KAġ (ANTALYA) AĞZI

Ramazan BÖLÜK*

Öğrenci (YL), Erzincan Üniversitesi-Sosyal Bilimler Enstitüsü

Özet

Türk dilinin ses yapısını anlamak, sadece yazı dilini incelemekle mümkün değildir. Türk dilinin yerel ağızlarının

araĢtırılması ve incelenmesi anlaĢılamayan birçok noktaya ıĢık tutacaktır. Ağız çalıĢmaları doğrudan Türk dili için kaynak

niteliği taĢıyan veriler olmakla beraber, etnoloji, etimoloji, sosyoloji, tarih, folklor gibi birçok bilime de dolaylı olarak katkı

sağlamaktadır. Bu bildiride Antalya ili KaĢ ilçesi ağzı üzerine yaptığımız çalıĢmanın sonuçları yer almaktadır. ÇalıĢmamızda

metod olarak dar saha yöntemi seçilmiĢtir. ÇalıĢma kapsamında Antalya’ya bağlı KaĢ ilçesinin belde ve köylerinin tamamına

ulaĢılıp ayrıntılı derleme yapılmıĢtır. Ancak bildiri, KaĢ ağzını temsil edebilecek 7 köyün derleme metinleri ile sınırlı

tutulmuĢtur. Bildirimizde, Antalya ili KaĢ ilçesi ağzının özellikle fonolojik verileri üzerinde durulmuĢtur. Ayrıca bu fonolojik veriler Anadolu ağızları ile karĢılaĢtırılmıĢtır.

Anahtar kelimeler: Ağız, Anadolu Ağızları, KaĢ Ağzı.

Abstract

THE DIALECT OF KAġ (ANTALYA) Understanding the phonologic structure of the Turkish language, is not possible to examine not only the written

language. Investigation and examination of the local dialects of Turkish language will shed light on many points that can not

be understood. Dialect studyings are directly resource of Turkish Language. It also contributes other disciplines such as

ethnology, etymology, sociology, history, folklore and etc. This paper includes subsequents of compilation which is

compiled from KaĢ (district of Antalya) and it’s countryside dialects by us. It is used narrow-area method while compiling.

Our compilation study contains detailed compiling dialects’ all towns and villages of KaĢ (district of Antalya); but it also

limited only seven villages that are represant the district’s dialect. It is examined phonologic data of KaĢ’s dialects; and also is compared this data with the other Anatolian dialects.

Key words: Dialect, The Dialects of Anatolia, The Dialect of KaĢ.

1. GĠRĠġ

KaĢ ilçesi Batı Akdeniz bölgesinde yer alan Antalya’nın en batıdaki ilçesidir. 1 merkez, 5 belde

belediyesi ile 48 köyden oluĢmaktadır. 2231 km2 yüzölçümü ile Antalya’nın 4. büyük ilçesidir.

Doğusunda Demre, kuzeyinde Elmalı, batısında Muğla’ya bağlı Fethiye ilçeleri ile çevrilidir. Adrese

dayalı nüfus kayıt sistemine göre 2007 yılı itibariyle ilçe merkez nüfusu 5.922, kasaba ve köylerin

toplam nüfusu 43.707 olup KaĢ’ın toplam nüfusu ise 49.629’dur.1

Sahil Ģehri olan KaĢ’ın neredeyse her köyünün yaylası mevcuttur, bu yaylalarda yaz kıĢ yaĢayan

insanlar da vardır. Sahil bölgesinde yaĢayan halkın çoğu yazın Gömbe kasabasına, Sütleğen köyüne,

Elmalı’ya veya Elmalı’nın belde veya köylerine gider, bu durumun ilçe ağzı üzerinde etkisi vardır.

Leyla Karahan, Antalya ağzını Batı grubu ağızları içerisinde göstermiĢtir. Bu grupta da I. alt

gruba dâhil etmiĢtir. Bu grupta bulunan diğer ağızlar Afyon, Aydın, Balıkesir, Bilecik, Burdur, Bursa,

Çanakkale, Denizli, EskiĢehir, Isparta, Ġzmir, Kütahya, Manisa, Muğla, UĢak ve Nallıhan (Ankara)

ağızlarıdır (Karahan 1996, 2 ve 117 ).

KaĢ ilçesinin bütün belde ve köylerinden toplam 66 kayıt alınmıĢtır. Bazen aynı köyden veya

beldeden birden fazla kayıt alınmıĢ ve çalıĢma zenginleĢtirilmiĢtir. Bu yazıda ise KaĢ ağzının

karakteristik özelliklerini temsil eden 7 kayıt seçilmiĢ ve incelemeler bu metinler (KaĢ merkez,

Bayındır, Çamlıova, ÇeĢme, Gökçeyazı, Kınık ve YeĢilbarak) üzerinde yapılmıĢtır.

2. SES BĠLGĠSĠ

2.1. Ünlüler

2.1.1. Ünlü ÇeĢitleri:

Bütün Anadolu ağızlarında olduğu gibi KaĢ ağzında da, yazı dilinde kullandığımız sekiz

ünlünün haricinde, farklı boğumlanma noktaları nedeniyle yeni bir kimlik kazanan ünlü çeĢitleri

vardır. Bunlar: á, κ, å, ä, ė, é, ∩, í, ⌂, ♠, ó, ʼn, ●, ú ünlüleridir.

ramazanboluk@gmail.com 1 (bk. KaĢ Kaymakamlığı 2009 ilçe birifingi; http://www.kas.gov.tr.)

“a” ünlüsü ve çeşitleri (á, κ, å):

á: yátā, yáş►ėrin, yáyļamız, yápartık, bendán, háh, d▪yóllár mı, bilmám, hání, áşşă;arısı,

máşa╧at, tėláfan, áļļáh, mėsel ►á, bahçásinne, anám

κ: κnaCīm, tκraf, çκ╧aļ, sorκcañ, bκ╧aļım, zκman, çı╧κcañ, nκhaļ, hėrκļda, vκļļa, to╧ıļκşca╧,

cκnım, tı╧ırκyán, amcκ, burκļamiş┬zdir, rκmazan, óynκmayá, hκn►κ, borκ

å: åsgere, ∫åļļă, bʼnrdå, båbκļā, borå, zobå, to╧turå, ordå, då∫ar, ∫å╧ıt, şåmıñ

e ünlüsü ve çeşitleri (ä, ė, é ∩):

ä: gänşl┬m, ävē∏dik, äkmeCik, ►ät, täPbeTiñ, äyiriyóruz, äyir, äkin

ė: zėnātıļa, vėrsin, ėtCēs, gėşgin, pav╧ıríyėrdi, ėdiyė∏├, bėĢine, yáş►ėrin, ş►ėler, sapıd►ėn, gėcede,

yėñgē, gėdiyėri, kertiyėri, ūraşíyėr, bil►ėm, ėndē, nėd►ėn, sor►ėn, görm►ėñ, gėçinėm, ėdiyėrdig, hor►ėşdim,

ba╧ıyėllerse, vėriyėller, pėynir

∩: hönd∩, olíy∩ri, düş∩rsiñ, duruyórúnæ∩mme, äyiriyóruzæ∩∫eli, g∩şd♠, ▪l∩, ▪r∩tmen

é: nédelim, héy, dédi, yú∫arl►éyóruś, bʼnşvér, dédi, nėréye, sul►ėyén, şéyimden, gösderiyéllár,

çéşid, gelécek, Tŭtu╧l►ėyéller, hazırl►éyóñ, yémeK, yátam►ėyén, deliniyér

ı ünlüsü ve çeşitleri (í,⌂ ):

í: yáylım►ímiş, pav╧ıríyėrdi, ayín, hayílļısı, sayíbı, íz, çaļġ►íle, mahílleye, dokíllerdi.

⌂: ta∫►⌂mı, da∫⌂ļ, aş⌂∫dæar╧adaş, ġaçır⌂∫⌂

i ünlüsü ve çeşitleri (♠ ):

♠: dür♠ye, lėñg♠bi, p♠şman, vėm♠şler, ♠kæüş, ►ėç♠∫yór, kötüleş♠∫♠riP, g∩şd♠, b♠, ♠şdé

o ünlüsü ve çeşitleri (ó, ʼn):

ó: yó╒ŭdu, ótürdü, óküś, hóñelere, tėlevizónde, b►óle, ócārıcīm, ∫óyĭn, óñe, cóş, çórúm çócúm,

óyún, olúyóru, ėdivėriyóñ, d▪yóllár, buļunuyórdú

ʼn: ʼn╧arı, yʼn╧, ġʼnyduļκr, nʼnļCκ╧, sʼnñurŏæoļdu, ʼn∫adan, bʼnļļu╧, laylʼnnnarınĭ, ʼnrdan, dur►ʼn

ö ünlüsü ve çeşitleri (●):

●: b►●le, ●leli, d●necēñ, ●zger, ●zdenidin, k●yünde, d●∫ērdik, ●tākáden

u ünlüsü ve çeşitleri (ú):

ú: yólcúlúk, olúyóru, ġoyúnum, ōlúm, buyúr, músāyíd, şú╧úr, çócúm

Tablo: KaĢ Ağzındaki Ünlüleri Gösterir ġema

2.1.1.2. Ünlülerde Uzunluk Kısalık

KaĢ ağzında birincil uzun ünlü olarak adlandırabileceğimiz ünlülerle karĢılaĢtık. (g►ėl-, āļtın vb.)

Bunun yanında metinlerde tespit ettiğimiz uzunluk ve kısalıkların bazısı muhtelif ses olaylarıyla

açıklanabilir.

2.1.1.2.1. Aslında Uzun Olan Ünlülerin NormalleĢmesi

Türkiye Türkçesinde, aydınların konuĢmasında yabancı dillerden, özellikle Arapça ve Farsçadan

alınan kelimelerdeki ünlü uzunlukları korunur. KaĢ ağzında bu ünlülerin bazıları kısalmıĢtır. sayíbı,

dėne, cahil┬n, namaz, a╧rabasĭ

Bazı uzun ünlüler de muhafaza edilmiştir. músāyíd, şādiye, nas┬b, mücādelĕ

2.1.1.2.2. Aslında Normal Uzunlukta Olan Ünlüleri Kısalması

KaĢ ağzında kısa ünlüler çeĢitli fonetik sebeplerle açıklanabilir. Ünlüler vurgusuz durumda ve

çabuk konuĢma sırasında kısalma eğilimi göstermektedir (Doerfer 1989, 5). derdiñ├, hėd├, ba╧aļĭm, fetiyel├le∏, esg├, işdĕ, vard┬d├m, baş╧asınĭ, gėd├P, güççǖñ m║, durumŭmuz, ben├m, canĭm, ġārĭ,

báyramĭ, yánĭna, zamānĭnda, yá╧ĭşanıñ, hordayídĭ, yárısınĭ, ġarĭ, yápaļļāTĭ, parasınĭ, başġă, ġaşdı dă,

tarafļardă, bórļardă, dāļardă, haticĕ, ben dĕ, güççǖñ m║, büt║n, öp║yĕ, ümüs║n, k▪l║le∏, dü╒ün║

Ünlüyle biten bir kelimeden sonra ünlüyle baĢlayan bir kelime gelirse birinci kelimenin

sonundaki dar ünlü kısalır. un►ílĕæėtCēs, ėy├æ▪l►ėse, sʼnñŭrăæunŭæoturd┬dik, pıravĭæėt, dăæasκz, ʼnļdŭæ●leli

Yazı dilinde düĢtüğü hâlde KaĢ ağzında r ünsüzünden sonra korunan ı ünlüsü bazen kısalmıĢtır.

varĭsa, varĭdı, marĭdın, durduruļarĭmış, ġatırĭnκ, ırκmazanĭļa

2.1.1.2.3. Hece KaynaĢmasıyla OluĢan Uzun Ünlüler

Bazı ünlüler iki ünlü arasında yumuĢayıp eriyerek bu iki ünlüyü bir uzun ünlü biçimine sokarlar

(Doerfer 1989, 24). Ulamayla meydana gelen Ģekillerin çok sık görüldüğü KaĢ ağzında, bahsedilen

uzun ünlülerin bu Ģekilde oluĢtuğu söylenebilir. Özellikle ļ, ╧, r, ğ, n, y ve h ünsüzlerinin erimesi, uzun

ünlülerin ortaya çıkmasına neden olmuĢtur. yátā, ba╧ām, ʼncāmı, ătκcān, çārıļaca╧, aşşāda, buncāzım,

ba╧sā, āb►ėniñ, āç, ekmēmi, dizlēm, gėçilēñ, bāl►ėri, ▪türtǖnte, güççǖ, göklǖ, götürdǖ, nėneC┬m,

ėrkec┬nde

2.1.1.2.4. Ünsüz DüĢmesiyle OluĢan Uzun Ünlüler:

KaĢ ağzında kelime ortasındaki f, ğ, h, k, ╧, l, ļ, n, y ve v ünsüzleri düĢerken kendilerinden önce

gelen ünlünün uzamasına sebep olurlar. sorκcādıñ, sκbāļa, ĭrāmatļı╧, bāl►ėri, mērκbā, āşam, sā╒oļ, dāda,

sā, ġāri, āb►ėniñ, bēki, ʼnlēdik, gėtCēdim, hēbe, ōļunŭñ, dōdum, bōçκļar, sōra, ōsun, s▪le, b▪le, ▪lenner,

▪k►ėyle, çamļık▪, d▪m►ėller, ▪süz, ǖküye, ┬san, ş►ėl┬miş

Bir de kelime başında g ünsüzün düştüğü durumlarda uzun ünlülü kullanımlar söz konusudur.

finikeyĕæ►ėdiyė∏├, ėvelk├æǖnde, sκbāļăæ►ėtCen, oræ►ėtdi, nėrĕæ►ėtdi, ʼntelĕæ►ėdiyórŭ

Bunların dıĢında -ince zarf-fiil ekinin ilk ünlüsünde bir uzunluk göze çarpar. Bu uzunluk önce

olumsuz fiil tabanlarına gelen ekte hece kaynaĢmasıyla oluĢmuĢtur (Aydın 2002, 15 ve16 ). KaĢ

ağzında ise bu ekin ünlüsü tamamen düĢerken olumsuzluk ekinin ünlüsünü de uzatmıĢtır. oļm►ėnce,

gėlmēnce

2.1.1.3. Ġkiz Ünlüler

Aynı nefes baskısı altında boğumlanan (Gemalmaz 1978, 119), bünyesinde iki ünlü bulunduğu

hâlde ayrı hece meydana getirmeyen fonemlere “ikiz ünlü” diyoruz (Ercilasun 1983, 61). Ġkiz ünlüler

Türk dilinin yapısına uygun düĢmediğinden (Caferoğlu 1989, 18) standart Türkiye Türkçesinde alıntı

kelimeler dıĢında ikiz ünlü yoktur. Ancak Anadolu ağızlarında kelime ortasında bazı ünsüzlerin

düĢmesi sonucu ikiz ünlüler meydana gelir. KaĢ ağzında -ğ-, -y-, -h-, -ñ- ünsüzlerinin düĢmesi sonucu

oluĢan ikiz ünlüler vardır.

2.1.1.3.1. Yükselen Ġkiz Ünlüler

KaĢ ağzında -y- ünsüzünün yumuĢayıp erimesiyle oluĢan yükselen ikiz ünlüler görülür. kü╒e

2.1.1.3.2. EĢit Ġkiz Ünlüler

Bünyesinde aynı türden iki ünlü barındıran ikiz ünlülerdir (Kalay 1998, 21). KaĢ ağzında eĢit

ikiz ünlüler -ğ-, -y-, -h- seslerinin erimesiyle oluĢur. da╒a, na╒al, sa╒ar, ba╒aļıyá, sütle╒enn├, be╒enm►ėr├,

do╒omļŭ, oļdu╒unda

2.1.1.3.3. Alçalan Ġkiz Ünlüler

Alçalan ikiz ünlüler KaĢ ağzında -ğ- sesinin erimesiyle oluĢur. ba╒ırı╧a, da╒ıdırdı╧, ça╒ırıdı╧, so╒ūl,

so╒uca╧, yo╒udu, yá╒ı

2.1.2. Ünlü Uyumları ve Ünlü BenzeĢmeleri

KaĢ ağzında üç farklı ünlü uyumu vardır:

1. Büyük Ünlü Uyumu (Önlük-Artlık Uyumu)

2. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)

3. GeniĢlik-Darlık Uyumu

2.1.2.1. Büyük Ünlü Uyumu (Artlık-Önlük Uyumu)

KaĢ ağzında büyük ünlü uyumu hemen hemen yerleĢmiĢ durumdadır. Hatta yazı dilimizde

uyuma girmeyen bazı alıntı kelimelerle büyük ünlü uyumuna aykırı bir kısım ekler, KaĢ ağzında

büyük ünlü uyumu etkisi altına girmiĢlerdir. Ancak bazı eklerin bünyesindeki y ünsüzü bu uyuma

aykırı Ģekillerin ortaya çıkmasına sebep olmuĢtur.

Bölge ağzına çeĢitli nedenlerle girip halk ağzına yerleĢme imkânı bulan Arapça ve Farsça

kelimelerin bir kısmı dil benzeĢmesinin etkisi altında kalmıĢtır. Bu benzeĢmeler ilerleyici ve gerileyici

olmak üzere iki yolla meydana gelirler.

İlerleyici Benzeşme Yoluyla: hātCá, vazıyátıma, va╧ıt, habar, bėkērsiñ, haPıza, ėvleti, mėzer

Gerileyici Benzeşme Yoluyla: mara╧, máşa╧at, dėne, fıļcan, fısdan

Yine yazı dilinde uyuma girmeyen –ken eki, KaĢ ağzında büyük ünlü uyumuna tâbi olmuĢtur.

ba╒ırı╧a, çīrı╧a, çocū╧a, yátar╧an

2.1.2.1.1. Büyük Ünlü Uyumunun Bozulması

KaĢ ağzında Ģimdiki zaman çekimi esnâsında büyük ünlü uyumu, kalın sıradan ünlülere sahip

kelimelere ince ünlülü eklerin getirilmesi ve ince sıradan kelimelere tabiatıyla kalın ünlülü Ģekillerin

getirilmesi suretiyle iki Ģekilde bozulur (Aydın 2002, 18). Ayrıca Ģimdiki zaman ekinin uyuma aykırı

oluĢunu, ekin, nispeten yeni bir geliĢme sonucu meydana gelmesiyle açıklayabiliriz (Mansuroğlu

1988, 89). Yine bazı kelimelerin bünyesinde bulunan ş harfinin inceltici etkisi de büyük ünlü

uyumunun bozulmasına sebep olur.

pav╧ıríyėrdi, ūraşíyėr, ġazıyėr├, çaļışıyėrdim, ba╧ıyėllerse, yáyíyėriz, ╧aļdırıyėri, śatıyėri,

yápıļıyėr├, çı╧ıyėñ, ġaçıvıyėri, a╧ıyė, ġıļıyėriś, ╧ır╧ļadíyėn, olíyėri, ısl►ėyėllar, yėtişdiriyóś, d▪yólļar,

isd►ėvėriyórú, ėdiyórŭ, çözüyórun, burκļamiş┬zdir, yáş►ėrin

2.1.2.2. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)

KaĢ ağzında küçük ünlü uyumu genelde yerleĢmiĢtir. Hatta yazı dilinin aksine bazı kelimeler

uyuma girmiĢtir. y►ámır, sabın, ╧avın, ġarpız, pambı╧, davıl, tavık, fotura, münübüsüle

2.1.2.2.1. Küçük Ünlü Uyumunun Bozulması

KaĢ ve yöresi ağzında, Ģimdiki zaman eki (-yor), çoğunlukla düzleĢmiĢ, kısmen de darlaĢmıĢtır.

Bununla beraber aslî Ģekliyle de kullanılmaktadır. olúyóru, buļunuyórdú, uymúyórú, gėliyór, ►ėç♠∫yór,

isd►ėvėriyórú, dikiyór, ėdiyóru, biliyóru, o╧ūyín, dutmir

GeniĢ zaman eki -ır/-ir yazı dilinde uyuma uygun hareket ederken, KaĢ ağzında uyuma aykırı

Ģekillerine de rastlanmıĢtır. dok┬rdik, dokíllerdi

Yazı dilinde uyuma giren i- fiili -y- ünlüsünün tesiriyle KaĢ ağzında bazı çekimlerde uyuma

girmemiĢtir. oturd┬dik, sütliymiş, sord┬señ

Bünyesinde veya kendinden sonra gelen kelimedeki -y- ünlüsünün daraltıcı etkisiyle uyuma

aykırı kelimeler meydana gelmiĢtir. öti yánna, sür┬ sür┬, dok┬yórŭ

2.1.2.3. GeniĢlik-Darlık Uyumu

Bazı Anadolu ağızlarında karĢımıza çıkan geniĢlik-darlık uyumunun etkisini KaĢ ağzında

değiĢik kelimeler üzerinde görmekteyiz. Fakat bu uyum bölge ağzında birkaç örnekle sınırlı kalmıĢtır.

gėne, yė╒en, dėycek

2.1.3. Ünlülerde DüĢme ve Türeme

2.1.3.1. Ünlü DüĢmesi

Eklerle geniĢletilen ve en az üç heceli kelimelerdeki orta hecenin ünlüsü düĢer. Çünkü Türkçede

orta hecenin vurgusu diğer hecelere nazaran az olduğundan kelime ortasındaki vokalin düĢmesi

oldukça çoktur (TimurtaĢ 1977, 40). boynŭna, nėrden, dėycek, borda, yκnna, ʼnrdan

Ünlü ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile baĢlayan bir kelime geldiğinde, ulama yapılması için

genellikle birinci kelimenin sonundaki ünlü düĢmektedir. ▪læ▪le, b▪læırκmazan, sʼnñŭræırāmatļı╧,

boræineli, sʼnrmæōļum, çaļg┬læişde, ♠kæüş, gėtC►ėdæileri, aļaCı╧dæaşşāda, bæ┬sanıTĭm, horæ►ėşdim

-k-, -g-, -ğ-, -y- ve -r- ünsüzünün erimesiyle yanyana gelen iki ünlüden dar olanı düşmüştür.

dėrmençi, ekmēmi, ʼncāmı, ėvlenecēz, buncāzım, y►ėcēmizi, ġurtaram►ėz, ʼnļm►ėnce, gėçilēñ, dėd┬bi,

bord►ė, ikæǖn, bakėn, biş►ėmiz, bėşş┬ne, ōļum

2.1.3.2. Ünlü Türemesi

Kelime baĢında ünlü türemesi r ve l ünsüzleriyle baĢlayan kelimelerde görülür. ırκmazan, ėrezillik, ıramat, ıļaf, il►ázım, ėrecep, ırātımız

Kelime ortasında veya sonunda çift ünsüz bulunan alıntı kelimelerde, bu iki ünsüz arasına

genellikle dar bir ünlü gelir. pıravĭ, a╧ıļ, ib├rāmıļa

Ünsüzle biten bir kelimeye araç hâli eklendiğinde araya çoğunlukla dar bir ünlü girer.

háyvanĭnan, kėserinen, külünen, hotazínán, ġatırĭnκ

2.2. ÜNSÜZLER

2.2.1. Ünsüz ÇeĢitleri

KaĢ ağzında, yazı dilinde bulunan yirmi bir ünsüzün yanında, bu seslerin çevresinde oluĢmuĢ

birtakım ünsüzler vardır. Bunlar C, č, F, ġ, , K, ╧, ╦, ļ, ñ, P, ś, T, ∫ ünsüzleridir.

C: “c” ile baĢlayıp “ç” ile tamamlanan müĢterek boğumlanmalı bir ünsüzdür (Sağır 1997, 394

ve 395). κnaCīm, ėtCēs, hātCá, nėneC┬m, nʼnļCκ╧, Canĭm

č: c-j arası bir boğumlanma noktasına sahiptir. nʼnļκča╧

F: v-f arası boğumlanan ve daha çok f’ye yönelik bir sestir (Sağır 1999, 995). Far, çiFtçilik, hėniFe, taraFına, Fayda, taraFında

ġ: ġʼnyduļκr, ġızı, ġaracibide, ġāļdı╧, aşlıġ, ġayrısı, ġārdaşınıñ

: ótürdü, íz, ócārıcīm, bubañíl, óyún K: Küççük, gėttiK, yémeK, ėteK, dėlbeK, yü∫erdiK

╧: ūraşmadı╧, ╧ır╧ı, ʼn╧arı, baş╧asından, yʼn╧, ça╧aļ, yá╧masın, adacı╧da, yí╧ıļıyėrdi, yá╧ınıdı╧,

ba╧sā

╦: sʼnrκļa╦, ortaļı╦dan, bārda╦, ha╦ġını

ļ: zėnātıļa, oļdu, ça╧aļ, ba╧aļĭm, haļ, sʼnrκļa╦

ñ: günneriñi, sʼnñur, undañ, bendeñ, undañ, yėñgē, deñizĕ, bėker miñ, bėsleñkide, dėseñ,

hóñelere

P: Pa╧, dėPTik, gėd├P, ╧aļ╧ıP, ġaçıP, gėdiP, hePiśi, diPden

ś: beli∏siś, görüşürüś, aśçıġ, d►ėriś, ėreśil┬n, ʼntuś, ėkinimiśi, buļġurumuśu T: yó╒uTŭ, haTca, pav╧ıríyėriTi, oļTu, hinT├, gėtTik, annaT

ö: do∫aļı, ∫åļļă, çamļĭ╒u∫a, da∫⌂ļ, sā∫oļ, dæ►ėç♠∫yór, kötüleş♠∫♠riP, dā∫⌂T, ∩∫eli, gėli∫♠dilērdi,

ǖ∫║yör, ėleti∫♠relim

2.2.2. Ünsüz Değişmeleri

╧->ġ- değişimi: ġʼnyduļκr, ġızı, ġāļdı╧, ġārdaşınıñ, ġanıñ, ġarısı, ġaşıñ, ġoyúnum, ġuyúyú, ġaçıP.

ġaba╧, ġuş, ġurt

k->g- değişimi: gişi

s->z- değişimi: zeniñ, zePzeler├, zopaļarıñ, zobå

s->c- değişimi: ciġara

t->d- değişimi: daşıñ, dėne, da╧dırdım, dutmir, dutdu╧, duz, datļı

p->b- değişimi: bişir, bazarļardan, ba╒aļı, baļamıt, bėkmez, baļdırcan

-╧->-ġ- değişimi: bκşġa, başġanıñ, tısġa, bėşġκzada

-k->-g- değişimi: gėşgin, esg├, asger, ha╧geten, kėşgēk, işg├

-ç->-c- değişimi: to╧ucunκ, āca

-t->-d- değişimi: derdiñ├, gėTdi, işde, çėkdig, çaļışdırdı╧, gėşdi

-h->-y- değişimi: sayíbı, sayí mı

-s->-z- değişimi: haPıza, tomatizden

-╧>-ġ değişimi: çʼnġ, dayáġ, aśçıġ, y►áydıġ, da╧acaġ, ġınıġ, ġazzıġ, toPκļaġ, sıcacıġ, du∫aġ

-k>-g değişimi: çėkdig, n►ėd├ceg, gişilig, gėldig, üşlüg, eteg. ėdiyėrdig, n►ėd├ceg, gişilig,

gėçirindig, gerērdig, üşlüg, bėsledig, ėrkeg, köpeg, gėderdig, sürērdig

-ç>-c değişimi: buļκmac, pirinc

-t>-d değişimi: memed, músāyíd, pusad, çapıd, umud, mēvlid

-p>-b değişimi: ėreceb, nas┬b

b->p- değişimi: Pa╧, pėş

g->k- değişimi: kiyerdik, kėyiyėller, kėri, k►ėcēni

z->s- değişimi: sāten, sa╒ar

d->t- değişimi: türterimiş, to╧turå, tomatizden, tomata

v->h- değişimi: hūrdu╧, huruşduru∫uduļar, huruyólļar

-c->-ç- değişimi: gösçe, hκtça, aśçıġ, aççı╧, gėtçeñ, namaśçīmızı, çaļışçκ╧, oláçák

-d->-t- değişimi: bėklērti, yápartı╧, girtik, isdemet├, vėriti, gėdē∏tik, getirmetik, yáşļantı╧, dėti,

▪türtǖnte, saļļκ∏tă, hintikinner

-z->-s- değişimi: gösçe, buļmassañ, vėmesse, aļmasdı╧

p->h- değişimi: hotazínán

-ç->-ş- değişimi: gėşgin, aşlıġ, genşli╒imde, ►ėşdim, ġaşdı, iláşļanmėyince, üşlüg, pirişden

-ç>-s değişimi: ╧as, ġas

-ç>-ş değişimi: gėş, üş, hiş, saş, ╧aş

n->l- değişimi: laylʼnnna

ş->h- değişimi: hindi, hun┬le, hurdă, h►ʼnrdan, h▪le

v->m- değişimi: mar, maļļā

-r->-l- değişimi: hayíllĭ, yápışaļa╧, gėdeller. ba╧ıyėllerse, düzennēller, yėllere, öreller, gelillerdi

-l->-n- değişimi: günneriñi, unnar, ▪lenner, annārıs, deñginne, annaT, laylʼnnnarınĭ, gelinnik

-h->-∫- değişimi: yá∫uT

-ğ->-∫- değişimi: do∫aļı, sā∫oļ, su∫an

-ğ->-y- değişimi: deyilin, deyil, eyildi

-n->-ñ- değişimi: günneriñi, sʼnñura, deñize, adıñ, unnarıñ, yėñi

-y->-l- değişimi: fasille, sandelleyĕ

-m>-n değişimi: yáş►ėrin, sapıd►ėn, gėdem►ėrin, gėdem►ėn, sor►ėn, ėresil┬n, ólüyörün, d►ėrin

2.2.3. Ünsüz Benzeşmesi

-nl->-nn- benzeşmesi: günneriñi, unnar, annārıs, ġκrκnnı╧

-rl->-ll- benzeşmesi: hayíllĭ, dėller, gėdeller, ba╧ıyėllerse, oynκļļ►κdĭ, ʼnļļarda

-şs->-ss- benzeşmesi: dissiz, missiz

-zs->-ss- benzeşmesi: buļmassañ, gėdemessiñ

-hm->-mm- benzeşmesi: mėmmet

3. ŞEKİL BİLGİSİ

3.1. Ġsim Çekimi

3.1.1. Hal Ekleri

İlgi Hali Eki -ıñ/-iñ, -uñ/-üñ, -nıñ/-niñ, -nuñ/-nüñ ayín, unuñ, ėfeniñ, köyüñ

Yükleme Hali Eki -ı, -i, u, -ü günneriñi, buļġurumuśu, dü╒ünü, ʼncāmı Yönelme Hali Eki -a, -e kü╒e, da╒a, asgere, mahílleye, ırāmatļĭyá

Bulunma Hali Eki -da/-de borda, ėrkec┬nde, aşşāda, soñunda

Çıkma Hali Eki -dan/-den ġuyúļardan, şéyimden, bādemden

Araç Hali Eli -la/-le, -na/-ne, -nan/-nen huníyne, dü∫ennen, cibiyle, ell┬ne,▪k►ėle

Eşitlik Hali Eki -ca,-ce, -ça, -çe, ėvel├ce, gösçe

3.1.2. Ġyelik Ekleri

1.Teklik Şahıs -m ōļum, κnaCīm, anamdan, bıļļam

2.Teklik Şahıs -ñ günneriñi, o╧umañ, ġonuşmañ

3.Teklik Şahıs -ı,-i, -u, -ü, -sı, -si, -su, -sü ġārdaşınıñ, ābisiniñ, κnası,ġanınκ 1.Çokluk Şahıs -mız, -miz, -muz, -müz yáyļamız, dü╒ünnerimiz, ötemiz

2.Çokluk Şahıs -ñuz, -ñüz, -ñız, -ñiz arabañız, ço╒uñūz, eviñiz, yoļuñuz

3.Çokluk Şahıs -leri, -ları gėçileri, ėvleri, çocu╧ļarı

3.2. Fiil Çekimi

3.2.1. ġahıs Ekleri

ġahıs ekleri, fiilde belirtilen iĢi yapan Ģahsı bildiren eklerdir. Bu ekler üç grupta toplanabilir:

Birinci tip şahıs ekleri: Bu ekler zamir kökenli olup, zamirlerin ekleĢmesiyle meydana

gelmiĢlerdir (Buran 1999, 209). ġimdiki zaman, geniĢ zaman, gelecek zaman, belirsiz geçmiĢ zaman,

istek ve gereklilik kiplerinde kullanılırlar.

Birinci teklik şahıs: -ım/-im, -um/-üm, -ın/-in, -un/-ün

İkinci teklik şahıs: -sıñ/-siñ, -suñ/-süñ, -ñ

Üçüncü teklik şahıs: ø

Birinci çokluk şahıs eki: -ız/-iz, -uz/-üz, -z, -u╧/-ük, -╧

İkinci çokluk şahıs eki: -sıñız/-siñiz, -suñuz/-süñüz, -sı ╒ız/-si ╒iz, -su╒uz/-sü╒üz, -sīz/-s┬z, sūz/-

sǖz

Üçüncü çokluk şahıs eki: -ļar/ler, -ļā/-lē

Ġstek kipinin birinci teklik ve çokluk Ģahıs eklerinde -aļım/-elim, -ān/-►ėn/-ēn ekleri kullanılır.

İkinci tip şahıs ekleri: Belirli geçmiĢ zaman ve Ģart çekimlerinde kullanılan iyelik kökenli

eklerdir.

Birinci teklik şahıs: -m

İkinci teklik şahıs: -ñ

Üçünü teklik şahıs: ø/n

Birinci çokluk şahıs: -╧/-k

İkinci çokluk şahıs: -ñız/-ñiz, -ñuz/-ñüz

Üçüncü çokluk şahıs: -ļar/-ler, -ļā/-lē, (Belirli geçmiĢ zaman çekiminde zaman ekinden

sonra kısmen bir n ünsüzü karĢımıza çıkmaktadır. (-ļardın/lerdin, ļādın/lēdin)

Üçüncü Tip Şahıs Ekleri (Emir Ekleri):

Emir ekleri diğer iki grup Ģahıs eklerinden farklıdır. Emir ekleri aslında Ģekil ekleridir. Yalnız

emirde her Ģahsın ayrı bir Ģekil eki olduğu için, o Ģekil ekleri aynı zamanda Ģahıs da ifade ederler

(Ergin 1981, 288). Birinci teklik ve çokluk Ģahıslarında -ān/-►ėn, -aļım/-elim istek kipi emir görevinde

kullanıldığı için ayrıca belirtmedik, diğer Ģahıs ekleri de Ģöyledir:

İkinci teklik şahıs: ø

Üçüncü teklik şahıs: -sın/-sin, -sun/-sün

İkinci çokluk şahıs: -ıñ, -iñ, -uñ, -üñ

Üçüncü çokluk şahıs: -sınnar/-sinner, -sunnar/-sünner

3.2.2. Fiillerin Basit Zaman Çekimleri

3.2.2.1. Bildirme Kipleri

Şimdiki Zaman -yor, -yóru, -yo, -yü, -yí, -yi, -yö,-yá ,-

ye, -yė, -yėr, -yėri, yór

ėdivėriyóñ, ġazıyėr├, gėliyó, gėdiyėrdin,

buļunuyúr, bilm►ėyiz, batıyírı, vėriyėri

Geniş Zaman -ar/-er, -ır/-ir, - ur/-ür oļurdun, gėderdin, gelillerdi, dü∫erdik

Belirli Geçmiş

Zaman -dı/-di, -du/-dü, -tı/-ti bozuļdu, gėtti, vėriti, dėti, gėdē∏tik

Belirsiz Geçmiş

Zaman -mış/-miş, -muş/-müş oļcāmış, ėyiymiş, ġonuşamamış, yákmış┬n

Gelecek Zaman -aca╧(ġ)/-ecek, -cak/-cek, -ca/-ce sorκcañ, çārıļaca╧, da╧acaġ, to╧ıļκşca╧,

ba╧ınκcāsıñ, oļuca╧

3.2.2.2. Ġsteme Kipleri

Emir

İkinci teklik şahıs: ø

Üçüncü teklik şahıs: -sın, sin, -sun,-sün

İkinci çokluk şahıs:-ıñ,-iñ, -uñ, -üñ

Üçüncü çokluk şahıs:-sınnar, -sinner, -sunnar, -

sünner,

bʼnşvér, ġʼnyma

erimesin, oļmasın

geziñ, geliñ, o╧uyuñ

bilsinner, etmesinner, gezmesinner,

o╧usunnar

Şart -sa, -se atsañ, ġoyúyórsañ, a╧sa, varısa, ġaļsa╧,

oļsam

İstek Birinci şahıslarda: -ān, -►ėn, -aļım, -elim nėylėy►ėn, bil►ėn, diy►ėn, ėleti∫♠relim,

bilelim

Gereklilik -meli, -malı bilmelisiñ, gedi∫♠meli

4. SONUÇ:

1. Köy isimlerine bakıldığında, yöre halkını Oğuz boylarıyla ilişkilendirmemizi sağlayan

isimlere rastlanmaktadır.

2. Batı grubu ağızlarının genel karakteristik özelliklerinden olan alınma kelimelerdeki uzun

ünlülerin normal süreli ünlüye dönüşmesi kısmen meydana gelmiş olup, bu tesbite muhalif örnekler de

mevcuttur. Bunun yanında Türkçe kelimelerde birincil uzun ünlülerin sistemli ve yoğun bir şekilde

kullanıldığını görmekteyiz.

3. Kaş ağzında önlük-artlık (kalınlık-incelik) bakımından ünlü benzeşmesi standart dilin de

ötesinde bir ilerleme göstermiştir. Yöre ağzında standart dilde uyuma girmeyen bir kısım eklerin

uyuma girdiğini tespit edilmiştir.

4. Batı grubu ağızlarında görülen kelime kökü ve eklerdeki sebebi belli olmayan artlılaşma

temayülü Kaş ağzında tersine önlüleşme tipindedir.

5. Çok heceli kelimelerin sonundaki yuvarlak ünlüler düzleşmemiştir. Yine ilk hecede

karşılaşılan yuvarlak ünlülerin düzleşmediğini tespit etmekteyiz.

6. Kelime sonunda ╧>─ değişmesinin Kaş ağzında meydana gelmediğini görmekteyiz.

7. Arka ve orta damak geniz ünsüzü nazal n’si bölge ağzında sistemli bir şekilde

korunmuştur.

8. İki ünlü arasındaki ön damak g ünsüzünün eriyip yok olduğu tespit edilmiştir.

9. Bazı kelimelerde ön ses y sesinin durumu yöre ağzında kararsızlık arz etmektedir. Bu

kelimelerde kelime başı y ünsüzünün devam ettiği veya düştüğü örnekler yöre ağzında bir arada

yaşamaktadır.

10. Yöre ağzında patlayıcı ünsüzlerin ikizleşmesi birkaç istisna dışında görülmez.

11. Yine Karahan’ın tasnifinde belirttiği belirli bazı ünsüzlerin kelime içinde yer değiştirmesi

genellikle meydana gelmişse de bazı kelimelerde kararsız bir durum arz etmektedir.

12. Bölge ağzında teklik birinci, ikinci ve üçüncü şahıs zamirlerinin yönelme hali çekiminde

“bene, sene, una” şeklinde telaffuz edildiğini tespit etmekteyiz.

13. “öyle-böyle” kelimeleri Kaş ağzında “▪le b▪le” şeklindedir.

14. Zamir kökenli çokluk ikinci şahıs ekiyle, bildirme ekinin Batı grubu ağızlarının

karakteristik özelliğiyle uyum içinde olan örneklerin yanında (seversiñiz, burdasıñız) nazal n sesinin

düşerek ikincil uzun ünlüye veya diftonglu şekillere sebep olduğunu gösteren örnekler de karşımıza

çıkmaktadır.

15. Şimdiki zaman eki -yor, yöre ağzında daha çok düz ve geniş şekli olan -ya, -ye, kısmen de

yuvarlak şekli olan -yo şeklinde karşımıza çıkar. Ekin, düz dar i ünlülü şekli fiilin olumsuz

çekimlerinde karşımıza çıkar. (gelmēyi.) Yine üçüncü teklik kişi çekimlerinde -yor ekinin -yėri/-yoru

şekilleri de tespit edilmiştir. Bunun yanında şimdiki zaman çekiminde yorı- yardımcı fiilinin yanında

birçok yardımcı fiilin ekleşerek şimdiki zaman işlevinde kullanıldığı görülmektedir. (gelibotur, aļıboturu)

16. Birinci şahıs teklik ve çokluk emir ekleri (-ayın -eyin -alım -elim) yöre ağzında -►ėn, -ān; -elim, -alım şeklindedir.

17. Yöre ağzında soru şekli vurguyla değil soru edatıyla yapılmaktadır.

18. Kapalı e (ė) ünlüsü yöre ağzının karakteristik özelliğidir.

19. Kaş ağzında dudak ünsüzleri yanında bulunan ilk hece dışındaki ünlüler düzdür.

20. Eski Anadolu Türkçesinde belirgin olarak gördüğümüz yuvarlaklaşma temayülü Kaş

ağzında yoktur.

21. Geniş orta hece ünlüsünün düşmesi Kaş ağzının karakteristik özellikleri arasındadır.

22. “O” zamiri Kaş ağzında genellikle dar ünlülüdür. (u,una, undan)

23. Yöre ağzında ─ ünlüsü çok fazla bulunmaz. Ancak art damak ġ’si sistemli olarak

kullanılmaktadır.

24. Yöre ağzında y ve l ünsüzlerinin düşmesi belirli bazı kelime ve eklerde hece kaynaşmasına

sebep olmuştur.

25. Yöre ağzında r sesinin düşmesi sistemli olarak tespit edilmektedir.

26. Kaş ağzında zamir kökenli birinci şahıs ve bildirme ekleri -ın, -in, çokluk birinci şahıs eki

de -ız,-iz’dir.

27. Ön ses h türemesi, incelediğimiz metinlerde sistemli olarak orda>horda örneğinde olduğu gibi “ora<o+ara” kelimesinde görülür.

28. Kaş ağzı, incelememiz sonucunda genel olarak Karahan’ın tasnifine göre Batı Anadolu

ağızlarının birinci alt grubunda yer almaktadır. İncelememiz sonucu yaptığımız karşılaştırmada da

çoğu özelliklerin Karahan’ın tasnifine uygun olduğu görülmüştür. Ancak yukarda belirttiğimiz bazı

özellikler Batı Anadolu ağızlarının genel karakteristik özelliklerine uymamaktadır.

29. Daha detaylı inceleme, metinlerin tamamının deşifre edilmesinden sonra ortaya

konulacaktır.

5. KAYNAKÇA

AYDIN Mehmet, Aybastı Ağzı, TDK Yay., Ankara 2002.

BURAN Ahmet, “Türkçede Kelimelerin Ekleşmesi ve Eklerin Kökeni”, 3. Uluslar Arası Türk Dil

Kurultayı 1996, TDK Yay., Ankara 1999. s. 207-214.

CAFEROĞLU Ahmet, “Anadolu ve Rumeli Ağızları Ünlü Değişmeleri”, TDAY-B 1964, TDK Yay.,

Ank. 1989. s. 1-33.

DOERFER Gerhard, “İran’daki Türk Dilleri”, TDAY-B 1969, TDK Yay., Ank.1989. s. 1-11.

ERCĠLASUN Ahmet B., Kars Ġli Ağızları, GÜ Yay., Ankara 1983.

ERDEM M.D., E. KĠRĠK, S.ÜST, G. DAĞDELEN, “Türkoğlu Ağzı”, Turkish Studies International

Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall

2009. s. 2522-2565.

ERDEM Mehmet Dursun ve Münteha GÜL, “Kapalı e (ė) Sesi Bağlamında Eski Anadolu Türkçesi-

Anadolu Ağızları İlişkisi”, Karadeniz AraĢtırmaları, Balkan, Kafkas, Doğu Avrupa ve

Anadolu Ġncelemeleri Dergisi, S. 11, Güz 2006, Karam Yayınları, Çorum, (2006). s. 111-148.

ERDEM Mehmet Dursun, Asarcık Ağzı, Ondokuz Mayız Ün., BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi,

Samsun 2001.

ERDEM Mehmet Dursun. “Anadolu Ağızlarında Görülen Birincil Ünlü Uzunlukları”, Journal of

Turkish Studies, volume 27/II, Published at the Department of Near Eastern Languages and

Literatures –Harvard University, (2003). p. 79-110.

ERDEM M. Dursun. “Ağızlardan Etkilenme Derecelerine Göre Osmanlı ve Eski Anadolu Türkçesi Metinleri ve Bu Metinlerin Diline Kaynaklık Eden Ağızlar”, İlmî Araştırmalar, S. 22, Güz

2006,Gökkubbe Yayınları, İstanbul, p. 83-110. ERGĠN Muharrem, Türkçe Dilbilgisi, Boğaziçi Yayınları, Ġstanbul 1981.

GEMALMAZ Efrasiyap, Erzurum Ġli Ağızları, (1.Cilt). Atatürk Ün. Yay. Erzurum 1978.

GÜLENSOY Tuncer, Kütahya ve Yöresi Ağızları, Ankra 1988.

GÜLSEREN Cemil, Malatya Ġli Ağızları, TDK Yay., Ankara 2000.

GÜLSEVĠN Gürer, YaĢayan ve Tarihî Türkiye Türkçesi Ağızları, Özel Kitaplar, Ġstanbul 2010.

GÜNġEN Ahmet, KırĢehir ve Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara 2000.

KALAY Emin, Edirne Ġli Ağızları, TDK Yay., Ankara 1998.

KARAHAN Leyla, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, TDK Yay, Ankara 1996.

KORKMAZ Zeynep, “Batı Anadolu Ağızlarında Aslî Ünlü Uzunlukları Hakkında”, Türk Dili

Üzerine AraĢtırmalar C II, TDK Yayınları, Ankara 1995.

KORKMAZ Zeynep, NevĢehir ve Yöresi Ağızları TDK Yay., Ankara 1994.

MANSUROĞLU Mecdut, “Türkiye Türkçesinde Ses Uyumu”, TDAY-B 1959, TDK. Yay., Ank.

1988, s. 81-93.

ÖZKAN Fatma, Osmaniye Tatar Ağzı, TDK Yay., Ankara 1997.

SAĞIR Mukim, “Anadolu Ağızlarında Ünlüler Ünsüzler”, 3. Uluslar Arası Türk Dil Kurultayı

1996, TDK Yay., Ank. 1999, s. 987-996.

SAĞIR Mukim, “Anadolu Ağızlarında Ünsüzler”, TDAY-B 1995, TDK Yay., Ank. 1997, s. 391-409.

SAĞIR Mukim, Erzincan ve Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara 1995.

TĠMURTAġ Faruk Kadri, Eski Türkiye Türkçesi, Ġst. Ünv. Yay., Ġstanbul, 1977.