ЖАХОН ИҚТИСОДИЁТИДА ТРАНСМИЛЛИЙ КОРПОРАЦИЯЛАР (ТМК) НИНГ ТУТГАН ЎРНИ

РЕЖА:

ТМК лар хақида тушунча

ТМК ларнинг жахон иқтисодиётида тутган ўрни

1

2

ТМК ХАҚИДА ТУШУНЧА Ўз таркибига бош бошқарувчи марказ орқали ривожланишнинг

, умумий стратегиясини ишлаб чиқарувчи ва амалга оширувчи икки ёки ундан ортиқ мамлакатда хўжалик бирликларига эга

бўлган хамда катта миқдорда хорижий активларга эга халқаро ( ) .компания трансмиллий корпорация ТМК хисобланади

Халқаро компаниялар - бу миллий капитални бошқа давлатларга тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш мақсадида олиб чиқувчи

ташкилотлардир.

Замонавий халқаро компаниялар трансмиллий, яъни ўз миллатига эга бўлган ёки кўпмиллатли бўлиши мумкин.

Трансмиллий корпорациялар бош компания (одатда у компания миллатини аниқлайди) ва унинг хорижий филиалларини ўз ичига

олувчи субъектлар тизимини ифодалайди.

• ТМК ларни Трест, Консорциум, Картель, Синдикат дан фарқлаш лозим.

ТМКлар ташкилий шакли

бўйича концернлар

Халқаро компаниялар

Битта саноат тармоғидаги бир неча корхоналарнинг

, уюшмаси бўлиб унинг иштирокчилари ишлаб чиқариш

воситалари ва маҳсулотларига ўз мулкий эгалигини сақлаб

, қолади яратилган маҳсулотларни сотиш эса

, квота яъни маҳсулот ишлаб чиқариш умумий ҳажмидаги ҳар

, бир иштирокчининг улуши , сотиш нархлари бозорларнинг . . бўлиб олиниши ва ҳ К Бўйича

келишув асосида амалга.оширилади

Бир турдаги маҳсулот ишлаб чиқарувчи бир неча

. корхоналарнинг бирлашмаси Бунда ишлаб чиқариш

воситаларига мулкчилик бирлашма иштирокчиларининг

, ўзида сақланиб қолгани ҳолда улар томонилан ишлаб

чиқарилган маҳсулот махсус ташкил этилган ягона сотиш

ташкилоти орқали амалга.оширилади

Картель Синдикат

Ишлаб чиқариш воситалари ва тайёр маҳсулотга биргаликдаги

мулкий эгаликни таъминловчи ишлаб

чиқарувчиларнинг юридик шахс кўринишидаги

.бирлашмаси

Тадбиркорларнинг йирик молиявий операцияларини биргаликда амалга ошириш мақсадида бирлашуви

( , масалан йирик миқёсли лойиҳаларга жуда ката

миқдорда ва узоқ муддатли кредит бериш ёки

).инвестициялар қўйиш

ТрестКонсорциум

Кўп миллатли компанияларда ҳар хил миллатлар капиталларининг бирлашуви вужудга келади. Биринчи кўп миллатли компания “Юнилевер” 1929 йили “Маргарин Юни” (Дания) ва “Левер Бразерз” (Буюк Британия) фирмаларининг бирлашиши натижасида вужудга келди.

Шу даврдан бошлаб у деярли 60 та давлатда 500дан ортиқ хорижий филиаллари бўлган энг йирик халқаро компаниялардан бири даражасигача ўсиб етди. “Юнилевер” компанияси иккита штаб-квартирага эга - бири Лондонда, иккинчиси - Роттердамда жойлашган. 

ТМК КЎРИНИШЛАРИ ТАНЛАНГАН МЕЗОНГА БОҒЛИК РАВИШДА ТУРЛИЧА

СИНФЛАНАДИЭнг кенг тарқалган аломат халқаро корпорациянинг бош тузилмаси

низом фондидаги капитал улушини белгиловчи миллий мансублик белгиси ҳисобланади.

Мономиллий компаниялар

(миллий компания, масалан —

швейцариядаги "нестле" концерни);

Мултимиллий компаниялар (байналмилал

компания, масалан — инглиз-голланд "ройял датч шелл" корпорацияси);

Консорциумлар (узоқ муддатли капитал

сиғимли лойиҳаларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш учун бир неча

корпорациялар активларининг бир

қисмини вақтинчалик мақсадга йўналтирилган

бирлаштириш).

TMK LAR HAQIDA TUSHUNCHA

Ko’pchilik xalqaro kompaniyalar uchun milliy firmalardan transmilliy korporatsiyalarga o’tish yo’lida ularning tashqi iqtisodiy faoliyatining muayyan ketma-ketligi odatiy hol bo’lib qoladi

№ Kompaniyalar Mamlakat Sanoat 2011-yilda erishgan foydasi (dollar)

1 Royal Dutch Shell -Инглиз Голланд

Neft $484.4milliard

2 Exxon Mobil AQSH Neft $452.9milliard3 Walmart AQSH Chakana

savdo$446.9milliard

4 BP Birlashgan Qirollik

Neft $386.4milliard

5 Sinopec Xitoy

Neft $375.2 milliard

6 China National Petroleum Corporation

Xitoy

Neft $352.3milliard

7 State Grid Corporation of China

Xitoy

Elektr energiya

$259.1milliard

8 Chevron AQSH Neft $245.6milliard9 ConocoPhilips AQSH Neft $237.2milliard10 Toyoto

YaponiyaAvtomobil $235.3milliard

2012 энг йирик трансмиллий компаниялари

ТМК ФАОЛИЯТИ УНУМДОРЛИГИ 3ТА МАНБАГА АСОСЛАНГАН:

1.Ҳар хил мамлакатларда табиий ресурсларга,

йирик капиталга ва фан-техникада янгилик

киритиш бўйича мутлоқ кўпчилик патентларга

эгалик қилиш;3.Интернационал ишлаб

чиқаришни ташкил этишда, халқаро маркетинг

тамойилидан фойдаланиш билан бутун дунёда катта

талабга эга янги товарлар ва хизматларни ишлаб чиқаришда халқаро менежмент тажрибасидан

фойдаланиш;

2.Бутун дунё бўйича табиий ресурслар,

унумдор ерлар, қулай иқлим ва арзон ишчи кучининг оптимал

комбинацияси билан фирмаларнинг жойлашиш

устунликларидан фойдаланиш;

TMK LARNING JAXON IQTISODDIYOTIDA TUTGAN O’RNI

ТМК “жаҳон мамлакатлар иқтисодиётининг ривожланишидаги . 90-асосий двигателлари” дан бири бўлиб ҳисобланади

40 йилларнинг ўрталарига келиб жаҳон хўжалигида мингдан , ортиқ ТМКлар мавжуд бўлиб улар ўз давлатларидан ташқарида

250 фаолият қўрсатиб келаётган мингга яқин шўъба .корхоналарни ҳам назорат қилиб туришган

5 ТМКларнинг сони охирги йигирма йиллар мобайнида (1970 7 баробар кўпайган эди йилда мингта бундай фирмалар ). рўйхатга олинган Ҳозирги кунда жаҳон хўжалигида мавжуд

100 40% бўлган та энг йирик халқаро компанияларнинг мулки( ) шу жумладан молиявий мулки ҳам бошқа давлатлар ҳудудига

.тўғри келади

ТМКлар ўз фаолиятини кенгайтириш орқали жаҳон бозорида янги шаклларни ўзлаштиради. Бу шакллар ТМКларга аъзо бўлмаган фирмалар билан алоқаллар ўрнатиш, шартномалар имзолаш муносабатлари билан амалга оширилади. Энди бундай фирмалар ТМКларнинг одатдаги иқтисодий вариантларига танлашлари мумкин бўлади. Булар қуйидагилар:

ЛицензиялашБошқариладиг

ан контрактлар

Техник ва маркетинг хизматларга эътибор қаратиш

Франчайзинг

Кўшма корхона

ташкил этиш бўйича

келишувлар

«Калити билан» саналган корхоналар ўртасида алоқалар ўрнатиш

ЖАҲОН ИҚТИСОДИЁТИНИНГ ЎЗИГА ХОС «УМУРТҚА ПОҒОНАСИ» БЎЛГАН ЗАМОНАВИЙ ТМКЛАРНИНГ

ХАРАКТЕРЛИ БЕЛГИЛАРИ ҚУЙИДАГИЛАР ҲИСОБЛАНАДИ

, Турли давлатларда шаҳобчалар шуъба ва ассоциацияланган компанияларнинг катта тармоғини шакллантириш

, Ишлаб чиқариш савдо ва хизмат кўрсатиш фаолиятининг катта - қисмини бош штаб квартира жойлашган мамлакат иқтисодий макони

чегарасидан ташқарига олиб чиқиш

Иқтисодий фаолиятни самарали башоратлаш ва режалаштириш шароитида ташқи ва ички инвестицион оқимларни бошқариш

Капиталлар, ишчи кучи, ахборот кўчиши (трансферти)нинг фирма ичкарисидаги каналларининг кўплиги

ТМК жаҳон хўжалигида ишлаб чиқарилаётган 40% саноат махсулотларининг ни халқаро савдони

50 55%     . эса – и устидан ўз назоратини ўрнатган ТМКнинг корхоналарида ишлаб чиқарилган саноат

1 . маҳсулотларнинг йиллик миқдори трлн АҚШ , 73 долларидан ошиқроқни ташкил этиб уларда

. ( млн дан ортиқроқ киши ишлайди яъни жаҳонда иш 1/10 ).билан банд аҳолининг қисмини ташкил этади

Корпорациялар томонидан жаҳон бозорларидаги деярли бутун хом-ашё савдоси, шу жумладан буғдой, кофе, жўхори, ўрмон материаллари, тамаки, темир рудаси жаҳон савдосининг 90 %, мис ва бокситнинг 85 %, чой ва қалайнинг 80 %, банан, табиий каучук ва хом нефтнинг 75 % назорат қилинади. Улар ҳиссасига илм-фан ва техника соҳаларида патентланган ва тадбиқ этилган барча янгиликларнинг 80 % тўғри келади.

Трансмиллий ҳозирги вақтда тмкнинг дунёга тарқалиши ва уларнинг жаҳон иқтисодиётига таъсири жуда юқори. ХХI асрнинг бошига келиб 500 мингга яқин ўз хорижий филиалларини бошқараётган 60 мингдан кўп компаниялар рўйхатдан ўтган. Тмкнинг қўл остида хусусий ишлаб чиқариш фондларининг тахминан 30 %, халқаро савдонинг 50 %га яқини мужассамланган.

Трансмиллий корпорацияларнинг жаҳон хўжалиги ва халқаро иқтисодий муносабатлар тизимидаги фаолиятининг яхши томонларини айтганда, уларнинг фаолият кўрсатаётган давлатлар иқтисодиётига салбий таъсирини ҳам айтиб ўтиш лозим

ТМК фаолият кўрсатадиган давлатларнинг

иқтисодий сиёсатини амалга оширишга халақит бериши;

Давлат қонунларини бузиши;

Монопол нархлар ўрнатиши,

ривожланаётган давлатларнинг

ҳуқуқини чекловчи шартларга мажбур этиши ва бошқалар

1 ICBC 

China $134,8 B $37,8 B $2.813,5 B $237,3 B

2 China Construction Bank 

China $113,1 B $30,6 B $2.241 B $202 B

3 JPMorgan Chase 

United States $108,2 B $21,3 B $2.359,1 B $191,4 B

4 General Electric 

United States $147,4 B $13,6 B $685,3 B $243,7 B

5 Exxon Mobil 

United States $420,7 B $44,9 B $333,8 B $400,4 B

6 HSBC Holdings 

United Kingdom $104,9 B $14,3 B $2.684,1 B $201,3 B

7 Royal Dutch Shell 

Netherlands $467,2 B $26,6 B $360,3 B $213,1 B

8 Agricultural Bank of China 

China $103 B $23 B $2.124,2 B $150,8 B

9 Berkshire Hathaway 

United States $162,5 B $14,8 B $427,5 B $252,8 B

10 PetroChina 

China $308,9 B $18,3 B $347,8 B $261,2 B

Rank Company Country Sales Profits Assets Market Value

11 Bank of China 

China $98.1 B $22.1 B $2,033.8 B $131.7 B

12 Wells Fargo 

United States $91.2 B $18.9 B $1,423 B $201.3 B

13 Chevron 

United States $222.6 B $26.2 B $233 B $232.5 B

14 Volkswagen Group 

Germany $254 B $28.6 B $408.2 B $94.4 B

15 Wal-Mart Stores 

United States $469.2 B $17 B $203.1 B $242.5 B

16 Apple 

United States $164.7 B $41.7 B $196.1 B $416.6 B

17 Gazprom 

Russia $144 B $40.6 B $339.3 B $111.4 B

18 BP 

United Kingdom $370.9 B $11.6 B $301 B $130.4 B

19 Citigroup 

United States $90.7 B $7.5 B $1,864.7 B $143.6 B

20 Samsung Electronics 

South Korea $187.8 B $21.7 B $196.3 B $174.4 B

Rank Company Country Sales Profits Assets Market Value

АДАБИЁТЛАР

1.