ДОНИШГОҲИ МИЛЛИИ ТОҶИКИСТОН

Ба ҳуқуқи дастнавис

СОБИРЗОДА НУРАЛӢ МИРАЛӢ

МУКАММАЛСОЗИИ МЕХАНИЗМИ ТАНЗИМИ ДАВЛАТИИ БАХШИ

КИШОВАРЗИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН ДАР ШАРОИТИ БОЗОР

Ихтисоси 08.00.05 – Иқтисодиёт ва идоракунии хоҷагии халқ:

менеджмент

ДИССЕРТАТСИЯ

барои дарёфти дараҷаи илмии

доктори илмҳои иқтисодӣ

Мушовири илмӣ: доктори илмҳои иқтисодӣ,

профессор Қодирзода Д.Б.

Душанбе - 2020

САРСУХАН 3

БОБИ 1. АСОСҲОИ НАЗАРИЯВИИ ТАНЗИМИ ДАВЛАТИИ РУШДИ

СОҲАИ КИШОВАРЗӢ ДАР ШАРОИТИ БОЗОР 14

1.1. Равиши институтсионалӣ ба танзими давлатии иқтисодиёт 14

1.2. Моҳияти иқтисодӣ ва хусусиятҳои танзими давлатии рушди бахши

кишоварзӣ 38

1.3. Таҷрибаи хориҷии рушди соҳаи кишоварзӣ дар асоси шарикии давлат ва

бахши хусусӣ 61

БОБИ 2. ҲОЛАТ ВА ТАМОЮЛҲОИ ТАНЗИМИ ДАВЛАТИИ РУШДИ

ХОҶАГИИ ҚИШЛОҚ ДАР ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН 86

2.1. Арзёбии иқтисодии рушди хоҷагии қишлоқ дар Тоҷикистон 86

2.2. Мавқеъ ва нақши танзими давлатӣ дар механизми фаъолияти бахшҳои

кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон 108

2.3. Таҳлили самтҳо ва шаклҳои татбиқи шарикии давлат ва бахши хусусӣ

дар соҳаи кишоварзӣ 122

БОБИ 3. МЕХАНИЗМИ МОЛИЯВИИ ТАНЗИМИ ДАВЛАТӢ ВА

ДАСТГИРИИ РУШДИ ХОҶАГИИ ҚИШЛОҚ 141

3.1. Механизми молиявии танзими давлатии хоҷагии қишлоқ дар шароити

бозор 141

3.2. Шаклҳо ва усулҳои дастгирии давлатии молиявии

соҳаи кишоварзӣ 169

3.3. Хусусиятҳои қарздиҳӣ ба соҳаи кишоварзӣ дар Тоҷикистон 187

БОБИ IV. САМТҲОИ АФЗАЛИЯТНОКИ МУКАММАЛСОЗИИ

МЕХАНИЗМИ ТАНЗИМИ ДАВЛАТИИ РУШДИ СОҲАИ

КИШОВАРЗИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН 210

4.1. Равишҳои консептуалӣ доир ба таҳияи стратегияи рушди инноватсионии

соҳаи хоҷагии қишлоқ 210

4.2. Самтҳои таъсиси механизми самарабахши танзими давлатии рушди

соҳаи кишоварзӣ 229

4.3. Стратегияи инкишофи хоҷагии қишлоқ дар шароити шарикии давлат ва

бахши хусусӣ 249

ХУЛОСА ВА ПЕШНИҲОДОТ 268

РУЙХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА 282

3

САРСУХАН

I. ТАВСИФИ УМУМИИ КОР

Муҳиммияти мавзӯи диссертатсия. Дигаргуниҳое, ки Ҳукумати

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти рушди иқтисоди миллӣ ба назар гирифтаанд

бо мақсади дар муҳлати кутоҳ таъмин намудани рушди босуботи иқтисодӣ

амалӣ карда шуда истодааст. Бо ин мақсад ҳуҷҷатҳои гуногуни меъёрӣ-

ҳуқуқӣ қабул шуда истодааст, ки ҳавасмандкунии истеҳсолкунандагон,

ҷолибияти сармоягузорӣ ва рушди инноватсионии мамлакатро таъмин

месозанд. Дар доираи чорабиниҳои пешниҳодшаванда истифодаи босамари

фишангҳои танзими давлатии иқтисодиёт умуман ва хусусан бахши

кишоварзии он мавқеи муҳимро дороанд, чунки омили муҳими таъмини

суботи ҷомеа ва рушди иқтисодӣ мебошанд.

Муайянсозии унсурҳои илман асоснокшудаи механизми иқтисодии

танзими давлатии бахши кишоварзӣ ва параметрҳои асосии он дар бисёр

ҳолат аз дурустии мақсад ва вазифаҳои ҳалшаванда, инчунин истифодаи

оқилонаи захираҳо барои ҳалли вазифаҳою тартиби амалисозии чорабиниҳо

вобастагӣ дорад. Мавқеи ҳалкунандаро дар ташкили асосҳои иқтисодии

таъмини рушди босуботи бахши кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон

механизми танзими давлатии соҳа иҷро менамояд.

Бинобар ин, аз нигоҳи мо, дар шароити муосири рушди иқтисодӣ

мукаммалсозии танзими давлатии бахши кишоварзӣ аз шартҳои муайян

вобастагӣ дорад. Пеш аз ҳама, то ҳануз масъалаи таъмини амнияти

озуқавории мамлакат ҳалли худро наёфтааст. Ба зиёдшавии худтаъминкунии

ҷумҳурӣ аз рӯи гурӯҳҳои алоҳидаи маҳсулоти хурокворӣ нигоҳ накарда, то

ҳануз масъалаи бо маҳсулоти хурокаи хушсифат таъмин намудани аҳолӣ

ҳалли худро наёфтааст ва дахолати ниҳодҳои давлатиро тақозо менамояд.

Баъдан, диққати бештари давлатӣ ба муаммоҳои рушди хоҷагии қишлоқ ва

истифодаи роҳу усулҳои гуногуни дастгирии истеҳсолкунандагон ба зиёд

шудани ҳаҷми маҳсулоти кишоварзӣ мусоидат карда бошад ҳам, вале то ҳол

4

самаранокии истеҳсолот дар соҳа хеле паст аст ва истифодабараи маблағҳои

буҷавӣ мувофиқи мақсад нест. Ва сеюм қайд намудан зарур аст, ки

механизми амалкунандаи танзими давлатии бахши кишоварзии мамлакат

моҳиятан нобаробарии муносибатҳои молию пулиро дар КАС

такрористеҳсол мекунад. Чунки давлат ба молистеҳсолкунандагони бахши

кишоварзӣ маблағҳои буҷавиро ҷудо намуда, бо ин амали худ номукаммалии

танзими бозорӣ ва ҳамбастагии байнисоҳавиро дар КАС эътироф менамояд.

Дар ин асос, қайд намудан ҷоиз аст, ки зарурати тадқиқи масъалаҳои

мукаммалсозии механизми танзими давлатии бахши кишоварзӣ, ки

такрористеҳсоли васеи истеҳсолот, баландбардории рақобатпазирии молҳо ва

самаранокии хоҷагидориро таъмин менамояд, ба миён омадааст. Аз ин

нуқтаи назар муҳимияти мавзӯи тадқиқшаванда муайян аст ва он хеле

саривақтӣ мебошад.

Дараҷаи азхудшудаи масъалаи илмӣ ва заминаҳои назариявию

методологии таҳқиқот. Дар шароити гузариш ба иқтисоди бозорӣ ҷанбаҳои

алоҳидаи танзими давлатии бахши кишоварзӣ дар асарҳои олимони рус И.

Алтухов, В.Л. Аничин, Г.В.Беспахотный, Н.А. Борхунов, И.Н. Буздалов, И.Б.

Загайтов, Е.В.Закшевская, В.Г. Закшевский, Е.Л. Золотарева, И.Т. Крячков,

А.П.Курносов, В.З. Мазлоев, С.А. Никитин, О.В. Попова, О.Н.Пронская, О.А.

Родионова, Э.А. Сагайдак, Н.М. Светлов, К.С.Терновых, Я.Узун, А.В.

Улезько, И.Г. Ушачев, И.Ф. Хицков, Л.И.Черникова, Д. Шишкин ва дигарон

қайд карда шудаанд.

Дар байни олимони ватанӣ доир ба масъалаи танзими давлатии

иқтисодиёт дар умум ва бахши кишоварзии он Д.С.Амонова, Ш.Ш.Бозоров,

Т.Б.Ғаниев, Х.Ғафуров, Ҳ.Исайнов, М.К.Кабутов, Д.Б.Қодиров, Н.К.Қаюмов,

С.Дж.Комилов, Р.Р.Қудратов, М.Мадаминов, А.Мирсаидов, Н.Ф.Нидоев,

М.Нурмаҳмадов, Ҳ.А.Одинаев, Ҷ.С.Пиризода, Р.К.Раҷабов, Р.К.Раҳимов,

М.Х.Саидова, Л.Ҳ.Саидмуродов, И.Самандаров, З.С.Султонов, Р.У.Улмасов,

Ҳ.У.Умаров, Т.Ҷ.Усмонова, С.Ҳабибов, А.А.Ҷабборов, Ф.Р.Шаропов ва

5

дигарон таҳқиқот анҷом додаанд.

Ҳамзамон, хусусиятҳои ташаккул ва истифодаи механизми танзими

давлатии бахши кишоварзӣ дар марҳилаи кунунии таҳаввулоти иқтисодӣ

ҳанӯз ба таври кофӣ асоснок карда нашудаанд. Тавсифоти асосии унсурҳо,

усулҳо ва фишангҳои таъсиррасонии танзими давлатии бахши кишоварзӣ

кам таҳқиқ гардидаанд.

Дар корҳои илмии муҳаққиқони Россия, Тоҷикистон ва Ғарб ягонагии

муносибатҳои илмӣ дар ҳалли муаммоҳои истифодаи фишангҳои танзими

давлатии бахши кишоварзӣ вуҷуд надорад ва инчунин ақидаҳои илмии бо

ҳам мухолиф низ вомехӯранд.

Набудани таҳқиқоти мунтазам, ки табиати иқтисодӣ, ҳолат ва нақши

танзими давлатии бахши кишоварзиро дар шароити ташаккули иқтисоди

бозорӣ, инчунин фишангҳои таъмини рушди онҳоро баррасӣ мекунанд,

зарурати таҳқиқи самтҳои афзалиятноки такмили механизми танзими

давлатии бахши кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва инчунин аҳамияти

назариявӣ ва амалии мавзӯъро муайян карданд.

ТАВСИФИ УМУМИИ ТАҲҚИҚОТ

Ҳадафи таҳқиқоти мазкур асосноккунии назариявӣ ва таҳияи самтҳои

асосии такмил додани низоми танзими давлатии бахши кишоварзии

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шароити иқтисоди бозорӣ мебошад.

Объекти таҳқиқот бахши кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

Мавзӯи таҳқиқот маҷмуи муносибатҳоест, ки дар ҷараёни танзими

давлатии бахши кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба миён меоянд.

Масълаҳои таҳқиқот. Мутобиқ ба мақсади гузошташуда дар таҳқиқоти

диссертатсионӣ ҳалли масъалаҳои зерин пеш гузошта мешаванд:

- зарурати танзими давлатии дигаргунсозиҳои институтсионалӣ дар

бахши кишоварзӣ асоснок гардад;

6

- моҳияти иқтисодии танзими давлатии бахши кишоварзӣ бо назардошти

ақидаҳои намояндагони мактабҳои гуногуни иқтисодӣ шарҳ дода шавад;

- асосҳои институтсионалии рушди бахши кишоварзии Ҷумҳурии

Тоҷикистон асоснок карда шавад;

- хусусиятҳои танзими давлатии хоҷагии қишлоқ ҳамчун соҳаи

афзалиятноки рушди иқтисодиёти миллӣ ошкор карда шавад;

- муқаррароти назариявии шарикии бахши давлатӣ ва хусусӣ дар

шароити муосиргардонии хоҷагии қишлоқ таҳия гардад;

- мавқеи механизми шарикии бахши давлатӣ ва хусусӣ дар низоми

муосиргардонии хоҷагии қишлоқ муайян карда шавад;

- механизми дастгирии давлатии рушди хоҷагии қишлоқ бо

дарназардошти ҷудосозии принсипҳо, шаклҳо, усулҳои танзими давлатӣ

пешниҳод гардад;

- роҳҳои баланд бардоштани сатҳи устувории молиявии корхонаҳои

кишоварзӣ пешкаш карда шавад;

- хусусиятҳои қарздиҳӣ ба соҳаи кишоварзӣ дар Тоҷикистон баррасӣ карда

шавад;

- самтҳои самарабахши танзими давлатии рушди соҳаи кишоварзӣ бо

дарназардошти омилҳои рақобатпазирии хоҷагии қишлоқ, вазъи

инфрасохтори кишоварзӣ ва норасоии захираҳои молиявӣ муайян гардад.

Усулҳои таҳқиқот. Ҳангоми гузаронидани таҳқиқот аз тарафи муаллиф

усул (метод)-ҳои таҳаввулотӣ-таърихӣ, институтсионалӣ, усулҳои

умумиилмии диалективӣ-мантиқии таҳлил ва синтез, муқоисанамоӣ,

қаторҳои динамикӣ, баҳодиҳӣ ва таҳлили қиёсӣ, инчунин усулҳои

гузаронидани пурсишномаҳо, анкетакунонӣ, гузаронидани таҳлил ва

гурӯҳбандии натиҷаҳои он истифода гардидаанд.

Соҳаи таҳқиқот. Кори диссертатсионӣ дар мувофиқат бо фаслҳои

зерини Шаҳодатномаи руйхати ихтисосҳои кормандони илмии КОА

назди Президенти ҶТ (менеҷмент) иҷро гардидааст:

7

- аз рӯи ихтисоси 08.00.05 - Иқтисод ва идоракунии хоҷагии халқ

(менеҷмент) мутобиқ мебошад: 1.2. КАС ва хоҷагии қишлоқ; 1.2.32. Танзими

давлатии хоҷагии қишлоқ.

Марҳилаҳои таҳқиқот. Давраи иҷрои рисолаи диссертатсионӣ солҳои

2009-2020-ро дар бар мегирад.

Пойгоҳи асосии иттилоотӣ ва озмоиши таҳқиқот. Корҳои таҳқиқотӣ

дар назди кафедраи иқтисоди комплекси агросаноатии Донишгоҳи миллии

Тоҷикистон гузаронида шудааст.

Эътимоднокии натиҷаҳои таҳқиқот бо саҳеҳии маълумотҳо, ҳаҷми

кофии маводҳои таҳқиқот, коркарди омории натиҷаҳои таҳқиқот ва мақолаҳо

исбот карда мешавад. Хулоса ва тавсияҳо дар таҳлили илмии натиҷаҳои

таҳқиқоти назариявӣ ва амалӣ асос ёфтаанд.

Заминаи методологӣ ва назариявии таҳқиқоти диссертатсионӣ

корҳои илмии фундаменталӣ ва амалии олимони хориҷӣ ва ватанӣ оид ба

масъалаҳои танзими давлатии бахши кишоварзӣ, инчунин натиҷаҳои

таҳқиқоти пажӯҳишгоҳҳои пешрафтаи соҳаи скишоварзӣ ва рақобатпазирии

онҳо мебошанд. Ҳангоми таҳияи рисола санадҳои қонунгузорӣ ва меъёрии

Ҷумҳурии Тоҷикистон, маводҳои Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии

Тоҷикистон, Вазорати рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон,

инчунин мақолаҳои монографӣ ва илмӣ оид ба рушди бахши кишоварзӣ,

истифодаи самараноки захираҳои иқтисодӣ ва танзими самаранокии

идоракунии онҳо ва ғайра истифода шуданд.

Заминаи иттилоотии таҳқиқот маълумотҳои оморӣ ба ҳисоб мераванд,

ки онҳо рушди бахши кишоварзиро дар ҷумҳурӣ ва минта-қаҳои алоҳидаи он

тавсиф дода, дар маҷмӯаҳои оморӣ ва ҳисоботҳои Ҳукумати Ҷумҳурии

Тоҷикистон, донишкадаҳои илмӣ-таҳқиқотии соҳавӣ нашр гардидаанд.

Инчунин ба сифати иттилоот маводҳои ҷамънамудаи муаллиф оид ба

сохторҳои таҳқиқшавандаи бахши кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон хизмат

менамоянд.

8

Навоварии илмии таҳқиқот аз асоснок кардани муқаррароти

назариявӣ ва таҳияи самтҳои асосии такмил додани низоми танзими давлатии

бахши кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шароити иқтисоди бозорӣ

мебошад. Дар поён натиҷаҳои асосии таҳқиқот оварда мешаванд, ки онҳо дар

худ навоварии илмӣ доранд:

- зарурати танзими давлатии дигаргунсозиҳои институтсионалӣ дар

бахши кишоварзӣ асоснок карда шудааст, ки пеш аз ҳама, аз принсипи

эволютсионии рушди иқтисодиёт бармеояд. Ин нишон медиҳад, ки

институтҳои хоҷагии қишлоқ нисбат ба дигар сохторҳои институтсионалӣ

инерсияи назарраси рушдро нишон медиҳанд ва дастовардҳои пешрафти

илмӣ ва техникиро бо такя ба технологияҳои анъанавӣ суст истифода

мебаранд. Ҳамаи ин таъсиррасонии давлатро дар танзими равандҳои

институтсионалӣ дар соҳаи кишоварзӣ тақозо мекунад. Ғайр аз он, зарурат ба

идоракунии давлатӣ на танҳо дар давраҳои буҳронӣ, балки дар дигар

марҳилаҳои рушди соҳаи кишоварзӣ барои ба даст овардан ва нигоҳ доштани

самараи рушди устувор ба вуҷуд меояд;

- дар натиҷаи таҳлили ақидаҳои намояндагони мактабҳои классикӣ,

неоклассикӣ, кейнсианӣ ва институтсионалӣ танзими давлатии хоҷагии

қишлоқро ҳамчун маҷмӯи чорабиниҳои назоратию танзимӣ, ки ниҳодҳои

давлатии ваколатдор бо истифода аз шаклу усулҳо ва фишангҳои давлатии

таъсиррасонӣ фаъолияти субъектҳои хоҷагидории бахши кишоварзиро бо

мақсади таъмини бозори истеъмолӣ бо маҳсулоти хушсифат ва

баландбардории некуаҳволии мардум, амалӣ менамоянд, муайян намудем;

- асосҳои институтсионалии рушди бахши кишоварзии Ҷумҳурии

Тоҷикистон асоснок карда шуда, муаммоҳои зерини ҳалталаб дар соҳаи

хоҷагии қишлоқ ҷудо карда шудааст: дараҷаи пасти соҳибистиқлолии

озуқавории мамлакат; дараҷаи пасти даромаднокии бахши кишоварзии

ҷумҳурӣ, ки барои азнавсозии техникию технологии он зарур аст ва

гузаришро ба шакли инноватсионию инвеститсионӣ таъмин созад; дараҷаи

9

пасти рақобатпазии маҳсулоти ватанӣ чи дар дохил ва чи дар хориҷи

мамлакат, инчунин ба назар нагирифтани тағъиротҳои иқтисодию иҷтимоие,

ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон пас аз воридшавӣ ба Ташкилоти умумиҷаҳонии

савдо ба миён омаданд;

- дар заминаи арзёбии иқтисодии рушди хоҷагии қишлоқ хусусиятҳои

танзими давлатии хоҷагии қишлоқ ҳамчун соҳаи афзалиятноки рушди

иқтисодиёти миллӣ ва принсипҳои ташаккули механизми дастгирии давлатии

истеҳсолкунандагони маҳсулоти хоҷагии қишлоқ дар шароити ҷаҳонишавии

муносибатҳои хоҷагидорӣ ва таҳдидҳои ҷаҳони имрӯз ошкор карда шудааст.

Истеҳсолоти хоҷагии қишлоқ аз нуқтаи назари звенои марказии таъмини

амнияти озуқаворӣ, ки барои истеҳсолкунандагони маҳсулоти хоҷагии

қишлоқ имконоти мухталифро фароҳам месозад, баррасӣ карда шудааст;

- муқаррароти назариявии шарикии бахши давлатӣ ва хусусӣ дар

шароити муосиргардонии хоҷагии қишлоқ таҳия карда шуда, шаклҳои асосӣ

(барномаҳои мақсаднок, минтақаҳои озоди иқтисодӣ, паркҳои технологӣ,

фондҳои сармоягузорӣ ва ғайраҳо) ва моделҳо (ташкилӣ, маблағгузорӣ,

кооператсия ва ҳамгироӣ)-и шарикии давлатӣ ва бахши хусусӣ, ки

баландбардории рақобатпазирии хоҷагии қишлоқро таъмин менамоянд,

муқаррар карда шудаанд;

- мавқеи механизми шарикии бахши давлатӣ ва хусусӣ дар низоми

муосиргардонии хоҷагии қишлоқ муайян карда шуда, пешниҳод гардидааст,

ки муосиргардонии соҳаи хоҷагии қишлоқ ҳамчун низом баррасӣ карда

шуда, унсурҳои асосии он инноватсия, сармоягузорӣ, ниҳодҳои давлативу

хусусӣ ва инфрасохтор мебошад. Шарикии давлатӣ ва бахши хусусӣ аз

ҷониби муаллиф ҳамчун як ниҳод ва механизме пешниҳод гардидааст, ки

нақши он дар таъмини инкишофи устувори истеҳсолоти хоҷагии қишлоқ

таҷассум меёбад;

- механизми давлатии дастгирии рушди хоҷагии қишлоқ бо

дарназардошти ҷудосозии принсипҳо, шаклҳо, услуҳои танзими давлатӣ

10

пешниҳод карда шуда шаклҳои дастгирии давлатии бахши кишоварзӣ дар

сати дастгирии бахши даромадҳо ва самти техникӣ – иҷтимоӣ дар соҳа аниқ

карша дудааст. Фишангҳои молиявии танзими давлатӣ ва дастгирии соҳаи

кишоварзӣ муқаррар карда шуда механизми мукаммал гардонидани асосҳои

ҳуқуқуӣ, маъмурӣ ва молиявӣ-иқтисодии соҳа аосонок карда шудааст;

- роҳҳои баланд бардоштани сатҳи устувории молиявии корхонаҳои

кишоварзӣ тавассути субсудиякунонии истеҳсоли маҳсулоти муҳими

кишоварзӣ, рушди ҳама намуди ҳамкориҳои кишоварзӣ, ташкили шабакаи

анборҳо ва коркарди аввалияи ашёи хоми кишоварзӣ, рушди инфрасохтори

нақлиётӣ, пешкаш карда шудаанд. Механизми дастгирии давлатии бахши

кишоварзӣ ва танзими сатҳи зиддиинҳисории соҳаҳо бо риояи меъёрҳо ва

принсипҳои СУС дар доираи «сабади сабз» ё «сабади кабуд», ки барои

истеҳсолкунандагони соҳаи алоҳидаи маҳсулоти кишоварзӣ дар бозори

дохилӣ маҳдудиятҳои рақобати сунъӣ эҷод намекунад, пешниҳод карда

шудааст;

- хусусиятҳои қарздиҳӣ ба соҳаи кишоварзӣ дар Тоҷикистон ошкор карда

шуда, сабаби камшавии қарздиҳии бонкҳо ба хоҷагии қишлоқ бо

дарназардоршти омилҳои даромаднокии пасти соҳа, болоравии меъёри фоизи

қарз, баландравии қурби асъори хориҷӣ, беқурбшавии асъори миллӣ дақиқ

карда шудаанд. Собит карда шуд, ки дар шароити норасогии қарзи бонкӣ

дастгирии давлатӣ тариқи пешниҳоди техника ба иҷора, кафолати устувор

нигоҳдории нархи маҳсулоти кишоварзӣ бо таъсиси механизми давлатии

хариди маҳсулотҳои истеҳсолгардида ва ҷудосозии субсидияҳои мустақим ва

ғайримустақим ба хоҷагии қишлоқ самаранокии соҳаро баланд гардонида,

нақши онро дар ноил гардидан ба рушди устувори иқтисодӣ дучанд

мегардонад;

- самтҳои самарабахши танзими давлатии рушди соҳаи кишоварзӣ бо

дарназардошти омилҳои рақобатпазирии хоҷагии қишлоқ, вазъи

инфрасохтори кишоварзӣ ва норасоии захираҳои молиявӣ муайян карда

11

шуданд. Махсусан, маҳалликунонии сохтори истеҳсолоти маҳсулоти

кишоварзӣ дар сатҳи минтақавӣ; баланд бардоштани сифати пахта ҳамчун

маҳсулоти асосии кишоварзии Тоҷикистон ва ҷорӣ намудани технологияҳои

пешрафтаи хушксозии он; инкишофи робитаҳои истеҳсолӣ байни корхонаҳои

хоҷагии қишлоқ ва саноатӣ, инчунин ҳавасмандгардонии молиявии соҳаҳои

афзалиятноки хоҷагии қишлоқ бо дарназардошти нақши онҳо дар таъминоти

шуғл ва ғанигардонии бозорҳои дохилӣ ҷудо карда шуданд.

Аҳамияти назариявии таҳқиқоти диссертатсионӣ дар он таҷассум

меёбад, ки муқаррароти назариявӣ-методологӣ, хулосаҳо ва тавсияҳои дар

диссертатсия пешниҳодшуда ҳангоми таҳия ва амалисозии қарорҳои

идоракунӣ дар корхонаҳо ва хоҷагиҳои деҳқонии соҳаи кишоварзӣ истифода

бурда мешаванд.

Аҳамияти амалии таҳқиқоти диссертатсионӣ аз он иборат аст, ки

муқаррарот ва хулосаҳои асосии он дар шакли тавсияҳои мушаххас таҳия

гардидаанд, ки метавонанд аз ҷониби Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии

Тоҷикистон ва мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ барои қабули қарорҳо

дар бахши такмили механизми танзим ва дастгирии рушди соҳаи аграрӣ, бо

мақсади рушди иқтисодии хоҷагии миллӣ ва баланд бардоштани сифати

зиндагии аҳолӣ истифода карда шаванд.

Муқаррароти илмӣ ва методие, ки дар рисола асоснок карда шудаанд,

дар раванди таълими фанҳои «Иқтисодиёти КАС», «Танзими давлатии

иқтисоди миллӣ», «Идоракунии КАС» ва «Макроиқтисодиёт» барои

донишҷӯёни мактабҳои олии Ҷумҳурии Тоҷикистон истифода бурдан

мумкин аст.

Нуқтаҳои ҳимояшавандаи таҳқиқоти диссертатсионӣ:

- зарурати танзими давлатии дигаргунсозиҳои институтсионалӣ дар

бахши кишоварзӣ, ки аз принсипи эволютсионии рушди иқтисодиёт

бармеояд;

12

- мафҳуми танзими давлатии хоҷагии қишлоқ ҳамчун маҷмӯи

чорабиниҳои назоратию танзимӣ, ки ниҳодҳои давлатии ваколатдор бо

истифода аз шаклу усулҳо ва фишангҳои давлатии таъсиррасонӣ амалӣ

менамоянд;

- асосҳои институтсионалии рушди бахши кишоварзии Ҷумҳурии

Тоҷикистон, ки ҳалли маҷмӯи муаммоҳоро таъмин менамоянд;

- хусусиятҳои танзими давлатии хоҷагии қишлоқ ҳамчун соҳаи

афзалиятноки рушди иқтисодиёти миллӣ ва принсипҳои ташаккули

механизми дастгирии давлатии истеҳсолкунандагони маҳсулоти хоҷагии

қишлоқ дар шароити ҷаҳонишавии муносибатҳои хоҷагидорӣ;

- шаклҳои асосӣ ва моделҳои шарикии давлатӣ ва бахши хусусӣ, ки

баландбардории рақобатпазирии хоҷагии қишлоқро таъмин менамоянд;

- мавқеи механизми шарикии бахши давлатӣ ва хусусӣ дар низоми

муосиргардонии хоҷагии қишлоқ;

- механизми давлатии дастгирии рушди хоҷагии қишлоқ бо

дарназардошти принсипҳо, шаклҳо ва усулҳои танзими давлатӣ;

- роҳҳои баланд бардоштани сатҳи устувории молиявии корхонаҳои

кишоварзӣ тавассути субсудиякунонии истеҳсоли маҳсулоти муҳими

кишоварзӣ, рушди ҳама намуди ҳамкориҳои кишоварзӣ, ташкили шабакаи

анборҳо ва коркарди аввалияи ашёи хоми кишоварзӣ, рушди инфрасохтори

нақлиётӣ;

- самтҳои самарабахши танзими давлатии рушди соҳаи кишоварзӣ бо

дарназардошти омилҳои рақобатпазирии хоҷагии қишлоқ, вазъи

инфрасохтори кишоварзӣ ва норасоии захираҳои молиявӣ.

Саҳми шахсии довталаб. Ҳамаи марҳилаҳои татбиқи нақшаи

диссертатсия, ба монанди таҳияи мавзӯъ, асосноксозӣ ва муҳиммияти он,

ҳадаф ва вазифаҳои диссертатсия бо иштироки мустақими муаллиф сурат

гирифтаанд. Саҳми шахсии муаллиф дар коркарди ҳамаи паҳлӯҳои таҳқиқоти

диссертатсионӣ, аз он ҷумла, танзими давлатии бахши кишоварзии Ҷумҳурии

13

Тоҷикистон илман асоснокгардида, омодасозии мақолаҳо оид ба мавзӯи

рисолаи диссертатсионӣ ва тасвиби натиҷаҳои таҳқиқот дар конференсияҳои

илмӣ-амалӣ ва ҳалқаҳои илмии сатҳҳои гуногун зоҳир мегардад.

Тасвиби натиҷаҳои тадқиқот. Натиҷаҳои асосии таҳқиқоти

гузаронидашуда дар конференсияҳои илмию амалии байналмилалӣ,

ҷумҳуриявӣ, ки дар Донишгоҳи миллии Тоҷикистон ва мактабҳои олии

дигари мамлакат тӯли солҳои 2014-2020 баргузор гардидаанд, аз тарафи

муаллиф маърӯза гардидаанд. Муқаррароти асосии таҳқиқоти

диссертатсионӣ дар 20 кори илмӣ бо ҳаҷми 12,2 ҷузъи чопӣ, аз он ҷумла 15

мақола дар маҷаллаҳои дорои тақризи Комиссияи Олии Аттестатсионии

назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳаҷми 9,3 ҷузъи чопӣ нашр

гардидаанд.

Нашри натиҷаҳои таҳқиқот. Дар 20 корҳои илмии нашргардида, аз

ҷумла дар 15 мақолаи дар нашриётҳои ба Номгӯи маҷаллаҳо ва нашриётҳои

илмии пешсафи тақризшавандаи аз ҷониби КОА назди Президенти Ҷумҳурии

Тоҷикистон тавсияшаванда моҳияти асосии рисолаи диссертатсионӣ дарҷ

ёфтааст. Ҳаҷми умумии корҳои нашргардида беш аз 12,2 ҷузъи чопиро

ташкил медиҳанд.

Сохтор ва ҳаҷми диссертатсия. Диссертация дар 303 саҳифаи матни

чопи мошинӣ пешниҳод шуда, аз муқаддима, чор боб, хулоса ва феҳрасти

адабиёт, ки 234 номгӯй дорад, иборат буда, 22 ҷадвал, 18 расм ва 4

диаграммаро дарбар мегирад.

14

БОБИ 1. АСОСҲОИ НАЗАРИЯВИИ ТАНЗИМИ ДАВЛАТИИ РУШДИ

СОҲАИ КИШОВАРЗӢ ДАР ШАРОИТИ БОЗОР

1.1. Равиши институтсионалӣ ба танзими давлатии иқтисодиёт

Дар шароити гузариш ба муносибатҳои бозорӣ зарурати гузаронидани

ислоҳот дар ҳамаи бахшҳо ба миён меояд, ки таъсири онҳо ба ҳамаи соҳаҳои

иқтисоди миллӣ мерасад. Зарурати ин гуна ислоҳот пеш аз ҳама аз куллан

тағъир ёфтани маҷмӯи муносибатҳои иқтисодию иҷтимоӣ, фарҳангию

маънавӣ, сиёсию сохторӣ замина мегиранд. Бинобар ин, омӯзиши равандҳои

институтсионалии ташкили шароит барои рушди соҳаҳои иқтисоди миллӣ,

бахусус хоҷагии қишлоқ, хеле муҳим ва зарур мебошанд. Нуқтаи назари

мактаби институтсионалӣ дар амалисозии ислоҳоти иқтисодию иҷтимоӣ

хусусиятҳои фарқкунанда дошта, ба мавқеи давлат дар танзими иқтисодиёт

низ мавқеи хоса доранд.

Дигаргунсозиҳои институтсионалӣ дар иқтисодиёт, аз ҷумла соҳаи

кишоварзӣ бо истилоҳи «рушд» алоқамандандии зич доранд ва аз нуқтаи

назари институтсионализм чунин тағйирот гардиши хоҷагидорӣ ба ҳисоб

меравад, ки иқтисод худ ба вуҷуд меорад, яъне танҳо тағйироти тасодуфии

«ба худ пешниҳодшуда», на бо майли воситаҳое, ки хоҷагии кишоварзиро аз

берун ба ҳаракат медароранд1.

Рушди устувор ё манфии кишоварзӣ ба иқтисодиёти ин соҳа ё умуман

кишвар таъсири бузург мерасонад. Муайян кардани хатти рушд, вақте ки

ҳатто бо доштани маълумоти дақиқ роҷеъ ба тамоюлҳо хеле душвор аст,

метавон онҳоро бо раванди муқаррарии табиии таҷдиди технологӣ, тағйири

муносибатҳои иҷтимоӣ ва дигар омилҳо фаҳмонд. Набояд ба назар нагирифт,

ки дар давраҳои гуногун рушд метавонад дар марҳилаҳои якдигарро

ивазкунанда қарор гирад. Раванди мазкур рушди даврии иқтисодиёт ном

1 См.: Толстов С.М. Этапы становления и развития институционализма // Известия

Самарской сельскохозяйственной академии. - 2011. - № 2. – С. 45.

15

гирифта, асосгузори ин назария ва яке аз унсурҳои асосии институтсионалӣ

В.Митчелл буд1.

Дигаргунсозиҳои институтсионалӣ инчунин, вобаста ба он ки соҳаи

кишоварзӣ дар кадом марҳилаи тараққиёт қарор дорад ба амал меоянд ва ба

он вобастаанд. Ҳузури марҳилаи болоравӣ дигаргунсозиҳои

институтсионалиро талаб намекунад ва ифода намесозад. Дар айни замон,

марҳилаи таназзул ва буҳрон моро водор менамояд, ки ба роҳҳои гуногуни

рафъи тамоюлҳои манфӣ, аз ҷумла тағйирот дар шаклҳои ташкилию ҳуқуқӣ

ва қоидаҳои идоракунӣ дар соҳаи кишоварзӣ ва дигар бахшҳои иқтисодиёт

назар намоем.

Падидаҳои даврии иқтисодиётро омӯхта, В. Митчелл онҳоро ҳамчун

натиҷаи амалиёти муомилоти пул, нархҳо, савдо, пасандозҳо, нархи саҳомӣ

ва ғайра муайян мекунад. Падидаҳои даврии иқтисодиёт якчанд марҳилаҳои

рушдро паси сар мекунанд ва болоравиҳо ба таназзулҳо ва буҳронҳо иваз

мешаванд. Ба танзимдарории давлатӣ ба гуфтаи В. Митчелл, барои рафъи

буҳронҳо, ки яке аз марҳилаҳои рушди даврии иқтисодиёт мебошад, зарур

аст. Назарияи мазкурро Й. Шумпетер ба сифати назарияи рушди иқтисодӣ

равнақ дод2.

Бояд қайд кард, ки ба монанди тамоми самтҳои институтсионалии

иқтисодиёт, назарияи рушди даврӣ барои баррасии равандҳои бозор, аз ҷумла

кишоварзӣ, иқтисоди бозорӣ қобили қабул аст ва барои иқтисодиёти

ғайрибозорӣ истифода намешавад. Институтсионистон пешниҳод карданд, ки

зуҳуроти буҳронӣ дар рушди даврии иқтисодиёт бо ёрии танзими давлатӣ ва

ислоҳоти зарурӣ - дигаргунсозиҳои институтсионалӣ бартараф карда шаванд.

Рушди маъмулии иқтисодиёт, ки бо зиёд шудани шумораи аҳолӣ ва

сарват ифода ёфтааст, инчунин дар ин ҷо ҳамчун раванди рушд баррасӣ

намешавад, зеро он зуҳуроти сифатан навро ба вуҷуд намеорад, балки танҳо

1 См.: Митчелл У. Экономические циклы: проблема и ее постановка. - М.-Л.: Госиздат,

1930. – С. 87. 2 См.: Шумпетер Й. Теория экономического развития. - М.: Прогресс, 1982. – С. 166.

16

ба равандҳои мутобиқшавии онҳо такон медиҳад, монанд ба он кӣ, чӣ гуна бо

тағирёбии нишондиҳандаҳои табиӣ ба вуҷуд меояд1. Ин маънои онро дорад,

ки рушди иқтисодиёти кишоварзӣ дигаргунсозиҳои институтсионалиро дар

назар надорад, зеро институтҳои мавҷуда ба шароити иқтисодӣ мутобиқ

мешаванд.

Дилхоҳ раванд ба рушди пешина асос ёфтааст, ки барои пешрафти

минбаъда замина мегузоранд. Аз ин рӯ, шаклҳо ва усулҳои ҳамкории байни

муассисаҳо тағйир меёбад, дар муқоиса ба он, ки ҳар як марҳилаи мушаххаси

рушд аввал шароити заруриро барои худ муҳайё карда бошад. Мавқеи

назариявии мазкур, ки ба иқтисодиёти кишоварзӣ татбиқ мешавад, зарурият

ва ҳатмияти асосноксозии дигаргунсозиҳои институтсионалиро, ки дар

натиҷаи тағйирот дар марҳилаи рушди иқтисодӣ дар институтҳои қаблӣ ва

шароити идоракунии онҳо ба вуҷуд омадаанд, шарҳ медиҳад. Дар акси ҳол,

дигаргунсозиҳои институтсионалӣ дар принсипҳо ва асосҳои нав, ки

мустақилона иқтисодиётро ташаккул медиҳанд, рушди худро аз марҳилаи

аввал, яъне аз марҳилаи буҳронӣ оғоз мекунанд ва вазъро дар соҳаи

кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар солҳои 90-уми асри гузашта шарҳ

медиҳанд.

Рушд тағйирёбии самтеро дар худ ифода мекунад, ки бо он гардиши

даврӣ амалӣ мешавад ва дар фарқият бо худи гардиши доиравӣ, якҷояшавии

ҳолати мувозинатро дар муқоиса бо ҷараёни ҳаракат ба самти ҳолати

мувозинат баён мекунад, аммо на дилхоҳ чунин тағйирот ё омехташавӣ,

балки танҳо, нахуст, худ ба худ ба вуҷуд омадани иқтисод ва дуввум,

бетартибӣ, зеро ҳама дигаргуниҳои дигар аллакай фаҳмо ҳастанд ва ҳеҷ

мушкиле эҷод намекунанд 2 . Дигаргуниҳои институтсионалӣ дар соҳаи

1См.: Капкаев Ю.Ш. Методология институционализма при исследовании трансформации

российской экономики // Вестник Челябинского государственного университета.

Экономика. Выпуск 34. - 2011. - №32 (247). - С.139. 2 См.: Дегтярева С.В. Теоретический анализ институциональной структуры национальной

экономики: общие основания // Вестник Омского университета. Серия «Экономика». -

2011. - №1. - С. 51.

17

кишоварзӣ бояд тағйирёбии роҳҳои рушдро ба назар гиранд ва дар чунин

нуқтаҳо ва лаҳзаҳои вақт рух диҳанд, ки динамикаи мавҷударо беҳтар

намоянд.

Тибқи назарияҳои институтсионалӣ, рушд он чизе ба ҳисоб меравад, ки

ба эътирофи далели мавҷудияти зуҳуроти хос ҳанӯз дохил карда нашудааст

ва мушаххас, ба падидаҳои аз он бароянда нигаронидашуда ба ҳисоб

меравад. Назарияи тафриқа чун траекторияи гардиши доиравӣ, назарияи

гузариши хоҷагии халқӣ, аз ҷумла хоҷагии қишлоқ аз маркази вазнинии

барои ҳар як лаҳзаи вақти маркази мушкилӣ пурсидашуда ба дигар, бар

хилофи назарияи худи гардиш, аз назарияи мутобиқшавии ҳамешагии

иқтисод ба маркази баробарвазнии ивазшаванда ва инчунин таъсири

тағйиротҳои мазкур вуҷуд дорад1.

Тағйироти табиӣ ва фосиладори самти мазкури анҷомёбии гардиш ва

якҷояшавии маркази мувозинат дар соҳаи кишоварзӣ ҷой дорад, аммо на дар

соҳаи қонеъ гардонидани талаботи истеъмолкунандагони маҳсулоти ниҳоӣ.

Дар он ҷойҳое, ки тағйироти табиӣ ва фосиладори «ногаҳонӣ» ба вуҷуд

меоянд, дар нишондиҳандаҳо ногаҳон тағйирот ба мушоҳида мерасад, ки

иштирокчиёни бозор маҷбуранд, ба онҳо такя карда, аз ҷумла ба

механизмҳои дигаргунсозиҳои институтсионалӣ муроҷиат кунанд2.

Тадқиқоти институтсионалии зуҳуроти мазкур дар марҳалаи буҳронҳо

дар маҷмӯъ дар иқтисодиёт ва алалхусус дар соҳаи кишоварзӣ мавзӯи

таваҷҷӯҳи олимон ва давлат қарор гирифтааст ва дар даҳсолаи охир вобаста

ба пайдоиши даврии буҳронҳои ҷаҳонӣ, ки самти манфии рушдро ба бор

меоранд, аҳамияти махсус ва аҳамияти ҳаётӣ пайдо кардаанд.

Самти рушд ва вазъи буҳронӣ дар соҳаи кишоварзӣ аз ҷониби бисёр

1 См.: Губайдуллина В.И., Нусратуллин В.К. Государственное регулирование

агропромышленного производства в целях продовольственного обеспечения региона. -

Уфа: Изд-во БГАУ, 2007. – С. 164. 2 См.: Дегтярева С.В. Теоретический анализ институциональной структуры национальной

экономики: общие основания // Вестник Омского университета. Серия «Экономика»,

2011. - № 1. - С. 52.

18

олимони бахши кишоварзӣ ва сиёсатшиносони минтақавӣ омӯхта шуданд.

Ҳамзамон, масъалаи муайян кардани навъи буҳрон дар соҳаи кишоварзӣ бо

мақсади муайян кардани робитаҳои сабабӣ ба таври нокифоя омӯхта

шудааст. Аз нуқтаи назари институтсионалистҳо, ҳар як буҳрон хусусиятҳо

ва сабабҳои хоси худро дорад ва ҳамчун як марҳалаи давраи иқтисодӣ таҳти

таъсири бисёр қувваҳо, омилҳои мухталиф, ки бо ҳам алоқаманданд ва чун

қоида якдигарро тақвият мебахшанд, идома меёбад. Аз нуқтаи назари

У.Митчелл, давраҳои иқтисодӣ раванди бисёрҷабҳа буда, ҳар як буҳрон

беҳамто аст ва ба тавзеҳи худ ниёз дорад 1 . Равишҳо ба дигаргунсозиҳои

институтсионалӣ дар иқтисодиёт, аз ҷумла соҳаи кишоварзӣ аз марҳилаи

рушд ва намуди буҳрон вобастагӣ доранд. Аз он ки, иқтисодиёт дар кадом

марҳалаи рушд ва кадом буҳрон қарор дорад, муносибатҳо ба

дигаргунсозиҳои институтсионалӣ дар иқтисодиёт, аз ҷумла хоҷагии қишлоқ

вобаста аст.

Худи буҳрон ҳамчун як нуқтаи таҳаввулоте баррасӣ мешавад, ки маънои

«гузариш ба сатҳи сифатан нави тамоми низоми муносибатҳои иқтисодӣ,

шаклҳо ва институтҳои онҳо» - ро дорад», қайд намудааст У. Митчелл2. Дар

асоси мавқеи назариявии мазкур, чунин бармеояд, ки буҳрон лаҳзаи

фарорасии дигаргунсозиҳои институтсионалӣ барои иқтисодиёти кишоварзӣ

низ мебошад.

Муайян кардани робитаҳои сабаб ва оқибатҳои буҳрон ва навъи он, ҳам

барои таҳия ва истифодаи механизмҳои бартарафсозии институтсионалии он,

аз ҷумла дигаргунсозиҳои институтсионалӣ ва ҳам барои пешгӯии имкони

пайдоиши он ва андешидани чораҳои саривақтӣ барои пешгирии зуҳуроти

номбурда муҳим аст.

Низом бо чаҳорчӯбаи институтсионалии муқарраршуда ба вобастагӣ аз

1 См.: Митчелл У. Экономические циклы: проблема и ее постановка. - М.-Л.: Госиздат,

1930. – С. 48. 2 Лемещенко П.С. Экономический кризис как институциональная форма и ступень

отрицания капитала // Журнал институциональных исследований. - 2010. - Т. 2. - № 4. - С.

61.

19

ҳолати кунунӣ ва рушди пешинаи он афтида, бо сустӣ ба самти муқаррашуда

ҳаракат мекунад 1 . Воқеан, тамоюлҳои манфӣ дар соҳаи кишоварзӣ худ

пурқувваттар мешаванд ва вазъи кунунии буҳрон дар ҳоли рукуд қарор

дорад, ки дар он институтҳо бидуни перспективаҳои рушди мусбат амал

мекунанд.

Дар асоси омӯзиши равандҳои ташаккул ва фаъолияти низомҳои дилхоҳ

категорияи мураккаби методологияи таҳқиқоти системавӣ ва пеш аз ҳама ду

самти онҳо – равиши системавӣ ва таҳлили системавӣ мебошад.

Аз як тараф, барои он ки низом баррасӣ шавад, зарур аст сарҳадоти он

муайян карда шавад, яъне муайян кардани он, ки кадом унсурҳо ва

муносибатҳо мустақиман ба таркиби он дохил мешаванд. Аз ин рӯ,

тақсимоти низом ва муайян кардани ҳудуди он ҳамеша хусусияти шартӣ

дорад, дарки он истифодаи боигарии қаблан ҷамъшудаи воситаҳои

методологиро тақозо мекунад. Дар ин ҷо як нуктаи хеле муҳим, талаботи

асосии методологияи марксистӣ мебошад, ки дар он ҳар гуна падида,

метавонад ҳамчун диалектикӣ баррасӣ карда шавад.

Хоҷагии қишлоқ ба параметрҳои низом комилан мувофиқ аст ва дорои

тамоми хусусиятҳои он ва инчунин принсипҳое мебошад, ки дар он низом

сохта мешавад. Бо гузашти вақт, дилхоҳ низом ба тағйироти миқдорӣ ва

сифатӣ дучор меояд, ки сабабҳои он пайдоиши мушкилот ё зиддиятҳо

мебошанд. Дар назарияи институтсионалӣ чунин тағйирот ба буҳроне оварда

мерасонад, ки аксар вақт асос барои рушди нави низом мегардад. Сухан дар

бораи мувозинати ноустувор меравад, ки бо баробарии гурӯҳҳои баръакс

нигаронидашудаи омилҳо асоснок карда мешавад.

Буҳронҳои сохтории дохилӣ ҳамчун бавуҷудоварандаи сабабҳои

дохилии техникӣ ё илмӣ дар кишвар, бо ивазшавии технология ва калавиши

талабот ба амал меоянд. Зуҳуроти буҳрони сохторӣ гузаришҳои соҳавӣ ба

ҳисоб мераванд, яъне рушд дар як ё якчанд соҳа ҷараён мегирад, дар дигар

1 Ниг.: Малкина М.Ю., Лавров С.Ю. Институциональные аспекты современных циклов

икризисов // Журнал экономической теории. - 2012. - № 1. - С. 70.

20

соҳаҳо бошад коҳиш ё рукуд ба амал меояд, агар талабот ба маҳсулоти онҳо

кам шавад ё технология қафо монад, ки ин як падидаи маъмулӣ дар соҳаи

кишоварзӣ мебошад.

Буҳронҳои навъи мазкур бо мавҷҳои дарозмуддат алоқаманданд, ки аз як

тараф, дар шакли буҳронҳои истеҳсоли нокифоя ва аз ҷониби дигар, дар

истеҳсоли барзиёд зоҳир мешаванд. Чун қоида, буҳронҳои истеҳсолоти

нокифоя ба истеҳсоли молу хизматрасониҳое, ки бевосита бо таҷдиди

техникии мавҷуда алоқаманданд, ҳангоми талабот ба онҳо камёб мешаванд,

нархҳо баланд мешаванд, фоида меафзояд ва соҳаҳо рушди босуръати

иқтисодиро ба даст меоранд.

Ҷорӣ намудани технологияҳои нав ва маҳсулоти нав нахуст дар

корхонаҳо, соҳаҳои алоҳида сурат мегирад ва сипас ба шумораи бештари

соҳаҳо паҳн мегардад. Вақте тамоми иқтисодиёт ба технологияи нав

мегузарад, буҳрони сохтории истеҳсолоти нокифоя ба поён расида ҳисобида

мешавад. Дар ин ҳолат, буҳронҳои истеҳсолии зиёдистеҳсолӣ якбора дар он

соҳаҳое зоҳир мешаванд, ки дар ҷараёни пешин мавқеи пешбарро ишғол

мекарданд ва дар қуллаи мавҷҳои дароз қарор доштанд. Соҳаҳои мазкур

маҷбуранд, ки ба шароити нави кам шудани талабот ба маҳсулоти онҳо

мутобиқ шаванд, зиндагӣ карданро бо нархҳои паст ва сатҳи пасти даромад

омӯзанд. Чунин буҳронҳои шабеҳ дигаргунсозии сохтории

институтсионалиро дар ташкили истеҳсолот ва шакли моликият ба вуҷуд

меоранд.

Бояд қайд кард, ки буҳронҳои сохторӣ ҳангоми бархӯрди технологияҳои

нав бо услуби мавҷудаи технологӣ ба миён меоянд ва вақте бартараф карда

мешаванд, ки усули нави технологии истеҳсолот ба амал меояд, аммо дар

маҷмӯъ усулҳои нави инқилобии технологии истеҳсолот дар соҳаи

кишоварзӣ пайдо нашуданд.

Ба андешаи С.Ю. Глазьев омилҳои асосие, ки боиси буҳронҳои сохторӣ

мегарданд, инҳоянд: муқовимат ба маводи таърихӣ; бастани равандҳои

21

таҳаввулотӣ (эволютсионӣ) аз ҷониби сохторҳои инертсионӣ (беҳаракат) ва

субъектҳои низом, ки ҳадди ақал қодиранд ва «омодаанд» пешравиҳои

объективӣ ва императивиҳои раванди таърихиро қабул кунанд ва

ассимилятсия намоянд 1 . Чунин таъбир ба назарияи институтсионалии

давравии рушди иқтисодиёт мувофиқат мекунад.

Буҳронҳои давриро омӯхта, ба хулоса омада метавонем, ки буҳрони

мавҷудаи соҳаи кишоварзӣ дар Тоҷикистон ба нақшаи анъанавӣ бо сабабҳои

зерин дохил намешавад:

1. Ба давомнокии он мувофиқат намекунад (буҳрони сохторӣ тақрибан

10 сол давом мекунад). Буҳрон дар соҳаи кишоварзӣ, тавре ки бисёре аз

олимон қайд мекунанд, аз пошхӯрии ИҶШС оғоз ёфт ва то ҳол идома дорад.

2. Ҳамзамон ақибмонии технологӣ ва техникии соҳаи кишоварзӣ ба

назар мерасад.

3. Талаботи устувор ба маҳсулоти соҳаи кишоварзӣ вуҷуд дорад.

Буҳрони соҳаи кишоварзиро ба буҳрони соҳавӣ мансуб донистан

мумкин нест, ки асоси он кам шудани талабот ба маҳсулот ба ҳисоб меравад

ва бо номутаносибӣ дар рушди соҳа, танзими сохторӣ, аз ҳад зиёд

истеҳсолкунӣ ва болоравии нархи ашёи хом ба амал меояд. Дар ҳоле ки

талабот ба маҳсулоти кишоварзӣ коҳиш намеёбад ва истеҳсолот бошад

талаботи аҳолиро ба озуқаворӣ пурра қонеъ карда наметавонад.

Дар айни замон, буҳрони мавҷуда дар соҳаи кишоварзӣ хусусиятҳои

умумии ҳар як буҳрони дар боло зикршударо дорад, аммо аз онҳо фарқ

мекунад. Ба қадри кофӣ ҳолати ба амал омадаро шарҳ медиҳад ва маҳз

буҳрони низомро, ки бо равандҳои институтсионалӣ алоқаманданд ва дар

бисёр таърифҳо инъикос ёфтаанд, тавсиф мекунад.

Дар шароити буҳрони системавӣ таъсири институтсионалии муҳосира

мавҷуд аст, ки ба ташаккули институтҳои самарабахши кишоварзӣ монеа

эҷод мекунад ва намегузорад, ки аз марҳилаи рушди иқтисодӣ барояд.

1 См.: Глазьев С.Ю. Теория долгосрочного технико-экономического развития. - М.:

ВлаДар, 1993. – С. 210.

22

Дар муҳити нисбатан мӯътадили институтсионалӣ (меъёрҳо ва қоидаҳо

муқаррар карда шудаанд ва маъруфанд), институтҳои кишоварзӣ ба ҳолати

ба амаломадаи кунунии онҳо (бо такя ба рушди институти хоҷагии фермерӣ)

ва рушди гузашта (афзалияти иннертсионии хоҷагии шахсии ёрирасон бо

сабаби тағйири сиёсати давлатии бартарияти хоҷагиҳои коллективӣ) вобаста

мешаванд.

Тибқи созишномаҳои мавҷудаи институтсионалӣ, соҳаи кишоварзӣ бо

беҳаракатӣ дар марҳалаи буҳрони даврии иқтисодӣ амал мекунад ва ба

танзим ниёз дорад, ки унсури асосии он метавонад дигаргунсозии

институтсионалӣ бошад.

Вазъ дар соҳаи кишоварзии Тоҷикистон ба таърифи буҳрони сохторӣ, ки

аз номутаносибӣ дар истеҳсолот миёни бахшҳо, истеҳсолоти нокифояи

маҳсулоти барои рушди мутавозини иқтисодиёт ва ҷомеа зарур ба миён

меояд, ҷавобгӯ нест.

Буҳрони фосилавӣ барои якчанд муҳлат барқароршавӣ ё эҳёи

иқтисодиётро бозмедорад ва инчунин ҳолати бахши кишоварзиро тавсиф

намекунад. Буҳрони ҷузъӣ як ё якчанд соҳаҳои такрористеҳсоли иҷтимоиро

фаро мегирад ва аз фосилавӣ бо он фарқ мекунад, ки на ба тамоми

иқтисодиёт, балки танҳо ба як қисми он таъсир мерасонад ва инчунин ба

ҷараёни марҳилаи рушди иқтисодӣ халал мерасонад.

Буҳрони соҳавӣ як ё якчанд соҳаҳои бо ҳам алоқамандро фаро мегирад,

ки он метавонад натиҷаи номутавозунӣ дар рушди соҳа, бозсозии сохторӣ, аз

ҳад зиёд истеҳсолкунӣ дар соҳа ва болоравии нархи ашёи хом, ки ба

иқтисодиёти кишоварзӣ комилан ҷавобгӯ нест, ба вуҷуд ояд.

Дар натиҷаи буҳрони системавӣ, таркиби асосии низом - тамомияти он

вайрон мешавад, яъне унсурҳои низом ягона нестанд ва хосиятҳо ва рафтори

муштарак надоранд. Чунин номутавозунӣ болоравии мавҷи марҳилаи

буҳрони иқтисодиро таъмин менамояд, номувофиқатии буҳрони кунунӣ дар

соҳаи кишоварзӣ бо ҳама буҳронҳои даврӣ аз рӯи муҳлати гузариш

23

мувофиқат намекунад.

Вайроншавии яклухтии низом то он даме идома меёбад, ки шонаи

фишанги таъсироти манфӣ аз таъсири муҳосира зиёдтар намешавад. Бе

таъсири назаррас (дохилӣ ё беруна), ки аз таъсири амалиёти манфии

институтсионалӣ зиёд хоҳад буд, таъсири муҳосира бартараф карда

намешавад.

Илова бар ин, аз байн бурдани таъсири муҳосира бо кӯмаки беамалӣ

боиси пурра вайроншавии низом ва ташаккули низоми нав дар заминаи

шаклҳои манфии эволютсияи қаблӣ мегардад.

Чунин низоми нави институтсионалии соҳаи кишоварзӣ ба қадри кофӣ

умумӣ нест ва барои иҷрои вазифаҳои таъминоти озуқаворӣ қобилияти

камтар дорад.

Ба назари мо, буҳрони системавӣ дар хоҷагии кишоварзӣ хусусиятҳои

зеринро дорост:

1. Институтҳое, ки қабл аз буҳрон заминаи иқтисодии низомро

ташаккул додаанд, чун ҷузъи асосии низом баррасӣ шуда наметавонанд, ки

дар навбати худ метавонанд низоми дигар ташкил кунанд ва ё ҳатто нопадид

шаванд. Институтҳои асосӣ то ташаккул ёфтани низоми нав дар хоҷагии

кишоварзӣ колхозу совхозҳо буданд, ки дигаргунсозиҳои институтсионалӣ

ивазкунии пурраи онҳоро ба бор оварданд.

2. Таркиби ҳамгироии унсурҳои низом, ки муносибатҳои назарраси

байни унсурҳо ва таркибҳои онҳоро ташаккул медиҳанд, бо бартарияти

қувваи робитаи унсурҳои мазкур, бо унсурҳое, ки ба низоми мазкур дохил

намешаванд, вайрон мешаванд. Алоқамандии бештари ҳамгироӣ дар хоҷагии

қишлоқ назар ба муҳити институтсионалии деҳот бештар бо савдо ва

азнавкоркардкунӣ ба роҳ монда шудааст. Аксар вақт, шабакаҳои савдоӣ ё

набудани онҳо талаботро ба ин ё он маҳсулоти кишоварзӣ тақозо мекунад.

3. Тартиби мавҷудаи ҳамкории унсурҳо дар дохили низом тағйир

меёбад. Дар соҳаи кишоварзӣ вазъияте ба миён омадааст, ки аксарияти

24

муассисаҳо бо муассисаҳои дигар алоқаманд нестанд, дастовардҳои

таҳқиқоти илмиро истифода намекунанд, ҳамкорӣ ва ҳамгироиро пеш

намебаранд. Парокандагӣ, аз ҷумла бо ҷараёни ислоҳоти аграрӣ дар

хоҷагиҳои деҳқонӣ шарҳ дода мешавад, ки ин ҷудо гардидани институтҳоро

тақозо мекунад.

Мутаносибан, буҳрони системавӣ дар хоҷагии қишлоқ, ҳамчун раванд,

тағйироти сифатиро дар бар мегирад, ки ноустувор мебошад ва номувозинатӣ

бештар афзуда истодааст.

Он чӣ ба тағйироти миқдорӣ дахл дорад (коҳишёбии ҳаҷми истеҳсолот,

шумораи аҳолии дар соҳаи кишоварзӣ коркунанда, кам шудани заминҳои

кишоварзӣ), пас онҳо танҳо ҳамчун аломатҳои он хизмат мекунанд, яъне

оқибати буҳрони системавӣ мебошанд.

Зуҳуроти буҳрони системавӣ дар соҳаи кишоварзӣ хеле гуногунанд ва

амалан тамоми ҷузъҳои институтсионалиро фаро мегирад.

Буҳрони системавӣ бо паст шудани истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ ва

бартарияти сохтории он ба муассисаҳое, ки фаъолияти соҳибкориро анҷом

намедиҳанд, алоқаманд аст.

Пас аз муайян кардани навъи буҳрон, таҳия ва андешидани чораҳои

зарурӣ барои рафъи он имконпазир мегардад. Дар ин раванд барқарор

кардани унсурҳои васлкунандаи низом, ки дар натиҷаи буҳрон хароб шудааст

ё эҷоди унсурҳои наве, ки ивазкунандаи пайвастҳои вайроншударо пешбинӣ

кардаанд, асос ба ҳисоб меравад. Унсурҳои пайвасткунандаи низоми

пешинаи хоҷагии деҳот ба робитаҳои ҳамгироӣ, ки аз ҷониби давлат

муқаррар шуда буданд, асос ёфтаанд, яъне худи давлат ҳамчун ниҳоди

интегратсия амал кардааст. Шароитҳои бозаргонии иқтисодиёти кишоварзӣ

барқарорсозии ҷузъи ҳамгироиро тавассути механизмҳои тағйири

институтсионалӣ тақозо мекунанд.

Ҳамин тариқ, ҳолати кунунӣ дар хоҷагии қишлоқ ба нишонаҳои буҳрони

даврӣ мувофиқат мекунад, яъне чунин як ҳолати рушд дар низоми иқтисодӣ,

25

ки дар он пайвандҳои унсурҳои таркибии он шикаста мешаванд, пояҳои

институтсионалӣ хароб шуда, хосиятҳои умумие, ки тамомияти онро тавсиф

мекунанд, аз байн мераванд. Барқароркунии асосҳои системавӣ бо кӯмаки

механизмҳои таҳаввулоти институтсионалӣ бештар қобили қабул аст.

Танзими давлатии иқтисод яке аз принсипҳои фарқкунандаи

институтсионализм дар муқоиса бо модели кейнсианӣ мебошад. Муносибати

мусоид ба дахолати давлат ба иқтисоди бозорӣ омили зарурии рушди ҷаҳонӣ

аз миёнаҳои асри XX аст ва то имрӯз идома дорад. Баъзе ниҳодҳои

институтсионалӣ чунин мешуморанд, ки дахолати давлат барои рафъи

буҳрони иқтисодӣ зарур аст, яъне танҳо дар ҳолате, ки агар механизмҳои

танзими бозаргонӣ самарабахш кор карда натавонанд1.

Дар назарияи рушди иқтисодӣ нақши давлат боз ҳам назаррастар

мегардад, ки он барои гузаронидани тадқиқи вазъи мавҷуда на танҳо барои

пешгирии зуҳуроти буҳронӣ, балки баланд бардоштани самаранокии

иқтисодиёт дар ҳама марҳилаҳои рушд ва ба таври идеалӣ ноил шудан ба

рушди доимӣ пешбинӣ шудааст2.

Аз нуқтаи назари кейнсианистӣ, дигаргунсозиҳои институтсионалӣ

бидуни дахолати давлат ба амал меоянд, вале аз нуқтаи назари

институтсионалистон, мудохилаи давлат дигаргунсозиҳоро аз ҷумла дар

иқтисодиёти кишоварзӣ ба вуҷуд меорад.

Аксар иқтисоддонҳои маҳаллӣ бар он ақидаанд, ки танзими давлатӣ ба

иқтисоди бозаргонӣ, аз ҷумла ба маҳсулоти кишоварзӣ ва дигаргунсозиҳои

институтсионалӣ зарур аст3. Танҳо усулҳо ва воситаҳои таъсири давлат ба

1 См.: Толстов С.М. Этапы становления и развития институционализма // Известия

Самарской сельскохозяйственной академии. - 2011. - № 2. – С. 57. 2 См.: Шумпетер Й. Теория экономического развития. - М.: Прогресс, 1982. – С. 166. 3 Ниг.: Каюмов Н.К., Назаров Т.Н., Рахимов Р.К., Умаров Х.У. Глобализационные процессы и экономические проблемы Таджикистана // Экономика Таджикистана: стратегия развития. – Душанбе: - № 4. - 2003. – С. 30; Каюмов Н.К., Умаров Х. Приоритетные направления стабилизации экономики Таджикистана // Экономика Таджикистана: стратегия развития. – Душанбе: - №4. – 2005. – С. 77; Нурмахмадов М., Комилов С.Д. Стратегия движения к рыночной экономике. Выпуск.1. – Душанбе: 1995. – С. 54; Рахимов Р.К. Глобализация и

26

иқтисодиёти кишвар метавонанд гуногун бошанд. Ҳалли мушкилоти

батанзимдарории давлатӣ дар соҳаи кишоварзӣ ба зарурати пешниҳоди

субъектҳои хоҷагидорӣ барои анҷом додани такрористеҳсоли васеъ асос

ёфтааст. То замоне, ки механизми бозории таъминкунандаи рушди устувори

истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ ва сатҳи зиндагии аҳолӣ эҷод нашавад,

танзими давлатӣ яке аз воситаҳои асосии фаъолияти устувор ва самарабахши

истеҳсолоти кишоварзӣ ва тамоми соҳаи кишоварзӣ боқӣ мемонад.

Бояд зикр намуд, ки зарурияти танзими давлатии иқтисодиёти

кишоварзӣ дар натиҷаи дигагунсозиҳои институтсионалӣ ба вуҷуд омад, ки

давлат ҳамчун ташаббускори он баромад карда, маҷбуран навъҳои таърихан

ғайриоддии институтҳои бозориро дар соҳаи кишоварзӣ ҷорӣ намуд.

Натиҷаи таъсири давлат дигаргунсозиҳои бо институтҳо ва равандҳои

ташаккули онҳо алоқаманд мебошад. Аз нуқтаи назари

неоинститутсионалистҳо, давлат метавонад ҳам ба таъсиси институтҳои

муассири бозор саҳм гузорад ва ҳам баръакс, сохтори институтсионалиро

эҷод кунад, ки имкон намедиҳад бартарии тартиботи рақобатро аз ҳисоби

монополияи давлат ва дигар омилҳое, ки боиси афзоиши хароҷоти

транзаксия мешаванд, ба вуҷуд орад. Ҳамааш аз шароити мушаххаси таърихӣ

ва самаранокии қиёсӣ бо ин шартҳо дар ин ё он низоми мушаххаси

ҳамоҳангсозии иқтисодӣ вобаста аст. Агарчӣ маҳз давлат атрибути зарурии

низомҳои пешрафтаи иқтисодӣ ба ҳисоб меравад, институтҳои аз ҷониби он

тавлидшуда на танҳо ба баланд бардоштани самаранокӣ метавонанд саҳм

гузоранд, балки ба он монеъ ҳам шаванд1.

Сабабҳои асосии вобастакунии зарурати дастгирӣ ва танзими давлатӣ

хусусиятҳои манфии соҳибкорӣ ва «нокомӣ» -и бозор мебошанд.

Батанзимдарории давлатӣ бояд сохтори институтсионалии иқтисодиёт,

проблемы экономического роста в Республике Таджикистан // Экономика Таджикистана: стратегия развития. – Душанбе: 2003. - № 2. – С. 47; Кадыров Д. Б. Механизм регулирования доходов населения. – Душанбе: Ирфон, 2003. - С. 167. 1 См.: Стукач В.Ф., Коваленко Е.В. Мониторинг развития крестьянских хозяйств.

Динамика, адаптация к рынку, методы мониторинга: монография. – М.: 2015. – С. 98.

27

аз ҷумла соҳаи кишоварзиро ба назар гирад, ки натиҷаи амалҳои гузашта ва

худ ба худ рӯйдиҳандаи интихоби эволютсионии институтҳои нисбатан

самаранок мебошад. Кишварҳои дорои иқтисоди бозаргонӣ, ки сохтори

институтсионалии рушдёфта доранд, метавонанд усулҳои мустақим ва

ғайримустақими танзими давлатро барои татбиқи сиёсати дилхоҳи иқтисодӣ

бидуни зарари ҷиддӣ ба тамоми иқтисоди миллӣ истифода баранд. Чунин

чораҳо, агарчӣ сохтори институтсионалиро дар соҳа тағйир медиҳанд, аммо

ба андозаи кам. Дар ҳолати тахассуснокии сиёсати давлатӣ дар соҳаи муайян,

каҷравиҳои институтсионалӣ ба вуҷуд меоянд, ки натиҷаи он соҳаҳои

шакливазкунии институтҳои соҳибкорӣ ба ҳисоб меравад, ки соҳаи

кишоварзӣ низ ба он дохил мешавад.

Зарурияти махсуси иштироки давлатро иқтисоди бозории деҳот талаб

мекунад, ки хусусиятҳои хоси худро дорад. Дар низоми он, таназзули бозор

бо шикасти рақобат, хусусиятҳои давравии нархҳо, набудани баҳисобгирии

бозор барои ташкили молҳои ҷамъиятӣ ва таъсири берунаи истеҳсолоти

кишоварзӣ, номукаммалии иттилоот, бозори номукаммал ва ғайра алоқаманд

аст, илова бар ин, иштироки давлат дар танзим ва дастгирӣ бо хусусияти

истеҳсолоти кишоварзӣ шарҳ дода мешавад. Фаъолияти иқтисодиёти кишвар

иштироки давлатро тақозо мекунад, зеро бидуни дахолати он ҷуброн

намудани нуқсонҳо ва заифии бозор, рушди мутавозини иқтисодиёти

миллиро дар сатҳи макроиқтисод таъмин кардан ғайриимкон аст.

Механизмҳои бозор ба ҳалли мушкилоти макроиқтисодӣ, ҳам дар шароити

корхона, монополия ва капитализми корпоративӣ ва ҳам қисман дар шароити

корпоративии давлатӣ қодир нестанд.

Институтҳои бозаргонӣ дар соҳаи кишоварзӣ дар давраи ташаккул ё дар

давраи гузариш ба шароити нави иқтисодӣ қарор доранд. Дигаргунсозиҳои

институтсионалӣ дар соҳаи кишоварзӣ аз ҷониби давлат бояд тавре

роҳандозӣ карда шаванд, ки тамоми низоми иқтисодӣ на вайрон, балки ислоҳ

карда шавад.

28

Сохтори институтсионалӣ институтҳоеро дар бар мегирад, ки на танҳо

ба тартиби бозорӣ хосанд, аз ин рӯ, усулҳои гуногуни ҳамоҳангсозии

иқтисодӣ аксар вақт бо ҳам мухолифат мекунанд. Агар давлат дар шароити

иқтисоди давраи гузариш муносибатҳои иқтисодии дар бозорҳо

баамаловардаро барзиёдӣ танзим намояд, пас ин ба суръат ва сифати

ташаккули муассисаҳои дахлдори бозор таъсири манфӣ мерасонад. Зиддият

ба миён меояд: мудохилаи давлат ба он оварда мерасонад, ки механизмҳои

бозорӣ самаранок кор намекунанд ва бо сабаби набудани сохтори

институтсионалӣ сохторҳои он муассир буда наметавонанд.

Дар айни замон, танзими давлатии фаъолияти соҳаи кишоварзӣ дар

кишварҳои аз ҷиҳати иқтисодӣ тараққикарда як амали аз ҷониби умум

қабулшудаи бозор мебошад, ки устувории бозор ва дар сатҳи зарурӣ нигоҳ

доштани истеҳсолотро таъмин менамояд. Таҷрибаи ҷаҳонӣ яқинан собит

мекунад, ки истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ бахши худтанзимкунандаи

иқтисодиёти миллӣ ба ҳисоб намеравад. Батанзимдарории давлатӣ бо

таъмини хароҷоти назарраси хароҷотҳои буҷетӣ зарур аст. Тадбирҳои

таъсири давлат бояд аз чунин механизмҳои танзим, ба монанди нархгузорӣ,

дастгирии буҷетӣ, андозбандии имтиёзнок, қарздиҳӣ ва дигар тадбирҳои

иқтисодӣ, ки шароити мусоиди рушди зиёдтари кишоварзиро таъмин

мекунанд, бартарӣ дошта бошанд. Аммо ин тадбирҳо дар шароите татбиқ

карда мешаванд, ки агар институтҳо комилан бомуваффақият фаъолият

кунанд. Дар хоҷагии кишоварзӣ танзими давлатӣ бояд механизми

дигаргунсозиҳои институтсионалиро истифода барад.

Аммо дар бозор на ҳама чораҳои сиёсати давлатӣ метавонанд татбиқ

карда шаванд, сиёсати давлатӣ бояд пеш аз ҳама ба фароҳам овардани

шароит барои таъсиси институтҳо ва ҳамин тавр сохтори муассири

институтсионалӣ нигаронида шавад. Қайд намудан зарур аст, ки

С.В.Патрушев ду равиши таҳлили сиёсати давлатиро дар чаҳорчӯбаи

барномаи институтсионалии таҳқиқотӣ муайян кардааст - экзогенӣ ва

29

эндогенӣ1.

Тибқи муносибати экзогенӣ, ба омӯзиши сиёсати иқтисодии давлат,

таваҷҷӯҳи асосӣ ба вобастагии мусбати берунӣ (ба осонӣ мушоҳидашаванда)

байни чораҳои муайян ва равандҳои ҷории иқтисодӣ, илова бар ин робитаи

байни воситаҳо ва натиҷаҳои сиёсати гузаронидашуда ба таври ҷиддӣ

тасодуфӣ аст. Чунин муносибат таҳлили махсуси механизмҳои дохилии

фаъолияти низомро пешбинӣ намекунад, ки таъсир ва инчунин тағирёбии

онҳо ба кадом самт равона шудааст.

Мувофиқи равиши эндогенӣ, баръакс, ба тағйирот дар натиҷаи чораҳои

сиёсати давлатии иқтисодии кишвар, тамоюли арзишҳо ва механизмҳои

ҳамкории субъектҳои низом, ки таъсири чунин сиёсат ба он равона шудааст,

диққати махсус дода мешавад. Ҳамин тариқ, муваффақияти воситаҳои

иқтисодии татбиқшуда аз мувофиқати самтҳои сиёсати иқтисодӣ ва

тағйироти дохилӣ (институтсионалӣ) дар ҷомеа вобаста аст, ки он дар

раванди фаъолияти механизми иқтисодӣ ба вуҷуд меояд.

Омӯзиши институтсионалии танзими давлатӣ, аз ҷумла дигаргунсозиҳои

институтсионалӣ, дар соҳаи кишоварзӣ, бо баррасии қонунгузории танзим ва

натиҷаҳои татбиқи он алоқаманд мебошанд. Институционализми анъанавӣ

дар доираи назарияи меъёрии сиёсати иқтисодӣ баррасии ду масъалаи

афзалиятнокро пешниҳод менамояд: оё мақомот вазифадоранд ба иқтисод

фаъолона дахолат кунанд ё дахолати ҳукумат бояд то ҳадди имкон кам карда

шавад, то бозор озодона фаъолият кунад?

Ҳангоми муайян намудани ҳудудҳои дахолати давлат дар равандҳои дар

бозори минтақавӣ рухдода бояд чунин меъёрҳоро ба мисли самаранокии

фаъолияти бозор, сатҳи амнияти озуқавории аҳолии минтақа, сатҳи воридот

(содирот) дар минтақа ба назар гиранд. Ҳудудҳои батанзимдарории давлатии

соҳаи кишоварзӣ низ тавассути дигаргунсозиҳои институтсионалӣ бояд ба ин

меъёрҳо такя кунад.

1 См.: Патрушев С.В. Институционализм в политической науке: этапы, течения, идеи,

проблемы. - М.: Финансы и статистика, 2006. – С. 164.

30

Ташаккул ва рушди минбаъдаи институтҳои бозаргонӣ дар соҳаи

кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо зарурати баланд бардоштани нақши

танзими давлатӣ аз ҳисоби имкониятҳои маҳдуди худтанзимкунии соҳаи дар

боло ишорашуда алоқаманд аст. Илова бар ин, худи меъёрҳо ва қоидаҳо

мустақиман дар бозор пайдо намешаванд, онҳо тавассути муносибатҳои

дахлдори институтсионалӣ, ки байни муассисаҳои идоракунӣ ва субъектҳои

бозор барқарор шудаанд, амалӣ карда мешаванд. Аз ин рӯ, зарурияти

объективии истифодаи батанзимдарории давлатӣ дар сохтори

институтсионалии бозори маҳсулоти озуқаворӣ, ҳам дар сатҳи миллӣ ва ҳам

дар сатҳи минтақавӣ, аз ҷумла тавассути дигаргунсозиҳои институтсионалӣ

ҷой дорад. Ғайр аз он, дар робита бо рушди индустрияи компютерӣ ва

дигаргунсозиҳои технологӣ дар иқтисодиёт, нақши давлат тағйир меёбад ва ё

беш аз ҳама нақши институтеро мебозад, ки низоми муносибатҳоро байни

субъектҳои бозор танзим ва ҳамоҳанг месозад, инфрасохтори бозаргонии ба

иҷтимоӣ бештар нигаронидашударо ба танзим медарорад. Дар шароити

рушди босуръати сохторҳои истеҳсолӣ ва иттилоотии давлатӣ, институти

давлатӣ амалан ягона муассисаест, ки қобилияти танзими рушди онҳоро

тибқи манфиатҳои иҷтимоию иқтисодии минтақа ва миллат дорад. Бо

андешаҳои мазкур розӣ нашудан душвор аст, агар танҳо механизми бозорро

бидуни баҳисобгирии танзими давлатӣ ба назар гирем, дигаргунсозиҳои

институтсионалӣ дар соҳаи кишоварзӣ хусусияти манфӣ доштанд, зеро

мавҷудияти воридоти маҳсулоти ғизоӣ ва таъинкунии нархи савдо метавонад

боиси аз байн рафтани баъзе навъҳои институтҳо гардад.

Батанзимдарории давлатӣ, бешубҳа, ба соҳаи кишоварзӣ, аз ҷумла ба

таҳияи таҳқиқоти заминавӣ, таҳия ва татбиқи барномаҳои илмии

ҳамаҷонибаи табиӣ ва омӯзиши мушкилоти экологӣ таъсири бузург

мерасонад. Барномаҳои давлатии илмӣ ба рушди таҳқиқоти илмӣ ва татбиқи

он дар истеҳсолот дар доираи тиҷорати хусусӣ фаъолона таъсир мерасонанд.

Онҳо дастрасиро ба иттилооти илмӣ ва тавсияҳо оид ба истифодаи амалии он

31

осон мекунанд ва тавсеа медиҳанд. Дар баробари ин, аз ҷониби

институтсионалистҳо бо таассуф қайд мешавад, ки танзими давлатии

таҳқиқот ва рушд, таҳияи натиҷаҳо як зиддияти амиқ дорад. Қисми зиёди

коркардҳое, ки аз буҷаи давлатӣ маблағгузорӣ мешаванд, ба маҳсулоти

шаҳрвандӣ бевосита дастрасӣ надоранд. Намояндагони мактаби

институтсионалӣ ҷонибдори густариши таҳқиқот ва ҷорӣ кардани натиҷаҳои

онҳо дар корхонаҳои шаҳрвандӣ мебошанд. Дигаргунсозиҳои

институтсионалӣ дар иқтисодиёт ба он оварда расонид, ки соҳаи илмро аз

иқтисодиёти кишоварзӣ ҷудо кард. Аксарияти муассисаҳои илмӣ ва таълимӣ

новобаста аз он, ки шакли моликияти давлатиро доро мебошанд ва натиҷаҳои

фаъолияти онҳо дар хоҷагии қишлоқ, ки меъёри интихоб омили даромаднокӣ

ва хароҷоти ҳадди ақалли таҳқиқот ва татбиқи технологияҳо мебошад, паҳн

карда намешавад.

Таъсири танзимкунандаи институти давлатӣ ба бозор бояд ба

муносибгардонии ҷараёни худтанзимкунӣ нигаронида шавад, яъне чунин

ҳолат дар бозори маҳсулоти озуқаворӣ, вақте талабот ва пешниҳод бо

қувваҳои бозорӣ мутавозин карда мешаванд ва таъсири давлат аз дастгирии

ҳамешагии ин тавозун бо назардошти омилҳое чун коҳиши монополияи

корхонаҳои истихроҷкунанда ва коркардкунанда, танзими таносуби нархҳо,

маҳдуд кардани воридоти озуқаворӣ то ба дараҷае, ки дар кам кардани

хароҷоти истеҳсолии истеҳсолкунандагон нақши ҳавасмандкунанда эҷод

мекунад, захираҳои озуқаворӣ барои амалиёт дар бозор ва солҳои тӯлонӣ

таҳия ва татбиқ карда мешавад, дастгирии барномаҳои тиҷорати хурд ва

ҳамкориҳои истеъмолии кишоварзӣ, аз байн бурдани монеаҳои маъмурӣ оид

ба фурӯши маҳсулот иборат аст. Истифодаи дигаргунсозиҳои

институтсионалӣ барои ташкили сохторҳои маҷмӯӣ дар соҳаи кишоварзиро

тақозо мекунад.

Илова ба ғояи назорати давлатӣ ба иқтисодиёт, дар консепсияи

В.Митчелл инчунин ғояи марказии институтсионализм - зарурати ташкили

32

назорати иҷтимоӣ аз болои иқтисод низ инъикоси худро ёфтааст. Вай яке аз

аввалинҳост, ки зарурати ҷорӣ кардани суғуртаи давлатиро барои бекорӣ

таъкид кард ва дар бораи қобилияти таҳияи як намуди банақшагирии

нишондиҳанда дар асоси пешгӯиҳои вазъи бозор навишт. Ин имкон медод,

ки номуайяниро коҳиш дода, тағйироти давриро тавассути интишори

иттилоот дар бораи вазъи иқтисодӣ бартараф созанд1. Эҳтиёҷоти иҷтимоӣ

барои танзими давлатии дигаргунсозиҳои институтсионалӣ дар соҳаи

кишоварзӣ аз таъминоти озуқавории аҳолӣ бармеояд ва метавонад дар асоси

пешгӯиҳои рушд муайян карда шавад.

Ҳамзамон, институтсионалистон танзими максималии давлатии

иқтисодиётро қабул намекунанд, назарияҳои онҳо ба иқтисоди бозорӣ, ки

раванди ҳамешагии дигагунсозиҳо идома дорад, татбиқ карда мешаванд.

Танзими давлатӣ бо ёрии дигаргуниҳои институтсионалӣ барои рушди

устувори иқтисодиёти кишоварзӣ афзалиятноктар мебошад, ки пас аз он

механизми дигаргунсозиҳои институтсионалӣ метавонад бо дигар

танзимгарон иваз карда шаванд.

Батанзимдарории давлатии рушди устувори хоҷагии қишлоқ низоми

таъминоти иқтисодӣ, ташкилӣ, иҷтимоӣ, ҳуқуқӣ ва сиёсии давлатро ифода

мекунад, ки муҳити мусоидро барои ташаккул ва рушди аз нав ба вуҷудории

устувори соҳибкорӣ бо мақсади мунтазам қонеъ кардани эҳтиёҷоти аҳолӣ ба

озуқаворӣ ва молҳои истеъмолии ашёи хоми кишоварзӣ таъмин менамояд.

Агар муҳити таъсисёфта такрористеҳсоли устуворро таъмин накунад, пас

танзими давлатӣ метавонад, аз нав ташкилдиҳии институтсионалиро барои

қонеъ кардани эҳтиёҷоти аҳолӣ истифода барад.

Дастгирии давлатӣ бояд на танҳо мустақиман ба рушди хоҷагиҳои

шахсии аҳолӣ, балки инчунин ба рушди инфрасохтор, таъминоти ҳайвоноти

сермаҳсул, тухмии зироатҳои кишоварзӣ, таҷҳизоти хурдҳаҷм, нуриҳо,

ташкили коркард ва фурӯши маҳсулоти изофӣ, яъне барои баланд

1 См.: Митчелл У. Экономические циклы: проблема и ее постановка. - М.-Л.: Госиздат,

1930. – С. 134.

33

бардоштани қобилияти хоҷагиҳои деҳқонӣ равона карда шавад. Дар ниҳоят,

дигаргунсозиҳои институтсионалии аз ҷониби давлат танзимшаванда, ба

интиқоли қитъаҳои замини ёрирасони наздиҳавлигӣ ва ба шаклҳои

соҳибкорӣ нигаронида шудааст.

Хоҷагии қишлоқ яке аз соҳаҳои иқтисодиёт аст, ки ба танзими давлатӣ

ниёз дорад. Ин пеш аз ҳама бо он асоснок карда мешавад, ки бозори

кишоварзӣ яке аз бахшҳои афзалиятнок ба ҳисоб меравад, зеро ҳолати он

ҳалли вазифаҳои давлат, аз ҷумла таъмини амнияти озуқавории кишвар ва

амнияти иҷтимоии аҳолиро муайян мекунад.

Фаъолияти бомуваффақияти институтҳои инфрасохтори кишоварзӣ аз

бисёр ҷиҳат аз ҷониби давлат муайян карда мешавад ва як қатор унсурҳои

мураккаб ва гаронбаҳои онҳо метавонанд танҳо бо иштироки бевоситаи

давлат сохта шаванд. Вазифаи асосии давлат ҳамчун як институти ҷамъиятӣ

ҳангоми ташаккули инфрасохтори иқтисоди бозаргонӣ, эҷоди заминаи

ҳуқуқӣ мебошад, ки дар заминаи он ва мувофиқи қоидаҳо дар байни ҳамаи

субъектҳои бозор, муносибатҳо ташаккул меёбанд. Чунин шуморида мешуд,

ки монеаи асосӣ дар рушди инфрасохтори бозаргонӣ барои соҳаи кишоварзӣ

нарасидани маблағ мебошад. Аммо, ин ақида танҳо қисман дуруст аст. Ба

таври умум эътироф карда мешавад, ки бисёре аз вазифаҳои дастгирии

давлатӣ аз нақши танзимкунандагии давлат, дахолати қонунӣ ва ҳуқуқӣ ба

фаъолияти субъектҳои соҳибкорӣ иборат мебошанд 1 . Вазъияти кунунии

соҳаи кишоварзӣ нишон медиҳад, ки бидуни танзими назарраси давлатӣ, аз

ҷумла тавассути дигаргунсозиҳои институтсионалӣ, имконнопазир аст. Бо

устуворшавии рушди соҳаи кишоварзӣ, батанзимдарории давлатӣ дар

ҳақиқат метавонад маҳдуд карда шавад.

Маблағҳои давлатӣ на барои таъмини таҷдиди оддӣ, балки барои амалӣ

намудани маҷмӯи чорабиниҳо оид ба таҷдид, баланд бардоштани малакаи

1См.: Стукач В.Ф., Асташова Е.А., Шумакова О.В. Трансакционные издержки в АПК:

измерение, информация, регулирование: монография. - Омск: Изд-во ФГОУ ВПО ОмГАУ,

2006. - С. 174.

34

кормандони ташкилотҳои кишоварзӣ ва такмили парҳези хӯрок заруранд.

Аммо, вазъият дар соҳаи кишоварзӣ бо хароҷоти назарраси институтҳо

имкон намедиҳад, ки танҳо бо ин шакли танзими давлатӣ маҳдуд шавад.

Давлат барои фароҳам овардани муҳити муассири институтсионалӣ

манфиатдор аст, аммо он чандон чандир нест ва наметавонад дар бораи

равандҳои воқеии бизнес маълумоти пурра дошта бошад. Дар баробари ин,

субъектҳои алоҳидаи хоҷагидорӣ бо сабаби мавҷудияти таъсири калони

мусбати беруна, қоидаҳои зарурии бозиро риоя карда наметавонанд. Ба

сифати роҳи ҳалли ин мушкилот, давлат ҳавасмандгардонии рушди

ташкилотҳои худтанзимкунандаро мебинад, ки бо иштироки фаъолонаи

давлат дар таъсис ва фаъолияти онҳо ба ташкилотҳои танзимкунанда табдил

дода шудаанд. Ин зарурати истифодаи воситаҳои танзими давлатии

дигаргунсозиҳои институтсиониро тасдиқ мекунад.

Институтсионалистон яке аз мушкилиҳои марказии рушди иқтисодӣ ва

навсозиро дар ташкили низоми назорати иҷтимоӣ аз болои иқтисодиёт

мебинанд. Проблемаи мазкур хеле васеъ шарҳ дода мешавад: аз сатҳи дохили

корпоративӣ то ташкили назорати иҷтимоӣ дар сатҳи макроиқтисодӣ, ки

татбиқи он бо фаъолияти қавии давлат алоқаманд аст. Ғояи назорати иҷтимоӣ

ба иқтисодиёт тамоми марҳилаҳои таҳаввулоти институтсионалиро гузашта,

яке аз талаботи бунёдии назарияи иқтисодии онро муайян мекунад. Чи хеле,

ки О.В. Иншаков ва Д.П. Фролов қайд менамоянд: “Амалисозии назорати

иҷтимоӣ хусусияти ҷудонопазири назарияи табдилёбии капитализм

мебошад 1 . Дар чорчӯбаи назарияи мазкур, батанзимдарории давлатии

хоҷагии қишлоқ бо кӯмаки тағйироти институтсионалӣ имкон медиҳад

назорати иҷтимоӣ, пеш аз ҳама бо истифода аз институтҳои ҳамгироӣ, ки

соҳаҳои гуногун, бахшҳо ва ҷомеаро муттаҳид мекунанд, таъмин намояд.

Институтсионалистон шаклҳои гуногуни назорати иҷтимоиро аз болои

иқтисодиёт таъмин мекунанд. Инҷо, ислоҳоти марбут ба корпоратсияҳои

1 Иншаков О.В., Фролов Д.П. Институционализм в российской экономической мысли. -

Волгоград: Изд-во ВолГУ, 2002. – С. 98.

35

бузург, идоракунии фаъолияти онҳо, чораҳои давлатӣ ва танзимкунандаро,

ки ба механизми рақобати бозор, нархгузорӣ, шуғл, вазъи бозори пулӣ,

низоми молиявӣ – буҷавӣ ва ғайра таъсир мерасонанд, дар бар мегиранд. Дар

ташкили назорати иҷтимоӣ барои банақшагирӣ таҳия ва рушди низоми

давлатии барномарезӣ ва банақшагирии индикативӣ мавқеи калон доранд.

Ҳамаи инҳо ба рушд ва такмили шаклҳои давлатии хоҷагидорӣ ба таври

объективӣ мусоидат мекунанд ва ислоҳоти институтсионалиро дар соҳаи

кишоварзӣ ҳамчун воситаи танзим ва назорати иҷтимоӣ асоснок мекунад.

Ҳангоми ташкили назорати иҷтимоӣ, институтсионалистҳо умеди худро

ба барномаҳои «сотсиаликунонӣ», ки барои тавсеа ва таҳкими заминаи

иқтисодии танзими давлатии иқтисодиёт ва баланд бардоштани самаранокии

фаъолияти он нигаронида шудааст, равона мекунанд. Дар натиҷа, модели ба

гуфтаи Р. Ҳейлбронер «ҷомеаи комилан назоратшаванда» ташаккул меёбад,

ки дар он «сутунҳои анъанавии капитализм - қонунияти моликияти хусусӣ ва

фаъолияти механизми бозорӣ, бояд то шинохтанашавандагӣ ислоҳ карда

шаванд, агар ба пуррагӣ бо ҳуҷҷатҳои дахлдори давлатӣ иваз карда нашуда

бошанд»1 . Дар натиҷаи ин, дигаргунсозиҳои институтсионалӣ дар доираи

танзими давлатӣ модели иҷтимоӣ дар соҳаи кишоварзиро ба вуҷуд оварда, бо

шароити тавозуни манфиатҳои ниҳодҳои гуногун ба амал меоянд.

Институтсионалистҳо дар ташкил ва ҳавасмандгардонии пешрафти

илмию техникӣ ба давлат умеди калон доранд. Дар робита бо ҷорӣ шудани

марҳилаи муосири инқилоби илмӣ - техникӣ таваҷҷӯҳ ба ин масъалаҳо хеле

афзудааст. Бе танзими давлатии иқтисодиёти хоҷагии қишлоқ, аз ҷумла

дигаргунсозиҳои институтсионалӣ дар марҳилаи кунунии рушди аграрӣ,

татбиқи пурраи дастовардҳои пешрафти илмию техникӣ номумкин аст.

Батанзимдарории давлатӣ, бешубҳа, ба пешрафти илмӣ - техникӣ, ба

ҷорисозии таҳқиқоти заминавӣ, таҳия ва татбиқи барномаҳои илмии

ҳамаҷонибаи табиӣ ва омӯзиши мушкилоти экологӣ таъсири бузург

1 Хайлбронер Р. Философы от мира сего. - М.: КоЛибри, 2008. - С. 26-28.

36

расонида, дастрасӣ ба иттилооти илмӣ, машварат барои татбиқи амалии

онҳоро осон ва васеъ мегардонанд. Ҳамзамон, институтсионалистон чунин

мешуморанд, ки қисми зиёди дастовардҳои илмии аз буҷаи давлат

маблағгузоришаванда, бояд ба истеҳсолоти шаҳрвандӣ алоқаманд бошанд.

Институтсионалистҳо ҷонибдори густариши таҳқиқоти илмӣ ва ҷорӣ кардани

натиҷаҳои онҳо дар соҳаи шаҳрвандӣ мебошанд1.

Амалинамоии тағйирёбии институтсионалиро намояндагони ин мактаб

бо тақвияти нақши танзимкунандаи давлат алоқаманд мекунанд. Онҳо

барномаҳои монетаристҳо ва тарафдорони иқтисоди пешниҳодро қатъиян рад

намуда, даъват менамояд, ки аз парастиши кӯркоронаи сиёсати қарзӣ - пулӣ

ва эътиқод ба он, ки сеҳри он метавонад рушди капитализмро роҳнамоӣ ва

танзим намояд, халос шаванд 2 . Инро рушди соҳаи кишоварзӣ пас аз

дигаргуниҳои институтсионалӣ, ки ба ташкили институтҳои бозорӣ

нигаронида шудаанд, тасдиқ мекунад.

Рушди низоми идоракунии давлатӣ ва маҳаллии хоҷагии деҳот бояд бо

гузариш ба моделҳои пешрафтаи идоракунӣ мувофиқи сатҳҳои иерархияи

маъмурӣ: ҷумҳуриявӣ, минтақавӣ, маҳаллӣ алоқаманд бошад. Ҳамзамон,

бояд танзими давлатии дигаргунсозиҳои институтсионалӣ дар соҳаи

кишоварзӣ, бо назардошти таҷрибаи минтақавӣ, то ба сатҳи кишвар

гузаронида шавад.

Сиёсати миллии озуқаворӣ таҳияи стратегияи давлатии аз ҷиҳати илмӣ

асосёфта, ҳамоҳангшуда ва дарозмуҳлати стратегияи давлатӣ - низоми

тадбирҳо ва механизмҳои рушди иқтисодӣ ва иҷтимоии бахши аграриро

пешбинӣ мекунад. Ин як низоми чораҳоест, ки дар кишвар бо ташаббуси

давлат барои фароҳам овардани шароит барои фаъолият ва рушди

самарабахши бахши озуқавории иқтисодиёт бояд татбиқ карда шавад.

Сиёсати миллии озуқаворӣ зарурати дигаргунсозиҳои институтсионалиро дар

1 См.: Гэлбрейт Дж. Новое индустриальное общество. - М.: Эксмо, 2008. – С. 86-87; Коуз

Р.Г. Природа фирмы. - М.: Дело, 2001. - С. 29 и др. 2 См.: Гэлбрейт Дж. Экономические теории и цели общества. - М.: Прогресс, 1976. – С. 63.

37

асоси танзими давлатӣ муайян менамояд.

Ҳадафи асосии танзими давлатии бахши аграрӣ аз бартараф намудан ё

қисман аз байн бурдани номукаммалии номгӯи бозор, ки ба соҳаи кишоварзӣ

ҳамчун бахши асосии он хос аст, вобаста ба тағъирёбии назарраси ҳаҷми

истеҳсолот ва шароити нархҳо, ки таҳти таъсири омилҳои беруна ба амал

меоянд, иборат аст. Ба танзимдарории мазкур воситаи ҷудонашаванда ва

самараноки ташкил ва рушди истеҳсолоти кишоварзӣ мебошад. Ташкили

оқилонаи рушди истеҳсолоти кишоварзӣ бо дигаргунсозиҳои

институтсионалӣ дар доираи танзими давлатии иқтисодиёт таъмин карда

мешавад.

Дар асоси таҳқиқоти дар боло овардашуда, зарурати танзими давлатии

дигаргунсозиҳои институтсионалӣ дар бахши кишоварзӣ ва ҷузъҳои он бояд

шаҳр дода шавад. Пеш аз ҳама, зарурати батанзимдарории давлатии

дигаргунсозиҳои институтсионалии соҳаи кишоварзӣ аз принсипи

эволютсионии рушди иқтисодиёт бармеояд. Ин нишон медиҳад, ки рушди

кишоварзӣ ба таври назаррас аз рушди саноат, соҳаи хизматрасонӣ ва дигар

соҳаҳо, ки нақши онҳо мустақиман ба эҳтиёҷоти асосии инсон вобаста аст,

қафо мемонад.

Институтҳои хоҷагии қишлоқ нисбат ба дигар сохторҳои

институтсионалӣ инерсияи назарраси рушдро нишон медиҳанд ва

дастовардҳои пешрафти илмӣ ва техникиро бо такя ба технологияҳои

анъанавӣ суст истифода мебаранд. Ҳамаи ин таъсиррасонии давлатро дар

танзими равандҳои институтсионалӣ дар соҳаи кишоварзӣ тақозо мекунад.

Ғайр аз он, зарурат ба идоракунии давлатӣ на танҳо дар давраҳои буҳронӣ,

балки дар дигар марҳилаҳои рушди соҳаи кишоварзӣ барои ба даст овардан

ва нигоҳ доштани самараи рушди устувор ба вуҷуд меояд. Аз сабаби таъсири

назарраси обу ҳаво ва мавҷудияти мавсимии истеҳсолот, хароҷоти кишоварзӣ

нисбат ба хароҷот дар соҳаҳои дигар хеле баландтар аст.

Муҳити институтсионалии рушди соҳаи кишоварзӣ дар қисми

38

иқтисодиёти деҳот тамоюли манфии назаррасро аз сар мегузаронад - рафтани

аҳолӣ, инфрасохтори ба таври нокифоя рушдкарда, касри назарраси буҷет

дар минтақаҳо ва ғайра. Механизми танзими давлатии дигаргунсозиҳои

институтсионалӣ аз муайян кардани тамоюлҳои манфӣ дар самти

муносибатҳои «давлат – институтҳои хоҷагии кишоварзӣ» иборат аст.

Ҳамин тариқ, танзими давлатии иқтисодиёти хоҷагии қишлоқ аз унсурҳо

ва механизмҳои иштироки мустақим ва таъсири ғайримустақим ба муҳити

институтсионалӣ ва шартномаҳои институтсионалии муассисаҳои

кишоварзӣ, аз ҷумла дигаргунсозиҳои институтсионалӣ иборат аст ва барои

рушди устувори соҳа бо мақсадҳои иҷтимоии таъмини аҳолӣ зарур аст. Ба

назар гирифтани ақидаҳои тарафдорони мактаби институтсионалӣ барои

ҳалли муаммоҳои бахши кишоварзӣ замина муҳайё намуда, роҳҳои

инкишофи соҳаро таъмин мекунад ва барои таъмини аҳолӣ бо маҳсулоти

хушсифати озуқаворӣ зарур аст.

1.2. Моҳияти иқтисодӣ ва хусусиятҳои танзими давлатии рушди

бахши кишоварзӣ

Таҷрибаи ҷаҳонӣ гувоҳи он аст, ки рушди иқтисодии тамоми

мамлакатҳои дунё бе иштироки фаъолонаи давлат номумкин аст. Давлат на

фақат ҳамчун органи танзимкунанда ва идоракунанда, балки ҳамчун

субъекти муносибатҳои иқтисодӣ низ дар ҷараёни фаъолияти бахшҳои

гуногуни иқтисоди миллӣ ширкат меварзад. Дар навбати худ сатҳи дахолати

давлат ва усулҳои танзими бахшҳои алоҳидаи иқтисодиёт дар ҳар мамлакат

хусусиятҳои фарқкунанда дошта, аз анъанаҳои миллӣ ва таҷрибаи дар

мамлакат андухтшудаи дахолати давлатӣ ба иқтисодиёт вобастагӣ дорад.

Вале моҳияти асосии ин ҷараён аз он иборат аст, ки давра ба давра ин мавқеи

давлатӣ дар танзими иқтисодиёт мураккаб гашта, аз ниҳодҳои давлатӣ тақозо

39

менамояд, ки дараҷаи касбияти мутахассисони худро мукаммал намоянд.

Бинобар ин, дар шароити муосир дар бораи зиёд ё кам будани дараҷаи

танзим сухан наронда, бештар дар бораи баҳои сифатии самаранокии

танзими давлатӣ тадқиқот мегузаронанд.

Муайянсозии дараҷаи самаранокии танзими давлатии иқтисодиёт

бештар аз моҳияти объекти танзимшаванда вобастагӣ дорад. Агар сухан дар

бораи иқтисодиёт равад, пас дар он ҷараёнҳои хеле мураккабу пуртазод

мегузаранд, ки муаянсозии фишангҳои таъсиррасониро хеле мураккаб

мегардонанд. Ба ғайр аз ин, муайянсозии сатҳи инкишоф, ҷараёнҳо, сабабҳо

ва омилҳои таъсиррасон ба иқтисодиёт ё ба бахши кишоварзии он ба моҳият

ва таркибу дурнамои рушди ин бахшҳо вобастагии калон дорад.

Дар шароити муосир таъмини рушди босуботу бе буҳрон ва бо истифода

аз технологияи пешрафта бояд дар асоси истифодаи оқилонаи фишангҳои

механизми танзими давлатӣ ва бозорӣ таъмин карда шавад, чунки фақат дар

якҷоягӣ ин усулу фишангҳо метавонанд мувозинатро дар бахшҳои алоҳидаи

иқтисодиёт таъмин намуда, барои ҳалли муаммоҳои мавҷуда шароит муҳайё

созанд.

Таҳлили моҳияти иқтисодии танзими давлатии иқтисодиёт ҳамеша дар

мадди назари олимон буда, доир ба ин масъала ақидаҳои гуногун мавҷуданд.

Ақидаҳои олимони классику неоклассик аз як тараф, намояндагони мактаби

кейнсианию марксистӣ, аз тарафи дигар ҳама вақт муқобил буданд ва ба

тарзи ба худ хос ба танзими давлатии иқтисодиёт баҳогузорӣ мекарданд.

Вале таҷрибаи ҷаҳонӣ гувоҳи он аст, ки дар вақтҳои буҳронҳои иқтисодӣ

мавқеи давлат дар танзими бахшҳои гуногуни иқтисодиёт хеле зарур

шуморида мешавад ва бояд таносуби дурусти истифодаи босамари

фишангҳои таъсиррасонии давлат ба иқтисодиёт муайян карда шавад. Чунки

чи хеле, ки намояндаи маъруфи мактаби институтсионалӣ Э. Тоффлер қайд

менамояд: “ҳам ҳокимияти зиёдатӣ ва ҳам ҳокимияти нокифоя ба натиҷаҳои

40

харобиовари иҷтимоӣ оварда мерасонанд”1.

Ҳамин тавр, қайд намудан зарур аст, ки намояндагони мактаби

классикии иқтисодиёти сиёсӣ А. Смит ва Д. Рикардо тарафдори дахолат

накардани давлат ба ҷараёнҳои иқтисодӣ буда, вазифаи онро дар таъмини

амнияти шаҳрвандон ва моликияти онҳо медиданд2.

Вале Ҷ.М. Кейнс дар тадқиқотҳои худ мавқеи фаъоли давлатро дастгирӣ

намуда, асоснок намуда буд, ки муносибатҳои бозорӣ норасоиҳои зиёдеро

дорост, ки фақат давлат метавонад онҳоро бартараф созад. Ба ақидаи ӯ

мавқеи давлат махсусан дар давраи буҳронҳо бояд хеле қавӣ бошад ва

фишангҳои фаъоли таъсиррасонӣ ба иқтисодиёт истифода бурда шавад3.

Мафҳуми “танзим” дар луғатномаи С.И. Ожегов ҳамчун самти рушд,

ҳаракати ягон чиз барои ба тартиб ё низом овардан шарҳ дода шудааст4.

Ю. Осипов дар тадқиқоти худ қайд намудааст, ки: “Танзими давлатии

иқтисодиёт ин фаъолияти давлат оид ба ташкили такрористеҳсоли сармояи

ҷамъиятӣ аз марказ мебошад”5.

Олимони рус М. Делягин ва В. Шеянов низ дуруст қайд менамоянд, ки:

“Дар шароити бесарусомонии амиқи осебпазирии молиявӣ, таҷрибаи ҳатто

мамлакатҳои либералии пешқадам гувоҳӣ медиҳад, ки зарурати объективии

истифодаи шаклҳои бавоситаи танзими давлатӣ ба миён меояд”6.

Олими тоҷик Умаров Х. дар ин равиш қайд менамоянд, ки: “Давлат

метавонад таъсири босамар ба иқтисодиёт дошта бошад, агар он дорои бахши

муқтадири босамар фаъолияткунандаро (дар назар аст, бахши давлатӣ) доро

1 Тоффлер Э. Метаморфоза власти. - М.: АСТ, 2001. - С. 577. 2 Ниг.: Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. – М.: Социально-экономическая литература, 1962. - С. 77; Рикардо Д. Начала политической экономии и налогового обложения. – М.: Политическая литература, 1955. – С. 132. 3 Ниг.: Кейнс Дж. Общая теория занятости, процента и денег / Пер. с англ. Под общ. ред. А.Г. Милейковского. – М.: Прогресс, 1978. 4 Ниг.: Ожегов С.И. Словарӣ русского язҷка. – М.: Русский язҷк, 1987. – С. 585. 5 Осипов Ю. Основы теории хозяйственного механизма. – М.: МГУ, 1994. – С. 219. 6 Делягин М., Шеянов В. Мир наизнанку. Чем закончится экономический кризис в

России? – М.: “ЭКСМО”, 2009. – С. 210.

41

бошад”1.

Масалан, Академик Раҳимов Р.К. қайд менамоянд, ки вобаста ба

шароити Ҷумҳурии Тоҷикистон танзими давлатии иқтисодиёт маънои

мавҷудият ва амалисозии сиёсати иқтисодии босамарро (дар сатҳи

макроиқтисод - сиёсати сохторӣ, инвеститсионӣ, иқтисодии бурунмарзӣ,

молиявӣ, андозбандӣ, пулию қарзӣ, шуғли аҳолӣ ва ҳифзи иҷтимоии он, дар

сатҳи микроиқтисод – дастгирии соҳибкории хурду миёна, сиёсати

зиддиинҳисорӣ, мусоидат ба ташкили корхонаҳои машваратию иҷоравӣ ва

бизнес-инкубаторҳо) дорад 2 . Яъне дар ин ҳолат шаклҳои асосии

таъсиррасонии давлат ба бахшҳои гуногуни иқтисоди миллӣ аз тарафи

муаллиф ҷудо карда шудааст, ки бо усулҳои гуногун амалӣ карда мешавад.

Дар навбати худ Ҷобирзода Т.Г. қайд менамояд, ки “моҳияти танзими

давлатӣ ҳамчун фаъолияти мақсадноки сохторҳои давлатӣ ба амалисозии

мақсади олии давлат, ки ба ҳадафи рушди ҷамъиятӣ мутобиқ аст, муайян

карда мешавад”3.

Доир ба танзими давлатии бахшҳои алоҳидаи иқтисоди миллӣ низ фикру

ақидаҳои олимон ба таври гуногун баён шудаанд, ки ифодагари хусусиятҳои

хоси рушди ин бахшҳо мебошанд. Масалан, С.С. Ҳабибова доир ба танзими

давлатии бахши савдои чунин андешаронӣ намудааст: “танзими давлатии

савдо маънои таҳия ва истифодаи маҷмӯи чорабиниҳои таъсиррасонӣ ба

ҷараёни ташкил ва идоракунии фаъолияти тиҷоратӣ дар тамоми мамлакатро

дорад”4.

Ба фикри мо, ба таври васеъ мафҳуми “танзими давлатӣ”-ро 1 Умаров Х. Кризис в Таджикистане. Глубина действия. Формҷ правления. Пути

преодоления. – Душанбе: ИРФОН, 2010. – С. 147. 2 Рахимов Р.К. Научные основы прогнозирования макроэкономических параметров в

условиях рыночной экономики // Экономика Таджикистана: стратегия развития. –

Душанбе: - № 1. - 1998. – С. 71. 3 Джобирзода Т.Г. Планирование социально-экономического развития как важный

инструмент государственного регулирования экономики регионов // Экономика

Таджикистана: стратегия развития. – Душанбе: - № 2 (57). - 2017. – С. 175. 4 Хабибова С.С. Система государственного регулирования внутренней торговли товарами

и услугами Республики Таджикистан в условиях рҷночной экономики // Экономика

Таджикистана: стратегия развития. – Душанбе: - № 2 (57). - 2017. – С. 207.

42

В.Н.Кириченко шарҳ додааст. Ба ақидаи ӯ, танзими давлатӣ ин масъалаҳоро

дарбар мегирад1:

- маҷмуи ҳуҷҷатҳои меъёриву ҳуқуқие, ки фаъолияти субъектҳои

хоҷагидориро ба танзим медарорад:

- ташаккули сохторҳои ташкилию иқтисодие, ки назорати қатъиро аз

болои риояи қонунияти фаъолияти субъектҳои хоҷагидорӣ амалӣ менамоянд:

- таҳияи сиёсати иҷтимоиву иқтисодӣ, муайянсозӣ ва истифодаи

босамари механизмҳои амалисозии он, яъне танзими ҷараёнҳои иҷтимоиву

иқтисодӣ.

Дар ин таърифи худ В.Н. Кириченко масъалаҳои асосии танзими

давлатии иқтисодиётро муайян карда бошад ҳам, вале масъалаҳои зиёди

баррасӣ нашуда боқӣ мондаанд. Азҷумла, масъалаҳои таъмини амнияти

давлатӣ, мудофиа, идоракунӣ, ҳалли масъалаҳои иҷтимоӣ ва ғайраҳо.

Дар натиҷаи таҳлили таърифҳои овардашудаи намояндагони мактабҳои

гуногуни иқтисодӣ ва гурӯҳи алоҳидаи олимон мо ба чунин хулоса омадем,

ки ин мафҳумро ба тарзи зерин шарҳ додан мумкин аст: “танзими давлатии

хоҷагии қишлоқ ин маҷмӯи чорабиниҳои назоратию танзимиест, ки

ниҳодҳои давлатии ваколатдор бо истифода аз шаклҳо, усулҳо ва

фишангҳои давлатии таъсиррасонӣ фаъолияти субъектҳои хоҷагидории

бахши кишоварзиро бо мақсади таъмини бозори истеъмолӣ бо

маҳсулоти хушсифат ва баландбардории некуаҳволии мардум, амалӣ

менамоянд”. Дар ин таърифи пешниҳоднамудаи худ, мо ниҳодҳои давлатии

масъул, яъне субъекти танзим, ҳуҷҷатҳои меъёрии танзимкунанда, объекти

таъсиррасонӣ, яъне субъектҳои хоҷагидорӣ, шаклу усулу фишангҳои

таъсиррасонӣ ва мақсади танзимро ҷудо намудаем.

Барои истифодаи босамари иқтидорҳои мавҷудаи иқтисодиёти

Тоҷикистон усулҳои бозорию давлатии танзими иқтисодиёт бояд дар

ҳамбастагӣ истифода шаванд, чунки фақат дар якҷоягӣ ин фишангҳо

1 Ниг.: Кириченко В.Н. Уточнение ориентиров экономических реформ // Экономист. – М.:

2000. - № 7. – С. 54.

43

метавонанд мувозинат байни манфиатҳои табақаҳои гуногуни фаъолияти

иқтисодиро таъмин намуда, вазифаҳои дар наздашон бударо иҷро намоянд.

Дар давраи дарозмуддат ин ҳамкорӣ барои такрористеҳсоли қувваҳои

истеҳсолкунанда дар тамоми соҳаҳои иқтисоди миллӣ зарур мебошад.

Амалисозии ҷараёни танзими иқтисодиёт бо роҳи банақшагирӣ ё дигар

функсияи идоракунӣ амалӣ мегардад, ки дар бисёр ҳолат ба ташкили

фаъолият ё шароити мусоиди кории соҳаҳои алоҳида алоқамандӣ дошта, бо

роҳи таҳияю истифодаи меъёрҳои қонунгузорӣ ва қабули барномаҳои

мақсадноки рушди бахшҳои алоҳидае, ки сохторҳои марбутаи давлатӣ таҳия

намудаанд, иҷро карда мешаванд. Ин дигаргуниҳо на танҳо заминаи

фаъолияти низоми иқтисодӣ, балки соҳаҳо ва корхонаҳоеро дарбар мегиранд,

ки онҳо дар доираи стратегия ва ё консепсияи қабулшуда фаъолият

менамоянд.

Бояд қайд намуд, ки чунин мафҳуми иқтисодиёти намунавӣ мавҷуд нест

ва ҳар як давлат вобаста ба шароити мавҷудбуда ва неруи иқтисодии

мамлакаташ кушиш менамояд, ки ин ҷараёнро дар дохили кишвараш

мукаммал намояд. Вале бояд дар назар дошт, ки чи гуна сохторе, ки ташкил

нашавад, вай аз омилҳои дохилию берунӣ сахт вобаста буда, мақсади асосиро

таъмини мувофиқатии байни сохтори худӣ ва ин омилҳо ташкил медиҳанд.

Дар навбати худ бояд дар ёд дошт, ки сохтори давлатӣ аз маҷмуи

ниҳодҳо (институтҳо) ва механизмҳои танзими давлатӣ иборат аст, ки барои

идоракунии тамоми соҳаҳои дараҷаи муайяни инкишофдошта истифода

мешаванд. Вале комилан қобили қайд аст, ки дар ҳолатҳои зарурӣ ба нақшаю

барномаҳои қабулшуда ва фишангҳои алоҳидаи интихобшудаи танзими

иқтисодиёт тағъиротҳо ворид карда мешаванд, ки аз натиҳои бадастомада ва

камбудиҳои ҷойдошта сарчашма мегиранд. Чунин натиҷа, ки аз нақшаи

қабулшуда фарқ дорад босамартар аст аз он ҳолате, ки инкишофи бахшҳои

алоҳидаи иқтисодиёт инкор шаванд, чунки фақат дар якҷоягӣ фаъолияти

босамари ҳамаи бахшҳо натиҷаҳои рушди иқтисодиётро мукаммал

44

мегардонанд. Бинобар ин, кушиш намудан зарур аст, ки сохтори идоракунии

иқтисодиёт хеле босамар бошад, вале вобаста ба муҳити таъсиррасон ва

омилҳои манфӣ онро доимо мукаммал ва мутобиқшаванда намудан зарур аст.

Ба назар чунин мерасад, ки ин чизи маъмул аст ва сохторҳои идоракунанда

бояд аз ин ҳолат огоҳӣ дошта, доимо бояд барои бартараф намудани он

чораҷуӣ намоянд. Вале мутаассифона чунин ҳолатҳоро дар иқтисодиёти

давлатҳои алоҳида мушоҳида намудан мумкин аст, ки аз беаҳамияти

сохторҳои (ниҳодҳои) давлатӣ ба иқтисодиёти мамлакат зарари калон

расонида мешавад.

Ҳангоми ташкили низоми босамари танзими давлатӣ, аз нуқтаи назари

мо, бояд такя ба рушди зина ба зинаи бахшҳои алоҳидаи иқтисоди миллӣ

карда шавад, яъне кушиши якбораи инкишоф додани тамоми соҳаҳои

иқтисодиёт хеле мураккаб буда, маблағи зиёд ва тағъиротҳои куллиро тақозо

менамояд, ки ҳама иқтисодиёт инро амалӣ карда метавонад. Бинобар ин,

зарур аст, ки сиёсати нақшавии ҷонноккунии бахшҳои алоҳидаи иқтисоди

миллӣ истифода гардад.

Вобаста ба ин мақсади асосии танзими давлатии иқтисоди миллӣ ин

мукаммалнамоии чорабиниҳои таҳияи модели рушди самти алоҳидаи низоми

иқтисодии мамлакат мебошад. Барои ба даст овардани ин ҳадаф зарур аст,

ки:

- хусусияти асосии соҳаи таҳлилшаванда муайян гардад, яъне самтҳои

стратегии фаъолияти он ҷудо карда шуда, шартҳои фаъолияти он асоснок

шаванд;

- самтҳои афзалиятноки фаъолият барои ба даст овардани мақсади

гузошташуда муайян гардад;

- гурӯҳбандии намудҳои фаъолият гузаронида шавад, то ки вазифаҳои

иҷрошаванда такрор нашаванд;

- низоми босамаре ташкил гардад, ки ба тағъиротҳои муҳити дохилию

беруна тобовар бошад ва мутобиқ гардад;

45

- монеаҳо барои ба даст овардани маълумоти саривақтӣ ва мукаммал аз

байн бурда шаванд;

- мавқеъ ва функсияҳои субъектҳои асосии хоҷагидорӣ муайян гардида,

мавқеи онҳо дар ҳалли вазифаҳои гузошташуда мушаххас карда шаванд;

- рушди иқтисодии мамлакат чунин бояд асоснок карда шавад, ки

дараҷаи баланди ҳавасмандгардонӣ дар рушди инноватсионии бахшҳои

алоҳидаи иқтисодиёт таъмин гардад;

- самтҳои асосии фаъолияти субъектҳои хоҷагидорӣ бояд чунон муайян

ва ҷорӣ карда шавад, ки ҳар яки онҳо ҳиссаи худро дар баландбардории

самаранокии умумии низоми иқтисодӣ дошта бошанд. Ба ғайр аз ин, зарур

аст, ки баъзе функсияҳои иҷтимоӣ ба ӯҳдаи субъектҳои алоҳидаи хоҷагидорӣ

гузошта шавад, то ки дараҷаи некуаҳволии мардум баланд бардошта шавад;

- дастаи кормандони асосии назоратӣ ташкил карда шавад, ки ҷараёни

амалисозии барномаҳои мушаххаси мақсаднок ва стратегияҳоро зери назорат

гиранд ва ҷавобгариро барои иҷро нашудани самтҳои алоҳидаи ин ҳуҷҷатҳои

стратегӣ ба ӯҳда дошта бошанд ва ғ.

Таҳлили пешакии ҳама гуна соҳаи иқтисоди миллӣ, бахусус хоҷагии

қишлоқ, бояд пеш аз ҳама аз таҳлили ҳаматарафаи шароитҳои мавҷудаи

фаъолият оғоз гардида, дараҷаи рушди мавҷудаи сохтори истеҳсолотро

инъикос намояд ва омилҳои стратегии дар оянда таъсиррасонро ҷудо созад.

Ин гуна тадқиқот бахшҳои зеринро дарбар бояд гирад:

- таҳлили муҳити беруна. Барои ин ба омилҳои иқтисодӣ, бозорӣ ва

рақобатие баҳогузорӣ намудан зарур аст, ки ба рушди соҳа таъсиргузор

мебошанд. Самти афзалиятнок дар ин ҳолат ин таҳияи нақшаи “маҳсулот -

бозор” аст;

- таҳлили муҳити дохилӣ. Дар ин зинаи тадқиқот бояд вазифаҳои

субъектҳо гуруҳбандӣ шаванд, ба муҳити сармоягузорӣ баҳогузорӣ намуда,

шаклҳои танзими давлатӣ мушаххас гарданд ва дараҷаи рушди техникаю

технология, инфрасохторӣ иҷтимоию муҳандисӣ таҳлил карда шавад;

46

- масъалаҳою мақсадҳои стратегӣ мушаххас гарданд. Зарур аст, ки

самтҳои стратегии фаъолияти соҳаи кишоварзӣ аниқ гардида, мақсадҳо ба

таври мушаххас асоснок карда шаванд. Барои ба даст овардани мақсаду

вазифаҳои гузошташуда таҳлили миқдорию сифатии захираҳои инсонӣ,

молиявӣ ва моддӣ гузаронида шавад;

- дар навбати худ таҳлили самтҳои асосии фаъолияти соҳаи кишоварзӣ

гузаронида шавад. Дар ин зина баҳогузории комплексии корҳое, ки дар

доираи самтҳои афзалиятноки рушди соҳа муайян гардидаанд гузаронида

шуда, пешниҳодҳои мушаххас барои ба даст овардани марому мақсадҳои

гузошташуда таҳия мегарданд, ки вазъи муҳити дохилию берунаро ба инобат

мегирад;

- таҳлили сохторӣ гузаронидан зарур аст. Бояд сохтори идоракунӣ

муайян карда шуда, сатҳи марказонияти таъсиррасонӣ ба соҳа асоснок карда

шавад, яъне ниҳодҳои (институтҳои) зарурӣ ташкил карда шуда,

мутахассисони зарурӣ барои таҳияю амалисозии барномаҳои давлатӣ ҷалб

карда шаванд.

- мустаҳкам намудани иқтидори давлат ба воситаи ҷалби ниҳодҳои

ҷамъиятӣ. Дар ин зина бояд меъёрҳое таҳия гарданд, ки фаъолияти органҳои

идоракуниро назорат намуда, ба рушди шаклҳои гуногуни назорати ҷамъиятӣ

такя карда, фаъолияти соҳибкорон ва ниҳодҳои давлатиро таҳти назорат

гиранд1.

Ҳамин тавр, баҳогузории фаъолияти соҳаи кишоварзӣ бояд ба ташхиси

пешакӣ такя намуда, мавқеи субъектҳои фаъолро доир ба дастории мақсадҳо

ба назар гирад. Ин мақсадҳо бояд бо сохтори мавҷуда муқоиса шаванд, то ин

ки муайян карда шавад, ки то чӣ андоза онҳо ба ҳамдигар мувоқат

менамоянд. Бояд зикр намуд, ки меъёрҳои мутлақ дар ягон самти фаъолият

мавҷуд нест, ки дар асоси он сохтори идоракунии соҳаи алоҳида ё кишоварзӣ

баҳогузорӣ гардад, вале принсипҳои умумии идоракунии субъектҳо

1 См.: Кадыров Д. Б. Механизм регулирования доходов населения. – Душанбе: Ирфон,

2003. - С. 167.

47

мавҷуданд, ки бо такя ба онҳо самти самараноки истифодаи таъсиррасонии

ниҳодҳои давлатиро ба соҳаи кишоварзӣ мушаххас намоем. Ҳамаи ин

вазифаи танзими давлатии соҳаи кишоварзиро мураккаб менамояд, ки бояд

дар фаъолияти рузмарра ба инобат гирифта шавад.

Дар айни замон баъзе самтгириҳое мавҷуданд, ки барои бадастории онҳо

ҳангоми омузиши масъалаи танзими давлатии рушди соҳаи кишоварзӣ

кушиш бояд намуд, ки аз инҳо иборатанд:

- муайян намудани самти фаъолияти соҳаи кишоварзӣ вобаста ба

иқтидори истеҳсолии бахшҳои алоҳидаи он. Таҷриба нишон медиҳад, ки

баъзе давлатҳо бе назардошти вазъи иқтидорҳои мавҷуда дар назди худ

вазифаҳои мураккабро мегузоранд, ки дар натиҷа ба натиҷаҳои манфӣ оварда

мерасонад. Бинобар ин зарур аст, ки сиёсати санҷидашудаи фаъолияти

самтҳои алоҳидаи бахшҳои кишоварзиро муайян намуда, натиҷаҳои

банақшагирифташударо бо қобилияти иҷрои онҳо муқоиса намоем;

- тақсимоти корҳо. Дар ин самт бояд сохторҳои идоракунӣ муайян

гардида, шуъбаю бахшҳои алоҳида ташкил карда шаванд, ки барои расидан

ба мақсади ниҳоӣ заруранд. Ин сохторҳо бояд фаъолияти пурсамарро барои

беҳтар намудани натиҷаҳои фаъолияти бахши кишоварзӣ таъмин намоянд;

- таъмини чандирияти сохтори ташкилӣ. Сохтори бахши кишоварзӣ

бояд ба таҳдиду хатарҳое, ки аз дохили мамлакат ва ё берун аз он ба ин

низом расиданаш мумкин аст мутобиқат дошта, ба ҳолатҳои пешбининашуда

фишангҳои ҳифзро тайёр намояд;

- муайян намудани ҳуқуқ ва уҳдарориҳои иҷрокунандагон.

Иҷрокунандагони мутасаддӣ бояд мавқеъ ва ҷои худро дар ҳалли мушкилоти

бамиёномада ҳамчун шахси инфиродӣ ва аъзои даста дарк намоянд. Бояд

самтҳои таъсиррасониҳои онҳо ва функсияҳои зарурӣ барои расидан ба

ҳадафи умумӣ муайян гарданд;

- ғайримарказонидани ҷараёни идоракунӣ. Функсияҳои идоракунӣ бояд

ба худи субъектҳои хоҷагидорӣ барои ҳалли масъалаҳои мушаххас дода

48

шавад, то ки бо мақсади таъмини чандирияти низоми идоракунӣ зинаҳои

нолозими идоракунӣ барҳам дода шаванд1.

Таъмини чандирияти сиёсати иқтисодӣ ва стратегияи рушди устувор

талаби асосиест, ки ба танзими давлатии бахши кишоварзӣ равона

гардидааст, чунки амалисозии он бештар аз дараҷаи тахассусии кормандони

идораҳои давлатӣ вобастагӣ дорад. Идоракунии илмӣ бояд ба таври

мушаххас дар баъзе ҳолатҳо ба соҳибкорон гузаштҳоро пешниҳод намуда,

дар ҳолати аз назорати иҷтимоӣ баромадани фаъолияти онҳо фишангҳои

босамари таъсиррасониро истифода намоянд, то ки давлат ҳама вақт дар

ҷараёни рушди иқтисодию иҷтимоии мамлакат ва бахшҳои алоҳидаи он

бошад.

Ҳамин тавр, давлати муосир бояд таъсири амиқи омилҳою фишангҳои

гуногунро дарк намуда, барои интихоби сиёсати иқтисодии босамар замина

муҳайё созад. Ингуна сиёсати иқтисодӣ дар давраҳои гуногуни рушди

иқтисоди миллӣ бояд бо назардошти авзои тағйирёбандаи иқтисоди ҷаҳонӣ

амалӣ гардида, хусусиятҳои хоси рушди кишоварзии Тоҷикистонро ба

инобат гирад. Фақат интихоби дурусти механизму фишангҳои танзими

давлатии бахши кишоварзӣ метавонад барои расидан ба ҳадафҳои асосии

мамлакат, аз ҷумла, барои ҳалли вазифаи стратегии таъмини амнияти

озуқаворӣ заминаҳои устувор таъмин созад.

Бахши кишоварзии иқтисоди Тоҷикистон асоси бехатарии озуқаворӣ,

иқтисодӣ ва миллии мамлакат аст ва аз рушди босуботи он фаъолияти

босамари тамоми иқтисоди миллӣ вобастагӣ дорад. Бинобар ин, ҳангоми

ҳалли масъалаи рушди ҳамаҷонибаи соҳаҳои кишоварзӣ бояд фаъолияти

сохторҳои марбута на дар асоси принсипи таъмини рушди босубот, балки бо

назардошти таъмини рушди инноватсионӣ, босубот ва самараноки соҳа ҳаллу

фасл карда шавад.

Асоси истифодаи ин принсипро механизми рушди босуботи бахши

1 Горфинкель В. Я. Экономика предприятия. - М.: ЮНИТИ, 2004. – С. 128.

49

кишоварзӣ ташкил медиҳад. Ин принсип асоси чунин шакли ташкили низоми

хоҷагидориест, ки амнияти озуқавории мамлакатро таъмин намуда, маводҳои

хуроквории заруриро аз рӯи ҳаҷм, сифат ва номгуй барои такрористеҳсоли

оддию васеи аҳолии мамлакат истеҳсол карда, рушди ҳамаҷонибаи соҳаҳои

бахши кишоварзиро ташкил менамояд.

Дар ин ҳолат амнияти озуқаворӣ ҳамчун ниҳоди асосии консепсияи

рушди босуботи бахши кишоварзӣ амал намуда, барои таъмини талаботи

ҷомеа бо маҳсулоти озуқаворӣ дар доираи меъёрҳои муайяншуда истифода

мегардад. Ҳалли ин масъала барои он зарур аст, ки мақсади асосии ҳама гуна

ҷомеаи имруза ин таъмини доимӣ ва хуби аҳолӣ бо маводи ғизоӣ мебошад.

Бинобар ин, амнияти озуқавории ҳар як мамлакат ва ҷаҳони имруза дар умум

ҳамчун қобилияти таъмини иқтисодии дастраси ба озуқа, ки ба талаботи

муосири илм оид ба хурок ҷавобгӯ буда, ҳамаи табақаҳои аҳолӣ ба он

дастрасӣ доранд, таъмин гардида ҳисобида мешавад.

Зарурати танзими давлатии рушди бахши кишоварзӣ дар замони муосир

аз мавқеъ ва аҳамияти ин соҳа дар шароити иқтисоди бозорӣ вобастагӣ

дошта, бо дараҷаи инкишофи қувваҳои истеҳсолкунанда ва муносибатҳои

истеҳсолӣ зич алоқаманд аст.

Кишоварзӣ низоми мураккаби иҷтимоию иқтисодии маҷмӯи соҳаҳост ва

ба таркиби он корхонаҳои шакли гуногуни моликият ва хоҷагидорӣ, ки дар

фаъолияташон талаботҳо ва манфиатҳои гуногун доранд, дохил мешавад.

Бинобар ин, таъмини ягонагии ин омилҳои гуногунсамта, яъне фаъолияти

соҳаҳои алоҳида ҳамчун ҷузъи том, ки манфиатҳои ҳархеларо инъикос

менамояд, вазифаи асосии механизми хоҷагидориест, ки дар бахши

кишоварзӣ истифода мешавад.

Дар миқёси мамлакат рушди босамари бахши кишоварзӣ ба воситаи

фаъолияти муназзами комплекси агросаноатӣ (КАС) таъмин мегардад, ки

моҳияти он маҷмуи соҳаҳои иқтисоди миллист, ки дар истеҳсол ва коркарди

маҳсулоти кишоварзӣ истирок намуда, онро то ба истеъмокунанда

50

мерасонанд.

Унсурҳои сохтории комплекси агросаноатӣ дар ин ҳолат бо мақсади

амалисозии вазифаи асосии худ муттаҳид гардида, ҷараёни ташкил ва

фаъолияти КАС барои муттаҳид намудани соҳаҳо, зинаҳои фаъолият ва

сохторҳост, ки барои амалисозии вазифаҳои ташкилӣ-иқтисодӣ, экологӣ ва

идоракунии ҷараёни истеҳсолот барои иҷрои такрористеҳсоли неъматҳои

моддӣ ва таъмини аҳолӣ бо маҳсулоти хушсифат дар ҳаҷми зарурӣ бо

хароҷоти камтарин амалӣ мегардад. Дар ин асос дар комплекси агросаноатӣ

шаклҳои зерини ҷараёни такрористеҳсолро ҷудо менамоянд: истеҳсол,

тақсимот, муомилот ва истеъмол.

Унсури асосии низоми фаъолияти комплекси агросаноатӣ соҳаи

кишоварзист, чунки ҳамаи дигар ниҳодҳои комплекс барои хизматрасонӣ ба

истеҳсолоти аграрӣ равона гардида, мақсадашон таъмини фаъолияти

босамари тамоми комплекси агросаноатӣ мебошад.

Рушди босамари бахши кишоварзӣ аз истифодаи оқилонаи захираҳои

меҳнатӣ, табиӣ ва моддӣ-техникӣ вобаста аст. Дар ин ҳолат омили асосии

рушд замин ҳамчун воситаи асосӣ ва ивазнашаванда мебошад, ки аз ҳолат ва

сифати он ташкили ҷараёни истеҳсолот ва истеҳсоли ҳаҷми муайяни

захираҳои моддӣ ва озуқаворӣ вобастагӣ дорад. Дар муқоиса бо дигар

воситаҳои истеҳсолот миқдори замин маҳдуд буда, ҳудуди он муайян аст ва

истифодат оқилонаро дар ҳудуди мамлакат ва минтақаҳои алоҳидаи он

тақозо менамояд. Барои истифодаи оқилонаи замин бояд гуногунии сифатии

қитъаҳои алоҳидаи он, ки натиҷаҳои гуногун аз истифодаи қувваи корӣ ва

сармоя доранд, ба назар гирифта шавад. Ба ғайр аз ин, вобастагии

истеҳсолоти кишоварзиро аз шароитҳои табиӣ-биологӣ бояд ба назар гирифт,

чунки омили асосии истеҳсолот дар соҳа замин, олами наботот ва ҳайвонот

буда, натиҷаҳои истеҳсолот аз шароити табиӣ ва мавсим вобастагии мутлақ

дорад. Дар чунин шароит механизми хоҷагидорӣ бояд, аз як тараф,

чандирияти шароитҳои иқтисодӣ ва аз тарафи дигар, дастгирии ҳаматарафаи

51

истеҳсолкунандагони соҳаи кишоварзиро, ки дар шароитҳои гуногуни табиӣ

фаъолият менамоянд, таъмин созад.

Дар дигар соҳаҳои истеҳсолот вазифаҳои ин механизм аз ҳисоби

мувозинат байни талабот ва таклифот, талабот ва сатҳи даромадҳои аҳолӣ

таъмин карда мешавад. Вале дар соҳаи кишоварзӣ ин унсурҳои механизм

корношояманд, чунки дар ин бахш алоқамандии зич байни нарх ва талабот,

сатҳи даромадҳои аҳолӣ ва талаботи одамон мавҷуд нест. Ба ғайр аз ин,

истеҳсолоти кишоварзӣ нисбатан таваккали зиёдтарро дорост ва бештар

сармоя ва энергияталабтар аст. Ҳамаи ин сабаби он аст, ки соҳаи мазкур

барои сармоягузорон ҷолиб нест ва сармояи хусусӣ ба ин соҳа хеле кам ҷалб

мешавад.

Дар чунин шароит махсусан танзими давлатӣ дар доираи дастгирии

рушди босамару инноватсионии кишоварзӣ натиҷаи қонунияти инкишофи

иқтисоди бозорӣ мебошад. Фақат дар асоси механизми бозории танзим

таъмини на танҳо такрористеҳсоли васеъ, балки оддии ҷараёни истеҳсолот

дар соҳаи кишоварзӣ хеле мураккаб аст. Ба назаргирии ин қонуният ва

танзими саривақтию босамари давлатӣ ба муносибатҳои хоҷагидорӣ омили

асосии рушди босамари бахши кишоварзии мамлакат мебошад. Давлат дар

ин ҳолат ба сифати ниҳоди боэътимоди рушди кишоварзӣ дар шароити

ҷаҳонишавии иқтисоди ҷаҳон амал менамояд.

Дар ин ҳолат танзими давлатии бахши кишоварзӣ ба амалисозии

вазифаҳои зерини он такя менамояд:

- ташкил ва такрористеҳсоли суъектҳои босамари муносибатҳои бозорӣ;

- ташкил ва дастгирии талаботи устувор ба маҳсулоти хурока ва ашёи

истеҳсолоти кишоварзӣ барои соҳаи саноат;

- ташкил ва дастгирии нархҳо;

- ташкили инфрасохтори соҳа;

- таъмини шароити баробар ва ҳифзи манфиатҳои

молистеҳсолкунандагони ватанӣ дар бозори ҷаҳонии маҳсулоти кишоварзӣ

52

ва ғ.

Ба ғайр аз ин, танзими давлатии бахши кишоварзӣ бояд кафолати он

бошад, ки ҳангоми ҳалли масъалаҳои ба рушди комплексии хоҷагии қишлоқ

вобаста дар тамоми минтақаҳои мамлакат тартиби ягонаи фаъолият бояд

таъмин карда шавад, ки вазифаи асосии соҳа, яъне таъмини амнияти

озуқавории мамлакатро ҳал намояд. Давлат бояд чунин низоми

муносибатҳои хоҷагидориро таъмин созад, ки барои рушди устувор ва

доимии соҳа равона бошанд. Танзими давлатӣ на танҳо барои ташкил ва

фаъолияти муносибатҳои бозорӣ бояд шароит муҳайё созад, балки ин

низомро бо назардошти манфиатҳои миллӣ ташкил намояд.

Давлатҳои муосир ҳангоми муайянсозии сиёсати аграрии худ шаклу

усулҳои гуногуни танзими давлатии бахши кишоварзиро истифода

менамоянд, ки ба фикри мо бояд чунин гурӯҳбандӣ карда шаванд (ниг.:

расми 1).

Дар давраи муосир вазифаи афзалиятноки Ҳукумати Ҷумҳурии

Тоҷикистон ин муайянсозии механизми ташкил ва фаъолияти босамари

низоми танзими давлатии бахши кишоварзии мамлакат буда, роҳҳои

мукаммалсозии он доимо ҷустуҷу бояд шавад, то ин ки ба талаботи

рузафзуни аҳолӣ ва истеҳсолот ҷавобгӯ бошад.

Айни ҳол ҳуҷҷатҳои асосии барномавии танзими давлатии бахши

кишоварзӣ инҳоанд:

- Барномаи ислоҳоти иқтисодии комплекси агросаноатии Ҷумҳурии

Тоҷикистон;

- Барномаи ислоҳоти хоҷагии қишлоқи Ҷумҳурии Тоҷикистон барои

солҳои 2012-2020;

- Консепсияи рушди инноватсионии комплекси агросаноатии Ҷумҳурии

Тоҷикистон;

Барномаи амнияти маҳсулоти озуқавории Ҷумҳурии Тоҷикистон барои

солҳои 2019-2023 ва ғ.

53

Расми 1 – Шаклу усулҳои танзими давлатии бахши кишоварзӣ

ШАКЛУ УСУЛҲОИ ТАНЗИМИ ДАВЛАТИИ БАХШИ

КИШОВАРЗӢ Ш

АК

ЛҲ

О

1. Таъминоти ҳуқуқӣ

2. Дастгирии молиявии

устувории даромадҳои

молистеҳсолкунандаго

н

3. Таъминоти

инфрасохторӣ

4. Дастгирии моддӣ-

техникӣ

5. Дастгирии фаъолияти

бурунмарзӣ 6. Таъминоти илмӣ 7. Таъминоти кадрӣ

УС

УЛ

ҲО

1. Қабули меъёрҳои

ҳуқуқии набуда

2. Беҳтарсозии

сифати меъёрҳои

ҳуқуқии

амалкунанда

3. Ташкили низоми

меъёрҳои ҳуқуқии ба

ҳамдигар мутобиқ

4. Ба талаботҳои

байналмилалӣ

мутобиқ намудани

меъёрҳои ҳуқуқии

амалкунанда

1. Кумаки молиявӣ ва

ҷубронпулӣ

2. Кафолати нархи

минималӣ

3. Ҷорӣ намудани

нархҳои гаравӣ

4. Қарздиҳӣ ва

андозбандии

имтиёзноки аз ҷиҳати

илмӣ асоснокшуда

5. Суғуртакунӣ

6. Хариди маҳсулоти

хурокворӣ барои

захираҳои давлатӣ ва

маҳаллӣ

7. Дастгирии

қобилияти харидории

аҳолӣ

8. Ҳифзи бозори

дохилӣ аз рақобат бо

истеҳсолкунандагони

хориҷӣ

1. Ташкили

инфрасохторе, ки

барои фаъолияти

босамари КАС

мусоидат менамояд

2. Ташкили низоми

маркетингии

хизматрасонӣ

3. Ташкили низоми

бозорҳои яклухту

чакана

4. Ташкили низоми

биржаҳои молӣ,

ярмаркаҳои фуруши

маҳсулоти озуқаворӣ 5. Ташкили низоми

бонкҳои

инвеститсионию

заминдорӣ

1. Таҳияи меха-

низми лизинги

таҷҳизот

2. Маблағгузории

шарикии ҷори

намудани техно-

логияи муосир

3. Андозбандӣ ва

маблағгузории

имтиёзнок, инчунин

истеҳлоки босуръат

ҳангоми истеҳсол ва

истифодабарии

технологияи нав.

1. Хизматрасонии

маркетингӣ барои

фурӯши мол дар

бозорҳои беруна ва

воридоти тех-нологияи

муосир

2. Таъмини амни-яти

озуқаворӣ ба воситаи

боҷҳои гумрукӣ, андоз-

бандии воридотӣ ва

пардохтҳои ҷубронӣ аз

маҳсу-лоти воридотӣ

3. Ташкили муҳи-ти

созгор барои

сармоягузорони хориҷӣ

ва ташки-ли корхонаҳои

муштарак

4. Кафолати дав-латии

воридоти технологияи

пеш-қадам барои сар-

моягузорони хориҷӣ

5. Сиёсати давла-тии

дастгирии содироти

маҳсу-лоти

рақобатпази-ри бахши

кишо-варзӣ ба бозори

ҷаҳонӣ.

4. Маблағгузории

самтҳои афзалият-ноки

рушди илм барои

бахшҳои КАС

5. Маблағгузории

тайёр намудани

кадрҳои илмӣ барои

КАС

6. Маблағгузории

коркарди техникаю

технологияи ба

меъёрҳои ҷаҳонӣ

ҷавобгӯ

7. Дастгирии

ташкили бозори

навовариҳо бо роҳи

ташкили технопаркҳо

ва техноинкубаторҳо 8. Маблағгузории

шаклҳои алоҳидаи

машваратҳои методӣ

6. Низоми имтиёзноки

маблағгузории

сохторҳои соҳибкорӣ ба

таъминоти илмии

рушди босуботи соҳа.

1. Ташкили низо-ми

давлатии тайёр-кунӣ

ва баланд-бардории

касбияти

соҳибкорон, мене-

ҷерон ва корман-

дони сохторҳои КАС 2. Таҳияи меъёр-ҳои

ҳуқуқии мувофиқ

барои фаъолияти

муассисаҳои

таълимии хусу-сӣ, ки

ба тайёр-кунӣ ва

баланд-бардории

дара-ҷаи тахассусии

кормандони КАС

тибқи меъёрҳои

байналмилаӣ

машғуланд

54

Барномаҳои давлатии рушди бахши кишоварзӣ ва минтақаҳои алоҳидаи

мамлакат бояд рушди комплексии соҳаро таъмин намуда, мувозинати

захиравиро дар ниҳояти фаъолият бо истифода аз баланси байнисоҳавӣ амалӣ

созад. Дар натиҷаи иҷрои ҳаматарафаи барномаю консепсияҳои рушди соҳа

онҳо метавонанд кафолат ва асоси рушди истеҳсолоти кишоварзӣ гардида,

барои баландбардории рақобатпазирии маҳсулоти ватанӣ шароит муҳайё

месозанд. Вале барои амалисозии ин ҳолат бояд дастгирии давлатӣ доимӣ ва

мутаносиб бошаду рушди бахши кишоварзӣ барномаи миллии афзалиятнок

гардад.

Бояд қайд намуд, ки сиёсати аграрии ҷорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон

барои ҳалли маҷмӯи муаммоҳо, ки алҳол дар соҳаи кишоварзӣ мавҷуданд,

равона нашудааст. Ба ин муаммоҳо дохил намудан мумкин аст:

- дараҷаи пасти соҳибистиқлолии озуқавории мамлакат;

- дараҷаи пасти даромаднокии бахши кишоварзии ҷумҳурӣ, ки барои

азнавсозии техникию технологии он зарур аст ва гузаришро ба шакли

инноватсионию инвеститсионӣ таъмин созад;

- дараҷаи пасти рақобатпазии маҳсулоти ватанӣ чи дар дохил ва чи дар

хориҷи мамлакат;

- ба назар нагирифтани тағъиротҳои иқтисодию иҷтимоие, ки дар

Ҷумҳурии Тоҷикистон пас аз воридшавӣ ба Ташкилоти умумиҷаҳонии савдо

ба миён омаданд ва ғ.

Ин муаммоҳо пештар низ дар иқтисодиёт ҷой доштанд, вале бо мурури

замон дар натиҷаи тағъиротҳо дар дигар бахшҳои иқтисодиёт бештар зоҳир

мешаванд. Барои ҳалли ин муаммоҳо солҳои пешин низ чораҳои гуногун

таҳия ва амалӣ гардидааст, ки ба мукаммалсозии механизми ташкилию

иқтисодӣ, дастгирии молиявии соҳаҳои алоҳидаи комплекси агросаноатӣ,

танзими бозори маҳсулоти кишоварзӣ равона гардидаанд, вале то кунун

муаммоҳои зиёд дар рушди бахши агросаноатии мамлакат боқӣ мондаанд, ки

ҳалли худро тақозо доранд.

55

Бо мақсади ҳалли муаммоҳои муайяншудаи рушди бахши кишоварзии

мамлакат, ба фикро мо, зарур аст, ки Консепсияи муосири рушди бахши

кишоварзии ҷумҳурӣ қабул карда шавад, ки дар он ҳалли масъалаҳои зерин

дар мадди аввал бошанд (ниг.: расми 2).

Расми 2 – Вазифаҳои асосӣ дар доираи консепсияи муосири рушди

бахши кишоварзӣ

ВАЗИФАҲОИ АСОСӢ ДАР ДОИРАИ КОНСЕПСИЯИ НАВИ РУШДИ

БАХШИ КИШОВАРЗӢ

Таъмини

соҳибистиқлолии озуқавории

мамлакат

Рушди иқтисодию

иҷтимоии деҳот

Мукаммалсозии

муносибатҳои

байнисоҳавӣ

Амалисозии сиёсати

воридотивазкунӣ ва ба содирот

нигаронидашуда

Такрористеҳсоли

сармояи инсонӣ дар

бахши кишоварзӣ

Мукаммалсозии

механизми дастгирии

давлатии муносибатҳои

байнисоҳавӣ

Баландбардории талабот

ба маҳсулоти ватанӣ

Рушди минтақаҳои

аграрӣ

Баландбардории

даромаднокии бахши

кишоварзӣ

Афзоиши иқтидорҳои

истеҳсолии коркарди

маҳсулоти кишоварзӣ ва

рушди шаклҳои хурди

хоҷагидорӣ

Ташкили

инфрасохтори рушди деҳот

Амалисозии роҳҳои

босамари ҳамкориҳои

байнисоҳавӣ

Назорати сифати

маҳсулоти хурокворӣ

Наздик намудани

шароити кору зиндагии

мардуми деҳот ба шаҳрҳо

Ташкилии

корхонаҳои байнисоҳавии

коркарди маҳсулоти

кишоварзӣ

Ҳавасмандгардонии

рушди тадқиқотҳои илмӣ-

амалӣ ва ҷори намудани

натиҷаҳои онҳо дар истеҳсолот

Дастгирии корхонаҳои

хурди дар деҳот

фаъолияткунанда

Таъмини соҳаҳои

КАС бо техникаю

технологияи муосир аз

тарафи корхонаҳои

саноатӣ ва муассисаҳои

илмии ватанӣ

56

Ҳаҷми зиёди воридоти маҳсулоти озуқаворӣ, аз як тараф, маҳсулоти

истеҳсоли ватаниро аз бозори дохилӣ берун намояд, аз тарафи дигар,

вобастагии мамлакатро аз маҳсулоти воридотӣ зиёд менамояд. Ин дар

навбати худ ба вайроншавии таносуб байни савдои беруна ва истеҳсолоти

дохилӣ дар соҳа мегардад. Сиёсати воридотивазкунии Ҳукумати Ҷумҳурии

Тоҷикистон, ки алҳол дар мамлакат дар ин самт амалӣ гардида истодааст

натиҷаҳои дилхоҳро алҳол ба даст наовардааст ва то ҳол сатҳи рушди

истеҳсолоти ватанӣ нокифоя боқи мемонад. Таҳлили вазъи истеҳсол ва

истеъмоли маҳсулоти хурокаи ватанӣ, таносуб байни истеҳсолоти худӣ ва

воридотии озуқаворӣ гувоҳи онанд, ки бозори дохилӣ то ҳол аз воридоти

маҳсулоти озуқавории берунӣ вобастагии калон дорад. Ба ғайр аз ин, дар

соҳаи кишоварзӣ ба таври васеъ техникаю технологияи хориҷӣ истифода

шуда, ихтирооти ватанӣ қариб дида намешавад. Ҳатто номгуи зиёди тухмиҳо

аз хориҷи кишвар ворид карда мешаванд.

Бинобар ин, танзими давлатии бахши кишоварзии Ҷумҳурии

Тоҷикистон бояд шартҳои зеринро иҷро намояд:

- ҳамаи зинаҳои тадқиқоти ниҳодиро дар бар гирифта, ҷорисозии

навгониҳои технологияҳои ватаниро дар ҳамаи соҳаҳои комплекси

агросаноатӣ ҳавасманд намояд;

- талаботро ба маҳсулоти озуқавории истеҳсолкунандагони ватанӣ дар

бозорӣ дохилӣ зиёд намуда, рушди соҳаҳои комплекси агросаноатиро барои

васеъ намудани иқтидорҳои истеҳсолӣ ва коркарди маҳсулоти кишоварзӣ

таъмин созад;

- роҳҳои босамари дастгирии давлатии бахши кишоварзиро ҷустуҷу

намуда, мушаххасан ба истеҳсолкунандагони фаъолияти хуб дошта равона

созад;

- вобаста ба вазъи бозори маҳсулоти озуқаворӣ дар дохили кишвар

ва берун аз он фишангҳои зарурии дастгириро интихоб намуда, истифода

намояд.

57

Назорати бехатарии озуқаворӣ яке аз самтҳои муҳими таъмини амнияти

озуқаворӣ ба ҳисоб меравад. Бинобар ин, барои таъмини он зарур аст, ки

назоратро на танҳо дар нуқтаҳои савдо, балки ба воситаи муайянсозию

қатъиян риоя намудани стандартҳою шартҳои техникии истеҳсолот дар

корхонаҳо амалӣ карда шавад. Инчунин, бо мақсади кам намудани

истифодаи энергия ва ашёталабии маҳсулоти ниҳоии соҳаи кишоварзӣ

истифодаи босамари захираҳои навсозии технология ва техникаи хоҷагии

қишлоқ ва саноати коркарди маҳсулот ҳавасманд гардонида шавад. Ҳамаи ин

барои баландбардории сифати маҳсулоти озуқаворӣ сабаб шуда,

рақобатпазирии маҳсулоти ватаниро на танҳо дар бозори дохилӣ, балк и дар

бозори ҷаҳонӣ низ таъмин месозад. Инчунин дар натиҷаи ингуна фаъолият

захираҳои асъорӣ дар дохили мамлакат боқӣ монда, ба беҳтар шудани

тавозуни савдо мусоидат менамояд.

Ба ғайр аз таъмини амнияти озуқавории мамлакат вазифаи муҳими

консепсияи рушди комплекси агросаноатӣ ин рушди иқтисодию иҷтимоии

деҳот мебошад, ки ба ақидаи мо самтҳои зеринро дарбар мегирад:

- беҳтар намудани низоми такрористеҳсоли сармояи инсонӣ дар бахши

кишоварзии мамлакат;

- рушди шаклҳои хурди хоҷагидорӣ;

- рушди минтақаҳои аграрӣ ва ғ.

Рушди босамару бонизоми бахши кишоварзии мамлакатро дар

алоқамандӣ бо сиёсати иқтисодию иҷтимоӣ ва аграрӣ таъмин намудан

мумкин аст. Сиёсати иқтисодию иҷтимоӣ заминаи рушди соҳаи аграрӣ буда,

барои соҳаҳои дигар низ шароит муҳайё месозад. Бинобар ин, фишангҳои

зерини танзими давлатии муносибатҳои байнисоҳавиро дар хоҷагии қишлоқ

ҷудо намудан мумкин аст:

1. Танзими дараҷаи нархҳои хариди маҳсулоти кишоварзӣ. Зарур аст, ки

нархҳои танзимшавандаи хариди маҳсулоти кишоварзӣ аз рӯи принсипи

даромаднокии якхела ҳам барои молистеҳсолкунандагон ва ҳам барои

58

корхонаҳои коркарди маҳсулоти кишоварзӣ муайян карда шавад. Дар давраи

кутоҳмуддат ин тарзи нархгузорӣ ба кам шудани даромади корхонаҳои

коркарди маҳсулоти кишоварзӣ оварда мерасонад, вале дар давраи

дарозмуддат ба афзудани даромад аз ҳисоби зиёдшавии ҳаҷми маҳсулоти

коркардшаванда мешавад.

2. Дастгирии давлатии қисми фоизи қарз аз руи қарзҳо, ки барои

таъминоти иқтисодии молистеҳсолкунандагон ҳамчун фишанги танзими

давлатӣ истифода мегардад. Дар ин ҳолат бояд алоқамандӣ байни субсидияҳо

ва натиҷаҳои фаъолияти субъектҳо таъмин карда шавад, то ин ки сатҳи

ҷавобгарӣ барои истифодаи нооқилонаи захираҳо мавҷуд бошад ва барои

гирифтани захираҳои молиявӣ маҳдудиятҳо бардошта шуда, таъсири омили

субъективӣ бартараф карда шавад.

Ба шаклҳои асосии танзими давлатии рушди бахши кишоварзӣ дар

шароити муосир фишангҳои зеринро низ дохил намудан мумкин аст:

- ташкили барномаю лоиҳаҳои давлатӣ барои амалисозии сиёсати

давлатии аграрӣ;

- қабули қонунҳо ва дигар меъёрҳои институтсионалии

ҳавасмандкунонии рушди комплекси агросаноатӣ;

- дастгирии бюджетии лоиҳаю барномаҳои афзалиятноки рушди

комплекси агросаноатӣ дар миқёси ҷумҳурӣ ва минтақаҳои алоҳидаи он;

- дастгирии молиявии хоҷагиҳои аграрӣ дар шароити буҳронҳо;

- дасатгирии мустақим ё ғайримустақими барномаҳои рушди

инфрасохтори бахши кишоварзӣ;

- сиёсати андозбандӣ, қарзӣ ва нархгузории истеҳсолкунандаи

кишоварзиро ҳавасмандкунанда;

- дастгирии соҳибкории хурду миёна, хоҷагиҳои деҳқонӣ ва дигар

шаклҳои истеҳсолоти индивидуалӣ дар деҳот;

- ҳифзи истеҳсолкунандаи ватании маҳсулоти кишоварзӣ дар бозори

берунӣ ва ғ.

59

Бахши аграрии истеҳсолот низоми мураккаб ва бисёрсоҳавиест, ки алҳол

вазифаи асосии давлатӣ нест, чунки иқтисодиёти Тоҷикистон дар давраи

гузариш аз модели аграрӣ-индустриалӣ ба модели саноатӣ-аграрӣ қарор

дорад. Вале ба ин нигоҳ накарда бахши кишоварзӣ дар маркази рушди

тамоми соҳаҳои иқтисодиёт қарор дорад, чунки фақат ҳамин соҳа метавонад

амнияти озуқаворӣ ва умуман амнияти иқтисодии мамлакатро таъмин созад.

Ба ғайр аз ин, ҳалли масъалаи таъмини амнияти озуқаворӣ на танҳо заминаи

соҳибистиқлолӣ ва якпорчагии мамлакат, балки барои баландбардории

некуаҳволии мардуми кишвар ба воситаи истеҳсоли маҳсулоти хушсифат низ

зарур мебошад.

Солҳои охир дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бахши кишоварзӣ

ислоҳотҳои давлатии гуногун гузаронида шудааст ва таҷрибаи ғанӣ оид ба

истифодаи фишангҳои гуногуни танзими давлатии бахши аграрӣ мавҷуд аст.

Вале, мутаассифона ин ислоҳотҳо то ҳол натиҷаи дилхоҳ надода истодаанд.

Сабабҳо хеле гуногунанд ва пеш аз ҳама, ба ақидаи мо, норасоӣ дар он аст,

ки на дар ҳама ҳолат ҳаҷми маблағҳои барои дастгирии бахши кишоварзӣ

ҷудошаванда бо натиҷаҳои бадастомада алоқаманданд. Бинобар ин, зарур

аст, ки субъектҳои хоҷагидорие, ки аз маблағҳои имтиёзнок истифода

менамоянд ҷавобгарии мутаносибро барои иҷро накардани нақшаҳои ба ӯҳда

гирифтаашон дошта бошанд. Ин ҷараён дар ҳамаи зинаҳо, аз ибтидои ҷудо

намудани маблағҳо, ташкили истеҳсолот, мубодила ва ба харидорон

расонидани маҳсулоти тайёр, бояд таҳти назорат бошад.

Дар ин ҳолат барои фаъолияти босамар дар муҳити доимо тағъирёбанда

зарур аст, ки қарорҳои идоракунии қабулшаванда аз рӯи мураккабӣ ва

муҳлати қабулашон ба тағъирёбии муҳити соҳибкорӣ мувофиқат намоянд.

Қарорҳои қабулшаванда дастрасу фаҳмо ва барои давраи кутоҳмуддат

муайян карда шаванд, то ин ки иҷроишу назорати онҳо осонтар бошад. Чи

хеле, ки ҷоизадори Нобелӣ Г. Саймон қайд менамояд, сохторҳои идоракунӣ

муаммоҳоеро, ки мураккабии онҳо аз сатҳи муайяне зиёданд қобилияти

60

бартараф кардан надоранд1.

Қайд кардан бамаврид аст, ки яке аз самтҳои мукаммалгардонии

механизми танзими давлатии бахши кишоварзии мамлакат ин баҳодиҳии

самаранокии барномаҳои давлатиест, ки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон

қабул менамояд. Бояд қайд намуд, ки мутаассифона то ҳол тартиби муайяни

баҳодиҳии самаранокии барномаҳои давлатӣ мавҷуд нест. Ин ҳолат тақозо

менамояд, ки чунин методикаю усулҳо таҳия ва баррасӣ карда шаванд, ки

барои ҳама гуна барномаҳои давлатию соҳавӣ қобили истифода бошанд.

Ба меъёрҳои асосии самаранокии нақшавии барномаҳои давлатӣ дохил

шуда метавонанд:

- баҳодиҳии самаранокии иқтисодӣ, ки ифодагари сифатию миқдории

мавқеи барнома дар рушди иқтисодии мамлакат ва минтақаҳои алоҳидаи он

мебошад;

- баҳодиҳии самаранокии иҷтимоӣ, яъне баҳодиҳии натиҷаҳое, ки

ифодаи арзишӣ надоранд;

- баҳодиҳии самаранокии инноватсионӣ, яъне тағъиротҳое, ки дар

техникаю технология ба миён меояд.

Ҳамин тавр, таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки самаранокии истифодабарии

шаклу усулҳои алоҳидаи танзими давлатии рушди бахши кишоварӣ дар

Ҷумҳурии Тоҷикистон аз бисёр омилҳо ва шартҳое вобастаанд, ки дар

минтақаҳои алоҳидаи мамлакат хусусиятҳои хосро дороанд. Ба инобат

гирифтани ин шарту омилҳо мавқеи муҳимро дар муайянсозии хусусияти

махсусгардонии рушди хоҷагиҳои алоҳидаи истеҳсолоти аграрии Тоҷикистон

мебозанд.

1 См.: Саймон Г. Новая наука управленческих решений. – М.: Экономика, 1960. – С. 57.

61

1.3. Таҷрибаи хориҷии рушди соҳаи кишоварзӣ дар асоси шарикии

давлат ва бахши хусусӣ

Дар шароити ислоҳоти комплекси агросаноатии кишвар муносибат ба

ташаккули рақобатпазирии корхонаҳои кишоварзӣ ба куллӣ тағйир меёбад.

Мушкилоти мазкур дар нақшаи аввали сиёсати давлатии аграрӣ пешниҳод

карда шуда, феълан рақобатпазирӣ дар бозорҳои молӣ ба мушкили амнияти

иқтисодӣ ва озуқавории ҷумҳурӣ табдил ёфтааст.

Расонидани кӯмаки ҳамаҷониба ба соҳаи кишоварзӣ боиси баланд

шудани сатҳи рақобатпазирии ин соҳа, пайдоиши захираҳои иловагӣ, ки

қисми муносиби талаботро ба омилҳои истеҳсолӣ ташкил медиҳад,

ҷолибияти соҳаро барои қарз, сармоягузорӣ ва дигар институтҳо бештар

мекунад.

Дар айни замон, дар назди ҷомеа вазифаҳои гузариш ба рушди

инноватсионӣ ва амалисозии муҷаҳҳазгардонии иқтисодиёт қарор доранд.

Дар чунин шароит ҷустуҷӯи воситаҳо оид ба ҳавасмандгардонии фаъолияти

инноватсионӣ ва сармоягузории сармояи хусусӣ ва ҳамзамон таъмини

самарабахшии манфиатҳои давлат ва сохторҳои тиҷоратӣ ҷустуҷӯ карда

мешавад. Ба сифати чунин восита шарикии давлат ва бахши хусусиро

метавон истифода бурд.

Шарикӣ дар ин пажӯҳиш ҳамчун фаъолияте барои ноил шудан ба

ҳадафҳои муҳими иҷтимоӣ дар доираи таъмини амнияти озуқавории кишвар

баррасӣ карда мешавад. Ин пешниҳод мекунад, ки байни субъектҳои шарикӣ

оид ба фаъолиятҳои муштарак, ки ба дастовардҳо ва татбиқи лоиҳаҳои

иҷтимоии ба таъмини амнияти озуқаворӣ алоқаманд созишнома ба расмият

дароварда мешавад, ки ҳамоҳангсозии дақиқи фаъолият ва мувофиқасозии

пешакиро оид ба доираи васеи масъалаҳо тақозо мекунад.

Принсипҳои асосии шартномаи шарикӣ ба мавқеъҳои зерин асос

ёфтаанд:

62

- батанзимдарории ҳуқуқ ва уҳдадориҳои иштирокчиён;

- тартиби баргардонидани хароҷотҳои умумӣ;

- муҳлати амал;

- шарти қатъи фаъолият;

- шакли масъулияти муштарак.

Мавқеъҳои мазкур бояд муносибатҳои ҳам миёни иштирокчиёни

мустақил (ҳам ширкатҳои хусусӣ ва ҳам шахсони воқеӣ) ва ҳам миёни давлат

ва тиҷоратро дар доираи шарикии давлат ва бахши хусусӣ фаро гирад.

Дар адабиёти иқтисодӣ солҳои охир беш аз пеш равишҳои мухталифи

таърифи ин мафҳум пайдо шудаанд. Аз ҳама таърифи равшани ин мафҳумро

В.Г. Варнавский додааст, ки дар зери мафҳуми он шарикии давлат ва бахши

хусусӣ ҳамчун иттиҳоди институтсионалӣ ва ташкилии байни давлат ва

соҳибкорӣ бо мақсади татбиқи лоиҳаҳои дорои аҳамияти иҷтимоидошта ва

барномаҳои марбут ба маҷмӯи васеи соҳаи саноат ва коркардҳои илмию

тадқиқотӣ ва таҷрибавии конструкторӣ то бахши хизматрасонӣ фаҳмида

мешавад. Солҳои охир дар адабиёти иқтисодӣ равишҳои мухталифи таърифи

ин мафҳум пайдо шуданд1.

Чунин ба назар мерасад, ки мо метавонем бо ин таъриф қисман розӣ

бошем, алахусус роҷеъ ба ҳадафи ин шарикӣ, яъне татбиқи лоиҳаҳо ва

барномаҳои аз ҷиҳати иҷтимоӣ муҳим.

Аксар вақт чунин фаҳмиши шарикии давлат ва бахши хусусӣ вуҷуд

дорад, ки чи гуна моҳияти тиҷорати хусусӣ баланд бардоштани самаранокии

бахши давлатии иқтисодиёт ва баланд шудани сифати хизматрасониҳои

давлатиро таъмин менамояд, ҳол он ки давлат шароити мусоид барои

пешбурди тиҷорат фароҳам меорад ва ба корхонаҳо кафолат медиҳад, ки дар

давраи миёна ва дарозмуддат фоидаи устувор ба даст оранд. Чун намояндаи

нисбатан намоёни ин мавқеъ муҳаққиқи рус О.А. Ястребовро метавон ном

1 См.: Варнавский В.Г.Концессионный механизм партнерства государства и частного

сектора // Серия «Научные доклады: независимый экономический анализ». - №146.

Московский общественный научный фонд, ИМЭМО РАП. - М.: 2003. – С. 56.

63

бурд 1 . Хислатномаи зикршуда, ба назари мо, моҳияти иқтисодии табии

шарикиро ба таври дақиқ инъикос намекунад, зеро аз он бармеояд, ки давлат

новобаста аз он ки хоҷагӣ фаъолияти худро самаранок пеш мебарад ё не, ба

даст овардани фоидаро кафолат медиҳад.

Солҳои охир, нуқтаи назаре вуҷуд дорад, ки дар зери мафҳуми шарикии

давлат ва бахши хусусӣ «ҳамкории миёнамӯҳлат ё дарозмуддати байни

бахшҳои давлативу хусусӣ фаҳмида мешавад, ки дар доираи он мушкилоти

сиёсӣ бо муттаҳид кардани таҷриба ва ташхиси якчанд бахшҳо ва тақсими

хавф ва манфиатҳои молиявӣ ҳаллу фасл карда мешаванд»2. Аввалан, тавре

ки таҷрибаи рушди иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи ислоҳот ва

таҳкими шаклдигаркунии бозор нишон медиҳад, фоида на ҳамеша бо

тақсими хавфҳои молиявӣ пайгирӣ мешавад.

Мисол овардан кифоя аст, ки бар хилофи манфиатҳои давлат

корхонаҳои азим дар музоядаи хусусигардонӣ бо нархи хеле паст фурӯхта

шуданд. Ё, замоне намояндагони тиҷорати бонкӣ, ки кӯшиш карданд барои

пешгирӣ аз муфлисшавӣ дороиҳои дараҷаи аввалро ба «ташкилотҳои қарзии

киссагӣ» интиқол диҳанд ва ҳамаи қарзҳои худро дар бонки собиқ гузоранд.

Ба ақидаи мо, ҳеҷ гуна кӯшиши мубодилаи хатари молиявӣ байни давлат ва

тиҷорат дар охирин вуҷуд надорад.

Дар кӯшиши дур шудан аз чунин ихтилоф, аз тарафи муҳаққиқони

алоҳида таърифи шарикии давлат ва бахши хусусӣ пешниҳод карда шуд, ки

дар зери мафҳуми он, онҳо шакли фаъолияти муштараки иқтисодии давлат ва

тиҷорати хусусиро бо мақсади татбиқи лоиҳаҳо ва барномаҳои аҳамияти

иҷтимоидошта ва ба ин васила қонеъ кардани манфиатҳои ҷамъиятӣ

мефаҳманд3.

1 См.: Ястребов О.А. Механизм государственно-частного партнерства при реализации

инвестиционно-строительных проектов в форме концессий. - М.: Наука, 2010. – С. 144. 2 Коровин Е. Кредитный риск проектов частно-государственного партнерства. - М.:

Инфра-М, 2006. – С. 125. 3 См.: Максимов B.B. Государственно-частное партнерство в транспортной

инфраструктуре: критерии оценки концессионных конкурсов. - М.: Альпина Паблишерз,

64

Тарафдорони ин мавқеъ қайд мекунанд, ки шарикии давлат ва бахши

хусусӣ ба таври қонунӣ ба расмият дароварда шуда, хусусияти подошӣ

дорад, дар асоси баробарҳуқуқӣ татбиқ карда мешавад ва инчунин мубодилаи

фоида ва хавф байни шарикон таъмин карда мешавад. Дар мавриди фоидаҳо,

мубодилаи онҳо имконпазир аст, аммо бо дарназардошти хавфҳо - давлат

ҳатто бо шартномаҳо имкон дорад, ки масъулияти онро ҳамчун яке аз

тарафҳои муносибатҳои шартномавӣ маҳдуд кунад. Аз ин рӯ, тарафдорони

ин нуқтаи назар аз он ҷиҳат ҳаққанд, ки шарикии бахшҳои давлативу хусусӣ

низоми муносибатҳои ба таври ҳуқуқӣ ба расмиятдаровардашудаи байни

тарафҳо – шарикон, ки ба татбиқи муштараки лоиҳаҳои сармоягузорӣ дар

асоси тақсимоти одилонаи хавфҳои ташкилӣ, молиявӣ, истеҳсолӣ ва ғайра

заруранд ва ба тарафҳо натиҷаҳои қобили қабулро таъмин мекунад.1

Шарикии давлат ва бахши хусусиро ҳамчун категорияи иқтисодӣ

баррасӣ намуда, мо чунин мешуморем, ки шарикии давлат ва бахши хусусӣ -

ин як бозори нав шаклгирандаи сармоягузорӣ мебошад, ки хусусиятҳои хоси

худро дорад ва бо иқтисодиёти инноватсионӣ зич алоқаманд аст.

А.Г. Зелднер, Ш.Ш. Смотритская чунин мешуморанд, ки аз мавқеи

умумимиллӣ, ташаккул ва рушди шарикии давлат ва бахши хусусӣ бояд

ҳамчун раванде арзёбӣ шавад, ки муносибатҳои таҳаммулпазири байни

давлат, сохторҳо ва институти ҷомеаи шаҳрвандиро ташаккул медиҳад ва

барои ноил шудан ба суботи иҷтимоӣ-иқтисодӣ ва амнияти миллӣ

нигаронида шудааст. Ҳамзамон, вазифаи асосии шарикии давлат ва бахши

хусусӣ иштироки шарикон дар нақшаи ҳамгироӣ оид ба истеҳсоли маҳсулоти

ниҳоӣ ва занҷири истеҳсолот барои эҷоди арзиши иловашуда мебошад2.

Шарикии давлат ва бахши хусусӣ захираҳои моддӣ ва ғайримоддии

2010. – С. 118. 1 См.: Государственно-частное партнерство в сфере культуры как модель профилактики

молодежной безработицы Тюменской области / Под ред. М.В. Демьяновой. - Тюмень:

РИЦТГАКИСТ, 2010. – С. 76. 2 См.: Государственно-частное партнерство в условиях инновационного развития

экономики. - М.: Институт экономики РАН, 2012. – С. 92.

65

муттаҳидшудаи ҷомеа (ҳукумати маҳаллӣ ё мақомоти маҳаллӣ) ва бахши

хусусӣ дар заминаи дарозмуддат ва мутақобилан судманд барои ташкили

манфиатҳои ҷамъиятӣ (рушди инфрасохтори муҳандисӣ ва иҷтимоӣ,

кабудизоркунӣ ва ободонии ҳудудҳо) ё расонидани хизматрасониҳои

ҷамъиятӣ (дар соҳаи маориф, тандурустӣ, ҳифзи иҷтимоӣ ва ғайра) ифода

мешавад.

Яъне, шарикии давлат ва бахши хусусӣ иттиҳоди институтсионалӣ ва

ташкилии байни давлат ва тиҷорат бо мақсади татбиқи лоиҳаҳо ва

барномаҳои аз ҷиҳати иҷтимоӣ муҳим дар маҷмӯи васеи соҳаҳои истеҳсолӣ

ва дар соҳаи инноватсия мебошад. Шарикии давлат ва бахши хусусӣ аз як

тараф имкон медиҳад, ки аз нуқсонҳои танзими мустақими давлатӣ, аз

тарафи дигар – «шикастҳои бозор» пешгирӣ шавад. Далели асосии дастгирии

шарикии давлат ва бахши хусусӣ аз он иборат аст, ки ҳам бахшҳои давлатӣ

ва ҳам хусусӣ хусусиятҳо ва бартариятҳои беназири худро доранд, ки дар

якҷоягӣ имкон фароҳам меоранд, то самарабахштар амал кунанд ва дар он

соҳаҳое, ки «нокомии бозор» ё бесамарии ҳукумат ба таври назаррас намоён

аст, муваффақ шаванд.

Муносибатҳои шарикии давлат ва тиҷорат ҳамоҳангсозии манфиатҳои

ин ду ниҳоди асосии ҷомеаи муосир ва иқтисодро тақозо мекунад. Давлат ба

афзоиши ҳаҷм ва баланд бардоштани сифати хизматрасонӣ тавассути

инфрасохтор ва соҳаҳои иҷтимоӣ нигаронидашуда манфиатдор аст. Бахши

хусусӣ мекӯшад фоидаро пайваста ба даст орад ва афзоиш диҳад. Ҳамзамон,

тиҷорати ба ҷанбаи стратегӣ фикркунанда на танҳо ба андозаи даромад,

балки инчунин ба тавлиди устувори даромади лоиҳа низ афзалият медиҳад.

Тарафҳо ба татбиқи бомуваффақияти лоиҳаҳо дар маҷмӯъ манфиат доранд.

Ҳар яке аз ҷонибҳои шарикӣ дар лоиҳаи умумӣ саҳм мегузоранд. Аз

ҷониби тиҷорат чунин саҳмҳо метавонанд бошанд: захираҳои молиявӣ,

таҷрибаи касбӣ, идоракунии муассир, чандирӣ ва самаранокӣ дар қабули

қарорҳо, қобилияти навоварӣ ва ғайра. Иштироки бахши соҳибкорӣ дар

66

лоиҳаҳои муштарак одатан бо ҷорӣ намудани усулҳои муассири кор, такмили

техника ва технология, рушди шаклҳои нави ташкили истеҳсолот, таъсиси

корхонаҳои нав, аз ҷумла бо сармояи хориҷӣ ва ба роҳ мондани робитаҳои

самарабахши кооперативӣ бо таъминкунандагон ва пудратчиён ҳамроҳӣ

карда мешавад. Дар бозори меҳнат, чун қоида, талабот ба касбҳои

баландихтисос ва музднок меафзояд.

Аз ҷониби давлат, дар лоиҳаҳои шарикии давлат ва бахши хусусӣ -

салоҳияти соҳибмулк, эҳтимолияти имтиёзҳои андозӣ ва дигар имтиёзҳо,

кафолатҳо ва инчунин ба даст овардани баъзе аз захираҳои молиявӣ

мебошанд. Давлат, ҳамчун субъекти бартаридошта ва танзимгари асосӣ,

ҳуқуқ дорад дар ҳолати зарурӣ захираҳоро аз барномаҳои соф истеҳсолӣ ба

ҳадафҳои иҷтимоӣ (маориф, тандурустӣ, илм, фарҳанг) аз нав тақсим кунад,

ки мувофиқи он ба беҳтаршавии умумии фазои иқтисодиву иҷтимоӣ саҳм

мегузорад, рейтинги сармоягузории кишварро баланд мебардорад ва дар

татбиқи лоиҳаҳои шарикӣ кӯмак мекунад. Дар шарикии бахшҳои давлативу

хусусӣ, давлат барои ширкат дар иҷрои вазифаҳои асосии худ - назорат,

танзим ва таъмини манфиатҳои ҷамъиятӣ имтиёзҳои мусоид фароҳам меорад.

Ҳангоми рушди шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар соҳаи

инфрасохтор, давлат метавонад аксенти фаъолияти худро аз мушкилоти

мушаххаси сохтмон ва истифодаи иншоот ба функсияҳои маъмурию

назоратӣ ҷойгир кунад. Инчунин муҳим аст, ки хавфҳои соҳибкории ногузир

ба тарафи тиҷорат тақсим карда шаванд. Аҳамияти оммавии мушорикати

давлат ва бахшҳои хусусӣ аз он иборат аст, ки дар ниҳояти кор ҷомеа ба

сифати истеъмолгари умумиҷаҳонии хизматрасониҳои беҳтар ноил

мегардад1.

Бо дарназардошти аҳамияти рушди иҷтимоию иқтисодӣ, самтҳои

афзалиятнок барои шарикии давлат ва бахши хусусӣ набояд соҳаҳои

фоиданок ва зуд пардохтшаванда (савдо ва хӯрокворӣ, истеҳсоли нӯшокиҳои 1 Ниг.: Клинова М. Государство и частный капитал (в политэкономии Фридриха Листа и

в условиях XXI века) // Современная Европа. - 2009. - №1. – С. 54.

67

спиртӣ, маҳсулоти тамоку, қаннодӣ ва ғайра), баръакс, соҳаҳое бошанд, ки

дар айни замон барои сармоягузор ҷолиб нестанд, ҷавобгӯи манфиатҳои

дарозмуддати давлат ва ҷомеа мебошанд. Ба ин бояд аз тарафи давлат кумак

расонида шавад. Дар навбати аввал, ин ба бахши кишоварзӣ дахл дорад, ки

дар он ҷо бояд корхонаҳои камсамар бо корхонаҳои замонавии ба таҳияи

рақобат асос ёфта иваз карда шаванд. Барои ин мақсад, шарикии давлат ва

бахши хусусиро дар соҳаи кишоварзӣ муайян кардан лозим аст.

Ҳамин тавр, шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар соҳаи кишоварзӣ – ин

низоми муносибатҳои дарозмуддати байни давлат ва намояндагони бахши

хусусӣ оид ба татбиқи лоиҳаҳои инноватсионӣ дар соҳаи кишоварзӣ ба ҳисоб

меравад, ки ба муттаҳидсозии захираҳо ва тақсимоти даромад ё моликият,

хароҷот ва хавфҳо асос ёфтааст.

Ҳамзамон, ба ақидаи мо, дар зери мафҳуми шарикии давлат ва бахши

хусусӣ бояд раванди муттаҳидсозии захираҳои давлат ва тиҷорат оид ба

анҷом додани фаъолиятҳое, ки барои ноил шудан ба ҳадафҳои муҳими

иҷтимоӣ дар чорчӯбаи таъмини амнияти озуқавории кишвар нигаронида

шудааст, фаҳмида шавад.

Механизми ҳамкории байни давлат ва комплекси агросаноатӣ низомест,

ки унсурҳои он субъекти давлат (давлат ва тиҷорат) мебошад, ки тавассути

шаклҳои мухталифи шарикӣ бо истифода аз усулҳо (пешбинӣ, банақшагирии

стратегӣ, барномасозӣ, нархгузорӣ, сармоягузорӣ, қарздиҳӣ, суғурта, тариф

ва гумрук) ва воситаҳо (нархҳо, андозҳо, фоизи бонкҳо, қурби асъор) ба

рушди соҳаҳо таъсир расонида, дар сохтани маҳсулоти рақобатпазир таъсир

мерасонад ва ба афзоиш додани маҳсулоти рақобатпазир ва ҳаракати онҳо

дар бозорҳои миллӣ ва ҷаҳонӣ мусоидат мекунад.

Ҳадафҳои таъсиси шарикии давлат ва бахши хусусӣ аз инҳо иборатанд:

рушди инфрасохтор тавассути муттаҳидсозии захираҳо ва таҷрибаи ҳар як

ҷонибҳои ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ, татбиқи лоиҳаҳои аз

ҷиҳати иҷтимоӣ муҳим бо хароҷоту хатарҳои камтарин ва пешниҳоди

68

хизматрасониҳои босифат. Ҳамзамон, ба манфиатҳои шарики хусусӣ дохил

мешаванд: тиҷорати дарозмуддати устувор, баланд бардоштани нуфузи

ширкат ё аъзои консорсиум дар сатҳи маҳаллӣ ва аксар вақт ҷомеаи

байналмилалӣ, инчунин ба даст овардани имкониятҳои иловагӣ барои рушди

соҳибкорӣ.

Дар сатҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон, мафҳуми шарикии давлат ва бахши

хусусӣ дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи шарикии давлат ва

бахши хусусӣ» оварда шудааст. Дар моддаи 2 Қонуни мазкур муқаррароти

зерин оварда шудааст: «Шарикии давлат ва бахши хусусӣ - ин ҳамкории

шарикони давлативу хусусӣ дар татбиқи лоиҳаҳо дар соҳаи инфрасохтор ва

хизматрасониҳои иҷтимоӣ дар муҳлати муайяне мебошад, ки дар шартномаи

шарикии давлат ва бахши хусусӣ муқаррар шудааст»1. Ин консепсия тамоми

хусусиятҳои шарикии бахшҳои давлатӣ ва хусусиро дар бар мегирад, ки

имкон медиҳад он аз дигар навъҳои ҳамкории байни давлат ва

сармоягузорони хусусӣ фарқ карда шавад.

Дар айни замон дар байни олимон перомуни хусусият ва мундариҷаи

мушорикати бахшҳои давлативу хусусӣ фикри ягона оид ба масъалаи

моҳияти таркиби шарикии давлат ва бахши хусусӣ вуҷуд надорад. Ҳамин

тариқ, шарикии давлат ва бахши хусусӣ – ин ҷалби тиҷорати хусусӣ аз

ҷониби давлат ва (ё) мақомоти ҳокимияти давлатии маҳаллӣ дар самти

нигоҳдорӣ, истифодабарӣ, таҷдид, муҷаҳҳазгардонӣ ё бунёди иншооти нави

инфрасохтори ҷамъиятӣ ва пешниҳоди хадамоти давлатӣ бо истифода аз

чунин иншоот дар асоси тақсими хатар, салоҳият ва ӯҳдадориҳои дар

шартнома муайяншуда ва маҷмӯи муқаррароти ҳангоми имзои он

амалкунанда мебошад2.

Шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон то ҳол дар

1 Закон Республики Таджикистан «О государственно-частном партнерстве» от 28.12.2012, № 907. – Душанбе: 2012. – С. 1. 2 См.: Глоссарий [Электронныйресурс]. http://www.pppinrussia.ru /main/ ppp_in_russia

/glossaiy/block/letter.

69

марҳилаи ташаккул ва рушди воситаҳои дахлдор қарор доранд. Ба

мушкилоти асосии марҳилаи ташаккул дохил намудан мумкин аст:

- афзоиши хавф - дар сурати муфлисшавии эҳтимолии шарики хусусӣ,

наҷотбахшии шарикии давлат ва бахши хусусӣ ба дӯши давлат вогузор

мешавад, ки аллакай дар марҳилаи ибтидоии таъсиси ин муассиса ба зарурат

ва имконияти рушди он шубҳа мегузорад;

- коркарди сусти ҳуқуқии масъалаҳо дар қонунгузорӣ (мақомоти ягонаи

давлатӣ вуҷуд надорад, ки вазифаҳои арзёбӣ, ҳамоҳангсозӣ, тасдиқ ва

назорати лоиҳаҳои шарикии давлат ва бахши хусусиро ваколатдор кунад);

- камбудиҳои соҳаи сармоягузорӣ - дараҷаи пасти боварии

сармоягузорони хориҷӣ, заифии бозорҳои миллии сармоя, суст афзоиш

ёфтани даромад, усулҳои анъанавии бесамари идоракунии мақомоти давлатӣ

ва қобилияти хоксоронаи истеъмолкунандагон мебошанд.

Бояд қайд кард, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон аллакай фундаменти

сохтори институтсионалии шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар як қатор

шаклҳои муосир, дурнамоҳо ва воситаҳо аллакай асос гузошта шудааст. Ба

онҳо метавон ворид кард:

- таъсиси Фонди сармоягузории Ҷумҳурии Тоҷикистон (бо вуҷуди он, ки

камбудии тартиби консервативӣ ва мушкилии қабули дархостҳо, монеаи

«даромад» аст, ки имкони рушди шарикии давлат ва бахши хусусиро дар

лоиҳаҳои камбаҳо, вале на он қадар назаррас маҳдуд мекунад);

- корпоратсияҳои давлатӣ;

- минтақаҳои махсуси иқтисодӣ ва ғайра.

Ба сифати хулосаи умумӣ, бояд қайд кард, ки воқеан шарикии бахшҳои

давлатию хусусӣ механизми самараноки баланд бардоштани рақобатпазирии

иқтисодиёти миллӣ тавассути ҷалби сармоягузориҳои назаррас барои

навсозии иқтидорҳои мавҷуда ва эҷоди иқтидорҳои нави истеҳсолӣ,

азхудкунии технологияҳои навтарин, аз ҷумла дар идоракунӣ мебошад. Ба

сифати самти муҳимтарини ҳалли масъалаҳои таъсис ва истифодаи шарикии

70

давлат ва бахши хусусӣ, ҳамчун як институти муҷаҳҳазгардонии

иқтисодиёти Тоҷикистон, метавон таҳияи консепсияи ягонаи рушди шарикии

давлат ва бахши хусусиро эътироф кард, ки дар он ҳукумат бояд нақшаҳо ва

лоиҳаҳои худро, инчунин шартҳои татбиқи онҳоро эълон кунад, ки бояд ба як

қатор барномаҳои мушаххас бо тадбирҳои муфассал, ки дар онҳо тақсимоти

хавфҳо ва масъулиятҳо муайян ва возеҳ бошанд, қоидаҳои дақиқи бозии

шарикон илова карда шаванд.

Шаклҳо ва моделҳои пайдошудаи нави шарикии бахшҳои давлативу

хусусӣ хеле гуногун мебошанд. Шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар бахши

кишоварзии иқтисодиёт дар марҳилаи кунунии рушди он бо роҳҳои зерин

амалӣ карда мешавад:

- таҳия ва татбиқи барномаҳои мақсадноки соҳавӣ, ки истифодаи

самараноки иқтидори манбаъҳои мавҷудаи маҳсулоти кишоварзӣ дар

ҳудудҳои алоҳида, бо назардошти манфиатҳои истеҳсолкунандагони

маҳсулоти кишоварзии ҳама шаклҳои хоҷагидорӣ, сармоягузорон ва аҳолии

ин минтақаҳо таъмин менамояд;

- таҳияи стратегияҳои рушди ҳудудҳои инноватсионӣ – фаъол (аз ҷумла

рушди паркҳои технологӣ, шаҳрҳои технологӣ, минтақаҳои махсуси

иқтисодӣ);

- таъсиси марказҳои интиқоли технологияҳо;

- ташаккул ва рушди кластерҳои минтақавии инноватсионӣ.

Ҳамаи ин шаклҳо хусусиятҳо, афзалиятҳо ва нуқсонҳои худро доранд ва

метавонанд истифода бурда шаванд (илова бар ин, якбора якчандто ва

бомуваффақият байни ҳам мувофиқат мекунанд), аммо танҳо пас аз

асосноккунии иқтисодӣ ва ҳамоҳангсозии манфиатҳои иштирокчиёни

шарикии давлат ва бахши хусусӣ.

Дар ҷараёни татбиқи сиёсати аграрӣ шаклҳои гуногуни шарикии давлат

ва бахши хусусӣ рушд мекунанд. Вобаста аз хусусияти вазифаҳои

ҳалшаванда, мо тамоми маҷмӯи шаклҳои мавҷуда ва пайдошудаи шарикиро

71

ба намудҳои алоҳида тақсим кардем.

Дар айни замон дар байни муҳаққиқон равиши умумӣ оид ба баррасии

шаклҳо ва усулҳои шарикии давлат ва бахши хусусӣ ташаккул ёфтааст, ки

онро ба меъёрҳои пайванд ворид кардан мумкин аст:

а) бо сарчашмаи сармоягузорӣ (давлатӣ ва шахсӣ);

б) аз рӯи ҳуқуқи соҳибмулкӣ ба иншооти ҳангоми шарикӣ бунёдшуда;

в) аз рӯӣ давраҳои ҳаётии объекти ширикии давлат бо бахши хусусӣ.

Дар ҷараёни гузариш ба усули мақсадноки барномавӣ дар бахши

аграрии иқтисодиёти Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар татбиқи барномаҳои

мақсадноки соҳавӣ моделҳои гуногуни ташкилӣ таҳия карда шуданд. Дар

раванди татбиқи сиёсати кишоварзӣ шаклҳои гуногуни ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ рушд мекунанд.

Дар таҷрибаи ҷаҳонӣ шаклҳои зерини ШДБХ фарқ карда мешаванд

(ниг.: Ҷадвали 1).

Ҷадвали 1 – Хусиятҳои унсурҳои асосии шарикии давлат бо бахши

хусусӣ

Модели ГЧП Муштара

кӣ

Лоиҳака

шӣ Сохтм

он

Идоракунӣ Сармоягузорӣ

«лоиҳакашӣ /

биносозӣ» (DB)

давлат бахши

хусусӣ

бахши

хусусӣ давлат/

бахши

хусусӣ

давлат

«лоиҳакашӣ /

биносозӣ,

идоракунӣ»

(DBOM)

давлат бахши

хусусӣ

бахши

хусусӣ

бахши

хусусӣ

давлат

«лоиҳакашӣ/биносо

зӣ/сармоягузорӣ»

(DBF)

давлат бахши

хусусӣ

бахши

хусусӣ

давлат бахши хусусӣ

«лоиҳакашӣ/биносозӣ/

сармоягузорӣ,

идоракунӣ» (DBFO)

давлат бахши

хусусӣ

бахши

хусусӣ

бахши

хусусӣ

бахши хусусӣ

72

«ба истифодадиҳӣ

ва хизматрасонии

техникӣ» (О & М

Concession)

давлат давлат/

бахши

хусусӣ

давлат

Иҷораи

дарозмуҳлат

(лизинг) (LTL)

давлат - -

бахши

хусусӣ

-

«иҷора

/рушд/идоракунӣ»

(LDO)

давлат

бахши

хусусӣ

бахши

хусусӣ

бахши

хусусӣ

“

Вобаста аз хусусияти вазифаҳои ҳалшаванда, маҷмӯи шаклҳои мавҷуда

ва азнавпайдошудаи шарикӣ ба намудҳои алоҳида (моделҳо) тақсим карда

мешавад. Тибқи ҳадафҳои ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ, моделҳои

ташкил, ҳамкорӣ, ҳамгироӣ ва маблағгузорӣ фарқ карда шудаанд.

Ба модели ташкилӣ консессияҳои гуногунро дохил мекунанд.

Кооператсия ва ҳамгироӣ байни мақомоти давлатӣ ва хусусӣ дар татбиқи

барномаҳои мақсаднок, татбиқи равандҳои инноватсионӣ ҳангоми ташаккули

инфрасохтор рушд мекунанд. Моделҳои сармоягузорӣ ҳамаи намудҳои

лизинг ва иҷора, маблағгузории лоиҳа ва муштараки барномаҳои мақсаднок,

ҳама намуди шартномаро дар бар мегиранд.

Модели 1. «Давлат – истеҳсолкунандаи маҳсулоти кишоварзӣ». Бо ин

модел, дар сатҳи иқтисоди миллӣ дурнамои рушди соҳаҳо ва намудҳои

алоҳидаи маҳсулот таҳия карда мешавад. Дар доираи стратегияи рушди

минтақа, бо ҳар як минтақа оид ба истеҳсол ва таҳвили намудҳои алоҳидаи

маҳсулот созишномаҳо баста мешаванд.

Истеҳсолкунандагони кишоварзӣ дар татбиқи барномаҳои минтақавӣ

тавассути пешниҳоди дархост ва пешниҳоди лоиҳаи иноватсионӣ –

сармоягузорӣ, ки тариқи озмун интихоб мешаванд, иштирок мекунанд. Барои

ин, заминаи дахлдори танзими минтақавӣ лозим аст (қонун дар бораи

сармоягузорӣ, қонун дар бораи навоварӣ, қарор дар бораи гузариш ба усули

мақсадноки барномавӣ, ташкили кластерҳои ҳудудӣ-саноатӣ, ташкили

73

паркҳои технологӣ, ташкили фондҳои минтақавӣ, ташкили фондҳои

минтақавӣ-саноатӣ) ва кластерҳои минтақавӣ-маҳсулотӣ ва ғайра).

Тибқи ин модел, мақомоти ҳокимияти маҳаллӣ ба татбиқи танҳо

барномаҳои иҷтимоӣ машғуланд, онҳо ба фаъолиятҳои иқтисодии агробизнес

на танҳо дахолат намекунанд, балки рушди истеҳсолоти кишоварзиро низ

ҳавасманд намегардонанд, танҳо маълумотҳои ҳисоботиро ҷамъбаст

мекунанд. Одатан, буҷаҳои маҳаллӣ ҳамеша норасоӣ доранд ва сатҳи

баланди бекорӣ дар онҳо мушоҳида мешавад. Чунин моделро асосан дар

вилояти Хатлон ва дар НТҶ истифода кардан мумкин аст.

Модели 2. «Давлат – хоҷагии бузург». Дар сатҳи ҷумҳурӣ дурнамо оид

ба рушди соҳаҳо ва намудҳои алоҳидаи маҳсулот таҳия карда мешавад.

Дар доираи стратегияи рушди минтақа, бо ҳар як минтақа оид ба

истеҳсол ва таҳвили намудҳои алоҳидаи маҳсулот созишномаҳо баста

мешаванд. Аз тарафи сармоягузорони бузург лоиҳаҳои инноватсионии

сармоягузорӣ таҳия карда мешавад, ки номгӯи онҳо аз ҷониби Вазорати

кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон тасдиқ мешавад ва новобаста аз буҷети

минтақа сармоягузорӣ мешавад, зеро онҳо дар якчанд минтақаҳо ҷойгиранд.

Корхонаҳои калон аз ҷониби сармоягузорон танҳо дар соҳаҳои

даромаднок, асосан дар истеҳсоли пахта, офтобпараст, инчунин парранда ва

чорводорӣ таъсис дода мешаванд.

Дар модели дуввум танҳо созмонҳое фаъолият мекунанд, ки ба ҳайати

корхонаҳои калон ҳамчун корхонаҳои фаръӣ шомиланд. Корхонаҳои

боқимондаи минтақа дар ҳолати буҳронӣ қарор доранд.

Тибқи модели сеюм, «Давлат - ташкилоти худтанзимкунанда аст», -

пешгӯиҳо дар сатҳи кишвар барои рушди соҳаҳо ва намудҳои алоҳидаи

маҳсулот таҳия карда мешаванд.

Байни Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки манфиатҳои

давлатро намояндагӣ мекунад ва ташкилотҳои худтанзимкунӣ (иттифоқҳои

соҳавӣ), ки манфиатҳои тиҷоратро намояндагӣ мекунанд, дар бораи ҳамкорӣ

74

ва азнавтақсимкунии вазифаҳои танзимкунанда аз ҷониби ин соҳа

шартномаҳо баста мешаванд. Онҳо бо кӯшишҳои муштарак нақшаҳои рушди

соҳаро дар асоси пешгӯиҳои илм пешкаш мекунанд ва дурнамои

ҷойгиршавии соҳаҳоро вобаста ба минтақа таҳия месозанд. Дар асоси

пешгӯиҳои мазкур мақомоти минтақавии идоракунии давлатӣ дар якҷоягӣ бо

филиалҳои минтақавии иттифоқҳои касаба барномаҳои минтақавии рушди

соҳаро таҳия мекунанд, ки асоси тасдиқи Созишномаҳои истеҳсоли муҳсулот

байни Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва минтақа мебошанд.

Ҷузъи муҳими шарикии давлат ва бахши хусусӣ батанзимдарории

муносибатҳои байни илм ва давлат мебошад. Ин шакл созишномаҳо дар

бораи таъсис, интиқол ва истифодаи маҳсулоти илмӣ ва илмию техникӣ,

пешниҳоди хизматрасониҳои илмӣ, илмӣ-техникӣ, муҳандисӣ-машваратӣ ва

ғайра, инчунин дигар созишномаҳо, аз ҷумла созишномаҳо оид ба фаъолияти

муштараки илмӣ ва илмӣ-техникӣ ва тақсими даромад ба ҳисоб меравад. Дар

асоси ин созишномаҳо таҳқиқоти илмӣ ва таҷрибавӣ барои эҳтиёҷоти

давлатӣ амалӣ карда мешаванд. Дар ин ҳолатҳо қарордодҳо миёни мақомоти

давлатӣ (фармоишгар) ва ташкилот (иҷрокунанда) баста мешаванд. Ҳукумати

Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуқуқ дорад барои ташкилотҳои давлатии илмӣ оид ба

анҷом додани корҳои илмию таҳқиқотӣ ва таҷрибавӣ фармоиши ҳатмии

давлатӣ муқаррар намояд.

Принсипҳои бунёдӣ барои рушди шарикӣ аз инҳо иборатанд: возеҳияти

ҳадафҳои сиёсӣ, манфиатҳои эҳтимолии мутақобила, ҳамбастагӣ

ҳамдигармукаммалнамоӣ (взаимодополняемость), рақобат ва шаффофият,

тақсими хавф ва масъулият.

Манфиатҳои потенсиалӣ аз шарикии давлат ва бахши хусусӣ бо

истифода аз ҷиҳатҳои қавии шарикони давлатӣ ва хусусӣ ба даст оварда

мешаванд, барои он ки:

- саманокиро ба даст оранд. Бисёр молҳои хайрхоҳонаи ҷамъиятӣ

метавонанд аз ҷониби бахши хусусӣ аз ҷиҳати иқтисодӣ самаранок пешниҳод

75

карда шаванд, бахусус агар шартномаҳо ба гирифтани натиҷа нигаронида

шуда, ба шарики хусусӣ имконият фароҳам оранд, ки роҳҳои ҳалли нисбатан

самаранокро муайян кунанд;

- сафарбар кардани захираҳо ва сармояҳо. Шарикии давлат ва бахши

хусусӣ дар ҷалби захираҳои иловагӣ ва маблағгузорӣ иқтидори калон дорад.

Баъзан маҳдудияти маблағҳои давлатӣ тақозо мешаванд ва ҳатто дар сурати

мавҷуд набудани онҳо, ҷалби сармоягузории назарраси хусусӣ имконпазир

аст;

- қарорҳои инноватсионӣ таҳия карда шаванд. Шарикии давлат ва бахши

хусусӣ метавонад бахши хусусиро дар таҳияи ғояҳои эҷодӣ ҳавасманд

гардонад;

- хавфҳоро коҳиш диҳанд. Гузаронидани як қисми хавфи лоиҳа ба

шарикони хусусӣ метавонад яке аз бартариҳои муҳиме бошад, ки аз шарикии

давлат ва бахши хусусӣ ба даст омадааст ва ба назорати беҳтари хароҷоти

давлатӣ, муҳлати хизматрасонӣ ва сифати хидматрасонӣ оварда мерасонад.

Дар шароити муосир фаъолияти самарабахши соҳаи кишоварзиро танҳо

бо истифодаи шарикии давлат ва бахши хусусӣ ва ҳамкории фаъоли ҳамаи

иштирокчиёни он ба даст овардан мумкин аст. Маҳз ҳамин шакли ҳамкорӣ

метавонад барои гузариши соҳаи кишоварзӣ ба роҳи инноватсионии рушд

асос гардад.

Бояд қайд кард, ки системаҳои иқтисодии аксари кишварҳо дар

марҳилаи кунунии рушди онҳо на бозори холис, балки иқтисоди омехтаро

дар бар мегиранд. Дар онҳо соҳибкории хусусӣ бо таъсироти ҳукумат якҷоя

карда мешавад, аммо ҳамзамон, дар кишварҳои алоҳида, дараҷа ва шаклҳои

дахолати давлат ба тиҷорати хусусӣ аз ҳамдигар фарқ мекунанд.

Дар кишварҳои Ғарб ба шарофати дастовардҳои илмию техникӣ ба

сатҳи баланди рушди иқтисодӣ ноил шуданд. Онҳо то 80-85% рушди

иқтисодии истеҳсолотро таъмин мекунанд. Омили муҳимтарини рушди

иҷтимоӣ донишест, ки рушди босуръати иқтисоди инноватсиониро муайян

76

мекунад.

Бояд қайд кард, ки сармояи калон ба соҳаи кишоварзӣ пеш аз ҳама аз

ҳисоби суръат бахшидани пешрафти илмию техникӣ гузошта шудааст.

Ҳамин тавр, дастгирии давлатӣ ба хоҷагиҳои кишоварзӣ дар Иттиҳоди

Аврупо ба як гектар 1053 долларро ташкил медиҳад. Дар Русия ҳаҷми

умумии дастгирии дохилии соҳаи кишоварзӣ коҳиш ёфта, тақрибан 35

доллар барои як гектарро ташкил медиҳад. Ҳамзамон, дар соли 2013 хароҷот

барои соҳаи кишоварзӣ ҳамагӣ 1,12% хароҷоти буҷет ва 0,23% ММД-ро

ташкил медиҳад.

Баррасии таҷрибаи кишварҳои хориҷӣ дар рушди ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ бо мақсади суръат бахшидан ба рушди инноватсионии

иқтисодиёт имкон медиҳад самтҳои ояндадори шаклҳо ва механизми татбиқи

онҳоро бо назардошти манфиатҳои давлат, истеҳсолот ва илм муайян карда

мешавад.

Таҳлили таҷрибаи ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ки нақши нисбии шарикии

давлат ва бахши хусусӣ дар сиёсати инноватсионӣ дар кишварҳои мухталиф

гуногун аст, аммо тамоюли возеҳи баланд бардоштани нуфузи он ба раванди

афзоиши фаъолияти инноватсионӣ вуҷуд дорад.

Аҳамияти махсуси шарикии давлат ва бахши хусусӣ ҳамчун воситаи

муассири татбиқи сиёсати инноватсионӣ, дар навбати аввал, аз ҳисоби рушди

инфрасохтори инноватсионӣ бо назардошти манфиатҳо ва бо иштироки

фаъоли соҳибкорӣ муайян карда мешавад; дуюм, тавассути баланд

бардоштани самаранокии истифодаи моликияти давлатӣ ва хароҷоти буҷа, аз

ҷумла ба дастгирии инноватсия равонашуда; сеюм, тавассути

ҳавасмандгардонии бахши хусусӣ барои рушди фаъолияти соҳибкорӣ дар

минтақаҳое, ки барои афзоиши босифати иқтисодӣ иқтидори аз ҳама зиёд

доранд. Самтҳои номбаршуда дар хароҷоти буҷа, ташаббусҳои қонунгузорӣ

ва таҳияи барномаҳои нав дар соҳаи рушди шарики инноватсионӣ инъикос

ёфтаанд.

77

Масалан, дар Австралия, бо мақсади баланд бардоштани сатҳи бахши

хусусии илмӣ - таҳқиқотӣ ва беҳтар шудани иртибот байни бисёр

бозингарони системаи инноватсионӣ, ҳукумат як қатор тадбирҳоро оғоз аз

дастгирии пажӯҳишҳо дар саноат (масалан, грантҳои рақобатӣ, имтиёзҳои

андозӣ) ва то барномаҳои таблиғоти ширкатҳои трансмиллӣ дар таъсиси

пойгоҳи тадқиқотӣ пиёда намуд.

Сиёсати давлатӣ дар ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ ба

ҳавасмандкунӣ ва мусоидат ба шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар соҳаи

навовариҳо нигаронида шудааст. Дар Австралия барномаҳои таҳқиқотии

комил бомуваффақият таҳия шудааст; ҳамкории самарабахш; фароҳам

овардани имкониятҳои нави таълимӣ; табдили натиҷаҳои тадқиқот ба

манфиатҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва экологӣ. Тавре ки таҷрибаи Австралия

нишон медиҳад, навоварӣ омили калидии афзоиши устувори ҳосилнокии

меҳнат аст ва афзоиши маҳсулнокии инноватсия ҳамкориҳои зичтари байни

бозингарони гуногун дар раванди навовариро тақозо мекунад.

Созмони Милали Муттаҳид шарикии давлат ва бахши хусусиро - ҳамчун

«ҳамкории ихтиёрии байни намояндагони ҷамъиятӣ (давлатӣ) ва хусусӣ

(ғайридавлатӣ) муайян мекунад, ки дар рафти он ҳамаи иштирокчиён барои

ба даст овардани ҳадафи умумӣ ё ҳалли мушкилоти муайян розӣ мешаванд»1.

Дар Британияи Кабир шарикии бахшҳои давлативу хусусӣ ҳамчун

созишномаи байни бахшҳои давлативу хусусӣ дар бораи расонидани

хадамоти давлатӣ ё инфрасохтор фаҳмида мешавад. Шӯрои шарикии давлат

ва бахши хусусӣ онро ҳамчун як корхонаи муштараки байни бахшҳои

давлативу хусусӣ муайян мекунад, ки ба дониш ва таҷрибаи ҳар як шарик

асос ёфтааст ва талаботи беҳтарини ҷомеаро тавассути тақсимоти оқилонаи

захираҳо, хавфҳо ва даромадҳо муайян мекунад. Муносибати муштарак

маънои онро дорад, ки ҳар як тараф ба лоиҳа бартариҳои худро бо мақсади

ниҳоии қонеъ кардани ниёзҳои ҷомеа мерасонад. Аммо дар айни замон,

1http://vestnik.rasi.ni.

78

принсипи иқтисодиёти бозаргонӣ бамаврид нест: тиҷорат бояд фоидаовар

бошад.

Манбаи асосии маблағгузорӣ дар доираи бахшҳои давлативу хусусӣ

буҷет ё сармояи тиҷорати хусусӣ ба ҳисоб меравад. Ҳамзамон, барои қонеъ

намудани эҳтиёҷоти асосӣ дар сармоягузории давлатӣ дар кишварҳои

гуногун бархӯрдҳои гуногун интихоб карда мешаванд.

Масалан, дар Бритониёи Кабир нигаронӣ аз он, ки сатҳи нисбатан ками

сармоягузории давлатӣ тӯли солҳо метавонад ба нишондиҳандаҳои иқтисодӣ

дар дарозмуддат таъсири манфӣ расонад ва дар миёнаи солҳои 90-ум ба

қабули «қоидаҳои тиллоӣ» оварда расонд, ки имкон медиҳад, маблағҳои

қарзӣ барои сармоягузории лоиҳаҳои инфрасохторӣ ва дигар лоиҳаҳои

сармоявӣ ҷалб карда шаванд. Ин ба шарофоати қарзи ночизи давлатӣ,

тамаркуз ба ноил шудан ба самаранокии иқтисодии хароҷоти давлатӣ ва

сатҳи баланди шаффофият дар соҳаи молиявӣ имконпазир шуд. «Қоидаҳо

дар бораи таносуби қарз», ки дар як вақт қабул шудааст, ҳадди ниҳоии қарзро

муқаррар менамояд, ки ба ташаккули қарзи давлатии аз ҷиҳати иқтисодӣ

ғайри қобили қабул имкон намедиҳад. Гарчанде ки фоиданокии чунин

қоидаҳои оддӣ аз нигоҳи сиёсати оптималии андозӣ - баҷавӣ шубҳанок ба

назар мерасад, дар бисёре аз кишварҳои рӯ ба тараққӣ ҳатто ин интихоб

дастрас нест.

Дар айни замон, дар соҳаи шарикии давлат ва бахши хусусӣ, ба гуфтаи

бисёр муҳаққиқон, Иёлоти Муттаҳида, Бритониё, Фаронса ва Олмон

пешвоёни ҷаҳонӣ мебошанд.

Масалан, дар Бритониёи Кабир дар соли 1992 бо мақсади рушди

самарабахши хидматрасониҳои баландсифати ҷамъиятӣ «Ташаббуси

молияви хусусӣ (ТМХ) ((ЧФИ) (privatefinancinginitiative, PFI)) таъсис дода

шуд, ки моҳияти он ҷалби сармоягузории хусусӣ барои сохтмони иншооти

бузурги давлатӣ буд.1.

1 См.: Carlo Cottarelli. Public Private Partnerships. What are They? Theory and Practice.

79

Соли 1997 тартиботи ТМХ тағйир ёфтанд ва меъёрҳои нави дастгирии

давлатии лоиҳаҳои шарикии давлат ва бахши хусусӣ пайдо шуданд. Ҷуброни

хароҷоти сармоягузории хусусӣ баъд аз даромади амалиётӣ ё аз даромадҳо аз

татбиқнамоӣ ё аз буҷет анҷом дода мешавад. Дар бисёр ҳолатҳои ташаббуси

молиявии хусусӣ, сармоягузор ба кори минбаъдаи иншоот ва ташкили

фаъолияти он, то ба кор ҷалб кардани коргарон ҷалб карда мешавад. Ба

сифати объектҳои ташаббуси молиявии хусусӣ метавонанд иншооти

инфрасохторӣ (аз ҷумла роҳҳои автомобилгард ва роҳи оҳан), мактабҳо,

беморхонаҳо ва ҳатто маҳбасҳо бошанд. Дар ин замина як қатор лоиҳаҳо

татбиқ шуданд, ки миёни онҳо аз ҷумла ташкили системаи ҳамгирошудаи

идоракунии партовҳо дар ҷазираи Уайт, сохтмони мактабҳо дар Бридгепорт

ва Дорсет, хонаҳои пиронсолон дар Суррей, бинои полис дар Илкестон,

ҳалқаи шимолии Бирмингем ва шабакаи роҳи оҳани Кройдон ва ғайра

маъмуланд. Дар Британияи Кабир ҳар сол то 80 шартномаи нави шарикӣ

баста мешавад. Тибқи иттилои ҳукумати Бритониё, чунин лоиҳаҳо барои

буҷаи кишвар 17% сарфа мекунанд.

Ягонагии системаи ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ дар

Бритониёи Кабир дар он аст, ки ягон қонунгузории дахлдор вуҷуд надорад,

ки ба ҳеҷ ваҷҳ мақомот ё муассисаи давлатиро дар масъалаҳои шартнома

маҳдуд кунад.

Бо вуҷуди амалияи васеъи паҳншудаи истифодаи ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ дар иқтисодиёти кишвар, ба ҳар ҳол, дар таҷрибаи

Бритониё то ҳол созишномаи стандартии ҳамкориҳои бахшҳои давлативу

хусусӣ вуҷуд надорад, ба истиснои бандҳои стандартӣ, ба монанди сатҳи

ӯҳдадориҳои бахши давлатӣ ва хусусӣ, моликият ба амвол, тақсими хавфҳо,

муҳлати идомаёбӣ бо вақт, манбаъҳои маблағгузорӣ ва ғайра. Ин

мушкилиҳои муайянро дар таҳияи лоиҳаҳои нав ба миён меорад, зеро онҳо

ташаккул додани шартномаҳои навро бо вазифаҳои гуногун тақозо мекунанд,

Deputy Director, Fiscal Affairs Department, IMF February 2008. - P. 25.

80

ки барои тиҷорати хусусӣ комилан мувофиқ нестанд. Зеро лоиҳаҳои аз

ҷиҳати иҷтимоӣ муҳим ҳамеша гурӯҳҳои гуногуни хавфро дар пай доштанд

ва дар пай доранд: техникӣ, молиявӣ, амалиётӣ, бозорӣ ва дар ниҳоят

тиҷоратӣ.

Таҷрибаи ташаккули модели чинии шарикии давлат ва бахши хусусӣ, ки

онҳоро шартан ба ду марҳила тақсим кардан мумкин аст, таваҷҷӯҳи махсус

дорад. Аз соли 1980 то 1990, марҳилаи аввали ташаккули ҳамкориҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ дар Ҷумҳурии Халқии Чин (ҶМЧ) ба назар расид.

Якҷоя бо ширкати Ҳонконг лоиҳаи муштараки аввалини ВОТ (сохтмон-

амалиёт-интиқол) дар вилояти Шен Ҷен - сохтмони неругоҳи обӣ ба

истифода дода шуд. Дар нимаи солҳои 90-ум, бисёре аз музофотҳои Хитой

суръати афзоиши лоиҳаҳои ВОТ доштанд. Ривоҷи ВОТ-и чинӣ асосан ба

сохтмони нерӯгоҳҳои барқӣ ва иншооти обтаъминкунӣ равона карда

шудааст.

Баъдтар, ин модели ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ таваҷҷуҳи

мақомоти Чинро ба худ ҷалб кард.

Ҳолати кунунии рушди модели ҳамкории бахшҳои давлативу хусусӣ дар

Чин – ин мавҷудияти шакли муайяни ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ

мебошад, ки дар сурати зарурати молиявӣ ва иқтисодӣ ба ҳамкории давлат ва

бахши хусусӣ татбиқ карда мешавад. Дар чунин лоиҳаҳои ҳамкориҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ сармояи хусусӣ ба лоиҳаҳо ва барномаҳои

ҷамъиятӣ сармоягузорӣ карда мешавад. Аммо, шаклҳои дигари ҳамкориҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ вуҷуд доранд, ки аз бисёр ҷиҳат қисми дурнамои

масъулиятҳои иҷтимоӣ аз тарафи давлат ва ширкатҳо мебошанд. Андешаҳо

дар бораи афзалиятҳои моделҳои гуногуни ҳамкориҳои бахшҳои давлативу

хусусӣ ба таври васеъ тафовут доранд ва бисёр лоиҳаҳои дар солҳои 90-ум

дар Хитой татбиқшуда шакли гуногунро пайдо карданд. Ин моделро пайгирӣ

намуда, давлат ба ширкат имконият фароҳам меорад то лоиҳаро татбиқ кунад

ва онро барои давраи муайяншуда барои ба даст овардани фоида ба кор

81

барад. Дар охири давраи мазкур ширкати хусусӣ лоиҳаро ба дасти давлат

беподошт месупорад. Масалан, дар Пекин нақшаи BOT дар бисёр лоиҳаҳои

инфрасохтории шаҳрӣ истифода шудааст.

Бисёре аз муҳаққиқон қайд мекунанд, ки дар адабиёти англисӣ-амрикоӣ

дар охири солҳои 1980 -аввали солҳои 90-ум якчанд самтҳои омӯзиши

шарикии давлат ва бахши хусусӣ чӣ дар сатҳи миллӣ ва чӣ дар сатҳи

байналмилалӣ мушоҳида мешаванд.1

Самти аввал асосан ба омӯзиши табиати ташкилии шарикӣ, ки унсурҳои

онро дар сохтори шарикӣ ташкил медиҳад, инчунин дастгирии захираҳои

шарикӣ ва парадигмаи институтсионалии он нигаронида шудааст.

Самти дуюм асосан ба таҳлили таҷрибаи шарикии давлат ва бахши

хусусӣ дар ИМА ва Британияи Кабир нигаронида шудааст. Таҳлили маводи

таҷрибавӣ имконият фароҳам овард, ки аҳамияти рушди муносибатҳои

шартномавӣ барои таҳкими шарикии давлат ва бахши хусусӣ, мушкилоте, ки

дар рушди муносибатҳои боварӣ ба вуҷуд меоянд, муайян карда шавад.

Дар самти сеюм, ҷой, нақш ва дурнамои сохторҳои давлатӣ, мақомоти

ҳокимиятӣ дар мушорикати бахшҳои хусусӣ ва давлатӣ баррасӣ шуда

афзалиятҳои сохторҳои давлатӣ дар ташкили шарикии давлат ва бахши

хусусӣ, аҳамияти муносибатҳои дохилии байни аъзоёни шарикӣ дар матнҳои

сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ таъкид карда шуданд.

Омӯзиши самти чорум ба рушди иҷтимоӣ - иқтисодии минтақаҳо бо

истифода аз шаклҳои гуногуни шарикии давлат ва бахши хусусӣ барои

таъмини аҳолии минтақаҳои дахлдор бо хизматрасониҳои иҷтимоӣ ва

манфиатҳои ҷамъиятӣ бахшида шудааст.

Соҳаи таҳқиқоти самти панҷум бо систематизатсияи таҷрибаи ташкили

шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар кишварҳои мухталифи ҷаҳон маҳдуд

аст – ин, аз ҷумла ҳам давлатҳои пешрафтаи Аврупо, ИМА, Австралия,

Британияи Кабир, Канада ва кишварҳои рӯ ба тараққӣ ва ҳам кишварҳои 1 См.: Gerrard M.B. What are public-private partnerships, and how do they differ from

privatizations / M.B. Gerrard PI Finance & Development. 2001. Vol. 38. Mb 3.

82

пасошӯравӣ дар Аврупои Шарқӣ мебошанд. Ҳамзамон бояд қайд кард, ки

таҳлили моделҳои назариявии мушорикати бахшҳои давлативу хусусӣ ва

механизми роҳандозии онҳо дар раванди фаъолият дар ҳар як кишвар

гуногун аст, хусусиятҳои мушаххаси миллӣ ва шаклҳои ташкилӣ - ҳуқуқӣ

дорад. Моделҳои шарикии давлат ва бахши хусусӣ аз рӯи таркиб, сохтори

иштирокчиён, инчунин муносибатҳои дохилиҷамъиятӣ, ки дар шакли

мушорикати мувофиқ шакл мегиранд, фарқ карда мешаванд.

Лоиҳаҳои рушди инфрасохтор одатан бо як қатор хавфҳои гуногун

алоқаманданд, аз ҷумла масалан, хатарҳое, ки бо гирифтани ҳама

иҷозатномаҳои зарурӣ барои сохтмон алоқаманданд (ба монанди хатарҳое, ки

эҳтимолан таъсири лоиҳа ба муҳити зист алоқаманданд), таъхир дар сохтмон,

барзиёдии хароҷот, дастрасӣ ва сифат хизматрасонӣ, номуайянӣ дар бораи

зарурати лоиҳа дар дурнамои миёнамӯҳлат ва дарозмуддат, инчунин

тағирёбии арзиши дороиҳо. Хавфҳои асосии мазкур дар мавриди ҳамкориҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ низ мавҷуданд. Фарқи байни ҳамкориҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ ва лоиҳаҳои ба таври анъанавӣ дастгиришаванда

дар он аст, ки ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ ба ҳукуматҳо имкон

медиҳанд, ки бо бахши хусусӣ хавфҳои бештарро тақсим кунанд. Ҳамзамон,

ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ нодурустсохторикунонидашуда бо

сабаби шартҳои дарозмуддати шартномавӣ, ки ба таъсиси ҳамкориҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ алоқаманданд, метавонанд ба хатари бештаре

дучор шаванд.

Мувофиқи принсипи асосии тақсимоти хавфҳо 1 , ҳар як хавфро бояд

тарафе ба ӯҳда гирад, ки қодир аст, онро самаранок идора кунад. Аз ин рӯ,

хатарҳои марбут ба сохтмон ва истифодабариро одатан бояд бахши хусусӣ ба

дӯш гирад, давлат бошад, бояд хатарҳоеро ба дӯш гирад, ки қодир аст онҳоро

назорат кунад, ки аз ҳама маъмули онҳо хатарҳои сиёсӣ ва хавфҳои

батанзимдарории меъёрӣ ҳуқуқӣ мебошанд. Инчунин хавфҳое мавҷуданд, ки 1 См.: Айрапетян М.С. Зарубежный опыт использования государственно-частного

партнерства [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://wbase.dunia.gov.ru

83

мақомоти идоракунии давлатӣ метавонанд ба онҳо таъсир расонанд, аммо

онҳо набояд ба хавфҳои тағйири талабот, хавфҳои асъорӣ ва боқимондаҳои

нархӣ таъсир расонанд. Яке аз бартариятҳои татбиқи лоиҳаҳои сармоягузорӣ

дар заминаи ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ коҳиш додани хатар

барои ҳамаи иштирокчиёни шарикӣ ба ҳисоб меравад.

Дар айни замон, шаклҳои гуногуни дастгирии давлатии лоиҳаҳое вуҷуд

доранд, ки ба кам кардани хавфҳо дар бахши хусусӣ нигаронида шудаанд.

Шаклҳои мувофиқтарини кам кардани хавфҳо дар ҷараёни татбиқи лоиҳа

кафолатҳои давлатӣ ва ӯҳдадориҳои мустақими шартӣ (субсидияҳои буҷетӣ)

мебошанд, ки дар ҳолатҳои пешбининамудаи шартнома пардохтҳои муайяни

ҷубронро аз тарафи давлат дар бар мегиранд.

Дар адабиёти хориҷӣ эътироф шудааст, ки барои ҳавасманд кардани

шарикӣ, тағироти институтсионалӣ дар ташкилотҳои илмию таҳқиқотии

давлатӣ заруранд, аммо аз нуқтаи назари дурнамои рушди системаҳои

инноватсионӣ дар соҳаи кишоварзӣ, мо бояд дар бораи таҳкими сармояи

иҷтимоии система дар маҷмӯъ сухан ронем.

Тавре ки Putman (соли 1995) ва Lai (соли 2002) нишон доданд, сармояи

иҷтимоӣ қобилияти афродро дар бар мегирад, ки дар гурӯҳ муносибатҳои

боварӣ, ҳамкорӣ ва ҳадафи умумиро ташаккуул медиҳанд. Мутаносибан, он

бо муносибатҳои кооперативӣ ва интерактивӣ зич алоқаманд аст, ки барои

фаъолияти самарабахши системаҳои инноватсионӣ муҳим ҳисобида мешавад.

Таҳлили мушорикати бахшҳои давлативу хусусӣ ҳамчун

инъикоскунандаи сармояи иҷтимоии система нишон медиҳад, ки тағйироти

институтсионалӣ, ки пеш аз ҳама ба таҳкими шабакаҳои эътимод ва ҷараёни

иттилоот, азхудкунии малакаҳои нав, ташкили гурӯҳҳои нав ва тағйири

фарҳанги ташкилӣ марбутанд, заруранд. Дар ҷадвали 2 соҳаҳое оварда

шудаанд, ки дар онҳо тақвияти сармояи иҷтимоӣ дар системаҳои

инноватсионии кишоварзӣ зарур аст.

84

Ҷадвали 2 - Соҳаҳое, ки дар онҳо сармояи иҷтимоӣ бояд дар системаҳои

инноватсионии кишоварзӣ ва намунаҳои интихоб барои дахолат тақвият

дода шавад (A. Hall, 2006). Самт Интихоби навъҳо барои мудохила

Дар

ташкилотҳои пажӯҳишии

кишоварзӣ

Таъсиси гурӯҳҳои байналмилалии таҳқиқотӣ; инкишофи

малака ва азхудкунии навгониҳои омӯзишӣ; барномаҳои

институтсионалии омӯзиш ва тағйирот

Дар ширкатҳои хусусии

маҳаллӣ

Омӯзиш дар ҳалли мушкилот, идоракунии сифат дар асоси

истифодаи иттилоот, омӯзиши малакаҳои омузиш

Миёни фермерон Мактабҳои саҳроии деҳқонон; боздиди деҳқонон аз

хоҷагиҳои пешқадами деҳқонӣ; ташкили ассотсиатсияҳои

деҳқонӣ

Дар ташкилотҳои

шаҳрвандӣ ҷамъиятӣ

Тақвияти навгониҳои фаъолияти тадқиқотӣ

Байни ташкилотҳои

пажӯҳишии кишоварзӣ

Муқаррар намудани шароит барои барномаҳои грантҳои

озмунӣ; узвият дар шӯроҳои идоракунӣ

Байни ширкатҳои маҳаллӣ Ассотсиатсияҳои соҳавӣ; муқаррар намудани шароит барои

барномаҳои грантҳои озмунӣ

Байни ташкилотҳои

тадқиқотии и фермерон

Омӯзиши усулҳои хизматӣ; рушди малакаҳо дар эҷоди

шарикӣ, рефлексӣ ва омӯзиш; омилҳои махсус, ки бо

ҳадафҳои рушд, инчунин таҳқиқоти илмӣ алоқаманданд;

таълими институтсионалӣ ва барномаҳои тағйирот

Байни ташкилотҳои

пажуҳишии ширкатҳои

хусусии маҳаллӣ

Муайян намудани шартҳо барои барномаҳои грантии

озмунӣ; роҳбарии муштараки донишҷӯён; курсҳои сандвич

барои ба даст овардани дараҷа; пешниҳоди майдонҳои

истеҳсолӣ барои кадрҳои тадқиқгар

Байни ташкилотҳои

пажуҳишии кишоварзӣ,

ширкатҳои маҳаллӣ ва

ширкатҳои байналхалқӣ

дар соҳаи илм ва ҳаёт

Истифодаи оҷонсиҳои шахсони сеюм; узвият дар шӯрои

роҳбарикунанда; тағйир додани барномаҳо ва фароҳам

овардани шароит барои барномаҳои грантии озмунӣ

Дар ҳукумат Машварат дар сатҳи байни вазоратҳо

Байни ҳукумат,

ширкатҳои хусусӣ,

ташкилотҳои пажуҳишӣ

ва ташкилотҳои

ҷамъиятии шаҳрвандӣ

Амалигардонии дурнамо (гузаронидани машваратҳо оид ба

самтҳои афзалиятнок бо истифодаи гурӯҳҳои тарафҳои

манфиатдор); гурӯҳҳои кории ташакукулдиҳандаи сиёсат;

гурӯҳҳои мақсаднок

Бояд қайд кард, ки таҷрибаи кишварҳои хориҷиро мо дар ин рисола

сарфи назар аз алоқамандии истеҳсолоти алоҳида пешниҳод менамоем, зеро

ҳавасмандкуниҳо ва институтҳои истифодашаванда барои хизмат расонидан

ба ягон соҳа пешбинӣ нашудаанд, балки барои намояндагони тиҷорати хурд

аз соҳаҳои мухталиф, ки барои барқарор намудни муносибатҳои шарикии

дарозмуддат бо давлат ки омодаанд, созгоранд. Дар кишварҳои мутараққӣ

85

муассисаи муайян барои эҷоди шарикии «имтиёзнок» миёни тиҷорати хурд

ва давлат истифода мешавад, ки меъёри возеҳи таснифоти

истеҳсолкунандагони маҳсулотро дар ин гурӯҳ муқаррар менамояд.

Ҷамъбасти сарчашмаҳои сершумори дохиливу хориҷӣ нишон медиҳад, ки

дар саргаҳ во главу угла ин меъёр асосан ба нишондиҳандаҳои нархӣ дар

шакли даромад аз фурӯши мол ё хизматрасонӣ тамаркуз менамояд. Бинобар

ин, шакли шарикӣ метавонад ба тиҷорати хурд кафолатҳо аз ҷониби

ниҳодҳои гуногуни молиявии давлатӣ ё сохторҳои молиявии хусусӣ диҳад,

ки ба амалӣ гардонидани кӯмаки умумидавлатӣ ба ин гурӯҳи

истеҳсолкунандагони маҳсулот алоқаманданд. Ҳамин тавр, масалан, дар

ИМА ҳамасола 10 миллиард доллар дар шакли кафолат ҷудо мекунанд, ки ин

танҳо қисме аз шаклҳои мушорикати бахшҳои хусусиву давлатӣ аст.

Таҷрибаи кишварҳои хориҷӣ оид ба рушди ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ бояд аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар

пешбурди ин намуд маҳсулот, аз ҷумла маҳсулоти дар соҳаи кишоварзӣ

истеҳсолшаванда, ки дар Тоҷикистон афзалиятҳои рақобатпазир доранд,

истифода карда шавад. Ин барои истифодаи самараноки захираҳои давлатӣ,

корпоративӣ ва хусусӣ, моддӣ, инсонӣ ва иттилоотӣ барои ҳалли барномаҳои

озуқаворӣ ва таъмини аҳолӣ бо маҳсулоти хушсифати кишоварзӣ имкон

медиҳад.

86

БОБИ 2. ҲОЛАТ ВА ТАМОЮЛҲОИ ТАНЗИМИ ДАВЛАТИИ РУШДИ

ХОҶАГИИ ҚИШЛОҚ ДАР ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

2.1. Арзёбии иқтисодии рушди хоҷагии қишлоқ дар Тоҷикистон

Дар адабиёти молиявӣ-иқтисодии муосир, дар айни замон ба омӯхтани

консепсияи ташаккул ва рушди соҳаи кишоварзӣ таваҷҷӯҳи бештар зоҳир

мешавад. Дар зери мафҳуми он мушкилоте шинохта мешавад, ки фоидаҳо ва

хидматҳои зиёди ба кишвар ва аҳолии он, ба ҳар як инсон, некӯаҳволии

моддӣ, тамоми соҳаҳои ҳаёт, аз ҷумла фарҳанг, илм, рушд, тандурустӣ ва

ғайра зарурро фароҳам меорад.

Дар шароити иқтисоди бозорӣ дар соҳаи хоҷагии қишлоқи ҷумҳурӣ

баъзе дигаргуниҳо ба амал омаданд, ки натиҷаҳои асосии онҳо барои ба даст

овардани амнияти озуқаворӣ ҳамчунон муҳим боқӣ мемонанд. Ин зарурати

ташаккул додани иқтисодиёти кишоварзӣ дар пойгоҳи ҷории баландсифат,

коҳиш додани робитаи озуқавории ҷумҳурӣ бо кишварҳои хориҷӣ, афзун

кардани иқтидори минтақаҳои муҳим дар истеҳсоли соҳаҳои зироат ва

гӯсфандпарварӣ, тағйир додани тарзи зиндагӣ ва талаботи марбут ба

иттилоот барои рушди соҳаи иҷтимоӣ, татбиқи сиёсати нав тавассути рушди

шаҳракҳои нав, ҳудудҳо, бо мақсади ҷорӣ намудани ҳудудҳои зарурии аз ҳам

ҷудошудаи кӯҳӣ (зиёда аз 2 млн .. га), зиёд кардани ҳифзи муҳити зист,

ҳолатҳои бо ҷомеаи байналмилалиро дар шароити гузариш ба рушди

устувор, пайгирӣ мекунад.

Стратегияи нави сиёсати хоҷагии қишлоқ ва ташаккули ҷузъҳои

самарабахши татбиқи он, ки бо фармони Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон

муқаррар шудааст аз он шаҳодат медиҳанд, ки маҳсулоти кишоварзии

кишвар ҳоло ҳам дар ҳолати бӯҳрон қарор дорад ва барои рафъи ин, аз давлат

татбиқи чораҳои ҷиддӣ тақозо карда мешавад.

87

Ҳамон тавре ки муайян карда шудааст, амнияти миллии давлат асосан

дар робита бо сатҳ ва сифати таъминоти озуқаворӣ ҷойгир аст. Тибқи вазъи

мазкур, рушди устувори пуршиддати бахши давлатии хоҷагии қишлоқ

вазифаи асосӣ ба ҳисоб меравад.

Айни замон, устувории бозорҳои озуқаворӣ омили муҳим дар рушди

бахши кишоварзӣ мебошад. Ин аз ҷумла ба бозори тухмӣ тааллуқ дорад.

Бинобар ин некӯаҳволии моддии сокинон, вобаста ба тамоми соҳаҳои бахши

кишоварзӣ, бо сармояи бахш вобаста аст. Бо мақсади нигоҳ доштани субот

дар ин бозор пешниҳод мешавад, ки захираи пурраи нақши Ҳукумати

Ҷумҳурии Тоҷикистон истифода бурда шавад.

Вобаста ба ин, Стратегияи миллии амнияти озуқаворӣ ва рушди

комплекси соҳаи кишоварзӣ дар солҳои 2016-2020 қабул карда шуд, ки

истифодаи ҳадди аксари захираҳои пурра ва афзоиши мунтазами

истеҳсолотро бо мақсади баланд бардоштани сифат ва самараи зиндагии

аҳолӣ таъмин менамояд.

Таҳлили дигаргуниҳо дар бахши аграрии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар

солҳои охир имкон медиҳад, ки дар бораи тағйиротҳои мусбии мушаххаси

рухдода хабар диҳем. Ҳанӯз дар соли 1992, мувофиқи қонуни Ҷумҳурии

Тоҷикистон «Дар бораи бозсозӣ дар соҳаи аграрӣ», як қисми зиёди қитъаҳои

дар кӯҳҳо ва атрофи маҳал мавҷуд буда, ба хоҷагиҳои деҳқонӣ, ки хоҳиши

гирифтани заминҳои кишоварзиро доштанд, бар иловаи хоҷагии инфиродии

онҳо дода шуданд. Минтақаҳои мазкурро хоҷагиҳои деҳқонӣ бо ихтиёри худ,

метавонанд барои коштани растаниҳо ва ниҳолҳои кишоварзӣ ё чарогоҳ

истифода баранд. Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи

ислоҳоти кишоварзӣ» аз 5 марти соли 1992, №594, Қонуни Ҷумҳурии

Тоҷикистон дар бораи татбиқи Консепсияи ташаккули эҳтимолии

қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи кишоварзӣ ва соҳаи ҳифзи

муҳити зист дар солҳои 2012-2015 ва Лоиҳаи чорабиниҳо барои татбиқи он,

Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи фаъолияти сармоягузорӣ» аз 15

88

октябри соли 1992, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи хоҷагии

деҳқонӣ» аз 10 майи соли 2002, № 48, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар

бораи заминсозии Ҷумҳурии Тоҷикистон», Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон

«Дар бораи ғалладона» асосщои щуцуции фаъолияти субъектщои

хоыагидориро дар бахши кишоварзӣ таъмин намуданд. Ҳамин тавр, дар

натиҷа:

- нақши хоҷагиҳои инфиродӣ афзоиш ёфта, нуқтаҳои сохторҳои

гуногуни иқтисодӣ тақсим шуданд. Маълумотҳои мазкур рӯйхати манбаъҳои

худтаъминкунии аҳолиро бо ғизо зиёд кардааст;

- бахшҳои инфиродӣ дар соҳаи кишоварзии иқтисодиёти кишвар

ташаккул ёфт, ки суботи назарраси фурӯшро ба намоиш гузошт;

- либерализатсияи арзиш амалӣ карда шуд ва истеҳсолкунандагон ба

моликони маҳсулоти худ табдил ёфтанд, фармоиш бекор карда шуд (табдил

дода шуд).

Дар давраи дигаргуниҳои бозорӣ дар истеҳсолоти кишоварзии

Ҷумҳурии Тоҷикистон, дигаргуниҳои куллии сохторӣ рух доданд.

Таҳаввулоти муносибатҳои амволӣ, бо сабаби равандҳои аз милликунонӣ ва

хусусигардонӣ, ба бунёди пояҳои бисёрсохтори иқтисодиёти аграрӣ,

шаклҳои омехтаи моликият, хоҷагиҳои деҳқонӣ (фермерӣ) ва тағйири

робитаҳои иқтисодӣ дар низоми истеҳсолоти кишоварзӣ мусоидат карданд.

Рушди истеҳсолкунандагони ватании маҳсулоти кишоварзӣ ва инчунин

тамоми соҳаи кишоварзӣ вазифаи муҳими иқтисодӣ мебошад, зеро иқтидори

иқтисодии кишвар аз бисёр ҷиҳат ба бахши кишоварзӣ вобаста аст, ки

аҳолиро бо маводи хӯрока ва корхонаҳоро бо ашё таъмин мекунад. Бо

дарназардошти он, ки Тоҷикистон мамлакати аграрӣ мебошад, рушди

устувори соҳаи кишоварзии кишвар яке аз масъалаҳои муҳими сиёсати

иқтисодии кишвар ба ҳисоб меравад.

Соҳаи кишоварзӣ дар шароити бозории рақобати шадид фаъолият

мекунад ва сарфи назар аз дигаргуниҳои мусбӣ, ки ба ноил гардидан ба

89

нишондиҳандаҳои пеш аз ислоҳот мусоидат менамояд, рақобатпазирии

маҳсулоти кишоварзии ватанӣ нисбат ба хориҷӣ хеле паст аст. Таҳлилҳо

нишон медиҳанд, ки дар ҷумҳурӣ ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ сол

ба сол меафзояд. Бояд тазаккур дод, ки соҳаи кишоварзӣ яке аз бахшҳои

муҳими рушди иқтисодиёти Тоҷикистон ба ҳисоб рафта, ба ҳисоби миёна 18-

23 % маҷмӯи маҳсулоти дохилии кишварро таъмин менамояд (ниг.:

Диаграммаи 1).

Диаграммаи 1 - Саҳми хоҷагии қишлоқ дар сохтори ММД Ҷумҳурии

Тоҷикистон тӯли солҳои 2014-20181.

Тадқиқот нишон дод, ки марҳилаи кунунии таъминоти захираҳои

иқтидорнокии бахши кишоварзии кишвар барои анҷом додани фаъолият

амалан дар марҳилаи ибтидоӣ қарор дорад ва тамоюли доимии азнавсозӣ ва

ғайри индустриализатсияи равандҳои истеҳсолӣ дар соҳа ба рушди

минбаъдаи он таъсири манфӣ мерасонад. Дар ҷадвал маҷмӯии маҳсулоти

хоҷагии қишлоқ дар умум ва оид ба бахши растанипарварӣ ва чорводорӣ

оварда шудааст, ки афзоиши ҳаҷми маҳсулотро дар соҳа дар панҷ соли охир

1 Ниг.: Хољагии қишлоқи Љумњурии Тољикистон. Маљмўаи оморї. – Душанбе: 2014; Омори солонаи ЉТ. Агентии омори назди Президенти ЉТ. – Душанбе: 2019. - С. 204.

0

5

10

15

20

25

2014 2015 2016 2017 2018

23,5

21,920,6

21,2

18,7

90

нишон медиҳад (ниг.: Ҷадвали 3).

Ҷадвали 3

Маҷмӯи маҳсулоти хоҷагии қишлоқ (бо нархҳои муқоисавии соли 2018,

млн. сомонӣ)1.

Нишондиҳандаҳо 2014 2015 2016 2017 2018 2018 г. к

2014 г., в

%

Ҳамагӣ,

Аз ҷумла: 21197,3 21862,8 23008,3 24576,0 26370,4

124,4

Растанипарварӣ 14838,9 15046,6 15813,9 16977,8 18229,3 122,8

Чорводорӣ 6358,4 6816,2 7194,3 7598,2 8141,1 128,0

Захираҳои моддию техникӣ заминаи техникӣ ва технологии потенсиали

инноватсионии соҳаи кишоварзӣ, дараҷаи фарсудашавии маънавӣ ва

ҷисмонии сармояи асосии кишварро муайян мекунанд. Базаи моддию

техникии соҳаи кишоварзӣ дорои сохтори табиӣ ва арзишӣ мебошад, ки

воситаҳо ва предмети меҳнат - мошинҳо ва таҷҳизот, дигар воситаҳои

техникӣ, истеҳсолот ва иншооти иҷтимоӣ, ниҳолҳои ҳосилхез ва бисёрсола,

маҳсулоти ҳимояи растаниҳо ва ҳайвонот, тухмӣ, хӯроки чорво, ашёи хом,

сӯзишворӣ, қисмҳои эҳтиётиро дар бар мегирад. Аммо, қисми таркибии

заминаи моддию техникии соҳаи кишоварзӣ замин ба ҳисоб рафта, дар он

худи раванди истеҳсолот сурат мегирад, ки масоҳати фонди замин дар

ихтиёри субъектҳои кишоварзӣ барои истифодаи самарабахш дода шудааст.

Байни солҳои 2014 ва 2018 дар Тоҷикистон 563,3 ҳазор га (13,3 %) замин аз

муомилоти кишоварзӣ бароварда шудааст, ҳамзамон масоҳати заминҳои

корам то 29,7 ҳазор га кам шудааст (ниг.: ҷадвали 4).

1 Хољагии дењоти Ҷумҳурии Тоҷикистон. Маҷмӯаи оморӣ. Агентии омори назди

Президенти ҶТ. – Душанбе: 2016. - С. 16; Омори солонаи ҶТ. Агентии омори назди

Президенти Ҷ. – Душанбе: 2019. - С. 284.

91

Ҷадвали 4

Динамикаи тағйирот дар соҳаи заминҳои кишоварзӣ ва заминҳои

корам1.

Нишондиҳандаҳо 2014 2015 2016 2017 2018

Соли 2018

бо %

нисбат ба

соли 2014

Масоҳати умумии

заминҳои кишоварзӣ

(ҳазор га)

3604,6 3611,9 3638,5 3658,2 3669,4 101,8

Майдони умумии

заминҳои шудгорӣ

(ҳазор га)

840,5 840,5 840,7 848,4 851,4 101,3

Аҳолии миёнаи

солона (ҳазор нафар) 8352,0 8551,2 8742,8 8931,2 9126,6 109,3

Ба як сокин рост

меояд:

Масоҳати умумии

заминҳои кишоварзӣ

(га)

Масоҳати умумии

заминҳои корам (га)

0,42

0,10

0,42

0,10

0,42

0,10

0,41

0,09

0,40

0,09

95,2

90,0

Дар соли 2018 ба ҳар сари аҳолӣ 0,40 га замини умумии кишоварзӣ ва

0,09 га замини корам рост омадааст. Дар муқоиса бо соли 2014 таъмини

аҳолӣ бо заминҳои кишоварзӣ 1,8 фоиз ва заминҳои корам 1,3 фоиз зиёд

шудааст.

Камшавии майдони заминҳои кишоварзӣ ва махсусан заминҳои корам

ба ҳар сари аҳолӣ қабл аз ҳама бо зиёд намудани масоҳати заминҳои корам

вобастагӣ дорад.

Ғайр аз ин, гирифтани замин аз гардиши кишоварзӣ барои сохтмонҳои

мухталиф: саноатӣ - шаҳрвандӣ, роҳ, инфрасохтори иҷтимоӣ, инчунин

ботлоқшавӣ, шӯршавӣ, эрозияи хок ва дигар ҳолатҳо имконияти боз ҳам зиёд

наудани масоҳати заминҳои кишоварзиро маҳдуд намуд.

Ғайр аз он, тибқи ҳисоби олимон, дар натиҷаи обёрии нодуруст дар 1 Соњаи кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Ҳисоботи оморӣ. – Душанбе: 2016. - С.

19; Тоҷикистон: 25 соли истиқлолияти давлатӣ. Маљмўаи оморї. – Душанбе: 2016. -

С. 27; Омори солонаи ҶТ. Агентии омори назди Президенти ҶТ. – Душанбе: 2019. - С. 285.

92

Тоҷикистон, маҷрои солонаи хоки шусташаванда дар майдонҳои

обёришаванда, танҳо дар киштзорҳои пахта дар мавсими кишт то 100 тонна /

гектарро ташкил медиҳад. Якҷоя бо хок моддаҳои фоиданоки дар хок буда

низ шуста мешаванд, ки бо истифодаи нуриҳо ҷуброн карда намешаванд

(онҳо ҳам мавҷуд нестанд). Ё, агар барои барқарор кардани системаҳои обёрӣ

ва заҳкаш чораҳои муассир андешида нашавад, пас дар 10-15 соли оянда

кишвар метавонад то 150 ҳазор гектар замини ҳосилхезро аз даст диҳад ва

бинобар набудани назорат аз болои тақсими об, самараи судманди истифодаи

об танҳо 20 % -ро ташкил медиҳад. Дар тӯли солҳои истиқлолияти давлатӣ,

дар заминҳои обёришаванда бунёди иншооти гуногун ва манзилҳои хусусӣ

ба ҳукми анъана даромадааст, ки дар шароити камзамин дар ҷумҳурӣ қобили

қабул нест. Гузашта аз ин, дар сохтори заминҳои камёби кишоварзӣ 76,7 %

масоҳати чарогоҳҳои бесамар, 3,9% дарахтзорҳои бисёрсола, тақрибан 18,1 %

замини корам ва 0,5% алафҳо ҳастанд.

Камзаминӣ ва ҳосилнокии пасти онҳо имкон намедиҳад пешрафти

соҳаи кишоварзӣ бошиддат пеш бурда шуда, эҳтиёҷоти таъхирнопазири

дохилии аҳолӣ таъмин када шавад, ҳол он ки дар бораи содирот чизе гуфтан

душвор аст. Аз ин рӯ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон

Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ аз 22 декабри соли 2016 ба Парлумон ва ба

мардуми шарифи Тоҷикистон гуфт: «Ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии

Тоҷикистон, ба Ҳукумати кишвар, аз ҷумла ба Вазорати кишоварзӣ, Кумитаи

давлатии идораи замин ва геодезӣ, Агентии мелиоратсия ва обёрӣ супориш

дода мешавад, ки иҷрои Барномаи давлатии азхудкунии заминҳои нави

обёришавандаро бо мақсади пешгирӣ аз ин раванд ва афзоиши ҳамасолаи

заминҳои ба гардиши кишоварзӣ баргардонидашуда ва барқарорсозии

заминҳое, ки аз гардиши кишоварзӣ дар солҳои 2012 - 2020 қарор доштанд

таъмин намояд»1.

Дар ташкили истеҳсолоти кишоварзӣ нақши махсусро воситаҳои 1 Послание Президента страны Мачлиси Оли Республики Таджикистан от 22 декабря 2016

г. Электронный ресурс. http://www.president.tj/ru

93

техникӣ - тракторҳо, комбайнҳо, мошинҳои боркаш, дастгоҳҳои меҳнатии

гуногуни кишоварзӣ - тухмипошакҳо, мошинҳо, даравкунандаҳо, иқтидорҳои

энергетикӣ, инфрасохтори хизматрасонӣ - пойгоҳи таъмирӣ иҷро мекунанд.

Барҳам додани корхонаҳои калони кишоварзӣ (колхозҳо, совхозҳо,

байнихоҷагиҳо), хусусигардонии иншооти иҷтимоии деҳот на танҳо

пароканда шудани қитъаи заминро дар хоҷагиҳои хурди деҳқонӣ ба амал

овард, балки мушкили коркарди заминҳои камқитъаро бо таҷҳизоти муосир

коҳиш дод, сатҳи таъминоти кишоварзиро бо таъминоти моддию техникӣ,

қобилияти дастгирии хоҷагиҳои деҳқонӣ ба техникаи гаронбаҳои кишоварзӣ

паст кард.

Дар тӯли солҳои иқтисоди гузариш, раванди номусоид - аз

индустриаликунонӣ, демеханизатсия кардани корҳои кишоварзӣ дар

саросари кишвар ва минтақаҳо дар соҳа босуръат идома дорад. Ин бахусус ба

истифодаи қувваи корӣ дар минтақаҳои кӯҳӣ ва баландкӯҳи кишвар таъсир

мерасонад, ки онҳо маҷбуранд ба усули кории бузурги гузаранда - шудгор

кардани замин бо чорвои корӣ - барзаговон ва аспҳо гузаранд.

Бояд қайд кард, ки бо барҳам хӯрдани хоҷагиҳои калонҳаҷм дар деҳот,

ҳоло на ҳама хоҷагиҳои деҳқонӣ ба парвариши ҳайвоноти хонагӣ машғуланд,

зеро нигоҳубини он барои оила аз ҳисоби коркарди як қитъаи замин гарон

аст ва на ҳама деҳқонон метавонанд заминро шудгор кунанд. Ҷавонон асосан

дар муҳоҷирати меҳнатӣ қарор гирифтаанд, малакаи худро аз даст додаанд ва

муҳимтар аз ҳама таваҷҷӯҳ ба чунин кор надоранд, пиронсолон бошанд

тадриҷан бо болоравии синну сол ба истироҳати сазовор мераванд. Аз ин рӯ,

дурнамои рушди соҳаи кишоварзӣ дар кишвар бидуни чораҳои қатъӣ барои

навсозии инноватсионии истеҳсолоти кишоварзӣ ғайриимкон аст.

Шумораи мошинҳо барои ҷамъоварии пахта аз 122 адади соли 2014 то

67 дар соли 2018 ё 1,8 баробар кам шудааст. Комбайнҳои ғалладарав бошанд,

аз 447 адад то 1024 адад расидаанд, яъне 2,3 маротиба зиёд шудаанд (ниг.:

Диаграммаи 2).

94

Диаграммаи 2 - Шумораи мошинҳои асосии соҳаи кишоварзӣ, адад1.

Вазъи техникаи кишоварзӣ бахусус бо вазъи таъминоти минтақаи

калонтарини кишоварзии кишвар - Вилояти Хатлон, ноҳияҳои тобеи ҷумҳурӣ

ва ВМКБ ташвишовар аст. Масалан, дар вилояти Хатлон аз 20043 адад

тракторҳои ҳама гуна тамғаҳо дар соли 1991 то охири соли 2018 танҳо 12639

адад боқӣ монданд, аз 1626 мошинаи пахтачинӣ то охири соли 2017 ягонтоаш

нарасидааст. Танҳо дар соли 2018, 10 мошини пахтачинӣ харидорӣ карда

шуд.

Мутахассисони соҳа бар онанд, ки дар хоҷагиҳои дорои қитъаҳои

начандон калони замин, бо мақсади таҳкими заминаи моддию техникии онҳо,

баланд бардоштани ҳосилнокӣ ва самаранокии энергетикии меҳнат,

тракторҳои хурд ва «мошинҳои қатора», ки барои онҳо пешбинӣ шудаанд,

метавонанд бомуваффақият истифода шаванд. Онҳоро дар қитъаҳои замини

наздиҳавлигӣ, дар хоҷагиҳои деҳқонӣ бо масоҳати начандон камтар (аз 10-15

1 Омори солонаи Ҷумҳурии Тоҷикистон. Агентии омори назди Президенти ҶТ. - Душанбе: 2019. - С. 285.

447

375

9801021 1024

122 106 99 9667

0

200

400

600

800

1000

1200

2014 2015 2016 2017 2018

Комбайнҳои ғалладарав Мошинаҳои пахтачинӣ

95

га) самаранок истифода бурдан мумкин аст. Дар хоҷагиҳо, новобаста аз

шакли моликияташон, ки майдони васеъ доранд, истифодаи тракторҳои

серғизои дараҷаи синфи 0.9 назар ба тракторҳои хурд хеле самаранок аст.

Дар соҳаи кишоварзии кишвар раванди мунтазам паст шудани сатҳи

таҷҳизоти техникии паркҳои мошинҳои асосӣ ва мошинҳои даврӣ идома

дорад ва то ҳол ба гумон аст, ки ба кадом манбаъҳо пурра кардани парки

мошину тракторҳои саноат ва боздоштани ин раванди манфӣ мумкин аст.

Ҳисоботи амортизатсионӣ барои фарсудашавии воситаҳои асосӣ

гузаронида намешаванд, аз ин рӯ маблағ барои хариди воситаҳои асосӣ ҷамъ

карда намегардад. Имконоти давлат барои барқарор кардани фондҳои асосӣ

дар соҳаи кишоварзӣ низ маҳдуд аст. Гарчанде бо сабаби фарсуда шудани

парки техникаи кишоварзӣ қисми зиёди онҳо дар тӯли солҳои ислоҳоти

иқтисодӣ корношоям гаштаанд, таҷҳизоти нав дар саноат хеле кам ҷорӣ

карда мешавад.

Соҳаи кишоварзӣ дар мавриди ба истифода додани воситаҳои асосӣ дар

иқтисодиёти кишвар ҳиссаи ночиз - ҳамагӣ 0,6% - ро дорост (ниг.: ҷадвали

5).

Ҷадвали 5

Ба кор даровардани фондҳои асосӣ дар соҳаи кишоварзӣ

(бо нархҳои ҷорӣ)1.

Нишондиҳандаҳо 2014 2015 2016 2017 2018

Ҳамагӣ дар

иқтисодиёт, млн.

сомонӣ

7615,9 4129,5 5406,6 6678,5 4859,3

Аз ҷумла: Хоҷагии

қишлоқ, млн. сомонӣ 0,4 34,3 32,0 88,6 52,4

Ба як корманди соҳаи кишоварзӣ дар панҷ сол ба маблағи 62,68 сомонӣ

фондҳои асосӣ ба кор дароварда шудааст, ки ин дар муқобили 10487 сомонии

1 Тоҷикистон: 25 соли истиқлолияти давлатӣ. Ҳисоботи оморӣ. – Душанбе: Агентии

омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон. – Душанбе: 2016. - С. 93, 333; Омори

солонаи Ҷумҳурии Тоҷикистон. Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии

Тоҷикистон. – Душанбе: 2019. - С. 306.

96

ба ҳисоби миёна дар иқтисодиёт пешбинишуда 167,3 маротиба камтар аст. Бо

ворид шудани чунин воситаҳои асосӣ дар соҳаи кишоварзӣ дар Тоҷикистон,

пастшавии ногузири истеҳсолот ба назар мерасад. Вазъи мураккаб дар соҳаи

кишоварзии кишвар дар самтҳои он низ ба вуҷуд омадааст. Барои солҳои

2014 - 2018 ба соҳаи кишоварзӣ дар Тоҷикистон сармоягузориҳои асосӣ бо

нархҳои ҷорӣ 283,8 ҳазор сомонӣ равона карда шуданд, ки ин ҳамаи

сармоягузориҳои асосӣ ба иқтисодиётро ташкил медиҳад (ниг.: ҷадвали 6).

Барои як нафаре, ки дар иқтисодиёти кишвар кор мекунад, маблағи

сармоягузорӣ аз 2091 сомонии соли 2014 то 4097 сомонӣ ё тақрибан 2,0

Ҷадвали 6

Сармоягузориҳои асосӣ дар соҳаи кишоварзӣ (бо нархҳои ҷорӣ)1.

Нишондиҳандаҳо 2014 2015 2016 2017 2018 Соли

2018 бо

%

нисбат

ба соли

2014

Ҳамаи сармояҳои асосӣ

дар иқтисодиёт, ҳаз.

сомонӣ

7492,7 9749,9 11179,7 11371,6 13361,0

178,3

Аз ҷумла, хоҷагии

қишлоқ, сомони 15,5 73,0 73,5 98,7 23,1

149,0

Саҳми хоҷагии қишлоқ

дар ҳамаи иқтисодиёт, % 0,21 0,75 0,66 0,87 0,17

81,0

маротиба дар соли 2018 афзудааст. Нишондиҳандаҳои шабеҳ барои соҳаи

кишоварзӣ мутаносибан 39,75 ва 47,23 сомониро ташкил дода, бо

назардошти ҳаҷми ками сармоягузориҳои асосӣ 18,8 % афзоиш ёфтанд. Дар

тӯли солҳои баррасишаванда, сармоягузории асосӣ дар соҳаи кишоварзӣ

ҳамеша коҳиш ёфтааст. Бо чунин маблағгузории соҳа, на танҳо

муҷаҳҳазгардонии таҷҳизоти техникии истеҳсолоти кишоварзӣ ҳал карда

намешавад, балки ба ояндаи он низ таҳдид вуҷуд дорад.

1 Тоҷикистон: 25 соли истиқлолияти давлатӣ. Маҷмӯаи оморӣ. -Душанбе: 2016. - С.

27,93,340; Омори солонаи Ҷумҳурии Тоҷикистон. Агентии омори назди Президенти

Ҷумҳурии Тоҷикистон. -Душанбе: 2019. - С. 314.

97

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар давраи гузариш ба муносибатҳои

бозорӣ, норасоии заминаи моддию техникӣ ва энергетикии соҳаи кишоварзӣ

шиддат гирифт. Масъалаи саривақт таъмин намудани соҳаи кишоварзӣ бо

воситаҳои гардон - сӯзишворӣ, нуриҳои минералӣ, пеститсидҳо, нерӯи барқ,

қисмҳои эҳтиётӣ, тухмиҳои баландсифат ва маводи ниҳолшинонӣ ва дигар

воситаҳои кишоварзӣ то рафт шиддат мегирад. Сармояи корхона дар раванди

истеҳсолот танҳо як маротиба иштирок карда, арзиши онҳоро ба арзиши

маҳсулоти тайёр пурра интиқол медиҳад ва навсозиро тақозо мекунад. Аз

сабаби норасоии захираҳои молиявӣ корхонаҳои дорои қувваи ками

кишоварзӣ наметавонанд онро иҷро кунанд. Даромад аз фурӯши маҳсулот

барои эҳёи истеҳсолоти оддӣ ва эҳтиёҷоти шахсӣ кофӣ нест.

Дар солҳои иқтисодиёти давраи гузариш дар Тоҷикистон, истеъмоли

нерӯи барқ кам шуд ва дастрасии таҷҳизоти барқӣ дар соҳаи кишоварзӣ

коҳиш ёфт, ки ин самаранокии истеҳсолготро низ кам кард. Дар фони

умумии паст шудани сатҳи истеъмоли қувваи барқ дар иқтисодиёти кишвар,

дар соҳаи кишоварзӣ, ин нишондод аз 4560 миллион кВт соати соли 1991 ба

4288 миллион кВт соат дар соли 2017 кам шуд ва таҷҳизоти барқии

кормандони соҳаи кишоварзӣ 1,9 маротиба коҳиш ёфт. Электрикунонии

тамоми соҳаҳои истеҳсолоти кишоварзӣ яке аз нишондиҳандаҳо ва омилҳои

рушди инноватсионии соҳа мебошад. Бидуни электрификатсияи васеи

кишоварзӣ дар бораи рушди инноватсионии ин соҳа сухан рондан мумкин

нест. Таҳқиқотҳо нишон медиҳанд, ки дар тӯли солҳои иқтисодиёти давраи

гузариш иқтидори энергетикии рушди инноватсионии кишоварзӣ дар кишвар

хеле коҳиш ёфтааст.

Захираҳои молиявӣ - манбаъҳо ва ҳаҷми имкониятҳои молиявии

субъектҳои хоҷагии қишлоқро, ки метавонанд барои татбиқи лоиҳаҳои

мушаххаси инноватсионӣ истифода шаванд муайян мекунанд. Захираҳои

молиявии ташкилотҳои кишоварзӣ маҷмӯи даромадҳои пулӣ ва мадохилоти

субъектҳои хоҷагидориро дар бар меиранд, ки барои таъмини фаъолияти

98

иқтисодии онҳо, инчунин иҷрои ӯҳдадориҳо дар низоми молиявию қарзӣ

таъин шудаанд.

Маблағҳое, ки дар бозори молиявӣ ҷалб шудаанд, аз қарзҳои

кӯтоҳмуддат ва дарозмуддат, маблағҳо аз амалиёт бо асъори хориҷӣ ва ғайра

иборат мебошанд. Маблағҳои мутобиқи тартиби азнавтақсимкунӣ

бадастомада аз захираҳои буҷетӣ барои дастгирии соҳаи кишоварзӣ,

маблағҳои ташкилотҳои болоӣ, ҷуброни суғурта иборатанд. Ташкили

захираҳои молиявӣ дар соҳаи кишоварзӣ, бар хилофи дигар соҳаҳои

иқтисодиёт, дорои хусусиятҳои худ мебошад, ки аз инҳо иборатанд:

нақши воситаҳои асосии истеҳсолотро дар соҳаи кишоварзӣ

замин мебозад, ки дар он амортизатсияҳо ҳисоб карда намешаванд, бо миқёс,

ҳосилхезӣ ва дастрасӣ маҳдуд аст, ки нигаҳдорӣ ва истифодаи

эҳтиёткоронаро тақозо мекунад;

заминҳои ҳосилхези гуногун дар 1 га ҳосили гуногун медиҳанд,

ки ба иҷораи он аз тарафи хоҷагиҳои деҳқонии (фермерии) инфиродӣ имкон

медиҳад;

соҳаи кишоварзӣ бо давомнокии сикли истеҳсолӣ тавсиф

мешавад, ки гардиши маблағҳоро суст ва мӯҳлати баргардонидани сармояро

дароз мекунад;

даромад аз фурӯши маҳсулот дар тӯли сол нобаробар ворид

мешавад ва натиҷаи фаъолияти молиявӣ танҳо дар охири сол маълум

мешавад;

моддаҳои даромад ва хароҷоти корхонаҳои кишоварзӣ ба муҳлат

мувофиқат намекунанд, ки нақши қарзро дар ташаккули захираҳои молиявии

онҳо пешакӣ афзоиш медиҳад;

соҳаи кишоварзӣ хусусияти мавсимӣ дошта, давраи истеҳсолот

бо давраи корӣ рост намеояд, ки истифодаи оқилонаи захираҳои пулиро дар

тӯли сол талаб мекунад;

99

соҳаи кишоварзӣ ба хатари калон мувоҷеҳ аст ва ба суғурта ниёз

дорад;

соҳаи кишоварзӣ дар таъмини амнияти озуқавории кишвар нақши

ниҳоят муҳим дорад, аз ин рӯ вай бояд тавассути маблағгузории мустақими

эҳтиёҷоти шахсии субъектҳо, андозбандии имтиёзнок, қарздиҳӣ ва суғурта,

танзими гумрукӣ ва нарх объекти таваҷҷӯҳи давлат бошад.

Дар айни замон вазъи молиявии корхонаҳо ва ташкилотҳои кишоварзии

Тоҷикистон дар ҳолати вазнин қарор доранд. Хоҷагиҳои кишоварзӣ бо зиён

фаъолият мекунад, қарзҳои дебиторӣ ва кредиторӣ низ хеле зиёданд.

Муносибатҳои молиявии давлат бо соҳаи кишоварзиро тавассути

хароҷоти буҷет, ки шароити маблағгузории соҳаро дар иқтисодиёти миллӣ

ифода мекунанд, баррасӣ мекунем.

Яке аз самтҳои муҳими муносибатҳои молиявӣ хароҷот аз буҷети

давлатӣ ва ҷумҳуриявӣ барои рушди соҳаи кишоварзӣ, азхудкунии заминҳои

нав, ҳифз ва барқарор кардани ҳосилнокии хок, заминҳои кишоварзӣ

мебошанд. Инчунин сармоягузориҳои давлатӣ аз ҳисоби буҷет барои анҷом

додани як қатор корҳои обёрӣ ва заҳбурӣ, фарҳангӣ - техникӣ, агрохимиявӣ

ва ғайра равона карда мешаванд. Дар хароҷоти буҷет инчунин дастгирии

истеҳсоли тухмии элита, барои хариди тухмии элита, шинонидан ва

нигоҳубини майдонҳои кишти бисёрсола, хариди ҳайвоноти зотпарвар,

нигоҳубини зотпарварон ва истеҳсолкунандагон пешбинӣ карда шавад. Аз

ҳисоби буҷети давлатӣ барои дастгирии субсидияи як қисми хароҷоти

истеҳсолкунандагони деҳот, аз саҳми суғуртаи зироат инчунин захираҳои

молиявӣ ҷудо карда мешаванд.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон маблағгузории соҳаи кишоварзӣ аз ҳисоби

буҷети давлатӣ дар миқёси кам амалӣ карда мешавад. Дар соли 2018,

хароҷоти буҷети давлатӣ барои дастгирии соҳаи кишоварзӣ дар муқоиса бо

соли 2015 ҳамагӣ 3,2 маротиба зиёдтар шудааст, ки ин бо андозаи ками

хароҷот барои дастгирии соҳа дар соли ҷорӣ шарҳ дода мешавад.

100

Бо ҳисоби мутлақ, хароҷот дар соли 2015 каме кам ҳамагӣ 235.376.2

ҳазор сомонӣ буд. Аз ин бармеояд, ки ҳаҷми маблағгузории хоҷагии қишлоқ

бо мониторинги истифодаи оқилонаи маблағҳои буҷет, бояд якчанд маротиба

зиёд карда мешавад. Илова ба маблағгузорӣ аз буҷети давлатӣ, соли 2018

барои рушди соҳаҳои алоҳидаи истеҳсолоти кишоварзӣ дар Тоҷикистон

сармоягузориҳои хориҷӣ низ равона карда шуданд. Дар аввали соли 2018

сармоягузории мустақими хориҷӣ ба соҳаи кишоварзӣ, шикор ва

хидматрасониҳои марбута - 3117,5 ҳазор доллар ҷамъ оварда шуд ва дар

давоми сол 4398,6 ҳазор доллар гирифта шуд. Барои парвариши зироатҳо,

боғдорӣ ва сабзавотпарварӣ 32838 ҳазор доллар ҷудо шуд, вале 38320 ҳазор

доллар ворид шуд. Дар соли 2005 сармоягузориҳои мустақим ба боғпарварӣ

ва истеҳсоли маҳсулоти ниҳолпарварӣ 3.0 ҳазор доллар, барои парвариши

меваҳо, чормағз, зироатҳо барои истеҳсоли нӯшокиҳо ва зироатҳои ҷолиб

25,0 ҳазор доллар, барои хоҷагии моҳипарварӣ 59,9 ҳазор доллар ҷудо карда

шуданд, ки ин кофӣ нест. Бо вуҷуди мушкилоти мазкур, суръати миёнаи

солонаи афзоиши маҷмӯи маҳсулоти кишоварзӣ дар солҳои 2011-2018. 9-

9.5% - ро ташкил дод.

Дастгирии давлатӣ аз буҷа дар давраи аз соли 2014 то соли 2018 1,7

миллиард сомониро ташкил додааст. Дар 15 соли охир дар соҳаи кишоварзии

ҷумҳурӣ 42 лоиҳаи сармоягузории давлатӣ ба маблағи 3,7 миллиард сомонӣ

амалӣ карда шуданд. Дар ин давра зиёда аз 20,0 ҳазор га заминҳои кишоварзӣ

аз худ карда шуданд, масоҳати ниҳолҳои бисёрсола 54 ҳазор га зиёд шуд,

беш аз 100 ҳазор ҷойҳои нави корӣ таъсис дода шуданд, 52 корхонаи хурду

миёна оид ба коркарди маҳсулоти гӯштӣ ва ширӣ сохта ва ба истифода дода

шуданд. Имрӯз 65,8% аҳолии кишвар дар соҳаи кишоварзӣ фаъолият

мекунанд.

Дар бораи амнияти озуқавории кишвар якчанд сухан бояд гуфт.

Аҳамияти мушкилоти амнияти озуқаворӣ дар пасманзари бӯҳрони ҷаҳонии

молиявию иқтисодӣ пурзӯр гардид. Ба шиддатнокии ин масъала таъсир

101

расониданд: афзоиши аҳолӣ, раванди нобудшавии экосистема, кам шудани

майдони кишт ва ҳосилнокии онҳо, баланд шудани арзиши энергия ва

офатҳои гуногуни табиӣ-иқлимӣ (офатҳои табиӣ, обхезӣ, гармшавии глобалӣ,

хушксолӣ), тақсимоти номутаносиби захираҳо ва ғайра.

«То соли 2015 то ду маротиба кам кардани шумораи гуруснагон» - бо ин

шиор аввалин Ҳадафҳои Рушди Ҳазорсолаи СММ таҳия шудааст. Аммо,

омори охирин дар бораи имконияти расидан ба ҳадаф тасвири хеле

ғамангезро ба вуҷуд меорад.

Дар муқаддимаи нашрияи ФАО «Кишоварзии ҷаҳон: 2015-2030»,

директори генералии созмон қайд мекунад, ки бо вуҷуди кӯшиши 2 маротиба

кам кардани шумораи аҳолии ҷаҳон, ки мушкилии камғизоӣ доранд, гумон

аст, ки ин мушкил то соли 2015-2030 ҳалли худро ёбад. Дар ҳисоботи

«Шохиси ҷаҳонии гуруснагӣ» (World Hunger Index 2015), қайд гардидааст, ки

бо вуҷуди пешрафт дар мубориза бо гуруснагӣ дар ҷаҳон, шумораи одамоне,

ки аз камғизоӣ азият мекашанд, хеле калон боқӣ монда, ба 795 миллион

нафар мерасад. Аммо, гузориш дода мешавад, ки мубориза бо гуруснагӣ дар

ҷаҳон пешрафт кардааст: аз соли 2000 инҷониб шумораи одамоне, ки аз

камғизоӣ азият мекашанд, дар кишварҳои рӯ ба тараққӣ 27 % коҳиш ёфтааст.

Сатҳи камғизоӣ дар Тоҷикистон то ба 30,3 % дар соли 2017 коҳиш

ёфтааст. Бо вуҷуди коҳиш додани норасоии ғизо дар тӯли даҳсолаи охир,

Тоҷикистон то ҳол яке аз «гуруснатарин» кишварҳои Осиёи Марказӣ ба

ҳисоб меравад. 52 кишвари ҷаҳон, аз ҷумла Тоҷикистон, дар сатҳи шадид ё

бениҳоят баланди гуруснагӣ қарор доранд. Дар Стратегияи Миллии Рушди

Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 вазифа гузошта шудааст,

ки сатҳи паст кардани камбизоатӣ 2 баробар, то пурра решакан кардани

камбизоатӣ таъмин карда шавад1.

Қариб ҳамаи кишварҳои ҷаҳон ва аксарияти институтҳои байналмилалӣ

1 Национальная стратегия развития Республики Таджикистан на период до 2030 года

(постановление МН МО РТ от 01.12. 2016 г. № 636).

102

мушкилоти таъмини амнияти озуқавориро чун самтҳои муҳимтарини

фаъолияти худ муайян кардаанд. Амнияти устувори озуқаворӣ барои аҳолии

ҷаҳон, яъне дар сатҳи ҷаҳонӣ, бештар аз ҳама аз сатҳи амнияти озуқаворӣ дар

сатҳи миллӣ вобаста аст. Ҳамин тавр, давлат дар баробари системаҳои

энергетикӣ ва дифоӣ ба низоми амнияти озуқаворӣ, ки аҳамияти стратегӣ

дорад, эҳтиёҷ дорад. Амнияти озуқаворӣ дар баробари дигар соҳаҳои

амнияти иқтисодӣ ҷузъи муҳимтарини амнияти миллӣ ба шумор меравад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, сарфи назар аз пешрафтҳои назаррас дар

солҳои охир, дар самти таъмини амнияти озуқавории кишвар, як қатор

проблемаҳои ҳалношуда мавҷуданд. Ин, дар навбати аввал, вобастагии

назаррас ба воридот, номутобиқатии нишондиҳандаҳои миқдорӣ ва сифатии

истеъмоли воқеии ғизо ба ҳар сари аҳолӣ бо параметрҳои танзимкунанда,

дастнорасии иқтисодии гурӯҳҳои алоҳидаи аҳолӣ ба маҳсулот, вазнинии

сифати маводи ғизоӣ, нокифоягӣ ва ноустувории истеҳсолоти ватанӣ, сатҳи

баланди таваррум дар бахши истеъмолии кишварҳо ва як қатор мушкилоти

дигари истеҳсолӣ мебошад. Ба мушкилоти асосии умуиистеҳсолии маҷмӯи

озуқавории кишвар монеаҳои музмин низ, ба монанди номутобиқатии нархҳо

ба маҳсулоти кишоварзӣ ва саноатӣ ва норасоии шадид барои маблағгузории

дарозмуддати қарзӣ илова карда мешаванд

Тавре омори расмӣ нишон медиҳад, дар маҷмӯъ, айни замон ҳаҷми

истеҳсоли маҳсулоти озуқаворӣ дар кишвар барои бисёр намудҳои молҳо

кофӣ нест. Маҳсулоти истеҳсолшудаи миёна ба ҳар сари аҳолӣ ба намудҳои

алоҳидаи маҳсулот дар ҷумҳурӣ ба нишондодҳои пешниҳодшудаи таъмини

амнияти озуқаворӣ мувофиқат намекунад. Дар ҷумҳурӣ дар соли 2018, дар

муқоиса бо соли 2014, афзоиши қариб ҳама маҳсулоти номбаршуда (ба ҷуз

ғалладона), ба ҳар сари аҳолӣ ба назар мерасад (ниг.: Диаграммаи 3).

Тавре маълум аст, дар соли 2018, нисбат ба соли 1991, ба истиснои

гӯшт ва тухм, афзоиши маҳсулоти дигар ба ҳар сари аҳолӣ мушоҳида

шудааст. Дар давраи солҳои 1991-2018 истеҳсоли ғалладона, картошка ва

103

сабзавот ба ҳар сари аҳолӣ ба таври назаррас афзоиш ёфтааст. Истеҳсоли

ғалладона ба ҳар сари аҳолӣ тақрибан 3,0 маротиба, картошка 3,2 маротиба

ва сабзавот 75,8% афзоиш ёфтааст. Айни замон, сарфи назар аз дигаргуниҳои

мусбӣ дар соҳаи кишоварзии кишвар ва афзоиши мӯътадили истеҳсоли

миёнаи маҳсулоти истеъмолӣ ба ҳар сари

Диаграммаи 3 - Динамикаи тағйирёбии маҳсулоти хоҷагии қишлоқ

ба сари аҳолӣ (кг)

аҳолӣ, дараҷаи вобастагӣ аз бозори дохилии озуқавории кишвар ба воридот

на танҳо боқӣ мемонад, балки торафт меафзояд. Қисми зиёди маводи ғизоии

истеъмолшуда аз хориҷ ворид карда мешаванд. Воридоти маҳсулоти

озуқаворӣ бемайлон меафзояд ва дар соли 2017 792,4 миллион доллари ИМА

- ро ташкил дод. Дар сохтори воридоти молҳо аз рӯи гурӯҳҳои ниҳоӣ дар

ҷумҳурӣ, ҳиссаи маҳсулоти озуқаворӣ бемайлон меафзояд. Агар ҳиссаи

маҳсулоти хӯрокворӣ дар сохтори воридотии кишвар дар соли 2005 танҳо

11,5% буд, пас дар соли 2018 он ба таври назаррас афзоиш ёфта, 23,1% -ро

ташкил дод.

Бо мақсади ноил шудан ба ҳадафҳои стратегии давлатӣ, ба монанди

таъмини амнияти озуқаворӣ, танҳо тавассути навсозии равандҳои истеҳсолӣ

мо метавонем натиҷаҳои дилхоҳ ба даст орем. Дар шароити суръатбахшии

104

равандҳои ҳамгироӣ ва ҷаҳонишавӣ, танҳо дар заминаи татбиқи

технологияҳои нав ва ноил шудан ба пешрафтҳои техникӣ ва технологӣ дар

соҳаҳои истеҳсоли маҳсулоти хӯрокворӣ, бо назардошти ҳаҷми зарурии

истеҳсоли намудҳои муҳимтарини озуқаворӣ, истеҳсоли маҳсулоти

рақобатпазир имконпазир мегардад. Аз ин лиҳоз, муайян кардани самтҳои

афзалиятноки модернизатсияи соҳаҳои кишоварзии кишвар, истифодаи

технологияҳои каммасрафи истеҳсолӣ ва дар маҷмӯъ, интенсификацияи

равандҳои истеҳсоли озуқаворӣ ҷузъҳои зарурии амнияти устувори кишвар

мебошанд. Дар ин марҳилаи рушди соҳаи кишоварзӣ, он пеш аз ҳама, ба

навсозӣ ниёз дорад, зеро дар баробари дигар механизмҳои ташкилӣ ва

иқтисодӣ ба туфайли модернизатсия суръати афзоиши истеҳсолот имкон

дорад.

Парвариши навъҳои зироатҳое, ки ба офатҳои табиӣ ва касалиҳои

гуногуни растаниҳо тобоваранд, васеъ кардани амалияи минтақавигардонии

зироатҳо ва ба таври оммавӣ паҳн намудани таҷрибаи мусбӣ дар миқёси

кишвар яке аз самтҳои имконоти сарфа намудани захираҳо дар ҳалли

амнияти озуқавории кишвар ҳисобида мешавад. Илова бар ин, тарғиб ва

тавзеҳи афзалиятҳои истифодаи технологияҳои сарфаҷӯёнаи захираҳо дар

соҳаи кишоварзии кишвар дар байни истеҳсолкунандагони маҳсулоти

хӯрокворӣ бояд яке аз вазифаҳои афзалиятнок бошад.

Рақобатпазирии соҳаи кишоварзии кишварҳои пешрафта ба такмили

доимии технологияи истеҳсолот ва мунтазам кам кардани хароҷоти

истеҳсолӣ ва молиявӣ асос ёфтааст. Ин тамоюли гузариш бисёре аз

кишварҳои Ғарбро ба сарфакунандаи замин табдил дод. Муваффақиятҳои

бахши аграрии давлатҳои пешрафта ба такмили доимии технологияҳо асос

ёфтаанд, ки тавассути он афзоиши самаранокии истеҳсолот ва мубориза бо

эрозияи хок афзоиш меёбад. ИМА, Канада, Аргентина, Австралия, Бразилия

технологияҳои муҳофизатии кишоварзиро васеъ истифода мебаранд. Тибқи

маълумоти охирин дар ҷаҳон, тақрибан 400 миллион гектар бо истифодаи

105

технологияи ҳадди аққал ва 100 миллион бо истифода аз технологияи сифр

коркард мешаванд. Ва ин ҳаҷм бемайлон меафзояд. Ҷумҳурии Тоҷикистон

соли 2013 ба СУС дохил шуда, 159 умин узви ин созмон гардид.

Иштироки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар СУС яке аз масъалаҳои

афзалиятноки рушди иқтисодиёти кишвар ба ҳисоб меравад. Узвияти

Тоҷикистон дар ин созмон ба кишвар имкон медиҳад, ки низоми шаффофият,

пешгӯишаванда ва муҳимтар аз ҳама, мутобиқати талаботҳои тиҷорати

ҷаҳонӣ дар дастрасии бозор муқаррар карда шуда, рақобатпазирӣ дар бозори

дохилии маҳсулоти кишвар афзоиш ёбад. Бояд қайд кард, ки ҳангоми

гуфтушунидҳои бисёрҷонибаи соҳаи кишоварзӣ бо кишварҳои узви СУС,

Тоҷикистон тавонист соҳаи кишоварзиро дар сатҳи 8 фоизи маҷмӯи

маҳсулоти дохилӣ нигоҳ дорад.

Дар натиҷаи гуфтушунидҳо, Тоҷикистон имкон ёфт, ки соҳаҳои

афзалиятнок, аз ҷумла коркарди пахта, саноати сабук, хӯрокворӣ ва коркарди

дигар маҳсулоти кишоварзиро ҳифз намояд. Дар айни замон, дар шароити

узвияти ҷумҳурӣ ба СУС, дастрасӣ ба бозорҳои байналмилалӣ танҳо ба

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ маҳдуд аст, ки маҳсулоти онҳо

ба талаботи Созишномаҳои санитарӣ ва фитосанитарӣ, монеаҳои техникӣ дар

савдо ва талаботи санитарӣ-гигиении СУС мувофиқанд. Ин маънои онро

дорад, ки ҳангоми истеҳсол ва бастабандии маҳсулот, деҳқон бояд талаботи

стандартҳои ҳатмиро риоя кунад. Ҷорӣ намудани стандартҳо аз як тараф

хароҷоти зиёд ва корҳои ташкилиро талаб мекунад, аз ҷониби дигар,

маданияти истеҳсолӣ ва нуфузи маҳсулоти ватаниро дар бозори ҷаҳонӣ

баланд мебардорад.

Иштироки Тоҷикистон дар СУС ба рушди соҳаи кишоварзӣ ва

рақобатпазирии он тавассути тағйироти институтсионалӣ дар иқтисодиёти

Тоҷикистон бахсус ба соҳаи кишоварзӣ таъсир мерасонад, ки онҳоро ба

бахшҳои зерин тақсим кардан мумкин аст:

106

мувофиқ намудани меъёрҳои нархии маҳсулоти воридотӣ ба

меъёрҳои Созишномаи СУС оид ба бахши кишоварзӣ;

алоқамандии сатҳи субсидияи молиявӣ, ки ҳамасола аз буҷаи

давлатӣ ҷудо карда мешавад.

Тоҷикистон пас аз қабули шартҳои СУС, тамоми низоми монеаҳои

тарофавӣ ва ғайритарофавиро барои молҳои ба қаламрави гумрукии он

воридшаванда аз байн бурд. Ин ҳолат ба низоми агробизнеси хурду миёнаи

ватанӣ таъсир мерасонад. Гузариш ба стандартҳои нави меъёрҳои техникии

СУС ва кам кардани боҷҳои гумрукӣ рақобатро дар бозори дохилӣ тақвият

мебахшад ва заминаи сусти техникии корхонаҳои ватанӣ имкон намедиҳад,

ки маҳсулоти рақобатпазир, ки ҷавобгӯи талабот ва стандартҳои нав

мебошанд, истеҳсол карда шавад.

Дар доираи қоидаҳои СУС, Тоҷикистон ҳуқуқ дорад худро аз рақобати

ноодилона, табъиз дар соҳаи тиҷорат, инчунин озодии транзити молҳои худ

бо роҳи истифода аз Созишнома оид ба қоидаҳо ва расмиёти танзими баҳсҳо,

яъне, дастрасӣ ба механизми байналмилалии ҳалли баҳсҳои савдо муҳофизат

кунад. Ин барои эҷоди муҳити мутамаддини рақобат, ки дар тамоми соҳаҳои

иқтисодиёти ватанӣ амал мекунад, имкониятҳои иловагӣ фароҳам меорад.

Ҳамин тариқ, имрӯз сатҳи миёнаи ниҳоии тарифҳо барои воридоти

маҳсулоти кишоварзӣ 10,4% -ро ташкил медиҳад, ки аз тарифҳои ҷорӣ 0,4%

зиёдтар аст. Дар ин ҳолат, ҳеҷ зарурат барои аз байн бурдани низоми дар

боло зикршуда нест. Дар мавриди алоқамандии сатҳи кумаки молиявӣ, ки

ҳамасола аз буҷа ҷудо карда мешавад, Тоҷикистон пас аз узвият дар Созмони

ҷаҳонии савдо 182,667 миллион доллари ИМА ё тақрибан 950 млн. сомонӣ ба

даст овард. Дар солҳои 2008 - 2010), маблағи кумаки молӣ барои маҳсулоти

мушаххас ва ғайримолӣ, ба истиснои хориҷ кардани қарзҳои пахта (548

миллион доллар), 20,7 миллион сомониро ташкил дод, сатҳи қабулшудаи

ҳатмӣ аз он 43 маротиба зиёдтар аст.

Ҳамин тариқ, рушди босуръати соҳаи кишоварзӣ метавонад яке аз

107

ҷузъҳои рушди иқтисодии кишвар ва инчунин соҳаи асосии шуғли аҳолӣ дар

ояндаи наздик гардад. Диверсификатсия ва пурзӯр намудани соҳаи мазкур

дар баробари ҷорӣ намудани технологияҳои нав ба истеҳсоли маҳсулоти

саноатии ҷумҳурӣ, алахусус оид ба рушди корхонаҳои пахтатозакунӣ,

корхонаҳои нассоҷӣ, саноати хӯрокворӣ, ки ба ҷумҳурӣ имкон медиҳад

содироти маҳсулоти тайёрро ба ҷои содироти ашёи хом ва маҳсулоти

коркарднашуда, ки имрӯз мушоҳида мешавад, афзоиш диҳад. Ғайр аз он,

вобастагии ҷумҳурӣ аз воридоти озуқаворӣ коҳиш хоҳад ёфт, масалан,

имрӯзҳо аз Покистон картошка ва тухми мурғ, аз Чин биринҷ, макарон ва

дигар намудҳои озуқаворӣ ворид карда мешаванд. Ҳасибҳои мурғ аз Канада

интиқол дода мешаванд, масофаи он беш аз 10 ҳазор км аст. Рушди

ҳамаҷонибаи соҳаи кишоварзӣ ва саноат метавонад сатҳи бекориро дар

кишвар ҳал намояд ва ё ҳадди ақалл ҳадди ақалкоҳиш диҳад. Агар механизми

рушди маҷмӯӣ ва коркарди амиқи захираҳои кишоварзӣ дар ҷумҳурӣ фаъол

карда шуда бошад, пас давлат тадриҷан ин соҳаро инкишоф дода, сатҳи

камбизоатӣ ва камғизоиро дар кишвар коҳиш дода, бо ин васила беҳбудии

некӯаҳволии мардумро баланд хоҳад бардошт.

Саволи мазкурро ҷамъбаст намуда, бояд қайд кард, ки дар сохтори

иқтисодиёти Тоҷикистон, соҳаи кишоварзӣ ҳамеша ҷои калидӣ дошт ва

эҳтимолан дар баробари саноат ва дигар бахшҳои иқтисодиёт, ҳамеша яке аз

ҷойҳои калидиро ҳифз хоҳад кард.

Аз ин рӯ, вокуниши ғамхорона ва саривақтии давлат ба душвориҳо ва

мушкилоти ин соҳа метавонад ба ҷумҳурӣ имкон диҳад, ки дар ояндаи

наздик вобастагии худро аз воридоти маҳсулоти кишоварзӣ коҳиш диҳад ва

ҳамчун яке аз омилҳои некӯаҳволии иқтисодии шаҳрвандони кишвар ва

рушди иқтисодӣ хизмат кунад, алахусус бо дарназардошти он, ки мушкилоти

камғизоӣ бо баланд бардоштани нархҳои маводи хӯрока дар тамоми ҷаҳон

мубрам гашт.

108

2.2. Мавқеъ ва нақши танзими давлатӣ дар механизми

фаъолияти бахшҳои кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Танзими самарабахши давлатии иқтисодиёт ҳам дар соҳаи назария ва

ҳам дар амалияи татбиқи он ҳамеша ҳамчун яке аз масъалаҳои душвор

баррасӣ мешуд. Тасодуфӣ нест, ки бисёре аз муҳаққиқон ҷанбаҳои муҳими

ин падидаи иқтисодиро, аз қабили дахолати ҳукумат, танзими давлатии

равандҳои иқтисодӣ, санҷидаанд ва омӯзишро дар айни замон идома

медиҳанд.

Ҳамин тариқ, Луғати муосири иқтисодии маъруфи Раизберг Б. А.,

Лозовский Л. Ш. ва Стародубцев Е. Б. танзими давлатии иқтисодро ҳамчун

«... таъсири давлат дар симои мақомоти давлатӣ ба объектҳо ва равандҳои

хоҷагидорӣ ва шахсони ба онҳо алоқаманд» шарҳ медиҳад; Он бо мақсади

додани хусусиятҳои муташаккилона, ба низом даровардани амалҳои

субъектҳои хоҷагидорӣ ва таъмини риояи қонунҳо, манфиатҳои давлатӣ ва

ҷамъиятӣ сурат мегирад». Ба ақидаи онҳо, танзими давлатӣ ба маънои васеъи

калима «пешбиникунӣ, банақшагирӣ, маблағгузорӣ, буҷетӣ, андозбандӣ,

қарздиҳӣ, маъмурикунонӣ, баҳисобгирӣ, назоратро дар бар мегирад»1.

Луғати нави иқтисодӣ, ки аз ҷониби А. Н. Азрилиён таҳрир карда

шудааст, дар муқоиса бо таърифҳои қаблӣ, ду намуди танзими давлатиро

муайян мекунад. Ин танзими мустақими иқтисодӣ мебошад, ки ба назорати

нархҳо, маҳсулот, воридшавӣ ва хориҷшавии саноат, меъёрҳо ва ҳаҷм равона

карда шудааст ва навъи дуюми танзими давлатӣ танзими иҷтимоӣ мебошад

(муқаррар кардани қоидаҳои тоза кардани об, ҳаво, таъмини амнияти

нерӯгоҳҳои атомӣ ва ғайра).2

1 Райзберг, Б. А. Современный экономический словарь. – 5-е изд., перераб. и доп. /

Б.А.Райзберг, Л. Ш. Лозовский, Е. Б. Стародубцева. – М.: ИНФРА-М, 2006. – С. 80. 2 Новый экономический словарь / Под ред. А. Н. Азрилияна. – М.: Институт новой

экономики, 2006. – С.188.

109

Профессор Морозова Т.Г. дар кори худ, “Танзими давлатии иқтисод”

ва рисоланавис А. Глебова дар рисолаи «Машварати кишоварзӣ дар низоми

идоракунии рушди инноватсионии кишоварзӣ» қайд мекунад, ки

«батанзимдарории давлатии иқтисодиёт як фанни илмии иқтисодиест, ки

шаклҳои иштироки давлатро дар ҳаёти иқтисодии кишвар бо истифода аз

усулҳо ва фишангҳои таъсир ба равандҳои иҷтимоию иқтисодӣ, ки

ташаккули самарабахши муносибати бозорро таъмин мекунад, меомӯзад»1.

Танзими давлатӣ бояд хусусияти системавии мувофиқи мақсадро доро

бошад. Самти сиёсӣ, стратегияи дарозмуддати рушди иҷтимоию иқтисодии

интихобшударо инъикос намояд. Ба равандҳои иқтисодӣ ба таври

ғайримустақим таъсир расонад, як навъи камертон бошад, ки тамоми низоми

иқтисодии кишварро ба рушди минбаъда - рушди иқтисодӣ ва дар ниҳоят

афзоиши ММД равона кунад. Таваҷҷӯҳи махсус аз ҷониби мақомоти давлатӣ,

ки танзими давлатиро амалӣ мекунад, ба чунин як соҳаи беназире чун соҳаи

кишоварзӣ сазовор аст.

Танзими давлатии соҳаи кишоварзӣ мушкилоти мураккаб ва

бисёрҷониба аст. Ҳолати ин соҳа ба талаботи воқеии ҷумҳурӣ ҷавобгӯ нест.

Таҷрибаи бисёрсолаи давлатҳои пешрафта ва таҷрибаи Тоҷикистон дар

даҳсолаҳои охир тасдиқ менамояд, ки дар бозор бидуни иштироки давлат

иқтисодиёт бомуваффақият рушд карда наметавонад.

Ба ақидаи мо, танзими давлатии соҳаи кишоварзӣ бояд пеш аз ҳама ба

таъмини фаъолияти самараноки пайванди марказии низоми амнияти

озуқаворӣ ё ба ном бахши 2 -юми соҳаи комплекси агросаноатӣ равона карда

шавад. Танзими давлатии комплекси агросаноатӣ ба дараҷаи бештар ба

ҳамоҳангсозии иқтисодии муносибатҳо ва рушди тамоми соҳаҳои заминавии

1 Глебова А.Г. Аграрное консультирование в системе управления инновационным

развитием сельского хозяйства: дис. д-ра экон. наук: 08.00.05. – М.: 2013. – С. 130;

Морозова Т.Г. Государственное регулирование экономики / Т.Г. Морозова,

Ю.М.Дурдыев, В.Ф. Тихонов и др. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, – 2002. – С. 75; Шарапова Н.В.

Государственное регулирование и его особенности в сфере аграрного производства //

Агропродовольственная политика России. – 2014. – № 10 (34). – С. 5-9.

110

(сеюм, чорум) комплекси агросаноатӣ алоқаманд аст.

Танзими давлатии комплекси агросаноатӣ ва батанзимдарории

давлатии соҳаи кишоварзӣ албатта бо ҳам алоқаманданд, илова бар ин,

механизмҳо, воситаҳо ва фишангҳои инфиродӣ, ки ба иқтисодиёти

кишоварзӣ таъсир мерасонанд, берун аз соҳа (манфиатҳои бонк, буҷети

давлатӣ, шароити бозор ва ғайра) мебошанд.

Нақши танзими давлатии соҳаи кишоварзӣ бахусус дар давраи бӯҳрон

афзоиш меёбад; аслан, вай дар худ механизми фаъолкунандаеро инъикос

мекунад, ки вазъи бозорро ҳамоҳанг месозад, шароити бозорро назорат

мекунад ва пастшавии даромаднокии соҳаро иҷозат намедиҳад, ки боиси

ташаннуҷи иҷтимоӣ дар деҳот гардад.

Муҳаққиқон Постникова Л.В. ва Прокофьева Н.В. таърифи хеле

мухтасар додаанд, ки ба тафсир наздиканд ва онҳо танзими давлатии

кишоварзиро ҳамчун раванде дарк мекунанд, ки давлат ба фаъолияти

субъектҳои хоҷагидорӣ ҷиҳати татбиқи ҳадафҳо ва вазифаҳои гузошташуда

таъсир мерасонад.1

Танзими давлатии соҳаи кишоварзиро мо аз нуқтаи назари низоме

баррасӣ мекунем, ки кушода ба ҳисоб рафта, ҳадди аққал ду зерсистемаро

дар бар мегирад, ки якум бо дастрасӣ ба бозор ва бартараф кардани монеаҳои

савдо алоқаманд аст ва дуввум бо чораҳо ва намудҳои дастгирии давлатии

истеҳсолкунандагони кишоварзӣ муаррифӣ мешавад. Низоми мазкур

(танзими давлатии соҳаи кишоварзӣ) қодир аст ба дигаргуншавӣ, тағйирот,

мутобиқшавӣ, инчунин пайдоиши унсурҳо ва ҷузъҳои нав асос ёбад. Чунин

низом бояд на танҳо ба мутобиқшавӣ, балки ба мушкилиҳои муҳити беруна

муқовимат карда, рағбатҳои наверо ба вуҷуд орад, ки ба

истеҳсолкунандагони кишоварзӣ таъсири мусбӣ мерасонанд.

1 Полушкина Т.М., Коваленко Е.Г., Якимова О.Ю., Кочеткова С.А., Акимова Ю.А.,

Автайкина Е. В., Зайцева О. О., Полушкин Н. А. Инструменты преодоления глобальных

вызовов и угроз для аграрной сферыэкономики России / Под общ. ред. Т.М. Полушкина.

Изд-во: им. Н. П.Огарёва. – Саранск: 2015. – С. 86.

111

Дар зери мафҳуми танзими давлатии соҳаи кишоварзӣ мо таъсири

иҷтимоию иқтисодии давлатро ба самтҳои асосии кишоварзӣ, аз ҷумла

истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ, инчунин коркард ва фурӯши маҳсулоти

кишоварзӣ, ашёи хом ва хӯрокворӣ, бо мақсади таъмини амнияти озуқавории

кишвар тавассути механизми самарабахши ташкилӣ ва иқтисодӣ, иборат аз

ташкилию идоракунии, молиявӣ ва иқтисодӣ, техникӣ ва технологӣ, экологӣ

дар бораи, блокҳои ҳавасмандкунанда ва ҳуқуқӣ мефаҳмем.

Танзими давлатии соҳаи кишоварзӣ маҷмӯи чораҳои афзалиятноки

дорои хусусияти мустақим ва ғайримустақим (иқтисодӣ ва иҷтимоӣ)

мебошад, ки аз ҷониби мақомоти давлатӣ ва сатҳҳои мухталифи идоракунӣ

барои ба эътидол овардани истеҳсолоти кишоварзӣ, мутобиқгардонии

истеҳсолкунандагони кишоварзӣ ба мушкилоти экологӣ, рушди

инноватсионии соҳа, ки ҳадафи ниҳоии он таъмин намудани амнияти

озуқаворӣ пешбинӣ шудааст.

Сиёсати иқтисодии давлатӣ ҳамчун воситаи танзими муносибатҳои

иқтисодии иҷтимоӣ баромад мекунад. Тасвияҳои гуногуни истилоҳи мазкур

вуҷуд доранд. Тибқи иттилои K.R. Макконнел ва С. Л. Брю сиёсати иқтисодӣ

ё илми амалии иқтисодӣ - ин тадбирҳо ё қарорҳое мебошанд, ки ба ғояи

умумии рафтори иқтисодӣ асос ёфтаанд, ки мушкилоти мавҷударо ислоҳ ё

бартараф мекунанд.

Таҳлил ва синтези адабиёти илмӣ ба мо имкон медиҳад, ки таърифи

зерини категорияи баррасишавандаро пешниҳод кунем: танзими давлатии

истеҳсолот дар соҳаи кишоварзӣ ҳамчун раванди таъсири мустақим ва

ғайримустақими давлат, ҳамчун ифодакунандаи манфиатҳои ҷамъиятӣ ва

субъекти муносибатҳои бозорӣ оид ба тақсимоти захираҳо ва ташаккули

таносуби истеҳсолот бо мақсади мӯътадил ва таъмини рушди устувори он

баромад мекунад.

Моҳияти танзими давлатӣ ва дастгирии истеҳсолоти самарабахши

кишоварзӣ дар вазифаҳои он ифшо карда шудааст (ниг.: Расми 3).

112

Вазифаи муҳимтарини давлат бояд ташкил ва таҷдиди субъектҳои

самарабахши муносибатҳои бозорӣ - соҳибони воқеӣ, соҳибкорон, роҳбарон,

коргарон, фурӯшандагон, харидорон ва ғайра бошад. Нақши

Ҷадвали 3 - Вазифаҳои асосии танзими давлатӣ ва дастгирии рушди

соҳаи кишоварзӣ

давлат бояд ба он нигаронида шавад, ки барои фароҳам овардани фазои

мусоид оид ба тавлиди устувори субъектҳои муассир дар муносибатҳои

бозаргонӣ дар соҳаи кишоварзии Тоҷикистон, минтақаҳои он ва сохторҳои

соҳибкорӣ бо истифодаи шаклҳо, усулҳо, фишангҳо, таълим ва бозомӯзии

илмӣ коҳиш дода шавад. Функсияи нисбатан муҳими дастгирии давлатӣ

ташаккули талаботи устувор ба маҳсулоти озуқаворӣ ва ашёи хоми

кишоварзӣ барои саноат бо назардошти сохтори пешрафтаи онҳо, талабот

вобаста ба синну сол, фаъолияти меҳнатӣ, минтақаи истиқомат ва талаботи

пардохтпазирии аҳолӣ, самти саноати коркард барои истифодаи маҳсулоти

кишоварзии ватанӣ ба сифати ашёи хом мебошад.

Барои иҷрои вазифаи мазкур давлат бояд ба ташаккули даромади

Вазифаҳои батанзимдарории давлатии хоҷагии

қишлоқ

Ташаккул ва такрористеҳсоли

самараноки субъектҳои

муносибатҳои бозорӣ

Ташаккул ва нигоҳдории талаботҳои

устувори озуқаворӣ ва ашёи хоми

кишоварзӣ

Ташаккули инфрасохтор барои

фаъолияти бозорҳои замин,

захираҳои моддию техникӣ, сармоя

ва ғайра.

Таъмини воридшавии субъектҳои

хоҷагиҳои кишоварзӣ ба сифати

субъектҳои баробарњуќуќи низоми

СУС

Ташаккул ва

нигоҳдории нарх

Нигањдории оќилона пешнињодоти

озуқаворӣ ва дигар маҳсулоти

кишоварзӣ

113

гурӯҳҳои асосии аҳолӣ, сатҳи зарурии нафақа, кумакпулӣ ва ғайраро барои

он гурӯҳҳои аҳолӣ, ки дигар наметавонанд даромадҳои дахлдор гиранд,

мусоидат кунад. Ҳамзамон давлат вазифадор аст, ки шароит ва имкониятҳоро

барои шуғли самарабахши аҳолии қобили меҳнат фароҳам оварад. Ташкили

инфрасохтор барои фаъолияти устувори бозорҳои замин, захираҳои моддию

техникӣ ва сармоя низ яке аз вазифаҳои асосии давлат дар пурзӯр намудани

дастгирии фаъолияти самараноки истеҳсолоти кишоварзӣ ба ҳисоб меравад.

Расми 4 - Шаклҳори дастгирии давлатии хоҷагии қишлоқ1

Батанзимдарорӣ дар соҳаи кишоварзӣ яке аз унсурҳои асосии низоми

танзими давлатии иқтисодиёт ба ҳисоб меравад. Соҳаи кишоварзӣ дар қатори

дигар соҳаҳои иқтисодиёт, чун пайванди худтанзимнакунандаи низоми

иқтисодӣ боқӣ мемонад. Аз ин лиҳоз, сиёсати батанзимдарории давлатӣ ва

дастгирии соҳаи кишоварзӣ ҷузъи муҳими рушди устувор ва босуботи

истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ ва амнияти озуқавории кишвар ва

минтақаҳои он мебошад. Хоҷагии кишоварзӣ ва субъектҳои соҳибкории он

дар шароити муносибатҳои бозарӣ мавқеи махсусро ишғол мекунанд ва

наметавонанд дар рақобати байнисоҳавӣ баробар иштирок кунанд. Ин бори

дигар собит менамояд, ки бе таваҷҷӯҳи махсус аз тарафи давлат, мушкилоти

1 Сёмин А.Н. Формы и приоритеты государственной поддержкиотечественных

сельхозтоваропроизводителей / А. Н. Сёмин, О. Н.Михайлюк // Агропродовольственная

политика России. - 2012. – № 6. – С. 5-11.

Шаклҳои

дастгирии

давлатии соҳаи

кишоварзӣ

Расонидани кӯмаки

иттилоотӣ, ташкилӣ

кадрӣ ва ѓайра

Пешнињоди

имтиёзњо –андозї,

асъорї,

гумрукї

Пешнињоди ба

истифода додани

амволи давлатӣ, аз

ҷумла бо шартҳои

имтиёзнок

Таъмини имтиёзҳо

барои амалиёти

суғурта ва қарзӣ Сармоягузории

давлатї

114

зиёди хоҷагии кишоварзии муосир ва пеш аз ҳама, мустақилияти озуқавории

давлат таъмин карда намешавад.

Дар шароити охири солҳои 90-ум тамоми маҷмӯи чорабиниҳои

иқтисодӣ дар соҳаи кишоварзӣ ба таъмини амнияти озуқавории Тоҷикистон

ба воситаи рушди самараноки истеҳсолоти ватанӣ нигаронида шуданд.

Дастёбӣ ба ҳадафи мазкур бо таъмини баробарии мубодилаи байни

кишоварзӣ ва саноат бо нигоҳ доштани даромаднокии зарурии корхонаҳои

кишоварзӣ дар ҳама шаклҳои моликият асос ёфтааст ва бағоят пайваст аст.

Набудани шароитҳои мазкур яке аз сабабҳои асосии буҳрон дар соҳаи

кишоварзии кишвар мебошад.

Барои таъмини рушди устувори соҳаи кишоварзӣ механизми

самарабахши иқтисодӣ лозим аст, ки ба маҷмӯи танзими давлатӣ ва

худтанзимкунии бозор ва сиёсати мутавозини нархгузорӣ ва молиявию

кредитӣ асос ёфтааст. Ҳангоми нокифоягии захираҳои молиявӣ, ҷустуҷӯи

манбаъҳои иловагии маблағгузорӣ зарур аст, ки дар фаъолияти амалии

бахшҳои кишоварзӣ асосан низоми кредитӣ намояндагӣ мекунанд. Аммо, дар

шароити меъёрҳои фоизи баланд, қарз ҳамчун манбаи дастгирии фаъолияти

иқтисодии онҳо, ҳатто барои корхонаҳои фоидаовар аз ҷиҳати иқтисодӣ

фоидаовар нест.

Дар қисми муассири қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон шароити

номусоиди иқлимӣ ва сатҳи нокифояи дастгирии техникӣ ва технологии

истеҳсолоти кишоварзӣ имкон намедиҳанд, ки сатҳи пасти нархи маҳсулоти

кишоварзӣ таъмин карда шавад. Ин ҳолат ба он оварда мерасонад, ки танҳо

татбиқи тадбирҳои дастгирии давлатӣ рушди бомуваффақияти иқтисодиёти

кишварро таъмин карда метавонад. Батанзимдарории давлатӣ ба принсипҳо

асос ёфтааст, ки дар расми 5 оварда шудаанд.

115

Расми 5 – Принсипҳои асосии батанзимдарории давлатӣ дар хоҷагии

қишлоқ

Бо ин сабаб, проблемаҳои ташаккули низоми нисбатан самарабахши

танзими соҳаи кишоварзӣ ниҳоят мубрам мебошанд, ки дар навбати худ

систематизатсикунонӣ ва мушаххаскунонии минбаъдаи манбаъҳои

истифодашуда ва ташаккулёфтаи сарчашмаҳои батанзимдарорӣ, пайдо

кардани имкониятҳои нав барои зиёд кардани воридоти сармоя ба соҳаи

кишоварзиро талаб мекунад.

Тадбирҳои андешидаи давлат ҳоло ҳам низоми самараноки танзими

муносибатҳои иқтисодии байни субъектҳои асосии бозори кишоварзӣ:

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ, корхонаҳое, ки ашёи хомро

коркард мекунанд, ташкилотҳои хизматрасонӣ ва савдо нестанд.

Ба ҳамагон маълум аст, ки иқтисоди бозорӣ низомест, ки шарти

ҷудонашавандаи он худтанзимкунӣ дар заминаи таъсири автоматии талабот

ва пешниҳод, рақобати нархҳо ба ҳаҷми истеҳсол ва фурӯши молу

Принсипҳои

батанзимдарории

давлатии соҳаи

кишоварзӣ

Дастгирии сариваќтї ва

мусоидат дар ҳалли

мушкилиҳои мубрами

рушди соҳаи кишоварзӣ

Хусусияти мақсадноки

дастгирии бозори кишоварзӣ

Хусусияти фаъолонаи

чораҳои дастгирӣ оид ба

пешгирии бесуботї дар

бозори кишоварзӣ

Бо назардошти хусусиятҳои

хоси минтақаҳои алоњида

дар доираи ташаккули

фазои ягонаи бозори

кишвар

Мониторинги саривақтӣ ва

самаранокии истифодаи

воситаҳои дастгирӣ

Шаффофияти механизмҳои

дастгирӣ аз ҷиҳати ҳаракати

маблағҳои буҷетӣ ва таъмини он

Чандирии дастгирӣ -

баҳисобгирӣ ва аксуламали

саривақтӣ ба тағйирёбии

вазъ дар бозори кишоварзӣ

Иҷрои қатъии

нишондиҳандаҳои

банақшагирифтаи

маблағгузории буҷетӣ

116

хидматрасонӣ, ҳавасмандкунии меҳнатӣ ва истеъмол мебошад. Аммо,

таҷрибаи ҷаҳонӣ ва ватанӣ нишон дод, ки худтанзимкунӣ дар шароити

зиёдшавии монополияи истеҳсолоти арзишҳои истеъмолӣ, ки ба ҷомеа зарур

аст, он қадар қавӣ набуда, бидуни танзими муайяни давлатӣ наметавонад

онро иҷро кунад.

Аз ин рӯ, ҳеҷ як кишвари босамар фаъолияткунанда ва ба иқтисодиёти

иҷтимоӣ нигаронидашуда наметавонад дар бозор бидуни нақши

танзимкунандаи давлат фаъолият кунад. Моделҳои назариявии муносибатҳои

бозарӣ, пеш аз ҳама, дар ҳаҷм ва нақши давлат дар танзими равандҳои

таҷдиди иқтисодӣ ва муносибатҳои иҷтимоӣ дар ҷомеа фарқ мекунанд.

Таҳлил ба мо имкон медиҳад, ки тамоюли умумиро муқаррар намоем, вақте

ки ислоҳоти иқтисодӣ бо нақши афзояндаи давлат дар таҳия ва татбиқи

сиёсати иқтисодӣ ҳамроҳӣ карда мешаванд, вақте ки давлат функсияҳои

танзимшавандаи худро бо усулҳои маъмурӣ ва иқтисодии танзим иҷро

мекунад. Усулҳои маъмурӣ, масалан ба тағйирёбии нархҳо мустақиман

таъсир мерасонанд, аммо ба як қатор равандҳои иқтисодии муайян таъсири

муайян мерасонанд.

Усулҳои иқтисодии батанзимдарорӣ фаъолияти соҳибкориро маҳдуд

намесозанд, ба принсипҳои асосии бозор мувофиқанд ва ба таври

ғайримустақим тавассути сиёсати молиявӣ, қарзӣ, андозӣ, сармоягузорӣ,

нархгузорӣ ба истеҳсолкунандагон ва истеъмолкунандагон таъсир

мерасонанд.

Танзими давлатии рушди соҳаи кишоварзӣ – ин маҷмӯи чорабиниҳои

танзими иқтисодӣ, ташкилӣ ва ҳуқуқии мақомотӣ ва идоракунии фаъолияти

ташкилотҳо дар соҳаи кишоварзӣ мебошад, ки ба баланд бардоштани

рақобатпазирии маҳсулот, бо мақсади қонеъ гардонидани талаботи аҳолӣ ба

маҳсулоти кишоварзӣ нигаронида шудааст. Рақобатпазирии маҳсулот аз

дастгирии мақомоти ҳокимияти давлатӣ вобаста аст, ки бояд ба потенсиали

ташкилотҳо ва афзалиятҳои маблағгузорӣ асос ёбад. Механизми дастгирӣ

117

бояд шаклҳои гуногуни пешниҳоди он - дастгирии мустақим (субсидия),

ғайримустақим (андозбандии имтиёзнок ва ғайра) ва бавоситаро (мустақиман

ба истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ) ба истеҳсолкунандагони кишоварзӣ

муттаҳид намояд. Вобастакунии хушоҳанги ин шаклҳои дастгирӣ ба

механизм субот ва самаранокии иловагӣ мебахшанд (ниг.: расми 6).

Расми 6 - Механизмҳои батанзимдарории давлатӣ дар

шароити муосир

Марҳилаи ибтидоии ниҳоят муҳим дар механизми батанзимдарории

давлатӣ ва дастгирии соҳаи кишоварзӣ банақшагирӣ ба ҳисоб меравад.

Вазифаҳои асосии зерини банақшагирии кишоварзӣ дар марҳилаи кунунӣ

ҷудо карда мешаванд:

- таъсиси пойгоҳи иттилоотӣ, ки маълумот дар бораи вазъи бозор, дар

бораи фаъолияти сармоягузорӣ ё чорабиниҳои дигарро дар бар мекирад, ва аз

тарафи давлат амалӣ карда мешавад;

- шинос намудани истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ бо

нишондиҳандаҳои мақсаднок, ки асоси лоиҳаҳои миллӣ, барномаҳои

давлатиро ташкил медиҳанд ва метавонанд дар ҷараёни татбиқи фаъолияти

хоҷагидорӣ ба онҳо рағбат зоҳир намоянд;

- самтгирии истеҳсолкунандагони кишоварзӣ ба масъалаҳои рушди

инноватсионӣ;

Механизми батанзимдарории давлатии хољагии қишлоқ

Механизми ташкилї -

маъмурї

Механизми дастгирии

молиявї - буљавї

Механизми рушди инноватсионї

Механизми дастгирии

самтњои иљтимої

Механизми батанзимдрории

муносибатњои берунї

118

- коҳишёбии хатари соҳибкорӣ аз ҳисоби зиёд кардани эҳтимолияти

фарорасии рӯйдодҳои оянда.

Аммо бояд, ки робитаҳои муайяни байни ҳамдигарии ҳам фишангҳои

маъмурӣ ва ҳам иқтисодии ба танзимдарории иқтисодиёт ба якдигар махсус

қайд карда шавад. Бешубҳа, барои ҷалби танзимгари иқтисодӣ қарори

маъмурии мақомоти давлатӣ зарур аст. Ва, баръакс, қарори маъмурӣ оид ба

нархҳо на танҳо сатҳи онҳоро муайян мекунад, балки, албатта, ба вазъи

талабот ва пешниҳодҳо таъсир мерасонад. Таҳия ва истифодаи методологияи

танзими давлатии иқтисодии соҳаи кишоварзӣ дар рушди муносибатҳои

бозаргонӣ аҳамияти бузург дорад.

Ҳар як кишвар роҳи хусусии танзими иқтисодиётро интихоб мекунад,

барои худ шаклҳо ва усулҳои беҳтарини рушдро коркард ва муайян

менамояд1.

Бо вуҷуди таваҷҷӯҳи зиёди олимон - тадқиқгарон ба масъалаҳои

танзими кишоварзӣ, ки ба ҳалли мушкилоти механизми ташкилӣ - иқтисодӣ

ва истифодаи самаранок ва оқилонаи воситаҳои дастгирии давлатӣ

алоқаманд аст, ин масъала то ҳол пурра омӯхта нашудааст ва таҳқиқоти

илмии минбаъдаро тақозо мекунад. Барои ин арзёбии ҳолати кунунӣ, яъне

сатҳи ибтидои тағйирот муфид аст.

Самтҳои стратегии танзими давлатии соҳаи кишоварзӣ инҳо ба ҳисоб

мераванд: - ҳавасмандгардонии афзоиши ҳосилнокии меҳнат ба воситаи

суръатбахшии саноатӣ ва диверсификатсия, иштирок дар таъмини амнияти

озуқавории кишвар тавассути рушд ва танзими бозори дохилии озуқаворӣ,

мусоидат ба рушд ва татбиқи иқтидори содиротӣ, рушди инфрасохтори

молиявӣ, истеҳсолӣ ва хизматрасонӣ. Мо воситаҳои асосии танзими давлатии

соҳаи кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҷудо мекунем, ки дар расми 7

оварда шудаанд.

1 Ниг.: Молдашев А.Б. Повышение конкурентоспособности аграрного сектора Казахстана в условиях ЕЭП и ВТО // Проблемы агрорынка. - 2013. - № 1. - С. 5-8.

119

Расми 7 - Воситаҳои батанзимдарории давлатии соҳаи кишоварзӣ дар

Ҷумҳурии Тоҷикистон

Дар айни замон, сиёсати батанзимдарории давлатии рушди соҳаи

кишоварзӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шаклҳои зерин амалӣ карда

мешавад:

пешниҳоди шаклҳои гуногуни дастгирии давлатӣ ба субъектҳои

кишоварзӣ дар шакли субсидия, хариди давлатӣ ва ғайра;

истифодаи воситаҳои молиявие, ки шароити навсозии фондҳои

асосиро дастгирӣ мекунанд - парки техникаи кишоварзӣ, таҷҳизот ва чорво;

таъмини дастрасии воситаҳои молиявию қарзӣ барои субъектҳои

хоҷагидорӣ;

Воситаҳои асосии батанзимдарории давлатии соҳаи кишоварзӣ дар Ҷумҳурии

Тоҷикистон

Низоми андозбандї

Низоми лизингї

Низоми ќарздињї

Низоми квотадињї

Низоми суѓуртакунї

Сиёсати нархгузорї

Низоми чорањои протектсионї

Низоми дотатсикунонї ва субсидиякунонї

120

фароҳам овардани шароити мусоид барои ҷалби сармоя ба лоиҳаҳои

рушди соҳаи кишоварзӣ;

дастгирии содироти маҳсулоти кишоварзӣ;

расонидани хизматҳои давлатӣ дар соҳаи бехатарии байторӣ ва

фитосанитарӣ;

нигоҳдорӣ ва рушди инфрасохторе, ки барои рушди соҳаи кишоварзӣ

заруранд - нақлиётӣ, обӣ, нигаҳдорӣ, коркард ва ғайра;

- рушди илми саноат ва паҳн кардани донишҳои агротехнологӣ ва

ғайра.

Барои татбиқи вазифаҳои стратегӣ дар рушди соҳаи кишоварзӣ, ки

бозори дохилиро бо маҳсулоти дастраси баландсифати кишоварзӣ таъмин

намуда, дар бозорҳои хориҷӣ ҷойҳои намоёнро ишғол менамояд, давлат

сиёсати системавии институтсионалиро пеш мебарад.

Яке аз вазифаҳои асосии рушди соҳаи кишоварзӣ дар Ҷумҳурии

Тоҷикистон афзун намудани истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ ба воситаи

ҳавасмандгардонии сармоягузорӣ барои эҷоди иқтидорҳои нави истеҳсолӣ ё

васеъ намудани иқтидори истеҳсолии амалкунанда мебошад. Дар баробари

ин, воситаҳои нишондодашуда барои ҳавасмандгардонии фаъолонаи

субъектҳои кишоварзӣ дар татбиқи лоиҳаҳои сармоягузорӣ дар соҳаҳои

афзалиятноки комплекси агросаноатии Ҷумҳурии Тоҷикистон кифоя нестанд.

Сиёсати инноватсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи кишоварзӣ

яке аз самтҳои стратегӣ ва афзалиятнок ба ҳисоб меравад. Васеъ гардидани

раванди инноватсионӣ, рушди инноватсияҳо, ки навсозии доимии заминаи

техникӣ, технологӣ ва ташкилии истеҳсолоти кишоварзӣ ва гирифтани

маҳсулоти нави рақобатпазирро таъмин менамояд, омили муҳими баланд

бардоштани ҳосилнокии рушди соҳаи кишоварзии кишвар мебошад.

Яке аз воситаҳои асосии фароҳам овардани шароити мусоид барои

рушди устувори соҳаи кишоварзӣ, такмил додани зерсохтори таъминоти

иттилоотӣ – машваратии он, ҳам дар сатҳи миллӣ ва ҳам байналмилалӣ ба

121

шумор меравад.

Хадамоти иттилоотӣ - машваратӣ ба механизми муассири пешрафти

коркардҳои инноватсионӣ ва таҷрибаи пешқадам дар истеҳсолот табдил

ёфтааст1.

Ҳангоми таҳияи сиёсат дар хоҷагии деҳот тамоюли ҷаҳонии рушди

соҳаи кишоварзӣ дар кишварҳои пешрафта набояд аз назар дур монад.

Ҷамъбасти таҷрибаи дастгирии соҳаи кишоварзӣ дар кишварҳои гуногуни

ҷаҳон нишон дод, ки аксарияти кишварҳо субсидияро ҳамчун воситаи

калидии дастгирии истеҳсолоти кишоварзӣ истифода мебаранд. Аммо,

кишварҳои пешрафта - содиркунандаи маҳсулоти кишоварзӣ (Австралия,

Зеландияи Нав, Аргентина, Бразилия ва ғайра) дастгирии молиявии

мустақимро ба истеҳсолкунандагон дастгирӣ намекунанд.2

Дар низомҳои субсидиякунонии кишварҳои пешрафта шаклҳои зерини

батанзимдарории давлатии соҳаи кишоварзиро фарқ кардан мумкин аст:

дастгирии нархҳо (ИМА), дастгирии даромад аз пардохт барои ҳар як гектар

ва саршумори чорво (кишварҳои ИА), дастгирии даромад тавассути

пардохтҳо аз рӯи сатҳи таърихии даромад (Канада) ва реҷаҳои имтиёзноки

низомҳои қарзӣ (Бразилия). Аз нуқтаи назари маъмурикунонӣ,

субсидиякунонии нисбатан соддатар, пардохт барои ҳар як гектар ё

саршумори чорво аст.

Аз нуқтаи назари дастгирии бахши иқтисодии хоҷагии қишлоқ,

Тоҷикистон дорои нишондиҳандаҳои миёнаи нисбӣ мебошад. Дастгирии

умумии соҳаи кишоварзӣ дар ин ҳолат пардохтҳоро ҳам аз буҷа ва ҳам ба

воситаи тадбирҳои ғайримустақими дастгирӣ (масалан, ҳифзи тарифҳо) дар

бар мегирад.

Дар шароити татбиқи ҳадафҳои стратегии рушди соҳаи кишоварзӣ

1Дощанова А.И., Синько О.В. Информационно-консультационное обеспечение АПК в новых экономических условиях // Инновационное развитие АПК: механизмы и приоритеты. – М.: Научный консультант, 2016. – С. 80. 2Andersonetal. Distortions to Agricultural Incentives in Australia and New Zealand. – WorldBank, 2007.

122

афзалияти асосӣ диверсификатсияи истеҳсолот бо назардошти тамоюлҳои

инноватсионии рушди иқтисоди ҷаҳонӣ мебошад. Вобаста ба ин, соҳаи

кишоварзии Тоҷикистон лоиҳаҳои сармоягузориро дар доираи барномаҳои

давлатӣ амалӣ менамояд.

Барои фаъолияти устувори бахш, субъектҳои хоҷагии қишлоқ барои

харидани воситаҳои асосӣ (аз ҷумла лизинги техникаи кишоварзӣ) ва пур

кардани сармояи корӣ, ки асосан аз ҳисоби маблағҳои қарзии муассисаҳои

молиявӣ гирифта мешаванд, ба маблағ эҳтиёҷ доранд. Ҳамзамон, бо

назардошти хусусиятҳои истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ (вобаста ба

шароити табиӣ, ҳосилнокии паст ва даромаднокӣ дар муқоиса бо дигар

соҳаҳои иқтисодиёт), институтҳои молиявӣ ба истеҳсолкунандагони

маҳсулоти кишоварзӣ бо фоизи баланд қарзҳои кӯтоҳмуддат медиҳанд.

2.3. Таҳлили самтҳо ва шаклҳои татбиқи шарикии давлат ва

бахши хусусӣ дар соҳаи кишоварзӣ

Дар шароити ҷаҳонишавии иқтисодиёт ва шомилшавии Ҷумҳурии

Тоҷикистон ба Созмони умумиҷаҳонии савдо, масъалаи баланд бардоштани

рақобатпазирии соҳаҳои кишоварзӣ ва маҳсулоти истеҳсолнамудаи онҳо

шиддат ёфтааст. Дар натиҷаи татбиқи барномаҳои мақсаднок, ҳаҷми

истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ ба таври назаррас афзоиш ёфта бошад ҳам,

аммо онҳо ҳанӯз ивазкунандаи воридотро барои намудҳои асосии маҳсулоти

озуқаворӣ таъмин намекунанд. Ғайр аз он, истеҳсолкунандагони кишоварзии

ватаниро зарур меояд, ки дар бозори дохилӣ бо таъминкунандагони

маҳсулоти кишоварзии кишварҳои дигар рақобат намоянд. Монеа дар

ташкили ҳаҷми зарурии озуқаворӣ ва таъмини пурраи ивазкунии воридот дар

асоси истифодаи самарабахши иқтидори манбаъҳои мавҷуда, пеш аз ҳама,

қафо мондани Ҷумҳурии Тоҷикистон дар татбиқи муҷаҳхазгардонии техникӣ

ва технологии соҳаҳои кишоварзӣ; суръати пасти равандҳои пурмаҳсули

123

истеҳсолӣ дар доираи барномаҳои мақсадноки амалишаванда; истифодаи

нокифояи афзалиятҳои мавҷудаи рақобатии минтақаҳои алоҳидаи кишвар ба

ҳисоб меравад.

Муҷаҳҳазгардонии иқтисодиёт аз ҷониби мақомоти болоии Ҳукумати

Ҷумҳурии Тоҷикистон ба сифати ҳадафи стратегии маҷмӯи агросаноатӣ

(КАС) - ҳамчун яке аз самтҳои асосии навсозӣ муайян карда шудааст.

Муҷаҳхазгардонии иқтисодиёт ва ташаккули модели нави танзими

давлатии иқтисодиёти кишоварзӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, муайяннамоӣ

ва таҳияи равишҳои навро барои рушди институтҳои мувофиқи

таъминкунандаи шарикӣ бо тиҷоратро тақозо мекунад. Дар солҳои охир,

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба таври қатъӣ муносибатро бо модели

софи ба бозор нигаронидашудаи идоракунии деҳот ва мувофиқ ба талаботи

Созмони умумиҷаҳонии савдо тағйир дод. Бо вуҷуди ин, дар даҳсолаи охир

рушди иқтисодии деҳот тамоми низоми муносибатҳои байни давлат ва

тиҷоратро ба куллӣ дигаргун сохт, ки барои ҳамкориҳои мутақобилаи онҳо

талаботи навро тақозо мекунад.

Барои рушди низоми шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар соҳаи

кишоварзӣ, тамоми заминаҳои ташаккул ва рушди институтҳои дахлдор, ки

ба ифшои иқтидори мавҷудаи соҳа мусоидат мекунанд, фароҳам оварда

шудаанд. Ба ақидаи мо, чунин заминаҳо ба ҳисоб мераванд:

- дастгирии васеи ҳукумат дар соҳаи кишоварзӣ;

- қабули барномаҳои алоҳидаи давлатӣ оид ба рушди соҳаҳои

алоҳидаи кишоварзӣ;

- миқдори кофии заминҳои озоди барои истифодаи кишоварзӣ

пешбинишуда;

- сохтори ташаккулёфтаи истеҳсолкунандагони маҳсулоти

кишоварзӣ, ки дар онҳо ташкилотҳои кишоварзӣ ва хонаводаҳо бартарӣ

доранд;

- санадҳои меъёрӣ - ҳуқуқии мавҷуда оид ба ташаккули низоми

124

кластерҳои аграрӣ ва ғайра.

Татбиқи онҳо ҳангоми ташаккули институтҳои мувофиқ ё тавассути

муассисаҳои мавҷуда бо додани функсияҳои васеи нав имконпазир аст ва ин

ба онҳо имкон медиҳад, ҳадафҳои ҷамъиятие, ки дар назди давлат дар асоси

параметрҳои доктринаи амнияти озуқавории Ҷумҳурии Тоҷикистон ва

вазифаҳои гузошташуда дар назди тиҷорат гузошта шудааст, амалӣ карда

шавад. Бо ин мақсад, рушди фазои мусоиди институтсионалӣ ва сохтори

институтсионалии шарикии давлат ва бахши хусусиро таҳия намудан зарур

аст.

Шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар соҳаи кишоварзӣ, асосан ба

имконияти истифодаи натиҷаҳо дар ҳалли мушкилоти экологӣ, иҷтимоӣ ва ё

рушди босамар нигаронида шудааст. Шаклҳои онҳо аз шаклҳои мушаххаси

кооператсия дар лоиҳаҳои инфиродӣ то тавлиди ғояҳо ва навовариҳо дар

соҳаҳои мушаххас ё расидан ба ҳадафи мушаххас барои ҳалли мушкилоти

муҳими рушди кишоварзӣ баробар дониста мешаванд.

Шарикии давлат ва бахши хусусӣ, ки дар заминаи лоиҳаҳои инфиродии

рушд амалӣ карда мешаванд, бо натиҷаҳои нисбатан возеҳ ва

интизоршаванда тавсиф мешаванд, ки барои онҳо шарики хусусӣ ҳалли

масъалаҳои ноу-хау ва техникӣ фароҳам меорад.

Дар соҳаи кишоварзӣ, шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар баъзе

соҳаҳо назар ба соҳаҳои дигар афзалиятноктар аст. Онҳо метавонанд барои

татбиқи стандартҳо дар соҳаи экологӣ ё иҷтимоӣ дар соҳаи истеҳсол ва

коркард хеле самарабахш бошанд, баъзан ҳатто метавонанд стандартҳои

миллӣ ва баъзан байналмилалӣ шаванд.

Шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар таҳқиқоти кишоварзӣ метавонад

ҳамчун созишномае баррасӣ шавад, ки шариконро бо малака ва донишҳои

гуногун барои тавлид, мутобиқ гардонидан ва фарқияти навовариҳо муттаҳид

намояд.

Шакли маъмултарини ҳамкориҳои давлат бо бахши хусусӣ лоиҳаҳои

125

миллӣ ва барномаҳои мақсаднок мебошанд. Шарикӣ ҳангоми таҳия ва

татбиқи барномаҳо аз он иборат аст, ки мақомоти давлатӣ бо ҷалби илм

барномаҳои лоиҳавии мақсаднокро таҳия мекунанд ва соҳибкорон дар

татбиқи онҳо тавассути татбиқи лоиҳаҳои инноватсионӣ – сармоягузории

рушди корхонаҳои хусусӣ иштирок мекунанд. Соҳаи кишоварзӣ - яке аз

аввалинҳо дар байни ҳамаи соҳаҳои иқтисодиёт мебошад, ки ба усули

мақсадноки барномавӣ гузашт.

Шакли амалисозии шарикии давлат ва бахши хусусӣ оид ба

ҳавасмандгардонии истифодаи заминҳои кишоварзӣ, ки аз муомилот

бароварда шудааст, метавонад боиси бастани шартномаи дарозмуҳлат байни

мақомоти ҳокимияти давлатии минтақавӣ оид ба таҳияи сиёсати ягона дар

соҳаи ҷалби сармояи хусусӣ ба соҳаи кишоварзӣ, аз ҷумла чорводории ширӣ

бошад, ки уҳдадорӣ на танҳо дар фароҳам овардани замин, балки таъмини

воситаҳои зарурии истеҳсолот барои парвариши хӯроки зироати кишоварзӣ

пешбинӣ шудаст. Ба ақидаи мо, муқаррароти мазкур барои ташаккули

сохторҳои нави ташкилӣ сармоягузориҳои назаррасро талаб намекунад.

Инчунин татбиқи барномаҳои дастгирии давлатӣ дар Ҷумҳурии

Тоҷикистонро низ ба шаклҳои шарикии давлат ва бахши хусусӣ ворид

намудан мумкин аст. Зеро, бе чунин пуштибонӣ ҳеҷ як давлат қодир нест, ки

аҳолиро бо ғизо пурра таъмин намояд.

Академик Милосердов В.В. маҳз чунин саволгузорӣ мекунад: «Ҷаҳони

мутараққӣ дарк мекунад, ки бахши кишоварзӣ рақобатнопазир аст ва аз ин рӯ

ҳукуматҳои онҳо ба деҳқонон кумаки ҳамаҷониба мерасонанд, ки ин як

унсури ҳатмӣ ва бечунучарои сиёсати давлатӣ дониста мешавад»1.

Миёни камбудиҳо дар татбиқи лоиҳаҳои миллӣ ва барномаҳои

мақсаднок, мо ҷудо мекунем:

- лоиҳаҳо номувофиқатии мушкилот ва афзалиятҳои муайяншударо

ошкор намуданд; 1 Милосердое В.В. Аграрная реформа: необходимость перемен // Региональная экономика:

стабилизация и развитие. - Сб. научн. тр. - Т.1. - М.: 2000. – С. 7.

126

- маблағҳои барои лоиҳаҳои миллӣ ҷудошуда он қадар бузург нестанд.

Ин байни интизориҳои баланд ва имкониятҳои воқеӣ фарқияти ҷиддӣ

фароҳам меорад.

- нокифоягии маҷмӯии коркарди онҳо. Ин ба оқибатҳои ғайричашмдошт

ва номатлуб оварда мерасонад.

- барномаҳо барои давраи гуногуни татбиқи онҳо тартиб дода шудаанд.

Онҳо дорои заминаи гуногуни илмӣ ва методологии рушд мебошанд, ки

татбиқи навсозии ҳамаҷониба ва ноил гардидан ба нишондиҳандаҳои

мақсаднокро мушкил мегардонад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон инчунин шакли шарикӣ, ҳамчун ташкили

минтақаҳои озоди иқтисодӣ инкишоф меёбад. Комплекси агросаноатӣ амалан

ба таркиби ҳамаи минтақаҳои озоди иқтисодӣ шомил мешавад.

Механизми минтақаҳои озоди иқтисодӣ афзалиятҳоро дар се самт фаро

мегирад: имтиёзҳои андозӣ ва гумрукӣ, маблағгузории давлатии

инфрасохторҳо ва кам кардани монеаҳои маъмурӣ.

Рушди кластерҳои агросаноатӣ дар қаламрави алоҳидаи Ҷумҳурии

Тоҷикистон ба рушди самараноки тамоми шаклҳои идоракунӣ ва рушди

шаклҳои мухталифи ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ мусоидат

менамояд. Кластере, ки як шакли ҳамгироии унсурҳои истеҳсолӣ,

инфрасохтор ва соҳаи иҷтимоӣ ба ҳисоб меравад, имкон медиҳад, ки дар

ҷараёни фаъолияти онҳо робитаҳои мустақим ва ғайримустақим байни

бахшҳои мухталифи иқтисодиёт ба назар гирифта шаванд ва таъсироти

синергетикӣ ва мултипликативии рушди мутақобила муайян ва истифода

шаванд.

Шакли ҳамкориҳои давлат бо бахши хусусӣ дар ҷумҳурӣ инчунин

муносибатҳои иҷора (лизинг) буда метавонанд, ки аз ҷониби давлат ба бахши

хусусӣ ба амволи хусусии онҳо: биноҳо, иншоот, таҷҳизоти истеҳсолӣ

бармеоянд. Ба сифати пардохт барои ҳаққи истифодаи амволи давлатӣ,

ширкатҳои хусусӣ ба хазина иҷорапулӣ пардохт мекунанд. Рушди низоми

127

Тоҷикагролизинг дар соҳаи кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистонро метавон ба

мисоли равшани татбиқи ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ дар соҳаи

кишоварзӣ дохил кард, зеро манбаи асосии пур кардани сармояи оинномавии

ин созмон маблағҳои буҷавист, ки барои маблағгузории лоиҳаҳои гуногуни

лизинг дар растанипарварӣ ва чорводории кишвар пешниҳод мешавад.

Ба шаклҳои ҳамкориҳои давлат бо бахши хусусӣ инчунин татбиқи

онҳоро дар шакли иштирок дар сармояи оинномавии ҳам давлат ва ҳам

тиҷорати хусусӣ дохил намудан мумкин аст. Аммо, ҳатто агар иштироки

бахши хусусӣ дар сармояи корхонаи давлатӣ дар саҳҳомикунонӣ ва таъсиси

корхонаҳои муштаракро дар бар гирад, дар ин ҳолат дараҷаи озодии

соҳибкории хусусӣ дар қабули қарорҳои маъмурӣ - иқтисодӣ саҳми он дар

сармояи саҳҳомӣ муайян карда мешавад. Бо дарназардошти он, ки ҳиссаи

чунин корхонаҳо дар соҳаи кишоварзӣ нисбатан хурд аст, баррасии он дар ин

таҳқиқот аз ҷониби давлат ё бо назардошти андешаи он маҳдуд хоҳад буд.

Дар кори муҳаққиқони алоҳида шаклҳои ихтисоршудаи ҳамкориҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ баррасӣ карда мешавад. Масалан, як гуруҳи

муаллифон намунаи шартномавии шарикии давлат ва бахши хусусиро

баррасӣ намудаанд, ки шаклҳои зеринро пешбинӣ мекунанд: шартномаи

хизматрасонӣ (байни давлат ва соҳибкори хусусӣ, ки дар асоси он соҳибкори

хусусӣ хадамоти ҷамъиятиро дар доираи салоҳияти давлат пешкаш

менамояд);

иҷора бо гаронӣ (хусусияти муносибатҳои иҷора дар байни

сохторҳои давлатӣ ва соҳибкории хусусӣ дар он аст, ки бо шартҳои дар

шартнома пешбинишуда амволи давлатӣ ба шарики хусусӣ барои истифодаи

муваққатӣ ва бо пардохти муайян дода мешавад);

консессия (моҳияти консессия аз он иборат аст, ки давлат дар

доираи муносибатҳои шарикӣ, соҳиби комили моликият боқӣ монда, шарики

хусусӣ (консессионер) дар муҳлати давраи муайян вазифаҳои дар шартнома

пешбинишударо бо ваколат иҷро мекунад ва ба он бо ин мақсад ҳуқуқҳои

128

дахлдор медиҳад, ки барои фаъолияти мӯътадили иншооти консессионӣ

зарур аст)1.

Таҳлили самтҳои шарикии давлат ва бахши хусусӣ нишон медиҳад, ки

дар доираи татбиқи барномаҳои дастгирии давлатӣ иштирокчиёни раванди

такрористеҳсолкунии кишоварзӣ ба монанди кооперативҳои истеъмолӣ ва

қарзии кишоварзӣ сарфи назар карда шудаанд. Аз тарафи мо чунин ба назар

мерасад, ки самти мазкур, агар ҳамаро фаро нагирад ҳам, барои шумораи

зиёди молистеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ бо барномаҳои

шарикии давлат ва бахши хусусӣ умедбахш аст, ки ин бешубҳа ба

барқарорсозӣ ва рушди соҳаи кишоварзӣ ва ба ин васила ноил шудан ба

ҳадафҳои дар Стратегияи Миллии Рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои

давраи то соли 2030 пешбинишуда мусоидат хоҳад кард.

Таҷрибаи хориҷӣ нишон медиҳад, ки бидуни шарикии давлат ва бахши

хусусӣ рушд ва фаъолияти самарабахши низоми муосири миллии

инноватсионӣ, ки навсозии ҳамаҷонибаи тамоми бахшҳои кишоварзиро

таъмин менамояд, ғайриимкон аст.

Механизми ба амломадаи шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар татбиқи

барномаҳо дар соҳаи кишоварзӣ татбиқи муназзами системавии равандҳои

инноватсиониро дар ҳама соҳаҳо таъмин намекунад ва танҳо бо тағйироти

маҳаллӣ дар соҳаҳои алоҳидаи қисмҳои ҳудуд тавсиф меёбад. Дар натиҷаи

ин, маблағҳои буҷавӣ, ки барои таҷдиди зоти ҳайвонот ва навъҳои растаниҳо,

муҷаҳҳазгардонии техникӣ ва технологӣ, таълими кормандон ҷудо карда

мешаванд, натиҷаҳои интизорраванда намедиҳанд. Аз ин рӯ, иқтидори

биотехникии замин, зотҳои ҳайвонот ва навъҳои растаниҳо танҳо қисман

истифода бурда мешавад, аммо сатҳи даромаднокии маҳсулоти

истеҳсолшуда такрористеҳсолкунии васеъро дар заминаи инноватсионӣ

таъмин намекунад, ки оқибат рақобатпазирии онро коҳиш медиҳад.

1 Ниг.: Государство и бизнес: пути решения социальных проблем: монография / Под ред.

А.Н.Макарова, Г.А. Сульдиной; фил. Казан.гос. ун-та. - Набережные Челны: 2009. – С.

132.

129

Таҳияи моделҳо ва механизмҳои шарикии давлат ва бахши хусусӣ

ҳангоми гузуронидани муҷаҳҳазгардонии соҳаи кишоварзӣ, интихоби усулҳо

ва воситаҳое ҳассосияти комплекси агросаноатиро ба рушди инноватсионӣ

баланд мебардоранд, ки истифодаи пурраи таъсироти мусбати омилҳои

беруна ва дохилиро барои ҳамоҳанг кардани манфиатҳои давлат, соҳибкорон

ва сармоягузорон рақобатпазирии маҳсулоти истеҳсолшаванда, оид ба

дастгирии методӣ бо назардошти хусусияти истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ

дар ҳар як соҳа таъминоти назариявӣ ва методологиро талаб мекунад.

Шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар тамоми кишварҳои аз ҷиҳати

иқтисодӣ рушдёфта шарти зарурии ташаккули иқтисоди бозаргонӣ арзёбӣ

карда мешавад. Арзиши ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ ҳангоми

таҷдиди иқтисодиёт меафзояд. Дар раванди институтсионаликунонии худ,

шарикии давлат ва бахши хусусӣ хусусияти расмӣ пайдо кард.

Кумитаи сиёсати илмӣ ва техникии Созмони ҳамкории иқтисодӣ ва

рушд (ОЭСР) ҳамкориҳои давлат ва бахши хусусиро дар соҳаи илмӣ -

техникӣ ва инноватсионӣ ҳамчун дилхоҳ барасмиятдарориҳои ҳуқуқӣ дар

давраи муайян муносибатҳои баробарҳуқуқи созишномавӣ байни шахсони

ҳуқуқии бахши давлатӣ ва хусусӣ муайян кардааст.1

Ҳамзамон қайд карда мешавад, ки ҷонибҳо дар раванди қабули қарорҳо

ҳамкорӣ намуда, захираҳои маҳдуд, аз қабили молия, кормандон, таҷҳизот ва

иттилоотро бо мақсади ноил шудан ба ҳадафҳои мушаххас дар соҳаи илм,

технология ва инноватсия сармоягузорӣ мекунанд.

Шарикии давлат бо бахши хусусӣ дар Англия, Фаронса, Олмон, Италия

фаъолона рушд мекунад. Дар ин кишварҳо дар соҳаи сохтмон ва истифодаи

инфрасохтор ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ бартарӣ доранд.

1 Судариков А. Л., Грибовский А. В. Государственно-частные партнерства в сфере науки,

технологий и инноваций: зарубежный опыт // Инновации. 2012. №7 (165).

URL:ttps://cyberleninka.ru/article/n/gosudarstvenno-chastnye-partnerstva-v-sfere-nauki-

tehnologiy-i-innovatsiy-zarubezhnyy-opyt (дата обращения: 12.12.2019).

130

Шарикии инноватсионӣ дар ИМА, Австрия, Ҳолланд ва Австралия дар сатҳи

рушд қарор дорад.1

Тоҷикистон бояд ҳанӯз аз роҳи душвортарини тахассуси иқтисодӣ ва

ҳуқуқии шаклҳои сершумори шарикии давлат ва бахши хусусӣ гузарад. Дар

чунин ҳолат, ба таври ҳуқуқӣ дуруст баҳо додани нақши давлат на танҳо

ҳамчун танзимгари асосӣ, балки ҳамчун намоянда ва ҳимоякунандаи

манфиатҳо ва эҳтиёҷоти ҷомеа муҳим аст. Хусусияти асосии шарикии давлат

бо бахши хусусӣ ҳангоми навсозӣ, иштироки давлат ва тиҷорат дар ҳалқаи

ҳамкории давлат ва бахши хусусӣ барои эҷоди арзиши иловашуда дар

заминаи инноватсионӣ зуҳур мекунад. Дар навбати худ, раванди эҷоди он ба

дараҷаи муайян бо хусусияти азнавтақсимкунии вазифаҳо ва хавфҳо дар

байни шарикони давлатӣ ва хусусӣ муайян карда мешавад. Ғайр аз ин, ҳар як

шарик вазифа ва масъулиятро ба дӯш мегирад, ки ӯ сифат ва самаранокии

баландтаринро таъмин карда метавонад. Маҳз ҳамин, иқтидори синергетикии

шарикӣ ба ҳисоб меравад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Қонун «Дар бораи шарикии давлат ва

бахши хусусӣ» амал мекунад, ки асосҳои ҳуқуқӣ, иқтисодӣ ва ташкилии

шарикии давлат ва бахши хусусӣ, тартиби татбиқи лоиҳаҳои шарикии давлат

ва бахши хусусиро дар соҳаи инфрасохтор ва хизматрасониҳои иҷтимоӣ

муайян мекунад ва манфиатҳои давлат ва бахши хусусиро ҳимоя менамояд.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Шӯро оид ба шарикии давлат ва бахши

хусусӣ таъсис дода шуд, ки мақоми машваратӣ дар назди Ҳукумати

Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоб меравад. Бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии

Тоҷикистон аз 2 июли соли 2013, № 289, Муассисаи давлатии «Маркази

татбиқи лоиҳаҳои шарикии давлат ва бахши хусусӣ» таъсис дода шуд. Бо

қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 июни соли 2013, № 250 ба

1 Гафурова Г.Т. Зарубежный опыт развития механизмов государственно-частного

партнерства // Финансы и кредит. - 2013. - № 48 (576). URL:

https://cyberleninka.ru/article/n/zarubezhnyy-opyt-razvitiya-mehanizmov-gosudarstvenno-

chastnogo-partnerstva-1 (дата обращения: 12.12.2019).

131

сифати мақомоти ваколатдори давлатӣ оид ба шарикии давлат ва бахши

хусусӣ Кумитаи давлатии сармоягузорӣ ва идораи амволи давлатии

Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шуд. Рӯйхати иншооти инфрасохторӣ ва

хизматрасониҳои иҷтимоӣ тасдиқ карда шуд, ки Қонуни Ҷумҳурии

Тоҷикистон «Дар бораи шарикии давлат ва бахши хусусӣ» нисбати онҳо

татбиқ намешавад (бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 4 сентябри

соли 2014, № 581 тасдиқ шудааст).

Бо вуҷуди қабули чораҳои институтсионалӣ, мушкилиҳои зерин дар

соҳаи рушди шарикии давлат ва бахши хусусӣ боқӣ мемонанд:

номукаммалии шаклҳои ҳамкорӣ байни давлат ва бахши хусусӣ

ҳангоми татбиқи лоиҳаҳои ШДБХ;

– ҷолиб набудани муҳит аз ҷумла набудани дастгириҳои аҳамиятнок,

ҳавасмандкунӣ ва кафолатҳо аз ҷониби давлат барои ҷалби захираҳои бахши

хусусӣ дар татбиқи лоиҳаҳои ШДБХ;

заифии механизими маблағгузории муштараки давлатии лоиҳаҳои

шарикии давлат бо бахши хусусӣ;

– огоҳии нокифояи иштирокчиёни ҳамкориҳои давлат бо бахши хусусӣ

роҷеъ ба механизм ва шаклҳои алоҳидаи он, амалияи татбиқи онҳо ва

натиҷаҳои имконпазири иҷтимоию иқтисодӣ;

нерӯи заифи кадрии Раёсати давлатии «Маркази татбиқи лоиҳаҳои

ШДБХ» дар таҳия, пешниҳод ва татбиқи лоиҳаҳо, аз ҷумла ҷалби маблағи

бахши хусусӣ;

– набудани мутахассисони омодашудаи баландихтисос дар соҳаи

ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ, ки қодиранд лоиҳаҳои эҳтимолиро

омода ва ҳамроҳӣ кунанд;

маҳдудияти захираҳо, аз ҷумла захираҳои молиявӣ ва инсонӣ барои

рушди институтсионалии сохторҳо, ба монанди Раёсати давлатии «Маркази

татбиқи лоиҳаҳои ШДБХ» ва ташкилотҳо;

– фармоишгарон (мақомоти иҷроияи марказӣ ва маҳаллии ҳокимияти

132

давлатӣ);

– маҳдудияти манбаъҳои маблағгузории иловагии (ғайрибуҷавии)

дарозмуддати лоиҳаҳои ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ;

мавҷуд набудани равишҳои дақиқ ва ҳаммаъно дар ҳамгироии

шартномаҳои консессионӣ дар ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ;

– набудани шакл ва тартиби баҳисобгирӣ, инчунин нишондиҳандаҳо ва

низоми мониторинги лоиҳаҳои ҳамкориҳои давлат бо бахши хусусӣ;

– набудани ташаббус аз ҷониби ташкилотҳо - фармоишгарон (мақомоти

марказӣ ва маҳаллии ҳокимияти давлатӣ) дар татбиқи лоиҳаҳо тавассути

механизми ҳамкориҳои давлат бо бахши хусусӣ, бахусус дар соҳаҳои

иҷтимоӣ;

мавҷудияти хавфҳо, аз ҷумла хавфҳои иқтисодӣ ва сиёсӣ, аз қабили

зуд-зуд тағйир додани сиёсати тарифӣ ва / ё хазинавии давлат, тағйирот дар

роҳбарияти ташкилотҳо - фармоишгарон ва гуруҳҳои онҳо ва дигар хатарҳои

манфӣ, ки ба бахши хусусӣ таъсири манфӣ мерасонанд;

тараққӣ накардани бозори дарозмуддати сармоягузорӣ.

Афзалиятҳои асосӣ дар рушди шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар

Ҷумҳурии Тоҷикистон аз инҳо иборатанд:

такмили заминаи қонунгузории ҳамкориҳои бахшҳои давлативу

хусусӣ дар асоси мутобиқгардонии таҷрибаи ҷаҳонӣ дар истифодаи усулҳо ва

воситаҳои ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ, истифодаи шаклҳо ва

механизмҳои пешрафтаи ҳамкориҳои давлат ва бахши хусусӣ дар татбиқи

лоиҳаҳои ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ;

фароҳам овардани муҳити мусоид, аз ҷумла низоми дастгирии

назаррас, ҳавасмандкунӣ ва кафолатҳо барои ҷалби захираҳои бахши хусусӣ

дар татбиқи лоиҳаҳои ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ;

ба роҳ мондани муколамаи давлат ва бахши хусусӣ байни

иштирокчиёни раванди ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ барои

мубодилаи афкор ва ташаккули муносибати ягона ба мушкилиҳои

133

ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ;

– таҳияи барномаҳои соҳавӣ ва ҳудудии рушди ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ.

Вазифаҳо ва самтҳои асосии фаъолият барои ноил гардидан ба

афзалиятҳои асосӣ:

таҳияи барномаҳои ҳудудӣ ва соҳавии рушди шарики давлат бо бахши

хусусӣ, ки ҳадафҳо ва вазифаҳои рушди онро пешбинӣ мекунад;

– такмилдиҳии заминаи меъёрию ҳуқуқӣ дар соҳаи шарикии бахшҳои

давлативу хусусӣ, аз ҷумла оид ба масъалаҳои ҳамкориҳои байни шарикони

ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ ва ҳамгироии Қонун «Дар бораи

консессияҳо» дар Қонун «Дар бораи ҳамкориҳои давлат бо бахши хусусӣ»;

баланд бардоштани иқтидори кадрии Раёсати давлатии «Маркази

татбиқи лоиҳаҳои ШДБХ» дар самти таҳия, таъмин ва татбиқи

бомуваффақияти лоиҳаҳои шарикии давлат бо бахши хусусӣ;

– арзёбии мунтазами фаъолияти Раёсати давлатии «Маркази татбиқи

лоиҳаҳои ШДБХ» бо мақсади такмили фаъолияти кормандони марказ;

рушди базаи меъёрию ҳуқуқие, ки барориш ва гардиши коғазҳои

қиматнокро дар лоиҳаҳои ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ ба танзим

медарорад;

– андешидани тадбирҳо, аз ҷумла таҳияи ислоҳот дар қонунгузорӣ оид

ба фароҳам овардани шароити мусоид барои бахши хусусӣ дар лоиҳаҳои

шарикиҳои бахшҳои давлативу хусусӣ, аз ҷумла дастгирӣ, ҳавасмандгардонӣ,

кафолатҳо ва маблағгузории муштараки лоиҳаҳои ҳамкориҳои давлат бо

бахши хусусӣ аз ҷониби давлат.

Стратегияи рушди миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи то соли

2030 яке аз самтҳои асосии он амнияти озуқаворӣ муайян карда шудааст.1

1 Национальная стратегия развития Республики Таджикистан на период до 2030 года. –

Душанбе: 2016.

134

Афзалияти умумӣ дар рушди бахши воқеии иқтисодиёт саҳми муассир

дар таъмини амнияти энергетикӣ ва озуқавории кишвар, рушди иқтидори

коммуникатсионии кишвар, баланд бардоштани рақобатпазирии иқтисодиёти

миллӣ ва таҳкими суботи иҷтимоӣ тавассути рушди ҳамаҷонибаи иқтидори

захираҳои табиии кишвар, аз ҷумла идоракунии ҳамаҷонибаи захираҳои об,

ҳавасмандгардонии рушди устувори соҳаҳо, муҷаҳҳазгардонӣ ва

диверсификатсияи онҳо ба ҳисоб меравад, ки истифодаи технологияҳои

инноватсиониро пешбинӣ мекунад.

Рушди бозори дохилии маҳсулоти озуқавории истеҳсоли худӣ рушди

дигар соҳаҳоро таъмин менамояд. Бояд қайд кард, ки дар шароити ворид

шудани Тоҷикистон ба СУС, истеҳсолкунандагони ватании кишоварзӣ дар

бозори дохилӣ бояд бо истеҳсолкунандагони хориҷӣ рақобат кунанд ва аз ин

рӯ суръати муҷаҳхазгардонии соҳаи кишоварзиро баланд бардоштан зарур

аст.

Дар кишварҳои дорои ҳамкориҳои рушдкардаи бахшҳои давлативу

хусусӣ, равандҳои муҷаҳҳазгардонӣ дар тамоми ҳалқаҳои озуқаворӣ ба таври

маҷмӯӣ амалӣ мегардад ва аз ин рӯ маҳсулот ба бозорҳои ҷаҳонӣ, аз ҷумла ба

бозори Россия бо нархҳои пасттар расонида мешавад. Сатҳи даромаднокӣ ва

ҳосилнокии меҳнат дар истеҳсоли маҳсулоти кишоварзии ватанӣ дар муқоиса

бо кишварҳои аз ҷиҳати иқтисодӣ рушдёфта паст боқӣ мемонад.1

Ғайр аз ин, қисми муҳими иқтисодиёти миллӣ рушди соҳаи кишоварзӣ

мебошад, ки дар он вазифаи асосии давлат ташкил ва ҳавасмандкунии

инноватсия дар соҳаи кишоварзии иқтисодиёт эътироф карда мешавад.

Маълум аст, ки дар шароити дар айни замон ба амаломада, соҳаи кишоварзӣ

ва субъектҳои соҳибкорӣ наметавонанд аз ҳисоби имконоти худ ҳалли

масъалаи мазкурро таъмин намоянд. Ҳамкории фаъолонаи сармояи давлатӣ

1 Наумкин А.В. Государственно-частное партнерство в сельском хозяйстве: формы,

модели, механизмы: диссертация доктора экономических наук: 08.00.05. ГНУ

"Всероссийский научно-исследовательский институт экономики, труда и управления в

сельском хозяйстве". – М.: 2012. – С. 137.

135

ва хусусӣ дар принсипҳои шарикии давлат ва бахши хусусӣ метавонад ҳалли

оптималӣ бошад.

Аз ин рӯ, зарурати таҳияи як қатор чорабиниҳо оид ба такмил додани

истифодаи механизми шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар соҳаи кишоварзӣ

дар Ҷумҳурии Тоҷикистон зоҳир мегардад.

Солҳои охир, дар заминаи тавсеаи таваҷҷӯҳи ҷамъиятӣ ва илмӣ ба

падидаи шарики давлат бо бахши хусусӣ, шумораи зиёди корҳои таҳқиқотӣ

пайдо шуданд, ки самаранокӣ ва дурнамои истифодаи механизми

ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ дар доираи васеи соҳаҳо, аз ҷумла

дар соҳаи кишоварзиро таҳлил мекунанд. Бо вуҷуди ин, масъалаҳои зиёдео то

ҳол омӯхта нашудаанд.

Азбаски соҳаи кишоварзӣ аз маблағгузории нокофии тадқиқоти илмӣ

ва таъсири омилҳои беруна танқисӣ мекашад, истифодаи механизми

ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ хавфро барои шарикони алоҳидаи

хусусӣ коҳиш медиҳад ва ҳамзамон барои мутобиқ кардан ва паҳн сохтани

натиҷаҳои нави таҳқиқот ё донишҳо ва технологияҳои мавҷуда кӯмак

мерасонад.

Бо вуҷуди он ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон таърихи тӯлонии татбиқи

лоиҳаҳои ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ вуҷуд надорад, таҷрибаи

мусбии шарикӣ байни давлат ва тиҷорат дар як қатор бахшҳои иқтисодиёт, аз

ҷумла дар соҳаи соҳибкории хурду миёна мавҷуд аст.

Дар механизми ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ доираи васеи

шаклҳои ташкилӣ - ҳуқуқии ташкилотҳои давлатӣ иштирок мекунанд

(муассисаҳои давлатӣ; корхонаҳои воҳиди давлатӣ; шарикии ғайритиҷоратӣ;

ташкилотҳои ғайритиҷоратӣ; фондҳо). Ҳамзамон бояд қайд кард, ки

институтҳои рушди шарикии давлат ва бахши хусусӣ (корхонаҳои давлатӣ,

минтақаҳои озоди иқтисодӣ, паркҳои технологӣ ва ғайра), ки то имрӯз дар

Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шудаанд, ба таври систематикӣ ҷалб

карда нашудаанд.

136

Дастгоҳҳои ташаккули низоми инноватсигонии хоҷагии қишлоқ ва

рушди ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ бояд дар ояндаи наздик

платформаҳои технологӣ ҳамчун шакли нисбатан муосиртари шарикии

давлат бо бахши хусусӣ гардад, ки ба ҳамоҳангсозии афзалиятҳои сиёсати

илмӣ ва техникии рушди соҳаи кишоварзӣ ва коркарди саноат дар байни

тиҷорат, илм ва маориф бо мақсади баланд бардоштани рақобат, дар соҳаи

кишоварзӣ дар маҷмӯъ ҳудудҳои алоҳида, комплексҳо ва ташкилотҳо

(масалан, платформаи технологии "Tech Саноати хӯрокворӣ ва коркарди

кишоварзӣ - маҳсулоти солим барои ғизо») нигаронгида шудааст.

Шакли нисбатан афзалиятноки татбиқи механизми шарикии бахшҳои

давлативу хусусӣ дар таҷрибаи хориҷӣ шакли шартномавии шарики давлат

бо бахши хусусӣ ба ҳисоб меравад ва намудҳои мушаххаси он шартномаҳои

сармоягузорӣ ва консессионӣ мебошанд, ки бо мавҷудияти заминаи хуб

таҳияшудаи қонунгузорӣ ва механизми шаффофи ҳамкориҳои тарафҳо

вобастаанд.

Дар таҷрибаи хориҷӣ татбиқи лоиҳаҳои калони ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ асосан дар шакли истифодаи фондҳои сармоягузорӣ ва

дигар манбаҳои маблағгузории лоиҳаҳои бузурги сармоягузорӣ, ки ба

самтҳои асосии рушди стратегӣ мувофиқат мекунанд, сурат мегирад.

Шарикии давлат бо бахши хусусӣ ҳамчун механизми ҳамкориҳои давлат

ва ҷомеаи соҳибкорӣ таваҷҷӯҳи махсусро барои ҳалли самараноки

мушкилоти давлатӣ бо буҷаи маҳдуд, муттаҳидсозии захираҳо ва тақсими

хавфҳо байни давлат ва бахши хусусӣ тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон

«Дар бораи шарикии давлат ва бахши хусусӣ» талаб мекунад. Ҳадафи асосии

ин ҳамкорӣ ҷалби сармоягузории хусусӣ ба иқтисодиёт, таъмини дастрасӣ ба

инфрасохтор ва беҳтар кардани сифати хизматрасонӣ мебошад. Механизми

шарикии бахшҳои давлативу хусусӣ инчунин василаи рушд ва таҳкими нерӯи

инсонӣ дар бахшҳои давлатӣ ва хусусӣ мебошад. Шарикии давлат ва бахши

хусусӣ дар раванди рушд метавонад дар татбиқи нақшаҳо ва барномаҳои

137

стратегӣ нақши муҳим дошта бошад. Шарикии воқеӣ ва пурраи ҳамаи

ҷонибҳои манфиатдор дар лоиҳаҳои рушд метавонад сатҳи коррупсияро

коҳиш диҳад ва самаранокии захираҳои сармоягузоришудаи ҳам сохторҳои

давлатӣ ва ҳам хусусиро афзоиш диҳад.

Арзёбии самаранокӣ барои шарикон яксон нест ва барои ҳар яки онҳо

гуногун аст. Аз ин рӯ, интихоби шаклҳо ва шартҳои татбиқи муносибатҳои

мутақобилан судманд, ташаккули ҳадафҳо ва вазифаҳои лоиҳаи мушаххаси

ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ бояд ҳам аз тарафи давлат ва ҳам аз

тарафи бахши хусусӣ объективона ва шаффоф асоснок карда шавад.

Шаклҳои гуногуни зуҳури шарикиҳои давлат бо бахши хусусӣ вуҷуд

доранд:

- корхонаҳои давлатӣ ва хусусӣ;

- шартномаҳои (қарордодҳои) консессионӣ;

- созишнома оид ба тақсими маҳсулот (СРП);

- шартномаҳое, ки аз ҷониби давлат ба бахши хусусӣ пешниҳод

шудаанд;

- муносибатҳои иҷоравӣ;

- минтақаҳои махсуси иқтисодӣ;

- лоиҳаҳое, ки дар онҳо ба сармоягузорони хусусӣ ҳангоми истифодаи

замин, инфрасохтор ва ғайра имтиёзҳои андозӣ ва гумрукӣ дода мешавад.

Аз замони таъсиси Маркази шарикии бахшҳои давлативу хусусӣ то

имрӯз дар самти таҳияи заминаи ҳуқуқии ҳамкориҳои бахшҳои давлативу

хусусӣ корҳои зерин анҷом дода шудаанд:

асосноккунии техникӣ - иқтисодии рӯйхати иншооти

инфрасохторӣ ва хизматрасониҳои иҷтимоӣ, ки тавассути ҳамкории бахшҳои

давлативу хусусӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон татбиқ карда мешаванд;

аз тарафи Кумитаи давлатии сармоягузорӣ ва идораи амволи

давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳия ва тасдиқи тавсияҳои зерини

хусусияти машваратидошта:

138

а) оид ба таҳия ва татбиқи лоиҳаҳои ШДБХ;

б) оид ба таҳияи асосноккунии техникию иқтисодии лоиҳаҳои шарикӣ;

в) дар бораи таъсис, таркиб ва фаъолияти Комиссия оид ба арзёбии

пешниҳодҳои тендерӣ;

г) таҳияи методологияи муайян ва гуруҳбандии лоиҳаҳои ШДБХ;

г) таҳияи шакли пешниҳоди аввалияи лоиҳа.

д) таҳияи шакли ибтидоии пешниҳоди лоиҳаҳо.

Умуман, тадбирҳои мазкур ба рушди таҳияи заминаи меъёрӣ - ҳуқуқӣ,

фароҳам овардани шароит барои ҷалби сармояи хусусӣ дар соҳаҳои гуногун

ва соҳаҳои иқтисодиёт тавассути истифодаи шароити мусоид, ҳам барои

давлат ҳам ҷомеа ва ҳам соҳибкорон нигаронида шудаанд.

Дар кишвар барои истифодаи самарабахши механизми ҳамкориҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ дар маҷмӯъ ва бахусус дар соҳаи хизматрасонӣ

шароити зарурӣ фароҳам оварда шудааст, ки барои ҳарду шарик афзалият

дорад. Дар ин ҷо бояд нақши Раёсати таъсисёфтаи давлатии «Маркази

татбиқи лоиҳаҳои шарикии давлат ва бахши хусусӣ» (Раёсати давлатии

«Маркази ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ») қайд карда шавад.

Таҳлили фаъолияти Раёсати давлатии «Маркази шарикиҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ» оғоз аз 2.07.2013 мақоми ваколатдори ҳамкориҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ ба ҳисоб меравад. Дар назди Раёсати давлатии

«Маркази шарикиҳои бахшҳои давлативу хусусӣ» Шӯро оид ба шарикии

давлат ва бахши хусусӣ таъсис дода шуд.

Ҳамин тариқ, мувофиқи мақсад ва вазифаҳо метавон хулосаҳои зерин

баровард:

Шарикии бахшҳои давлативу хусусӣ - ин иттифоқи стратегӣ,

институтсионалӣ ва ташкилии байни давлат ва бахши хусусӣ барои татбиқи

лоиҳаҳои аз ҷиҳати иҷтимоӣ муҳим бо хароҷот ва хатарҳои камтарин

эътироф мешавад, ба шарте ки хидматҳои баландсифат расонида шаванд;

139

Шарикии бахшҳои давлативу хусусӣ як қатор вазифаҳоро иҷро

мекунанд, ки асоситарини онҳо қонеъ намудани ниёзҳои бахши давлатӣ

ҳангоми истифода ё аз худ намудани захираҳои тиҷорати хусусӣ, нигоҳ

доштани мақомоти давлатӣ, хидматрасонӣ дар якҷоягӣ бо бахши хусусӣ ва

ноил шудан ба ҳадафҳои муштарак мебошанд;

Принсипи шарикии бахшҳои давлативу хусусӣ пешбинӣ менамояд, ки

давлат ба кадом хизматрасонӣ ва инфрасохтор ниёз дорад ва бахши хусусӣ

бошад пешниҳодҳоеро ироа мекунад, ки бояд ба шартҳои ҷудонамудаи

давлат мувофиқат кунанд. Дар идома, тамоми механизми шарикиҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ ташаккул меёбад;

Механизми шарикиҳои бахшҳои давлативу хусусӣ метавонад на танҳо

дар татбиқи лоиҳаҳои аз ҷиҳати иҷтимоӣ муҳим, балки барои рушди соҳаҳои

тандурустӣ, маориф, бахши иҷтимоӣ, тарбияи ҷисмонӣ ва варзиш, туризм,

инфрасохтори нақлиёт ва дигар шаклҳо низ татбиқ карда шавад. Инчунин ба

тартиби пешниҳоди замин ҳангоми амалисозии лоиҳаҳои ҳамкориҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ низ тағйирот ворид карда мешавад.

Истифодаи васеъи воситаҳои сармоягузорӣ барои рушди шарикиҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ дар Тоҷикистон, ки ба рушди идоракунии давлатӣ

ва тавсеаи имкониятҳои молиявӣ барои муҷаҳхазгардонии соҳаи кишоварзӣ

мусоидат мекунад, шакли ояндадори афзалиятноки ҳамкориҳои давлат ва

бахши хусусӣ мебошад. Самаранокии татбиқ ва фаъолияти шарикиҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ бештар аз шароите вобаста аст, ки дар

иқтисодиёти миллӣ ба вуқӯъ меояд ва бо дарназардошти систематизатсия ва

мушаххаскунӣ омӯзиши махсусро тақозо мекунад.

Гузариш ба ташаккули иқтисодиёти инноватсионӣ асосан ба такмил

додани ҳамкориҳои давлат ва тиҷорати хусусӣ, дар заминаи татбиқи шарикӣ

ва ҳуқуқҳои баробар дар соҳаҳои гуногун ва бахшҳои иқтисодиёт асос

ёфтааст. Бо дарназардошти ин, мо асосноккунӣ ва васеъ намудани самтҳо ва

воситаҳои асосии ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусиро дар соҳаи

140

кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон мувофиқи мақсад мешуморем.

Барои рушди самтҳои мазкур, мо хулоса мебарорем, ки онҳо бояд ба

ташаккули муносибатҳои созанда, дарозмуддат ва мутақобилан судманд

байни давлат ва тиҷорати хусусӣ бо мақсади ҳалли мушкилоти иҷтимоӣ ва

иқтисодӣ мусоидат намоянд.

Бояд қайд кард, ки бо васеъ намудани самтҳо, мо таҷрибаи хориҷиро

истифода мебарем ва зинаҳои соҳаҳои истифодабарӣ, механизми татбиқи

воситаҳои сармоягузорӣ ва рушди шарикиҳои бахшҳои давлативу хусусӣ дар

бахши кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҷудо мекунем. Ҳамзамон, бояд

мушоҳида кард, ки густариши самтҳо ва василаҳои ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ дар Стратегияи Миллии Рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон

лоиҳаҳои аз ҷиҳати иҷтимоӣ муҳим дар давраи то соли 2030 ба нақша

гирифта шудаанд. Ба ақидаи мо, дар Ҷумҳурии Тоҷикистон тавсияҳои илмӣ

оид ба ташаккули самтҳо ва воситаҳои шарикии давлат ва бахши хусусӣ бо

роҳи муайян кардани моделҳо, шаклҳо ва механизмҳои самараноки

ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ, такмили дастгирии ҳуқуқӣ, яъне

мубориза бо фасод дар ин соҳа бо истифода аз усули озмоишӣ ва хатогиҳо

қабул ва дар ин асос муносибатҳои байни давлат ва тиҷорати хусусӣ ба

танзим дароварда шаванд. Танҳо дар заминаи ин ва татбиқи лоиҳаҳои

ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ, он ба як муассисаи муассири

ҳуқуқие табдил хоҳад ёфт, ки рушди иқтисодиро дар тамоми соҳаҳои

иқтисод, алахусус дар соҳаи кишоварзӣ таъмин менамояд.

Ҳамин тариқ, истифодаи механизмҳои ташкилии ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ як марҳилаи оғозӣ ба рушди сатҳи нави муносибатҳои

байни давлат ва соҳибкорӣ дар соҳаи кишоварзӣ ба ҳисоб меравад, ки имкон

медиҳад тарафҳои пурқуввати шарикони давлат ва соҳибкорӣ барои ба даст

овардани самараи баланд, сафарбар кардани захираҳо ва сармоягузорӣ дар

ҳалли масъалаҳои афзалиятнок, татбиқи лоиҳаҳои инноватсионӣ ва кам

кардани хавф истифода бурда шавад.

141

БОБИ 3. МЕХАНИЗМИ МОЛИЯВИИ ТАНЗИМИ ДАВЛАТӢ ВА

ДАСТГИРИИ РУШДИ ХОҶАГИИ ҚИШЛОҚ

3.1. Механизми молиявии танзими давлатии хоҷагии қишлоқ дар

шароити бозор

Рушди хоҷагии қишлоқ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон аҳамияти муҳими

иҷтимоӣ ва иқтисодӣ дошта дар таъминоти шуғл ва некуаҳволии мардуми

кишвар нақши калидиро мебозад. Дар баробари ин ноил гардидан ба ҳадафи

сеюми стратегии мамлакат амнияти озуқаворӣ бе таъмини рушди устувори

кишоварзӣ ғайри имкон мебошад. Аммо вазъи муосири рушди хоҷагии

қишлоқи Ҷумҳурии Тоҷикистон нишон медиҳад, ки бе дастгирии давлати ва

мукаммалгардонии механизми танзими давлатии бахши кишоварзӣ ноил

гардидан ба рушди устувори иқтисодӣ дар соҳа ва баланд бардоштани

маҳсулоти кишоварзии кишвар дар бозорҳои ватанӣ ва хориҷӣ ғайриимкон

аст. Дар танзими давалтии хоҷагии қишлоқ нақши махсусро танзими

молиявӣ ишғол менамояд, ки дар дар бисёр кишварҳои дунё ҳамчун фишанги

муҳими рушди хоҷагии қислоқ истифода карда мешавад. Аммо таҳлилҳо

нишон медиҳад, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон нақши танзими молиявии

хоҷагии қишлоқ дар рушди соҳа назаррас набуда мукаммалгардонии он

таҳқиқотҳои алоҳидаро тақозо менамояд. Ин пеш аз ҳама ба он алоқаманд

аст, дастгирии молияви бахши кишоварзимрудар муқоиса ба даслатҳои ғарб

нокифоя аст. Аз назарӣ мо визоми низоми дастгирии давлатии молиявӣ дар

соҳаи кишоварзӣ бояд маҷмӯӣ бошад. Он метавонад як қатор зернизомҳоро

аз қабили таъминоти меъёрӣ – ҳуқуқии рушди соҳа, амалисозии кукумаки

молиявӣ-қарзӣ ва моддӣ – техникии бахши кишоварзӣ; рушди кооператсия ва

ҳамгироии корхонаҳои соҳа бо корхонаҳои коркард, ҳавасмандгардонии

соҳибкории хурду миёна ва калон ва ғ.-ро дар бар гирад. Қайд кардан зарур

аст, ки дастгирии давлатии соҳаи кишоварзӣ ба як қатор принсипҳо асос

142

мегирад, онҳо дар расми 8 оварда шудаанд.

Расми 8 - Принсипҳои дастгирии давлатии молиявии соҳаи

кишоварзӣ

Давлат ҳамеша дар рушди хоҷагии қишлоқ бнтараф намуда ба воситаи

фишангҳои гуногуни молиявӣ ба дараҷаи рушди он таъсир мерасонад.

Дастгирии давлатӣ – ин қисми ҷудонопазири танзими давлатии бахши

кишоварзӣ ба ҳисоб меравад 1 . Ҳангои баррасии масъалаҳои танзими

молиявии давлатии хоҷагии қишлоқ дар адабиёти иқтисодӣ бештар

мафҳумҳое «танзими давлатӣ», «дастгирии молиявӣ», «танзими давлатии

иқтисодӣ», «низоми дастгирии буҷетӣ», «кумаки давлатӣ ба соҳа» ва

ғайраҳоро истифода карда мешаванд 2 . Ин мафҳумҳо дар баъзе адабиёти

иқтисодӣ ҳамчун мафҳумҳои ҳаммаъно арзёбӣ карда мешаванд, гарчанде, ки

истилоҳҳоти мазкур якхела нестанд. Бисёре аз муаллифон низоми дастгирии

давлатиро танҳо ба дастгирии молиявӣ ва буҷетӣ нисбат медиҳанд. Бо чунин

ақида розӣ шудан мумкин нест, ки дастгирии давлатӣ - ин маҷмӯи фишангу

1 Пошкус Б. И. Обеспечить поддержку сельского хозяйства. // Экономика сельского

хозяйства России. - 2009. - № 4. - С. 17-25. 2 Шкарупа Е.А. Направления финансовой поддержки малых форм бизнеса в сельском

хозяйстве // Предпринимательство. - М.: УЭкС, 2011. - № 4 (28). – С. 65.

Од

ил

он

а т

аќ

сим

нам

уд

ан

и

маб

лаѓњ

ои

буљ

ави

бай

ни

су

бъ

екто

ни

со

ња

Таъ

ми

ни

сам

ар

ан

ок

ии

бал

ан

ди

и

сти

фо

даи

маб

лаѓњ

ои

љ

уд

ога

рд

ид

а

Муво

фи

ќга

рд

он

ии

ни

зом

и

чо

рањо

и д

аст

гир

ии

давл

атї

ба

та

ѓёи

рёб

ии

шар

ои

ти

бо

зор

Ист

иф

од

аб

ар

ии

тан

осу

би

яти

о

пти

мал

ии

во

ситањо

и т

ан

зим

и

муст

аќ

им

ва ѓ

ай

ри

муст

аќ

им

Љу

до

сози

и ф

ази

фа

њо

и

даст

гир

ии

давл

атї

дар

сатњи

ум

ум

иљ

ум

њур

иявї

ва м

ањал

лї

ПРИНСИПЊОИ ДАСТГИРИИ ДАВЛАТИИ РУШДИ ХОЉАГИИ ЌИШЛОЌ

Таъ

ми

ни

хусу

сияти

бар

но

мавї

ва м

аќ

сад

но

ки

даст

гир

ии

д

авл

атї

143

воситаҳои маблағгузорӣ аз ҳисоби буҷети давлатӣ мебошад. Илова ба

пардохтҳои буҷавӣ ва молиявӣ, давлат барои фароҳам овардани шароити

мусоид барои фаъолияти истеҳсолкунандагони ватанӣ метавонад чораҳои

гуногуни ташкилию иқтисодиро аз қабили таҷдиди қарз, пешниҳоди

имтиёзҳои андозӣ ва ғайра амалӣ намояд1.

Зарурати дастгирии давалтии соҳаи кишоварзӣ ба як қатор сабабҳо

асоснок карда мешаванд, ки он пеш ах ҳама ба хусусияти хос ва вижагиҳои

соҳа аз қабили вобастагӣ аз омилҳои табиӣ, кор бо объектҳои биологӣ ва

ғайра алоқаманд аст2. Ин омлилҳо сабаб гардидаанд, ки хоҷагии қишлоқ дар

муқоиса ба дигар бахшҳои иқтисодиёти кишвар, танҳо дар асоси принсипҳои

механизми бозорӣ фаъолият намуда наметавонад ва ин принсипҳо барои

таъмини самаранокии бахши кишоварзӣ ва маҳсулнокии баланди соҳа қодир

нестанд. Дар баробари ин такя намудан танҳо ба механизмҳои бозории

танзими бахши кишоварзӣ метавонад ба харобшавӣ вазъ дар соҳа ва аз даст

додани истиқлолияти озуқавории кишвар оварда расонад. Дар баъзе ҳолатҳо

хороҷоти зиёди истеҳсолӣ, даромаднокии паст ки ба ноустувории сатҳи

нархҳо ба маҳсулоти кишоварзӣ алоқаманд аст хатари воқеии мавҷудияти

иқтисодиёти аграрӣ ба шумор меравад. Шиносои бо вазъи имрӯзаи бахши

кишоварзӣ нишон медиҳад, ки даромаднокии соҳаи кишоварзӣ ниҳоят паст

буда ҳаҷми истеҳсолоти маҳсулоти кишоварзӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба

ҳар як шаҳрванд 2889,4 сомонӣ ва ҳар як хоҷагии деҳқонӣ 152,723 ҳаз

сомониро ташкил дод (ниг.: ҷадвали 7). Бо чунин нишондиҳанда ноил

гардидан ба рушди устувори хоҷагии қишлоқ имконнопазир аст.

Ҷадвали 7 - Нишондиҳандаҳои асосии рушди кишоварзӣ дар Ҷумҳурии

Тоҷикистон

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2018/

2017

Маҳсулоти 20358,5 21197,3 21862,8 23008,3 24576,0 26370,4 129,53

1 Государственная поддержка и механизмы ее реализации в АПК. – М.: Восход-А,

2008. – 224 с. 2 Карпенко Г. Эффективность господдержки АПК через меры «зеленой корзины» //

АПК: экономика, управление, 2011. №1. С. 54-59.

144

умуми

кишоварзӣ,

млн.

сомонӣ

миқдори

хоҷагиҳои

деҳқонӣ,

адад,–

87594 108035 123379 145107 164631 172668 197,12

ҳаҷми

маҳсулоти

умумии

кишоварзӣ

ба сари

аҳолӣ,

сомонӣ 2494,6 2537,9 2556,7 2631,7 2751,7 2889,4

115,83

маҳсулоти

умумии

кишоварзӣ

ба ҳар як

хоҷагии

деҳқонӣ

232,42 196,208 177,2 158,56 149,28 152,72

65,7 Сарчашма: Омори солонаи Ҷумҳурии Тоҷикистон. Агентии омори назди Президенти

Ҷумҳурии Тоҷикистон. – Душанбе: 2019. - С. 280.

Дар баробари кам будани ҳаҷми истеҳсолоти маҳсулоти кишоварзӣ ба

сари аҳолӣ қайд кардан зарур аст, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон солҳои охир

бодлесшавии заминҳои кишоварзӣ ё шуршавии заминҳои баъзе минтақаҳо

низ ба чашм мерасад, ки ин агар аз як тараф ба камшавии ҳосилнокии

заминҳо таъсир расонад аз тарафи дигар ба сатҳи даромади аҳолиии деҳот

тақсири манфӣ хоҳад расонид. Ҳамин тавр рушди нокифояи иқтисодиёти

кишоварзӣ ба некуаҳволии аҳолии минтақаҳои деҳот ва таъминоти шуғл

таъсири манфӣ мерасонад, ки ин дар навбати худ коркарди равиши нави

мукаммалгардонии механизми молиявии дастгирии давлатии бахши

кишоварзиро тақозо менамояд.

Механизми ташкилӣ- иқтисодии дастгирии давлатӣ ҳамчун як зернизоми

муҳимтарини низоми ягонаи танзими давлатии соҳаи кишоварзӣ ба шумор рафта

дар асоси принсипҳои зерин ташаккул меёбад:

145

• таъмин намудани кифоягии маблағҳои ҷудошудаи буҷетӣ барои ҳалли

масъалаҳои икшоварзӣ ва иҷрои бечунучарои нишондиҳандаҳои

банақшагирифтаи сармоягузории буҷетӣ ба рушди соҳа;

• саривақт расонидани дастгирии давлатӣ ва мусоидат дар ҳалли

мушкилиҳои мубрами рушди соҳаи кишоварзӣ;

• баланд бардоштани фаъолнокии чораҳои дастгирӣ соҳаи кишоварзӣ

баҳри пешгирии ҳолатҳои буҳронӣ дар соҳа ва бесуботӣ дар бозори фуруши

маҳсулоти кишоварзӣ;

• таъмини мақсаднокии дастгирии давлатӣ, афзалиятнокӣ дар тақсимоти

маблағҳои буҷавӣ, ки барои дастгирии бахши аграрии иқтисодиёт равона карда

шудаанд;

• дастгирии буҷетии суроғавии субъектони хоҷагидорӣ дар бахши

кишоварзӣ;

• дасрасии дастгирии давлатӣ барои истеҳсолкунандагони кишоварзӣ аз

сохторҳои гуногуни иқтисодӣ;

• таъмини шаффофият ҳангоми банақшагирии ҳаҷми дастгирӣ, тақсими

маблағҳои буҷавӣ, истифодаи онҳо, баҳисобгирӣ ва назорат;

• таъмини хусусияти чандирии дастгирии давалтӣ, яъне баҳисобгирӣ ва

аксуламали саривақтӣ ба тағйирёбии вазъ дар бозори маҳсулоти озуқаворӣ;

• баҳисобгирии хусусиятҳои минтақавӣ ҳангоми ташаккули фазои ягонаи

бозории кишвар, инчунин ҳангоми маблағгузории барномаҳои мақсаднок;

• таъмини шаффофияти механизмҳои дастгирӣ, ҳам аз рӯи ҳаракати

маблағҳои буҷетӣ ва ҳам аз рӯи меъёрҳои таъмини он;

• назорати саривақтӣ, истифодаи мақсаднок ва самарабахшии дастгирии

давлатӣ1.

Механизми дастгирии давлатӣ метавонад шаклҳои гуногуни таъминоти

моддӣ ва молиявии рушди бахши кишоварзиро аз қабили дастгирии мустақим

1 Сёмин, А. Н. О совершенствовании механизма государственной поддержки

сельскохозяйственных // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих

предприятий. – 2009. – № 11. – С. 5–7.

146

(субсидия), ғайримустақим (андозбандии имтиёзнок ва ғайра), бевосита ва

бавоситаи давлатии истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзиро дар бар

гирад1. Вобастагии мутаносиби шаклҳои дастгирии мазкур ба механизм субот ва

самаранокии иловагӣ мебахшад.

Шаклҳои дастгирии давлатии бахши аграрии иқтисодиёт бояд шароити

мусоиди ташкилӣ - иқтисодиро барои фаъолияти истеҳсолкунандагони ватанӣ, аз

ҷумла шароит оид ба истифодаи самарабахши воситаҳои аз буҷа ҷудошуда, қарз

ва дигар маблағҳои молиявӣ фароҳам орад, зеро ҳолати буҳронӣ ва хатарзои

ташкилотҳои кишоварзии зиёде ба онҳо иҷоза намедиҳад, ки аз воситаҳои

дастгирии буҷавӣ истифода баранд. Чи тавре ки дар боло қайд кардем, дастгирии

давлатӣ аз тарафи мо, аз рӯи се навъи асосӣ баррасӣ мешавад: мустақим

(пардохтҳои мустақими буҷавӣ); ғайримустақим (маблағҳои буҷавӣ хусусияти

ҳавасмандкунӣ доранд); бавосита (тавассути фаъолияти ташкилӣ - иқтисодӣ, ки

аксар вақт мустақиман ба бахши кишоварзии иқтисодиёт алоқаманд нестанд)

(ниг.: расми 9).

Расми 9 - Шаклҳои дастгирии давлатии бахши кишоварзӣ

1 Шкарупа Е.А. Направления финансовой поддержки малых форм бизнеса в сельском

хозяйстве // Предпринимательство. - М.: УЭкС, 2011. - № 4 (28). - С. 65.

ШАКЛЊОИ ДАСТГИРИИ ДАВЛАТИИ БАХШИ КИШОВАРЗЇ

МУСТАЌИМ БЕВОСИТА ЃАЙРИ МУСТАЌИМ

-субсидия барои истеҳсоли

маҳсулоти кишоварзӣ ва

захираҳои моддию техникӣ; -

маблағгузории қарзӣ ва

сармоягузориҳои кӯтоҳмуддат

ба корхонаҳо ва ташкилотҳои

комплекси агросаноатӣ;

-субсидия барои ҷуброни

қисми хароҷоти

истеҳсолкунандагони

маҳсулоти кишоварзӣ ва барои

суғуртаи зироатҳо,

-кумаки молиявӣ барои хароҷоти асосӣ ва ѓайра

- чорабиниҳо оид ба фароҳам

овардани шароити мусоиди пешбурди фаъолият дар соња; - чорањо оид ба таҷдиди

қарзҳои истеҳсолкунандагони

маҳсулоти кишоварзӣ,

- пардохтҳо ба буҷет дар ҳама

сатҳҳо, фондҳои

ғайрибуҷавии давлатӣ,

таъминкунандагони манбаъҳои энергетикӣ ва

дигар захираҳои моддию

техникӣ; - ташкили низоми махсуси андоз; дастгирии илми аграрӣ;

- пурнамоӣ аз ҳисоби

маблағҳои буҷетӣ;

-хариди маҳсулоти

кишоварзӣ ва озуқаворӣ

барои эҳтиёҷоти давлатӣ;

- танзими бозори истеҳсолот тавассути гузаронидани харид ва мудохилаи (интервенсияи) молӣ бо ғалладона;

ҳимояи манфиатҳои

иқтисодии

истеҳсолкунандагон

ҳангоми иҷрои фаъолияти

иқтисодии берунӣ дар соҳаи кишоварзӣ ва ғ.

147

Гуногуншаклии навъҳои дастгирии молиявӣ ба ташкили низоми

бисёрсатҳаи дастгирии давлатии соҳа мусоидат мекунад. Ҳамин тавр, дар

сатҳи умумиҷумҳуриявӣ шакли дастгирии мустақими буҷавиро ҷудо кардан

мумкин аст, ки мустақиман пешниҳоди субсидияро барои истеҳсоли

маҳсулоти кишоварзӣ ва захираҳои моддию техникӣ пешбинӣ мекунад.

Маблағгузории қарзӣ ва сармоягузориҳои кӯтоҳмуддат ба корхонаҳо ва

ташкилотҳои комплекси агросаноатӣ, пешниҳоди субсидия барои ҷуброни

қисми хароҷоти истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ ва барои

суғуртаи зироатҳо, кумаки молиявӣ барои хароҷоти асосӣ ва ғайра шаклҳои

аосии дастгирии давлатӣ дар сатҳи ҷумҳуриявӣ ба шумор меравад.

Шакли дастгирии ғайримустақим хариди маҳсулоти кишоварзӣ ва

озуқаворӣ барои эҳтиёҷоти давлатӣ, танзими бозори истеҳсолот тавассути

гузаронидани харид ва мудохилаи (интервенсияи) молӣ бо ғалладона, ҳимояи

манфиатҳои иқтисодии истеҳсолкунандагон ҳангоми иҷрои фаъолияти

иқтисодии берунӣ дар соҳаи кишоварзӣ ва ғайраро дар бар мегирад.

Шакли дастгирии бевосита дар сатҳи умумиҷумҳуриявӣ аз чорабиниҳо

оид ба фароҳам овардани шароити мусоиди ташкилию иқтисодии фаъолияти

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ иборат мебошад. Онҳо

тадбирҳои зеринро дар бар мегиранд: оид ба таҷдиди қарзҳои

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ, пардохтҳо ба буҷет дар ҳама

сатҳҳо, фондҳои ғайрибуҷавии давлатӣ, таъминкунандагони манбаъҳои

энергетикӣ ва дигар захираҳои моддию техникӣ; ташкили низоми махсуси

андоз; дастгирии илми аграрӣ; - пурнамоӣ аз ҳисоби маблағҳои буҷетӣ;

татбиқи барномаҳои умумиҷумҳуриявӣ ва лоиҳаҳои умумимиллӣ1.

Шаклҳои дастгирӣ бо намудҳои гуногун тавсиф карда мешаванд.

Бисёре аз субъектҳои соҳибкорӣ ҷонибдори дастгирии мустақими давлат

ҳастанд ва онро аз ҳама муҳимтар ва самаранок мешуморанд. Хоҷагиҳои аз

1 Михайлюк О. Н. Формы государственной поддержки субъектов хозяйствования АПК //

Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. – 2009. – № 7. – С.

36-39.

148

ҷиҳати молиявӣ рушдёфта тарафдори чорабиниҳои хусусияти ташкилӣ –

иқтисодӣ дошта (гузаронидани мудохилаҳои харид ва мол, танзими нарх ва

тарифҳо, муқаррар кардани имтиёзҳо ва маҳдудиятҳои махсус ва ғайра)

мебошанд.

Механизмҳои ташкилӣ – иқтисодие, ки дар минтақаҳо фаъолият

мекунанд, доимо такмил меёбанд ва муҷаҳҳаз гардонида мешаванд. Дар

кишварҳои дорои иқтисоди бозорӣ, қисми зиёди маблағгузориҳои буҷетӣ

барои дастгирии соҳаи кишоварзӣ ҷудо карда мешавад. Дар Ҷумҳурии

Тоҷикистон бошад дар солҳои охир, тамоюли пастравии сатҳи дастгирии

ҳукумат мушоҳида мешавад. Чи тавре, ки аз ҷадвали 3.1.2. бар меояд агар

ҳаҷми маблағгузориҳо ба соҳа аз буҷети кишвар соли 2013, -1083,211 млн

сомониро ташвил медод ин нишондиҳанда дар соли 2018 ҳамагӣ 571,5 ҳазор

сомони расид, ки нисбат ба соли 2014 сомониро 1,89 маротиба кам аст1. Дар

баробари ин агар ҳаҷми хароҷоти буҷет ба рушди кишоварзӣ дар соли 2013 -

2,7%-ро ташкил медод ин нишондиҳанда дар соли 2018 ба 0,8% паст гардида

дар давраи таҳлилшаванда 3,37 маротиба кам гардид. Дар барбари ин агар

дар соли 2013 ҳиссаи хароҷот ба бахши кишоварзӣ 8,82% аз ҳаҷми умумии

андоз ташкил медод ин нишондиҳанда дар соли 2018 ба 2,23% расид.

Ҷадвали 8 - Хароҷоти буҷети давлатӣ дар соҳаи кишоварзӣ, якҷоя бо

хочагии чангал, моҳидорӣ ва шикор

2013 2014 2015 2016 2017 2018

2018/

2013,

ба %

ҳаҷми умумии буҷети

давлатӣ, ҳаз. сомонӣ 12276,6 14427,4 16586,5 18405,2 19955,5 23925,5 194,8

буҷети тасдиқшуда, ҳаз.

сомонӣ 1206614,3 1518943,5 363465,8 481155,5 637706,5 679100 1,78

иҷроиши аслӣ, ҳаз.

сомонӣ 1083211,1 1331296,8 353415,1 451035,6 689380,5 571500 1,89

иҷроиши аслӣ бо ҳисоби

% нисбат ба буҷети

тасдиқшуда

89,8 87,6 97,2 93,7 108,1 84,1 1,06

иҷроиши аслӣ бо ҳисоби 2,7 2,9 0,7 0,8 1,1 0,8 3,37

1 Ниг.: Омори солонаи Ҷумҳурии Тоҷикистон. Агентии омори назди Президенти

Ҷумҳурии Тоҷикистон. – Душанбе: 2018. - С. 342.

149

% нисбат ба ММД

ҳиссаи бахши

кишоварзӣ дар буҷети

кишвар

8,82 9,23 2,13 2,45 3,45 2,39 3,69

Ҳаҷми дастгирии давлатӣ асосан аз андозаи буҷети Ҷумҳурии

Тоҷикистон муайян карда мешавад. Сарчашмаҳои маблағгузории дастгирии

давлатии соҳаи кишоварзӣ вобаста ба минтақа фарқ мекунанд. Дар айни

замон, дастгирии давлатии соҳаи кишоварзӣ дар таҷрибаи ҷаҳонӣ дар

шаклҳои зерин амалӣ карда мешавад:

кумаки молиявии буҷетӣ барои маҳсулоти кишоварзӣ ва

захираҳои моддию техникӣ;

қарздиҳии имтиёзнок ба корхонаҳои кишоварзӣ;

ба иҷора (лизинг) додани техникаи кишоварзӣ ва зотҳои

чорводорӣ бо истифода аз маблағҳои буҷетӣ;

- хариди давлатии маҳсулоти кишоварзӣ ва озуқаворӣ;

дастгирии суғуртакунии ҳосили зироатҳои кишоварзӣ;

имтиёзҳо оид ба андоз;

таҷдиди қарзҳои корхонаҳои кишоварзӣ дар назди буҷет;

сармоягузории фаъолияти инвеститсионӣ;

дастгирии илми аграрӣ1.

Феълан, аксарияти молистеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ,

алалхусус истеҳсолкунандагони хурду миёна, маҷбуранд бе суғуртакунӣ

фаъолияти худро ба роҳ монанд. Одатан, хоҷагиҳо танҳо ҳамон техника ва

таҷҳизоти кишварзиро суғурта менамоянд, ки суғуртаи ҳатмиро тақозо

менамояд.

Шаклҳои дастгирии давлатии бахши аграрии иқтисодиёт бояд шароити

мусоиди ташкилӣ - иқтисодӣ барои фаъолияти истеҳсолкунандагони ватанӣ,

аз ҷумла шароит барои истифодаи самарабахши воситаҳои ҷудонамудаи

1 Государственная поддержка и механизмы ее реализации в АПК. – М.: Восход-А, 2008. –

С. 84.

150

буҷавӣ, қарзӣ ва дигар маблағҳои молиявиро муҳайё созанд, зеро ҳолати

зиёновари бисёр ташкилотҳои кишоварзӣ ба онҳо имкон намедиҳад, ки аз

фондҳои дастгирии буҷет фаъолона истифода баранд.

Агар аз рӯи воқеият сухан ронем, механизми дастгирии давлатӣ -

зернизоми мураккаби танзими давлатии рушди соҳаи кишоварзӣ ба ҳисоб

меравад. Шаклҳо ва усулҳои дастгирии давлатӣ аз ҷониби олимон ва

мутахассисони соҳаи иқтисодиёти кишоварзӣ то ҳол ба таври кофӣ омӯхта

нашудаанд. Аммо, шакли дастгирии ғайримустақим, ки аз тарафи

чорабиниҳои гуногуни хусусияти ташкилӣ-иқтисодидошта пешниҳод

шудаанд ва хароҷотҳои воситаҳои пули буҷаи давлатӣ ва маҳаллиро тақозо

намекунанд, шакли камтар таҳқиқшуда ба ҳисоб мераванд.

Чунин шакли дастгирӣ тавассути танзими нархҳо ва тарифҳо, танзими

тиҷорати хориҷии содирот ва воридоти маҳсулоти кишоварзӣ, ашёи хом ва

хӯрокворӣ, муқаррар кардани намудҳои гуногуни имтиёзҳо, мамнӯият ва

маҳдудиятҳо ба манфиати соҳа амалӣ карда мешаванд.

Тадбирҳои мавҷудаи дастгирии молиявии истеҳсолкунандагони

кишоварзӣ, аз ҷумла шаклҳои хурди агробизнесро таҳлил намуда, ба хулоса

омадан мумкин аст, ки шаклҳои онҳо дар ду самти асосӣ амалӣ карда

мешаванд.

Нахуст, ҳалли вазифаҳои кӯтоҳмуддати мазкур, ки ба дастгирии

даромади истеҳсолкунандагони кишоварзӣ, бо роҳи ба таври сунъӣ кам

кардани хароҷоти истеҳсолӣ, субсидияи баъзе намудҳои маҳсулот ва ғайра

вобаста мебошанд.

Чунин шаклҳои дастгирӣ на ҳамеша ба суръатбахшии истеҳсолот,

татбиқи техника ва технологияҳои нав, баланд бардоштани ҳосилнокии

меҳнат дар соҳаи кишоварзӣ мусоидат мекунанд ё ҳадди ақалл ба равандҳои

мазкур таъсир мерасонанд1.

1 Шарипов, Ш. Государственная поддержка сельхозпредпритий: реальность и механизм

совершенствования / Ш. Шарипов // АПК: экономика, управление. – 2009. - № 2. – С. 8-9.

151

Дуюм, тадбирҳои барои ҳалли вазифаҳои дарозмуддати рушди техникӣ

- иқтисодӣ нигаронидашуда, ки ба татбиқи усулҳои интенсивии идоракунӣ ва

ба ин васила баланд бардоштани самаранокии истеҳсолоти кишоварзӣ

мусоидат мекунанд. Таснифи шаклҳои дастгирии давлатии соҳаи кишоварзӣ

дар расми 10 оварда шудааст.

Расми 10 – Таснифоти шаклҳои дастгирии давлатии

истеҳсолкунандагони кишоварзӣ

ШАКЛЊОИ ДАСТГИРИИ ДАВЛАТИИ БАХШИ

КИШОВАРЗЇ

Дастгирӣ дар бахши

даромадҳо

Дастгирии самти техникӣ -

иҷтимоӣ

дастгирии нархҳои

дохилӣ ба маҳсулоти

кишоварзӣ;

дастгирии амалиётҳои

маркетингӣ (субсидия

банигаҳдорӣ ва интиқоли

маҳсулот);

дастгирӣ дар асоси

квотаҳо, тарифҳо, андозҳо ва

боҷҳо; дастгирии суѓуртакунонӣ; дотатсия ба баъзе намудҳои маҳсулот;

пардохтҳои мустақим ба

истеҳсолкунандагон;

- ҷуброни хароҷоти вобаста ба

хариди намудҳои алоҳидаи

воситаҳои гардон (сӯзишворӣ,

равғанҳои молиданӣ, қисмҳои

эҳтиётӣ, нуриҳо ва ғайра).

дастгирии нархҳои

дохилӣ ба маҳсулоти

кишоварзӣ; субсидия барои харидории воситаҳои

техникии истеҳсолӣ; субсидикунонии меъёрҳои фоизӣ ба қарзҳои

инвеститсионӣ; дастгирии лизинг; субсидия барои сохтмони биноҳои истеҳсолӣ;

дастгирии беҳдоштӣ ва мелиоративии замин; дастгирии НИОКР дар хоҷагии қишлоқ;

омодасозии кадрҳо;

хизматрасонии иттилоотӣ - машваратӣ.

152

Механизми дастгирии молиявии шаклҳои тиҷорати хурд дар соҳаи

кишоварзиро ҳамчун маҷмӯи марҳилаҳои таҳия ва татбиқи дастгирии

давлатии соҳаи кишоварзӣ, ки интихоби самтҳо ва шаклҳои таъсири давлат

ба фаъолияти субъектҳои соҳаи кишоварзӣ дар ҳалли мушкилиҳои муайян ва

ноил шудан ба ҳадафҳои сиёсати кишоварзӣ, инчунин роҳҳои арзёбии

самараноки дастгирии давлатиро дар бар мегиранд, метавон баррасӣ кард1.

Дар шароити маҳдуд будани сарчашмаҳои буҷетӣ сарчашмаҳои асосии

ҷалби захираҳои молиявӣ барои корхонаҳои кишоварзӣ бояд лизинг, ҳамчун

воситаи фоидаовари сиёсати сармоягузорӣ ва қарзи сармоягузорӣ ва меъёри

дастраси субсидияҳои фоизӣ ба ҳисоб равад.

Кӯшиши мақомоти маҳалли ҳокимият дар раванди пешбурди

муносибатҳои лизингӣ, бояд ба таъмини шароити ҳуқуқӣ барои рушди

лизинг дар сатҳи субъектҳои хоҷагидории Ҷумҳурии Тоҷикистон

чораандеши карда шавад. Илова бар ин бояд ҳавасмандгардонӣ аз ҳисоби

лизинги истеҳсолкунандагони ватании таҷҳизоти хоҷагии қишлоқ ба роҳ

монда шуда бо ташаккули инфрасохтори зарурӣ дар деҳот метавонад самараи

хуб диҳад. Қайд кардан зарур аст, ки новобаста аз онк, ки тракторҳо ва дигар

таҷҳизоти коҷагии қишлоқ дар корхонаҳои муштараки Тоҷикистону Эрон ва

Тоҷикисттону Белорус ҳамлу васл карда мешавад лизинги чунин технология

ташкил карда нашудааст. Ширкатҳои пешкашкунандаи лизинг асосан ба

пешниҳоди тамғаҳои воридотии таҷҳизоти хоҷагии қишлоқ машғуланд.

Ҳангоми ташкили мунисоибатҳои лизингӣ дар сатҳи ноҳияҳо,

ассотсиатсияҳои агросаноатӣ бояд техникаҳои барқароршудаи кишоварзиро,

ки бо шартҳои лизинг фиристода шудаанд, дар сатҳи ноҳия

мақсаднокистифода баранд.

Ташкили иттиҳодияҳои минтақавии агросаноатӣ ҳамчун шакли

ояндадори ташкилӣ -хоҷагидорӣ дар соҳаи истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ

1 Шкарупа Е.А. Направления финансовой поддержки малых форм бизнеса в сельском

хозяйстве // Предпринимательство. - М.: УЭкС, 2011. - № 4 (28). - С. 68.

153

мтавонад ба фароҳам овардани шароити мусоид барои навсозии парки

мошину тракторҳо, аз ҳисоби муттаҳидсозии воситаҳои молиявии

истеҳсолкунандагони кишоварзӣ барои пардохт намудани лизинг ва

намудҳои гуногуни қарз мусоилат намояд.

Вобаста ба ҳаҷми нисбатан ками барои лизинг дастрас намудани

техника ва таҷҳизоти нав, лизинги таҷҳизоти истифодашаванда аҳамияти

бештар пайдо мекунад.

Бо мақсади беҳсозии муносибатҳои байни истеҳсолкунандагони

маҳсулоти кишоварзӣ, корхонаҳои таъмирӣ ва техникӣ, ҳукуматҳои маҳаллӣ,

иттиҳодияҳои ноҳиявии агросаноатӣ, бояд барои ташкили таҷҳизоти

барқароршуда ба корхонаҳои дорои қобилияти пардохт бо шартҳои лизинг,

аз ҳисоби буҷети маҳаллӣ истифода шаванд.

Лизинги техникаи кишоварзӣ бо ҷалби сармояи хусусӣ бояд

мустақилона сурат гирад ва дар бозори хизматрасониҳои лизинг бо лизинги

давлатӣ рақобат кунад1. Дар ин ҳолат, давлат бояд шартҳои муҳимтарини

лизинги тиҷоратиро, ки ба манфиатҳои иқтисодии корхонаҳои кишоварзӣ

таъсир мерасонанд, танзим намояд: ҳаҷми фоизи ниҳоии қарзҳо, меъёри

иҷорапулӣ, пардохтҳои пешакӣ.

Ҳамзамон, бо мақсади ҷалби захираҳои иловагии молиявии ширкатҳои

тиҷоратӣ бо мақсади ба иҷора додан, ислоҳоти низоми андоз бояд ислоҳ

карда шавад, ки он рушди бозори ватании хизматрасонии лизингиро

тавассути истифодаи меъёрҳои андози имтиёзнок барои ширкатҳои лизингӣ

ҳавасманд намуда, дастрасии қарзҳои лизингиро барои гирандагони ниҳоӣ

таъмин менамояд. Масалан, ба онҳо барои сармоягузорӣ ба лизинги техникаи

кишоварзӣ имтиёзҳои андозӣ дода шавад.

Ин имконият медиҳад, ки заминаи молиявии лизинги таҷҳизот барои

деҳот бо дастгирии давлат ба таври назаррас васеъ карда шавад.

1 Шарипов, Ш. Государственная поддержка сельхозпредпритий: реальность и механизм

совершенствования // АПК: экономика, управление. – 2009. - № 2. – С. 8-9.

154

Барои он ки дастрасии захираҳои қарзӣ ҳамаи иштирокчиёни бозори

кишоварзӣ таъмин шавад, рушди кооператсияи қарзии деҳот ҳамчун сохтори

мустақил, ки кооперативҳои ноҳиявӣ, вилоятӣ ва умумиҷумҳуриро муттаҳид

менамояд, зарур аст.

Як манбаи муҳими дигари сармоягузории инвеститсионӣ- маблағҳои

буҷетии сатҳҳои гуногун мебошад. Маблағгузории буҷетӣ метавонад дар

шакли дастгирии молиявии лоиҳаҳои баландсифати инвеститсионӣ дар асоси

озмун, инчунин маблағгузории муттамарказкунонидашуда (қисман ё пурра),

барномаҳои сармоягузории ҷумҳуриявӣ тавассути дотатсия ва субсидия

амалӣ карда шавад.

Шарти ҳатмии қарздиҳии бонкӣ ба субъектҳои хурди соҳибкории

аграрӣ ба воситаи кооператив, бояд татбиқи самтҳои асосии лоиҳаи

афзалиятноки миллӣ оид ба рушди комплекси агросаноатии Тоҷикистон

гардад. Яъне, маҳз миёнаравӣ дар гирифтани қарзҳо барои мақсадҳои зерин:

барои рушди чорводорӣ (харидории таҷҳизоти кишоварзӣ ва

таҷҳизоти хизматрасонии парвариши ҳайвонот тариқи лизинг);

барои рушди шаклҳои хурди идоракунии хоҷагидории

агросаноатӣ (хоҷагиҳои деҳқонӣ, феремерӣ ва хусусӣ);

барои бо манзил таъмин намудани мутахассисони ҷавоне, ки дар

соҳаи кишоварзӣ кору фаъолият менамоянд;

барои рушди истеҳсолот оид ба коркарди маҳсулоти кишоварзӣ

бо мақсади зиёд кардани истеҳсоли маҳсулоти баландсифат ва мақсадҳои

дигар.

Васеъшавии сарчашмаҳои алтернативии маблағгузорӣ оид ба

таъминоти молиявии кооператсияҳои истеъмолӣ метавонад тавассути

афзоиши суръати ҳаҷми фурӯш, афзоиши хариду омодасозии маҳсулоти

кишоварзӣ, ашёи хом барои истеҳсоли молҳои истеъмолӣ, инчунин рушди

ҳаҷми хизматрасонии маишӣ ба аҳолии деҳот ба даст оварда шавад.

155

Барои ин зарур аст, ки навъҳои анъанавии фаъолият васеъ карда шуда,

барқарор кардани мавқеъҳои аз дастрафта дар чунин самтҳои фаъолият, ба

монанди истеҳсоли хусусии маҳсулоти чорводорӣ ва зироаткорӣ, коркарди

ашёи хоми доруворӣ ва технологӣ, шаклҳои нави фаъолият (хоҷагиҳои

шахсии ёрирасони наздиҳавлигӣ, коркарди растаниҳои ваҳшӣ, истеҳсоли

маҳсулоти ҳунарҳои мардумӣ) ҷорӣ карда шаванд

Ҷалби захираҳои молиявӣ ба низоми кооператсияи истеъмолӣ барои

маблағгузории барномаҳои рушди он, суғуртаи амвол, масъулият ва хавфҳои

ташкилотҳои кооператсионӣ бо ҷамъоварии маблағ дар ташкилотҳои

молиявии худ; муттаҳидсозии захираҳои молиявӣ дар заминаи шарикии

давлат ва кооператив ба воситаи кооперативҳои ташкилотҳои кооператсияи

истеъмолӣ бо ташкилотҳои калони қарздиҳӣ, сармоягузорӣ ва суғурта,

сармоягузорони хусусӣ мусоидат мекунад.

Дар марҳилаи муосир масъалаи кафолат барои таъминоти молиявии

шаклҳои хурд яке аз масъалаҳои калидӣ боқӣ мемонад. Кафолатҳои давлатӣ

бояд танҳо ба як қисми қарзи дархостшуда барои хариди таҷҳизот ва

интиқоли минбаъдаи он ба корхонаҳои кишоварзӣ пешниҳод шаванд.

Фондҳои кафолатӣ метавонанд ба сифати суғуртакунандагон баромад

кунанд ва кафолати баргардонидани пардохтҳои лизинги корхонаҳои

лизингӣ, инчунин пардохти қарзи аз ҳисоби маблағгузории лоиҳа

додашударо диҳанд1 . Бо назардошти ин, зарур мешуморем, ки маблағҳои

буҷетӣ на танҳо барои маблағгузории миқдори ками лоиҳаҳои сармоягузории

инфиродӣ, балки барои ташаккули фондҳои кафолатнок низ истифода

шаванд, ки имкон медиҳад миқдори назарраси сармоя ҷалб карда шавад.

Воситаи самароноки тавсеаи дастрасии шакли хурди хоҷагидорӣ ба

хизматрасониҳои молиявӣ, барномаҳои маблағгузории хурд ба ҳисоб

мераванд.

1 Стадник А. Совершенствование системы бюджетного финансирования

сельхозпроизводства // АПК: экономика, управление. – 2009. - №4. – С. 57-61.

156

Барои ташкили маблағгузории шаклҳои хурди хоҷагидорӣ истифодаи

механизмҳои ба кооперативҳои истеъмолии қарзӣ асосёфта пешниҳод карда

мешавад. Ҷалби пули нақди озоди аҳолӣ ва шахсони ҳуқуқӣ, суғуртакунии

қарзҳои додашуда бо мақсади коҳиш додани хавфи барнагардонидани онҳо

ва дигар механизмҳои фаъолияти қарзии кооператсия тавсия дода мешавад.

Паҳншавии маблағгузории хурд имконият медиҳад, ки на танҳо сатҳи

зиндагии аҳолии деҳот баланд бардошта шавад, балки рушди соҳибкорӣ дар

деҳотро ҳавасманд гардонад.

Аввал, ҳамаи ташкилотҳои маблағгузории хурд худашон фаъолияти

хеле шаффофро анҷом медиҳанд ва аз муштариёнашон ин чизро қатъиян

талаб мекунанд.

Дуввум, пардохт барои истифодаи воситаҳои пулӣ, агарчӣ нисбат ба

тиҷоратӣ баландтар аст, аммо ба расмиятдарории қарзҳо ба таври оперативӣ

мегузаранд ва дар муддати як рӯз амалӣ мешаванд.

Сеюм, ташкилотҳои маблағгузории хурд на танҳо қарз медиҳанд, балки

бо муштариён фаъолона кор мекунанд1.

Тавсияҳои пешниҳодшуда оид ба таъминоти молиявии шаклҳои хурди

соҳаи кишоварзӣ, рушди динамикии агробизнеси тиҷорати хурд ва дар

маҷмӯъ иқтисодиёти Тоҷикистонро муайян хоҳанд кард.

Вақте дар бораи механизми иқтисодии дастгирии хоҷагии қишлоқи

муосир ва бахши аграрии Тоҷикистон сухан меравад, зери мафҳуми

механизми мазкур, дастгирии ҷории фаъолияти корхонаҳои бахши

кишоварзӣ фаҳмидла мешавад, ки рушди корхонаҳоро дар шароити

мавҷудияти мушкилоти гуногун таъмин менамояд.Ҳамзамон, механизми

дастгирии кунунӣ метавонад дар муддати кӯтоҳ танҳо нигоҳ доштани

корхонаҳои бахши кишоварзиро имкон пазир гардонад, ки дар ҳолати

буҳронӣ қарор доранд ва ё фоидаи ниҳоят паст мегиранд, ки ҳавасмандии

1 Стадник А. Совершенствование системы бюджетного финансирования

сельхозпроизводства // АПК: экономика, управление. – 2009. - №4. – С. 57-61.

157

соҳибкоронро барои идомаи фаъолият заиф мегардонад. Илова бар ин

механизми мазкур бояд барои дастгирии корхонаҳои соҳа дар ҳалли

мушкилоташон роҷеъ ба афзоиши рақобатпазирӣ ҷаҳонии, таъмини

самаранокии фаъолияти корхонаҳои мазкур, болоравии сатҳи амнияти

озуқавории кишвар, ноил гардидан ба дигар мақсадҳои стратегии рушдро

саҳмгузор бошад. Қайд намудан мумкин аст, ки феълан дар Тоҷикистон

танҳо механизми идоракунии кунунии рушди соҳаи кишоварзӣ ва комплекси

агросаноатӣ ташаккул ёфта истодааст ва он низ бо маҷмӯи нопурраи

воситаҳои идоракуниро дарбар мегирад.

Ҳоло дар заминаи механизми ташаккулёфта ҳалли самарабахши

вазифаҳои стратегии рушди соҳаи кишоварзӣ ва тамоми комплекси

агросаноатиро таъмин намудан имконнопазир аст. Зеро барои ҳалли

вазифаҳои стратегии рушд механизми махсуси идоракунии стратегӣ лозим

аст, ки аз механизми идоракунии ҳозира хеле фарқ мекунад. Ин фарқиятҳо

бояд ба назар гирифта шаванд, то ин ки имкониятҳои муносиб барои татбиқи

ҳадафҳо ва вазифаҳои стратегии рушди соҳаи кишоварзӣ ва комплекси

агросаноатӣ фароҳам оварда шаванд.

Идоракунии кунунии рушди соҳаи кишоварзӣ ба кам кардани хароҷот ё

нигоҳ доштани хароҷоти умумӣ дар ҳудуди муайян ва ба ҳадди аксар

расонидани фоида нигаронида мешавад.

Идоракунии стратегӣ барои ноил гардидан ба як қатор мақсадҳои

муҳими стратегӣ, ки дар доираи стратегияи дарозмуддати рушди кишвар ва

хоҷагии қишлоқ муайян карда мешаванд, равона карда шудааст. Чунин

мақсадҳо метавонанд инҳо бошанд: афзоиши умумии рақобатпазирии соҳаи

кишоварзӣ; ноил гардидан ба рушди устувор дар истеҳсоли маҳсулоти

экологӣ дар бозорҳои ҷаҳонии маҳсулоти кишоварзӣ; паст кардани хароҷоти

истеҳсолӣ ва баланд бардоштани сифати маҳсулот аз ҳисоби рушди

махсусгардонии минтақавӣ дар истеҳсоли маҳсулоти инфиродӣ, рушди

тухмипарварии худӣ ва зотҳои ҳайвонот, ки ба шароити минтақаҳои

158

махсусгардонии ватанӣ мутобиқ карда шудаанд ва рушди ҳамгироии

агросаноатӣ ба истеҳсолот маҳсулоти ниҳоии дараҷаи амиқи коркард.

Баланд бардоштани сатҳи устувории молиявии корхонаҳои кишоварзӣ

тавассути рушди ҳама намуди ҳамкориҳои кишоварзӣ имкон пазир астт. Дар

баробари ин зарур аст, ки ташкили шабакаи анборҳо ва коркарди аввалияи

ашёи хоми кишоварзӣ ба роҳ монда шуда рушди инфрасохтори нақлиётӣ,

технологӣ, иттилоотӣ, таъмин карда шавад. Ҳамаи ин имкон медиҳад, ки

дастрасии истеҳсолкунандагони кишоварзӣ ба бозорҳои маҳсулоти

кишоварзӣ осон карда шуда, танзими сатҳи зиддиинҳисории соҳаҳои

ҳаммонанд ба истеҳсолоти кишоварзӣ самаранок ба роҳ монда шавад.

Ҳар як ҳадафи стратегӣ бояд дастурҳои дақиқи шуморагии нишонаҳо,

нишондиҳандаҳо барои арзёбии самаранокӣ, таъминоти муносиби захираҳо,

василаҳои муассир ва дақиқ санҷидашудаи расидан ба ҳадафҳо ва вазифаҳои

гузошташудаи худро дошта бошад. Дар давраи ба анҷом расидани ташаккули

стратегия бояд синтези маҷмӯи воситаҳо ва раванди идоракунӣ амалӣ карда

шавад. Яъне, чораҳои таъсири интихобӣ ба соҳаҳои алоҳида ва бахши

истеҳсолот бояд дар сурати мавҷуд будани мушкилиҳои умумии (барои як

қатор соҳаҳо ва бахшҳо) танзими иқтисодӣ, аз рӯи имконият, бо чораҳои

нисбатан универсалии таъсиррасон, ки на ба самараҳои маҳдуди маҳаллӣ,

балки ба сатҳи нисбатан васеъ нигаронида шудаанд, иваз карда шаванд. Ба

сатҳе ки барои фаъолияти тамоми низоми иқтисодӣ нисбатан ташаккулёфта

ва муҳиманд1.

Дар аксари ҳолатҳо, чунин синтези воситаҳои танзими иқтисодӣ

истифодаи нисбатан самараноки захираҳои иқтисодиро дар миқёси тамоми

иқтисод таъмин менамояд: барои он ки, воситаҳои доираи нисбатан

васеътари истифода дар муқоиса ба воситаҳои маҳаллӣ, ки танҳо дар

сарҳадҳои алоҳидаи маҳдуд истифода мешаванд, дар робита ба шумораи

маҳдуди объектҳои танзим, пасандозҳоро дар захираҳои инсонӣ ва ташкилӣ 1 Шарипов Ш. Государственная поддержка сельхозпредпритий: реальность и механизм совершенствования // АПК: экономика, управление. – 2009. - №2. – С. 8-9.

159

таъмин мекунанд, барои он ки воситаҳои нисбатан универсалии идоракунӣ ё

танзими иқтисодӣ оқибатҳоеро ба вуҷуд меоранд, ки барои доираи нисбатан

васеи соҳаҳо ё гурӯҳҳои танзими иқтисодӣ муҳиманд, ба эҷоди таъсири

иловагии мусбати беруна баробар аст. Ҷанбаи ҷудогона, алахусус муҳими

универсалӣ будани маҷмӯи воситаҳои истифодашавандаи воситаҳои

идоракунӣ ё батанзимдарории иқтисодӣ бо дараҷаи мувофиқати онҳо ба

принсипҳои умумии иқтисоди бозорӣ алоқаманд аст. Маълум аст, ки дараҷаи

мутобиқатии воситаҳои татбиқшаванда барои идоракунии принсипҳои

ташкили иқтисоди бозорӣ ҳамон қадар баланд бошад, пас ҳангоми

ҳавасмандгардонии иқтисодӣ ҳамон қадар қавитар аст, то натиҷаҳо дар дигар

шароитҳои баробари омилҳои иқтисодӣ пурқувваттар амал мекунанд. Дар

чунин ҳолат, давлатро зарур меояд, ки қувва ва захираҳои нисбатан камтаре

барои ҷуброни оқибатҳои манфии танзим, ки бо принсипҳои бозор мувофиқ

нестанд, харҷ намояд.

Аз мулоҳизаҳои умумии мазкур хулоса баровардан мумкин аст, ки дар

ду ҷанба, аҳамияти амалӣ доранд.

Аввалан, дар шароити шомил шудан ба СУС Тоҷикистон маҷбур аст,

ки тибқи принсипҳои ин созмон усулҳои маҳаллии танзими иқтисодиро то

андозае ба принсипҳои бозорӣ ва усулҳое, ки ба принсипҳои иқтисоди

бозаргӣ бештар мувофиқ бошанд, иваз намояд. Аз ҷумла, тибқи

созишномаҳои ҳосилшуда, Тоҷикистон дар ояндаи қобили мушоҳида

тадбирҳои дастгирии «сабади зард» -ро, ки ба маҳсулоти мушаххас ё самтҳои

маҳдуди фаъолияти иқтисодӣ вобаста карда шудаанд, бо чораҳои «сабади

сабз» ё «сабади кабуд», ки барои истеҳсолкунандагони соҳаи алоҳидаи

дохилии фаъолият ё маҳдудиятҳои рақобат афзалиятҳои сунъӣ эҷод

накунанд, иваз намояд.

Дуюм, таъсиси низоми идоракунии стратегӣ дар кишвар имкон

медиҳад, ки синтези самараноки воситаҳои идоракунии стратегии хоҷагии

кишоварзӣ, бо роҳи иваз намудани воситаҳои алоҳида ва механизмҳои

160

махсуси идоракунӣ ё танзим, ки дар соҳаи комплекси агросаноатӣ ба

воситаҳо ва механизмҳои амали умумӣ бевосита дар тамоми иктисодиёт

истифода мешавад, татбиқ карда шавад. Масъалаҳои умумие, ки дар

иқтисодиёт ба ин ё он дараҷа хосанд, бояд бо усулҳои умумӣ ҳал карда

шаванд.

Кишоварзӣ соҳаест, ки мустақилияти молиявӣ ва худкифоягӣ надорад.

Чунин сифати соҳа бо сабабҳои гуногун шарҳ дода мешавад, ки миёни онҳо

фарқ карда мешаванд. Аввалан, вобастагии хавфҳои захираҳои

истифодашуда ва истеҳсолшаванда аз шароити саноатӣ ва иқлимӣ зиёд аст.

Дуюм, соҳа дорои дараҷаи бениҳоят баланди «тобеъшавӣ» ба рушди

технологии саноат мебошад, ки ба фаъолияти сохторҳои гуногуни истеҳсолӣ,

яъне истеҳсолкунандаи маҳсулот таъсир мерасонад. Сеюм, барои соҳа

дараҷаи баланди таҷдиди маҳсурият хос аст ва ин талаботҳои иловагии

мувофиқ ба усулҳои фурӯши маҳсулоти истеҳсолшаванда тақозо мекунад.

Иқтисодиёти кишоварзӣ, чун қоида, нисбатан ба худтаъминкунии молиявӣ аз

ҳисоби фурӯши маҳсулоти молӣ мутобиқ карда шудааст ва ин ҳатто дар

шароити баландравии нархҳои озуқаворӣ ба назар мерасад. Чорум, дараҷаи

мустақилияти молиявӣ ва худкифоягии соҳаи кишоварзӣ аз иқтидори ҷалби

захираҳои беруна вобастагии калон дорад ва он қоидаҳои қатъӣ ва

асосноккардаи қабули қарорҳои истеҳсолӣ ва иқтисодиро муайян мекунад.

Худмаблағгузорӣ дар соҳаи кишоварзӣ дар реҷеи афзоишёбандаи

зарурияти ба вай расонидани кумак ва дастгирӣ рушд мекунад ва ин бештар

аз ҳама бо ҳамон сабабҳои дар боло зикргардида вобаста аст, ки дар маҷмӯъ

дар боло нишон додем. Кумаки молиявӣ ва дастгирии хоҷагии қишлоқ,

албатта, бояд хусусияти асосноккардашуда дошта бошад, яъне, дар чунин

шаклҳои маблағгузории соҳаи кишоварзӣ, дараҷаи баланди интизориҳо оид

ба натиҷаҳои ниҳоӣ ба даст оварда мешаванд. Бозори афзояндаи маҳсулоти

кишоварзӣ метавонад ба беҳтар шудани вазъи молиявии корхонаҳо дар ин

соҳа мусоидат кунад, аммо таъсири чунин раванд ба мустаҳкамкунии

161

устувории молиявӣ аз ҳисоби афзоиши хароҷот барои истеҳсол ва фурӯши ин

маҳсулот ҳамеша қафо мемонад. Миқдори маҳсулоти тақвиятдиҳандаи

истеҳсолоти хоҷагии кишоварзӣ метавонад ба беҳтар шудани ҳолати

молиявии корхонаҳои соҳа мусоидат кунад, аммо нуфузи чунин раванд барои

мустаҳкам гардонидани устувории молиявӣ ҳар як маротиба аз ҳисоби рушди

хароҷот барои истеҳсолот ва татбиқи маҳсулоти мазкур ақиб мемонад. Дар

чунин раванд болоравии диспаритетии нархи захираҳои ба соҳа

ҷалбшаванда, аз қабили мошинҳо, нуриҳо, сӯзишворӣ, қарзҳо ва ғайра низ

дохил карда мешаванд.

Махсус таъкид менамоем, ки расонидани кумаки молиявӣ ба

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ набояд танҳо як амали

ҳавасмандкунанда, аз ҷумла аз ҷониби давлат бошад. Соҳа аз ҷиҳати

умумииқтисодӣ ва иҷтимоӣ муҳим аст ва расонидани дилхоҳ кумак, бахусус

кумаки бебозгашт дар бахши дастгирӣ - шарти зарурии таъмини аҳолӣ бо

маҳсулоти рӯзмарраи худ мебошад. Аммо, шаклҳои кумак ва дастгирӣ

метавонанд такмил дода шаванд, тағйир ёбанд, гурӯҳбандӣ карда шаванд,

аммо барои онҳотаъмин намудани фаъолияти пурравазнии иқтисодиёти соҳа

муҳим аст. Таъминоти мустақими молиявии истеҳсолкунандагони

кишоварзӣ, тавре маълум аст, асосан ва дар миқёси васеъ аз ҷониби давлат,

аз ҳисоби маблағҳои буҷетӣ ташкил карда мешавад.

Ба назари мо, давлат қодир аст, ки дастгирии молиявии тамоми соҳаи

кишоварзӣ, аз ҷумла истеҳсоли маҳсулоти кишоварзиро фаъолона танзим

намояд. Бо ин мақсад, ҳам сармоягузориҳои мустақим ва ҳам субсидияҳои

мухталиф ба соҳа равона карда мешаванд. Давлат метавонад дастгирии

истеҳсолкунандагони кишоварзиро дар шакли қарзҳо, ҷорӣ намудани

имтиёзҳои андозӣ ва озодкунӣ, қарзҳои ройгони мақсаднок, ташкили низоми

ҳисоби истеҳлок, сармоягузорӣ ба рушди инфрасохтори деҳот, имтиёзҳои

иловагӣ барои коргарони деҳот ва ғайра амалӣ намояд. Чунин маҷмӯи

имкониятҳои танзимкунандаи дастгирии давлатии соҳаи кишоварзӣ аллакай

162

муҳим аст, аммо онҳо аз рӯи зарурат ва мувофиқи мақсад будан низ

метавонанд тавсеа ёбанд. Аммо, дастгирии афзоишёбанда набояд ба сифати

ҷараёни давлатикунонии иқтисодиёти кишоварзӣ баррасӣ карда шавад.

Бояд махсус қайд кард, ки ҳавасмандгардонии рафъи норасоии молиявӣ

ва таъминоти корхонаҳои кишоварзӣ, табиатан бо рушди муносибатҳои

бозорӣ дар соҳа сурат мегирад. Чунин сифати фаъолияти

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ ба дастгирии давлатии онҳо

мухолиф аст, аммо ногузирии онро истисно намекунад. Он тавре ки, аз

тарафи мо тасаввур мешавад, сухан бояд роҷеъ ба қобили қабул будани

механизми дастгирӣ, миқёси он, самтҳо ва усулҳо равад. Муносибатҳои

бозорӣ - агар онҳо воқеӣ бошанд, моҳияти ташаккул ва шароити фаъолияти

хоҷагии қишлоқро ба куллӣ иваз мекунанд. Дар баробари ин, аз худ кардани

бозор, ин раванди тӯлонӣ аст, мушкилоти вазъи макроиқтисодии соҳаи

кишоварзӣ, иқтисодиёти он ба миён меоянд, имконияти дастгирии давлатии

соҳа тағйир меёбад. Ин одатан чунин аст, ки фаъолияти истеҳсолии

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ дар шароити гузариш ба

иқтисодиёти бозорӣ боз ҳам мушкилтар мешавад ва воситаҳо барои

маблағгузории он ба дараҷаи бештар маҳдуд мегардад.

Дар чунин ҳолат, зуҳури норасоии шадиди захираҳои молиявӣ ба ҷои

аввал мебарояд, таносуби манбаъҳои онҳо ба якборагӣ тағйир меёбад:

маблағҳои худии истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ, қарзҳо ва

дигар займҳо, маблағҳои буҷавӣ. Дар номгуӣ гуногуни захираҳои молиявӣ ва

маблағҳо истифода мешаванд, аммо заминаи насби мантиқии тиҷорат тағйир

намеёбад: истеҳсолкунандагони соҳаи кишоварзӣ уҳдадоранд, пеш аз ҳама,

ба воситаҳои пулии худ такя кунанд ва ҳамаи дигарон бояд нақши муҳим

бозанд, мувофиқи меъёрҳои зарурӣ ва ҳадафнокӣ бояд мувофиқат карда,

ислоҳ карда шаванд ва ба танзим дароянд. Ҳама гуна дастгирии молиявии

истеҳсолкунандагони кишоварзӣ бояд ба худрушдкунӣ нигаронида шуда, ба

ташаккули шаклҳои фасеҳи фаъолияти бозор мусоидат намояд. Имкониятҳо

163

ва афзалиятҳои интихоби усулҳои истифодашавандаи ҳалли мушкилот,

наметавонанд аҳамияти иқтисодӣ дошта бошанд, агар дараҷаи пурбории

шахсии онҳо коҳиш ёбад.

Захираҳои иловагии молиявие, ки истеҳсолкунандагони маҳсулоти

кишоварзӣ ҷалб мекунанд, метавонанд аз рӯи ҳаҷмашон нисбат ба хусусӣ

зиёдтар бошанд, аммо ҳамзамон қобилияти доштани масъулияти молиявӣ аз

ҳисоби воситаҳои пулии худро набояд аз даст дод. Чунин сифати фаъолияти

бозорӣ ҳамарӯза ҷамъ мешавад ва ҳар дафъа, барои таҳкими суботи

молиявии худ шароити иловагӣ фароҳам меорад. Масалан, қарзҳои гарон ва

ҳатто арзонро ба займ қабул карда, ҳамзамон имкони истифодаи онҳоро

берун аз мушкилоти рушди қобилияти истеҳсолӣ ва молиявии худ низ ба

инобат гирад. Нахуст, ин хатарнок, дуввум ғайриоқилона аст - дер ё зуд бояд

қарз бо маблағҳои худӣ пардохт карда шаванд.

Албатта, бо мақсади баланд бардоштани фаъолияти корхонаҳои

кишоварзӣ ва таҳкими устувории молиявии онҳо, бояд низоми қарздиҳии

бонкӣ ба истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ такмил дода шавад.

Самти муҳим дар ин нақша рушди низоми кооперативҳои қарзии деҳот

мебошад. Аммо, дар ин самт мушкилиҳо хеле зиёданд. Бахусус, сармояи

молиявии кооперативҳои қарзии деҳот ҳанӯз хурд аст ва сустафзоиш

мекунад, ба онҳо дастгирии мунтазами систематикӣ аз тарафи давлат на

танҳо аз ҳисоби додани маблағҳои буҷавӣ барои ташаккули сармояи

ибтидоиашон зарур аст, балки онҳо ба фароҳам овардани шароит барои

фурӯши кафолатноки маҳсулоти кишоварзӣ ниёз доранд, ки инро як қатор

муаллифон нишон медиҳанд.

Инчунин қайд мекунем, ки молистеҳсолкунандагон субъектҳои асосии

фаъолияти кишоварзӣ ба ҳисоб мераванд. Сифати мазкур, новобаста ба он ки

ҳолати молиявии онҳо дар кадом ҳолат қарор мегирад, бетағйир мемонад. Ба

ибораи дигар, метавон тавзеҳ дод, ки вазъи устувори молиявии

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ худ мақсади асосии фаъолият

164

нест, балки танҳо ҳамчун сатҳи фаъолияти пурсамари онҳо баромад мекунад.

Ба ақидаи мо, ҷустуҷӯи сарчашмаҳои иловагии ҷалби захираҳои молиявӣ ба

ин сифат ҷавобгӯ аст. Мо муҳим мешуморем, ки масалан, ҷалби маблағҳо дар

шакли қарзҳо аз ташкилотҳои фондҳои кафолатии аз ҳисоби буҷаҳои

минтақавӣ ва маҳаллӣ ташаккул ёфтааст, фаъолияти асосии онҳо кафолати

уҳдадориҳои шартномаи қарзӣ оид ба уҳдадориҳои шартномаи қарз–

шартномаи заём ва лизинг мебошад.

Албатта, дар ҳалли чунин мушкилот ҷузъи сармоягузорӣ ва таъминоти

молиявии он аввалиндараҷа ба ҳисоб меравад. Танҳо бо истифодаи иқтидори

сармоягузории кофӣ дар давраи нисбатан кӯтоҳ- 3-7 сол, ҳалли чунин

масъалаҳои рушд дар соҳаи кишоварзӣ комилан имконпазир аст, агар

худмаблағгузории молиявии фаъолияти истеҳсолкунандагони кишоварзӣ

кафолат дода шавад. Рушди устувори соҳаи кишоварзӣ дар заминаи

сармоягузории кофӣ ва вазъи устувори молиявии истеҳсолкунандагони

маҳсулоти кишоварзӣ, тавре ки мо мебинем, бояд мутавозин бошад ва ин

калиди қобилиятнокии таъмини навсозии доимии заминаи техникӣ,

технологӣ, ташкилӣ ва кадрии истеҳсолоти кишоварзӣ ва ба даст овардани

маҳсулоти дорои сифатҳои баландсифати рақобатпазир хоҳад буд.

Чуноне, ки ба мо маълум аст, дар шароити ба амаломада барои ҷалби

инвеститсияҳои иловагӣ ин кифоя нест, касе намехоҳад ба истеҳсолоти

зиёновар маблағгузорӣ кунад. Аз ин рӯ, бояд пурра ба инобат гирифта шавад,

ки сармоягузорон танҳо соҳаҳои сатҳи даромаднокиашон нисбатан баланд

сармоягузорӣ мекунанд. Аз ин лиҳоз, соҳаи кишоварзӣ дар Ҷумҳурии

Тоҷикистон муҷаҳҳазгардонии куллиро тақозо мекунад, аммо барои ин танҳо

маблағҳои давлатӣ ва сармоягузориҳои мустақими давлатӣ кифоя нестанд.

Маҳз барои ҳамин, ҷалби сармояи хусусии хориҷӣ ва ватанӣ ба соҳаи

кишоварзӣ, барои ояндаи ин соҳа аҳамияти ҳалкунанда дорад.

Дар солҳои охир вазъияте ба миён омад, ки соҳаи кишоварзӣ асосан на

аз ҳисоби маблағгузории мустақими буҷетӣ, субсидияҳои буҷетӣ, балки аз

165

ҳисоби ҷалби қарзҳо таъмин карда мешавад. Қарздиҳии мукаммал беш аз

пеш бо фаъолияти мустақили тиҷоратии корхонаҳои кишоварзӣ вобаста аст.

Амалияи мазкур на танҳо ба ҳадафҳои такмил додани фаъолияти механизми

субсидияҳои давлатӣ ва ҷубронҳо ба истеҳсолкунандагони маҳсулоти

кишоварзӣ нигаронида шудааст, балки инчунин таъмини рушди

ҳавасмандкунии онҳоро дар муносибат ба коҳиш додани хароҷот барои

фаъолияти истеҳсолӣ ва фурӯш пешбинӣ менамояд. Албатта, дар худи ҳамин

матн вазифаи мустаҳкам намудани мавқеи истеҳсолкунандагони маҳсулоти

кишоварзӣ низ дар қобилияти қарзии худ ташаккул ёфта истодааст.

Ба ақидаи мо, танҳо васеъ намудан ва дар баробари ин тезонидани

истифодаи босуръати усулҳои ҳалли буҷетии мушкилоти молиявии

истеҳсолкунандагони муосири кишоварзӣ аз ҷониби давлат ояндадор нест.

Тавре таҷриба нишон медиҳад, аввалан, чунин дастгирии мустақим монеаҳои

қатъии буҷетӣ дорад – онҳо нахуст, чун қоида, кафолати пурра ва саривақтии

эҳтиёҷоти мавҷударо коҳиш медиҳанд, дуюм, механизми буҷетии дастгирии

мустақими молиявӣ кӯшиш ба фаъолияти мустақили бозорро кам ё нокифоя

ҳавасманд мегардонад.

Ба ибораи дигар, дастгирии мустақими буҷавӣ ба пайдарпайии муайян

табдил ёфта, ориентир – дарки сармояҳои истеҳсолкунандагони маҳсулоти

кишоварзиро ба сифати фоидаи гирифташаванда ба вуҷуд меоранд.

Мутаассифона чунин таҷриба вуҷуд дорад ва ин бояд иваз карда шавад.

Набояд ба ин роҳ дод, ки маблағгузории хароҷот барои пардохти дотатсияҳо

пурра аз ҳисоби манбаъҳои буҷет сурат гирад. Пул ҷудо намудан ба

маҳсулоти молии кишоварзӣ бояд дар он ҳолате сурат гирад ва дар ҳамон

ҳаҷме маблағгузорӣ карда шавад, ки агар имкониятҳои буҷет ва мувофиқ ба

қобилияти қабули қарорҳо оид ба афзоиши истеҳсоли маҳсулот вуҷуд дошта

бошанд.

Маблағгузории мустақими афзоишёбандаи буҷетии корхонаҳои

кишоварзӣ бояд меъёрҳои оқилонаи ҳудудӣ дошта бошанд, ки аз рӯи

166

меъёрҳои ҳосилнокии ниҳоии истеҳсол ва фурӯши маҳсулоти гуногуни

хушсифати маҳсулоте, ки талаботи истеъмолӣ дорад, арзёбӣ карда шаванд ва

ҳамзамон бартариҳои равишҳои дигари ҳалли мушкилотро ба назар гиранд.

Иштироки давлат дар ҳалли масъалаҳои маблағгузории буҷавии соҳаи

кишоварзӣ метавонад бо роҳи фароҳам овардани шароити ҷолибе, ки ба

рушди ҳаракат дар истифодаи тамоми намудҳои захираҳои истеҳсолоти

кишоварзӣ мусоидат мекунад, бомуваффақият амалӣ карда шавад. Дар айни

замон, бархӯрди умумӣ бо истеҳсолкунандагони гуногун, ки бо

маҳдудиятҳои истифодашудаи захираҳои худӣ ба таври назаррас фарқ

мекунанд, қобили қабул нест.

Субсидиякунонии хароҷоти гуногуни истеҳсолкунандагони кишоварзӣ

- дастгирии давлатӣ, чораи он бояд дар асоси маҳдудиятҳои буҷетӣ, ки дар

боло қайд кардем, муайян карда шавад. Аммо, ба ин бояд иловатан ҳамроҳ

кард, ки тақсимоти механизми кумакҳои буҷавӣ барои истеҳсолкунандагони

кишоварзӣ бо назардошти номутавозунии назаррас аз рӯи ҳолати бозори

маҳсулоти кишоварзӣ ва таъминоти захиравии истеҳсолкунандагон минбаъд

такмил дода шавад, вале ҳамзамон ҷузъи самаранокии ҳар як

истеҳсолкунанда арзёбӣ карда шавад. Захираҳое, ки истеҳсолкунандагони

мол истифода мебаранд, ба дараҷаи муайян бо нархи худ фарқ мекунанд ва

ин вобаста ба ҳама самтҳои фаъолияи онҳо, инчунин аз рӯи навъҳои

кумакҳои расонидашуда ва дастгирӣ, бояд ба назар гирифта шавад.

Агар арзиши бозории захираҳое, ки истеҳсолкунандагони маҳсулоти

кишоварзӣ истифода мебаранд, бо нархи бозории он баробар карда шавад,

пас арзёбии натиҷаҳои самаранокии бадастовардаро метавон бо назардошти

динамикаи нархҳои пайдошуда амалӣ намуд. Варианти дигар, он ҳолатест, ки

ҳангоми мавҷудияти номутавозунии назаррас байни арзиши бозории

захираҳо ва нархи бозории захираҳои истифодашаванда вуҷуд дорад. Дар ин

ҳолат, ба дараҷаи муайян арзёбии самаранокии фаъолияти

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ ба самти мушаххаси хароҷоти

167

пайдошудаи истеҳсолӣ ва фурӯш мегузарад.

Ҳангоми болоравии нархҳои бозорӣ барои захираҳо,

истеҳсолкунандагони кишоварзӣ бо мушкилоте рӯ ба рӯ мешаванд, ки якчанд

ҷузъҳои ба ҳам монандро доранд. Нахуст, бинобар хатари муфлисшавӣ,

истеҳсолкунандагони мол фаъолияти истеҳсолиро якбора коҳиш медиҳанд.

Дуввум, онҳо ба коҳишёбии нишондиҳандаҳои фаъолияти даромаднок

мегузаранд. Сеюм, онҳо намудҳои амалиётҳои маҳдудихтисосро интихоб

мекунанд, ки фаъолияташонро ба вазъи боз ҳам хатарноктар мебарад. Чорум,

механизми самтгирии аз ҳад зиёд ба қарзгирии иловагӣ ба кор андохта

мешавад - аксар вақт қарзҳои бонкӣ қиматтар мешаванд. Чунин самтгирӣ на

танҳо ассонок карда нашудааст, балки инчунин хавфнок низ ҳаст, ки

метавонад ба кӯчаи сарбаста ворид намояд.

Фаъолияти мусоиди бозор интихоби оқилонаи на танҳо самтҳои рушди

соҳаи кишоварзиро ифода мекунад, балки шаклҳо ва намудҳои фаъолиятро

низ дар бар мегирад. Ба бозор шумораи зиёди омилҳо таъсир мерасонанд, ки

ин хусусияти фаъолият, зарурати критерияҳои фаъолияти кафолатноки

самарабахши молистеҳсолкунандагонро муайян мекунад. Захираҳои

истифодашудае кафолатдодашуда ҳисобида мешаванд, ки на танҳо дар

миқёси калон мавҷуданд - дар чунин вариант онҳо дастрасанд, балки

инчунин ба дастгирӣ ва афзоиши даромади истеҳсолкунандагон мусоидат

мекунанд. Муҳим он ки рушди нархи захираҳои истифодашуда барои маҳдуд

кардани динамикаи даромаднок шароити иловагӣ фароҳам наорад. Дар

кишварҳои рушдкунандаи иқтисоди бозарӣ амалияи ба таври мунтазам

муқарраршуда ва дар айни замон хеле тағйирёбандаи истифодаи нархҳои

ройгон ва танзимшаванда, субсидияҳо барои механизми дастгирии даромади

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ таҳия шудааст.

Механизми танзимкунандаи нархгузорӣ метавонад бо нархҳои озоди

бозори маҳсулоти кишоварзӣ мувозинат дошта бошад ва ин таҷриба на танҳо

дар кишварҳои пешрафта, балки қисман дар Тоҷикистон низ санҷида

168

шудааст. Аммо, дар ин самт муайян кардани бархӯрдҳо барои ҳалли

масъалаҳои воқеӣ ниҳоят муҳим аст. Навъҳои амволи маҳсулоти кишоварзӣ

мавҷуданд, ки нархҳои кафолатноки харидории давлат бояд ба онҳо дароз

карда шаванд: ғалладона, шир, гӯшт аз рӯи вазни зинда - чорвои калони

шохдор, хук, парранда, гӯсфанд. Аммо дар шароити бозор набояд паҳншавии

яквақтааи ин шакли нархгузорӣ ба бисёр намудҳои маҳсулоти дигар -

сабзавот, мева ва ғайра ҷой дошта бошад.

Албатта, маҳсулоти кишоварзии аз ҷониби давлат харидоришаванда,

дар навбати аввал, аз ҳудуди эҳтиёҷоти мавҷуда ва дуюм, берун аз

имкониятҳои молиявии давлат буда наметавонад. Дар робита ба ин, мо

мушоҳида менамоем, ки миқдори захираҳои молиявӣ - яъне. буҷетӣ, барои

таъмини нархҳои кафолатноки харид ва ҳаҷми кафолатноки маҳсулот

бузургии тасодуфӣ нестанд. Нархҳои кафолатноки харид, чун қоида, бояд ба

миқдори маҳсулоте, ки ба фонди давлатӣ мегузаранд, мустақим муайян карда

шавад.

Аммо ба ин, бояд сатҳи нарх ва сатҳи таварруми дар вақти харид ба

даст омада, ба назар гирифта шавад. Заминаи молиявии нархҳои кафолатноки

харид метавонад аз ҳисоби қарзҳои бебозгашти буҷетӣ, ки бо мақсади

ташкили фондҳои озуқавории кишвар ҷудо карда мешаванд, маҳдуд карда

шавад. Дар баробари ин бояд на танҳо хусусияти тағйирёбандаи амнияти

озуқаворӣ ба назар гирифта шавад - масалан, амнияти озуқавории кишвар

метавонад бадтар шавад, чунки аксар вақт барнагардонидан ва умуман

пардохт накардани қарзҳои қаблан додашудаи буҷет ба ин ҳолат оварда

мерасонад.

Сатҳи пасти даромаднокии истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ яке аз

хусусиятҳои он аст ва онро ҳамаҷониба бояд ба назар гирифт, ки бидуни он

ҳалли маҷмӯии мушкилоти баамаломадаи ҳаҷми маҳсулоти истеҳсолшуда,

сохтори онҳо мувофиқи талаботи мавҷуда, нарх ва нархгузорӣ, муайян

кардани тадбирҳо ва усулҳои дастгирии буҷа барои рафъи хавф мушкил аст.

169

Мустақилияти нисбии рушди бозории бахши аграрии иқтисодиёт метавонад

ба афзалияти худ табдил ёбад, аммо танҳо дар сурати кифоягии баланд

бардоштани тамоми параметрҳои таъмини рушди он.

Аммо, таъйини ҳадафҳои молиявӣ наметавонад аз имконоти

истеҳсолии молистеҳсолкунандагон, кӣ ба шумори дигар аз ҷумла,

самаранокии фаъолияти ниҳоӣ дохил шавад. Кумаки молиявӣ ва дастгирии

истеҳсолкунандагони кишоварзӣ бояд ба андозаи на ҳамчун пӯшиши

қобилияти рафъи болоравии нархҳо, балки ҳамчун шарти тавсеаи потенсиали

истифодаи самарабахши захираҳои мавҷуда ва истифодашаванда баррасӣ

шавад. Чунин иқтидор бояд бо мақсади баланд бардоштани

нишондиҳандаҳои иқтидори истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ таҳия карда

шавад.

3.2. Шаклҳо ва усулҳои дастгирии давлатии молиявии соҳаи

кишоварзӣ

Омӯзиши усулҳои гуногуни танзими давлатии молиявии соҳаи

кишоварзӣ имкон медиҳад, ҳадафи асосии танзими давлатӣ ва дастгирии

молиявӣ, ки моҳияти он дар ташкили шароити мусоид дар бунёди

самарабахш барои тамоми истеҳсолкунандагони кишоварзӣ дар соҳа умумӣ

шуда метавонанд, асоснок карда шавад. Ташаккули низоми амалкунандаи

танзими давлатӣ ва дастгирии молиявии соҳаи кишоварзӣ дар умум ва

сохторҳои воҳидии он, аз таҳияи консепсияи рушди соҳияи кишоварзӣ оғоз

меёбад.

То гузариш ба муносибатҳои бозорӣ, танзим ва дастгирии истеҳсоли

маҳсулоти кишоварзӣ ба принсипи марказикунонидашудаи хоҷагидорӣ асос

ёфта буд, ки ба давлат муқаррар кардани нархҳои хариди боэътимоди

маҳсулоти кишоварзӣ, азнавтақсимнамоии мустақими воситаҳои пулӣ

тавассути фондҳои мутамаркази пулӣ, таъмин намудани деҳа бо захираҳои

170

моддӣ-истеҳсолӣ ба воситаи таъмини дастрасии марказонидашуда ва ғайраро

пешбинӣ мекард, низоми қатъии дастгирии давлатии молиявии истеҳсолоти

кишоварзӣ бесамар буд.

Дар шароити иқтисоди бозарӣ, мафҳуми танзими давлатӣ ва дастгирии

молиявии соҳаи кишоварзӣ ба ду принсипи асосӣ асос меёбад:

1) гурӯҳҳои агросаноатӣ аз ҳисоби худмаблағгузорӣ фаъолият

мекунанд ва ҳар гуна чораҳои мушаххаси мутамаркази дастгирии онҳо дар

фароҳам овардани шароити муътадили иқтисодӣ нақши иловагӣ мегузорад;

2) фишангҳои танзимкунанда бояд истеҳсолкунандагонро ба

идоракунии самаранок тавассути истифодаи дифференсиалии онҳо бо

назардошти хусусиятҳои минтақавӣ ва шароити истеҳсолӣ роҳнамоӣ карда,

хароҷоти бесамарро пешгирӣ кунанд.

Танзими давлатӣ аксар вақт бо дастгирии давлатӣ монанд карда

мешавад. Минаков И.А. қайд менамояд, ки мафҳумҳои зикргардида

ҳаммаъно нестанд. Мо нуқтаи назари ӯро ҷонибдорӣ мекунем, ки дастгирии

давлатӣ қисми ҷудонопазири танзими давлатӣ мебошад. Он як низоми

чораҳои мақомоти қонунбарор, иҷроия ва назоратӣ мебошад, ки аз ҷониби

мақомоти салоҳиятдори давлатӣ амалӣ карда мешавад. Илова бар дастгирии

давлатӣ, танзими давлатӣ таъсири маъмурӣ ва ҳуқуқиро муттаҳид мекунад.

Ба андешаи мо, тавре ки дар боло қайд кардем, давлат бояд дар танзим

ва дастгирии муносибатҳои молиявию иқтисодӣ дар соҳаи кишоварзӣ нақши

муҳим дошта бошад.

Сиёсати умумии давлатии молиявӣ дар соҳаи кишоварзиро дар умум

баррасӣ намуда, бояд ба таври возеҳ дарк кард, ки танзим ва дастгирии

молиявӣ бо истифода аз механизми таҳияшудаи молиявӣ амалӣ карда

мешавад, ки метавон ҳамчун як низоми иборат аз унсурҳои ба ҳам

алоқаманд, ки ҳар кадоми онҳо вазифаҳои муайянро иҷро мекунанд,

пешниҳод карда шавад.

Мо ақидаи як қатор муаллифонро ҷонибдорӣ намуда механизми

171

молиявиро ба механизми директивӣ ва танзимӣ ҷудо менамоем. Дар чунин

ҳолат, механизми директивии молиявӣ барои муносибатҳои молиявии

давлатӣ таҳия карда мешавад. Ба ин соҳа чунин фишангҳои иқтисодӣ дохил

мешаванд: андозҳо; қарзи давлатӣ; маблағгузории буҷетӣ; ташкили раванди

буҷа, инчунин банақшагирии молиявӣ. Ҳамин тариқ, аз тарафи давлат

тамоми низоми ташкили муносибатҳои молиявӣ таҳия карда мешавад, ки

барои ҳамаи истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ ҳатмӣ мебошад. Дар

баъзе ҳолатҳо, механизми директивии давлатии молиявӣ метавонад ба

шаклҳои дигари муносибатҳои молиявии давлатӣ низ татбиқ карда шавад.

Чунин муносибатҳои молиявӣ бояд барои татбиқи сиёсати давлатии молиявӣ

аҳамияти бузург дошта бошанд.

Дар навбати худ, механизми танзими молиявӣ, чун қоида, бояд

қоидаҳои бозиро дар бахши мушаххаси молиявӣ муайян кунад, ки ба

манфиатҳои давлат таъсир нарасонад. Чунин шакли механизми молиявии

давлатӣ барои ташкили муносибатҳои иқтисодии молиявӣ дар корхонаҳои

хусусӣ истифода мешавад. Ҳамзамон, давлат танҳо як қоидаҳои умумии

истифодаи захираҳои молиявиро муқаррар менамояд ва дар ин ҳолат корхона

шаклҳо, намудҳои фондҳо, тартиби ташаккули онҳо ва самтҳои истифодаи

онро худаш таҳия менамояд.

Ташаккули механизми маъмурӣ бо истифодаи усулҳои маъмурӣ, ки

чораҳои манъкунӣ, иҷроиш ва иҷозатро пешбинӣ мекунанд, сурат мегирад ва

дар иқтисоди бозорӣ тадбирҳои мазкур маҳдуд мебошанд. Асосан барои

содироти намудҳои алоҳидаи ашёи хом литсензиякунонӣ ва квотаҳо

истифода мешаванд:

- ташаккули низоми маркетинг; литсензиядиҳии қатъӣ ба намудҳои

гуногуни фаъолият бо мақсади беҳтар намудани сифат ва рақобатпазирии

маҳсулот; квота ба маҳсулоти кишоварзӣ; мониторинги мунтазами нархҳои

маҳсулоти кишоварзӣ ва таҳлили нобаробарии нархҳо; ба роҳ мондани

назорати қатъии сифати маҳсулоти кишоварзӣ вобаста ба узвият ба СУС ва

172

кушодани бозори дохилии маҳсулоти хӯрокворӣ; ташкили майдони

иттилоотӣ дар комплекси агросаноатӣ; беҳсозии кори низомҳои мубодила ва

бонкҳо; татбиқи мудохилаҳои молӣ ва харид; татбиқи муҷаҳазгардонӣ ва

таҷдиди техникии соҳаи агросаноатӣ; пешбурди сиёсати диверсификатсияи

истеҳсолот дар соҳаи кишоварзӣ дар доираи минтақа ва як қатор масъалаҳои

дигар1.

Ташаккули механизми ҳуқуқӣ низоми қонунан ба расмият

даровардашудаи таъсири беруна ба молия мебошад. Бо назардошти асосҳои

танзими давлатӣ ва дастгирӣ, ки дар қонунҳои тасдиқшуда оид ба ташаккул

ва истифодаи буҷет, номгӯи барномаҳои умумиҷумҳуриявӣ, лоиҳаҳои

сохтмонӣ ва иншоот, инчунин сохтори хароҷот барои соҳаи кишоварзӣ, ки аз

ҳисоби буҷаҳои сатҳҳои гуногун амалӣ ва тасдиқ карда мешавад.

Дар Тоҷикистони муосир, сиёсати молиявии умумиҷумҳуриявӣ

ҳалкунанда ба ҳисоб меравад. Вай ба барномаҳои давлатӣ, ҳуҷҷатҳои рушди

иҷтимоию иқтисодии кишвар, ислоҳоти буҷа ва байнибуҷетӣ, паёмҳои

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дигар ҳуҷҷатҳои стратегӣ асос ёфтааст.

Ҳамзамон, механизми ҳуқуқии танзими давлатии иқтисодиёт ташаккул ёфта

истодааст.

Мо фикри як қатор олимони соҳаи кишоварзиро ҷонибдорӣ мекунем,

ки бояд механизми ҳуқуқии танзими давлатии соҳаи кишоварзӣ бо

назардошти татбиқи барномаҳои мақсадноки молиявии дорои хусусияти

минтақавӣ сохта шавад. Такмили механизми ҳуқуқӣ маҳз дар миқёси

минтақавӣ ба қадри кофӣ ва амиқ сурат намегирад. Маҳз хусусиятҳо ва

шароити минтақавӣ имконият медиҳад, ки ба ҳавасманд намудани соҳаҳои

афзалиятноки рушди истеҳсолоти кишоварзӣ ва баланд бардоштани

ҷолибияти сармоягузории субъектҳои хоҷагидории минтақа имкон фароҳам

оварда шавад.

1 Обзор агропродовольственной торговой политики в постсоветских странах

[электронный ресурс]. Режим доступа: www.fao. org/publications

173

Дар айни замон, дар нақшаи аввал механизми танзими молиявӣ -

иқтисодӣ пешниҳод мешавад. Тавассути фишангҳои молиявию иқтисодӣ

давлат ба нархҳо ва даромади истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ,

қобилияти рақобатпазирии онҳо дар бозори дохилӣ ва хориҷӣ таъсир

мерасонад.

Фишангҳои молиявӣ – иқтисодии таъсиррасонӣ инҳо буда метавонанд:

- муқаррар кардани сатҳи муайяни даромаднокии маҳсулоти

истеҳсолкунандагони мол аз ҳисоби субсидиякунонӣ; қарздиҳӣ ва татбиқи

сиёсати мушаххаси андоз; тағйирёбии нархҳои истеҳсолкунанда аз ҳисоби

истеҳсолот; таъсир расонидан ба талабот ва пешниҳоди намудҳои алоҳидаи

маҳсулот; ташкили хариди давлатии маҳсулоти кишоварзӣ ва ғайра.

Ҳамзамон, нархҳои мақсаднок ва кафолатдодашуда барои таъмин намудани

бартарияти таносуби нархҳо ба маҳсулоти саноатӣ ва кишоварзӣ ва ба даст

овардани фоидаи кофии истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ барои

такрористеҳсолкунӣ васеъ истифода мешаванд. Нархҳои кафолатдодашуда аз

ҷониби мақомот, чун қоида, дар сатҳе муқаррар карда мешаванд, ки

даромаднокии ҳадди ақали қобили қабули маҳсулотро таъмин намоянд.

Нархҳои мақсаднок барои аз тарафи давлат муқаррар кардани меъёрҳои

таъминкунандаи гарав, ки собитӣ ба ҳисоб меравад асос ба ҳисоб меравад. Бо

гарави маҳсулоти кишоварзии худ, корхонаи кишоварзӣ метавонад

сарчашмаҳои маблағҳои буҷетӣ ва қарз ба даст орад. Дар ин ҳолат моли ба

гарав мондашаванда метавонад маҳсулоти аллакай истеҳсолшудаи

кишоварзӣ ё маҳсулоти ҳосили соли оянда бошад. Чунин молҳо бо меъёрҳои

гарав пардохт карда мешаванд ва дар охири муҳлати гарав, гаравгир яке аз ду

қарори имконпазирро қабул мекунад: маҳсулоти ба гарав гирифташударо

харидорӣ менамояд, яъне қарзҳоро бо фоизҳо бармегардонад; дорандаи

гаравро дар бораи напардохтани қарз огоҳ мекунад. Дар ин ҳолат, маҳсулот

ба моликияти гарав боқӣ мемонад.

Дар баъзе ҳолатҳо, вақте нархҳои бозорӣ ба маҳсулоти кишоварзӣ,

174

ашёи хом ва озуқаворӣ аз сатҳи ҳадди аққал паст мешаванд ё агар

истеҳсолкунандагон бо сабаби коҳиш ёфтани талабот молро ба фурӯш

бароварда натавонанд, давлат метавонад мудохилаи харидро анҷом диҳад.

Дахолати харид бо нархҳои кафолатнок сурат мегирад. Ин ба кам шудани

пешниҳоди бозор оварда мерасонад ва нархи бозор муътадил мегардад. Вале

агар сатҳи нархҳои бозорӣ якбора боло равад, давлат дахолати молиро

тавассути фурӯши маҳсулоти хӯроквории фондҳои ҷумҳуриявӣ ё минтақавӣ

анҷом медиҳад.

Дар шароити узвият ба ба СУС, яке аз воситаҳои танзими иқтисоди

бозорӣ андозҳо ба ҳисоб мераванд1. Корхонаҳои кишоварзӣ дар ин самт як

қатор имтиёзҳо доранд. Онҳо қисман аз пардохти андоз аз даромад аз

фурӯши маҳсулоти кишоварзӣ, андоз аз амволи кишоварзӣ ва саҳмгузорӣ ба

фондҳои роҳ озод карда шудаанд. Дар шароити иқтисоди муосири бозорӣ

низоми нисбатан мураккаби андозбандии истеҳсолкунандагони маҳсулоти

кишоварзӣ истифода бурда мешавад. Бояд қайд кард, ки андозҳо ҷузъи

ҷудонопазири мавҷудияти ҳама гуна давлат мебошанд. Ҳатто дар нахустин

монографияи олими рус Тургенев Н.И. дар соҳаи молия, «Таҷриба дар

назарияи андоз» қайд карда шудаст, ки одамони ба ҷомеа пайвастшуда,

қудрати олиро ба Ҳукумат супоридаанд, ва ҳамроҳи он ба давлат ҳуқуқи

талаб кардани андозҳоро доданд».

Моҳияти иқтисодии андозбандӣ дар он аст, ки ин муносибатҳои пулӣ

ба шумор меравад ва тавассути он давлат қисми даромадро барои

маблағгузории иҷрои вазифаҳояш ройгон мегирад. Андозҳо пардохти ҳатмии

нақдӣ ҳам барои шахсони ҳуқуқӣ ва ҳам барои шахсони воқеӣ ба давлат

мебошанд.

Рӯйхати оқилона муқарраршуда ва ҳаҷми андозбандӣ воситаи муассири

молиявӣ барои таъсир расонидан ба рушди истеҳсолот ва тиҷорат ва инчунин

1 Обзор агропродовольственной торговой политики в постсоветских странах

[электронный ресурс]. Режим доступа: www.fao. org/publications

175

даромади шахсии шаҳрвандон ба ҳисоб меравад. Маблағҳои аз андозбандӣ

бадастомада дар байни бахшҳои гуногуни хоҷагии халқ тақсим карда

мешаванд. Гуногунрангии шаклҳои моликият ва идоракунӣ баланд

бардоштани нақши андозҳоро дар танзими даромад ва ҳавасмандкунии

инноватсионӣ талаб мекунад. Шаклҳои гуногунранги муқарраршудаи

моликият ва идоракунӣ баланд бардоштани нақши андозҳоро дар танзими

даромадҳо ва ҳавасмандкунии инноватсионӣ тақозо мекунанд.

Сиёсати андоз – ин воситаи иқтисодии тақсимкунӣ ва аз

навтақсимнамоии ММД мебошад. Таҷрибаи ҷаҳонӣ принсипҳои муайяни

ташкили системаҳои миллии андозро таҳия кардааст, ки баробарии ҳамаи

субъектҳои хоҷагидор ҳангоми пардохти андозҳо, бетарафии муайян дар

низоми андоз, шароити муносиби ҷамъоварии андоз барои давлат, зарари

ночиз ба андозсупоранда аз ҷорӣ кардани шаклҳои нави андозбандӣ, инчунин

муқаррар намудани шароити муайян ва мушкилот бо саркашӣ аз андозро дар

бар мегирад.

Қарздиҳӣ ба истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ муҳим аст,

дар ҳоле ки коҳишёбии муайяни қарзҳои мутамарказ бо баланд бардоштани

фоизи онҳо, вазъи молиявии истеҳсолкунандагони кишоварзиро якбора бад

мекунад. Сатҳи баланди сармоя ва мавсимии истеҳсоли маҳсулоти

кишоварзӣ имкон намедиҳад, ки зуд қарзҳои кӯтоҳмуддат пардохта шаванд.

Қарздиҳӣ, ҳамчун усули дастгирии мушаххаси молиявии корхонаҳои

кишоварзӣ, метавонад танҳо ба хоҷагиҳои қобили пардохт кумак расонад,

зеро фоизи баланди истифодаи қарзҳо ва мавҷуд набудани таъминоти кофӣ

барои дастрасӣ ба захираҳои кредитӣ ба хоҷагиҳо маҳдуд аст. Дар айни

замон, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тартиби муайяни пешниҳоди меъёри

фоизи қарзҳоро аз ташкилотҳои қарзӣ барои хариди қисмҳои эҳтиётӣ,

таҷҳизоти кишоварзӣ ва маҳсулоти нафтӣ ба корхонаҳои кишоварзӣ

муқаррар кардааст. Аммо, тадбири мазкур наметавонад бисёр мушкилиҳоро

комилан ҳал кунад ва иштироки давлат дар ин соҳа бояд хеле назаррас

176

бошад.

Ҷанбаи муҳими механизми молиявию иқтисодӣ ин мусоидат ба

суғуртаи амволи корхонаҳои кишоварзӣ (аз ҷумла дарахтзорҳои бисёрсола ва

саршумори чорво) мебошад. Санадҳои қонунгузории охир нишон медиҳанд,

ки кумак ва дастгирии давлатӣ танҳо дар сурати аз даст додани зиёда аз 30%

ҳосили зироат расонида мешавад. Дар хориҷа, ин ҳудуд бо паст шудани

ҳосилнокӣ аз сатҳи миёнаи ҳосили солҳои охир ба даст оварда муқаррар

карда шудааст. Ҳамин тавр, дар чунин ҳолатҳо суғурта кардани маҳсулоти

кишоварзӣ барои истеҳсолкунандагони ватанӣ зиёновар хоҳад буд. Аз нигоҳи

молиявӣ, афзоиши хавфҳои истеҳсолӣ ва кам шудани кумаки давлатро дар

шароити ниҳоят экстрималии хоҷагидорӣ интизор шудан лозим аст. Бо

назардошти вазъи душвори молиявии бисёр хоҷагиҳо, ин тадбир бешубҳа ба

рушди суғуртаи кишоварзӣ мусоидат намекунад.

Дар шароити узвияти Тоҷикистон ба СУС, бояд сиёсати давлатии

гумрукӣ нақши муайяне дошта бошад, ки то андозае нишондиҳандаи сиёсати

андоз ва нархро дар худ таҷассум мекунад. Сиёсати муосири гумрукии

давлат бояд то як андоза дастрасиро ба бозори дохилии мол ва хизматрасонӣ

маҳдуд созад ё тавсеа бахшад, содирот ва воридоти молҳо ва хизматрасониро

аз кишвар дар доираи созишномаҳои бо СУС басташуда ҳавасманд гардонад

ё боздорад1.

Сиёсат дар соҳаи тарҳҳои амортизатсионӣ ташаккул додани фондҳои

амортизатсиониро дар субъектҳои хоҷагидорӣ дар назар дорад, ки барои

барқарорсозии пурраи фондҳои асосӣ пешбинӣ шудаанд. Аммо, бо

дарназардошти равандҳои таваррум ва давраи фарсоиши муваққатӣ, пули

нақд беқурб мешавад, аз ин рӯ, равишҳои ташаккули фондҳои фарсуда бояд

аз нав баррасӣ шаванд.

Ҳар як самт низоми маҳдуд, мушаххас ва муназзам такмил додани

1 Обзор агропродовольственной торговой политики в постсоветских странах

[электронный ресурс]. Режим доступа: www.fao. org/publications

177

таъсири давлатро бо методҳо ва фишангҳои мушаххас ифода мекунад.

Бо мақсади ҳимояи истеҳсолкунандагони кишоварзӣ дар Иёлоти

Муттаҳида ва кишварҳои Аврупои Ғарбӣ механизмҳои ҳимояи бозори

дохилӣ кайҳо сохта шуда буданд. Бо ин мақсад, аз ҷумла, боҷҳои гумрукӣ ва

ҷубронпулиҳо барои баробар кардани фарқи байни нархҳои баланди дохилӣ

ва пасти ҷаҳонӣ ва афзоиши даромаднокии кишоварзӣ истифода мешаванд.

Дар Тоҷикистон, дар солҳои охир аз сабаби фарсудашавии насосҳои

обкашӣ ва заифгардии инфраструктураи обёрӣ вазъ дар соҳаи кишоварзиро

бадтар намуд, суръати рушди иқтисодӣ дар соҳаи кишоварзӣ ва сатҳи

мавҷудаи рушди инфрасохтори иҷтимоӣ ва муҳандисӣ бошад, вазъи

иҷтимоии деҳотро боз ҳам мушкилтар сохт.

Дар шароити ба амаломада дар иқтисодиёти Тоҷикистон такмил додани

механизми молиявии танзими давлатӣ ва дастгирӣ дар асоси дахолати давлат

ба фаъолияти субъектҳои хоҷагидорӣ, ҳангоми дар як вақт гузаронидани

сиёсати молиявӣ – буҷавӣ, пулию қарзӣ, бонкӣ, андозӣ, гумрукӣ ва асъорӣ

дар доираи СУС, зарур аст.

Яке аз афзалиятҳои асосии давлат дар рушди соҳаи кишоварзӣ

маблағгузории барномаҳои мақсаднок - пешниҳоди маблағҳои буҷавӣ барои

рушди соҳаҳои алоҳидаи фаъолияти кишоварзӣ мебошад. Чунин Барномаҳо

аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, чун қоида, ба мӯҳлати нокифоя

таҳия ва тасдиқ карда мешаванд.

Маблағгузории давлатии барномаҳо ва танзими молиявии соҳаи

кишоварзӣ бо усулҳои мустақим ва ғайримустақим бо мақсади нигоҳ

доштани вазъи муътадили иқтисодии соҳа амалӣ карда мешавад.

Ҳамаи усулҳои молиявии танзими давлатии соҳаи кишоварзиро таҳлил

намуда ба хулоса омада метавонем, ки дастгирии давлатӣ – ин усули

мустақими ҳавасмандгардонии фаъолияти иқтисодӣ мебошад. Дастгирии

мустақими буҷет - сармоягузории беподош, ки метавонад бо шаклҳои зерин

амалӣ карда шавад: пешниҳоди дотатсияҳо барои маҳсулот; ҷуброн барои

178

намудҳои алоҳидаи хароҷот; маблағгузории сармоягузории капиталӣ;

чораҳои беҳдошти замин ва ғайра.

Усулҳои ғайримустақим аз бисёр ҷиҳат ба усулҳои танзими қарзи

кишоварзӣ, ки аз ҷониби давлат истифода мешаванд, бештар марбутанд ва

қарздиҳии мутамаркази бонкӣ, пешниҳоди қарз аз фонди қарзии имтиёзнок,

қарзи буҷети сармоягузорӣ, қарзи андоз ва ғайра. Ҳар яке аз онҳо тавассути

истифодаи воситаҳои мушаххаси қарзӣ ва амонатӣ амалӣ карда мешавад.

Дастгирии мустақими давлатии буҷавии соҳаи кишоварзӣ бо шаклҳои

гуногун таъмин карда мешавад, ки роҳҳои таъсиррасониро ба субъектҳои

бозор таъмин менамояд.

Бо рушди иқтисодиёт доираи шаклҳои гуногуни истифодабарии

дастгирии буҷети давлатӣ мунтазам меафзояд. Ҳоло шаклҳои дастгирии

буҷети давлатӣ дар бозори маҳсулоти озуқаворӣ метавонад дар якчанд самт

гурӯҳбандӣ карда шавад: ҷудо кардани кумакҳо; пешниҳоди кумаки молиявӣ;

ҷуброн; субвенсияҳо.

Дар адабиёти молиявӣ барои муайян кардани категорияи дотатсия

равишҳои гуногун мавҷуданд. Дар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз

ҷумла дар Кодекси буҷети Ҷумҳурии Тоҷикистон, кумакпулӣ ин интиқоли

байнисоҳавӣ мебошад, ки ройгон ва бебозгашт бидуни муқаррар кардани

самтҳо ва (ё) шароити истифодаи онҳо дода мешавад.

Дар луғатномаҳои иқтисодии муосир дотатсия – ин воситаҳои пулӣ, ки

аз буҷети давлатӣ ва маҳаллӣ барои расонидани кумаки молиявӣ ба

корхонаҳое, ки даромади пулии онҳо аз хароҷоти истеҳсол ва фурӯши

маҳсулоти мазкур камтар аст, инчунин буҷетҳо барои пӯшонидани фарқияти

даромад ва хароҷот ё маънидод кардани он, ки дотатсия - ин пардохтҳо ба

истеҳсолкунандагони маҳсулот, ки истеҳсолашон фоидаовар аст.

Ба ақидаи бисёре аз олимон, ки мо бо онҳо комилан розӣ ҳастем,

дотатсия аз буҷаи давлатӣ, ки барои истеҳсолкунандагони маҳсулоти

кишоварзӣ барои пӯшонидани талафот ҷудо карда мешавад, бояд маблағи

179

ҷудошуда ҳисобида шавад. Инчунин бояд қайд кард, ки аз ҳисоби дотатсия аз

маблағҳои буҷети умумиҷумҳуриявӣ ба хоҷагиҳои осебпазир кумак расонида

мешавад.

Дотатсия хароҷоти зиёдшударо ҷуброн мекунад, зарарро мепӯшонад.

Пешниҳоди дотатсия ба корхонаҳо имкон медиҳад, ки аз болоравии нархҳои

чаканаи баъзе молҳои истеъмолӣ ва хидматрасонӣ пешгирӣ намоянд, зеро як

қисми нархи ин молҳо аз ҳисоби воситаҳои буҷавӣ тавассути дотатсия

пардохт карда мешавад ва дар натиҷа муфлисшавии корхона пешгирӣ карда

мешавад.

Дар айни замон, боз як чораи молиявии кумак ба истеҳсолкунандагони

маҳсулоти кишоварзӣ ҷубронпулӣ аст, ки тавассути он давлат хароҷотҳои ба

амаломадаи субъекти хоҷагиро ҷуброн мекунад. Дар шароити муосири

хоҷагидорӣ як қисми хароҷоти истеҳсолкунандагони кишоварзӣ барои

хариди нуриҳои минералӣ ва маҳсулоти муҳофизати растанӣ, инчунин

гузоштани ниҳолҳои бисёрсола ва нигоҳдории онҳо ҷуброн карда мешавад.

Субсидия кумаки пулие (трансфертҳои байнибаҷавӣ) мебошад, ки

ҳамчун як манбаи иловагии пӯшонидани хароҷот хизмат мекунад.

Аз тарафи мақомоти ҳокимияти давлатии минтақавӣ барномаҳо ва

чорабиниҳо оид ба рушди чорводорӣ ва растанипарварӣ фароҳам оварда

мешавад. Хусусиятҳои асосии субсидия инҳоянд:

- беподош, интиқоли бебозгашти маблағ;

- хусусяти мақсаднокӣ доштан;

- маблағгузории муштарак (бо шарти сармоягузории муштарак)1.

Субсидияҳои мустақим барои маблағгузории корҳои илмӣ-таҳқиқотии

бунёдӣ ва таҷрибавӣ (грантҳо), ворид намудани таҷҳизоти нав ба истеҳсолот

ва бозомӯзии кадрҳо истифода мешаванд. Тавассути субсидияҳо давлат

метавонад ба рушди соҳаҳои ояндадор мусоидат кунад ва корхонаҳои

1 Мeльников Р. М. Изменения подходов к финансированию научно-инновационных

программ и проектов в современной мировой практике // Финансовая

аналитика:проблемы и решения. №29 (2016) 2–13

180

даромаднок, вале аз ҷиҳати стратегӣ муҳим ба монанди корхонаҳои бахши

кишоварзиро дастгирӣ намояд.

Субсидияи ғайримустақим тавассути сиёсати андоз ва пулию қарзӣ

амалӣ карда мешавад1. Давлат ба фоидаи корхонаҳо андозбандии имтиёзнок

татбиқ менамояд, баргардонидани андозҳои мустақим ва боҷҳои гумрукӣ,

кафолатҳои давлатӣ ва суғуртаи пасандозҳо, қарзҳои содиротиро таҷриба

мекунад, қарзҳои имтиёзнок пешниҳод менамояд. Ғайр аз он, маблағгузории

давлатӣ метавонад ҳам ба таври мутамарказ ё аз ҳисоби буҷети Ҷумҳурии

Тоҷикистон дар шакли субвенсияҳои номбурда сурат гирад.

Субвенсия ҳаҷми собити маблағҳои давлатӣ, ки чун кумаки бебозгашт

барои батанзимдарории мақсадноки хароҷоти буҷет ҷудо карда мешавад.

Баръакси дотатсия ва субсидия, субвенсия дар сурати истифодаи

ғайримақсаднок ё истифода на дар мӯҳлати қаблан муқарраршуда

баргардонида мешавад.

Дар айни замон, кумак ва дастгирии давлатии молиявӣ бояд ба

талаботи байналмилалӣ мувофиқат кунад. Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Созмони

ҷаҳонии савдо, ки созмони асосии байналмилалии танзими савдои байни

давлатҳо мебошад, дохил шуд. Созишнома роҷеъ ба хоҷагии қишлоқи даври

Уругвайии ГАТТ, ки ҳуҷҷати асосии СУС ба ҳисоб меравад, таснифи

муайяни дастгирии давлатро дар соҳаҳои муайян муқаррар мекунад: чораҳои

«сабади зард», чораҳои «сабади сабз», чораҳои «сабади кабуд» ва ғайра2.

Ҳамаи усулҳои дастгирии дохилии давлатии комплекси агросаноатиро

аз рӯи хусусиятҳо гурӯҳбандӣ кардан мумкин аст.

Ба гурӯҳи усулҳои ба ном «қуттии сабз» усулҳои дастгирии давлатие

дохил мешаванд, ки ба фаъолияти корхонаи кишоварзӣ таъсири

таҳрифкунанда надоранд. Усулҳои танзими давлатӣ дар доираи «қуттии

1 Мeльников Р. М. Изменения подходов к финансированию научно-инновационных

программ и проектов в современной мировой практике // Финансовая

аналитика:проблемы и решения. №29 (2016) 2–13 2 Карпенко Г. Эффективность господдержки АПК через меры «зеленой корзины» // АПК:

экономика, управление, 2011. №1. С. 54-59.

181

сабз» иборатанд аз:

- субсидия барои дастгирии барномаҳои муҳими минтақавӣ, барои

ҷуброни қисми хароҷот оид ба фаъолияти зидди эпизоотӣ, ташкилӣ ва дигар

чорабиниҳо аз ҷониби субъектҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, барои ташкили

низоми таҳлили таҳдидҳо ва хавфҳо ба рушди комплекси агросаноатӣ ва

таъмини амнияти озуқаворӣ;

- ҷуброни қисми хароҷот оид ба пардохтҳои суғуртавӣ;

- грантҳо барои ташкили хоҷагиҳои деҳқонӣ (фермерӣ) ва барои

муҷаҳҳазгардонии маишии фермерҳои навкор;

- татбиқи лоиҳаҳои инноватсионии ояндадор дар соҳаи кишоварзӣ;

- сармоягузории корҳои илмӣ – тадқиқотӣ ва таҷрибавӣ-тарроҳӣ1.

Усулҳои дастгирии дохилӣ, ки ба савдо ва истеҳсол таъсири

таҳрифкорона мерасонанд, ба усулҳои қуттии зард тасниф карда мешаванд ва

аз инҳо иборатанд:

- ҷуброни қисми хароҷот барои хариди воситаҳои кимиёвӣ, барои

оҳакдор намудани хоки туруш, барои ташхиси агрохимиявӣ ва экологӣ -

токсикологии хок;

- субсидиякунонии як қисми хароҷот оид ба ҷалби заминҳои

кишоварзӣ ба истеҳсолоти кишоварзӣ, инчунин хариди тухмиҳои элитавӣ,

ниҳолшинонӣ ва нигоҳубини ниҳолҳои бисёрсола ва ба даст овардани

интиқолдиҳандаҳои энергия аз ҷониби корхонаҳои гулхонаӣ2;

- субсидиякунони қисми меъёри фоизӣ аз рӯи қарзҳо;

- ҷудо кардани субсидия барои рушди чорводорӣ;

- ҷудо кардани субсидия барои қисман пӯшонидани хароҷоти

нигаҳдории чорво;

1 Нечаев В.И., Бершицкий Ю.И., Резниченко С.М. Региональные аспекты

государственного регулирования агропромышленного производства: Монография. СПб,

2009. 336 с. 2 Мeльников Р. М. Изменения подходов к финансированию научно-инновационных

программ и проектов в современной мировой практике // Финансовая аналитика:

проблемы и решения. - № 29. – 2016. - С. 2–13.

182

- сармоягузории капиталии сармояҳо1.

Ҳамин тавр, мо чунин мешуморем, ки дастгирии молиявии давлатии

соҳаи кишоварзиро метавон ҳамчун яке аз вазифаҳои асосии танзими

давлатии молиявӣ барои ноил шудан ба суботи иқтисодиву иҷтимоӣ,

таъмини афзалиятҳои рақобатпазирии маҳсулоти кишоварзии ватанӣ,

мутобиқ кардани механизми молиявӣ ба шароит ва талаботи воқеии

хоҷагидории табиӣ ва талаботи СУС, амнияти иқтисодӣ ва озуқаворӣ бо

афзоиши мунтазами некӯаҳволии шаҳрвандон муайян кард.

Бе дастгирии молиявӣ ва пуштибонии давлат корхонаҳои кишоварзӣ

дар бисёр ҳолатҳо зиёновар хоҳанд буд. Натиҷаҳои фаъолияти корхонаҳои

кишоварзӣ дар солҳои 20012-2019 аз он шаҳодат медиҳанд, ки даромаднокии

истеҳсоли субсидияи ғайридавлатӣ манфӣ аст.

Ба ақидаи мо, инчунин ба андешаи як қатор олимон, ҳадафи асосии

давлат дар танзими иқтисодӣ ва молиявии соҳаи кишоварзӣ инҳоянд:

таъмини рушди устувор, прогрессивӣ ва оқилонаи иқтисодӣ ва иҷтимоии

тамоми бахшҳои соҳаи кишоварзӣ; фаъолияти бозори озуқаворӣ ба манфиати

аҳолӣ; таъмини амнияти озуқавории кишвар; дастгирии даромади

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ, инчунин ноил шудан ба сатҳи

шоистаи зиндагии аҳолӣ ва рушди муттасили ҳудуди деҳот.

Аммо, ба роҳ мондани муносибатҳои муайяни бозорӣ дар истеҳсолоти

кишоварзӣ ҳанӯз ба эътидол овардани истеҳсолот мусоидат накардааст. Ҳоло

барномаи ягона, дастрас ва барои ҳамаи истеҳсолкунандагони кишоварзӣ

фаҳмо оид ба танзими давлатии молиявӣ ва дастгирии кишоварзӣ, ки

ҷавобгӯи талаботи СУС мебошад, таҳия карда нашудааст ва ин ба

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ имкон намедиҳад, ки дар оянда

қарорҳои оқилонаро ба нақша гиранд. Бояд мавқеи заифи

истеҳсолкунандагони сершумор ва бахшҳои кишоварзӣ дар бозорро низ қайд

кард. Ҳамзамон, дараҷаи хавфи соҳибкорӣ вобаста ба шароити обу ҳаво ва

1 Горфинкель В. Я. Экономика предприятия. - М.: ЮНИТИ, 2004. -С. 18.

183

ҳадафнокии кумаки молиявии давлатӣ ва дастгирии рушди соҳаи кишоварзӣ

дар минтақаҳои дорои шароити бадтари экологӣ ва иқтисодӣ афзоиш меёбад.

Ҳангоми ҷамъбасти муҳокима гуфта метавонем, ки хусусиятҳои хоси

соҳаи кишоварзӣ ҷолибияти қувваи корӣ ва сармоягузориро ба таври

назаррас коҳиш медиҳанд. Рақобатпазирии нокифояи маҳсулот дар соҳаи

кишоварзӣ ба хусусияти мавсимӣ ва истеъмоли баланди маводи истеҳсолӣ,

сустии ҳаракати захираҳои моддию техникӣ, вобастагии сахт аз шароити

табиӣ ва иқлимӣ, хавфҳои назаррас ва доимӣ дар истеҳсол ва фурӯши

маҳсулот, ки ба гирифтани даромади оқилона ва устувор, номутобиқатии

нарх ба талабот ва пешниҳодот ба бисёр маҳсулоти хоҷагии қишлоқ ва як

қатор омилҳои дигар вобастаанд.

Омилҳои дар боло номбаршуда ва хусусиятҳои алоҳидаи хоҷагии

кишоварзӣ дахолати мунтазами мақомоти марказии ҷумҳуриявӣ ва

минтақавиро дар фаъолияти равандҳои бозорӣ тавассути мониторинг ва

расонидани кумак ва дастгирии зарурӣ ба истеҳсолкунандагони маҳсулоти

кишоварзӣ тақозо мекунанд.

Стратегияи амнияти озуқаворӣ самтҳои асосии рушд,

нишондиҳандаҳои мақсаднок, механизмҳо, аломатгузории функсияҳои

таъмини амнияти озуқавориро муайян мекунад. Стратегия дар ҳолати

баамаломада омили ба эътидол оваранда, ҳам барои маҳсулоти кишоварзӣ ва

ҳам дар умум барои иқтисодиёти кишвар мебошад.

Қадами муҳим дар самти такмили танзими давлатии соҳаи кишоварзии

Тоҷикистон тағйир додани самти дастгирии молиявии давлатии соҳаи

кишоварзӣ ба манфиати чораҳое, ки бо қоидаҳои СУС мутобиқанд, вале дар

идоракунӣ истифода нашудаанд, мебошад. Сухан дар бораи

муносибгардонии сохтори хароҷоти буҷаҳои сатҳҳои мухталиф меравад.

Созишномаи СУС оид ба соҳаи кишоварзӣ самтҳои асосии либераликунонии

бозорҳои кишоварзиро муайян мекунад:

- дастрасии маҳсулоти воридотии саноати кишоварзӣ ба бозорҳои

184

миллӣ;

- паст гардидани сатҳи дастгирии давлатӣ, ки шароити рақобати

бозориро халалдор мекунад;

- тадриҷан кам кардан ва пурра бекор кардани субсидияҳо барои

содироти маҳсулоти кишоварзӣ;

- танзими шароити санитарӣ, фитосанитарӣ, байтории савдо.

Дар умум, сиёсати коҳиши дастгирии давлатии молиявӣ ба соҳаи

кишоварзӣ аз ҷониби кишварҳои узви СУС фаъолона татбиқ карда мешавад,

аммо бояд қайд кард, ки давлатҳои мазкур дар тӯли давраи дуру дароз

миқдори назарраси сармоягузориҳои молиявиро истифода бурдаанд ва

таҷрибаи корӣ ва равандҳои тиҷоратиро дар шароити тиҷорати озод дар

бозорҳои байналмилалӣ доранд.

Сатҳи дастгирии давлатии молиявии хоҷагии деҳот дар Тоҷикистон, ки

дар лоиҳаи буҷети умуми ҷумҳуриявӣ дар давраи солҳои 2020 пешбинӣ

шудааст, хеле еочиз аст, аз ин рӯ, шароити баробар барои рушди соҳаи

кишоварзии ватанӣ ва рақобатпазирии маҳсулот таъмин карда намешавад,

гарчанде ки бахши кишоварзии Тоҷикистон барои рушд дорои потенсиали

бузург аст: қобилияти бозори дохилӣ, бартарияти минтақавӣ, шароити

экологӣ ва ғайра. Тавре ки дар боло қайд карда шуд, дар шароити узвияти

Ҷумҳурии Тоҷикистон ба СУС, усулҳои «қуттиҳои сабз» бояд ба андозаи

назаррас татбиқ карда шаванд, зеро қоидаҳои СУС аз бисёр ҷиҳат зидди

чораҳои дастгирии мустақими истеҳсолоти кишоварзӣ нигаронида шудаанд,

ки ҳавасадкунандаи истеҳсолот ва ҳамин тариқ таҳрифкунандаи савдо ба

ҳисоб мерафтанд. Дар чунин шароит, муайян кардани дигар механизмҳои

имконпазири дастгирии давлатии молиявӣ ва танзими бахши кишоварзӣ

зарур аст.

Омода набудани бахши кишоварзии ватаниро ҳангоми узвият ба СУС

ба инобат гирифта, ба андешаи мо, рад кардани дастгирии давлатии

молиявии корхонаҳои кишоварзӣ дар шароити кунунии иҷтимоӣ - молиявии

185

минтақа ғайриимкон аст. Аз ин рӯ, ҷустуҷӯи чораҳои дигари иқтисодӣ ва

механизмҳои дастгирии молиявӣ зарур аст; таҷдиди базаи меъёрӣ - ҳуқуқии

соҳаи кишоварзӣ; тағйир додани самтҳои дастгирии молиявии давлатӣ дар

сатҳи минтақавӣ, бо дарназардошти хусусиятҳои минтақа ва истифодаи

таҷрибаи ҷаҳонӣ мувофиқи принсипҳои СУС1.

Низоми танзими давлатии молиявӣ ва дастгирии давлатии молиявӣ

сатҳҳои ҷумҳуриявӣ ва минтақавиро дар бар мегирад. Илова бар ин, соҳаи

кишоварзӣ аз ҳисоби фондҳои пулии ҳукумати маҳаллӣ дастгирии молиявӣ

ба даст меорад. Дар ҳамаи соҳаҳои дар боло зикршуда, ҳаҷми дастгирии

молиявии соҳаи кишоварзӣ, гарчанде кифоя нест, дар бисёр ноҳияҳо коҳиши

истеҳсолот боздошта шуд ва дар баъзе зербахшҳо каме рушд низ мушоҳида

шуд.

Таъминоти молиявии истеҳсолоти кишоварзӣ, дарвоқеъ, аз ҳисоби як

манбаъ - давлат сурат мегирад (баъзан маблағҳои ғайрибуҷавии давлат ҷалб

карда мешаванд). Аммо, фишангҳои танзим ва дастгирии молиявии соҳаи

кишоварзӣ, ки аз ҷониби давлат истифода мешаванд, гуногун мебошанд. Ба

назари мо, фишанги молиявиро ба 2 гурӯҳ тақсим кардан мумкин аст:

фишангҳои буҷавӣ – андозӣ, пулию қарзӣ (ниг.: Расми 11).

1 Кундиус В.А. Кластерный подход к управлению продовольственным обеспечением и

размещением производства в регионах // АПК: экономика, управление.- 2011. - №4. - С.

15-20.

186

Расми 11. Фишангҳои молиявии танзими давлатӣ ва дастгирии

соҳаи кишоварзӣ

Ба гурӯҳи буҷавӣ - андозӣ ҳамаи намудҳои таъсире, ки бо сабаби

ташаккул ва истифодаи муайяни буҷетҳо ба миён меоянд, дохил мешаванд.

Роҳҳои асосии ҳавасмандгардонии буҷавӣ - андозӣ дар соҳаи кишоварзӣ

инҳоянд: дотатсия; имтиёзҳои андозӣ; тартиби махсуси андоз; боҷҳо ва

пардохтҳои содиротӣ ва воридотӣ (гумрукӣ). Дар навбати худ, гуруҳи пулию

қарзӣ, ҳам ба гардиши пул ва ҳам ба массаи пул таъсир мерасонад.

Сиёсати давлатии молиявӣ дар ин соҳа то андозае ба тағйири

ҷараёнҳои молиявӣ таъсир мерасонад ва ба равандҳои сармоягузорӣ

мусоидат мекунад. Таъсири нисбатан назаррасро ба фаъол гардидани

фаъолияти сармоягузорӣ фишанги сиёсати пулию қарзӣ: меъёрҳои фоизи

бонкҳои тиҷоратӣ- меъёр мерасонад1.

Ҳангоми ҳамбастагии умумии методологӣ, механизмҳо, усулҳо,

1 Нечаев В.И., Бершицкий Ю.И., Резниченко С.М. Региональные аспекты

государственного регулирования агропромышленного производства: Монография. – СПб:

2009. – С. 236.

НИ

ЗО

МИ

ТА

НЗ

ИМ

И М

ОЛ

ИЯ

ВИ

И Х

ОЉ

АГ

ИИ

ЌИ

ШЛ

ОЌ

та

ша

кк

ул

и

мех

ан

изм

и

њу

ќу

ќу

ї

та

ша

кк

ул

и

мех

ан

изм

и

мо

ли

яв

ї-

иќ

ти

сод

ї

та

ша

кк

ул

и

мез

ан

изм

и

ма

ъм

ур

ї

ќонунњо ва ќарорњои сатњи љумњуриявї; ќарорњои сатњи мањаллї; амру фармоишњои вазоратњо ва идорањои соња; стратегияњо ва барномањои рушдисоња; коркарди консепсияи рушди кишоварзї дар сатњи давлаттї ва мањаллї; шарту шароитњои пешнињоди ќарзњои давлатї барои рушди соња; тартиботи бастани ќарордодњо оид ба фаъолият дар соња

ташаккули инфраструктураи бозор; литсензиякунонї ва саъмиякунонї; гузаронидани мониторинги нархї;

Назорати сифати мањсулот; ташаккули манбаи иттилооот; низоми биржањо ва бонкњо; интервенсияи хари ва ѓайра

сиёсати буљетии давлат; сиёсати андозї; сиёсати ќарзї; сиёсат дар соњаи суѓурта;

сиёсати сармоягузорї; танзими нарх; сиёсати гумрукї.

187

фишангҳо ва воситаҳои гуногунранги танзими молиявӣ ва дастгирии

молиявии фаъолияти иқтисодии субъектҳои хоҷагидор дар соҳаи кишоварзӣ

риоя карда мешаванд. Таҷрибаи минтақаҳои алоҳида нишон медиҳад, ки

таҷрибаи дастгирии давлатии молиявии фаъолияти иқтисодӣ дар сатҳи

минтақавӣ нисбат ба сатҳи миллӣ бештар таҷассум ёфтааст.

3.3. Хусусиятҳои қарздиҳӣ ба соҳаи кишоварзӣ дар Тоҷикистон

Гузаронидани ислоҳот дар яке аз бахшҳои асосии иқтисодиёти ҷумҳурӣ

– бахши кишоварзӣ, бидуни фаъолсозии равандҳои сармоягузорӣ

ғайриимкон аст. Зарурияти таҷдиди фондҳои асосӣ дар бахши агросаноатӣ

аён аст. Зиёда аз 80% парки мошину тракторҳои хоҷагиҳои фермерӣ ва

дастгоҳҳои корхонаҳои коркардкунанда бо вазъе фаъолият мекунанд, ки

муҳлати амалашон кайҳо гузаштааст ва ба технологияи муосир комилан

ҷавобгӯ нестанд. Маълум аст, ки мушкилоти ташаккули фондҳои пулӣ барои

оғоз ва рушди фаъолияти соҳибкорӣ дар бахши кишоварзии Ҷумҳурии

Тоҷикистон яке аз проблемаҳои муҳимтарини соҳибкории кишоварзӣ ба

ҳисоб меравад. Аз ин рӯ, рафъи ҳолати кассодӣ дар минтақа, ҳалли

масъалаҳои маблағгузории фаъолияти соҳибкорӣ аз рӯи принсипҳои

иқтисоди бозорӣ вазифаи таъхирнопазир мебошад. Норасоии маблағ барои

муносибгардонӣ ва ташкили дурусти фаъолияти соҳибкорӣ дар бахши

кишоварзӣ барои бисёре аз сокинони кишвар мушкилоти асосӣ дониста

мешавад.

Дастгирии молиявии корхонаҳои кишоварзӣ ва фаъолияти истеҳсолии

онҳо бидуни ҷалби захираҳои молиявӣ, яъне хизматрасониҳои бонкӣ амалан

ғайриимкон аст. Дар навбати худ, фаъолияти пурсамари ҳар як корхонаи

кишоварзӣ калиди пешрафти тамоми соҳаи кишоварзӣ, ҳамчун як бахши

иқтисодиёти миллӣ мебошад. Корхонаҳои кишоварзӣ дар шароити муосир

метавонанд аз доираи васеи хизматрасониҳои бонкӣ истифода баранд.

188

Сармоягузории фаъолияти онҳо метавонад дар шаклҳои мухталиф, аз қабили

қарз, инчунин амалан ҳама шаклҳои ҳисоббаробаркунии ғайринақдӣ, ҳам бо

сомонӣ ва ҳам бо асъори хориҷӣ маблағгузорӣ шавад. Бонкҳо бо асъори

миллӣ ва хориҷӣ пули нақдро қабул мекунанд, бо истифодаи низоми «Мизоҷ-

Бонк» ҳисоббаробаркуниҳои шабонарӯзиро анҷом медиҳанд ва дороиҳои

мавҷудбудаи корхонаҳои кишоварзиро ба коғазҳои қиматнок ва амонатҳо

мегузоранд. Дар шароити муосири хоҷагидорӣ корхонаҳои кишоварзӣ дар

истифодаи маблағҳои заёмӣ, яъне аз рӯи намудҳо ва таркиб қарзҳои гуногун

хеле фаъол мебошанд. Аз ин рӯ, қарз барои корхонаи муосири кишоварзӣ як

зуҳуроти табиӣ аст, ки эҳтиёҷоти корхонаҳои кишоварзиро аз истифодаи

маблағҳои қарзӣ ба таври объективӣ инъикос мекунад.

Сиёсати қарзии кишоварзӣ бо як қатор хусусиятҳо муайян карда

мешавад. Яке аз хусусиятҳои асосии истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ аз

хусусиятҳои хавфҳои қарзӣ бармеояд. Хатарҳои қарзӣ метавонанд бо як

қатор сабабҳои аз шароити кор вобаста алоқаманд бошанд, аз ҷумла

калавиши нархи маҳсулоти кишоварзӣ, инчунин нархи захираҳои моддию

техникии ба саноат алоқаманд. Тавре дар боло қайд карда шуд, фаъолияти

корхонаҳои кишоварзӣ аз бисёр ҷиҳат ба вобастагии қавии онҳо аз шароити

табиию иқлимии истеҳсолот вобаста аст. Омилҳои мушаххаси

нишондодашуда кафолати қарздиҳиро ба истеҳсолкунандагони маҳсулоти

кишоварзӣ ба таври назаррас коҳиш медиҳанд. Аз ин рӯ, бонкҳои тиҷоратӣ

омодаанд, ки чунин қарзҳоро танҳо бо фоизи баланди гарав таъмин кунанд.

Таҷрибаи солҳои гузашта нишон медиҳад, ки шароити иқлимии истеҳсолот

ба истеҳсоли маҳсулоти кишоварзии тамоми минтақаҳо таъсири манфӣ

мерасонад ва чун қоида, тамоми маҷмӯи молистеҳсолкунандагони

кишоварзиро фаро мегирад. Дар ҳолати мазкур, арзиши гарави техникаи

махсусгардонидашудаи кишоварзӣ бо сабабҳои гаронии интиқоли он ба

минтақаҳои дигар ба таври назаррас коҳиш меёбад.

Хусусияти дигар инъикоси худро дар сабабҳои таърихӣ ва иҷтимоӣ

189

пайдо мекунад. Истеҳсолкунандагони кишоварзӣ ва аксар вақт хоҷагиҳои

деҳқонӣ худро на ҳамчун мизоҷи дигари бонк нишон медиҳанд. Дар замони

шӯравӣ, қарзҳои бонкӣ аз ҷониби давлат аз эътибор сокит карда мешуд, аз

аввали даврони истиқлолият бошад, принсипи пурраи пардохт ба фаъолият

шурӯъ кард.

Ба хусусияти сеюм, нақши нисбатан баланди мақомоти идоракунии

давлатии маҷмӯи агросаноатиро дар танзими молиявии соҳаи кишоварзӣ

дохил намудан мумкин аст. Ин хусусият инчунин ба фаъолияти ташкилотҳои

гуногуни қарзии тиҷоратӣ таъсири худро мегузорад. Тавре таҳқиқоти илмии

мо ва натиҷаҳои таҳқиқоти илмии як қатор муаллифон гувоҳӣ медиҳанд,

ҳаҷми қарзҳое, ки барои истеҳсолкунандагони кишоварзӣ ҷудо мешавад,

талаботи соҳаро бо захираҳои молиявӣ таъмин намекунад. Сабабҳои асосии

сатҳи ками маблағгузории соҳаи кишоварзиро метавон ҳамчун сабабҳои

самараи худи захираҳои қарзӣ, аз ҷониби дигар, инчунин дар соҳаи

истеъмоли онҳо тавсиф кард.

Тавре ки дар боло зикр гардид, соҳаи кишоварзӣ асосан мавсимӣ ба

ҳисоб меравад ва аз ин рӯ гардиши нобаробари сармояи муомилот ба вуҷуд

омадааст. Инчунин бояд чунин хусусияти хоси хоҷагии қишлоқро ба

монанди хусусияти бисёрсоҳавии фаъолияти истеҳсолии аксар хоҷагиҳо қайд

кард. Аз ин рӯ, давраи доиравии гардиши сармоя давраҳои муайяни

тафриқавӣ дорад, ки бештар аз хусусиятҳои технологии соҳаҳои асосӣ

вобаста аст. Сиклҳои истеҳсолӣ барои парвариши зироатҳои ғалладона ва

зироатҳои саноатӣ метавонанд то 8-10 моҳ, дар соҳаи чорводорӣ онҳо то 2

сол ва бештар аз он давом кунанд.

Агар мо дар бораи хусусиятҳои соҳаҳои алоҳида дар самти ҷалби

захираҳои кредитӣ сухан ронем, пас дар соҳаи растанипарварӣ дар моҳҳои

аввал тадриҷан зиёд шудани хароҷоти истеҳсолӣ ба назар мерасад. Ғайр аз

он, болоравии хароҷот афзоиши ҳаҷми фурӯши маҳсулоти тайёрро

намепӯшонад. Аз ин рӯ, дар ин давра, муваққатан талабот ба сармояи

190

ҷалбшуда зиёд мегардад. Хусусиятҳои истеҳсолӣ бо афзоиши хароҷот бо

таректорияи ниҳоят нобаробар тавсиф карда мешаванд. Дар фасли тирамоҳ

пас аз шудгор ва баланд шудани сатҳи сармо корҳои кишоварзӣ амалан қатъ

мегарданд ва дар баҳор ҳаҷми онҳо ба таври назаррас меафзояд.

Агар дар бораи фаъолияти соҳаи чорводорӣ қарор гирем, пас дар ин

соҳа, масалан агар чорводориро мисол орем, сармояи назаррас ҳангоми

харидории чорво ва инчунин вобаста ба истеҳсол ва хариди захираҳои

хӯроки чорво талаб карда мешавад.

Дар фасли тобистон барои таъмири биноҳои истеҳсолӣ барои давраи

зимистонаи нигоҳдории ҳайвонот ва хариди маҳсулоти нафтӣ хароҷоти зиёд

тақозо мешавад.

Нақшаҳои молиявии истеҳсолкунандагони кишоварзӣ бо назардошти

фарқияти мавсимии истеҳсолот ҳисоб карда мешаванд.

Мутаносибан, дар пешорӯи иқтисодиёти Тоҷикистон мушкилоти

ҷиддии ҷалби сармоя барои маблағгузории соҳаи кушоварзӣ, бахусус дар

марҳилаи аввали рушди онҳо, қарор гирифтааст. Дар айни замон, усулҳои

асосии маблағгузории бахши кишоварзӣ дар кишвар худмаблағгузорӣ,

маблағгузории қарзӣ, лизинг ва маблағгузории буҷетӣ мебошанд (ниг.:

Ҷадвали 9).

Худмаблағгузорӣ дар бахши кишоварзӣ татбиқи фаъолияти

соҳибкориро аз ҳисоби маблағҳои хоҷагиҳои деҳқонӣ пешбинӣ менамояд.

Манбаъҳои асосии худмаблағгузории пешбурди фаъолияти хоҷагидорӣ дар

бахши кишоварзӣ ин пасандозҳои аҳолӣ, интиқоли маблағҳои аъзои оилаи

деҳқонон, ки дар муҳоҷирати меҳнатӣ қарор доранд, фоидаи софи хоҷагиҳои

деҳқонӣ ва захираҳои дохили хоҷагӣ мебошанд. Дар шароити баланд будани

фоизҳои қарз ва датрас набудани сармояи хориҷӣ, субъектҳои

фаъолияткунанда дар бахши кишоварзӣ бояд барои худмаблағгузорӣ кӯшиш

кунанд. Маҳз чунин усули худмаблағгузорӣ мушкилоти дарёфти манбаи

сармоягузориро ба вуҷуд намеорад ва хатари муфлисшавиро коҳиш медиҳад.

191

Аммо, маҳдуд будани маблағи худи соҳибкорони маҳсулоти кишоварзӣ дар

ин марҳилаи рушди соҳа, яке аз муҳимтаринҳо мебошад. Қариб ҳамаи

субъектҳои хоҷагидорӣ дар соҳаи

Ҷадвали 9 - Усулҳои асосии сармоягузории рушди кишоварзӣ дар

Ҷумҳурии Тоҷикистон

ХУДМАБЛАҒ-

ГУЗОРӢ

САРМОЯГУЗОРИИ

ҚАРЗӢ

ЛИЗИНГ МАБЛАҒГУЗОРИИ

БУҶАВӢ

Сарчашмаҳо пасандозҳои

аҳолӣ, интиқоли

маблағҳои аъзои

оила, фоидаи софи

хоҷагиҳои

деҳқонӣ ва

захираҳои дохили

хоҷагӣ

Қарзҳои бонкӣ,

қарзҳои ТХҚ

Ширкатҳои

лизингӣ, фирмаҳои

миёнав

Буҷути давлатӣ ва

маҳаллӣ

Бартарият Сатҳи пасти хавф,

усули боэътимоди

сармоягузорӣ

Истифодаи

мустақилонаи

воситаҳои пули

бадастоварда

ба пуррагӣ

маблағгузории

амалиёти

сармоягузориро

таъмин менамояд ва

пардохтҳои

фавриро талаб

намекунад, манбаи

муносибтар,

хавфҳои вобаста ба

моликиятро коҳиш

медиҳад;

Ба таври беподош

пешниҳод мешавад

Норасоиҳо Хусусияти маҳдуд Таъмини гарав,

Фоизҳои баланди

қарзӣ

арзиши ниҳоии

лизинг одатан аз

хариди таҷҳизот

тавассути карз

зиёдтар аст;

зарурати

пешпардохти 25-

30% арзиши

муомилот

Ҳаҷми маҳдуд, усули

беэътимоди

маблағгузорӣ барои

иқтисоди бозорӣ хос

нест

кишоварзӣ (фермерҳои шахсӣ, корхонаҳои коллективии деҳқонӣ (фермерӣ),

ассотсиатсияҳо ва кооперативҳо аз ҳисоби захираҳои молиявии худ барои

гузаронидани на танҳо густариш, балки ҳатто истеҳсолоти оддӣ)

бархурдоранд.

Маблағгузории қарзӣ одатан аз ҷониби бонкҳои тиҷоратӣ ё

ташкилотҳои қарзии хурд дар шакли қарзҳои бонкӣ дода мешавад. Бартарии

маблағгузории қарзӣ аз мустақилияти истифодаи маблағҳои бадастомада

иборат мебошад. Аммо, нуқсони асосии маблағгузории қарз дар он аст, ки

қарзгиранда бояд гаравро таъмин кунад, ки арзиши он 1,5 - 2 маротиба аз

192

маблағи гирифташуда зиёд аст.

Илова бар ин, низоми рушднаёфтаи бонкӣ, сатҳи пасти маблағҳои

пардохтпазир дар бонкҳо ва хавфҳои баланди истеҳсолӣ ба зиёд шудани

фоизи қарзҳо оварда мерасонанд, ки барои соҳаи кишоварзӣ қобили қабул

нестанд. Дастрасӣ ба қарзҳои бонкӣ ба соҳибкорони кишоварзӣ инчунин аз

он сабаб маҳдуд аст, ки аксари соҳибкорон дороиҳои кам доранд, ки бонкҳо

омодаанд ба сифати гарави боэътимод қабул кунанд. Тибқи қонуни

амалкунанда, истифодаи замин ба сифати гарав низ ғайриимкон аст.

Мушкилоти дигари аз ҳама муҳим он аст, ки қариб ҳамаи қарзҳо ба

соҳибкорони соҳаи кишоварзӣ кӯтоҳмуддат мебошанд, ки имкони татбиқи

лоиҳаҳои дарозмуддати сармоягузорӣ дар соҳаи кишоварзиро маҳдуд

менамояд.

Дар минтақаҳои деҳот истифодаи воситаҳои қарзӣ дар марҳилаи

ибтидоии ташкили фаъолияти соҳибкорӣ тавсия дода мешавад. Аммо, дар

шароити ғайрисамарабахшии ҳосили зироатҳо дар аксар ноҳияҳои кишвар,

на ҳама бонкҳои тиҷоратӣ ва ё ташкилотҳои маблағгузории хурд хавфи

додани қарзро барои ташкили фаъолияти соҳибкорӣ ба зимма мегиранд.

Хавфҳои баланди қарзӣ аксар бонкҳоро маҷбур мекунанд, ки сиёсати қарзии

хеле эҳтиёткорона пеш баранд. Хавфи қарзҳои пардохтнашуда ба чунин

подоши баланд, ки ба меъёри фоизи қарз истифода мешавад, оварда

мерасонаанд, ки меъёри фоизи ҷорӣ аз 267,5% зиёд аст1. Ин ҷо дастгирии

ҳамаҷонибаи ҳукумат лозим аст

Агар дар муқоиса ба вазъи имруза вазъи қарздиҳиии бонкҳоро ба соҳаи

кишоварзӣ дар даҳсолаи пешин таҳлил намоем агар дар соли 2012 ҳаҷми

ҷамъшудаи қарзҳо ва займҳо аз ҷониби корхонаҳои кишоварзӣ 2840 миллион

сомониро ташкил дода бошад, пас дар соли 2012 он ба 945,05 миллион

сомонӣ коҳиш ёфтааст. Ҳаҷми қарзҳои додашуда ва пардохтшудаи соҳаи

кишоварзӣ дар Тоҷикистон даврони 2009-2014 аз 623.452 миллион сомонӣ то 1 Ниг.: Программа реформирования сельского хозяйства Республики Таджикистан за 2012-2020 годы. – Душанбе: 2012. -С. 54.

193

1023.646 афзудааст, ки хеле ночиз аст. Дар сохтори қарзҳои бонкӣ қарздиҳии

дарозмуддат ба соҳаи кишоварзӣ қариб, ки ба назар намерасад.

Аз соли 2009 то 2014 афзоиши қарзҳои ба соҳаи кишоварзӣ

пешниҳодшуда аз ҷониби бонкҳои тиҷоратӣ 400,194 млн. сомонӣ ё 64,19% -

ро ташкил дод. Суръати миёнаи солонаи афзоиши қарздиҳӣ 10,6% -ро

ташкил медиҳад, ки ба таври комил наметавонад мушкилоти қарздиҳиро ба

соҳибкорони деҳот ҳал намояд.

Дар соли 2018 ҳаҷми қарзи бонкҳо ба соҳаи кишоварзӣ 770,776 млн.

сомониро ташкил дод, ки нисбат ба соли 2013 - 160,941 млн сомонӣ ё 17,27%

кам аст. Агар дар соли 2013 ҳиссаи қарзҳои ба бахши кишоварзӣ аз ҳаҷми

умумии қарзҳои бонкӣ 17,32% -ро ташкил медод ин нишондиҳанда дар соли

2018 ба андозаи 5,28% кам гардида 12,04% ро ташкил дод. Дар солҳои охир

таваҷчӯҳи бонкҳо ба маблағкузории хоҷагии қишлоқ кам гардида қарҳои

ҷудо намудани онҳо барои бахши саноат тамоюли зиёдшавиро дорад (ниг.:

Ҷадвали 10).

Ҷадвали 10 - Қарзҳои бонкҳо аз рӯи соҳаҳо (млн. сомонӣ, бақия дар

интиҳои давра)1.

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2018/2013

ҳамагӣ 6155,304 7888,936 9350,045 8230,145 6913,041 6700,735 108,86

Хоҷагии

қишлоқ 931,717 945,050 1003,083 1036,775 832,380 770,776 82,73

Саноат 1254,168 1502,552 2254,590 2424,785 2613,450 2529,979 201,73

Хизматрасонӣ 246,104 243,635 206,026 251,464 220,573 233,405 94,84

Ҳиссаи

қарзҳои ба

бахши

кишоварзӣ аз

ҳаҷми

умумии

қарзҳои

бонкӣ

17,32 15,14 11,98 10,73 12,60 12,04

Дар ҷадвали 10 қарздиҳӣ ва пардохти қарзҳои бонкҳо аз рӯи соҳаҳо

оварда шудааст. Чи тавре аз таҳлил бар меояд дар соли 2018 ҳаҷми қарзҳои

1 Ниг.: Бюллетени омори бонкӣ. 2018. - №12 (281). – Душанбе: БМТ. - С. 44.

194

додашуда ба соҳаи кишоварзӣ 403,661 млн. сомониро ташкил дод, ки

нисбати соли 2013 ба андозаи 390, 577 млн. сомони кам гардидааст. Дар соли

2018 ҳаҷми пардохти қарзҳои бахши кишоварзӣ 453,615 млн. сомониро

ташкил дод, ки дар муқоиса ба соли 2013 ба андозаи 205,742 млн сомони кам

аст. Фарқияти байни қарзҳои додашуда ва гирифташуда дар соли 2018 49,954

млн. сомониро ташкил медиҳад (ниг.: Ҷадвали 11).

Ҷадвали 11 - Қарздиҳӣ ва пардохти қарзҳои бонкҳоаз рӯи соҳаҳо (ҳаз.

сомонӣ, дар давра)1.

2013 2014 2015 2016 2017 2018

Қарзҳои

додашуда,

ҳамагӣ

6526885 8443721 7360542 4373530 5038086 4646487

Хоҷагии

қишлоқ

794238 1023646 611585 474359 329259 403661

Саноат 1305606 1072899 2112528 1551525 2373050 893336

Хизматрасонӣ 310447 339746 205782 194011 330923 337921

Қарзҳои

пардохташуда,

ҳамагӣ

4869480 7286340 7476829 6574506 6620510 5135929

Хоҷагии

қишлоқ

659357 803946 675409 652559 717369 453615

Саноат 903062 983452 1735282 1593822 2310111 1094646

Хизматрасонӣ 258796 278144 269090 328563 360046 325081

Қайд кардан зарур аст, ки дар бахши кишоварзи нақши махсусро

қарзҳои хурд мебозад. Зеро пас аз ислоҳоти соҳаи кишоварзӣ, хоҷагиҳои

деҳқонии хурди зиёде ба фаъолият оғоз намуданд, ки мунтазам барои

харидории тухмӣ, нуриҳои минералӣ ва баъзе таҷҳизоти миёнаарзиш дар

соҳаи кишоварзӣ ба гирифтани қарзҳои хурд муроҷиат менамоянд. Дар соли

2018 ҳаҷми қарзҳои хурди ҷудошуда ба хоҷагии қишлоқ 963,43 млн

сомониро ташкил дод, ки нисбат ба ҳаҷми умумии қарзҳои хурди ҷудошуда

20,02%-ро ташкил медиҳад. Дар соли 2013 бошад ин нишондиҳанда ба

1000,55 млн сомонӣ ё 21, 25% аз ҳаҷмии умумии қарзхои хурди ҷудошуда

1 Ниг.: Бюллетени омори бонкӣ. 2018. - №12 (281). – Душанбе: БМТ. – С. 48.

195

мебошад (ниг.: Ҷадвали 12).

Ҷадвали 12 - Қарздиҳии хурд аз рӯи соҳаҳо (млн. сомонӣ, дар давра)1.

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2018/2017

Ҳамаи

қарзҳои

хурд

4707,52 6189,87 5366,42 3626,48 3817,15 4812,48 102,23

Хоҷагии

қишлоқ 1000,55 1395,74 1247,36 772,71 828,77 963,43 96,29

% 21,25 22,55 23,24 21,31 21,71 20,02 -

Дар соли 2018 бақияи қарзҳои хурд дар хоҷагии қишлоқ 735,19 млн

сомониро ташкил дод, ки нисбат ба соли 2013 -58,4 млн сомони зиёд аст.

Бақияи қарзҳои хурд дар бахши кишоварзӣ 19,2%-ро аз ҳаҷми умуми он

ташкил медиҳад (ниг.: Ҷадвали 13).

Ҷадвали 13 - Бақияи қарзҳои хурд аз рӯи соҳаҳо (млн. сомонӣ, дар

интиҳои давра)2.

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2018/2017

Ҳамаи

қарзҳои

хурд

3159,08 4488,08 4367,61 3610,28 3224,11 3826,20 121,12

Хоҷагии

қишлоқ 676,79 983,21 985,02 751,84 676,61 735,19 108,63

% 21,42 21,91 22,55 20,82 20,99 19,21 89,6

Таҳқиқот нишон медиҳад, ки бахши хоҷагии кишоварзӣ миқдори ками

захираҳои қарзии маҳдуд мегирад, зеро танҳо якчанд корхонаҳои кишоварзӣ

мавҷуданд, ки барои пардохти қарзҳо фоидаовар ба ҳисоб мераванд. Дар ин

ҷо зарур аст, ки ҷиҳати тавсеаи устувории молиявии корхонаҳои кишоварзӣ

ва хоҷагиҳои деҳқонӣ (фермерӣ) барои дастрасии соҳибкорон ба қарзҳо

чораҳо андешида шаванд. Низоми қарзии мавҷудаи дастгирии субъектҳои

соҳибкорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳанӯз то охир ташаккул наёфтааст ва

ба стандартҳои байналмилалӣ ҷавобгӯ нест. Аз ҷумла, фоизи баланд ва

1 Ниг.: Бюллетени омори бонкӣ. 2018. - №12 (281). – Душанбе: БМТ. – С. 64. 2 Ниг.: Ҳамон ҷо. - С. 42, 50.

196

муҳлати нисбатан кӯтоҳтари қарзӣ дастрасӣ ба маблағгузориро маҳдуд

мекунад, ки дар натиҷа дар кишвар сатҳи пасти рушди соҳибкорӣ дар деҳот

бо истифода аз техника ва таҷҳизоти кӯҳнаи кишоварзӣ ба назар мерасад.

Дар марҳилаи аввали ташкили фаъолияти соҳибкорӣ манбаи муҳими

маблағгузорӣ дар соҳаи кишоварзӣ, дар баробари қарзҳои бонкӣ қарзҳои

ташкилотҳои маблағгузории хурд ба ҳисоб мераванд. Қарзҳо аз ташкилотҳои

маблағгузории хурд барои рушди хоҷагии қишлоқ дар минтақаи ниёзманд

хело муҳим мебошанд ва дастрасии сокинони деҳот ба қарз, таъмини шуғл,

паст кардани сатҳи камбизоатӣ дар деҳот ва рушди устувори деҳот таъмин

мекунад.

Камшавии қарздиҳии бонкҳо ба хоҷагии қишлоқ агар аз як тараф ба

хусисяти даромаднокии пасти соҳа алоқаманд бошад аз тарафи дигар

болоравии меъёри фоизи қарз ва баландравии қурби асъори хориҷӣ дар 6

соли охир таваҷҷӯҳи хоҷагиҳои деҳқониро ба қарзҳои бонкҳо кам

гардонидааст. Зеро чи тавре аз ҷадвали 3.3.3. бармеояд агар меъёри миёнаи

фоизи қарз дар соли 2013 23,97%-ро ташкил медод дар соли 2018 ин

нишондиҳанда ба андозаи 2,6% боло рафта ба 26,03% баробар аст. Гарчанде,

ки дар ин давра беъёри фоиз бо асъори хориҷӣ пастгардида бошад ҳам

беқурбшавии асъори милли нисбати доллари ИМА пардохти қарзхои

гирфташударо бо асъори хориҷӣ вазнин мегардонад. Чи тавре, аз таҳлилҳо

бармеояд новобаста аз 6,26% кам гардидани меъёри фоизи қарз бо асъори

хориҷӣ дар шаш соли охир беқурбшавии асъори миллӣ дар ин давра

ҳамасола тақрибан 20%-ро ташкил медиҳад, ки он бар болои меъёри фоиз зам

мегардад (ниг.: Ҷадвали 14).

Ҷадвали 14 - Меъёри фоизӣ аз рӯи қарзҳои бонкҳо (фоизи солона)1.

2013 2014 2015 2016 2017 2018

Ҳамаи қарзҳо бо

пули миллӣ

23.97 23.99 24.66 24.99 28.18 26.03

ҳамаи қарзҳо бо 23.48 22.66 21.23 19.04 21.05 17.22

1 Ниг.: Бюллетени омори бонкӣ. 2018. - №12 (281). – Душанбе: БМТ. – С. 82.

197

асъори хориҷӣ

Дар баробари бонкҳо бар маблағгузории хоҷагии қишлоқ нақши

махсусро қарзхои ташкилотҳои молиявии хурд мебозад. Ҳаҷми қарзҳои

ташкилотҳои молиявии хурд дар соҳаи кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон

дар соли 2018 555,826 млн. сомониро ташкил дод, ки нисбат ба соли 2013

27,07 % маротиба зиёд шудааст; суръати миёнаи солонаи қарзҳои

ташкилотҳои маблағгузории хурд дар 6 соли охир 4,33% -ро ташкил додааст,

ки ин аз суръати афзоиши солонаи қарзҳои бонкӣ зиёдтар аст. Сохтори

қарзҳои ташкилотҳои молиявии хурд аз рӯи соҳаҳои иқтисодиёт нишон

медиҳад, ки ташкилотҳои маблағгузории хурд соҳаи кишоварзиро дар

муқоиса бо бонкҳо самти афзалиятноки қарздиҳӣ мешуморанд. Агар дар

сохтори қарзҳои бонкӣ ҳиссаи асосӣ қарздиҳии савдо бошад, ташкилотҳои

қарзии хурд асосан ба қарздиҳии кишоварзӣ тахассус доранд. Дар соли 2018

ҳаҷми қарзҳо ба ташкилотҳои маблағгузории хурд 2779,196 млн. сомониро

ташкил дод, ки аз он 26,49 % ба хоҷагии қишлоқ, 13,77 % бахши

хизматрасонӣ ва 11,126 % ба саноат рост меояд (ниг.: Ҷадвали 15).

Ҷадвали 15 - Қарзҳои ташкилотҳои маблағгузории хурд млн.сомонӣ, дар

охири давра1.

2013 2014 2015 2016 2017 2018

ҳамагӣ 2063,909 2632,526 2613,864 1979,052 2193,299 2779,196

Кишоварзӣ 584,214 828,189 842,106 581,509 610,368 736,169

Саноат 324,465 421,286 378,024 284,734 288,661 311,653

Хизматрасонӣ 255,105 310,644 343,970 240,086 252,997 382,803

Миёни қарзҳои ташкилотҳои молиявии хурд бояд нақши Аввалин

Бонки молиявии хурд дар самти маблағгузории бахши кишоварзӣ махсусан

дар деҳоти Ҷумҳурии Тоҷикистонро махсус таъкид карда шавад. Бахши

асосии қарздиҳии Аввалин бонки молиявии хурд дар Тоҷикистон пешниҳоди

қарзҳои хурд барои рушди соҳаи кишоварзӣ ба ҳисоб меравад. Илова ба

1 Ниг.: Бюллетени омори бонкӣ. 2018. - №12 (281). – Душанбе: БМТ. – С. 66.

198

Саридораи он дар шаҳри Душанбе, айни замон бонк дар шаҳрҳои Хоруғ,

Ғарм, Хуҷанд, Кӯлоб ва шаҳри Қурғонтеппа филиалҳои худро дорад. Аз соли

1990 ду барномаи фонди Оғохон ба додани қарзҳо ба соҳибкорон ва

фермерони тоҷик шурӯъ карданд. Барномаи дастгирии рушди ҷамоаҳои

минтақаҳои кӯҳӣ, ки ба хоҷагиҳои хурди деҳқонӣ ва занҳо қарзҳо додааст,

Тоҷикистонро дар давраи истиқлолият ва ҷудошавӣ аз Иттиҳоди Шӯравӣ

дастгирӣ кард. Асос барои «Аввалин бонки молиявии хурд» барномаи дигари

маблағгузории хурд бо номи «Барномаи дастгирии соҳибкорӣ» низ хизмат

кард. Ин барнома аз ҷониби Бунёди Оғохон оид ба рушди иқтисодӣ соли

1996 таҳия шуда, асосан дастгирии тиҷорати хурду миёнаро ба роҳ мондааст.

Дар айни замон, Бонк намудҳои гуногуни хизматрасонӣ ва маҳсулотро барои

қарздиҳӣ, ипотека ва пасандозҳо ба мардуми деҳот пешниҳод мекунад.

Бонк ба соҳибкорон қарзҳои инфиродӣ пешниҳод мекунад, ки онҳо

метавонанд нишон диҳанд, ки ба маблағгузории тиҷорати худ ниёз доранд ва

қобилияти пардохти қарзи худро доранд. Қарз метавонад барои харидани

молҳои фурӯхташуда, ашёи хом, воситаҳои асосӣ ё беҳтар кардани шароити

биноҳои корӣ истифода шавад. Бонк инчунин ба фермерҳои хоҷагиҳои калон

ва хурд қарзҳо пешниҳод мекунад, ки онҳо метавонанд эҳтиёҷ ба

маблағгузории хонаводаҳои худро нишон диҳанд ва қарзро баргардонанд.

Қарзҳо метавонанд барои хароҷоти кишоварзӣ ба монанди тухмиҳо ва

нуриҳо, чорво, хариди таҷҳизоти кишоварзӣ ва инчунин барои

сармоягузории лоиҳаҳои обёрӣ истифода шаванд.

Азбаски соҳаи кишоварзӣ аз ҷиҳати молиявӣ худкифоя нест, моҳияти

сиёсати аграрии ҳар як кишвар дастгирии ҳамаҷонибаи он бо пешниҳоди

маблағҳои буҷетӣ мебошад. Аммо, таҳқиқот нишон медиҳад, ки дар

Тоҷикистон ҳаҷми маблағгузории буҷавии соҳаи кишоварзӣ хеле маҳдуд аст

ва наметавонад дар рафъи депрессияи соҳа нақши муҳим бозад. Давлат барои

маблағгузории рушди соҳибкорӣ дар соҳаи кишоварзӣ захираи кофии

молиявӣ надорад.

199

Дар 6 соли охир ҳаҷми умумии маблағгузории буҷетӣ дар Ҷумҳурии

Тоҷикистон (2013-2018) 4479,839 миллион сомониро ташкил дод. Агар дар

соли 2013 хароҷоти буҷети давлатӣ ба соҳаи кишоварзӣ, аз ҷумла хоҷагии

ҷангал, моҳидорӣ ва шикор 1083, 211миллион сомониро ташкил дода бошад,

пас ин рақам дар соли 2018 571,500 миллион сомониро ташкил додааст, ки

наметавонад дар ҳалли мушкилоти маблағгузории эҳтиёҷоти кишоварзӣ

нақши муҳим бозад.

Ҳиссаи маблағҳое, ки аз ҷониби давлат барои дастгирии соҳаи

кишоварзӣ дар Тоҷикистон дода шудааст, танҳо 0,68 % арзиши тамоми

маҳсулоти кишоварзиро ба даст овардааст. Барои муқоиса, дар кишварҳои

Иттиҳоди Аврупо, ин рақам беш аз 45 % -ро ташкил медиҳад. Дар сохтори

буҷети давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, маблағгузории мустақими

кишоварзӣ пешбинӣ нашудааст (ниг.: Диаграммаи 4)1.

Диаграммаи 4 - Динамикаи сармоягузории буҷавӣ ба рушди

хоҷагии қишлоқи Тоҷикистон /млн. сомонӣ/.

Омӯзиши манбаъҳои маблағгузории хоҷагии қишлоқ нишон медиҳад,

ки дар сурати мавҷуд набудани институтҳои алтернативии маблағгузорӣ, ба

монанди ташкилотҳои маблағгузории хурд, фондҳои сармоягузорӣ,

1 Ниг.: Солномаи омории Ҷумҳурии Тоҷиқистон. Агентии омори назди Президенти

Ҷумҳурии Тоҷикистон. – Душанбе: 2019. - С. 426-445.

200

кооперативҳои кредитӣ ва ширкатҳои лизингӣ пас аз маблағҳои худӣ,

новобаста аз фоизи баланд, қарзҳои бонкӣ манбаи маблағгузории

маъмултарин дар ҷумҳурӣ мебошад. Натиҷаро ҷамъбаст намуда, аз рӯи

таҳлилҳои гузаронидашуда хулоса баровардан мумкин аст, ки барои рушди

хоҷагии қишлоқ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон истифода аз воситаҳои пулии

худӣ ва усулҳои сармоягузории қарзӣ нисбатан қобили қабуланд.

Дар оянда дар инфрасохтори дастгирии молиявӣ кооперативҳои

истеъмолии кредитӣ аз ҳисоби ҷамъоварии маблағҳои пулии иштирокчиёни

он, хайрияҳо ва дигар даромадҳо, ки барои расонидани кумаки молиявии

мутақобила ва пешниҳоди қарзҳои имтиёзнок, пеш аз ҳама барои мақсадҳои

соҳибкории аъзои кооператив ташкил шудаанд, метавонанд нақши назаррас

дошта бошанд.

Аммо, на ҳама соҳибкорон имкон доранд, ки аз бонкҳои тиҷоратӣ қарз

гиранд. Яке аз сабабҳои асосии рад кардани гирифтани қарз аз ҷониби

хоҷагиҳои деҳқонӣ дар бонкҳои тиҷоратӣ, ин набудани дороиҳои зудфурӯш,

набудани манбаҳои пардохти фоизҳо дар марҳилаи ибтидоии рушди

фаъолияти хоҷагидорӣ мебошад. Дар байни омилҳое, ки қарздиҳиро ба

соҳибкории деҳот маҳдуд мекунад, инчунин дараҷаи қобили қабул набудани

таносуби «даромаднокӣ – хавф», ва ҳамчунин мушкилоти мушаххаси соҳавӣ,

ки ба ташкил ва рушди тиҷорат монеъ мешаванд, мансуб дониста мешавад.

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ду усулро барои маблағгузории соҳаи

кишоварзӣ баррасӣ менамояд:

1) Таъсиси бонкҳои тиҷоратии барои соҳаи кишоварзӣ тахассусёфта

дар хоҷагиҳои калонҳаҷм ва болотар аз доираи миёна.

2) Таъсис додани кооперативҳои қарзии кишоварзӣ барои хоҷагиҳои

хурду миёна, ки ба деҳқонон имкон медиҳад, на танҳо қарзгир, балки

қарздиҳанда бошанд ва ҳатто сармоягузорони ин бахш шаванд.

Бо назардошти вазъияте, ки соҳибкорӣ дар соҳаи кишоварзӣ қарор

дорад, лизинги техникаи кишоварзӣ лозим аст, ки дар амалисозии он давлат

201

иштирок мекунад, яъне, лизинг ҳамчун як шакли дастгирии давлатии

соҳибкорони кишоварзӣ ба ҳисоб меравад.

Дар марҳилаи ҷорӣ васеъ кардани низоми амалиёти лизингӣ зарур аст, ки

ба муҷаҳҳазгардонӣ ва таҷдиди техникии соҳибкорӣ саҳм мегузорад; Ҷалби

фондҳои мақсадноки буҷети маҳаллӣ барои муътадилгардонии иқтисодии

истеҳсолкунандагони корхонаҳо; андозбандии имтиёзноки субъектҳои

соҳибкорӣ; ҷорӣ намудани тарҳҳои қатъшуда аз пардохти боҷҳои воридотӣ

ва тақсимоти онҳо ба сармоягузориҳо ба соҳаи кишоварзӣ.

Яке аз усулҳои муосири дастгирии молиявии равандҳои сармоягузорӣ

лизинг ба ҳисоб меравад. Механизми лизингӣ дар бартараф кардани сабабҳои

асосии рафъи оқибатҳои бӯҳрон дар тиҷорати Тоҷикистон дар марҳалаи

кунунӣ - таъминоти нокифояи истеҳсолкунандагони кишоварзӣ бо воситаҳои

зарурии истеҳсолот, пеш аз ҳама техника ва набудани шароит барои

истифодаи технологияҳои пешрафтаи истеҳсолоти кишоварзӣ кумак

менамояд. Аз ин сабаб, 60% соҳибкорони соҳаи кишоварзӣ наметавонанд

фаъолияти пурраи хоҷагидориро ба анҷом расонанд.

Лизинг ҳамзамон дорои хусусиятҳои фаъолияти қарзӣ, молиявӣ -

сармоягузорӣ ва иҷора мебошад, ки бо ҳамдигар зич алоқаманданд ва шакли

нави соҳибкориро ташкил медиҳанд. Самараи аз лизинг ба даст оварда, дар

пайванди раванди такрористеҳсолкунии соҳибкорон ва ҳам дар дигар

марҳилаҳои он ба назар мерасад, ки дар ниҳоят ба баланд бардоштани

самаранокии тамоми низоми истеҳсолии соҳибкорон оварда мерасонад.

Зарурати дастгирии молиявии давлатии лизинг дар низоми соҳибкорӣ аз

вазъи махсуси маҳсулоти кишоварзӣ ҳамчун соҳаи таъминкунандаи амнияти

озуқавории кишвар вобаста аст. Рушди суст ва бесамари бозори карзии

кишоварзӣ, сатҳи нокифоягии соҳибкорони кишоварзӣ ва вобастагӣ аз

шароити табиӣ зарурати дастгирии давлатро тақвият медиҳанд. Хусусияти

давлатии лизинг, аз як тараф, ба рушди муносибатҳои озоди бозорӣ мухолиф

аст, аммо аз тарафи дигар, ҳамчун катализатор барои азнавсозии техникии

202

соҳибкорон дар соҳа хизмат мекунад. Иштироки давлат дар раванди лизингӣ

тавассути шарикии давлат ва бахши хусусӣ афзалтар аст, яъне ҷалби сармояи

хусусӣ дар татбиқи барномаҳои иҷтимоӣ ва лоиҳаҳои сармоягузорӣ дорои

аҳамияти стратегӣ мебошад.

Аз рушди муносибатҳои лизингӣ дар Тоҷикистон то андозае фаъол

гардидани фаъолияти сармоягузории соҳибкорӣ, эҳёи бахши воқеии

иқтисодиёт, рушди соҳибкорӣ ва беҳбуди вазъи иҷтимоию иқтисодӣ вобаста

аст.

Ширкатҳои лизингии дар Тоҷикистон таъсисёфта аз ширкатҳои шабеҳи

кишварҳои пешрафта пеш аз ҳама аз ҷиҳати сармояи нокифоя, норасоии

малака дар бозор ва амалҳои маҳдуд фарқ мекунанд. Байни бонкҳои

тиҷоратӣ, ширкатҳои лизингӣ ва дигар ташкилотҳои амалкунандаи қарзӣ ва

молиявии ғайрибонкӣ рақобати пурқувват вуҷуд надорад. Бояд қайд кард, ки

масъалаҳои ҳалнашуда ба ташкили маблағгузории агролизинг;

номутобиқатии манфиатҳои молиявии иштирокчиён дар муносибатҳои

лизингӣ; танзими давлатии фаъолияти лизингӣ дар соҳаи соҳибкорӣ дар

бахши кишоварзӣ, ҷалби сармояи шахсӣ бо дастгирии давлатӣ; баланд

бардоштани самаранокии механизми агролизинг ҳамчун воситаи молиявӣ

дар раванди такрористеҳсолкунӣ вобаста аст (ниг.: Ҷадвали 16).

Ҷадвали 16 - Динамикаи рушди пешниҳоди текника ва таҷҳизоти

кишоварзӣ тариқи лизинг дар Ҷумҳурии Тоҷикистон1.

2013 2014 2015 2016 2017 2017

нисбат ба

соли

2013, бо

%

ҳаз. сомонӣ 15893,8 15055,9 15435,6 23285,9 38765,8 244,0

текникаи

кишоварзӣ,

адад

133 128 1 1 1 163 128 96,2

таҷҳизот

1 Ниг.: Маълумоти оперативии КВД «Тоҷикагролизинг».

203

барои

хоҷагии

қишлоқ

120 106 77 230 423 352,5

миқдори

хоҷагиҳои

муроҷиат-

намуда

138

128

132

190

227

164,5

Таҷрибаи маҳдуди қарздиҳии миёнамӯҳлат ва дарозмуддат ба фаъолияти

соҳибкорӣ дар бахши воқеии иқтисодиёт имкон намедиҳад лизинг густариш

ёбад, ки он ҳам барои иҷорадиҳанда ва ҳам иҷорагир ба ҳайси усули

алтернативӣ ва ғайритавозунии сармоягузорӣ муҳим аст.

Сатҳи таҷҳизоти техникӣ барои соҳибкорон тибқи нақшаи

маблағгузории лизинг аз ҳисоби буҷа ва фаъолияти худи Корхонаи воҳиди

давлатии Тоҷикагролизинг танҳо 2/3 эҳтиёҷоти арзшударо фаро мегирад. Дар

айни замон, талаботи воқеӣ ба таҷдиди таҷҳизот аз тартиб хеле зиёдтар аст.

Нуқтаи муҳим дар рушди муносибатҳои лизингӣ шартҳои пешниҳод ва

муҳлати пардохти лизингӣ мебошад. Масалан, барои тракторҳои МТЗ-82 бо

арзиши 16 700 доллари ИМА (160.000 сомонӣ), шартҳои асосии таъминот

саҳми аввалия 20% аз арзиши техника ва 12% иҷора мебошад.

Аммо, барои манфиати иҷорагир бо назардошти хусусияти мавсимии

соҳибкорон, мо пешниҳод менамоем, ки давраҳои пардохтҳои лизингро аз

моҳона ба семоҳа ва нимсола ва сипас ба мавсиме, ки ба давраи кишоварзӣ

мувофиқ аст, иваз намоем. Аз ин рӯ, пардохтҳои мунтазами лизинг бояд аз

рӯи давомнокии давраи истеҳсоли маҳсулоти тайёр ва мавсимии он муайян

карда шаванд.

Дар шароити сатҳи пасти пардохтпазирии иҷорагирандагон дар соҳаи

кишоварзӣ, мавҷуд набудани дороиҳои зудфурӯш, пардохтҳои лизингӣ

метавонанд табиати ҷубронӣ барои маҳсулот дошта бошанд, ки бо истифода

аз воситаҳои ба иҷора гирифташуда истеҳсол карда мешаванд. Механизми

мазкур метавонад шарти муҳими таъмини бозгашти таҷҳизоти лизингӣ

гардад.

204

Ҳамин тариқ, таҳқиқоти таҳлилии имконияти рушди босамари

технологияи лизинги дар хоҷагии қишлоқи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси

таҳлили шартҳои таъмини маблағгузории амалиёти лизингӣ бо назардошти

вазъи молиявии иҷорагирандагони эҳтимолӣ, имтиёзҳои банақшагирифтаи

андоз, инчунин равандҳои таваррум дар ҷумҳурӣ, ба хулосае меоянд, ки

сатҳи фоизӣ аз рӯи иҷора (лизинг) набояд аз 8-10% солона зиёд бошад.

Ҳамзамон, ширкати лизингӣ метавонад аз ҳисоби ҷуброни сармояи

гузошташуда бо 12% солона кор кунад.

Ба ақидаи мо, омезиши маблағҳои буҷети давлатӣ ва маблағҳои

бонкҳои тиҷоратӣ ҳамчун як манбаи ягонаи сармоягузории лизингӣ хатост.

Ин ду намуди лизинг бояд дар алоҳидагӣ фаъолият ва бо ҳамдигар дар

бозори хизматрасониҳои лизингӣ рақобат кунанд, бахусус вақте ки лизинги

давлатӣ ҳамзамон шакли муҳими дастгирии молиявии соҳибкории

молистеҳсолкунандагони деҳот мебошад.

Бо мақсади беҳтар намудани шароит барои тавсеа ва рушди лизинги

ҳам дохилӣ ва ҳам хориҷӣ, ба назари мо, қабули арзиши тавозуни амволи

манқул ва ғайриманқул ба тавозуни истеъмолкунанда, бо назардошти андоз

аз арзиши иловашуда ё қарзи андози он ҳаллу фасл кардан зарур аст.

Минбаъд, бояд ба ҷои фоизҳои тахфифии собит, муқарраршуда,

тағйирёбанда ва дигар фоизҳо дар таҷриба қарзҳои бонкӣ ҷорӣ карда шавад,

ки фазои рақобати байни бонкҳои оддӣ ва қарзҳои лизингиро фароҳам

меорад. Дар баробари ин, бояд як қатор масъалаҳои дорои хусусияти

макроиқтисодиро ҳал кард, инфрасохтори ташкили амалиёти лизингиро, ки

механизми гузаронидани лизингро ҳавасманд менамояд, васеъ намуд.

Аз ин рӯ, хулоса дуруст аст, ки масъалаҳои маблағгузории фаъолияти

субъектҳои хоҷагидорӣ дар соҳаи кишоварзӣ дар марҳилаи кунунии рушди

иқтисоди кишвар, ки дар он ҷо камбудии захираҳои молиявӣ ва сатҳи

баланди қарзҳои бонкӣ мавҷуданд, аз бисёр ҷиҳат мавқеи давлат нисбати ин

масъала муайян карда мешавад. Ниҳоят муҳим аст, ки соҳибкории деҳот дар

205

доираи барномаҳои умумидавлатӣ, ки ҳамаи иқтидори бахши кишоварзиро

ба инобат мегирад, рушд кунад. Таҷрибаи ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ки

масъалаҳои стратегии рушди хоҷагии қишлоқ дар сатҳи давлатӣ ҳаллу фасл

карда мешаванд. Маҳз чунин бархӯрд ба талаботи муосири рушди хоҷагии

қишлоқи Тоҷикистон ҷавобгӯ аст.

Илова бар ин, барои ҳаллу фасли мушкилоти маблағгузории рушди

хоҷагии қишлоқ шароит фароҳам овардан лозим аст, ва маҳз:

баланд бардоштани самаранокии фаъолияти мақомоти маҳаллии

ҳокимияти давлатӣ дар самти рушди соҳибкории дар бахши хоҷагии қишлоқ,

такмили заминаи меъёрӣ ва аз байн бурдани монеаҳои маъмурӣ дар

фаъолияти субъектҳои соҳибкорӣ ва баланд бардоштани нақши бахши

хусусӣ;

тавсеаи қарздиҳӣ ба соҳаи кишоварзӣ, қарзҳои ташкилотҳои

байналмилалии молиявӣ, ҷалби бонкҳои тиҷоратӣ ва сармоягузорӣ дар

маблағгузории хоҷагии қишлоқ;

таъмини амнияти хавфҳои қарзӣ ва ташкили бозори ягонаи қарзӣ дар

асоси меъёрҳои фоизии бозорӣ, ташаккули низоми суғуртаи қарзҳо барои

хоҷагиҳои деҳқонӣ;

истифодаи таҷрибаи бонкҳои пешқадами кооперативии кишварҳои

пешрафта дар соҳаи кишоварзӣ ва таъсиси ташкилотҳои соҳавӣ, бахусус

ташкилотҳои маблағгузории хурди соҳаи кишоварзӣ.

Илова ба чораҳои дар боло зикршуда, зарурати таъҷилии коркарди

заминаи нисбатан васеи қарздиҳӣ ба соҳаи кишоварзӣ ба миён омадааст.

Зарур аст, ки дар ин ҷо механизмҳои маблағгузории фаъолияти хоҷагиҳои

деҳқонӣ аз рӯи хатҳои буҷавии қарзӣ таҳия карда шаванд.

Яке аз самтҳои ҷолибтарини дастгирии молиявии бахши кишоварзӣ ин

хизматрасониҳои маблағгузории хурд мебошанд, ки одатан аз ҷониби

ҷамъиятҳои қарздиҳии мутақобила, иттифоқҳои қарзӣ, бунёдҳои дастгирии

тиҷорати хурд ва кооперативҳо пешниҳод карда мешаванд. Нисбатан

206

самараноктар аз уҳдаи вазифаи таъмини маблағгузории хурд миёнаравони

махсуси молиявӣ, ки ба маблағгузории корхонаҳои хурд ва соҳибкорони

инфиродӣ машғуланд, мебароянд.

Бо мақсади соддагардонии дастрасии субъектҳои хоҷагидории бахки

кишоварзӣ ба захираҳои молиявӣ, таҳияи низоми умумидавлатии пешниҳоди

кафолат ба ташкилотҳои молиявии қарзӣ зарур аст, ба соҳибкороне қарз

диҳанд, ки қобилияти пардохтпазирӣ надоранд. Ҳамзамон, воситаи

сармоягузорие, ки ба корхонаҳои хурд имкон медиҳад, таҷҳизот ва

технологияҳои навро барои васеъ ва навсозии истеҳсолот ба даст оранд,

лизинги молиявӣ хоҳад буд.

Такмил додани механизми мавҷудаи молиявӣ дар сатҳи минтақавӣ,

фароҳам овардани шароити воқеӣ барои муносибгардонии сохтори сармоя ва

истифодаи оқилонаи захираҳои молиявии аз ҷониби истеҳсолкунандагони

кишоварзӣ ҷудошуда яке аз вазифаҳои муҳимтарини илми молиявӣ мебошад.

Натиҷаҳои таҳқиқоти илмӣ нишон медиҳанд, ки манбаи асосии молиявии

раванди такрористеҳсолкунӣ захираҳои молиявии қарзӣ мебошанд. Аммо,

ҳангоми самаранокии на он қадар баланди истифодаи онҳо, ба ҷамъшавии

ӯҳдадориҳои калони қарзӣ аз ҷониби корхонаҳои кишоварзӣ оварда расонид.

Раванди ба таври кофӣ устувори афзоиши саҳми сармояи заёмӣ дар гардиши

иқисодӣ ва сатҳи пасти танзими молиявии давлатии даромадҳои

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ ба яке аз омилҳои ҳалкунандаи

ҷамъоварии уҳдадориҳои қарзии калон ва паст шудани самаранокии тамоми

маҳсулоти кишоварзии минтақа табдил ёфт. Аз нигоҳи таърихӣ бояд қайд

кард, ки даромаднокии корхонаҳои кишоварзии минтақа дар соли 1990 аз рӯи

тамоми фаъолияти молиявию хоҷагидорӣ 36,7% -ро ташкил дод, вазни

қиёсии зиёновар бошад, фоидаи иловагӣ меорад.

Ҳамзамон, дар истифодабарии амалии сармояи қарзии аз ҷониби

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзии минтақаи таҳқиқшуда, чун

қоида, фоидаовар нест ва то андозае хусусияти маҷбурӣ дорад, ки дар амал аз

207

ҷониби корхонаҳои зиёновар бо мақсади зинда мондан татбиқ карда

мешавад. Мо бори дигар, ба мушкилоти номукаммалии механизми молиявии

амалкунанда дар соҳаи кишоварзӣ дар минтақа дучор мешавем, ки ба

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ имкон намедиҳад, аз истифодаи

захираҳои молиявии гирифташуда манфиати муайяне ба даст оранд. Зиёда аз

нисфи корхонаҳои кишоварзӣ дар минтақа наметавонанд ҳаҷми массаи

фоидаро ба дараҷае, ки барои ҳолати муътадили молиявии онҳо зарур аст,

зиёд кунанд.

Мо чунин мешуморем, ки истифодаи сармояи заёмӣ дар соҳа аз ҷиҳати

иқтисодӣ асоснок карда шудааст ва омили мусбати ташаккули захираҳои

молиявии корхонаҳои кишоварзӣ, бо назардошти шартҳои махсуси

фаъолияти онҳо, ки қаблан қайд шуда буданд, ба ҳисоб меравад. Дар акси

ҳол, раванди муқаррарии таъмини такрористеҳсолӣ вайрон карда мешавад.

Таҷрибаи фаъолияти корхонаҳои кишоварзӣ дар тамоми кишварҳои

тараққикарда нишон медиҳад, ки ҷалби сармояи заёмӣ дар давраи

дарозмуддат сурат намегирад.

Мушкилоти асосии қарздиҳӣ ба истеҳсолкунандагони маҳсулоти

кишоварзӣ дар минтақа дар шароити муосири иқтисодӣ, боқӣ мондаанд:

механизми номукаммали молиявӣ, нокифоягии дастрасии захираҳои қарзӣ

барои аксари истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ бо сабаби баланд

будани фоизи қарзҳо. Бинобар ин, аксарияти истеҳсолкунандагон на танҳо

барои такрористеҳсолкунии васеъ, балки барои истеҳсоли оддӣ низ норасоии

захираҳои молиявиро эҳсос мекунанд. Фаъолиятҳои зиёновар ва

камдаромади тақрибан нисфи ташкилотҳои кишоварзӣ имкон намедиҳанд, ки

қарзҳои заёмӣ саривақт ва пурра пардохт карда шаванд. Ҳамин тариқ,

қобилияти қарзпардохткунии аз нисф зиёди истеҳсолкунандагони маҳсулоти

кишоварзӣ халалдор шудааст.

Барои бонкҳои тиҷоратӣ хоҷагии қишлоқ ҳамчун объекти

ғайриперспективии қарздиҳӣ ва сармоягузорӣ инъикос шудааст, ки

208

баргардонидани воситаҳои қарзии заёмиро таъмин карда наметавонад.

Бинобар ин, фазои сармоягузорӣ дар соҳаро метавон ҳамчун фазои номусоид

баррасӣ кард.

Корхонаҳои кишоварзӣ ва истеҳсолӣ наметавонанд қарзи тиҷоратӣ ба

даст оранд, зеро аз тарафи бонкҳои тиҷоратӣ ба корхонаҳои зиёновар, ки

амволи кофии пардохтпазири ба гарав гузошташаванда надоранд, қарз дода

намешавад.

Қарздиҳӣ ба корхонаҳои кишоварзӣ айни замон ба таври мутамарказ

сурат мегирад, аммо меъёри бозтамвил аз имконоти оқилонаи гирандагони

қарз баланд муқаррар карда шудааст. Ин, бо мақсади маҳдуд кардани талабот

ба захираҳои иловагии қарзӣ, ки корхонаҳо барои гирифтани қарзҳои

тиҷоратӣ зиёд муроҷиат мекунанд, сурат мегирад.

Тавре дар боло қайд карда шуд, хусусиятҳои хоси раванди истеҳсолот

дар соҳаи кишоварзӣ ба он имкон намедиҳад, ки танҳо аз ҳисоби воситаҳои

пули худ фаъолият кунад. Дар соҳаи мазкур кумаки муайяни молиявӣ ва

қарзӣ ва дастгирии ҳукумат зарур аст. Давлат бояд ҳатман барои рушди

минбаъдаи соҳаи кишоварзӣ, таъмини аҳолӣ бо маводи ғизоӣ ва ҳалли

амнияти озуқавории кишвар ва шаҳрвандони алоҳида захираҳои кофии

молиявӣ ҷӯяд. Агар нигаҳдории маҳсулоти растанӣ ба бехатарии он, инчунин

сифатҳои зарурии тиҷорат кафолат дода нашавад, бонкҳо бо кафолати чунин

маҳсулот қарз намедиҳанд. Санҷиши истифодаи мақсадноки қарзҳои бонкӣ,

чун қоида, аз рӯи муълумоти тавозуни муҳосибӣ ва боздиди маҳсулоти

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ дар ҷояш сурат мегирад.

Ҳангоми ошкор шудани як қатор қонуншиканӣ, дар истифодаи сармояи

қарзӣ, бонкҳо ҳуқуқ доранд, ки додани қарзро боздоранд. Дар баъзе ҳолатҳо,

савол дар бораи баргардонидани қарз пеш аз муҳлат ба миён меояд. Ба таври

истисно, инчунин бо қарори мақомоти идоракунии бонк ва комиссияҳои

ваколатдори давлатӣ, додани қарз ба корхонаҳои алоҳида, ки муҳлати

қарзҳояшон гузаштааст, метавонанд дар шароити номусоиди обу ҳаво идома

209

ёбанд. Дар ин ҳолат, қарор дар бораи додани қарзҳои нав барои пӯшонидани

қарзи мӯҳлаташон гузашта, танҳо бо кафолати буҷаҳои маҳаллӣ, минтақавӣ

ва ҷумҳуриявӣ қабул карда мешавад.

210

БОБИ IV. САМТҲОИ АФЗАЛИЯТНОКИ МУКАММАЛСОЗИИ

МЕХАНИЗМИ ТАНЗИМИ ДАВЛАТИИ РУШДИ СОҲАИ

КИШОВАРЗИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

4.1. Равишҳои консептуалӣ доир ба таҳияи стратегияи рушди

инноватсионии соҳаи хоҷагии қишлоқ

Иқтидори зеҳнӣ дар минтақаҳо ба таври кофӣ, ҳам барои ҳалли мушкилоти

омодасозӣ ва бозомӯзии кадрҳо, ҳам ташаккули донишҳои нав ва дар амал

татбиқ намудани он истифода бурда намешавад. Муассисаҳои илмию таълимӣ

ва соҳаи аграрии воқеъ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон маҷмӯи ягонаи илмӣ ва

таълимиро ташкил намекунанд.

Дар айни замон, мушкилоти ба истифодаи нерӯи зеҳнии муассисаҳои

мазкур алоқаманд вуҷуд дорад. Яке аз онҳо тиҷоратикунонӣ ва интиқоли

технологияҳо ва дигар коркардҳои инноватсионӣ ба ҳисоб меравад. Мушкилоти

ҳамкории саноат ва хоҷагиҳои кишоварзӣ низ ба таври назаррас ҳис карда

мешавад. Пеш аз ҳама, имкониятҳои иқтидори саноатӣ барои

азнавмуҷаҳҳазгардонии технологии истеҳсолоти кишоварзӣ суст истифода

мешаванд.

Асоси рушди инноватсиониро навовариҳое ташкил медиҳанд, ки

метавонанд дар самтҳои гуногун татбиқ карда шаванд. Дар «Консепсияи

рушди инноватсионии комплекси агросаноатии Ҷумҳурии Тоҷикистон»

навоварӣ чунин ҳисобида мешавад: «... натиҷаи фаъолияти эҷодӣ, ки ба

таҳия, эҷод ва паҳнкунии намудҳои нави маҳсулот, технологияҳо, шаклҳои

ташкилӣ ва ғайра нигаронида шудааст»1.

Сиёсати давлатии инноватсионӣ дар комплекси агросаноатӣ бояд аз

ҷониби Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон бевосита бо иштироки

1 Концепция инновационного развития агропромышленного комплекса Республики

Таджикистан. Утверждена постановлением Правительства Республики Таджикистанот 3

марта 2014 года, № 144. – Душанбе: 2014. – С. 4.

211

пажӯҳишгоҳҳои илмии Академияи илмҳои кишоварзии Тоҷикистон

ташаккул ёбад ва бояд аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун

қисми асосии барномаи рушди комплекси агросаноатии кишвар тасдиқ карда

шавад.

Ҷустуҷӯи механизми таъмини зиндамонӣ ва рушд соҳаи кишоварзиро

водор сохт, ки дар реҷаи таҷрибавӣ дар тӯли 20 соли охир усулҳои муосири

ҳалли онҳоро ҷустуҷӯ кунанд, ки ин ба идеяи ташкили инфрасохтори зеҳнӣ

барои рушди комплекси агросаноатӣ, на дар атрофи истеҳсолот, балки дар

атрофи як пажӯҳишгоҳи илмӣ оварда расонд. Имрӯзҳо таҳияи стратегияи эҷоди

сохторҳои оқилона барои татбиқи сиёсати инноватсионӣ дар соҳаи кишоварзӣ

омили муҳимтарин ба ҳисоб меравад.

Рушди раванди инноватсионӣ дар комплекси агросаноатии минтақавӣ, ба

назари мо, ташкили маркази инноватсиониро тақозо мекунад, ки муассисони он

корхонаҳои истеҳсолии кишоварзӣ мешаванд.

Дар тӯли чанд соли охир, соҳаи кишоварзӣ ҳамчун фармоишгари давлатӣ

оид ба коркард ва таҳқиқот НИОКР (тадқиқотҳои илмӣ-тадқиқотӣ ва

таҷрибавӣ-конструкторӣ) баромад мекунад. Маблағҳои пулии ба мақсадҳои

мазкур ҷудошуда барои корҳои илмӣ – тадқиқотӣ дар самтҳои афзалиятноки

зерин истифода мешаванд:

- сарфа намудани захираҳои энергия ва сӯзишворӣ дар тамоми марҳилаҳои

технологӣ;

- такмили усулҳои агротехникии парвариши зироатҳои кишоварзӣ;

- бунёди навъҳои нави зироатҳои ғалладонагиҳо ва лубиёгӣ, картошка ва

сабзавот, меваҳо ва буттамевагиҳо ва хӯроки чорво;

- такмили корҳои зотпарварӣ дар чорводорӣ ва паррандапарварӣ;

- таҳия ва татбиқи технологияҳои ояндадори истеҳсоли маҳсулоти

чорводорӣ;

- пешгирӣ ва табобати бемориҳои сироятӣ ва ғайрисироятии чорвои

хонагӣ, парранда ва ғайра.

Дар ҷараёни таҳқиқоти илмӣ таҷҳизоти махсус барои дастгоҳҳои дегхонаӣ

212

таҳия ва дар истеҳсолот санҷида шуд, ки имкон медиҳад то 50% сӯзишвории

моеъ сарфа карда шавад. Масъалаи насби намунаҳои шабеҳ дар муҳаррикҳои

сӯзишвории дохилӣ омӯхта мешавад. Тавсияҳои илман асосёфта оид ба

интихоби ротатсияи оптималии зироатҳо, технологияҳои парвариши алафҳо ва

омехтаҳои алаф бо миқдори зиёди компонентҳои сафеда таҳия карда шуданд.

Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки дар кори ҳавасмандгардонии рушди

фаъолияти инноватсионӣ аз ҷониби кишварҳои пешрафтаи ҷаҳон, аз қабили

Амрико, Олмон, Италия, Фаронса, Япония, Канада, Бразилия, Исроил ва

Австралия, дар 10-15 соли охир таҷрибаи назаррас дар ташкили раванди

инноватсионӣ ҷамъ оварда шудааст ва тадбирҳои зерин андешида шудаанд:

- маблағҳои дар доираи 20% аз фаъолияти инноватсионӣ бадастомада

андозбандӣ карда намешаванд;

- ҳангоми ҷорӣ намудани технологияи инноватсионӣ дода мешавад;

- маблағҳои дорои хавфи баланд аз андоз озод карда мешаванд;

- барои молҳои истеҳсолшаванда ва хатҳои истеҳсолӣ дастгирии давлатӣ

(субсидия) пешниҳод карда мешавад;

-маблағҳои бебозгашт (дотатсия) -и давлатӣ барои бозомӯзии кадрҳои

илмию таҳқиқотӣ дар кишварҳои пешрафта, ки ба натиҷаҳои назарраси

инноватсионӣ ноил шудаанд, пешниҳод карда мешаванд;

- барои дастгирии маҳдудиятҳои қарзӣ оид ба фаъолияти инноватсионӣ

дар соҳаи кишоварзӣ шароити мусоид фароҳам оварда мешавад;

- Ҳамасола ҳаҷми маблағ аз буҷети ҷумҳуриявӣ барои фаъолияти

инноватсионӣ муайян карда мешавад1.

Рушди инноватсионии ҷумҳуриро метавон баррасӣ кард:

- ҳамчун як самти нави рушд барои кишвар, яъне истеҳсоли маҳсулоти нав,

таҷдиди корхонаҳои мавҷуда ва бунёди корхонаҳои нав, дастрасӣ ба бозорҳои

маҳсулот, тағйири симои кишвар ва сифатҳои истеъмолии он;

- ҳамчун ворид намудани дастовардҳои илм ва технология дар истеҳсолот,

1См.: Концепция инновационного развития агропромышленного комплекса Республики

Таджикистан. – Душанбе: 2014. – С. 29.

213

яъне рушди соҳаҳои технологияҳои олӣ ё татбиқи корҳои илмию техникӣ дар

дигар соҳаҳо.

Дар ҳар ду ҳолат, тахмин меравад, ки рушди инноватсионии кишвар ба

бозори хориҷӣ нигаронида шудааст. Маҳсулоти содиротии берун аз ҷумҳурӣ ва

сармоягузориҳои хориҷӣ, дар натиҷаи таъсири синергетикӣ, базаи молиявии

рушди минтақаро ташкил медиҳанд.

1. Он ба тағйири сохтори иқтисодиёти ҷумҳурӣ, яъне натиҷаҳои рушди

инноватсионӣ барои иқтисодиёти минтақа аҳамияти калон дорад ва ба таъсиси

як корхонаи калон ё як гурӯҳи тамоми корхонаҳои хурду миёна ё баровардани

миқдори назарраси маҳсулоти нав оварда мерасонад.

Қувваҳои ҳаракатдиҳандаи рушди инноватсионии қаламрав, ҳам

ҳамкориҳои илмӣ ва тиҷоратӣ ва ҳам ташаккули кластерҳои корхонаҳои

инноватсионӣ мебошанд, ки дар оянда рушди мустақили низоми инноватсионӣ

ва талабот ба хадамоти инфрасохториро таъмин хоҳанд кард. Дар давраи

гузариш роҳи инноватсионии рушд дар раванди ташаккули худи корхонаҳои

инноватсионӣ нақши муҳим дорад. Шиддатнокии ин раванд мустақиман аз

мавҷудияти талабот ва сармоягузориҳо вобаста аст. Масъалаи рушди фаъолияти

инноватсионӣ дар марҳилаҳои аввал – ин, на набудани зерсохтор, балки

набудани робита бо бозори хориҷӣ, таҳқиқоти маркетингӣ ва стратегияҳои

маркетингӣ мебошад. Маҳз барои ҳалли масъалаҳои номбурда бояд тамоми

субъектҳои низоми инноватсионии минтақа равона карда шаванд.

Масъалаи пешбурди рушди инноватсионӣ дар ҷумҳурӣ аз камбуди

захираҳои хусусии молиявӣ, дониш ва малакаи таъсиси ширкатҳои

инноватсионӣ иборат аст. Дар чунин шароит барои минтақаҳо истифодаи

стратегияҳои маркетингӣ дар рушди инноватсионӣ зарур аст.

Тавре ки дар «Консепсияи рушди инноватсионии соҳаи аграрии

Ҷумҳурии Тоҷикистон» қайд шудааст, сиёсати давлатии инноватсионӣ дар

соҳаи кишоварзӣ бояд ба стратегияи рушди он дар ояндаи наздик ва дур асос

ёбад, ки самтҳои асосии онҳо ба ҳисоб меравад:

- пурзӯр намудани фаъолияти илмию техникӣ ва дар заминаи он

214

ташаккул додани истеҳсоли самарабахши кишоварзӣ;

- таъминоти моддию техникии соҳа, кабудизоркунии хоҷагии қишлоқ;

- мукаммалгардонии муносибатҳои иқтисодии замин, такмил додани

сохтори истеҳсолот ва идоракунӣ, инчунин татбиқи сиёсати иҷтимоӣ1.

Яке аз тадбирҳои афзалиятнок пешниҳоди ташаккули низоми мутамаркази

дастгирии инноватсионӣ дар дохили Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии

Тоҷикистон, дастгирии машваратӣ ва иттилоотӣ-таҳлилӣ, маркетингӣ, патентӣ -

литсензионии рушди инноватсионии соҳаи кишоварзӣ ба ҳисоб меравад.

Модели пешниҳодшудаи низоми инноватсионии зерсохтори технологӣ чунин ба

назар мерасад (ниг.: Расми 12).

Татбиқи афзалиятҳои инноватсионии ҷумҳурӣ муттаҳидсозии саъю

кӯшиши соҳибкорон, мақомоти давлатӣ, худидоракунии маҳаллӣ, илм ва

таҳсилоти олиро барои пешбурди маҳсулоти илмӣ, техникӣ ва инноватсионӣ

ба истеъмолкунанда дар назар дорад. Ба сифати механизми ташкилии

таъмини ин муттаҳидсозӣ таъсиси марказҳои байниминтақавии иттилоотӣ ва

маркетингӣ, ки дастгирии иттилоотиро ба равандҳои инноватсионии ҳудуд

амалӣ месозад, пешниҳод карда шуд

Дар асоси таҳлили проблемавии ҳолати иқтидори инноватсионии

Ҷумҳурии Тоҷикистон ва қобилияти корхонаҳо дар фаъолияти навоварӣ,

самтҳои стратегии рушди равандҳои инноватсионӣ дар соҳаи кишоварзии

кишвар пешниҳод карда мешаванд. Баланд бардоштани рақобат бояд пеш аз

ҳама бо афзоиши самаранокии соҳаи кишоварзӣ ва фаъол гардидани

равандҳои инноватсионӣ алоқаманд карда шавад. Барои ноил шудан ба ин

ҳадафҳо татбиқи маҷмӯи чорабиниҳо лозим аст.

1См.: Концепция инновационного развития агропромышленного комплекса Республики

Таджикистан. – Душанбе: 2014. – С. 26.

215

Расми 12.Сохтори маркази ҷумҳуриявии гузарондани навовариҳои

хоҷагии қишлоқ

1. Таъмини аҳолӣ бо маҳсулоти озуқавории бехатар дар асоси:

- афзоиши ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ ба ҳаҷме, ки ба

истеъмоли ҳамаи гурӯҳҳои аҳолӣ барои намудҳои асосии озуқаворӣ ба

миқдори ба талаботи стандартҳои оқилонаи ғизо мувофиқаткунанда,

имконият медиҳад;

- болоравии ҳиссаи маҳсулоти истеҳсолшаванда бо истифода аз

технологияи сарфакунанда ва инноватсионӣ ва дар ин асос таъмин намудани

афзоиши ҳосилнокии меҳнат;

- иваз намудани воридот дар бозори истеҳсоли чорво бо назардошти

рушди соҳаи чорводорӣ дар заминаи тавсеаи пойгоҳи зотпарварӣ, баланд

бардоштани маҳсулнокии ҳайвонот ва паррандаҳо тавассути ташкили

марказҳои гибридии зотпарварӣ дар соҳаҳои чорводорӣ ва гӯшти гов, афзун

намудани саршумори зотпарварӣ дар корхонаҳои зотпарварӣ ва

Шӯрои умумии муассисон

Дирексияи иҷроия

Хадамоти таҳқиқоти бозори инноватсияҳо

Хадамоти иттилоотӣ-машаваратӣ

Хадамоти мониторинги фаъолияти инноватсионӣ

Хадамоти мусоидат ба ҳифзи моликияти зеҳнӣ

Хадамоти ташхиси инноватсияҳо ва интихоби

онҳо

Хадамоти ҳавасмандсозии

тақозо ба инноватсияҳо

Хадамоти тарғиби

инноватсияҳо ва

бартариятҳои онҳо

Маркази баландбардории

ихтисос ва бозомӯзии

кадрҳо

216

репродуктивӣ, эҷоди репродуксияҳои тартиби дуюм дар асоси корхонаҳои

паррандапарварӣ, ҳифзи генофонди чорводорӣ, занбӯри асалпарварӣ ва дигар

соҳаҳои чорводорӣ, хариди хоҷагиҳои хусусӣ афзоиши насли чорвои ҷавон аз

марказҳои генетикӣ;

- дастгирии давлатии маркетинги маҳсулоти кишоварзии минтақа;

- мусоидат ба дастрасии истеҳсолкунандагони ватанӣ ба шабакаҳои

савдо ва бастани шартномаҳо бо муассисаҳои иҷтимоӣ ва ташкилотҳои

буҷавӣ оид ба таҳвили маҳсулоти хӯрокворӣ ба онҳо;

- рушди босамари муомилоти замин ва фароҳам овардани шароит барои

ҷалб кардани заминҳои корами истифоданашуда ба муомилоти кишоварзӣ.

2. Рушди робитаҳои байниминтақавии озуқаворӣ аз ҳисоби:

- рушди кооператсия ва ҳамгироӣ дар истеҳсол, фурӯш, коркард ва

истифодаи маҳсулоти кишоварзӣ;

- тамаркузи истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ дар ноҳияҳо ва

ташкилотҳое, ки дар онҳо ҳадди аксар маҳсулоти сифатӣ бо ҳадди ақали

хароҷоти истеҳсол ва расонидани он ба истеъмолкунандагон таъмин карда

мешавад;

- ташкили минтақаҳои махсуси истеҳсоли молҳои кишоварзӣ бо

назардошти истифодаи мақсадноки он;

- беҳтар намудани ташкили нигоҳдорӣ ва баланд бардоштани

самаранокии интиқол;

- рушди низоми савдои яклухти маҳсулоти кишоварзӣ;

- муайян кардани эҳтиёҷоти дохилиминтақавӣ ба маҳсулоти кишоварзӣ,

иқтидори имконпазири қонеъ кардани онҳо аз ҳисоби захираҳои истеҳсолии

худ, ҷудо намудани захираҳои молии маҳсулоти кишоварзӣ барои

расонидани он ба бозори дохилӣ ва содирот;

- таҳияи маҷмӯи тадбирҳои ташкилӣ – иқтисодӣ оид ба устуворкунӣ ва

рушди устувори пойгоҳи ашёи хоми бозор;

- арзёбии самаранокии муносибатҳои байниминтақавии озуқаворӣ;

217

- васеъ намудани имкониятҳои содиротӣ;

- батанзимдарори муносибатҳои байниминтақавии озуқаворӣ дар асоси

ҳавасмандгардонии истеҳсолкунандагони алоҳида ва баъзе намудҳои

маҳсулот ва хӯрокворӣ;

- фароҳам овардани шароит барои таъмини аҳолӣ бо ғизои баландсифат,

гуногунранг ва аз ҷиҳати иқтисодӣ арзон аз ҳисоби тавозуни муносиби байни

ҳаҷми истеҳсоли худӣ, содироти барзиёди маҳсулоти кишоварзӣ (гандум,

гӯшт) ва хӯрока (равғани офтобпараст) ва воридоти намудҳои алоҳида, ки

дар минтақа истеҳсоли онҳо ғайриимкон, нокифоя ё номуносиб аст.

3. Баланд бардоштани рақобатпазирии хоҷагии қишлоқ ва дар маҷмӯъ

тамоми соҳаи кишоварзӣ тавассути:

- такмил додани ташкилот ва идоракунии комплекси аграрӣ;

- афзоиши сармояҳо ба фондҳои асосии маҷмӯи агросаноатӣ, таҷдиди

фондҳои асосӣ;

- баланд бардоштани даромаднокии истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ то

ба сатҳе, ки такрористеҳсоли ҳосилнокии замин, захираҳои моддӣ ва

меҳнатиро таъмин намояд;

- фароҳам овардани шароитҳое, ки ҳифз ва барқароркунии ҳосилнокии

заминро таъмин мекунанд ва дар ин асос ҳосилнокии зироатҳои киштро

баланд мебардоранд;

- васеъ намудани майдони кишт бо тухмии навъи элита;

- рушди кооператсия ва ҳамгироӣ бо мақсади баланд бардоштани сатҳи

даромаднокии истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ ва таъмини

дастрасии онҳо ба бозори маҳсулоти озуқаворӣ;

- таъсиси марказҳо ва пунктҳои агротехникӣ оид ба пешниҳоди

хизматрасонии иҷора барои техникаи кишоварзӣ, таъмини хонаводаҳо бо

маводи тухмии аълосифат ва ҳайвоноти ҷавон, хизматрасониҳои

агрохимиявӣ ва чорводорӣ;

- фароҳам овардани шароити ташкилию иқтисодӣ барои беҳтар кардани

218

ҷойгиркунӣ ва махсусгардонии истеҳсолоти агросаноатӣ, ки истифодаи

беҳтари иқтидори табиӣ, ҳифзи захираҳо, баланд бардоштани самаранокии

истеҳсолотро таъмин мекунад;

- муҷаҳҳазгардонии парки мошину тракторҳо бо техникаи насли нав

(тракторҳои дорои иқтидори зиёд, дастгоҳҳои бисёрамалиётӣ, мошинҳои

сохти блок-модулӣ), ки имкон медиҳад таъминоти истеҳсолкунандагони

маҳсулоти кишоварзӣ афзоиш дода шавад;

- дар истеҳсоли зироатҳои кишоварзӣ ҷорӣ намудани технологияҳои

сарфакунандаи энергия ва зираотпарварӣ;

- мукаммалгардонии батанзимдарории давлатии соҳаи кишоварзӣ ва

бозори маҳсулоти кишоварзӣ, зиёд намудани дастгирии давлатӣ бо мақсади

ҳимояи манфиатҳои истеҳсолкунандагон, баланд бардоштани самаранокӣ ва

ҷолибияти сармоягузории соҳаи кишоварзӣ ва муқаррар кардани таносуб дар

муносибатҳои байни соҳаҳои комплекси агросаноатӣ;

- баланд бардоштани дастрасии захираҳои қарзӣ, рушди қарзҳои

ипотекии замин, таҳкими принсипҳои рақобат дар соҳаи қарздиҳӣ ва суғурта

ва бозори хизматрасониҳои лизингӣ;

- дастгирии сатҳи субсидякунонии меъёрҳои фоизӣ оид ба қарз, ки

истеҳсолкунандагони соҳаи кишоварзӣ дар бонкҳои тиҷоратӣ ба даст

овардаанд;

- қисман ҷуброн намудани болоравии нархи захираҳои моддӣ - техникӣ;

- хариди маҳсулоти кишоварзӣ ба фонди интервенсионӣ ва барои

эҳтиёҷоти давлатӣ;

- расонидани дастгирии давлатӣ ба сохтмон ва таҷдиди иншооти

нигоҳдорӣ ва коркарди аввалияи маҳсулоти кишоварзӣ;

- дастгирии давлатии татбиқи лоиҳаҳои инвеститсионӣ оид ба сохтмони

комплексҳои чорводорӣ ва ташкили инфрасохтори зарурии муҳандисӣ,

барқарорсозӣ ва сохтмони системаҳои нави мелиоративӣ (ба таъхиргузории

пардохтҳо аз рӯи қарзҳои бонкӣ, маблағгузории муштарак аз буҷети

219

ҷумҳуриявии лоиҳаҳои самарабахш ва ғайра);

- дастгирии давлатии рушди ҳамгироии уфуқӣ ва амудӣ;

- фарохшавии иштироки иттифоқҳои (ассотсиатсияҳои)

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ ва соҳаҳои хизматрасонӣ дар

ташаккули сиёсати аграрии давлатӣ;

- таъмин намудани талаботи ташкилотҳои кишоварзӣ бо мутахассисон,

аз ҳисоби:

• ташаккули иқтидори кадрӣ дар асоси такмили маълумоти кишоварзӣ

ва фароҳам овардани шароит барои вобаста кардани мутахассисони

соҳибихтисос;

• дастгирӣ, омодасозӣ (бозомӯзӣ), ҷалби кадрҳои соҳибихтисос барои

соҳаи кишоварзӣ,беҳтар кардани шароити зист ва пешниҳоди манзил;

• тайёр кардан (бозомӯзӣ) -и мутахассисони дорои тахассуси олӣ

(миёна) дар заминаи муттаҳидсозии маориф, истеҳсолот ва илм, ташкили

хоҷагиҳои бунёдӣ барои таъмин намудани донишҷӯён бо таълим ва

таҷрибаомӯзӣ;

• беҳтар намудани заминаи моддии муассисаҳои таълимӣ, таъмини

раванди таълим бо намунаҳои мошинҳои кишоварзии насли нав;

• ба барномаи таълимӣ ворид намудани омӯзиши равандҳои

технологияҳои муосир дар зироатпарварӣ, чорводорӣ, коркард ва нигоҳдории

маҳсулоти кишоварзӣ;

• рушди низоми омодасозӣ ва бозомӯзии коргарон ва фермерони

соҳибихтисос, соҳибони заминҳои наздиҳавлигӣ;

• тартиби фармоиш ва тақсимоти воситаҳои пулӣ барои омодасозӣ

(бозомӯзии) мутахассисони соҳаи кишоварзӣ дар муассисаҳои самти

кишоварзӣ;

• омодасозӣ (бозомӯзии) кадрҳо барои фаъолияти соҳибкорӣ, илмӣ,

техникӣ ва инноватсионӣ;

• афзоиш ёфтани маблағҳое, ки барои фароҳам овардани шароити

220

мусоиди манзил ва иҷтимоӣ барои сокинони деҳот ва бахусус мутахассисони

ҷавон нигаронида шудаанд.

4. Экологикунонии истеҳсоли агросаноатӣ дар шароити:

- истифодаи технологияҳо ва ашёи хоми аз ҷиҳати экологӣ тоза ва

бехатар дар истеҳсоли маҳсулоти хӯрокворӣ, васеъ намудани истеҳсоли

маҳсулоти хӯроквории гурӯҳи «ғизои солим», хӯрокҳои кӯдакона ва хӯроки

парҳезӣ;

- истеҳсоли маҳсулоти хӯроквории аз ҷиҳати экологӣ тоза ва

баландсифати табиӣ бо мақсади беҳтар ва зиёд кардани давомнокии умри

аҳолии кишвар;

- азхудкунии системаҳои кишоварзии ба муҳити зист нигаронидашуда,

мониторинги заминҳои кишоварзӣ ва ҳолатҳои агроландшафтҳо, идоракунии

ландшафтҳои азхудкунии замин ва тарҳрезии технологияҳои кишоварзӣ дар

сатҳҳои гуногуни шиддат бо назардошти иқтидорҳои истеҳсолӣ ва табиӣ,

шароити бозор;

- ҳифз ва такмили захираҳои хокии вилоят ва муҳофизати хок аз эрозия,

васеъ кардани заминҳои барқароршуда, истифодаи низоми ҳамгироишудаи

ҳифзи растаниҳо ва низоми асосноки истифодаи нуриҳо;

- истифодаи технологияҳои аз ҷиҳати экологӣ тоза барои парвариши

зироатҳо, нигоҳдории ҳайвонот ва паррандаҳо, ки дар робита бо тамоюли

сохтани маҷмӯи калони чорводорӣ аҳамияти махсус доранд;

- ҷорӣ намудани тухмиҳои биологикунонидашуда;

- гузаронидани тадқиқотхои илмӣ оид ба офаридани навъҳои нави

зироатҳои ба касалиҳо ва зараррасонҳо тобовар, воситаҳои ҳифзи растанӣ, ки

ба заминҳои табиӣ таъсир намерасонанд, дар истифодаи маҳсулот бо мақсади

хӯрокворӣ бехатаранд;

- баланд бардоштани масъулияти экологии истеҳсолкунандагони

маҳсулот;

- ташкили низоми самарабахши истифодаи сарватҳои зеризаминӣ ва

221

идоракунии табиат;

- идома додани таҳқиқот оид ба арзёбии таъсири хӯроки аз ҷиҳати

генетикӣ тағйирёфта ба саломатии инсон;

- дастгирии давлатӣ аз ҳисоби гузаронидани тадбирҳои

ҳавасмандгардонии иқтисодӣ оид ба экологӣ кардани маҳсулоти кишоварзӣ

бо роҳи маблағгузории муштарак ба сохтмон ва таҷдиди иншооти тозакунӣ

ва дигар иншоотҳо, азхудкунии технологияҳои нави истеҳсолии аз ҷиҳати

экологӣ бехатар, ташаккули низоми дастгирии иттилоотии

истеъмолкунандагони маҳсулоти озуқаворӣ;

- рушди саноати биологӣ тавассути муҷаҳҳазгардонии корхонаҳои

мавҷудаи биологӣ ва таъсиси корхонаҳои нави минтақавии биологӣ барои

истеҳсоли доруҳои самараноки кишоварзӣ, аз ҷумла маҳсулоти биологӣ

барои ҳифзи ҳайвонот ва наботот, инчунин маҳсулоти биологӣ барои

эҳтиёҷоти саноати коркардшудаи комплекси агросаноатӣ.

5. Гузариши комплекси агросаноатӣ ба роҳи инноватсионии рушд,

тавассути (ниг.: Расми 13):

- баланд бардоштани сатҳи дастгирии давлатӣ ва нақши таҳқиқоти илмӣ

дар ташаккули истеҳсолоти рақобатпазири агросаноатӣ, ҳамкориҳои

мақомоти идоракунии маҷмӯи комплекси аграрӣ бо ташкилотҳои илмию

тадқиқотӣ дар ҳалли масъалаҳои рушди агробизнес, таҳияи механизмҳои

интиқоли дастовардҳои пешрафти илмию техникӣ дар истеҳсолот;

- рушди инфрасохтори барои фаъолияти инноватсионӣ зурур, ки

тиҷоратикунонии инноватсияро таъмин мекунад;

- бунёди низоми дастгирии машваратӣ ба истеҳсолкунандагони

маҳсулоти кишоварзӣ; ташкили низоми иттилоотӣ оид ба навовариҳо ва

таҷрибаҳои беҳтарин; ташаккули иттиҳодияҳои ташкилотҳои илмӣ, таълимӣ,

таҷрибавӣ ва дигар субъектҳои раванди инноватсионӣ;

222

Расми 13 – Инфрасохтори инноватсионии парки техникӣ дар

хоҷагии қишлоқ

- гузариши кадрии комплекси агросаноатӣ ба сатҳи сифатан нав, ки ба

эҳтиёҷоти рушди инноватсионии аграрӣ, рушди тамоми сатҳҳои низоми

таҳсилоти давомдори касбӣ, илм ва дигар соҳаҳо бо мақсади ташаккул

додани дониш, малака ва рафтори барои кормандони соҳаи кишоварзӣ ва

умуман аҳолии деҳот мутобиқ аст;

- рушди механизми ташкилию иқтисодии инноватсия дар соҳаи

кишоварзӣ, ки асоси онро заминаи меъёрии танзими инноватсия, ҳифзи

моликияти зеҳнӣ, инчунин шаклҳои такмилёфта ва усулҳои идоракунии

мақсадноки барномавии фаъолияти инноватсионӣ, василаҳои нави молиявию

иқтисодӣ барои ҳавасмандгардонӣ ва моддии давлатии фаъолияти

инноватсионӣ ва сармоягузорӣ дар комплекси агросаноатӣ ташкил медиҳад;

- фароҳам овардани шароит барои рушди босуръати таҳқиқот, ки низоми

Марказҳои таълимӣ

Конфронсҳои илмӣ доир ба инноватсия

Марказҳои машавартӣ

Марказҳои маркетингӣ

Марказҳои лизингӣ

Озмунҳо ва ярмаркаҳо доир ба инноватсия

Фондҳо ва марказҳои инноватсионӣ

Бизнес-инкубаторҳо

Сохторҳои соҳавии мақомоти давлатӣ

Марказҳои илмӣ

Технопаркҳо ва

технополисҳо

Марказҳои муҳандисӣ

Маркази интиқоли

технологияҳо

Марказҳои кадрӣ ва иттилоотӣ

Марказ ё агентии патентӣ

Мақомоти

иҷроияи

ҳокимияти давлатӣ

Сохторҳои

молиявӣ Марказҳои иттилооти

илмӣ-техникӣ

Низоми унсурҳои

фаъолияти инноватсион

ӣ

223

назорат оид ба бехатарӣ ва сифати ашёи хоми кишоварзӣ ва хӯрокворӣ,

ҳавасмандгардонии коркардҳое, ки рақобатпазирии маҳсулот ва

технологияҳоро баланд мебардоранд, таъмин мекунад;

- тавсеаи таҳқиқот оид ба сафарбаркунии захираҳои генетикӣ,

биотехнология, зотпарварӣ ва тухмипарварӣ, бойторӣ ва истеҳсоли

маҳсулоти хӯрокворӣ, ки саломатии одамонро тавассути пешниҳоди

захираҳои зарурӣ ба ташкилотҳои илмӣ дар минтақаҳои алоҳида беҳтар

мекунанд;

- муҷаҳхазгардонии техникӣ ва таҷдиди технологии маҷмӯи

агросаноатӣ дар заминаи баланд бардоштани фаъолнокии инноватсионии

соҳибкорӣ ва сиёсати самарабахши давлатӣ, ки рушди технологияҳои

интенсивӣ дар зироатпарварӣ ва чорводориро дар асоси истифодаи

технологияҳои геоииттилоотӣ, воситаҳои сарфакунандаи сершумори

истеҳсолот, модернизатсияи системаҳои мелиоративӣ, истифодаи

технологияҳои инноватсионӣ барои нигоҳдорӣ ва ғизодиҳии ҳайвонот,

рушди технологияҳои муосир дар парвариши зироат, фарҳанги баланди

агротехникӣ; такмил додани технологияҳои сарфаҷӯии захираҳо, низоми

тухмипарварӣ (модернизатсияи растаниҳои тухмӣ, таҳияи сиёсати

гуногунҷабҳа, ки ба шароити табиӣ ва иқтисодии минтақа нигаронида

шудаанд); рушди минтақаҳои муосири корҳои селексионӣ ва генетикӣ, ки

афзоиши ҳосилнокии зироатҳо ва чорводориро 1,5-2 маротиба таъмин

мекунанд, инчунин самаранокии истифодаи захираҳои табиӣ, энергетика ва

меҳнат пешбинӣ менамояд;

- муҷаҳҳазгардонии иқтидорҳои мавҷуда ва сохтмони анборҳои

коркарди ғалладона ва элеваторҳо, корхонаҳои коркарди гӯшт;

- дар соҳаи истеҳсоли агросаноатӣ бунёди самарабахши низоми

сармоягузории венчурии лоиҳаҳои инноватсионӣ, ки ҳаҷми маблағгузории

зиёдро барои корҳои илмию таҳқиқотӣ ва корҳои таҷрибавӣ – конструкторӣ

таъмин менамояд;

224

- татбиқи лоиҳаҳои инвеститсионӣ, ки дар як муддати кӯтоҳ истеҳсоли

маҳсулоти чорводорӣ ва ҳосилнокии истеҳсоли маҳсулоти зироатиро баланд

мебардорад.

6. Рушди мусоиди иҷтимоию иқтисодии деҳот тавассути:

- беҳбуд бахшидан ба вазъи демографӣ дар деҳот;

- наздик шудани андозаи миёнаи музди меҳнати кормандони соҳаи

кишоварзӣ ба андозаи он дар тамоми иқтисодиёти миллӣ, захираҳои мавҷуда

бо дар ҳисоб ба 1 узви хоҷагиҳои хонагии кишоварзӣ - ба андозаи онҳо дар

хоҷагиҳои хонагии шаҳрӣ;

- рафъ намудани табъизоти иҷтимоии аҳолӣ ва истеҳсолкунандагон дар

ҳудуди деҳот бо роҳи фароҳам овардани шароити мусоиди манзил ва зисти

иҷтимоӣ (рушди ҳарчи бештари шабакаи нақлиёт, энергетика ва об, рушди

инфрасохтори иҷтимоӣ), ки ба воридшавии кадрҳои баландихтисос ба деҳот,

пешгирии воридшавии онҳо аз деҳот ба шаҳр, дастгирии рушди ҳамаҷонибаи

зичии иморатҳои аҳолинишини деҳот, таъмини дастрасии сокинони деҳот ба

харидорӣ ва сохтани манзил мусоидат мекунад;

- паст кардани сатҳи бекорӣ дар деҳот, баланд бардоштани шуғл

(алалхусус, дастгирии шуғл дар соҳаи тиҷорати хурд ва миёна, хоҷагиҳои

молии аҳолии деҳот); таъсиси ҷойҳои корӣ, аз ҷумла тавассути рушди

фаъолияти алтернативӣ (ҳавасмандгардонии зиёдшавии ҷойҳои корӣ,

фароҳам овардани шароити имтиёзӣ барои рушди онҳо дар соҳаи

ғайрикишоварзии фаъолият, алахусус дар фаъолиятҳои фароғатӣ ва ҳифзи

табиат, корхонаҳои ёрирасони саноатӣ ва ҳунармандӣ),ташкили ҷойҳои корӣ

дар соҳаи иҷтимоии деҳа ва объектҳои инфрасохтори бозори маҳсулоти

хӯрокворӣ (нигоҳдорӣ, интиқол, маркетинг);

- васеъ намудани шабакаи хизматрасониҳои машваратӣ барои

пешниҳоди машваратҳои ҳуқуқӣ, иқтисодӣ ва технологӣ ба соҳибкорони

деҳот;

- баланд бардоштани ҷолибияти сармоягузории минтақаҳои деҳот,

225

мусоидат дар татбиқи лоиҳаҳои сармоягузорӣ;

- таҳия ва татбиқи барномаҳои мақсадноки иҷтимоию иқтисодӣ.

Ҳамин тариқ, маҷмӯи муосири агросаноатӣ бояд дар заминаи нави

ташкилию иқтисодӣ ва технологӣ фаъолият кунад, ки дар худ низоми

якҷояшудаи истеҳсолӣ ва технологии корхонаҳо, бахшҳо ва соҳаҳои ба ҳам

алоқамандро, ки ҳадафи ягонаи умумии ниҳоӣ - таъмини аҳолӣ бо миқдори

зарурии хӯрока ва бо нархи дастрасро муттаҳид мекунад, таҷассум менамояд.

Таъсири давлат ба рушди равандҳои инноватсионӣ маҷмӯи амалҳои

мақомоти ҳокимияти давлатиро дар бар мегирад, ки истеҳсоли маҳсулоти

нави рақобатпазир, таҳия ва татбиқи технологияҳои пешрафтаро ҳавасманд

мегардонад. Дар чунин ҳангом як қатор чораҳои қонунгузорӣ ва ташкилӣ оид

ба ташкил ва нигоҳ доштани «фазои инноватсионӣ» дар иқтисодиёт бо

истифода аз усулҳои танзими мустақим ва ғайримустақими иқтисодӣ нақши

муҳим доранд (ниг.: Расми 14). Усулҳои мустақими батанзимдарории ҳуқуқ

ба он асос ёфтаанд, ки субъектҳои хоҷагидорӣ ӯҳдадоранд талаботи

мақомоти қонунбарор ва иҷроияро риоя кунанд.

Батанзимдарории ғайримустақим ба фароҳам овардани заминаҳои

мақомоти ҳокимияти маҳаллӣ ва субъектҳои соҳибкорӣ равона шудааст, то онҳо

ба роҳҳое, ки бо ҳадафҳои сиёсати давлатӣ ҳангоми интихоби мустақилонаи

қарорҳои иқтисодӣ мувофиқат мекунанд, равона карда шаванд. Онҳо аз як

тараф ба ҳавасмандгардонии равандҳои инноватсионӣ ва аз тарафи дигар, ба

фароҳам овардани шароити мусоиди иқтисодӣ ва фазои иҷтимоӣ-сиёсӣ барои

рушди илмию техникӣ ва иҷтимоӣ нигаронида шудаанд.

Барои минбаъд суръат бахшидан ба азхудкунии инноватсия, таъсиси

бозори махсуси инноватсияҳо тавсия дода мешавад, ки бояд маҳсулоти илмӣ

ва техникиро барои пешрафти ҳам бозори дохилӣ ва ҳам хориҷӣ, инчунин

ҳавасмандгардонии ҳукумат барои соҳибкории венчурӣ бо мақсади ҷалби

сармояи хориҷӣ ба фаъолияти инноватсионӣтарғиб кунанд. Дар ин самт

ҳамкории муассисаҳои ватанӣ бо марказҳои илмии кишварҳои Иттиҳоди

226

Давлатҳои Мустақил ва бо дигар давлатҳои мутараққӣ мувофиқи мақсад

дониста мешавад1.

Расми 14 - Усулҳои дастгирии давлатии фаъолияти инноватсионӣ

Рушди фаъолияти инноватсионӣ дар комплекси агросаноатӣ ва дилхоҳ

маҷмӯи маҳсулоти зермаҷмӯӣ танҳо бо дастгирии давлат имконпазир аст, ки

бояд шароит фароҳам оварад, ки ба ҳама субъектҳои бозори инноватсия барои

рушд, тарғиб ва татбиқи онҳо дар истеҳсолот шароит фароҳам оварда шавад.

Дар ин замина, дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии

Тоҷикистон аз 3 марти соли 2014, № 144 «Консепсияи рушди инноватсионии

соҳаи кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон» қабул карда шуд, ки дар он омадааст: 1 Ниг.: Концепция инновационного развития агропромышленного комплекса Республики

Таджикистан. – Душанбе: 2014. – С. 41.

УСУЛҲОИ ТАНЗИМИ ДАВЛАТИИ ФАЪОЛИЯТИ ИННОВАТСИОНӢ

Мустақим

Маъмурӣ Барномавӣ-мақсаднок

Маблағгузории давлатии

таҳқиқоти илмӣ ва барномаву

лоиҳаҳои

инноватсионӣ

Фармоиши давлатӣ барои

коркард ва татбиқи

маҳсулоти

инноватсионӣ

Ташкил ва дастгирии марказҳои

инноватсионӣ ва машваратӣ

Татбиқи чораҳо доир ба

ҳамгироии илм ва истеҳсолот

Лизинг

Ғайримустақим

Режими махсуси андозбандӣ

Қарзи андозии

сармоягузорӣ

Имтиёзҳои

андозӣ

Имтиёзҳои

андозӣ ба фаъолияти

инноватсионӣ

Андозбандии имтиёзноки

фоида, амвол ва ғ.

227

«Гузариши васеъ ба технологияҳои пешрафта ва шаклҳои истеҳсоли

маҳсулоти кишоварзӣ зарур аст ва муносибати босуръат ба дастовардҳои

ҷаҳонии ин соҳа зарур аст. Аммо, мавҷудияти сабабҳои асоснок дар

Тоҷикистон ба ташкили дастовардҳои илмӣ дар соҳаи агросаноатӣ мусоидат

намекунанд ва механизмҳои дастгирии давлатии комплекси агросаноатӣ,

мутаассифона, суръати кофии рушди истеҳсолотро таъмин намегардонад.

Дар асоси ин, ба чунин хулоса омадан мумкин аст, ки ҷорӣ намудани

навовариҳо дар истеҳсолот ҳоло беш аз ҳарвақта зарур аст»1. Дар доираи ин

консепсия зарурати истифодаи васеи дастовардҳои илмӣ дар рушди

истеҳсолоти кишоварзӣ асоснок карда шуд, зеро бисёр масъалаҳо дар ин соҳа

то ҳол ҳалли худро наёфтаанд ё ҷараёнҳои алоҳидаи истеҳсолӣ бо суръати

пасти ҳосилнокии меҳнат амалӣ карда мешаванд, инчунин имконнопазирии

ҳалли масъалаи таъмини аҳолӣ бо ғизои дастрас ва босифати ватанӣ дар

ҳаҷме, ки ба стандартҳои оқилона ва аз ҷиҳати илмӣ асосноки ғизо, ки дар

Барномаи ислоҳоти кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2012-

2020 муайян шудааст, мувофиқат мекунад.

Дар консепсия дуруст қайд карда шудааст, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон

саҳми истеҳсолкунандагони кишоварзии хоҷагиҳои деҳқонии хурд, ки ба

талаботи сатҳи панҷуми технологӣ ҷавобгӯ мебошанд ва маҳсулоташ

(маҳсулот) ба навовариҳо асос ёфтааст, бузург нест. Инҳо асосан, корхонаҳои

самти мурғпарварӣ ва сабзавот мебошанд. Хоҷагиҳои шахсии ёрирасон ва

хоҷагиҳои хурд низ фаъолият мекунанд, ки дар аксари ҳолатҳо аз меҳнати

дастӣ ва технологияи ибтидоии кӯҳна истифода мебаранд ва дар айни замон

дар сафи дуюм қарор доранд. Байни онҳо ташкилотҳои омехтаи кишоварзӣ

ва хоҷагиҳои калони деҳқонӣ (фермерӣ), ки супоришҳои сеюм ва чорум

доранд вуҷуд доранд, ки навсозиро тақозо мекунанд.2

Дар Консепсияи рушди инноватсионии комплекси агросаноатии

1 Ниг.: Ҳамин ҷо. – С. 3. 2 Ниг.: Концепция инновационного развития агропромышленного комплекса Республики

Таджикистан. – Душанбе: 2014. – С. 5.

228

Ҷумҳурии Тоҷикистон инчунин ҳадафи парвариши тухмии зироатҳои

кишоварзӣ, баррасии масъалаҳои фаъолияти истеҳсолӣ, маркетинг ва

инчунин тадриҷан бахши хусусӣ муайян карда шудааст. Мушкилоти рушди

инноватсионии чорвои калони шохдор бо истифодаи зоти гӯшти говҳо

мушкил мебошад. Ғайр аз он, рақобат дар истеҳсоли гӯшти чорвои хонагӣ

дар муқоиса бо воридот дар ин соҳа дар сатҳи паст қарор дорад, усулҳои

муосири коркарди ин маҳсулоти чорводорӣ дар деҳот вуҷуд надоранд, ки

аҳолии деҳот даромадҳои зиёд ба даст оранд ва аҳолии шаҳрро бо маҳсулот

гӯштӣ таъмин кунанд. Паррандапарварӣ низ метавонад дар асоси навоварӣ

рушд ёбад. Нигоҳ доштани суръати рушди он дар тӯли 4-5 сол имкон

медиҳад, ки рақобатпазирии маҳсулоти истеҳсолоти зербахшӣ то сатҳи

зарурӣ баланд бардошта шавад.1

Консепсияи рушди инноватсиониро метавон ба марҳилаҳои зерин

тақсим кард: солҳои 2014-2018 - раванди ташаккули заминаи меъёрӣ –

ҳуқуқӣ ва заминаи ташкилӣ – иқтисодӣ барои гузариш ба инноватсияҳо дар

асоси инноватсионии комплекси агросаноатӣ дар самтҳои зерин:

- ташаккули инфрасохтори фаъолияти инноватсионӣ дар маҷмӯи

агросаноатӣ дар асоси рушди мактабҳои ояндадори илмӣ ҳам дар

ташкилотҳои мавҷудаи илмӣ ва ҳам илмию таълимӣ, инчунин бо ташкили

корхонаҳои нави инноватсионӣ, донишгоҳҳои миллӣ ва минтақавии

таҳқиқоти кишоварзӣ, консорсиумҳо ва дигар ассотсиатсияҳои илмию

истеҳсолӣ;

- рушди низомҳои васеи дастгирии машваратии соҳаи кишоварзӣ дар

Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки қобилияти таъмини паҳнкунии инноватсияро дар

ҳудуди васеъ доранд;

- муайян намудани самтҳои нисбатан ояндадори таъминкунандаи рушди

васеъмиқёси инноватсионии комплекси агросаноатӣ ва иҷрокунандагони ин

корҳо, дар симои пажӯҳишгоҳҳои илмӣ бо роҳи интихоби озмунии лоиҳаҳо

1 Ниг.: Ҳамин ҷо. – С. 17-18.

229

ва пешниҳоди грантҳои дарозмуддат барои татбиқи онҳо, дар сурати интиқол

ва ҷорӣ намудани дастовардҳои инноватсионӣ дар истеҳсолот1.

Ҳамин тариқ, таҳлил нишон медиҳад, ки дар соҳаи кишоварзии

Тоҷикистон барои рушди самаранок ва инноватсионии соҳаҳои алоҳида

имкониятҳои васеъ мавҷуданд. Ҳамаи ин бо фарогирии 30-35%

истеҳсолкунандагони фаъоли кишоварзӣ, ки дастовардҳои илму техника ва

коркарди самтҳои инноватсионии рушди истеҳсолот амалӣ карда мешавад,

имконпазир аст.

4.4. Самтҳои таъсиси механизми самарабахши танзими давлатии

рушди соҳаи кишоварзӣ

Ҷумҳурии Тоҷикистон барои рушди устувор имкониятҳои бузург дорад.

Бузургӣ ва рушди асосии ММД-и Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар баробари

истеҳсоли нахи пахта, дар навбати худ, истеҳсоли маҳсулоти тайёри

кишоварзӣ мавқеи намоёнро ишғол мекунад. Дар айни замон, рушди

устувори маҳсулоти кишоварзӣ дар Тоҷикистон аз ташкили босамари

истеҳсолот дар кишвар, инфрасохтори муносиб ва сатҳи даромади аҳолӣ, ки

талабот ба маҳсулоти кишоварзиро ташкил медиҳанд, вобаста аст. Бо

назардошти ин, дар чунин шароит яке аз вазифаҳои муҳимтарини дар назди

иқтисодиёти кишвар истода, фароҳам овардани шароити мусоид мебошад, ки

барои фароҳам овардани фазои мусоиди сармоягузорӣ дар кишвар мусоидат

менамояд. Махсусан фароҳам овардани шароити зарурии ташкилӣ - иқтисодӣ

ба рушди мутавозини бахши аграрии иқтисодиёти Тоҷикистон мусоидат

менамояд.

Чунин шароитҳо, инчунин бояд ба коркарди танзими самарабахши

давлатии соҳаи кишоварзӣ асос ёбад, ки ҷорӣ намудани истеҳсоли маҳсулоти

кишоварзии инноватсионӣ ва доштталабро бо арзиши иловашуда таъмин 1См.: Концепция инновационного развития агропромышленного комплекса Республики

Таджикистан. – Душанбе: 2014. – С. 31.

230

намояд. Тоҷикистон барои баланд бардоштани рақобатпазирии маҳсулоти

кишоварзӣ имкониятҳои истифоданашудаи кофӣ дорад. Бахусус минтақаҳои

калонтарини кишвар, ба монанди Вилояти Хатлон ва НТҶ, барои ҷалби

сармояи хориҷӣ ва суръат бахшидан ба рушди соҳаи кишоварзӣ ҳама

имкониятҳоро доранд. Фароҳам овардани шароит барои рушди соҳаи

кишоварзӣ на танҳо ба рушди хоҷагии деҳот дар кишвар, балки ба дигар

соҳаҳои дастгирикунанда, ки саноатро бо ашёи хом ва таҷҳизот ва

технологияи зарурӣ таъмин мекунанд, мусоидат менамояд. Чунин усули

ташкили истеҳсолот барои рушди иқтисодии на танҳо минтақа, балки тамоми

Тоҷикистон таккони ҷиддӣ хоҳад бахшид.

Барои муайян кардани самтҳои асосии батанзимдарории давлатии соҳаи

кишоварзӣ ва муайян намудани шартҳои мавҷудаи таҳияи механизми рушди

он, бояд таҳлили омили рақобатпазирии соҳаи кишоварзии кишвар

гузаронида шавад. Бартарияти рақобатнокии корхонаҳи кишоварзиро бо

низоми муайянкунандаи «ромбуси рақобатӣ»-и пешниҳодкардаи М. Портер

арзёбӣ кардан мумкин аст. Муайянкунандаҳои мазкур шароитҳои омилӣ,

шароити талаботи дохилӣ, соҳаҳои ҳаммонанд ва хизматрасон, стратегия ва

сохтори ширкатҳо ва рақобати дохили соҳаро фаро мегиранд (ниг.: Расми

15).

Дар расми 15 омилҳое оварда шудаанд, ки рақобатпазирии соҳаи

кишоварзии Тоҷикистонро муайян мекунанд. Ҳолати омилҳо, ки барои

рушди хоҷагии қишлоқ мусбат арзёбӣ мешавад, бо аломати «+» ва ҳолати

омилҳо, ки ҳамчун манфӣ арзёбӣ мешаванд ва бояд такмил дода шаванд, бо

аломати «-» нишон дода мешавад.

231

Расми 15 - Омилҳое, ки рақобатпазирии хоҷагии қишлоқро муайян

мекунад.

Шароитҳои омилӣ дар Тоҷикистон омилҳоеро ба монанди иқлими

мусиид, истеҳсолот маҳсулоти кишоварзӣ, инфрасохтори истеҳсолӣ, қувваи

кории баландихтисос ва шумораи колеҷҳо ва донишгоҳхои махсусгардида

дар омодасозии кадрҳо барои хоҷагии қишлоқ махсусгардонидашуда, ки

барои тайёр намудани кадрҳода соҳа заруранд, дар бар мегирад.

Консентратсияи самарабахши омилҳои истеҳсолӣ дар доираи кластери

махсус ба зиёд шудани талабот ба маҳсулоти кишоварзӣ мусоидат мекунад,

зеро ягон шакли дигари ташкили истеҳсолот, ҳамон як комплекси маҳсулот

ва хизматрасониҳоро таъмин карда наметавонад.

Баъзе унсурҳои шартҳои омили рақобат барои рушди бахши кишоварзӣ

дар Ҷумҳурии Тоҷикистон имкони воқеиро фароҳам меоранд. Ин, пеш аз

Сохтор ва стратегияи ширкат,

Рақобати дохилисоҳавӣ

-сатҳи пасти ҳамгирої дар соња ва хусусияти

инфироди доштани истењсолот; - сатҳи пасти дастгирии давлатӣ;

- набудани технологияи ватании пешбурди

хољагидорї; + хусусияти ба содирот нигаронидашудаи

сиёсати давлатӣ;

+ мавҷуд набудани монеаҳо барои ворид шудан

ШАРОИТҲОИ ОМИЛӢ

+ иќлими мусоид барои киштишаклњои

гуногуни мањсулоти кишоварзї; + дастрасӣ ба ашёи хоми арзон

+ мављудияти таълимгоњхои махсусгардонидашуда барои омодасози

кадрњо дар соњаи кишоварзї;

- норасогии сарбоя ва сарчашмањои

ќарзї; - инфрасохтори рушднаёфтаи

истеҳсолӣ ва ѓ.;

ШАРОИТИ ТАЛАБОТИ ДОХИЛӢ

+ талаботи зиёд ба

маҳсулоти кишоварзї; - дастрасии мушкил ба ба

бозорҳои Аврупо ва Осиё;

+ мањсулоти аз љињати экологи тоза ва ғайра.

Соҳаҳои хеш ва ёрирасон

+ мавҷудияти шабакањои таќсими мањсулоти

кишоварзї дар дохили кишвар; - инфрасохтори сусти логистикӣ;

+ шумораи зиёди КХМ;

- набудани корхонаҳои пурқуввати коркарди

мањсулоти кишоварзї;

+ фаъолияти корхонаҳои консервабарорї, нассоҷӣ ва ғайра.

РАЌОБАТПАЗИРИ

И ХОЉАГИИ

ЌИШЛОЌЇ

ТОЉИКИСТОН

232

ҳама, қувваи кории арзон ва захираҳои табиӣ дар кишвар, инчунин иқлими

мусоид барои парвариши бисёр зироатҳо ҳамчун пойгоҳи асосии истеҳсоли

ашёи хоми соҳа ба ҳисоб меравад. Аммо, дигар унсурҳои омилҳои шартӣ ба

такмил ниёз доранд. Ин, пеш аз ҳама, бозори рушднаёфтаи қарзӣ дар кишвар,

зерсохтори пасти истеҳсоли хоҷагии деҳот ва ғайра мебошад.

Ончи ба стратегияи ширкат ва рақобати дохилисоҳавӣ марбут аст, дар

Тоҷикистон рақобати шадид байни корхонаҳои соҳа ва ширкатҳои хориҷӣ

вуҷуд дорад ва барои нигоҳ доштан ва васеъ кардани ҳиссаи онҳо, ширкатҳои

ватанӣ кӯшиш мекунанд, ки дар рақобати шадид бо тавсеаи доираи

маҳсулоти истеҳсолшаванда боқӣ монанд. Корхонаҳои ватании кишоварзӣ

бояд бо таъминкунандагони азими маҳсулоти кишоварзӣ дар минтақа, ба

монанди Чин, Қазоқистон ва Россия рақобат кунанд.

Дар мавриди шароити соҳаҳои ҳамҷавор ва пуштибоникунандаи соҳа,

дар кишвар шумораи зиёди молрасонҳои соҳибихтисос ва баландсифат

мавҷуданд, ки дар ташкили истеҳсолоти пешрафтаи кишоварзӣ дар кишвар

саҳм мегузоранд. Яке аз самтҳои муҳимтарини рушди соҳаи кишоварзӣ ин

ташаккули кластери агросаноатӣ дар минтақаҳои гуногуни кишвар мебошад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, мувофиқи маълумоти солонаи тиҷоратии

Бонки Ҷаҳонӣ, дар соли гузашта дар 9 самт дар соҳаи танзими фаъолияти

соҳибкорӣ 12 ислоҳот гузаронида шуд, ки Тоҷикистон ба мавқеи худ аз 130

ҷой ҳамагӣ то 128- ум боло рафт.

Сарфи назар аз он, ки тартиби пардохти андозҳо аз ҳисоби ҷорӣ

намудани ҳисобномаҳои электронӣ ва дохил кардани андози роҳ ба низоми

электронии коркард ва пардохти андозҳо дар Тоҷикистон содда карда шуда,

арзиши пардохти андозҳо коҳиш ёфтааст, боз ҳам таъсиси корхонаҳо дар

Тоҷикистон бо сабаби мураккаб шудани бақайдгирӣ ба сифати супорандаи

андоз аз арзиши иловашуда барои корхонаҳо бо даромади солонаи беш аз 500

ҳазор сомонӣ боз ҳам мушкил шудааст.

Бо мақсади беҳтар намудани фазои соҳибкорӣ дар Тоҷикистон дар

233

баробари кам кардани бори андоз, бояд чораҳои муҳимтарин дар самти кам

кардани бюрократикунонӣ ва маъмурӣ дар доираи нақшаҳои миллии рушди

иқтисоди кишвар андешида шаванд.

Тоҷикистон ва минтақаҳои он ҳанӯз ҳам аз ҷиҳати сатҳи инноватсия дар

соҳаи кишоварзӣ аз кишварҳои пешрафта ва кишварҳои ИДМ хеле қафо

мемонанд, ки ин дар баланд бардоштани рақобатпазирии кишвар мушкилоти

воқеӣ эҷод мекунад. Ҳаҷми хароҷоти илмӣ-таҳқиқотӣ дар Тоҷикистон нисбат

ба ММД дар соли 2019 танҳо 0,09% -ро ташкил додааст, ки ин аз меъёрҳои

ҷаҳонӣ хеле паст аст. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки дар ҷумҳурӣ шарти

кофии гузариш ба иқтисодиёти инноватсионӣ вуҷуд надорад.

Барои хоҷагии қишлоқ масъалаҳои ҷалб ва нигоҳдории кормандон, аз

ҷумла масъалаҳои ташаккули нерӯи кадрии корхонаҳо аҳамияти боз ҳам

муҳим пайдо мекунанд. Сарфи назар аз миқдори бузурги захираҳои меҳнатӣ

дар кишвар, қисматҳое мушоҳида карда мешаванд, ки дар онҳо талабот ба

захираҳои меҳнатӣ қонеъ карда намешаванд.

Норасоии кадрҳои баландихтисос дар корхонаҳои соҳа, нарасидани

кадрҳои илмӣ - техникӣ, тамаркузи сусти пажӯҳишгоҳҳои илмӣ ба

дастовардҳои навтарини илм, техника ва технологияҳо аз нав дида

баромадани сиёсати кадриро дар хоҷагиҳои кишоварзӣ талаб мекунад.

Бо сабаби камшавии якбораи маблағгузорӣ ва нарасидани кормандони

баландихтисос корхонаҳои соҳаи кишоварзӣ натавонананд мушкилоти

ҷиддии рушди соҳаро ҳаллу фасл кунанд ва ба технологияҳои сарфакунандаи

захира гузаранд. Дар байни омилҳои номусоиди рушди бахши кишоварзӣ

масъалаи таъмини соҳаи хоҷагии қишлоқ бо кадрҳои баландихтисос дар ҷои

аввал қарор дорад. Афзоиши истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ ба талаботи

замона ҷавобгӯ нест, ки андешидани чораҳои қатъиро ҷиҳати баланд

бардоштани сатҳи таъминоти корхонаҳои кишоварзӣ бо кадрҳои

баландихтисос тақозо менамояд.

Беҳтар кардани сифати таълими мутахассисони соҳаи кишоварзӣ самти

234

муҳим дар рушди муносибатҳои ҳамгироии корхонаҳои соҳа мебошад. Дар

айни замон, сатҳи пасти маълумотнокии кормандони соҳаи кишоварзӣ

мушкилоти ҷиддӣ дар парвариши зироатҳои хоҷагии қишлоқи кишвар ба

ҳисоб меравад.

Сатҳи пасти музди меҳнат дар соҳаи кишоварзӣ ба ҳавасмандкунии

хатмкунандагони мактабҳои миёна барои дар оянжда ҳамчун агроном ва

муҳандис дар соҳаи кишоварзӣ таҳсил намудан, таъсири манфӣ мерасонад.

Дар муқоиса бо тамоюлҳои ҷаҳонии бозори маҳсулоти кишоварзӣ,

аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба маҳсулоти кишоварзии аз ҳама арзони

воридотӣ афзалият медиҳад. Талаботи ками аҳолии кишвар ба маҳсулоти

кишоварзӣ аз даромади пасти онҳо вобаста аст. Аммо, омили муҳимтарини

муайянкунандаи талаботи ҷаҳонӣ, ин маҳсулоти аз ҷиҳати экологӣ тозаи

кишоварзӣ мебошад.

Ҳамин тариқ, пас аз гузаронидани таҳлили омилҳои ташаккули бартарии

рақобатии корхонаҳои кишоварзӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мо метавонем

самтҳои стратегии рушди онҳоро пешниҳод намоем, ки дар рушди

корхонаҳои кишоварзӣ дар Тоҷикистон нақши махсус хоҳанд дошт:

1. Маҳалликунонии сохтори истеҳсолоти маҳсулоти кишоварзӣ дар сатҳи

минтақавӣ

Дар шароити гузариши кишвар аз модели аграрию саноатии рушд ба

модели индустриалию аграрӣ ва татбиқи стратегияи ҳукумат оид ба иваз

намудани воридот, тавсия дода мешавад, ки ба сиёсати бахши кишоварзӣ оид

ба маҳалликунонии истеҳсоли маҳсулоти тайёри кишоварзӣ дар минтақа

бештар такя карда шавад. Он на танҳо дар қаламрави худ ҷойҳои нави корӣ

ва истеҳсолотро эҷод мекунад, балки ба рушди соҳаҳои илмталаби

иқтисодиёт мусоидат менамояд, ширкатҳои ватаниро ғизо медиҳад, онҳоро

ба рақибони қавӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ табдил медиҳад ва назорати миллиро дар

соҳаҳои стратегӣ кафолат медиҳад.

Айни замон, иқлими мусоиди парвариши навъҳои гуногуни маҳсулоти

235

кишоварзӣ, мавҷудияти ашёи хоми арзони кишоварзӣ ва саноатӣ барои

истеҳсоли маҳсулоти тайёр аз ашёи хоми кишоварзӣ омили калидӣ дар

ташаккули афзалиятҳои рақобатии корхонаҳои кишоварзӣ ба ҳисоб меравад.

Дар шароити рушди соҳаи кишоварзӣ, аз рӯи сенарияи ҳозира бе такмили

механизми танзими соҳаи кишоварзӣ, Тоҷикистон вобаста ба тавсеаи сатҳи

озодшавии бозор дар доираи СУС ва рафъи монеаҳои савдо аз чунин

афзалият маҳрум хоҳад шуд. Тамоюли афзоиши воридоти маҳсулоти

кишоварзӣ аз кишварҳое ба назар мерасад, ки дар онҳо дар баробари

захираҳои меҳнатии арзон ба технологияҳои навтарини кишоварзӣ дастрасӣ

доранд.

Хоҷагии деҳот навъи фаъолияти заҳматталаби меҳнатист. Вақте ки

монеаҳои савдо дар тиҷорати байналмилалӣ тадриҷан бартараф карда

мешаванд, истеҳсолот ба кишварҳое мегузарад, ки қувваи кории арзон

доранд.

2. Баланд бардоштани сифати пахтаи хом ҳамчун маҳсулоти асосии

кишоварзии Тоҷикистон ва ҷорӣ намудани технологияҳои пешрафтаи

хушксозии он.

Барои рушди устувори соҳаи кишоварзӣ, пеш аз ҳама, истеҳсоли нахи

пахта ҳамчун маҳсулоти асосии хоҷагии деҳот дар Тоҷикистон бояд зиёд

карда шавад. Агар аз як тараф, барои зиёд кардани ҳаҷми истеҳсоли

маҳсулоти тайёр аз нахи пахта барои баланд бардоштани самаранокии

истифодаи заминҳои обёришаванда дар чунин минтақаҳои Тоҷикистон, ки ба

истеҳсоли пахта - нахи махсус ихтисос ёфтаанд, чораҳо андешида шаванд,

пас аз тарафи дигар, зарур аст, ки масъалаи рушди навъҳои нави пахтакорӣ,

ки ҳосили баланд медиҳанд ва дар соҳаи нассоҷӣ қобили қабуланд, бардошта

шавад. Бо вуҷуди он, ки дар солҳои охир баъзе хоҷагиҳои деҳқонӣ вобаста ба

натиҷаҳои молиявии худ тухмии пахтаро аз хориҷа, бахусус аз Бразилия ва

Туркия харида истодаанд, набудани навъҳои баландсифати дохилии пахта

вобаста ба хусусиятҳои иқлими Тоҷикистон ва технологияҳои хушккунанда

236

ҳосили баланди нахи пахтаро кафолат намедиҳад.

Дар айни замон, дар Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёда аз 105 корхонаҳои

соҳаи коркарди аввалияи нахи пахта мавҷуданд, ки дар заминаи истифодаи

техника ва технологияҳои гуногуни истеҳсолӣ фаъолият мекунанд. Дар

байни онҳо технологияҳои ИМА, Хитой ва Ӯзбекистон ҷойгиранд. Шиносоӣ

бо фаъолияти чунин корхонаҳо нишон медиҳад, корхонаҳое, ки

технологияҳои чинӣ ва амрикоиро истифода мебаранд, барои соҳаи нассоҷӣ

нахи нисбатан баландсифат истеҳсол мекунанд. Аммо, бо сабаби ба

стандартҳои ҷаҳонӣ мувофиқат накардани сифати пахтаи хом, риоя

накардани принсипҳои коркарди нахи пахта, хусусан моҳияти он ва намии

баланди нахи пахта, ки аз стандартҳои технологӣ пасттар аст, боиси

пайдоиши камбудиҳои гуногуни сохторӣ дар таркиби нахи истеҳсолшаванда

мегардад.

Нигоҳ доштани чунин камбудиҳо дар сохтори нах ба истеҳсоли

риштаҳои пастсифат оварда мерасонад, ки дар навбати худ ба марҳилаҳои

минбаъдаи истеҳсолот таъсири манфӣ мерасонад.

Корхонаҳои мавҷудаи коркарди нахи пахтаи Тоҷикистон асосан

технологияи занҷираи сифати калобаро истифода мебаранд, ки ин нисбат ба

технологияи бофандагии пневматикӣ хеле арзон аст. Сарфи назар аз он, ки

истифодаи технологияҳои занҷираҳо имкон медиҳад, риштаҳои беҳтар ва

тунуктар истеҳсол шавад, аммо истеҳсоли матоъҳои пахтагин 65-66% ҳаҷми

ашёи истифодашударо ташкил медиҳад. Дар асоси ин, гузариш ба

технологияи пневматикии бофандагӣ имкон медиҳад, ки талафоти истеҳсолӣ

кам ва маҳсулнокии ашёи хом дар корхонаҳои саноати нассоҷӣ ва дӯзандагӣ

дар минтақа зиёд карда шавад.

3. Инкишофи робитаҳои истеҳсолӣ байни корхонаҳои хоҷагии қишлоқ

ва саноатӣ.

Рушди робитаҳои интегратсионӣ байни корхонаҳои кишоварзӣ имрӯз

муҳимтарин стратегияи рушди иқтисоди кишвар ба ҳисоб меравад. Дар ин

237

асос, зарур аст, ки ҷиҳати ҳавасмандгардонии фаъолияти тамоми корхонаҳои

соҳа ва омода кардани онҳо дар шароити низоми ҳамгирошуда дар муҳити

нави рақобати ҷаҳонӣ чораҳои муҳим андешида шаванд.

Дар ин раванд зарур аст сифати инфрасохтори мавҷудаи технологӣ ва

илмӣ, ки ҳамчун асос барои густариши робитаҳои интегратсионӣ байни

муассисаҳои таълимии илмӣ ва корхонаҳои кишоварзии Тоҷикистон баромад

мекунанд, беҳтар карда шавад.

Бахши кишоварзӣ яке аз бахшҳои муҳими иқтисодиёт мебошад, ки ба

истеҳсоли намудҳои гуногуни растанӣ ва маҳсулоти чорво нигаронида

шудааст. Рушди истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ дар Тоҷикистон бидуни

низоми ягонаи ҳамгироишуда, муттаҳид кардани як гуруҳи корхонаҳои

бахши икшоварзӣ, инчунин воситаҳои иқтисодӣ ва маъмурӣ ва идоракунӣ, ки

фароҳам овардани шароити заруриро барои ташкил ва рушди системаҳои

самараноки истеҳсолӣ ва рушди муносибатҳои институтсионалии байни

субъектҳои хоҷагидории минтақаро таъмин менамояд, ғайриимкон аст.

Ба ақидаи мо, роҳи нисбатан самараноки ташкил ва рушди комплекси

агросаноатӣ дар минтақа ин ташкили кластери бахши кишоварзӣ ба ҳайси

иттиҳодияи ғайрирасмии хоҷагиҳои деҳқонӣ, корхонаҳои бахши кишоварзӣ,

корхонаҳои саноатӣ ва инчунин ташкилоту муассисае мебошад, ки ба рушди

мустақими кишоварзӣ дар минтақа саҳм мегузорад ва барои комплекси

истеҳсолии минтақа ашёи хом медиҳад (ниг.: Расми 16).

Яке аз ҷузъҳои сиёсати соҳаи кишоварзӣ чораҳои давлатӣ оид ба

ташаккули заминаи ташкилӣ барои ташаккули кластери хоҷагии деҳот ва

дастгирии рушди он мебошанд. Сиёсати кластерӣ ҳамчун воситаи идора ва

рушди субъектҳои кластерӣ, ки механизмҳои ташкилӣ, танзимотӣ - молиявӣ

ва буҷетиро дар бар мегирад, ва ба баланд бардоштани самаранокии

корхонаҳои кишоварзӣ ва баланд бардоштани рақобатпазирии иқтисодиёти

минтақа нигаронида шудаанд, баррасӣ карда мешавад1.

1 Кундиус В.А. Кластерный подход к управлению продовольственным обеспечением и

238

Расми 16 - Механизми фаъолият ва дастгирии рушди соҳаи

кишоварзӣ дар Тоҷикистон

Дар солҳои охир, бо сабаби мавҷудияти технологияи муосир дар

кишварҳои аз ҷиҳати саноатӣ пешрафта, сатҳи баланди истеҳсолоти

маҳсулоти кишоварзи дар онҳо ба чашм мераса. Махсусан ИМА, Иттиҳоди

Аврупо кишварҳое мебошанд, ки дар баробари саноати рушдкарда хоҷагии

қишлоқи ташаккулёфта доранд. Дар баробари ин давлатҳои минтақаи Оссиё

ва давлраи гузариш дар ин раванд метавонанд барои ишғоли намудани ҳисаи

муайяни бозори ҷаҳонии маҳсулоти кишоварзӣ бо истеҳсоли маҳсулоти аз

размещением производства в регионах // АПК: экономика, управление. - 2011. - №4. - С.

15-20.

ХОЧАГИХОИДЕХКОНИ

КОРХОНАЊОИ

АГРОСАНОАТЇ

КОРХОНАХОИ

КИШОВАРЗЇ

ТАЪМИНКУНАНД

АГОНИ МАШИН

ВА

ТЕХНОЛОГИЯ

ТАЪМИНКУНАНДА

ГОНИ ТУХМЇ

ТАШКИЛОТҲОИ

ҚАРЗИИ ХУРД

ВОРИДКУННАДАГ

ОНИ МАХСУЛОТИ

КИШОВАРЗЇ

КОРХОНАХОИ

КОРКАРДИ

МАХСУЛОТИ

КИШОВАРЗИ

ДАТ

БОНКЊОИ

СОХАВЇ

ИТТИФОҚИ

МАТЛУБОТЧИЁН ВА

СОДИРКУНАНДАГОНИ

ТОҶИКИСТОН

ТАШКИЛОТ ОИД БА

ОМӮЗИШИ БОЗОР

АССОЦИАТСИЯИ

КОНХОНАҲОИ

САНОАТИ

САБУКИ ТОҶИКИСТОН

ПАЛАТАИ САВДО

ВА САНОАТИ

ТОҶИКИСТОН

НИЗОМИ ТАЌСИМОТИ МАЊСУЛОТ

И КИШОВАРЗЇ

АМБОРЊОИ

НИГОЊДОРИИ

МАЊСУЛОТИ КИШОВАРЗЇ

ВАЗОРАТИ КИШОВАРЗИИ ЉУМЊУРИИ

ТОЉИКИСТОН

МАҚОМОТИ МАҲАЛЛИИ

ҲОКИМИЯТИ ДАВЛАТЇ

СО

ЊА

ЊОИ ХЕШ ВА ЁРИРАСОН

ИНФРАСОХТОР

Маќомоти њокимияти давлатї

ТАШКИЛОТЊОИ ЁРИРАСОН

Су

бъ

екто

ни

асо

сии

со

ња

НИЗОМИ ОБЁРЇ,

ЗАЊМОРЊО ВА Ѓ.

239

лиҳози экологӣ тоза мубориза баранд. Зеро маҳз ин давлатҳо қувваи кории

арзон ва иқлими заруриро доранд, ба назар мерасад. Дар ин замина, бо

назардошти потенсиали баланди истеҳсоли пахта ва барзиёдатии захираҳои

меҳнатӣ дар Тоҷикистони, барои истеҳсоли пахтаи тайёр дар Тоҷикистон

шароити зарурӣ мавҷуд аст. Аммо, рақобатпазирии ин соҳа аз бисёр ҷиҳат ба

рақобатпазирии минтақаҳои он ва корхонаҳои бартаридоштаи соҳа вобаста

мебошад. Бинобар он ки омилҳои асосии истеҳсолот ва инфрасохтори

зарурии кишоварзӣ дар сатҳи минтақавӣ маҳаллӣ карда шудааст, дар онҳо

субъектҳои хоҷагидории мушаххас фаъолият мекунанд.

Тоҷикистон ҳамчун кишвари дорои захираҳои меҳнатии зиёдатӣ дар

соҳаи кишоварзӣ бартарии қиёсӣ дорад. Музди миёнаи меҳнат дар ин соҳа

996 сомониро ташкил медиҳад, ки нисбат ба кишварҳои пешрафта хеле

камтар аст.

Дар шароити бартарияти шуғли ғайрирасмӣ дар иқтисодиёти кишвар,

соҳаи кишоварзӣ барои аҳолии маҳаллӣ, хусусан занон барои гирифтани

музди меҳнати расмӣ дар бозори меҳнат имкониятҳои васеъ фароҳам меорад.

Барои Тоҷикистон, ҳамчун кишвари дорои вобастагии баланд аз ҳаҷми

интиқоли маблағҳои муҳоҷирон, рушди соҳаи кишоварзӣ, беҳтар кардани

стандартҳои меҳнатӣ, шароити кор ва музди меҳнати коргарон, метавонад

тавассути паст намудани сатҳи камбизоатӣ, тавассути ташкили ҷойҳои нави

корӣ ва манбаҳои иловагии даромад кумак кунад.

Яке аз самтҳои муҳимтарини рушди соҳаи кишоварзӣ дар Тоҷикистон

рушди соҳибкорӣ дар корхонаҳои кишоварзӣ мебошад. Рушди фаъолияти

соҳибкорӣ самти муҳими рушди иқтисодии кишвар мебошад.

Бо вуҷуди ин, кор дар соҳаи кишоварзӣ дар Тоҷикистон то ҳол ҳамчун

ҷои афзалиятнок барои захираҳои меҳнатии кишвар ба ҳисоб намеравад ва

ҳамчун навъи дуввуми фаъолият ҳисобида мешавад. Ин ба он вобаста аст, ки

бахши кишоварзӣ дар байни ҷавонон ҳамчун меҳнати вазнин бо музди пасти

маош ҳисобида мешавад, ки дар оянда рушди устувори касбро кафолат

240

намедиҳад. Соҳибкорон асосан ба тиҷорат таваҷҷӯҳ доранд, ҷавонон бошанд

ба муҳоҷирати меҳнатӣ майл доранд.

Мушкилот дар пешравии мансаб дар соҳаи кишоварзӣ ба зиёд шудани

муҳоҷирати захираҳои меҳнатии кишвар ба хориҷа оварда расонид, ки дар

бисёр минтақаҳои кишвар заминҳои ҳосилхезро тарк карданд. Барои рафъи

ин мушкилот таҳия кардани механизми баланд бардоштани ҳавасмандии

захираҳои меҳнатӣ, барои машғул шудан дар соҳаи кишоварзиро мувофиқи

мақсад меҳисобем.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон сатҳи бекорӣ дар байни хатмкунандагони

муассисаҳои олӣ афзоиш меёбад. Шумораи ҷавонон 34,4% -ро аз шумораи

умумии шаҳрванди Тоҷикистон ташкил медиҳад, ки сатҳи бекорӣ дар байни

ҷавонон 57,5% -и шумораи шумораи умумии бекорон мемебошад.

Аммо, фаъолият дар соҳаи кишоварзӣ дорои потенсиали азими

истифоданашуда буда, дастгирии фаъол аз ҷониби давлат имкониятҳои васеъ

фароҳам меорад. Сарфи назар аз нуфузи кор дар соҳаи кишоварзӣ, рушди

соҳибкорӣ дар ин бахш бо истифода аз иқтидори бузурги кишоварзӣ

метавонад даромади аҳолии кишварро таъмин кунад. Аммо, соҳибкорӣ дар

соҳаи кишоварзӣ дорои иқтидори азими истифоданашуда буда, дастгирии

фаъол аз ҷониби давлат барои соҳибкорон имкониятҳои васеъ фароҳам

меорад. Сарфи назар аз нуфузи кор дар соҳаи кишоварзӣ, рушди соҳибкорӣ

дар соҳаи кишоварзӣ бо истифода аз иқтидори бузурги кишоварзӣ метавонад,

даромади аҳолии кишварро таъмин намояд.

Барои истифодаи чунин иқтидори истифоданашуда бояд механизми

баланд бардоштани ҳавасмандгурдонии захираҳои меҳнатӣ дар соҳаи

кишоварзӣ таҳия карда шавад. Барои он ки ҳавасмандии қувваи корӣ ба

соҳибкорӣ дар соҳаи кишоварзӣ равнақ ёбад, ҳукумат бояд як қатор корҳо ва

барномаҳоро барои баланд бардоштани малакаҳои соҳибкории ҷавонон доир

намояд. Фаъолиятҳои мазкур, пеш аз ҳама, ташкили курсҳои омӯзишӣ оид ба

коркарди маҳсулоти хӯрокворӣ, маркетинги маҳсулоти кишоварзӣ, борпеч,

241

реклама ва брендингро дар бар мегиранд. Ба чунин фаъолиятҳо, пеш аз ҳама,

ташкили курсҳои омӯзишӣ оид ба коркарди маҳсулоти хӯрокворӣ,

маркетинги маҳсулоти кишоварзӣ, бастабандӣ, реклама ва брендингро дохил

намудан мумкин аст. Пешбурди маҳсулоти кишоварзӣ дар бозорҳои

минтақавӣ ва байналмилалӣ, рушди туризми аграрӣ ҳамчун имконият барои

ҷалби қувваи коргарӣ дар бахши икшоварзӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон амал

мекунад.

Барои ҷалби захираҳои меҳнатӣ ба рушди соҳаи кишоварзии кишвар,

мо муайян кардани омилҳоеро, ки рағбати онҳоро ба фаъолият дар соҳаи

кишоварзӣ ҳавасманд месозад ва омӯзиши дараҷаи мувофиқати ин омилҳо ба

ҳавасмандии аҳолӣ мувофиқи мақсад мешуморем. Муайян кардани дараҷаи

таъсири чунин омилҳо барои таҳияи стратегияи рушди бахши кишоварзии

кишвар хеле муҳим аст. Ба чунин омилҳо, пеш аз ҳама, омилҳои иқтисодӣ,

омилҳои иҷтимоӣ - демографӣ, муносибат ба кишоварзӣ, қобилияти қабули

хавфҳо ва сатҳи дониши онҳо дохил мешаванд.

Омилҳои иқтисодӣ захираҳои меҳнатиро барои беҳтар кардани

некӯаҳволии худ ва аз ҷиҳати молиявӣ мустақил шудан ташвиқ мекунанд. Ба

чунин омилҳо дараҷаи инкишофи бозорҳо, талаботи маҷмӯӣ, сатҳи рақобати

бозор, устувории низоми пулӣ, сатҳ ва хусусияти тақсимоти даромад, сатҳи

пасандозҳо, сиёсати андоз ва ғайраҳо марбутанд. - Ин омилҳо шароити

тақсимоти захираҳои маҳдуд ва сатҳи фаъолияти соҳибкориро дар минтақа

муайян мекунанд.

Омилҳои иҷтимоӣ - демографӣ ба рафтори ҷавонон ва омодагии онҳо

барои машғул шудан ба фаъолияти соҳибкорӣ дар соҳаи кишоварзӣ таъсир

мерасонанд. Омилҳои иҷтимоӣ-демографӣ ҷинс, синну сол, макон ва

мансубияти этникии ҷавононро дар бар мегиранд.

Муносибати захираҳои меҳнатӣ ба хоҷагии қИшлоқ боз як омили

муҳим дар ташкили фаъолияти соҳибкорӣ ба ҳисоб меравад. Муносибати

мусбат ба соҳаи кишоварзӣ ҳамчун омили муҳимтарин муайянкунандаи

242

муваффақияти инфиродӣ дар фаъолияти соҳибкорӣ ҳисобида мешавад.

Муносибати мусбат ба ҷавонон имкон медиҳад, ки дар фаъолияти соҳибкорӣ

интихоб ва иштирок кунанд. Воқеият он аст, ки тасмим дар бораи

муҳоҷирати меҳнатӣ ё зиндагии бароҳат ва машғул шудан ба фаъолияти

соҳибкорӣ тасмими оддӣ нест ва қурбонии муайянро тақозо мекунад.

Ҳамин тариқ, рушди умумии соҳаи кишоварзӣ аз қобилияти онҳо барои

ҷалб кардани захираҳои меҳнатӣ ба деҳот вобастагӣ дорад. Захираҳои мазкур

имконият доранд, ки дар таъмини амнияти озуқаворӣ ва рушди соҳибкории

деҳот нақши назаррас дошта бошанд.

Бо мақсади пайдо кардани алоқамандии омилҳои дар боло зикршуда бо

манфиатҳои ҷавонон, мо барои омӯхтани хусусиятҳои муҳити тиҷорат дар

кишвар ва манфиатҳои захираҳои меҳнатӣ дар бахши соҳибкорӣ мусоҳиба

гузаронидем. Барои таҳлили натиҷаҳои тадқиқот усули оморӣ ва усули зиёди

пастравӣ истифода шуд. Усули оморӣ барои тавсифи рафтори

посухдиҳандагон, аммо усули коррелятсионӣ барои моделикунонии

муносибати хаттӣ байни ду ва ё зиёда тағйирёбанда истифода шуд.

Алоқамандии байни омилҳои омӯхташуда ва шаклҳои афзалиятноки

дастгирии давлатии бахши кишоварзӣ тавассути усули чандгонаи регрессивӣ

ошкор карда шуд. Пас аз интихоби маълумот барои таҳлили онҳо оид ба

коркарди маълумотҳои оморӣ барномаи компютерӣ истифода шуд. Омилҳои

омӯхташавандаи муносибат ба соҳаи кишоварзӣ, омодагӣ ба соҳибкорӣ ва

омили дониш ҳамчун тағирёбандагони мустақил баррасӣ карда шуданд ва

дастгирии давлатии соҳа тағирёбандаи вобаста буд. Барои пайдо кардани

робитаи ин тағирёбандаҳо, мо модели регрессионии зерини Купер ва

Кендлерро мувофиқи мақсад мешуморем.

Y = ß0 + ß1X1 + ß2X2 + …… + ßnXn + Ɛ,

Онҷое, ки:

ß0 = a бузургии ҳамешагӣ, қимат Y, вақте таърифи X ба сифр баробар

аст

243

ßi = нишебии сатҳи регрессия (ß коэффисиенти регрессияро, ки ба ҳар

як Xi алоқаманд аст пешниҳод мекунад).

Ɛ = вектори хатогӣ, чун қоида, аз қимати 0 баландтар аст (бо мақсади

ҳисоб кардани ɛ, ба сифр баробар ҳисоб карда мешавад).

Натиҷаҳои омӯзиши омилҳое, ки ба шавқмандии ҷавонон ба соҳибкорӣ

дар соҳаи кишоварзӣ таъсир мерасонанд, дар ҷадвали 17 оварда шудаанд.

Ҷадвали 17 - Омилҳои ба рушди соҳибкорӣ дар хоҷагии деҳот

таъсиррасонанда Омилҳо Басомад

N=275

% Дараҷаи муҳимият

Пешниҳоди қарзҳои имтиёзнок ба

рушди соҳа

111

40,36

Баланд

Дастгирии тариқи пешниҳоди

техника бо иҷора

98

35,64

аз миёна боло

Кафолати хариди маҳсулотҳои

истеҳсолгардида

35

12,73

Миёна

Ҷудосозии субсидияҳои мустақим ва

ғайри мустақим

20

7,27

Аз миёна паст

Пешниҳоди қарзҳои муқаррарӣ 11 4,00

Паст

Омилҳои иловагие, ки барои пешбурди соҳаи кишовар мазкур

дастгирии ҳуқуқӣ, машваратӣ ва маркетингӣ мебошанд. Тадқиқот нишон дод,

ки хоҷагиҳои деҳконӣ ба субсидияҳои мустақими соҳаи кишоварзӣ эътиқоди

кам доранд аз ин рӯ қарзҳои имтиёзнок ва дастгирии лизингиро шаклҳои

мувофиқи дастгирии давалтӣ мепиндоранд.

Натиҷаҳои маълумотҳои ҷадвал нишон медиҳанд, ки «дастгирии

давалтӣ» ва рушди хоҷагии қӣшлоқ алоқамандии муҳим доранд. Дар фарқият

ба омилҳои мазкур, дигар шаклҳои дастгирии давлатии молиявӣ дар соҳаи

кишоварзӣ таъсиррасонанда ба ҳисоб намеравад.

Ҳамин тариқ, бо истифода аз натиҷаҳои таҳлили дар боло овардашуда,

як қатор чораҳо барои баланд бардоштани манфиатҳои захираҳои меҳнатӣ ба

фаъолияти соҳибкорӣ дар соҳаи кишоварзӣ андешида мешаванд. Дар

шароити паст шавии даромаднокии хоҷагии қишлоқ пеш аз ҳама, бояд дар

сатҳи шахсиятҳои алоҳида барои рушди соҳибкории инфиродӣ ҳиссагузорӣ

244

карда шавад.

Таҳлили овардашуда нишон дод, ки хоҷагии қишлоқ дар ҶТ дурнамои

хуб дорад. Дар оянда, барои зиёд кардани ҳаҷми истеҳсолот, бояд ҳаҷми

бештари сармояҳо ҷалб карда шаванд, ки ин аҳамияти соҳаро дар

иқтисодиёти минтақа ва умуман кишвар афзоиш медиҳанд. Инчунин зарур

аст, ки оид ба зиёд намудани ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ ба ҳар

сари аҳолӣ тадбирҳо андешида шаванд.

Дар муқоиса бо бисёр кишварҳои дигар дар Тоҷикистон, ин раванд

тамоми занҷираи арзиши истеҳсолот, аз ҷумла истеҳсоли ашёи хом, алахусус

пахта, ресандагӣ, бофандагӣ барои истеҳсоли матоъ ва истеҳсоли либоси

тайёрро фаро мегирад. Боз як қадами дигар аз тарафи ҳунармандони

анъанавӣ гузошта шуд, ки маҳсулоти тайёрро бо гулдӯзиҳои мураккаб ва

дигар иловаҳои махсус ороиш медиҳанд.

Пойгоҳи захиравии Ҷумҳурии Тоҷикистон як қатор хусусиятҳо дорад, ки

барои ба даст овардани болоравии минбаъда ва рушди соҳаи кишоварзӣ

имкон фароҳам меоранд.

Яке аз бартариҳои рақобатпазири кишвар бо ҳаҷми истеҳсоли дохилии

пахтаи ватанӣ алоқаманд аст, ки асоси саноати бофандагӣ ва дӯзандагӣ ба

ҳисоб меравад ва ба Тоҷикистон имкон медиҳад, барои рушди ҳамаҷонибаи

соҳаи бофандагӣ ашёи хоми худро истифода барад.

Афзалияти муҳими давлат бартарафсозии нобаробариҳои мавҷудаи

истеҳсолоти кишоварзӣ боқӣ мемонад. Шароити зудтағйирёбандаи

иқтисодии муҳити берунаи кишвар моро водор месозад, ки роҳҳои

имконпазири идоракунии тамоми системаҳои рушди устувори иҷтимоию

иқтисодиро ҷустуҷӯ кунем. Дар чунин шароит, воситаи муҳими ташаккул

додани парадигмаи нави рушди соҳаи кишоварзӣ метавонад, муттаҳидсозии

механизмҳои рушди худтаъминкунӣ ба воситаии ҷустуҷӯи захираҳои дохилӣ

ва фаъолсозии нуқтаҳои афзоиши иқтидори захиравӣ бошад.

Батанзимдарории давлатӣ - ин таъсири давлат, дар симои мақомоти

245

давлатӣ ба объектҳои хоҷагидорӣ, равандҳо ва иштироки шахсони ба он

ҷалбшуда, ки ба равандҳо хусусияти муташаккилона медиҳанд, ба тартиб

даровардани амалҳои субъектҳои хоҷагидор ва таъмини риояи қонунҳо,

манфиатҳои давлатӣ ва ҷамъиятӣ мебошад. Танзими давлатӣ пешгӯӣ,

банақшагирӣ, маблағгузорӣ, буҷет, суғурта, андозбандӣ, қарздиҳӣ, маъмурӣ,

баҳисобгирӣ, назоратро дар бар мегирад.

Танзими давлатӣ ташаккули низоми сифатан нави иқтисодиро бо

механизми мутобиқшудаи иқтисодӣ ҳавасманд менамояд, ки рушди устувори

соҳаи кишоварзӣ ва деҳот таъмин карда шавад1. Ҳадафи асосии дастгирии

давлатии истеҳсолоти кишоварзӣ фароҳам овардани шароити мусоиди

ташкилӣ ва иқтисодӣ барои фаъолияти самарабахши истеҳсолкунандагони

ватанӣ, аз ҷумла истифодаи оқилонаи буҷа, қарз ва дигар захираҳои молиявӣ

мебошад.

Бӯҳрони иқтисодии ҷаҳонӣ ба иқтисодиёти Ҷумҳурии Тоҷикистон

таъсири эҳсосшаванда расонд, мушкилоти нисбатан шадиди аксаран ҳангоми

вазъи устувори берунӣ ва дохилии иқтисодӣ пинҳонро ошкор кард ва аз

бисёр ҷиҳат самтҳои афзалиятноки рушди соҳаи кишоварзиро муайян намуд.

То ба имрӯз, рушди комплекси агросаноатӣ асосан ба татбиқи стратегияҳои

муносибгардонӣ дар асоси муносибгардонии хароҷот, ноил шудан ба

арзишҳои иқтисодӣ асос ёфта буд, ки ҳолати беҳтарини низомро таъмин

мекунанд. Бештари вақт, ба оптималӣ дастовардҳои натиҷаҳои баландтарин

аз рӯи маълумоти арзиши захираҳо ё натиҷаи додашуда бо арзиши ҳадди

ақали захира мувофиқат мекунад. Кӯшиши коҳиш додани хароҷот боиси

ақибмонии соҳаи кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар рушди

технологияҳои нав мегардад, рақобатпазирии иқтисодиёти кишоварзии

Ҷумҳурии Тоҷикистонро паст мекунад, ки дар шароити рақобат ва

мудохилаи доимии маҳсулоти воридотӣ, зарурати ивазкунии воридоти

маҳсулоти асосии кишоварзӣ қобили қабул нест. Дастгирии давлатӣ 1 Шарипов Ш. Государственная поддержка сельхозпредпритий: реальность и механизм совершенствования // АПК: экономика, управление. – 2009. - №2. – С. 8-9.

246

метавонад гузариши модели оптималиии хоҷагидории инноватсиониро

ҳавасманд кунад. Стратегияҳои беҳсозӣ дар маҷмӯи агросаноатӣ ба ҳадди

манфиатнокии худ расидаад. Онҳо ба ҷорӣ кардани равандҳои самараноки

технологияи баланди истеҳсол ва баровардани маҳсулоте, ки дар бозорҳои

ҷаҳонӣ рақобатпазиранд, имкон намедиҳанд. Натиҷаҳои инноватсионии

тавлидшудаи корхонаро на фавран (ба монанди модели муносибгардонӣ) ба

даст меорад, балки бо гузашти вақт, зеро ширкат технологияро дигаргун

мекунад. Сармоягузорӣ ба навгониҳо новобаста аз хатарҳои технологӣ,

бозорӣ ва рақобатӣ, бояд анҷом дода шаванд. Агар ин сармоягузориҳо

муваффақ бошанд, натиҷа аз шароити корхонаҳои муносибгардонӣ бештар

хоҳад буд.

Чун механизми муҳим пешниҳоди кафолатҳои давлатӣ барои ҷалб

кардани намудҳои гуногуни сармоягузориҳо, қарзҳои сармоягузорӣ ва дигар

дастгирии молиявӣ барои татбиқи лоиҳаҳо баромад мекунад.

Устуворкунӣ ва рушди минбаъдаи комплекси агросаноатӣ фароҳам

овардани шароитро роҷеъ ба соҳаи кишоварзӣ тақозо мекунанд, ки ба таври

мақсаднок такрористеҳсолкунии васеъро, ки дар соҳаҳо, минтақаҳо ва

ноҳияҳои алоҳида тафовут доранд, бо дастгирии давлатии

истеҳсолкунандагони мол таъмин кунанд. Хусусияти дигари дастгирии

давлатии соҳаи кишоварзӣ аз он иборат аст, ки номунтазамии дохилии

механизми танзими самаранокии истеҳсолоти кишоварзӣ, ки ба он дар

шумораи сершумори субъектҳои дорои манфиатҳои гуногун хос аст, ба

ҳисоб меравад. Вобаста аз он, ки дар сохтори пайдошаванда ва рушдёбандаи

истеҳсолоти кишоварзӣ (хоҷагиҳои ёрирасони хусусӣ, хоҷагиҳои деҳқонӣ ё

корхонаҳои калони маҷмӯӣ) кадом гурӯҳҳои манфиатдор бартарӣ доранд,

зуҳуроти дастгирии давлатӣ дар рушди ҳамкорӣ ва равандҳои ҳамгироӣ дар

комплекси агросаноатӣ ва имкониятҳои ташкили онҳо оид ба рушди

мустақили иқтисодӣ мавҷуданд. Бидуни дастгирии давлатӣ, хоҷагии

мустақили фермерӣ дар комплекси муосири озуқаворӣ, ҳатто бо самаранокии

247

баланди маҳсулоти кишоварзӣ, наметавонад рушд ёбад. Барои мустаҳкам

кардани тамоюлҳои мусбати рушди соҳаи кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон

ва минтақаҳои он, дастгирии давлатӣ зарур аст (ниг.: Расми 17).

Дар дастгирии давлатии комплекси агросаноатӣ бартарияти

механизмҳои танзимкунанда муҳим аст, ки дар байни онҳо нархгузорӣ ва

сиёсати буҷет бояд нақши асосӣ дошта бошанд. Аз ин ба таври назаррас ноил

гардидан ба сатҳи муносиби таъминоти аҳолӣ бо озуқаворӣ дар кишвар

вобаста аст.

Мавсимӣ будани воридоти маҳсулоти кишоварзӣ ва мутаносибан

даромадҳо аз фурӯши онҳо додани қарзҳои кӯтоҳмуддат ва дарозмуддат

Расми 17 - Самтҳои асосии дастгирии давлатии хоҷагии қишлоқ

ба бахшҳои комплекси агросаноатиро бо шартҳои имтиёзнок (на камтар аз 10

сол) тақозо мекунад. Ба иштироки давлат дар қарздиҳӣ ба комплекси

агросаноатӣ дар заминаи субсидия кардани фоизи қарзҳо аз рӯи қарзҳои

мавсимии истеҳсолкунандагон дар бонки тиҷоратӣ ҷойгоҳи муҳим дода

мешавад. Азнавташкилдиҳии қарзҳои кредитории истеҳсолкунандагони

маҳсулоти кишоварзӣ ба афзоиши ҳаҷм ва саривақтии пардохтҳои ҷории

андоз таъсири мусбӣ мерасонад.

Дар танзими давлатии рушди кишоварзӣ суғуртаи амволи корхонаҳои

СА

МТ

ЊО

И А

СО

СИ

И Д

АС

ТГ

ИР

ИИ

Д

АВ

ЛА

ТИ

И Х

ОЉ

АГ

ИИ

ЌИ

ШЛ

ОЌ

дастгирии молиявї

дастигирии истењсолї

дастгирии рушди соња

дастгирии рушди

инфрасохтор

Субсидиякунонии меъёри фоизи ќарз; Љубронкунии ќисми харољотњои истењсолї

Дастгирии шаклњои алоњидаи фаъолият дар хољагии ќишлоќ;

Љубронсозии ќисми харљот барои харидории воситањои техникї

дастгирии инфрасохтори иљтимоии дењот тањия ва амалисозии барномањо ва консепсия хои рушди инфрасохтор

Интервенсияи хари мањсулоти кишоварзї; таъмини иттилоотї;

Мониторинги сатњи нархњо ва танзими зиддиинњисории нархњо

248

кишоварзӣ, аз ҷумла чорводорӣ ва зироатҳо низ муҳим аст. Қаблан чунин

суғуртакунӣ ҳатмӣ буд. Қариб ҳамаи истеҳсолкунандагони кишоварзӣ дар

Вегосфера шомил буданд. Ин ба давлат имкон фароҳам овард, ки захираҳои

назарраси молиявӣ ҷамъ оварад, ки қисми зиёди он барои пӯшонидани

талафот дар натиҷаи офатҳои табиӣ, обу ҳавои номусоид ва дигар ҳодисаҳои

суғурта равона карда шуда буданд. Ноустувории истеҳсолот аз ҳисоби иваз

шудани шароити мусоид ва номусоиди обу ҳаво зарурати суғуртакунӣ аз рӯи

шартҳои имтиёзноки зироатро ба миён меорад.

Тағйирёбии бозор низоми суғуртаи ҳатмиро вайрон кард. Ҳамзамон,

зарурат ба он ҳатто афзуд, зеро намудҳои нави хавфҳои марбут ба фаъолияти

соҳибкорӣ пайдо шуданд. Киштукори қариб ҳама зироатҳои кишоварзӣ,

дарахтзорҳои бисёрсола, ҳайвоноти истеҳсолӣ ва корӣ, техника ва ғайраҳо

суғурта карда мешаванд.

Ҳамзамон, бо сабаби вазъи ноустувори молиявӣ ва тарифҳои баланди

суғурта, аксари истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ маҷбуранд аз

хидматрасонии ширкатҳои суғурта даст кашанд, аз ин рӯ дастгирии давлатии

системаи суғуртаи кишоварзӣ шарти пешрафти бомуваффақияти он ба ҳисоб

меравад.

Таъсири дукарата ба соҳаи кишоварзӣ батанзимдарории давлатӣ

тавассути механизми андозсупорӣ анҷом дода мешавад. Агар тағйирёбии

даромади буҷетҳои минтақаро аз андоз аз фоида ба назар гирем, мебинем, ки

андоз аз фоида яке аз муҳимтарин андозҳоест, ки корхонаҳо ва ташкилотҳо

ба буҷети вилоят пардохт кардаанд. Аз рӯи дараҷаи таъсир ба фаъолияти

сармоягузорӣ, он ҳалкунанда аст. Самтҳои асосии такмили батанзимдарории

давлатии соҳаи кишоварзӣ бояд сатҳи пасти даромади шаклҳои хурди

идоракуниро ба назар гиранд, ки барои ташкили кооперативҳои истеъмолии

кишоварзӣ бо сармояи ибтидоӣ имкон фароҳам намеорад. Таваҷҷуҳи махсус

бояд ба дастрас набудани қарзҳо вобаста ба заминаи нокифояи гарав, аз

ҷумла дар саҳни ҳавлии шахсӣ, хоҷагиҳои деҳқонӣ (фермерӣ) ва

249

кооперативҳои таъсисдиҳандаи онҳо дода шавад. Соҳаи кишоварзӣ бинобар

фарсуда шудани техникаи кишоварзӣ ва бинои чорводорӣ, навсозии парки

мошину тракторҳо ва биноҳо ба дастгирии давлатӣ ниёз дорад.

Диққати махсусро системаи ғайрисамарабахши фурӯши маҳсулоти

кишоварзӣ, аз ҷумла маҳсулоти дорои шаклҳои хурди идоракунӣ, эътимоди

аҳолии деҳот ба сохторҳои навтаъсис ва тарси сармоягузорӣ ба захираҳои

молиявӣ; назорати аз ҳад зиёд аз ҷониби мақомоти фискалии давлатӣ тақзо

мекунад.

Танзими давлатӣ бояд рушди намудҳои аз ҷиҳати иҷтимоӣ

аҳамиятноки фаъолиятро дар соҳаи кишоварзӣ дастгирӣ намояд, ки

истеҳсолкунандагони он бо даромади баланд таъмин нестанд, барои

сармоягузорони хусусӣ ҷолиб нестанд, балки танҳо тарзи ҳаёти анъанавӣ ва

ғизои анъанавиро пеш мебаранд. Рушди намудҳои фаъолияти аз ҷиҳати

иҷтимоӣ аҳамиятдошта (чорводорӣ, асппарварӣ, гӯсфандпарварӣ ва

бузпарварӣ) ба деҳа имкон медиҳад, ки дар баробари вазифаҳои истеҳсолӣ,

меҳнатӣ ва демографӣ, иртиботи фазоӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ, инчунин

функсияи назорати иҷтимоӣ дар қаламравҳо иҷро кунад. Аз ин рӯ, иқтисоди

бозории танзимшаванда бояд на танҳо бо тарзу усулҳои гуногун рушди

соҳаҳои фоидаоварро ҳавасманд кунад, балки рушди соҳаҳои аз ҷиҳати

иҷтимоӣ муҳимро низ дастгирӣ намояд.

4.3. Стратегияи инкишофи хоҷагии қишлоқ дар шароити шарикии

давлат ва бахши хусусӣ

Айни замон дар назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон масъалаи

гузариш ба марҳилаи инноватсионии инкишоф ва муосиркунонии воқеии

тамоми соҳаҳои иқтисодиёти миллӣ, аз ҷумла хоҷагии қишлоқ меистад. Дар

чунин шароит ҷустуҷӯи воситаҳои фаъоли ҳавасмандсозии фаъолгардонии

инноватсионӣ ва сармоягузории сармояи хусусӣ ва дар баробари ин

250

таъминсозии мувофиқати манфиатҳои давлат ва сохторҳои соҳибкорӣ амалӣ

шуда истодааст. Ба сифати чунин воситаи фаъол дар шароити кунунӣ тавре

дар зербобҳои қаблӣ зикр намуда будем, механизми шарикии давлат ва

бахши хусусӣ (ШДБХ)-ро истифода намудан мумкин аст.

Таҷрибаи ҷаҳонӣ шаҳодат медиҳад, ки бидуни механизми шарикии

бахши давлатӣ ва хусусӣ инкишоф ва амалкунии самаранок ва

инноватсионии соҳаҳои мухталифи иқтисодиёти миллӣ, аз ҷумла хоҷагии

қишлоқ, ки муосиргардонии маҷмӯиро дар соҳаи хоҷагии қишлоқ таъмин

менамояд, ғайриимкон мебошад.

Унсурҳои механизми шарикии бахши давлатӣ ва хусусӣ, ки айни замон

дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба вуҷуд омадаанд, аз ҷумла амалисозии

барномаҳои мақсаднок дар хоҷагии қишлоқ амалисозии равандҳои

инноватсиониро ба таври муназзам аз рӯи тамоми самтҳо таъмин карда

наметавонанд. Дар натиҷа васоити буҷетие, ки барои навсозии зоти ҳайвонҳо

ва навъҳои растаниҳо, муосиргардонии техникӣ ва технологӣ, сиёсати кадрӣ

дар соҳаи хоҷагии қишлоқ ҷудо мегарданд, натиҷаҳои интизориро ба вуҷкд

намеоранд. Яъне сатҳи фоиданокии маҳсулоти истеҳсолшавада

такрористеҳсоли васеъро дар заминаи инноватсия таъмин намесозад, ки дар

натиҷа рақобатпазирии маҳсулоти хоҷагии қишлоқ паст мегардад.

Шарикии бахши давлатӣ ва хусусӣ механизми институтсионалӣ ва

ташкилӣ миёни давлат ва бизнес бо мақсади амалисозии лоиҳаҳо ва

барномаҳои дорои аҳамияти баланди ҷамъиятӣ мебошад.

Шарикии давлат ва бахши хусусӣ имкон фароҳам месозад, ки аз

якҷониб аз танзими давлатии мустақим канораҷӯӣ карда шавад ва аз ҷониби

дигар рақобатпазирӣ дар самти истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ таъмин

карда шавад. Далели асосӣ дар самти дастгирии механизми шарикии бахши

давлатӣ ва хусусӣ дар он таҷассум меёбад, ки ҳам бахши хусусӣ ва ҳам

бахши давлатӣ тавсифҳо ва афзалиятҳои бемисли хешро доро мебошанд ва

дар мавриди муттаҳидсозии онҳо самараи бештар дар самти идоракунӣ ва

251

истеҳсолорти маҳсулоти кишофарзӣ ба даст меояд1.

Шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар соҳаи кишоварзӣ дар шароити

муосир тавассути таҳия ва амалисозии барномаҳои мақсадноки соҳа амалӣ

карда мешавад.

Дар шароити муосири густариши муносибатҳои иҷтимоӣ-иқтисодӣ

унсури муҳими таркибии механизми шарикии давлат ва бахши хусусӣ

танзими муносибатҳо миёни илм ва давлат мебошад, ки ташаккули модели

фармоиши давлатӣ ба маҳсулоти илмӣ-техникӣ ва инноватсионии хоҷагии

қишлоқро мурам мегардонад2.

Таҷрибаи ҷаҳонӣ шаҳодат медиҳад, ки гузариш ба инкишофи

инноватсионии хоҷагии қишлоқ на танҳо бо таҳияи стратегияи мувофиқ3,

балки ташаккули низоми инноватсионӣ, ки дар заминаи ҳамкории дуҷонибаи

самараноки давлат ва бахши хусусӣ дар соҳаи илмӣ-инноватсионӣ сурат

мегирад, алоқаманд мебошад. Яке аз механизмҳои чунин ҳамкории

мутақобила инкишофи шаклҳои мухталифи шарикии давлат ва бахши хусусӣ

дар тамоми сикли инноватсионӣ мебошад: аз гузаронидани таҳқиқоти илмӣ,

тиҷоратикунонии коркардҳои илмӣ-техникӣ ва технологияҳо то истеҳсоли

маҳсулоти кишоварзӣ дар заминаи коркардҳои илмӣ мебошад.

Дар адабиёти хориҷӣ ба таври васеъ он андешаи эътироф гардидаст, ки

инкишофи иқтидори шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар созаи таҳқиқоти

кишоварзӣ ва инноватсияҳо шарти муҳими ташаккули низомҳои

инноватсионии хоҷагии қишлоқ мебошад.

1 Ниг.: Инновационная деятельность в аграрном секторе экономики России / Под ред. И.Г.

Ушачева, И.Г. Трубилина, Е.С. Оглоблина, И.С. Санду. – М.: КолосС, 2007. – С. 236. 2 Ниг.: Рыженкова Н.Е., Шепелин А. Методические подходы к формированию механизма

государственно-частного партнерства в АПК // Перспективы и пути взаимодействия науки

и бизнеса в современном обществе: сборник научных статей по материалам участников

Международной заочной научно-практической конференции. 25.12.2013. – М.:

Лаборатория прикладных экономических исследований имени Кейнса, 2013. – С. 75. 3 Ниг.: Веселовский М.Я., Никонорова А.В. Инновационная деятельность и стратегии ее

развития в современных условиях. Материалы IХ международной конференции.

Инновационное развитие России: условия, противоречия, приоритеты. Ч. 2. – М.: НОУ

ВПО «МУ им. С.Ю. Витте», 2013. – С.45-50.

252

Дар асоси рушди ин иқтидор далели сармоягузориҳои назаррас ва

афзояндаи бахши хусусӣ дар тадқиқоти кишоварзӣ ва ҳавасмандгардонӣ бо

роҳи сиёсати ба бозор нигаронидашудаи либерализатсияи иқтисодӣ ва нақши

афзояндаи бахши хусусӣ дар бисёр кишварҳо асос ёфтааст.

Имконияти татбиқи таҷрибаи пешқадам дар соҳаи кишоварзии

иқтисодиётро баррасӣ намуда, бояд қайд кард, ки барои аксарияти

барномаҳое, ки аз ҳисоби буҷети давлатӣ маблағгузорӣ мешаванд, бо

истифодаи механизмҳои гуногуни шарикии давлат ва бахши хусусӣ тавсиф

мешаванд.

Давлат, ҳангоми гузаронидани муҷаҳҳазгардонӣ заминаи қонунгузорӣ

ва инфрасохтори заруриро ба вуҷуд меорад, инчунин тадбирҳои дастгирии

давлатро таҳия менамояд, аммо вазифаҳои агробизнесро иҷро карда

наметавонад. Функсияи ташкилӣ - иқтисодии давлат таҳияи барномаҳои

мақсадноки давлатӣ ва лоиҳаҳои сармоягузории инноватсионӣ, ташаккули

инфрасохтори инноватсиониро дар бар мегирад1.

Ба назари мо чунин менамояд, ки шарики давлат ва бахши хусусӣ

ҳамчун низоми муносибатҳои дарозмуддати байни давлат ва намояндагони

бахши хусусӣ барои татбиқи лоиҳаи мушаххас оид ба шартҳои пешакии

тақсимоти даромад ё манфиатҳои ғайримоддӣ, хароҷот ва хавфҳо фаҳмида

мешавад. Дарҷ менамоем, ки афзалиятҳо ва самтҳои рушди шарикӣ дар соҳаи

кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон бояд дар асоси стратегияҳои рушди

иҷтимоию иқтисодӣ, қобилиятҳои мақомоти давлатӣ барои таҳия ва такмили

воситаҳои шахсии худ бо сармоягузорон муайян карда шаванд. Мисолҳои

манфиатҳои давлат ва тиҷоратро, ки бо истифодаи ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ татбиқ мешаванд, пешниҳод мекунем (ниг.: Ҷадвали 18).

1 Ниг.: Рыженкова Н.Е., Шепелин А. Методические подходы к формированию механизма государственно-частного партнерства в АПК // Перспективы и пути взаимодействия науки и бизнеса в современном обществе: сборник научных статей по материалам участников Международной заочной научно-практической конференции. 25.12.2013. – М.: Лаборатория прикладных экономических исследований имени Кейнса, 2013. – С. 83.

253

Барои ҷомеа амалисозии мутақобилаи манфиатҳои давлат ва бизнес дар

чорчӯбаи ШДБХ, аз нигоҳи мо самараҳои асосии зеринро ба вуҷуд оварда

метавонад:

Ҷадвали 18 – Манфиатҳои давлат ва бизнес дар чорчӯбаи ШДБХ дар

соҳаи кишоварзӣ

МАНФИАТҲОИ ДАВЛАТ МАНФИАТҲОИ БИЗНЕС

Муосиргардонии бахшҳои

мухталифи кишоварзӣ

Дастрасӣ ба соҳаи кишоварзӣ

Дастрасӣ ба иттилоот доир ба

нақшаҳои бихнеси хусусӣ дар

соҳаи кишоварзӣ

Мутобиқсозии нақшаҳои инкишофи

бизнес бо нақшаҳои давлатӣ

Сарфаи воситаҳои буҷетӣ ва

афзунсозии даромадҳои андозӣ

Ба даст овардани даромадҳои иловагӣ

дар намуди фоида аз истифодаи

дороиҳои давлатӣ

Синергия дар истифодаи захираҳо

ва татбиқи ноу-хау дар низоми

идоракунии кишоварзӣ

Ҷалби воситаҳои бқҷетӣ барои

амалисозии лоиҳаҳои сармоягузорӣ дар

соҳаи кишоварзӣ

Тақсимоти таваккали амалисозии

лоиҳаҳо бо бахши хусусӣ

Тақсимоти таваккали амалисозии

лоиҳаҳо бо бахши давлатӣ

Ташаккули муҳити рақибӣ дар

самти хизматрасониҳои давлатӣ

Бартарафсозии маҳдудиятҳои инкишоф

дар раванди хизматрасониҳо ва

истеҳсолоти кишоварзӣ

Баландбардории самаранокии

қарорҳои қабулшаванда ва

маҳсулнокии меҳнат дар

кишоварзӣ

Ташвиқу тарғиби фаъолияти хеш аз

нигоҳи амалисозии лоиҳаҳои иҷтимоӣ

1) баландбардории сатҳи некӯаҳволии аҳолӣ, афзоиши сатҳи зиндагии

аҳолӣ;

2) таъмини рушди иқтисодии мамлакат ва минтақаҳои он,

баландбардории сатҳи ҷолибияти сармоягузории иқтисодиёти мамлакат;

3) синергияи сиёсати давлатӣ ва бизнес-стратегияҳо;

4) баландбардории самаранокии истифодаи захираҳо дар мамлакат;

5) таъмини устувории сиёсӣ ва иҷтимоӣ, рушди устувори мамлакат дар

доираи стратегияҳои муштараки инкишоф ва ғайраҳо.

Ҳамин тариқ, тавре В.Н. Иванов ва Н.Б. Хомерик қайд менамоянд,

254

ҳамкории мутақобилаи давлат ва бахши хусусӣ дар чорчӯбаи ШДБХ

дуҷониба манфиатнок мебошад, ки ба баланд бардоштани сифати зиндагии

аҳолӣ мусоидат менамояд1.

Амалисозии ШДБХ ба фароҳамосзии заминаҳои ҳамкории

мутақобилаи давлат ва бахши хусусӣ мусоидат намуда, ҳам бартариятҳо ва

ҳам норасоиҳоро доро мебошад (ниг.: Ҷадвали 19).

Ҷадвали 19 - Бартариятҳо ва норасоиҳои ШДБХ

Бартариятҳои ШДБХ Норасоиҳои ШДБХ

Тартиботи рақибии интихоби

ширкатҳои хусусӣ

Тартиби мураккаби амалисозӣ

Баланд бардоштани шаффофияти

бизнес

Хароҷоти транзаксионии зиёд

Тақсимоти одилонаи таваккал миёни

иштирокчиён

Таваккали ташкили сохтори

корпоративии идоракунӣ

Баҳисобгирии мувозинати

манфиатҳои тамоми иштироокчиён

Таҷрибаи нокифояи идоракунии

объектҳои инфрасохтор

Истифодаи рафторҳои самаранок ва

навоваронаи бахши хусусӣ дар

идоракунии моликияти давлатӣ

Муносибати мухталиф бо ҷомеа

Принсипҳои арзёбӣ ва идоракунии таваккали ШДБХ чун дигар

намудҳои таваккали соҳибкорӣ (аз ҷумла, нисбат ба макомоти ҳокимияти

давлатӣ) тавассути тартиботи муайян амалӣ карда мешаванд: таҳлили

омилҳои таъсиррасон ба сатҳи таваккал; баҳодиҳии талафот ва оқибатҳои

имконпазир; мутобиқсозии сатҳи таваккал; интихоби усулҳо ва равишҳои

1 Ниг.: Иванова В.Н., Хомерики Н.Б. Экономические основы развития гаражной

инфраструктуры крупного города. - М.: 2011; Хомерики Н.Б. Совершенствование

транспортной инфраструктуры региона на основе государственно-частного партнерства //

Вопросы экономики и права. - 2011. - № 8. – С. 54.

255

камсозии таваккал ва ғайраҳо1.

Дар таҷрибаи хориҷӣ, таснифи шаклҳои ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ мутобиқ ба бинои қабулшуда ва фаъолияти ҳамкориҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ дар доираи меъёрҳои гуногун амалӣ карда

мешаванд: 1) дар самти фаъолияти шарикӣ; 2) аз рӯи воситаҳои маблағгузорӣ

ва дигар ҳавасмандкуние, ки давлат метавонад дар ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ истифода барад; 3) аз рӯи воситаҳои маблағгузорӣ, ки

тиҷорат истифода мебарад; 4) аз рӯи механизмҳои тақсими хароҷот ва хавфҳо

дар доираи шарикиҳои давлат бо бахши хусусӣ; 5) аз рӯи манфиатҳое, ки

иштирокчиён ба даст меоранд.

Самарабахшии иқтисодии ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ дар

кишвари мушаххас аз омилҳои зерин вобаста аст: 1) аз пешравӣ ва «сахтии»

қонунгузории ин ё он кишвар дар муносибат ба институти мазкур; 2) аз

истифодаи шаклҳои ҳамкориҳои байни давлат ва сармоягузорони хусусӣ; 3)

аз сатҳи андозбандии аҳолӣ; 4) аз афкори омма2.

Дар кишварҳое, ки дараҷаи андозбандии аҳолӣ нисбатан паст аст ва

ташаббуси шахсии шаҳрвандон ва рақобат тасдиқ маъқул дониста мешавад,

шарикиҳои давлат бо бахши хусусӣ хеле маъмуланд, зеро шумораи бештари

хизматрасониҳо аз ҷониби субъектҳо таҳти назорати давлат пешниҳод карда

мешаванд.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон то ба қарибӣ ягон лоиҳаи ҳамкориҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ вуҷуд надошт. Аммо, рушди шарикӣ як қатор

масъалаҳоро мураккабтар мекунад. Алалхусус, муносибатҳое, ки манфиатҳои

тиҷоратиро дар ҳукумат ифода мекунанд, аксар вақт дар заминаи

ғайрирасмии салоҳияти ширкат, робитаи шахсии роҳбарони он бо шахсони

1 Ниг.: Seizing the Opportunity in Public-Private Partnerships. CSIS / D.F. Runde [et al]. 2011. Nov. (1). URL: http://csis.org/files / publication / 111102_ Runde_ Public PrivatePartnerships_Web.pdf. 2 Ниг.: Вильчинская О.В., Храбров Е.А., Гусев Е.А. Устойчивое и комплексное социально-экономическое развитие: государство, регион, муниципальные образования // Terra Economicus. - 2011. № 1-3. – С. 37.

256

мушаххас сохта мешаванд. Дар натиҷа, муносибатҳои мазкур дурнамои

дарозмуддат надоранд ва бештар коррупсионӣ мешаванд. Мо мушкилотеро

номбар мекунем, ки ба назари мо, мушкилоти асосӣ ба ҳисоб мераванд (ниг.:

Ҷадвали 20).

Ҷадвали 20 – Проблемаҳои калидии натиҷабахшии ШДБХ дар

Ҷумҳурии Тоҷикистон

Намуди проблемаҳо Моҳияти проблемаҳо

Проблемаҳои ҷамъиятӣ-

сиёсӣ

Таърихи нокифояи ҳамкории самараноки давлат ва бахши

хусусӣ, ки беэътимодии бизнесро ба ташаббусҳои давлатӣ ба

вуҷуд меорад

Проблемаҳои ҳуқуқӣ Низоми номукаммали санадҳои меъёрӣ-ҳуқуқӣ дар соҳаи

ШДБХ

Номукаммалии қонунри ҶТ “Дар бораи консессияҳо”

Қонуни ҶТ «Дар бораи хариди давлатии мол, кор ва

хизматрасонӣ»

Проблемаҳои

самаранокии фаъолияти

мақомоти давлатӣ

Дар баъзе ҳолатҳо риоя нагардидани реҷаи маблағгузории

лоиҳаҳои шарикӣ

Имконпазирии пеш аз муҳлат қатъ намудани шартномаҳои

шарикӣ

Мураккаб будани механизми бюрократии ШДБХ

Проблемаҳои

самаранокии шарикони

хусусӣ

Истифодаи ғайрисамараноки моликияти давлатӣ

Хароҷоти нооқилонаи васоити буҷетӣ

Сатҳи нокифояи

таъмини шарикони

ШДБХ бо иттилоот

Мавҷуд набудани дониши шарикон оид ба имконот ва тарзҳои

амалисозии принсипҳои ШДБХ

Мавҷуд набудани сатҳи зарурии таъмин бо иттилоот доир ба

маблағгузории ШДБХ

Ба ақидаи мо, мушкилоти номбаршуда барои рушди ҳамкориҳои

бахшҳои давлативу хусусӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бештар

принсипиалианд. Барои ҳалли онҳо таҳия ва татбиқи маҷмӯи чорабиниҳо оид

ба дастгирии низоми миллии ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ зарур

аст. Онҳоро шартан ба се соҳа метавон тақсим кард:

1) такмилдиҳии асосҳои меъёрӣ - ҳуқуқии шарикии давлат бо бахши

хусусӣ;

2) беҳсозии шароитҳои институтсионалии ҳамкорӣ байни сохторҳои

давлатӣ ва субъектҳои хоҷагидории хусусӣ;

Пеш аз ҳама, қабули низоми санадҳои қонунгузорӣ оид ба ҳамкориҳои

257

бахшҳои давлативу хусусӣ зарур аст. Зарур аст, ки тартиби дақиқ барои

таҳия ва муҳокимаи лоиҳаҳои ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ бо

иштироки намояндагони ҷомеаи шаҳрвандӣ, ки ба манфиатҳои онҳо дахл

доранд, таъсис дода шавад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо дастгирии Вазорати рушди иқтисод ва

савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии

Тоҷикистон нақшаҳо оид ба рушди ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ

дар соҳаи кишоварзӣ барои давраи миёнамуҳлат таҳия карда шуданд. Онҳо

ба ҳалли мушкилоти таъмини шарикии муваффақонаи давлат ва ҷомеаи

соҳибкорӣ барои рушди устувори иҷтимоию иқтисодии Ҷумҳурии

Тоҷикистон равона карда шудаанд.

Асоси низоми миллии инноватсионии комплекси агросаноатӣ бояд

инфрасохтори инноватсионӣ бошад, ки дар заминаи шарикии давлат ва

бахши хусусӣ, аз ҷумла кластерҳои инноватсионӣ ташаккул ёфтааст1.

Кластери инноватсионӣ ҳамчун ташаккули иҷтимоию иқтисодии

маҷмӯи агросаноатии Ҷумҳурии Тоҷикистон омилҳои зерини шарикии

хусусиро истифода мебарад: шароити мусоиди хок ва иқлим барои истеҳсоли

маҳсулоти муайяни кишоварзӣ ва хӯрокворӣ; мавҷудияти захираҳои меҳнатӣ

барои истеҳсоли маҳсулоти алоҳидаи кишоварзӣ; мавҷудияти замин;

муҳлатҳои пешрафтаи оғози истифодабарии натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва

илмию техникии ташкилоти илмӣ, ки узви кластери инноватсионӣ барои

истеҳсоли маҳсулоти алоҳидаи кишоварзӣ мебошад; истифодаи робитаҳои

иқтисодии хориҷӣ ва содиротии худ; истифодаи тамғаҳои молӣ ва брендҳои

худ; истифодаи робитаҳои иқтисодии хориҷӣ ва захираҳои молиявӣ барои ба

даст овардан ва татбиқ намудани технологияҳои нав ва таҷҳизоти нав барои

истеҳсоли маҳсулоти хӯрокворӣ.

Шаклҳо ва усулҳои шарикии давлат ва бахши хусусӣ ҳангоми татбиқи

1 Ниг.: Веселовский М.Я., Фремон Т.В., Королев П.В. Кластер как форма развития малого и среднего бизнеса. Научные труды Российской инженерной академии менеджмента и агробизнеса. – М.: ФГОУ «РИАМА», 2009. – С. 174.

258

сиёсати кишоварзӣ пайваста рушд мекунанд ва такмил меёбанд, дар баробари

ин захираҳои калон барои зиёд кардани ҳаҷм ва самаранокии истеҳсоли

маҳсулоти кишоварзӣ ва беҳтар кардани амнияти озуқаворӣ тавассути рушди

шарикии давлат ва бахши хусусӣ мавҷуданд. Ҳангоми ташаккули низоми

миллии инноватсионӣ чунин сиёсат бояд муттаҳидсозии саъйҳои мақомоти

давлатӣ дар ҳамаи сатҳҳо, ташкилотҳои соҳаи илмӣ-техникӣ ва бахши

тиҷорат ба манфиати суръат бахшидани истифодаи илм ва технология бо

мақсади татбиқи афзалиятҳои стратегии миллии кишвар таъмин намояд.

Шарикии давлат бо бахши хусусӣ ҷузъи калидии ташаккули низоми

инноватсионӣ дар соҳаи кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад, зеро

дар сурати дуруст ташкил карда шудан, он манфиатҳои васеътар аз

сармоягузорӣ ба пажӯҳиши давлатӣ таъмин менамояд, заминаҳои мусоид

барои рушди устувори инноватсионӣ, ки омили стратегии рушди иқтисодӣ ба

ҳисоб меравад, фароҳам меорад. Дар ин ҳангом, худи механизми шарикии

давлат ва бахши хусусӣ дар худ як низоми мураккабро таҷассум мекунад, ки

унсурҳои он субъектҳо (давлат ва бизнес) мебошанд, ки тавассути шаклҳои

мухталифи шарикӣ, усулҳо (пешгӯикунӣ, банақшагирии стратегӣ,

барномасозӣ, квотаҳо, сармоягузорӣ, қарздиҳӣ, суғурта, батанзимдарории

тарифҳои гумрукӣ) ва воситаҳо (нархҳо, андозҳо, фоизи бонкӣ, қурби асъор)

аз як тараф ба раванди ташаккули низоми илмӣ ва истеҳсолии комплекси

агросаноатӣ таъсир мерасонанд ва аз тарафи дигар - ба рушди соҳаҳо таъсир

расонида, ба ташаккули маҳсулоти ватании рақобатпазир ва пешрафти онҳо

дар бозорҳои миллӣ ва ҷаҳонӣ мусоидат кунанд.

Зарурати истифодаи принсипҳои ШДБХ дар соҳаи кишоварзӣ бо он

манфиатҳое алоқаманд аст, ки дар ниҳояти кор таъсири мусбии худро ба

иқтисодиёти миллӣ мерасонад (ниг.: расми 18).

Фарқиятҳои нақшҳои давлат ва намояндагони сохторҳои бизнес дар

ШДБХ имкон фароҳам сохтанд, ки уҳдадориҳои вазифавии онҳо дар низоми

муносибатҳои шарикӣ муайян карда шаванд. Функсияҳои асосии давлатро

259

дар ин раванд ба гурӯҳҳои низомофарӣ ва назоратӣ муттаҳид намудан

мумкин аст.

Расми 18 - Ҳадафҳо, функсияҳо ва манфиатҳои шарикон ҳангоми

амалисозии лоиҳаҳои ШДБХ дар соҳаи хоҷагии қишлоқ

Функсияҳои низомофарии давлат дар таҳияи санадҳои меъёрии

ҳуқуқие, ки муносибатҳои ШДБХ, муайянсозии афзалиятҳои инкишофи

ШАРИКИИ ДАВЛАТ ВА БАХШИ ХУСУСӢ

ДАР СОҲАИ ХОҶАГИИ ҚИШЛОҚ

ДАВЛАТ БИЗНЕС

Ҳадаф – таъминсозии аҳолӣ бо маҳсулот, баланд бардоштани сифати лоиҳаҳои КАС

Ҳадаф - камсозии сатҳи таваккал ва афзунсозии даромаднокӣ зимни амалисозии лоиҳаҳо дар

соҳаи кишоварзӣ

Манфиатҳо барои бизнес Камсозии гаронии андозӣ;

Ба даст овардани дороиҳои буҷетӣ

Кафолатҳои давлатӣ;

Афзун намудани озодии қабули

қарорҳои маъмурӣ-хоҷагидорӣ

Манфиатҳо барои давлат афзун намудани нишондиҳандаҳои

самаранокии иқтисодии лоиҳаҳо дар

соҳаҳо аз ҳисоби камсозии хароҷот ва

таваккал

самаранокӣ ва чандирӣ дар самти

қабули қарорҳо;

дастрасӣ ба сарчашмаҳои интихобии

сармоя;

дастрасӣ ба технологияҳои

инноватсионӣ;

амалисозии лоиҳаҳои муҳими стратегӣ

дар соҳаи кишоварзӣ;

татбиқи принсипҳои пешқадами

идоракунии корхонаҳои КАС.

Манфиатҳо барои иқтисодиёт инкишофи иқтидории содиротии бахши аграрии иқтисодиёти мамлакат;

инкишофи интенсивии инфрасохтори соҳаи кишоварзӣ;

тақвияти суръати навсозии фондҳои асосии истеҳсолӣ;

баланд бардоштани сатҳи инкишофи пойгоҳи моддӣ-техникии корхонаҳои соҳаи кишоварзӣ;

афзоиши сифати маҳсулоти хоҷагии қишлоқ;

баланд бардоштани рақобатпазирии хоҷагии қишлоқ ва ғайраҳо.

Фу

нк

сияи

ни

зом

оф

ар

ӣ

Ко

нтр

ол

ли

нг

Фу

нк

сияи

ло

иҳ

авӣ

Фу

нк

сияи

иқти

сод

ӣ-

ин

но

ват

сио

нӣ

260

ШДБХ, ҷустуҷӯ ва интихоби лоиҳаҳо, интихоби шаклҳои ШДБХ,

муайянсозии таваккалҳои ШДБХ ва маблағгузориро танзим менамоянд,

таҷассум меёбад. Функция назорат санҷиши иҷроиши шартномаҳои лоиҳавӣ,

мониторинги иттилоот оид ба ҳолати объект ва тақсимоти воситаҳои буҷетӣ

барои амалисозии онро дар назар дорад.

Функсияҳои лоиҳавӣ аз ҷониби бизнес фаъолият доир ба омодасозӣ ва

арзёбии техникии лоиҳаҳи амалишавандаро дар бар мегирад. Моҳияти

функсияҳои иқтисодӣ-инноватсионӣ дар ҳисобкунии хароҷотҳо барои лоиҳаи

инноватсионӣ, ҳисобкунии самараи иқтисодӣ-иҷтимоӣ, муайянсозии

шаклҳои иқтидории иштироки буҷетӣ таҷассум меёбад. Вобаста ба таҳлили

функсияҳои давлатӣ ва имконоти бахши хусусӣ нақши онҳо дар низоми

ШДБХ ба таври зайл муайян карда мешавад.

Самтҳои асосии мавҷудаи амалисозии лоиҳаҳои ШДБХ мукаммалсозии

механизми ташкилии ШДБХ- ро дар соҳаҳои хоҷагии қишлоқи мамлакат

тақозо менамояд. Аз ҷумла, дар механизми ШДБХ муассисаҳои илмӣ ва

сохторҳоеро, ки арзёбии молиявии самаранокии лоиҳа, омодасозии

шиносномаи лоиҳаи ШДБХ, пешниҳодот ва тавсияҳо доир ба амалисозии

лоиҳа, тасдиқ ва иҷроиши онро амалӣ месозанд, ҷудо намудан зарур аст.

Фаъолияти муштараки мақомоти ҳокимияти давлатӣ, бахши хусусӣ,

муассисаҳои таълимӣ ва марказҳои рушди ШДБХ имкониятҳои асосии

зеринро ба вуҷуд меорад:

− ҳавасманд намудани лоиҳаҳои мухталифи ШДБХ дар соҳаҳои

иқтисодиёти миллӣ;

− ба даст овардани иттилооти фаврӣ ҷиҳати интихоби лоиҳаҳо баҳри

ҳамкорӣ бо бахши хусусӣ;

− таъмини мувозинати тақозо ва арзаи қувваи корӣ дар соҳаҳои

хоҷагии қишлоқ;

− таъмин намудани инфрасохтори истеҳсолии хоҷагии қишлоқ;

− беҳсозии фазои сармоягузории лоиҳаҳои инноватсионии ШДБХ;

261

− ташкили чорабиниҳо доир ба пешбарии имконоти сармоягузории

мамлакат.

Ҳамин тавр, барои фаъолияти самарабахши лоиҳаҳои ШДБХ дар

хоҷагии қишлоқи мамлакат ГЧП усулҳо ва воситаҳо бояд бо ҳадафҳо ва

вазифаҳои инкишофи бахши аграрии иқтисодиёт мувофиқа карда шаванд.

Дар ин маврид манфиатҳои иштирокчиён-шарикон бояд риоя карда шаванд..

Бо мақсади ҳавасмандгардонии ҷалби бештари бахши хусусӣ ба соҳаи

кишоварзӣ, Барномаи ислоҳоти кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои

солҳои 2012-2020 аз машваратҳои ҷории миллӣ оид ба масъалаҳои таҳиян

стратегияи ҳамкории давлатию хусусӣ манфиат мебарорад; Барномаи мазкур

мақсад дорад, ки аз бахши хусусӣ ба ҳама соҳаҳои иҷтимоию иқтисодӣ

ҳамчун воситаи ҳавасмандгардонии гузариши бахши хусусӣ сармоягузории

бештарро ҷалб намояд, ки дар натиҷаи он маблағгузориҳои давлатӣ ва

кафолатҳои сармоягузорӣ чун як ҷузьиёти бунёди эътимоди байни

субъектҳои бахши хусусӣ ва воситаи давраи гузариш хидмат намоянд.

Азбаски эътимоднокӣ ҳарчи бештар гашта, заминаи миллии меъёрию ҳуқуқӣ

мавҷуд аст ва он дар қатори чораҳои устувори сиёсат ва стратегияҳо амалӣ

мегардад, эътимод ба бахши хусусӣ зиёд мешавад, дар ин раванд давлат

тадриҷан масъулиятро ба дасти бахши хусусӣ месупорад1.

Барномаи ислоҳоти кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои

2012-2020 таҳияи стратегияҳоро барои сермаҳсулнокӣ (интенсификатсия) ва

диверсификатсияи соҳа, ки ба принсипҳои идоракунии устувор ва

истифодабарии оқилонаи захираҳои табиӣ асос ёфтааст, пешбинӣ менамояд.

Ин имкон медиҳад, ки рушди устувори соҳаи кишоварзӣ таъмин карда

шавад. Баъзе принсипҳои стратегияи ба нақша гирифташуда аз инхо

иборатанд:

- такмили идоракунии бахши пахтакорӣ дар асоси таъмини дастрасии

1 Ниг.: Барномаи ислоҳоти кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2012-2020. (Бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 1 августи соли 2012, №383 тасдиқ шудааст).

262

дарозмӯҳлат ба замин, навъҳои мукаммали тухмии пахта, технологияҳои

сарфаи об ва инчунин кам кардани истифодаи нурӣ ва заҳрхимикатҳо;

- иваз намудани кишти пахта дар баъзе ноҳияҳо ба зироатҳои

равғандор, ғалладонагӣ, хӯроки чорво дар асоси таҷрибаи мавҷудаи солҳои

охир дар вилоятҳои Суғд ва Хатлон бо мақсади баланд бардоштани сифати

хоку замин. Ба ғайр аз ин, офтобпараст, лубиё, рапс ва юнучқа зироатҳои

равғандор ва хӯроки чорво ба ҳисоб рафта, сифати хоки заминро беҳтар

мегардонанд;

- иқлими Тоҷикистон барои парвариши меваю сабзавоти хушсифат ва

содир намудани онҳо ба бозорҳои минтақавӣ имкониятҳои хуб медиҳад;

- додани диққати махсус ба рушди чорводорӣ бо мақсади баланд

бардоштани сатҳи амнияти озуқаворӣ ва додани имконият ба деҳқонон ва

хоҷагиҳои хонаводагии деҳот ҷиҳати зиёд намудани даромади худ. Се

принсипи асосии рушди чорводорӣ: беҳтар намудани дастрасӣ ба базаи

хӯрокворӣ, аз ҷумла муносибати бонизомона баистеҳсоли хӯроки чорво бо

мақсади истифодабарии ками чарогоҳҳое, ки айнн замон аз сабаби

чаронидани аз ҳад зиёди чорво аз кор баромадаанд ва ҳолати онҳо торафт

бадтар мешавад, беҳтар намудани вазъи хадамоти бойторӣ ва дастгирии

низоми истеҳсол ва фурӯш (аз истеҳсол то коркард ва фурӯш).

- бо мақсади баланд бардоштани ҳосилнокӣ ва даромаднокӣ дастрасии

васеи хоҷагиҳои дехқонӣ (фермерӣ) ба иттилооти бозорӣ талаб карда

мешавад. Дар ин маврид давлат ба танзими бозорҳо диқкати махсус хоҳад

дод.

Гузариш ба ташаккули иқтисодиёти инноватсионӣ асосан ба такмил

додани ҳамкориҳои мутақобилаи байни давлат ва тиҷорати хусусӣ, дар

заминаи татбиқи шарикӣ ва ҳуқуқҳои баробар дар соҳаҳои гуногун ва

бахшҳои мухталифи иқтисод асос ёфтааст. Бо дарназардошти ин, мо

асосноккунӣ ва васеъ кардани самтҳо ва воситаҳои асосии ҳамкориҳои

бахшҳои давлативу хусусиро дар соҳаи кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон

263

мувофиқи мақсад мешуморем.

Барои таҳияи самтҳои мазкур, мо аз он далел бармеорем, ки онҳо бояд

ба ташаккули муносибатҳои созанда, дарозмуддат ва мутақобилан судманд

байни давлат ва тиҷорати хусусӣ бо мақсади ҳалли мушкилоти иҷтимоӣ ва

иқтисодӣ мусоидат кунанд.

Тавре дар боло қайд карда шуд, ҳангоми тавсеаи самтҳо, мо таҷрибаи

хориҷиро истифода мебарем ва марҳилаҳои соҳа, механизми татбиқи

воситаҳои сармоягузорӣ ва рушди ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ

дар бахши кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҷудо хоҳем кард.

Ҳамзамон, бояд мушоҳида кард, ки густариши самтҳо ва василаҳои

ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ аз нақшаҳои Стратегияи Миллии

Рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон, лоиҳаҳои аз ҷиҳати иҷтимоӣ муҳим дар

давраи то соли 2030 бармеоянд.

Дар маҷмуъ раванди банақшагирӣ, таҳия, ташкил ва амалисозии лоиҳаи

ШДБХ марҳилаҳои асосии зеринро фарогир мебошад (ниг.: Ҷадвали 21).

Дар заминаи марҳилаҳои асосии болозикр тадбирҳои илман асоснокро

доир ба амалисозии модели ШДБХ дар соҳаи хоҷагии қишлоқ дар мамлакат

таҳия намудан мумкин аст. Баҳри иҷроиши рисолати мазкур қабл аз ҳама

масъалаҳои асосии зеринро ҳад намудан зарур аст.

Таблица 21 - Марҳилаҳои банақшагирӣ, таҳия, ташкил ва амалисозии

лоиҳаҳои ШДБХ дар соҳаи хоҷагии қишлоқ

№ Номи марҳила Мундариҷа 1. Банақшагирии стратегӣ

Марҳилаи мазкур мақсаднокӣ ва имконияти

татбиқи лоиҳаи ШДБХ – ро дар соҳаҳо ва самтҳои

мухталифи хоҷагии қишлоқ дар назар дорад.

Амали мазкур дар заминаи таҳлили ҳамаҷонибаи

самаранокии лоиҳа дар заминаи ҷалби шарик аз

бахши хусусӣ анҷом дода мешавад.

2. Таҳияи лоиҳа Дар марҳилаи мазкур унсурҳои зерин аст:

264

муайянсозии меъёрҳои самаранокӣ ва

сифат, ки ба онҳо шарики хусусӣ бояд ноил

гардад;

таҳияи ҳуҷҷатҳои асосии лоиҳа ва дигар

санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ;

таҳияи пекети иттилоотии лоиҳа, ки ба

шарики лоиҳа донишҳои заруриро барои қабули

қарорҳо фароҳам месозад.

таҳияи ҳуҷҷатҳо барои гузаронидани озмун

бо ҳадафи интихоби шарики лоиҳа;

хизматрасонии иттилоотӣ ва машваратдиҳӣ

бо шарики лоиҳа.

3. Асосноккунӣ ва қабули

қарор

Марҳилаи мазкур асосноккунӣ ва қабули

қарорҳоро доир ба амалисозии лоиҳа бо мақомоти

ҳокимияти давлатӣ дар бар мегирад.

4. Иҷроиши қарор ва

амалисозии лоиҳаи

ШДБХ

Дар марҳилаи мазкур дар асоси натиҷаи озмун

доир ба интихоби шарик, ширкат дар

гуфтушунидҳо бо ташкилотҳои молиявӣ-қарзӣ дар

лоиҳаи ШДБХ қарор оид ба амалисозӣ қабул карда

мешавад.

Мавриди зикр аст, ки ошкорсозии масоили болозикр ва самтҳои асосии

инкишофи ШДБХ дар соҳаи хоҷагии қишлоқи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар

заминаи омӯзиши таҷрибаи хориҷӣ ва таҷрибаи мавҷудаи ватани дар дигар

бахшҳои иқтисодиёти миллӣ, андешаи коршиносони хориҷӣ дар ин самт

сурат гирифтааст (ниг.: Ҷадвали 22).

265

Ҷадвали 22 – Номгӯи мушкилоти ҷойдошта дар самти амалисозии

механизми ШДБХ дар соҳаи хоҷагии қишлоқи Ҷумҳурии Тоҷикистон

№ Номгӯи масъалаҳои ҳалталаб дар самти амалисозии ШДБХ

1. Таҳқиқи таҷрибаи хориҷии ташкил ва амалисоҳии лоиҳаҳои ШДБХ дар

соҳаи хоҷагии қишлоқ

2. Таҳқиқи шароитҳои иқтисодӣ ва имконоти амалисозии лоиҳаҳои ШДБХ

дар соҳаи хоҷагии қишлоқ

3. Шарҳ ва таҳлили санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ дар самти амалисозии

лоиҳаҳои ШДБХ дар соҳаи хоҷагии қишлоқ

4. Асосноккунии принсипҳои ташкили лоиҳаҳои ШДБХ дар соҳаи хоҷагии

қишлоқ

5. Таҳияи механизми амалисозии лоиҳаҳои ШДБХ дар соҳаи хоҷагии

қишлоқ

6. Муайянсозии бахшҳои афзалиятноки соҳаҳои хоҷагии қишлоқ барои

татбиқи лоиҳаҳои ШДБХ

7. Таҳияи тавсияҳо барои татбиқи лоиҳаҳои ШДБХ дар соҳаи хоҷагии

қишлоқи Ҷумҳурии Тоҷикистон

Ба андешаи мо, дар Ҷумҳурии Тоҷикистон тавсияҳои илман

асоснокшударо доир ба ташаккули самтҳо ва воситаҳои механизми ШДБХ

дар соҳаи хоҷагии қишлоқ тавассути таҳияи моделҳо ва механизмҳои ШДБХ

қабул намудан лозим астю амали мазкур имкон фароҳам месозад, ки

самаранокии лоиҳаҳо дар ин самт баланд бардошта шавад.

Ҳамин тавр, дар асоси таҳлили стратегияи инкишофи хоҷагии қишлоқ

дар шароити шарикии давлат ва бахши хусусӣ чунин хулосаҳо баровардан

мумкин аст:

1. Ҳамкорӣ дар шакли шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар соҳаи

хоҷагии қишлоқ манфиатҳо ва бартариятҳои зиёдро ба вуҷуд меорад, ки дар

натиҷа маҳсулнокӣ ва рақобатпазирии маҳсулоти хоҷагии қишлоқ баланд

266

мегардад. Амалисозии самтҳои шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар асоси

андешаҳои имрӯза дар бораи нақши давлат ва бахши хусусӣ дар тамоми

соҳаҳои иқтисодиёт асос ёфтааст, ки онҳо яке аз вазифаҳои афзалиятноки

стратегияи рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоб мераванд.

2. Рушди шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар соҳаи кишоварзии

ҷумҳурӣ бояд дақиқан дар марҳилаҳо сурат гирад, инчунин натиҷаҳои ҳар як

марҳила бояд дақиқ омӯхта шавад. Аз ин рӯ, марҳилаи аввал, амалисозии

якчанд лоиҳаҳои озмоишии ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусиро тақозо

мекунад ва барои коҳиш додани хавфи лоиҳаҳои озмоишӣ онҳо бояд бо

дорои арзиши кам ва муҳлати кӯтоҳи баровардани хароҷотро дошта бошанд.

Дастрасӣ ба ҷамъият, ба намояндагони бахши хусусӣ ва мақомоти

худидоракунии маҳаллӣ оид ба омӯзиши хусусияти ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ, механизмҳо ва амалияи истифодаи он, таҷрибаи дигар

кишварҳо, инчунин оқибатҳои имконпазири иҷтимоӣ ва иқтисодӣ таъмин

карда шавад.

Дар ин замина, зарур аст, ки кор тавассути васоити ахбори омма

тақвият дода шавад, барои он ки эътимод ба шаклҳои нави муносибатҳои

истеҳсолӣ, иқтисодӣ ва молиявӣ барои Тоҷикистон таъмин карда шавад.

3. Дар маркази таваҷҷӯҳ миёни меъёрҳои арзёбии лоиҳаҳо, бояд

лоиҳаҳои мушаххаси шарикиҳои бахшҳои давлативу хусусӣ қарор гиранд, ки

ба самти иҷтимоӣ нигаронида шудаанд ва манфиатҳои аҳолӣ, ки

истеъмолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ мебошанд, ба инобат гирифта

шаванд. Ҳамзамон, бисёр муҳим аст, ки корҳои фаҳмондадиҳӣ гузаронида

шаванд, ба ғайр аз он, дар бораи натиҷаҳои лоиҳаҳои ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ маълумоти воқеӣ додан зарур аст. Аз ин рӯ, арзёбӣ ва

мониторинги натиҷаҳо бояд аз тарафи ташкилотҳои ғайридавлатии мустақил

гузаронида шаванд. Дар шароити ҷумҳурӣ, бо назардошти аҳамияти

иҷтимоии лоиҳаҳо, бояд ба онҳо лоиҳаҳои ШДБХ, ки мӯҳлати иҷрои он на

камтар аз се сол аст, аст, ворид карда шавад. Бо дарназардошти он, ки дар

267

Ҷумҳурии Тоҷикистон нав ба ташкили шарики давлат бо бахши хусусӣ оғоз

намудаанд, ҷалби коршиносони байналмилалӣ нақши муҳим дорад, ки

таҷрибаи зарурӣ дар ин соҳа оид ба таълим ва такмили ихтисоси кадрҳои

маҳаллӣ ва омӯзиш дар хориҷа доранд.

268

ХУЛОСА ВА ПЕШНИҲОДОТ

Дар асоси омузиши масъалаҳои танзими давлатии бахши кишоварзии

Ҷумҳурии Тоҷикистон, шуклу усулҳои танзим ва хусусияти ҳамкориҳои

бахши давлатӣ ва хусусӣ дар шароити муосири рушди иқтисоди миллӣ чунин

хулоса ва пешниҳодро баррасӣ намудем.

1. Рушди устувор ё манфии кишоварзӣ ба иқтисодиёти ин соҳа ё

умуман кишвар таъсири бузург мерасонад. Муайян кардани хатти рушд,

вақте ки ҳатто бо доштани маълумоти дақиқ роҷеъ ба тамоюлҳо хеле душвор

аст, метавон онҳоро бо раванди муқаррарии табиии таҷдиди технологӣ,

тағйири муносибатҳои иҷтимоӣ ва дигар омилҳо фаҳмонд. Дигаргунсозиҳои

институтсионалӣ инчунин, вобаста ба он ки соҳаи кишоварзӣ дар кадом

марҳилаи тараққиёт қарор дорад ба амал меоянд ва ба он вобастаанд. Ҳузури

марҳилаи болоравӣ дигаргунсозиҳои институтсионалиро талаб намекунад ва

ифода намесозад. Дар айни замон, марҳилаи таназзул ва буҳрон моро водор

менамояд, ки ба роҳҳои гуногуни рафъи тамоюлҳои манфӣ, аз ҷумла

тағйирот дар шаклҳои ташкилию ҳуқуқӣ ва қоидаҳои идоракунӣ дар соҳаи

кишоварзӣ ва дигар бахшҳои иқтисодиёт назар намоем ва хусусиятҳои

буҳронро дар бахши кишоварзӣ таҳлил намоем.

2. Ба назари мо, буҳрони системавӣ дар хоҷагии кишоварзӣ хусусиятҳои

зеринро дорост:

- институтҳое, ки қабл аз буҳрон заминаи иқтисодии низомро ташаккул

додаанд, чун ҷузъи асосии низом баррасӣ шуда наметавонанд, ки дар навбати

худ метавонанд низоми дигар ташкил кунанд ва ё ҳатто нопадид шаванд.

Институтҳои асосӣ то ташаккул ёфтани низоми нав дар хоҷагии кишоварзӣ

колхозу совхозҳо буданд, ки дигаргунсозиҳои институтсионалӣ ивазкунии

пурраи онҳоро ба бор оварданд;

- таркиби ҳамгироии унсурҳои низом, ки муносибатҳои назарраси байни

унсурҳо ва таркибҳои онҳоро ташаккул медиҳанд, бо бартарияти қувваи

269

робитаи унсурҳои мазкур, бо унсурҳое, ки ба низоми мазкур дохил

намешаванд, вайрон мешаванд. Алоқамандии бештари ҳамгироӣ дар хоҷагии

қишлоқ назар ба муҳити институтсионалии деҳот бештар бо савдо ва

азнавкоркардкунӣ ба роҳ монда шудааст. Аксар вақт, шабакаҳои савдоӣ ё

набудани онҳо талаботро ба ин ё он маҳсулоти кишоварзӣ тақозо мекунад;

- тартиби мавҷудаи ҳамкории унсурҳо дар дохили низом тағйир меёбад.

Дар соҳаи кишоварзӣ вазъияте ба миён омадааст, ки аксарияти муассисаҳо бо

муассисаҳои дигар алоқаманд нестанд, дастовардҳои таҳқиқоти илмиро

истифода намекунанд, ҳамкорӣ ва ҳамгироиро пеш намебаранд.

Парокандагӣ, аз ҷумла бо ҷараёни ислоҳоти аграрӣ дар хоҷагиҳои деҳқонӣ

шарҳ дода мешавад, ки ин ҷудо гардидани институтҳоро тақозо мекунад.

3. Батанзимдарории давлатӣ бояд сохтори институтсионалии

иқтисодиёт, аз ҷумла соҳаи кишоварзиро ба назар гирад, ки натиҷаи амалҳои

гузашта ва худ ба худ рӯйдиҳандаи интихоби эволютсионии институтҳои

нисбатан самаранок мебошад. Кишварҳои дорои иқтисоди бозаргонӣ, ки

сохтори институтсионалии рушдёфта доранд, метавонанд усулҳои мустақим

ва ғайримустақими танзими давлатро барои татбиқи сиёсати дилхоҳи

иқтисодӣ бидуни зарари ҷиддӣ ба тамоми иқтисоди миллӣ истифода баранд.

Чунин чораҳо, агарчӣ сохтори институтсионалиро дар соҳа тағйир медиҳанд,

аммо ба андозаи кам. Дар ҳолати тахассуснокии сиёсати давлатӣ дар соҳаи

муайян, каҷравиҳои институтсионалӣ ба вуҷуд меоянд, ки натиҷаи он

соҳаҳои шакливазкунии институтҳои соҳибкорӣ ба ҳисоб меравад, ки соҳаи

кишоварзӣ низ ба он дохил мешавад.

4. Омӯзиши институтсионалии танзими давлатӣ, аз ҷумла

дигаргунсозиҳои институтсионалӣ, дар соҳаи кишоварзӣ, бо баррасии

қонунгузории танзим ва натиҷаҳои татбиқи он алоқаманд мебошанд.

Институционализми анъанавӣ дар доираи назарияи меъёрии сиёсати

иқтисодӣ баррасии ду масъалаи афзалиятнокро пешниҳод менамояд: оё

мақомот вазифадоранд ба иқтисод фаъолона дахолат кунанд ё дахолати

270

ҳукумат бояд то ҳадди имкон кам карда шавад, то бозор озодона фаъолият

кунад?

5. Таъсири танзимкунандаи институти давлатӣ ба бозор бояд ба

муносибгардонии ҷараёни худтанзимкунӣ нигаронида шавад, яъне чунин

ҳолат дар бозори маҳсулоти озуқаворӣ, вақте талабот ва пешниҳод бо

қувваҳои бозорӣ мутавозин карда мешаванд ва таъсири давлат аз дастгирии

ҳамешагии ин тавозун бо назардошти омилҳое чун коҳиши монополияи

корхонаҳои истихроҷкунанда ва коркардкунанда, танзими таносуби нархҳо,

маҳдуд кардани воридоти озуқаворӣ то ба дараҷае, ки дар кам кардани

хароҷоти истеҳсолии истеҳсолкунандагон нақши ҳавасмандкунанда эҷод

мекунад, захираҳои озуқаворӣ барои амалиёт дар бозор ва солҳои тӯлонӣ

таҳия ва татбиқ карда мешавад, дастгирии барномаҳои тиҷорати хурд ва

ҳамкориҳои истеъмолии кишоварзӣ, аз байн бурдани монеаҳои маъмурӣ оид

ба фурӯши маҳсулот иборат аст. Истифодаи дигаргунсозиҳои

институтсионалӣ барои ташкили сохторҳои маҷмӯӣ дар соҳаи кишоварзиро

тақозо мекунад.

6. Ҳамзамон, институтсионалистон танзими максималии давлатии

иқтисодиётро қабул намекунанд, назарияҳои онҳо ба иқтисоди бозорӣ, ки

раванди ҳамешагии дигагунсозиҳо идома дорад, татбиқ карда мешаванд.

Танзими давлатӣ бо ёрии дигаргуниҳои институтсионалӣ барои рушди

устувори иқтисодиёти кишоварзӣ афзалиятноктар мебошад, ки пас аз он

механизми дигаргунсозиҳои институтсионалӣ метавонад бо дигар

танзимгарон иваз карда шаванд.

7. Танзими давлатии иқтисодиёти хоҷагии қишлоқ аз унсурҳо ва

механизмҳои иштироки мустақим ва таъсири ғайримустақим ба муҳити

институтсионалӣ ва шартномаҳои институтсионалии муассисаҳои

кишоварзӣ, аз ҷумла дигаргунсозиҳои институтсионалӣ иборат аст ва барои

рушди устувори соҳа бо мақсадҳои иҷтимоии таъмини аҳолӣ зарур аст. Ба

назар гирифтани ақидаҳои тарафдорони мактаби институтсионалӣ барои

271

ҳалли муаммоҳои бахши кишоварзӣ замина муҳайё намуда, роҳҳои

инкишофи соҳаро таъмин мекунад ва барои таъмини аҳолӣ бо маҳсулоти

хушсифати озуқаворӣ зарур аст.

8. Барои истифодаи босамари иқтидорҳои мавҷудаи иқтисодиёти

Тоҷикистон усулҳои бозорию давлатии танзими иқтисодиёт бояд дар

ҳамбастагӣ истифода шаванд, чунки фақат дар якҷоягӣ ин фишангҳо

метавонанд мувозинат байни манфиатҳои табақаҳои гуногуни фаъолияти

иқтисодиро таъмин намуда, вазифаҳои дар наздашон бударо иҷро намоянд.

Дар давраи дарозмуддат ин ҳамкорӣ барои такрористеҳсоли қувваҳои

истеҳсолкунанда дар тамоми соҳаҳои иқтисоди миллӣ зарур мебошад.

9. Баҳогузории фаъолияти соҳаи кишоварзӣ бояд ба ташхиси

пешакӣ такя намуда, мавқеи субъектҳои фаъолро доир ба дастории мақсадҳо

ба назар гирад. Ин мақсадҳо бояд бо сохтори мавҷуда муқоиса шаванд, то ин

ки муайян карда шавад, ки то чӣ андоза онҳо ба ҳамдигар мувоқат

менамоянд. Бояд зикр намуд, ки меъёрҳои мутлақ дар ягон самти фаъолият

мавҷуд нест, ки дар асоси он сохтори идоракунии соҳаи алоҳида ё кишоварзӣ

баҳогузорӣ гардад, вале принсипҳои умумии идоракунии субъектҳо

мавҷуданд, ки бо такя ба онҳо самти самараноки истифодаи таъсиррасонии

ниҳодҳои давлатиро ба соҳаи кишоварзӣ мушаххас намоем. Ҳамаи ин

вазифаи танзими давлатии соҳаи кишоварзиро мураккаб менамояд, ки бояд

дар фаъолияти рузмарра ба инобат гирифта шавад.

10. Давлати муосир бояд таъсири амиқи омилҳою фишангҳои

гуногунро дарк намуда, барои интихоби сиёсати иқтисодии босамар замина

муҳайё созад. Ингуна сиёсати иқтисодӣ дар давраҳои гуногуни рушди

иқтисоди миллӣ бояд бо назардошти авзои тағйирёбандаи иқтисоди ҷаҳонӣ

амалӣ гардида, хусусиятҳои хоси рушди кишоварзии Тоҷикистонро ба

инобат гирад. Фақат интихоби дурусти механизму фишангҳои танзими

давлатии бахши кишоварзӣ метавонад барои расидан ба ҳадафҳои асосии

мамлакат, аз ҷумла, барои ҳалли вазифаи стратегии таъмини амнияти

272

озуқаворӣ заминаҳои устувор таъмин созад.

11. Танзими давлатии бахши кишоварзӣ бояд кафолати он бошад, ки

ҳангоми ҳалли масъалаҳои ба рушди комплексии хоҷагии қишлоқ вобаста

дар тамоми минтақаҳои мамлакат тартиби ягонаи фаъолият бояд таъмин

карда шавад, ки вазифаи асосии соҳа, яъне таъмини амнияти озуқавории

мамлакатро ҳал намояд. Давлат бояд чунин низоми муносибатҳои

хоҷагидориро таъмин созад, ки барои рушди устувор ва доимии соҳа равона

бошанд. Танзими давлатӣ на танҳо барои ташкил ва фаъолияти

муносибатҳои бозорӣ бояд шароит муҳайё созад, балки ин низомро бо

назардошти манфиатҳои миллӣ ташкил намояд.

12. Яке аз самтҳои муҳими рушди бахши кишоварзӣ ва ҳалли

мушкилоти соҳа ин шарикии бахши давлатӣ ва хусусӣ мебошад. Шарикии

давлат ва бахши хусусӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон то ҳол дар марҳилаи

ташаккул ва рушди воситаҳои дахлдор қарор доранд. Ба мушкилоти асосии

марҳилаи ташаккул дохил намудан мумкин аст:

- афзоиши хавф - дар сурати муфлисшавии эҳтимолии шарики хусусӣ,

наҷотбахшии шарикии давлат ва бахши хусусӣ ба дӯши давлат вогузор

мешавад, ки аллакай дар марҳилаи ибтидоии таъсиси ин муассиса ба зарурат

ва имконияти рушди он шубҳа мегузорад;

- коркарди сусти ҳуқуқии масъалаҳо дар қонунгузорӣ (мақомоти ягонаи

давлатӣ вуҷуд надорад, ки вазифаҳои арзёбӣ, ҳамоҳангсозӣ, тасдиқ ва

назорати лоиҳаҳои шарикии давлат ва бахши хусусиро ваколатдор кунад);

- камбудиҳои соҳаи сармоягузорӣ - дараҷаи пасти боварии

сармоягузорони хориҷӣ, заифии бозорҳои миллии сармоя, суст афзоиш

ёфтани даромад, усулҳои анъанавии бесамари идоракунии мақомоти давлатӣ

ва қобилияти хоксоронаи истеъмолкунандагон мебошанд.

13. Шарикии бахшҳои давлатию хусусӣ механизми самараноки баланд

бардоштани рақобатпазирии иқтисодиёти миллӣ тавассути ҷалби

сармоягузориҳои назаррас барои навсозии иқтидорҳои мавҷуда ва эҷоди

273

иқтидорҳои нави истеҳсолӣ, азхудкунии технологияҳои навтарин, аз ҷумла

дар идоракунӣ мебошад. Ба сифати самти муҳимтарини ҳалли масъалаҳои

таъсис ва истифодаи шарикии давлат ва бахши хусусӣ, ҳамчун як институти

муҷаҳҳазгардонии иқтисодиёти Тоҷикистон, метавон таҳияи консепсияи

ягонаи рушди шарикии давлат ва бахши хусусиро эътироф кард, ки дар он

ҳукумат бояд нақшаҳо ва лоиҳаҳои худро, инчунин шартҳои татбиқи онҳоро

эълон кунад, ки бояд ба як қатор барномаҳои мушаххас бо тадбирҳои

муфассал, ки дар онҳо тақсимоти хавфҳо ва масъулиятҳо муайян ва возеҳ

бошанд, қоидаҳои дақиқи бозии шарикон илова карда шаванд.

14. Иштироки Тоҷикистон дар СУС ба рушди соҳаи кишоварзӣ ва

рақобатпазирии он тавассути тағйироти институтсионалӣ дар иқтисодиёти

Тоҷикистон бахсус ба соҳаи кишоварзӣ таъсир мерасонад, ки онҳоро ба

бахшҳои зерин тақсим кардан мумкин аст:

мувофиқ намудани меъёрҳои нархии маҳсулоти воридотӣ ба

меъёрҳои Созишномаи СУС оид ба бахши кишоварзӣ;

алоқамандии сатҳи субсидияи молиявӣ, ки ҳамасола аз буҷаи

давлатӣ ҷудо карда мешавад.

15. Танзими давлатии соҳаи кишоварзиро мо аз нуқтаи назари низоме

баррасӣ мекунем, ки кушода ба ҳисоб рафта, ҳадди аққал ду зерсистемаро

дар бар мегирад, ки якум бо дастрасӣ ба бозор ва бартараф кардани монеаҳои

савдо алоқаманд аст ва дуввум бо чораҳо ва намудҳои дастгирии давлатии

истеҳсолкунандагони кишоварзӣ муаррифӣ мешавад. Низоми мазкур

(танзими давлатии соҳаи кишоварзӣ) қодир аст ба дигаргуншавӣ, тағйирот,

мутобиқшавӣ, инчунин пайдоиши унсурҳо ва ҷузъҳои нав асос ёбад. Чунин

низом бояд на танҳо ба мутобиқшавӣ, балки ба мушкилиҳои муҳити беруна

муқовимат карда, рағбатҳои наверо ба вуҷуд орад, ки ба

истеҳсолкунандагони кишоварзӣ таъсири мусбӣ мерасонанд.

16. Марҳилаи ибтидоии ниҳоят муҳим дар механизми батанзимдарории

давлатӣ ва дастгирии соҳаи кишоварзӣ банақшагирӣ ба ҳисоб меравад.

274

Вазифаҳои асосии зерини банақшагирии кишоварзӣ дар марҳилаи кунунӣ

ҷудо карда мешаванд:

- таъсиси пойгоҳи иттилоотӣ, ки маълумот дар бораи вазъи бозор, дар

бораи фаъолияти сармоягузорӣ ё чорабиниҳои дигарро дар бар мекирад, ва аз

тарафи давлат амалӣ карда мешавад;

- шинос намудани истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ бо

нишондиҳандаҳои мақсаднок, ки асоси лоиҳаҳои миллӣ, барномаҳои

давлатиро ташкил медиҳанд ва метавонанд дар ҷараёни татбиқи фаъолияти

хоҷагидорӣ ба онҳо рағбат зоҳир намоянд;

- самтгирии истеҳсолкунандагони кишоварзӣ ба масъалаҳои рушди

инноватсионӣ;

- коҳишёбии хатари соҳибкорӣ аз ҳисоби зиёд кардани эҳтимолияти

фарорасии рӯйдодҳои оянда.

17. Самтҳои зерини стратегии танзими давлатии соҳаи кишоварзӣ ҷудо

карда шудаанд: - ҳавасмандгардонии афзоиши ҳосилнокии меҳнат ба воситаи

суръатбахшии саноатӣ ва диверсификатсия, иштирок дар таъмини амнияти

озуқавории кишвар тавассути рушд ва танзими бозори дохилии озуқаворӣ,

мусоидат ба рушд ва татбиқи иқтидори содиротӣ, рушди инфрасохтори

молиявӣ, истеҳсолӣ ва хизматрасонӣ.

18. Дар айни замон, сиёсати батанзимдарории давлатии рушди соҳаи

кишоварзӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шаклҳои зерин амалӣ карда

мешавад:

пешниҳоди шаклҳои гуногуни дастгирии давлатӣ ба субъектҳои

кишоварзӣ дар шакли субсидия, хариди давлатӣ ва ғайра;

истифодаи воситаҳои молиявие, ки шароити навсозии фондҳои асосиро

дастгирӣ мекунанд - парки техникаи кишоварзӣ, таҷҳизот ва чорво;

таъмини дастрасии воситаҳои молиявию қарзӣ барои субъектҳои

хоҷагидорӣ;

275

фароҳам овардани шароити мусоид барои ҷалби сармоя ба лоиҳаҳои

рушди соҳаи кишоварзӣ;

дастгирии содироти маҳсулоти кишоварзӣ;

расонидани хизматҳои давлатӣ дар соҳаи бехатарии байторӣ ва

фитосанитарӣ;

нигоҳдорӣ ва рушди инфрасохторе, ки барои рушди соҳаи кишоварзӣ

заруранд - нақлиётӣ, обӣ, нигаҳдорӣ, коркард ва ғайра;

- рушди илми саноат ва паҳн кардани донишҳои агротехнологӣ ва

ғайра.

19. Барои фаъолияти устувори бахш, субъектҳои хоҷагии қишлоқ барои

харидани воситаҳои асосӣ (аз ҷумла лизинги техникаи кишоварзӣ) ва пур

кардани сармояи корӣ, ки асосан аз ҳисоби маблағҳои қарзии муассисаҳои

молиявӣ гирифта мешаванд, ба маблағ эҳтиёҷ доранд. Ҳамзамон, бо

назардошти хусусиятҳои истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ (вобаста ба

шароити табиӣ, ҳосилнокии паст ва даромаднокӣ дар муқоиса бо дигар

соҳаҳои иқтисодиёт), институтҳои молиявӣ ба истеҳсолкунандагони

маҳсулоти кишоварзӣ бо фоизи баланд қарзҳои кӯтоҳмуддат медиҳанд.

20. Шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар соҳаи кишоварзӣ, асосан ба

имконияти истифодаи натиҷаҳо дар ҳалли мушкилоти экологӣ, иҷтимоӣ ва ё

рушди босамар нигаронида шудааст. Шаклҳои онҳо аз шаклҳои мушаххаси

кооператсия дар лоиҳаҳои инфиродӣ то тавлиди ғояҳо ва навовариҳо дар

соҳаҳои мушаххас ё расидан ба ҳадафи мушаххас барои ҳалли мушкилоти

муҳими рушди кишоварзӣ баробар дониста мешаванд. Шарикии давлат ва

бахши хусусӣ, ки дар заминаи лоиҳаҳои инфиродии рушд амалӣ карда

мешаванд, бо натиҷаҳои нисбатан возеҳ ва интизоршаванда тавсиф

мешаванд, ки барои онҳо шарики хусусӣ ҳалли масъалаҳои ноу-хау ва

техникӣ фароҳам меорад.

21. Шакли амалисозии шарикии давлат ва бахши хусусӣ оид ба

ҳавасмандгардонии истифодаи заминҳои кишоварзӣ, ки аз муомилот

276

бароварда шудааст, метавонад боиси бастани шартномаи дарозмуҳлат байни

мақомоти ҳокимияти давлатии минтақавӣ оид ба таҳияи сиёсати ягона дар

соҳаи ҷалби сармояи хусусӣ ба соҳаи кишоварзӣ, аз ҷумла чорводории ширӣ

бошад, ки уҳдадорӣ на танҳо дар фароҳам овардани замин, балки таъмини

воситаҳои зарурии истеҳсолот барои парвариши хӯроки зироати кишоварзӣ

пешбинӣ шудаст. Ба ақидаи мо, муқаррароти мазкур барои ташаккули

сохторҳои нави ташкилӣ сармоягузориҳои назаррасро талаб намекунад.

22. Бо вуҷуди қабули чораҳои институтсионалӣ, мушкилиҳои зерин дар

соҳаи рушди шарикии давлат ва бахши хусусӣ боқӣ мемонанд:

номукаммалии шаклҳои ҳамкорӣ байни давлат ва бахши хусусӣ

ҳангоми татбиқи лоиҳаҳои ШДБХ;

– ҷолиб набудани муҳит аз ҷумла набудани дастгириҳои аҳамиятнок,

ҳавасмандкунӣ ва кафолатҳо аз ҷониби давлат барои ҷалби захираҳои бахши

хусусӣ дар татбиқи лоиҳаҳои ШДБХ;

заифии механизими маблағгузории муштараки давлатии лоиҳаҳои

шарикии давлат бо бахши хусусӣ;

– огоҳии нокифояи иштирокчиёни ҳамкориҳои давлат бо бахши хусусӣ

роҷеъ ба механизм ва шаклҳои алоҳидаи он, амалияи татбиқи онҳо ва

натиҷаҳои имконпазири иҷтимоию иқтисодӣ;

нерӯи заифи кадрии Раёсати давлатии «Маркази татбиқи лоиҳаҳои

ШДБХ» дар таҳия, пешниҳод ва татбиқи лоиҳаҳо, аз ҷумла ҷалби маблағи

бахши хусусӣ;

– набудани мутахассисони омодашудаи баландихтисос дар соҳаи

ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ, ки қодиранд лоиҳаҳои эҳтимолиро

омода ва ҳамроҳӣ кунанд ва ғ.

23. Таҳлили самтҳои шарикии давлат ва бахши хусусӣ нишон медиҳад,

ки дар доираи татбиқи барномаҳои дастгирии давлатӣ иштирокчиёни

раванди такрористеҳсолкунии кишоварзӣ ба монанди кооперативҳои

истеъмолӣ ва қарзии кишоварзӣ сарфи назар карда шудаанд. Аз тарафи мо

277

чунин ба назар мерасад, ки самти мазкур, агар ҳамаро фаро нагирад ҳам,

барои шумораи зиёди молистеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ бо

барномаҳои шарикии давлат ва бахши хусусӣ умедбахш аст, ки ин бешубҳа

ба барқарорсозӣ ва рушди соҳаи кишоварзӣ ва ба ин васила ноил шудан ба

ҳадафҳои дар Стратегияи Миллии Рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои

давраи то соли 2030 пешбинишуда мусоидат хоҳад кард.

24. Афзалиятҳои асосӣ дар рушди шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар

Ҷумҳурии Тоҷикистон аз инҳо иборатанд:

такмили заминаи қонунгузории ҳамкориҳои бахшҳои давлативу

хусусӣ дар асоси мутобиқгардонии таҷрибаи ҷаҳонӣ дар истифодаи усулҳо ва

воситаҳои ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ, истифодаи шаклҳо ва

механизмҳои пешрафтаи ҳамкориҳои давлат ва бахши хусусӣ дар татбиқи

лоиҳаҳои ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ;

фароҳам овардани муҳити мусоид, аз ҷумла низоми дастгирии

назаррас, ҳавасмандкунӣ ва кафолатҳо барои ҷалби захираҳои бахши хусусӣ

дар татбиқи лоиҳаҳои ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ;

ба роҳ мондани муколамаи давлат ва бахши хусусӣ байни

иштирокчиёни раванди ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ барои

мубодилаи афкор ва ташаккули муносибати ягона ба мушкилиҳои

ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ;

– таҳияи барномаҳои соҳавӣ ва ҳудудии рушди ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ.

25. Татбиқи афзалиятҳои инноватсионии ҷумҳурӣ муттаҳидсозии саъю

кӯшиши соҳибкорон, мақомоти давлатӣ, худидоракунии маҳаллӣ, илм ва

таҳсилоти олиро барои пешбурди маҳсулоти илмӣ, техникӣ ва инноватсионӣ

ба истеъмолкунанда дар назар дорад. Ба сифати механизми ташкилии

таъмини ин муттаҳидсозӣ таъсиси марказҳои байниминтақавии иттилоотӣ ва

маркетингӣ, ки дастгирии иттилоотиро ба равандҳои инноватсионии ҳудуд

амалӣ месозад, пешниҳод карда шуд

278

26. Тоҷикистон ва минтақаҳои он ҳанӯз ҳам аз ҷиҳати сатҳи

инноватсия дар соҳаи кишоварзӣ аз кишварҳои пешрафта ва кишварҳои

ИДМ хеле қафо мемонанд, ки ин дар баланд бардоштани рақобатпазирии

кишвар мушкилоти воқеӣ эҷод мекунад. Ҳаҷми хароҷоти илмӣ-таҳқиқотӣ дар

Тоҷикистон нисбат ба ММД дар соли 2019 танҳо 0,09 % -ро ташкил додааст,

ки ин аз меъёрҳои ҷаҳонӣ хеле паст аст. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки дар

ҷумҳурӣ шарти кофии гузариш ба иқтисодиёти инноватсионӣ вуҷуд надорад.

27. Танзими давлатӣ бояд рушди намудҳои аз ҷиҳати иҷтимоӣ

аҳамиятноки фаъолиятро дар соҳаи кишоварзӣ дастгирӣ намояд, ки

истеҳсолкунандагони он бо даромади баланд таъмин нестанд, барои

сармоягузорони хусусӣ ҷолиб нестанд, балки танҳо тарзи ҳаёти анъанавӣ ва

ғизои анъанавиро пеш мебаранд. Рушди намудҳои фаъолияти аз ҷиҳати

иҷтимоӣ аҳамиятдошта (чорводорӣ, асппарварӣ, гӯсфандпарварӣ ва

бузпарварӣ) ба деҳа имкон медиҳад, ки дар баробари вазифаҳои истеҳсолӣ,

меҳнатӣ ва демографӣ, иртиботи фазоӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ, инчунин

функсияи назорати иҷтимоӣ дар қаламравҳо иҷро кунад. Аз ин рӯ, иқтисоди

бозории танзимшаванда бояд на танҳо бо тарзу усулҳои гуногун рушди

соҳаҳои фоидаоварро ҳавасманд кунад, балки рушди соҳаҳои аз ҷиҳати

иҷтимоӣ муҳимро низ дастгирӣ намояд.

28. Ворид намудани тағйирот ба қонун «Дар бораи шарикии давлат

ва бахши хусусӣ», бо дарназардошти таҷрибаи байналмилалӣ, муносибати

давлат ва бахши хусусӣ дар татбиқи лоиҳаҳо бояд ба рушди муносибатҳои

шартномавӣ байни давлат ва бахши хусусӣ диққати махсус дода шавад.

Илова бар ин, муайян намудани ҳудуди истифодаи механизмҳои шарикии

давлат ва бахши хусусӣ барои татбиқи лоиҳаҳои самаранок дар соҳаи

кишоварзӣ.

29. Ворид намудани тағйиру иловаҳо ба қонун «Дар бораи

консессияҳо» дар асоси батанзимдарории ҳуқуқии банақшагирӣ ва татбиқи

лоиҳаҳои консессионӣ, аз ҷумла:

279

- қоидаҳое, ки тартиби ташкили пешниҳод, баррасӣ ва интихоби

лоиҳаҳои консессионӣ, инчунин тартиби гузаронидани тендер оид ба

интихоби лоиҳаҳои консессиониро муайян мекунад;

- талаботе, ки ба таври илова экспертизаи зарурии асосноккунии

техникӣ-иқтисодии лоиҳаи консессионӣ, лоиҳаҳои сармоягузориро бо

мақсади пешниҳоди кафолати давлатӣ таҳия ё ислоҳ мекунад, ба ғайр аз ин

мегазаронад, инчунин ба экспертизаи пешниҳодҳои консессионӣ, дархостҳои

консессионӣ, ҳуҷҷатҳои тендерие, ки довталабон ҳангоми баргузор кардани

озмун барои интихоби консессионер ва лоиҳаи шартномаҳои консессионӣ

пешниҳод мекунанд;

– методологияи муайян кардани арзиши объекти консессионӣ, лоиҳаи

консессионӣ, инчунин арзиши умумии дастгирии давлатӣ барои кори

консессионер;

– қоидаҳое, ки тартиби мониторинг ва арзёбии лоиҳаҳои консессиониро,

ки аз ҳисоби буҷети давлатӣ маблағгузорӣ мешаванд, муайян мекунанд.

Инчунин истифодаи васеъи ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ ба назар

гирифта мешавад:

– муайян кардани номгӯи объектҳое, ки ба консессия дода намешаванд;

– ҷорӣ намудани механизми ҷубронӣ барои на танҳо хароҷотҳои

сармоягузорӣ, балки инчунин хароҷоти амалиётӣ дар бахши хусусӣ бо

индексатсияи тадбирҳои дастгирии молиявии давлатӣ;

– фаъолияти тадбирҳои дастгирии давлатӣ, ки ба таъмини миқдори ками

даромадҳои истеъмолнамудаи давлат, инчунин имтиёзҳои андозӣ ва

имтиёзҳои гумрукӣ нигаронида шудаанд;

30. Таҳия ва қабули Қонун “Дар бораи секьюритизатсия” бо мақсади

ба танзимдарории масъалаи хариди даъвоҳои мавҷуда ва ҳуқуқҳои минбаъда

дар марҳилаи истифодабарии иншоот, яъне. ҳангоми татбиқи лоиҳаҳои

мушорикати бахшҳои давлативу хусусӣ, консессионер имкон дорад барои

280

ҷалби сармоя бо роҳи гузашт кардани ҳуқуқи талабот тавассути баровардани

вомбаргҳо бо амволи ҷудошуда ё секюритилизатсия маблағ ҷамъ оварад.

31. Таъсиси мақоми ягона оид ба масъалаҳои ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ дар соҳаи кишоварзӣ, ҳамоҳангсозии тамоми кӯшишҳои

мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ дар ин соҳа ва таҷрибаи ба даст

овардан дар соҳаи омодасозӣ ва татбиқи лоиҳаҳои ҳамкориҳои бахшҳои

давлативу хусусӣ, инчунин таъсиси мақомоти махсуси шарики давлат бо

бахши хусусӣ аз рӯи принсипҳои соҳавӣ ва ҳудудӣ.

32. Таҳия ва татбиқи моделҳои ташаббуси молиявии хусусӣ (ЧФИ),

ки шартномаҳо оид ба хидматрасониҳои ҷамъиятӣ ва фаъолиятҳоро, ки аз

ҷониби бахши хусусӣ маблағгузорӣ мешаванд, дар бар мегирад, аммо

муҳимтар аз ҳама он аст, ки хидматҳо на аз ҷониби истеъмолкунандагон,

балки аз ҷониби давлат пардохт карда мешаванд, аммо ҳуқуқи моликият ва

нигоҳдорӣ ҷониби хусусӣ боқӣ мемонад. Қайд кардан муҳим аст, ки давлат

инчунин метавонад дар охири шартнома қарордодро дароз кунад. Ҳамин

тавр, мо чунин мешуморем, ки дар қонунгузории амалкунанда оид ба

масъалаҳои консессия имконияти ворид кардани ин намуди қарордодро

баррасӣ намудан зарур аст.

33. Ҷорӣ кардан ва ҳавасмандгардонии таҷрибаи таъсис додани

ширкатҳои махсуси молиявӣ. Ин самт дар асоси истифодаи таҷрибаи

ҷаҳонии қабули воситаи маблағгузории лоиҳа амалӣ карда мешавад, ки дар

он дар симои консессионер метавонад, як ширкати махсуси молиявӣ (СКФ)

бошад, ки аз ҷониби сарпарасти лоиҳа бо мақсади татбиқи як лоиҳаи

мушаххас бо истифодаи механизми шарикии давлат ва бахши хусусӣ таъсис

дода шудааст. Бояд қайд кард, ки ин шакл воситаи босифат барои ҷалби

маблағҳо дар шароити иқтисоди бесубот мебошад.

34. Дар ҷумҳурӣ заминаҳои зарурӣ барои истифодаи самараноки

механизми ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ дар соҳаи кишоварзӣ

ташаккул ёфтаанд, ки барои ҳарду ҷонибҳои манфиатдор бартарӣ доранд.

281

Татбиқи лоиҳаҳои ҳамкориҳои бахшҳои давлативу хусусӣ имкон медиҳад ба

таври назаррас рушди иқтисодии кишвар, нақши корхонаҳо ва созмонҳо дар

соҳаи кишоварзӣ дар вилоятҳо, шаҳрҳо ва минтақаҳо тақвият дода шавад,

инчунин сатҳи зиндагии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон баланд бардошта

шавад.

35. Шарикии бахшҳои давлативу хусусӣ дар Ҷумҳурии

Тоҷикистон дар тамоми олам ҳамчун механизми беҳтарини ҷалби

сармоягузорӣ ба иқтисодиёти кишвар эътироф шудааст. Натиҷаҳои

бадастомада самаранокии густариши самтҳо ва воситаҳои шарикии давлат ва

бахши хусусиро дар ҳалли вазифаҳои асосӣ оид ба рушди иҷтимоӣ -

иқтисодии мамлакат ва соҳаи кишоварзӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон нишон

медиҳанд.

282

РУЙХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА

[1]. Абдувосиев Ф.С., Вахидов В.В. и др. Продовольственная

самообеспеченность и стратегия роста аграрного производства // Экономика

Таджикистана: стратегия развития. - Душанбе, 2001. - № 4. - С.88-97.

[2]. Абдуллоев З.Р. О вариантах осуществления земельной реформы в

Республике Таджикистан. - Душанбе: «Ирфон», 1996.

[3]. Айрапетян М.С. Зарубежный опыт использования государственно-

частного партнерства [Электронный ресурс].

[4]. Актуальные проблемы становления и развития предпринимательства

в Таджикистане // Под общ. ред. Джурабаева Г. - Душанбе: «Ирфон»,2003.

[5]. Алтухов А.И. Освоение целевых и залежных земель: необходимость

и значение//АПК: экономика, управление. - Москва, 2004. - № 3. - С. 10-18.

[6]. Асроров И.А. Особенности аграрной сферы и их влияние на

рыночные отношения // Известия АН Республики Таджикистан: отделение

общественных наук. – Душанбе: 1999. - № 4. - С.70-78.

[7]. Асроров И.А., Эргашев А.Э. Аграрная реформа и её развитие в

Таджикистане // Кишоварз. – Душанбе: 1997. - № 9. - С.5-35.

[8]. Асташов Н.Е Организация сельскохозяйственного производства. -

М.: «Альма Матер», 2007.

[9]. Ашуров И.С. Аграрная политика в условиях переходного периода. -

Душанбе: Ирфон, 2006.

[10]. Ашуров И.С. Аграрные преобразования в условиях переходного

периода (на примере Республики Таджикистан). - Душанбе: «АКД», 2003.

[11]. Ашуров И.С. Земельная реформа и формирование новой системы

земельного строя // Доклады Таджикской Академии сельскохозяйственных

наук. - Душанбе: «АСН», 2008. - № 1-2. - С. 35-41.

[12]. Ашуров И.С. Переходный период в аграрном секторе экономики. –

Душанбе: «Ирфон», 2006.

283

[13]. Ашуров И.С. Преимущества крупнотоварных форм хозяйствования

// Экономика Таджикистана: стратегия развития. – Душанбе: 2008. - №2. - С.

129-134.

[14]. Ашуров И.С. Структурная реформа и реформирование системы

управления АПК//Известия Академии наук Республики Таджикистан. Серия:

экономика, 2008.- №1-2. - С.56-62.

[15]. Ашуров И.С., Ганиев Т.Б., Орипова С.У. Рекомендации по

реорганизации сельскохозяйственных предприятий в Республике

Таджикистан.- Душанбе: «Диловар ТГНУ», 1998.

[16]. Бабашкин А.М. Государственное регулирование национальной

экономики. – М.: Финансы и статистика, 2003.

[17]. Баротов М.Б. Процесс реформирования в сельском хозяйстве

Таджикистана//Экономика Таджикистана: стратегия развития. – Душанбе:

1998. - №1. - С.74-82.

[18]. Барр Н. Роль государства в рыночной экономике / В кн.: Рынок

труда и социальная политика в Центральной и Восточной Европе. – М.: 1997.

[19]. Барр Н. Трансферты дохода: социальное страхование. В кн.:

Рынок труда и социальная политика в Центральной и Восточной Европе. –

М.: 1997.

[20]. Баутин В.М., Козлов В.В., Козлова Е.Ю., Маковецкий В.В.,

Мерзлов A.B. Организация инновационного развития сельского бизнеса в

регионе. - М.: ФГНУ Росинформагротех. 2007.

[21]. Башмачников В.Ф., Казарев В.В. Семейные крестьянские хозяйства:

роль проблемы перспективы. - М.: Информагротех, 2000.

[22]. Беляева З.С. Аграрная реформа и изменение организационно-

правовых форм сельскохозяйственных предприятий // Реформирование

сельскохозяйственных предприятий: правовые проблемы. - М.: Изд-во ИГиП

РАН, 1996. - С. 5-22.

[23]. Бобозода Г.Дж. Современный мировой финансовый кризис и его

284

влияние на экономику Республики Таджикистан. - Душанбе: Ирфон, 2009.

[24]. Боев В.Р. Приоритетность как метод повышения эффективности

АПК // Организационно-экономические основы аграрного рынка. - Москва-

Минск: «Армита - Маркетинг, Менеджмент», 1997.- С. 88-96.

[25]. Борхунов H.A. и др. Государственная поддержка и механизмы ее

реализации в АПК. - М.: Восход-A. 2008.

[26]. Борхунов И., Полянина М. План финансового оздоровления

сельскохозяйственной организации // Экономика сельского хозяйства России.

- Балашиха, 2003. - № 2. - С. 15-26.

[27]. Бочков A.A. Аграрный сектор России: тенденции, реформирование,

прогноз развития в посткризисной экономике. - Ростов Н/Д: Изд-во Рост, гос.

ун-та, 2005.

[28]. Бочков A.A. Модернизационная стратегия развития АПК региона:

институциональные изменения, направления, механизм. – Краснодар: Изд-во

Кубанского гос. агр. ун-та, 2008.

[29]. Булатов А. Рыночные отношения в АПК: особенности и проблемы

становления (спецкурс) // Российский экономический журнал. – М.: 1996. - №

9. - С. 90-99.

[30]. Былов Г.В., Смирнягин Л.В. Программа помощи депрессивным

районам (Проект концепции): Материалы к парламентским слушаниям «О

депрессивных территориях в Российской Федерации. Пути выхода из

кризиса», 1997. – С. 30-48.

[31]. Бьюкенен Дж. Границы свободы. Между анархией и Левиафаном.

Нобелевские лауреаты по экономике. Джеймс Бьюкенен. - М.: Таурус Альфа,

1997.

[32]. Бьюкенен Дж. Конституция экономической политики // Вопросы

экономики. – 1994. - № 6. – С. 105-112.

[33]. Варианты реорганизации сельскохозяйственных предприятий. - М.:

1997.

285

[34]. Варнавский В.Г. Концессионный механизм партнерства

государства и частного сектора // Серия «Научные доклады: независимый

экономический анализ». – М.: - №146. - 2003. – С. 56.

[35]. Ганиев Т.Б. Аграрная реформа и устойчивое развитие сельского

хозяйства Таджикистана. - М.: 1997.

[36]. Ганиев Т.Б. Аграрные преобразования: достижения и трудности //

Экономика Таджикистана: стратегия развития. – Душанбе: 1999. - №1. - С.

86-94.

[37]. Ганиев Т.Б. Проблемы развития сельского хозяйства. - М.: Кондор,

1996.

[38]. Ганиев Т.Б. Пути реформирования устойчивого эколого-

экономического развития сельского хозяйства Таджикистана. - М.: АДД,

1996.

[39]. Гаранькин Н.В. Актуальные проблемы землепользования//

Экономист. - М.: 2006. - №2. - С. 85-87.

[40]. Гаранькин Н.В. Структура землепользования в современных

российских агрохозяйствах // АПК: экономика, управление. – М.: 2006. - №1.

- С. 56-60.

[41]. Гафуров X. Национальный успех Таджикистана зависит от развития

АПК. – Душанбе, Ирфон, 2003.

[42]. Гафуров X. Таджикистан на рубеже и в XXI веке: Президент

Эмомали Рахмонов и национальная экономика. – Душанбе: «Ирфон», 1999.

[43]. Гафуров X., Тагаев И. Таджикистан: проблемы формирования

нового сельского хозяйства. – Душанбе: «Ирфон», 2001.

[44]. Гафуров Х.Г. Таджикская модель развития // Достижения науки и

техники АПК. - М.: 1997. - № 6. – С. 46-48.

[45]. Гафурова Г.Т. Зарубежный опыт развития механизмов

государственно-частного партнерства // Финансы и кредит. - 2013. - № 48

(576). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/zarubezhnyy-opyt-razvitiya-

286

mehanizmov-gosudarstvenno-chastnogo-partnerstva-1 (дата обращения:

12.12.2019).

[46]. Глазьев С.Ю. Теория долгосрочного технико-экономического

развития. – М.: ВлаДар, 1993.

[47]. Глебова А.Г. Аграрное консультирование в системе управления

инновационным развитием сельского хозяйства: дис. д-ра экон. наук:

08.00.05. – М.: 2013.

[48]. Горфинкель В. Я. Экономика предприятия. - М.: ЮНИТИ, 2004.

[49]. Государственная поддержка и механизмы ее реализации в АПК. –

М.: Восход-А, 2008.

[50]. Государственное регулирование рыночной экономики / Под ред.

В.И.Кушлина, Н.А. Волгина. – М.: Экономика, 2000.

[51]. Государство и бизнес: пути решения социальных проблем:

монография / Под ред. А.Н. Макарова, Г.А. Сульдиной; фил. Казан.гос. ун-та.

- Набережные Челны: 2009.

[52]. Государственно-частное партнерство в сфере культуры как

модель профилактики молодежной безработицы Тюменской области / Под

ред. М.В. Демьяновой. - Тюмень: РИЦТГАКИСТ, 2010.

[53]. Государственно-частное партнерство в условиях инновационного

развития экономики. - М.: Институт экономики РАН, 2012. – С. 92.

[54]. Гочияева П.И., Урусова А.Б. Основные принципы государственного

регулирования и поддержки сельского хозяйства // Фундаментальные

исследования. – 2016. – № 5-1. – С. 106-110; URL: http://www.fundamental-

research.ru/ru/article/view?id=40258 (дата обращения: 09.12.2019).

[55]. Губайдуллина В.И., Нусратуллин В.К. Государственное

регулирование агропромышленного производства в целях

продовольственного обеспечения региона. - Уфа: Изд-во БГАУ, 2007.

[56]. Гулов И.М. Формирование конкурентоспособного АПК в структуре

национальной экономики Таджикистана. - М.: ООО НИПКЦ Восход-А, 2009.

287

[57]. Гущин Н.Э. Современная государственная аграрная политика:

правовое обеспечение // Вестник Саратовской государственной академии

права. - Саратов: Изд-во СГАП, 2009. - № 1. - С. 65-70.

[58]. Гэлбрейт Дж. Новое индустриальное общество. - М.: Эксмо, 2008.

[59]. Гэлбрейт Дж. Экономические теории и цели общества. - М.:

Прогресс, 1976.

[60]. Давлатов К.К. Развитие кооперации и интеграции в АПК

Республики Таджикистан. - Воронеж: «Истоки», 2008.

[61]. Давлатов К.К. Становление и развитие (фермерских) хозяйств в

Таджикистане // Сб. научных трудов. - Воронеж.: «Истоки», 1998.

[62]. Давлатов Х.М. Влияние аграрного преобразования на уровень

жизни сельского населения. – Душанбе: ТГНУ. - 2004.

[63]. Дебердеев А.Ф., Семенова Л.К. Основные направления углубления

реформ в аграрной сфере экономики страны / Теория и практика

реформирования экономики на постсоветском пространстве. Часть 2.-

Алматы, 2001.

[64]. Дегтярева С.В. Теоретический анализ институциональной

структуры национальной экономики: общие основания // Вестник Омского

университета. Серия «Экономика». - 2011. - №1. - С. 51-58.

[65]. Делягин М., Шеянов В. Мир наизнанку. Чем закончится

экономический кризис в России? – М.: “ЭКСМО”, 2009.

[66]. Джаббаров Р.Т. Вопросы государственного регулирования

внешнеэкономической деятельности // Экономика Таджикистана: стратегия

развития. – 2000. - № 2. - С. 66-76.

[67]. Джобирзода Т.Г. Планирование социально-экономического

развития как важный инструмент государственного регулирования

экономики регионов // Экономика Таджикистана: стратегия развития. –

Душанбе: - № 2 (57). - 2017. – С. 175-184.

288

[68]. Добросоцкий В. Государственное регулирование

продовольственного рынка (зарубежный опыт) // Мировая экономика и

международные отношения. – М.: 2000. - № 9. – С. 59-66.

[69]. Добрынин В. Необходимость создания сельских промышленных

предприятий // Экономист. – М.: 2000. - № 7. - С.77-84.

[70]. Донахонов И.С. Развитие предпринимательской деятельности в

аграрном секторе экономики Республики Таджикистан. – Душанбе: «Ирфон»,

2009.

[71]. Дощанова А.И., Синько О.В. Информационно-консультационное

обеспечение АПК в новых экономических условиях // Инновационное

развитие АПК: механизмы и приоритеты. – М.: Научный консультант, 2016.

[72]. Закон Республики Таджикистан «О государственной поддержке

отраслей агропромышленного комплекса» от 5 марта 2007 года № 241.

[73]. Закон Республики Таджикистан «О дехканских (фермерских)

хозяйствах» от 19 мая 2009 года № 526.

[74]. Закон Республики Таджикистан «О продовольственной

безопасности» от 29 декабря 2010 года № 671.

[75]. Закон Республики Таджикистан «О производственных

кооперативах» от 2 декабря 2002 года № 68.

[76]. Закон Республики Таджикистан «О государственно-частном

партнерстве» от 28.12.2012, № 907. – Душанбе: 2012.

[77]. Запольский М.И. Экономика агропромышленного комплекса: курс

лекций/М.И.Запольский. - Минск: Академия управления при Президенте

Республики Беларусь, 2010.

[78]. Зельднер А. Приоритеты и механизмы выхода аграрной сферы из

кризиса в XXI век. - М.: Институт Экономики РАН, 2000.

[79]. Зоидов А. Экономическое развитие Республики Таджикистан:

выбор модели // Проблемы прогнозирования. – 2002. - № 1. – С. 112-121.

289

[80]. Иванова Е. Организационно-правовые формы сбыта

сельскохозяйственной продукции // Экономист. – М.: 2001. - № 9. - С. 95-96.

[81]. Ивановский С. Рента и государство // Вопросы экономики. – Санкт

Петербург, 2000. - № 8. - С. 84-97.

[82]. Институциональная экономика: новая институциональная

экономическая теория: Учебник / Под общей ред. А.А. Аузана. - М.: ИНФРА-

М, 2005.

[83]. Иншаков О.В., Фролов Д.П. Институционализм в российской

экономической мысли. - Волгоград: Изд-во ВолГУ, 2002.

[84]. Исайнов Х.Р. Аграрная реформа и некоторые проблемы развития

мелиорации // Экономический вестник. - М.: 2001. - № 6.- С. 123-132.

[85]. Исайнов Х.Р. Эколого-экономические проблемы развития

мелиорации в сельском хозяйстве (на примере орошаемого земледелия

Республики Таджикистан). - Душанбе: «Диловар-ДДМТ», 2005.

[86]. Исмаилов Ш.М. Правовое регулирование предпринимательской и

налоговой деятельности в Республике Таджикистан. – Душанбе: Конуният,

1998.

[87]. Кадыров Д. Б. Механизм регулирования доходов населения. –

Душанбе: Ирфон, 2003.

[88]. Кадыров Д. Рынок и социальная политика государства. – Душанбе:

1999.

[89]. Капкаев Ю.Ш. Методология институционализма при исследовании

трансформации российской экономики // Вестник Челябинского

государственного университета. Экономика. Выпуск 34. - 2011. - №32 (247). -

С. 139-147.

[90]. Каюмов Н.К. Еще раз о необходимости ускорения темпов

экономического роста // Экономика Таджикистана»: стратегия развития. -

Душанбе. - № 2. - 2006. – С. 70-76.

290

[91]. Каюмов Н.К. Меры по стимулированию экономического роста //

Экономика Таджикистана: стратегия развития. – Душанбе: - 2000. - № 1. - С.

52-59.

[92]. Каюмов Н.К., Назаров Т.Н., Рахимов Р.К., Умаров Х.У.

Глобализационные процессы и экономические проблемы Таджикистана //

Экономика Таджикистана: стратегия развития. – Душанбе: - № 4. - 2003. – С.

26-32.

[93]. Каюмов Н.К., Умаров Х. Приоритетные направления стабилизации

экономики Таджикистана // Экономика Таджикистана: стратегия развития. –

Душанбе: - № 4. – 2005. – С. 71-79.

[94]. Кейнс Дж. Общая теория занятости, процента и денег / Пер. с англ.

Под общ. ред. А.Г. Милейковского. – М.: Прогресс, 1978.

[95]. Кемел М. Частная собственность на землю: мировой опыт, этапы

реформы, перспективы//Аль Пари. – М., 2002. - №4-5. - С. 27-34.

[96]. Кириченко В.Н. Уточнение ориентиров экономических реформ //

Экономист. – М.: 2000. - № 7. – С. 54-63.

[97]. Клинова М. Государство и частный капитал (в политэкономии

Фридриха Листа и в условиях XXI века) // Современная Европа. - 2009. - №1.

– С. 54-62.

[98]. Кодирзода Д.Б. Анализ и оценка экономических показателей

Республики Таджикистан // Таджикистан и современный мир. – Душанбе: -

2019. - № 5 (68). – С. 12-24.

[99]. Комилов С.Дж., Шодибеки Сафар Особенности занятости в

условиях индустриально-инновационного развития // Таджикистан и

современный мир. – Душанбе: - 2019. - № 5 (68). – С. 68-78.

[100]. Корнай Я. «Путь к свободной экономике»: десять лет спустя

(переосмысливая пройденное)//Вопросы экономики. – М.: 2000. - №12. -

С.41-55.

291

[101]. Коровин Е. Кредитный риск проектов частно-государственного

партнерства. - М.: Инфра-М, 2006.

[102]. Коуз Р.Г. Природа фирмы. - М.: Дело, 2001.

[103]. Куликов В. О частной собственности на землю и смысле

референдума//Российский экономический журнал. – М., 2000. - № 3.- С. 53-

60.

[104]. Кундиус В.А. Кластерный подход к управлению

продовольственным обеспечением и размещением производства в регионах //

АПК: экономика, управление. - 2011. - №4. - С. 15-20.

[105]. Курбонов А.К., Бобомуродов П.У. Региональные аспекты

формирования инновационной подсистемы // Таджикистан и современный

мир. – Душанбе: - 2019. - № 5 (68). – С. 79-88.

[106]. Курмангалиев С. Государственное регулирование производства и

реализации сельскохозяйственной продукции//Экономика и статистика. - М.,

2003. - №3. – С. 4-48.

[107]. Лексин В. Н., Швеков А.Н. Государство и регионы: Теория и

практика государственного регулирования территориального развития. Изд.

6-е, стереотипное. - М.: Книжный дом «ЛИБРОКОМ», 2012.

[108]. Лексин В.Н. Государство и регионы: Теория и практика

государственного регулирования территориального развития. – М.: УРСС.

1997.

[109]. Лемещенко П.С. Экономический кризис как институциональная

форма и ступень отрицания капитала // Журнал институциональных

исследований. - 2010. - Т. 2. - № 4. - С. 61-70.

[110]. Лысенко Е.Г., Копач К.В., Хухрин A.C. ЛПХ: организационно-

экономические условия интеграции в системе многоукладной экономики. -

М.: ООО «НИПКЦ «Восход-А». - 2006.

[111]. Людоговский А. Основы сельскохозяйственной экономики и

сельскохозяйственного счетоводства. - СПб.: Проспект Науки, 2003.

292

[112]. Мадаминов A.A. Влияние совершенствования инфраструктуры

села на устойчивое развитие сельского хозяйства. – Душанбе: НПИ Центр.

2001.

[113]. Мадаминов A.A. Производство конкурентоспособной продукции-

основа устойчивого развития АПК // Кишоварз. – Душанбе: ТАУ, 2003. - №2.

- С. 54-60.

[114]. Мадаминов A.A. Реорганизация аграрного сектора - путь к

устойчивому развитию сельского хозяйства / Обзорная информация. НПИ

Центр.- Душанбе: «Хумо», 2001. - №8. – С.23-42.

[115]. Мадаминов А.А. Предпринимательство - основа устойчивого

развития экономики // Кишоварз. - Душанбе, 2002. - №1. - С.49-53.

[116]. Максимов B.B. Государственно-частное партнерство в

транспортной инфраструктуре: критерии оценки концессионных конкурсов. -

М.: Альпина Паблишерз, 2010.

[117]. Малкина М.Ю., Лавров С.Ю. Институциональные аспекты

современных циклов и кризисов // Журнал экономической теории. - 2012. - №

1. - С. 70-77.

[118]. Малыш М.Н. Аграрный рынок: основы формирования, развития,

регулирования и управления: учебное пособие/М.Н. Малыш, В. А. Ткаченко.

- Санкт-Петербург: Проспект Науки, 2011.

[119]. Машрабов Х. Таджикистан: проблемы сельского развития. -

Душанбе: Шарки Озод, 1998.

[120]. Милосердое В.В. Аграрная реформа: необходимость перемен //

Региональная экономика: стабилизация и развитие. - Сб. научн. тр. - Т.1. - М.:

2000.

[121]. Мирзохонов С.О. Формирование и развитие малого и среднего

бизнеса в сельском хозяйстве Республики Таджикистан. АКД. – Душанбе:

2010.

[122]. Мировой экономический кризис и Таджикистан. – Душанбе: 2009.

293

[123]. Митчелл У. Экономические циклы: проблема и ее постановка. -

М.-Л.: Госиздат, 1930.

[124]. Михайлюк О.Н. Формы государственной поддержки субъектов

хозяйствования АПК // Экономика сельскохозяйственных и

перерабатывающих предприятий. – 2009. – № 7. – С. 36–43.

[125]. Модель аграрной экономики Таджикистана в XXI веке. –

Душанбе: 2004.

[126]. Молдашев А.Б. Повышение конкурентоспособности аграрного

сектора Казахстана в условиях ЕЭП и ВТО // Проблемы агрорынка. – 2013. –

№ 1. – С. 5-11.

[127]. Морозова Т.Г. Государственное регулирование экономики / Т.Г.

Морозова, Ю.М.Дурдыев, В.Ф. Тихонов и др. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, – 2002.

[128]. Назаров Т.Н. Некоторые проблемы развития рыночной экономики

и повышения ее эффективности // Экономика Таджикистана: стратегия

развития. – Душанбе: - № 2. – 2006. – С. 86-95.

[129]. Налоговый Кодекс Республики Таджикистан от 17 сентября 2012

года № 901.

[130]. Наумкин А.В. Государственно-частное партнерство в сельском

хозяйстве: формы, модели, механизмы: диссертация доктора экономических

наук: 08.00.05. ГНУ "Всероссийский научно-исследовательский институт

экономики, труда и управления в сельском хозяйстве". – М.: 2012.

[131]. Национальная стратегия развития Республики Таджикистан на

период до 2015 года от 3 апреля 2007 года № 167.

[132]. Национальная стратегия развития Республики Таджикистан на

период до 2030 года (постановление МН МО РТ от 01.12. 2016 г. № 636).

[133]. Низамова Т.Д., Рахимов Н.К. Консалтинг как фактор,

содействующий развитию отраслей народного хозяйства // Таджикистан и

современный мир. – Душанбе: - 2019. - № 5 (68). – С. 89-101.

294

[134]. Новичков В.И., Калашников И.Б., Новичкова В.И, Аграрная

политика. - М.: Издательско-книготорговый центр Маркетинг, 2001.

[135]. Новый экономический словарь / Под ред. А. Н. Азрилияна. – М.:

Институт новой экономики, 2006.

[136]. Норт Д. Институты, институциональные изменения и

функционирование экономики. - М.: Фонд экономической книги «Начала»,

1997.

[137]. Нурмахмадов М., Комилов С. Экономический кризис: оценка

стратегии преодоления. - Душанбе: «Ирфон», 1993.

[138]. Нурмахмадов М., Комилов С.Д. Стратегия движения к рыночной

экономике. Выпуск.1. – Душанбе: 1995.

[139]. Нуритдинов И.И. Состояние и направления совершенствования

лизинговых отношений в аграрном секторе экономики // ЭТАП:

экономическая теория, анализ, практика. - № 1. - 2013. - М.: - С. 63-70.

[140]. Обидов Ф.С., Давлатов К.К. Концептуальные основы

исследования предпринимательства как фактор экономического роста//

Вестник Таджикского национального университета. Серия экономических

наук. - Душанбе: «СИНО». - 2013. - № 2/7 (123). - С. 3-8.

[141]. Одинаев Х.А. Развитие водно-хозяйственного комплекса и

проблемы платного водопользования в сельском хозяйстве//Экономика

Таджикистана: стратегия развития. – Душанбе, 2003. - № 3. - С. 106-124.

[142]. Одинаев Х.А., Одинаев Б.Д. Аграрная реформа и тенденции

развития сельского хозяйства Таджикистана // Экономика Таджикистана:

стратегия развития. – М.: 2001.-№ 4. - С. 97-116.

[143]. Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М.: Русский язык, 1987.

[144]. Омори солонаи Ҷумҳурии Тоҷикистон. Агентии омори назди

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон. – Душанбе: 2019.

[145]. Орсик Л. Производственно-техническое обеспечение сельского

хозяйства // Экономист. - М.: 2000. - № 8. - С. 73-76.

295

[146]. Осипов Ю. Основы теории хозяйственного механизма. – М.: МГУ,

1994.

[147]. Осипов Ю.М. Теория хозяйства. Учебник в трех томах. Т. 1. - М.:

Изд-во МГУ, 1995.

[148]. Патрушев С.В. Институционализм в политической науке: этапы,

течения, идеи, проблемы. - М.: Финансы и статистика, 2006.

[149]. Пириев Дж.С. Концепция аграрной политики Республики

Таджикистан. – Душанбе: «Ирфон», 2009.

[150]. Пириев Дж.С. Эффективность территориальной организации

производства хлопка-сырца в Республике Таджикистан. – Душанбе:

«Ирфон», 2005.

[151]. Пириев Дж.С., Ходжибаев А.Г. Строительство автомобильных

дорог в сельском хозяйстве Республики Таджикистан. – Душанб: «Ирфон»,

1991.

[152]. Полушкина Т.М., Коваленко Е.Г., Якимова О.Ю., Кочеткова С.А.,

Акимова Ю.А., Автайкина Е. В., Зайцева О. О., Полушкин Н. А.

Инструменты преодоления глобальных вызовов и угроз для аграрной сферы

экономики России / Под общ. ред. Т.М. Полушкина. Изд-во: им. Н.

П.Огарёва. – Саранск: 2015.

[153]. Послание Президента страны Мачлиси Оли Республики

Таджикистан от 22 декабря 2016 г. Электронный ресурс.

http://www.president.tj/ru

[154]. Программа реформирования сельского хозяйства Республики

Таджикистан за 2012-2020 годы. –Душанбе: 2012.

[155]. Раджабов Р.К., Джалилов У.Дж. Методологические основы

развития рынка сельских пассажирских автотранспортных услуг //

Таджикистан и современный мир. – Душанбе: - 2019. - № 5 (68). – С. 102-115.

296

[156]. Радыгин А. Собственность и интеграционные процессы в

корпоративном секторе (некоторые новые тенденции) // Вопросы экономики.

- М.: 2001. - №5. - С. 27-32.

[157]. Радыгин А., Архипов С. Собственность, корпоративные

конфликты и эффективность (некоторые эмпирические оценки//Вопросы

экономики. – М.: 2000. - № 11. - С.114-147.

[158]. Райзберг, Б. А. Современный экономический словарь. – 5-е изд.,

перераб. и доп. / Б.А.Райзберг, Л. Ш. Лозовский, Е. Б. Стародубцева. – М.:

ИНФРА-М, 2006.

[159]. Рахимов Р.К. Глобализация и проблемы экономического роста в

Республике Таджикистан // Экономика Таджикистана: стратегия развития. –

Душанбе: 2003. - № 2. – С. 48-55.

[160]. Рахимов Р.К. К вопросу о финансово-кредитных рычагах развития

экономики Таджикистана // Экономика Таджикистана: стратегия развития. –

Душанбе: 2005. - № 2. – С. 21-28.

[161]. Рахимов Р.К. Научные основы прогнозирования

макроэкономических параметров в условиях рыночной экономики //

Экономика Таджикистана: стратегия развития. – Душанбе: - № 1. – 1998. – С.

24-32.

[162]. Рахимов Р.К. Некоторые вопросы инвестирования экономического

роста // Экономика Таджикистана: стратегия развития. – Душанбе: - № 1. –

2003. - С. 1-10.

[163]. Рахимов Р.К. Особенности и факторы экономического роста в

условиях переходной экономики // Экономика Таджикистана: стратегия

развития. – Душанбе: - № 2. - 2006. – С. 72-79.

[164]. Рахмонов Э.Ш. Десять лет на пути независимости//Экономика

Таджикистана: стратегия развития. – Душанбе: 2001. - № 4. – С. 5-17.

297

[165]. Рахмонов Э.Ш. О неотложных мерах по стабилизации и развитию

агропромышленного комплекса страны // Экономика Таджикистана:

стратегия развития. – Душанбе: 2000. - №1. - С.5-16.

[166]. Рахмонов Э.Ш. Предпринимательство и развитие экономики //

Экономика Таджикистана: стратегия развития. –Душанбе, 2001. - №3. - С.5-

19.

[167]. Рахмонов Э.Ш. Роль Таджикистана в экономическом и

политическом развитии региона Центральной Азии // Экономика

Таджикистана: стратегия развития. – Душанбе: 2000. - №2. - С. 6-14.

[168]. Резников JI. Нужно ли развивать отношения частноземельной

собственности?//Российский экономический журнал. – М. 2000. - №56. - С.

43-45.

[169]. Рикардо Д. Начала политической экономии и налогового

обложения. – М.: Политическая литература, 1955.

[170]. Савицкая Г. В. Анализ производственно-финансовой деятельности

сельскохозяйственных предприятий. – М.: «ИНФРА-М», 2013.

[171]. Сагайдак А. Опыт государственного регулирования в сельском

хозяйстве США//АПК: экономика, управление. – М.: 2002. - №8. - С.22-26.

[172]. Садыбекова Б. Пути повышения экспортного потенциала агро-

продукции в республике Казахстан // Экономика и статистика. – М.: 2004. -

№1. - С. 22-24.

[173]. Саймон Г. Новая наука управленческих решений. – М.:

Экономика, 1960.

[174]. Сельское хозяйство Республики Таджикистан // Статистический

сборник. – Душанбе: Агентство по статистике при Правительстве

Республики Таджикистан. 2012.

[175]. Сельское хозяйство Республики Таджикистан//Статистический

сборник. – Душанбе: Агентство по статистике при Правительстве

Республики Таджикистан. 2014.

298

[176]. Сёмин А.Н. О совершенствовании механизма государственной

поддержки сельскохозяйственных // Экономика сельскохозяйственных и

перерабатывающих предприятий. – 2009. – № 11. – С. 5–11.

[177]. Сёмин А.Н. Формы и приоритеты государственной

поддержкиотечественных сельхозтоваропроизводителей / А. Н. Сёмин, О.

Н.Михайлюк // Агропродовольственная политика России. - 2012. – № 6. – С.

5-11.

[178]. Серова Е., Храмова И. Структура и функции

агропродовольственных рынков в России // Вопросы экономики. – М.: 2000. -

№7. - С. 49-50.

[179]. Сироджова Т.М. Основные направления устойчивого развития

сельского хозяйства // Таджикистан и современный мир. – Душанбе: - № 4

(63). – 2018. – С. 140-146.

[180]. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства

народов. – М.: Социально-экономическая литература, 1962.

[181]. Соҳаи кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Ҳисоботи оморӣ. –

Душанбе: 2016.

[182]. Статистический ежегодник Республики Таджикистан.

Статистический сборник. – Душанбе: Агентство по статистике при

Правительстве Республики Таджикистан, 2011.

[183]. Стиглиц Дж.Ю. Экономика государственного сектора. - М.: МГУ,

1997.

[184]. Стукач В.Ф., Асташова Е.А., Шумакова О.В. Трансакционные

издержки в АПК: измерение, информация, регулирование: монография. -

Омск: Изд-во ФГОУ ВПО ОмГАУ, 2006.

[185]. Стукач В.Ф., Коваленко Е.В. Мониторинг развития крестьянских

хозяйств. Динамика, адаптация к рынку, методы мониторинга: монография. –

М.: 2015.

299

[186]. Судариков А. Л., Грибовский А. В. Государственно-частные

партнерства в сфере науки, технологий и инноваций: зарубежный опыт //

Инновации. 2012. №7 (165). URL:ttps: //cyberleninka. ru/article/n/

gosudarstvenno-chastnye-partnerstva-v-sfere-nauki-tehnologiy-i-innovatsiy-

zarubezhnyy-opyt.

[187]. Тагаев Дж. С. Аграрная политика Таджикистана. - Душанбе, 2001.

[188]. Толстов С.М. Этапы становления и развития институционализма //

Известия Самарской сельскохозяйственной академии. - 2011. - № 2. – С. 45-

55.

[189]. Толстов С.М. Этапы становления и развития институционализма //

Известия Самарской сельскохозяйственной академии. - 2011. - № 2. – С. 57-

65.

[190]. Тоффлер Э. Метаморфоза власти. - М.: АСТ, 2001.

[191]. Тоҷикистон: 25 соли истиқлолияти давлатӣ. Маҷмӯаи оморӣ. –

Душанбе: 2016.

[192]. Тургунбоев Ж.Т., Тургунбоев Р.Ж. Проблема сельского частного

сектора // Реформа. - М.: - 2002. - №1. - С. 125-132.

[193]. Турсунов А.Х. Вопросы совершенствования фискальной политики

в условиях переходной экономики (на примере Республики Таджикистан).

Автореферат дисс. на соис. уч. ст. к.э.н. – Душанбе: 2005.

[194]. Умаров X. Бассейн реки Пяндж в новом геополитическом

измерении // Бизнес и политика. – Душанбе: 2002. - №21 (489). - С. 3-4.

[195]. Умаров X. Социально-демографическое развитие//Народная

газета. – Душанбе: 2002. - №21 (489). - С. 2-9

[196]. Умаров X. Трудоизбыточное село: проблемы и решения //

Вопросы экономики. - М.: 1983. - №12. – С. 32-49.

[197]. Умаров Х. Кризис в Таджикистане. Глубина действия. Формы

правления. Пути преодоления. – Душанбе: ИРФОН, 2010.

300

[198]. Урозов А. и др. Ключевые вопросы государственного

регулирования АПК. Материалы Международной конференции «Маркетинг-

перспективы развития». Тезисы докладов. – Душанбе: 2002.

[199]. Урозов А. Сельское хозяйство Таджикистана: проблемы

устойчивого развития. –Душанбе: 2001.

[200]. Хабибова С.С. Система государственного регулирования

внутренней торговли товарами и услугами Республики Таджикистан в

условиях рыночной экономики // Экономика Таджикистана: стратегия

развития. – Душанбе: - № 2 (57). - 2017. – С. 207-214.

[201]. Хайек Ф. Пагубная самонадеянность: ошибки социализма. – М.:

1992.

[202]. Хайлбронер Р. Философы от мира сего. - М.: КоЛибри, 2008.

[203]. Хикматов С. Проблемы устойчивого развития аграрного сектора

Таджикистана // Паём. –Душанбе, 2000. -№ 5. – С. 124-128.

[204]. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики. –

М.: БЕК, 1997.

[205]. Хоҷагии деҳоти Ҷумҳурии Тоҷикистон. Маҷмӯаи оморӣ. Агентии

омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон. – Душанбе: 2016.

[206]. Хоҷагии қишлоқи Ҷумҳурии Тоҷикистон // Маҷмӯаи оморӣ. –

Душанбе: 2014; Омори солонаи Ҷумҳурии Тоҷикистон // Агентии омори

назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон. – Душанбе: 2019.

[207]. Чаянова А.В. Экономическое наследие. - М.: «Издательский Дом

ТОНЧУ», 2006.

[208]. Чернова Е.П., Курмангалиева Н.У., Шамырканова К.И.

Методологические подходы к социальному развитию села в условиях

переходной экономики // Реформа. - 2002. - №1. – С. 82-88.

[209]. Черняков Б.А. Американское фермерство: XXI век. – М.:

«Художественная литература», 2002.

301

[210]. Шарапова Н.В. Государственное регулирование и его особенности

в сфере аграрного производства // Агропродовольственная политика России.

– 2014. – № 10 (34). – С. 5-9.

[211]. Шарофов П. У. Проблемы экономического преобразования в

сельском хозяйстве // Экономика Таджикистана: Стратегия развития. - №4. –

Душанбе: 2004 – С.106-112.

[212]. Шарофов П. У. Теоретические аспекты институциональных

преобразований в сельском хозяйстве депрессивного региона. - М.:

«НПИЦентр». - №8 (1839). – 2010. - С. 68-76.

[213]. Шумпетер Й. Теория экономического развития. - М.: Прогресс,

1982.

[214]. Эклунд К. Эффективная экономика – шведская модель. – М.:

Экономика, 1991.

[215]. Элмуродов 3. Эффективность использования производственного

потенциала в сельском хозяйстве: эффективность сельскохозяйственного

производства в условиях рыночных отношений. – Душанбе: 1994.

[216]. Эргашев А. Интеграция сельского хозяйства с промышленностью//

Проблемы экономического устойчивого развития АПК Таджикистана. –

Душанбе: 2001. - С. 20-23.

[217]. Эргашев А., Мухатбердиев X. Процесс производства и

собственность в условиях рынка. –Душанбе: 2000.

[218]. Эффективность государственного управления / Пер. с англ. – М.:

Изд-во АО «Консальтбанкир». – 1998.

[219]. Юсупджонов З.Т. Формирование малого и среднего

предпринимательства в условиях переходной экономики. - Душанбе:

«Ирфон», 2003.

[220]. Юсуфов A.M., Оруджева Л.Ш. Реформирование земельных

отношений и их экономическое регулирование // Экономика

302

сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. - М.: 1999. - №6. -

С. 19-21.

[221]. Якобсон Л.И. Экономика общественного сектора. Основы теории

государственых финансов. – М.: Аспект пресс, 1998.

[222]. Янгибоев Б. Управление аграрной сферы в условиях перехода к

рыночным отношениям: принципы и направления // Экономика и статистика.

- М.: - 2004. - №2. - С. 84-92.

[223]. Яременко Ю.В. Прогнозы развития народного хозяйства и

варианты экономической политики. – М.: Наука, 1997.

[224]. Ястребов О.А. Механизм государственно-частного партнерства

при реализации инвестиционно-строительных проектов в форме концессий. -

М.: Наука, 2010.

[225]. Andersonetal. Distortions to Agricultural Incentives in Australia and

New Zealand. – WorldBank, 2007.

[226]. Burks J. Effisiency Standards in Municipal Management // National

Municipal Review. – 1912. V. 1. - № 3. – Р. 366-375.

[227]. Carlo Cottarelli. Public Private Partnerships. What are They? Theory

and Practice. Deputy Director, Fiscal Affairs Department, IMF February 2008. - P.

25.

[228]. Doeringer P., Piore M. Internal Labour Markets and Manpower

Analisis Lexington. - Mass, 1971.

[229]. Epstein P.D. Using Performance Measurement in Local Government:

A Guide to Improving Decisions, Performance, and Accountability. – National

Civil Liege Press: Denver, 1988.

[230]. Gerrard M.B. What are public-private partnerships, and how do they

differ from privatizations / M.B. Gerrard PI Finance & Development. 2001. Vol.

38. Mb 3.

[231]. Hatry H., Fisk D. Improving Productivity and Productivity

Measurement in Locals Government The Urban Institute: Washington. 1971.

303

[232]. Ridley C., Simon H. Measuring Municipal Activities. – ISMA:

Chicago, 1938.

[233]. Self P. Administrative Theories and Politics. – University of Toronto

Press: Toronto, 1973.

[234]. Storey M. I. Inside Americas Fastest Growing Companies. - N. Y.,

1989.