu xi 'Zl:wg cl et li kienu ilhoE1 jindaqqu ninn zmien

ZU1'ilZ81l1111 x'hin jaghtuhoL1 il-flUS, kiċ::nu jcloq 'tiJl'-1\c;' jigifit)ri

~L l!{[5'od S,'J.vc: the,; Ki.ng\i, U j3.aIHrraw. B I h::, kL nu jifirhu huma

ghax qalghu xi , ninghir tbatija, u jferrhu lil- tad-dar.

94 U xi nghidu gholI-dik id-drawwa tant sabiha li kuiliili meta

kien jghaddi l-Isqof bil-mixi it-tfal li jarawh kienu jitiqu

l-loghob u kollha bI-imhatra min ibuslu idu. U l-Isqof jimxi

u jbier8k, daqqa jmiss ras-wiehed, u daqqa jitbisseill lil-iehor.

Konna nilElhuh E1inn seba mili boghod; 11Gcj l-Isc~of! Gej l-Isqof!1I

u erhilnn nigru min jilhaq l-ewwel. Min jaf, ta' tfal li

konna, kemm gbidnilu sebghu jew qbadnilu idu b'idojna kollha

trab u tċ"1..jn.

Illum ma nistghux inwaqqfu l-progress. Ghalhekk certi

drawwiet bilfors ~ellhoD jinqatghu. Ghallinqas huwa tajjeb li

niktbuhoEl, gh:Clx hU1li'.::::. tiPici t::;.ghna l-GhcJY!dxin, u jc.ghz.luna minn

nies te' nrtijiut ohra.

KALENDARJI 'rA' NTE,~l~SS F'OLKLOfn STIKU

Kalendarju msejjah DGHAJJ J1ALTIN 1984 hareg mill-Union Press,

u juri ha;ces staii1;Ji bil~kulur ta l dr~h,::"j jes Hal tin, minn pi ttura ta' Edward Caruana Dingli.

Kalendarju iehor hareg mill-ProMotions Services Ltd, imsejjah

i'Ii\LTES.E CAJ DAn juri. [~i tt stampi bil-kulur d1i!ar Hal ta

fil-bidu tas-,seldu t 'issa, minn water colours i G. VIDn Brockdorff.

F i fJIe j ju 1981-h Dickc;ns Li brcAry i p;Jroduciet K:-J.lendar ju 1985 imsej jah l'lALTESE rmnI'I'LGE ----MALTA 'r elF' THE CEH'rUny

li juri tlettax ir-ritratt black & Bhite uru asryetti mill-

hajja Maltija fost in-nies komuni karatteristici taghna.

( )