'Fffif\'i.sjtt\:/IgL6

Ankara UniversitesiDil ve Tarih-Codrafya FakLlltesiQadda$ TUrk Leheeleri ve Edebiyatlarr BoltlmU

Hakas Dil, Edebiyat ve TarihBilimsel Aragtrrm a EnstitUsU

Fakulte Yayrn No:414

QAGnn$ TURKOLOJIARA$TtRMALARt

COBPEMEHHbIETl-oP KOIOrnqEc Kt4E

uccnEAoBAHt4F

Yayrna Hazrrlayanlar:

Gulsum KiLLi YILMAZ Radion D. sUNQUGA$EV

Ankara - Abakan 2014

Qagdaq TrirkolojiAraqtrcmalart

ConpeMeHHbreTropKoJrofr4rIecKkI e

wccneAoBAIf,Vrn

Yayrna Hazrrlayanlar:Giilsiim ri[i YILMAZ _ Radion D. SLNqUGA$EV

Ankara - ,\bakan2014

Alkara Universitesi Yalrnlan No: 434Ankara Universitesi. Dil ve Tarih Co$afya Fakiiltesi yayrn lan: 414

Telif Hakkr @ Ankara UniversitesiDil ve Tarih-Cografza Fakiiltesi 2014

Birinci baskr 2014 Afustos

Ankara UniversitesiDil ve Tarrh-Cogralya Fakiilresi

QaSdag Tiirk Lehgeleri ve Edebiyatlan Brjliimii06100 Srhhiye AnkaraTel: +90312 310 32 80 Faks: +90312 310 57 13E- Posta: ctl@ankara.edu.trAg Safasr: hnp://turklehceleri.humanity.ankara.edu.tr

Hakas Dil, Edebiyat ve Tarih Bilimsel Araghnna Enstittisii655017. Respublika Hakasiya, g.Abakan, Ul. ggetinkina, D.23Tel.'9(3902)221344E- Posta: khakrauka@yandex.ruAg Safasr : http :/,&aknii.ru

Biitiin haklan sakhdrr. Tanrtma, tenkit ve grirtig maksath krsa alntrlamalardr;rnda. bu yayrnrn hig bir krsmr elektronik, mekanik, flotokopi, kayrt v.b.yolla hi9 bir qekilde yayncrlann imi olmaksrzrn bastnlamaz.go!altrlamaz.

Qagdag Tiirkoloji Aragtumalan 2014, Dil ve Tarih cograla Fakiiltesi, Qagdag Trirk Lehgeleri veEdebiyatlan Bdliirnli, Giilsiim Killi Yrlmaz, Radion Sungugagev.

- Ankara-Abakan: AnkaraUniversitesi, Dil ve Tarih-Cografoa Fakriltesi, 2014 . XIi+226s.; 24 sm.1. QagdE TiiLrkoloji Araqhrmalan 2. Titk dili - Ttirk edebiyah 3. Tiirk Dtinyasr. 4. HakasTtirkqesi L}{azrclayariar. II. Baghk. III. Ankara Universitesi. Dil ve Tarih-Cograffa FakdltesiYaynlan (Ankar4 Tiirkiye)

ISBN: 978-605 -136-173 4

ANK-AfuA IINIVERSiTESI BASIMEViincitagr SokakNo:10

065 l0 Beqevler / ANKARATel: 0 (3 12) 213 66 5s

Basrm Yrh: 19 I 09 12014

u

Icindekiler

Editcirlerden

F. Sema Barutcu OZONDSRSunuq

Sdz Varlt{t

Aprev KbI3JIACOBTepnrltru KpoBHoro poAcrBa B ArraneKTax xaKaccKoro .s36rKa

Tauapa TY|YXEKOBAKorr.nrynuraurBHo-[parMarrz.{ecrzfr nore'uuaJr qneroo6o:naqenrzii sxaKaccKoM repor4qecKoM gnoce <<A,nuru-Apr,rr>

3uuav.sa KACKAPAKOBAMorunaquonHafl crrcreMa Ha:san[i pacrenufr B xaKaccKoM s3brKe

Pa4zon CYHqYfAIIIEBOranrponourrMurrecKr.re ofi xon'rurr Xaxacvu.. ceMaHTrrqecKrzfi acnexr

UfuK TAVKULOn iki Hayvanh Tiirk Takvimindeki yrl Adlarrmn Tahlili

Grircti Selcan SAe LIK $AHiNTiirkmen TiiLrkge sinde Askeri T erimler-I : S ilahlar

Ses BilgisiMelek ERDEMModern Oguz Tiirkgesinde 36z Baqr t - d

Bigim Bilgisitlerp EEJIOfJIA3OBPeroucrpl'lcuvx ropneroi lropQelmr xaraccKoro r3brra

'[4puua LIEEOTIAKOBA

HageaHu-q opylttfr B xaKaccKoM r3brKe: c;ronoo6pasoeare*Hrrfi ac[eKT

XI

V

17

29

35

45

55

77

99

t01

IV

3nreupa CYJITPEKOBAO6rrue xapaKTepr4crr{Kr4 cpaBHrrreJrr,Hr,rx r<oncrpyrqrzfi B xaKaecKoM r3r,rKe

Sinan GUZELQuvagga {-mAsir} Bigim Birimi: Qok Yiinlii Bir Bakrg

ilker TOSUNTuva TUrkgesinde igaret Zamirlerinin iyelik (ekimi

Toplum-Dil ittskisiMustafa CanTEZiQ.Transformasyon Sonrasr Tuva'da Dil Politikalarr ve UniversiteOgrencilerinin Dil Tercihleri

GiilStiM KiLLi YILMAZHakas Yazr Dilinin Alrz Temelinin Degiqimi Uzerine

Sdzlii Edebivat ve Halk KiilttiriiErhan AKTA$Hakas Destan Kahramanlan Uzerine Bazr Delerlendirmeler

Timur DAVLETOVSibirya'dan Anadolu'ya Sosyo-Krilttirel Sflreklilik Siirecinin Bir MotifiOlarak Ayr Kiiltii

Yazarlar

119

133

l5l

170

t77

211

191

22s

Hakas Destan Kahramanlart UzerineBazt De{erlendirmeler

ErhanAktag

Erhan AKTA$, "Some Considerations on Heroes/Heroines of Khakassian Epics,,,Modern Turkological Studies,Ed.: C. fil-I-i YILI/rAZ and R.D. STINCHUGASHEV,Ankara-Abakan: Ankara University, Faculty of Letters and Khakass ResearchInstitute of Language, Literature and History, 2014,pp. 191-216.

cadre of person ise considered to be the one of the most importatnt which keepsnarrations alive from the first products offolklore to literary products ofmodern/postmodem era in terms of many aspecst particularly content and form. cadres of oralnarratives differ depending upon the characteristics literary genre of the relatednarrative. As a product of folk literature, epics host a rich cade of a person. It isknown that a vast number of researches have been done in the Eastern and westemliterature about persons who are expressed as "heroes" in a general sense. Theanalyzes were done on cadre of person in epics based on types, archetypes,stereotypes, characters etc. By researches about genres of Turkic folk literafure havinga rich corpus of epics. Although in the beginning these works usually focused oghuzgroup ofTurkic epic traditon, recent studies are done aboutheroes ofTurkic World'sother epic traditions. In this article, twelve Khakasian epics were analysed one by one,and about four hundred heroes were evaluated. The typical characteristic ofthe heroeswere dealt especialy, but biographical and motif charasteristics were pretented, too.Heroes of differences genres who exhibit similar characteristics (Legends aboutHistorical Heroes and so on) were also mentioned during analyzing the Khakasianepisc' heroes. Characteristics of heroes in Khakassian epics are richin number anddiversified and show similarities with Khakassian epics corpus. Deciphering of otherKhakassian epics and South and North Siberian epics will provide doing of beterreserarches.

Key Words: Khakassian, ahptr! nrmah (Khakassian epic), epic heroes/heroines, epicbiography, heroic structure of Turkic epics'heroes

1. GiriqGiiney Sibirya Tiirk scizlii geleneli igerisinde tahkiyeye dayah nrmah (masal), kipgooh (efsane) tiirleri gibi destan ttirii ahptrg nrmah adryla Hakas Trirkleri ki.iltiirdiiLnyasrnda nitel ve nicel bakrmdan zengin bir kiilliyata sahiptir. Bu sozli.i gelenekiiriinlerinin tespit, derleme ve iglenme srireci diger folklor unsurlarr ile birlikte QarhkRusya ddneminden itibaren baqlamrqtrr. Rus, Alman ve Trirk asrlh aragtrmacrlannyolun gay'retleriyle zengtn bir birikime ulaqrlmtqtr. Bu birikimin cinemliciEelerinden biri de yukanda bahsettigimiz altptt! ntmah adt verilen Hakas

QaSdaq Tiirkoloji An$trrmalan 2014

192 Qagdag Tiirkoloji Aragtrrmalarr

Conpemeausre rropKonorlr.lecKue uccrenoBaHu.s

destanlandr.t Qaattg ntmah orarakda bilinen Hakas destanrarr yani arrptr$ nrmahrarhaycl.alr verilen profesyoner icracrrar tarafindan basta qathan ormak tizere farklrmrizik aletleri ile de icra edilen kahramanhk antattii.,'ir."-u"t^"0'"r"nlarr rizerineyaprlan gahqmalar metinlerin tespiti, derlenmesi, terciimesi ve bunlar iizerineyaprlan tematik gahqmalardan orugmaktadrr. Qahgmalarrn uiiyit< uir ucihimri Rusyasahasrnda yaprlmrq ormakla.birrikte son yirmi vrl,r. ,u."G ,rrri"-iro" de metinnegri baqta olmak rizere birgok ririin ortaya'konmuqtur.,

2. Kahramanhk Kavramr ve Hakas Destan KahramanlarraTahkiyeye dayah s6zhi ve yazrh him edebi yaratmarard,a farkl adrand rmararrakullanrlsa da (kahraman, uaq kigi, bag kahraman, merkezi kahraman, ana karaktervd.) genel olarak "kahraman" adinr u"targi-i,,,"rrrr.

""1"r-1"r"-*#rini orugturan,birgok <izelligi btnyesinde topramrg, untit,,'ulrau yer aran diger kigi veya canhlardiinyasrnrn her zamanbirkag idrm ominde "i""

rri, figrirdrir. Baqrangrgtan griniimrizeedebi tiriinlerde kiqilerinoluqturdu$u gahrs kalrosu bazr trirlerde sadece kahramanhkvasfina sahip varhklan kapsamakiu 6i.1ikt" bazil,arnda belli baqh unsurla' iqaretetmektedfu. Qahqmamrzrn gekirdegini orugturan destanrarda, yurur*uher ne kadargelenekle birlikte icracrmn tasam.rhna bairr orsa da, reer auriv"J"r.irr.rkes ve herqey destanrn qahrs kadrosunda yer aliraz. Destanrn qanrs taaros u yarntzca"kahraman(1ar)"dan meydana gelir. nu r"l.ft" karakter a.gii"tor", aestanlardakigahrs kadrosunun temerini oluqturmaktaautar. uertrum araqtrrmacr $erif Aktaq,rn"itibari eserde nakledilen veya deligik qekilerde i{6de edilen uukunr'n zuhtru igingerekli insan ve insan huviyeti verilmiq diler varhklar ve kavramtar;; lattag zooo:133) qeklinde tanrmladrfr "gahrs.kadros;";r;, zamand.asdz konusu hire ait kadroyuda karqrlamaktadrr ve genel itibariyt" i"riunturdaki kigi kadrosu bir ,,tip,,rerbiittiniinden ibarettir. Agrrhkh orarak v."i Edebiyat sahasr olmak ,,zerc

1 Hakasya cumhuriyeti'nin bagkenti Abakan,da bulunan Hakas Bilimsel Aragtrrma Dil,Edebiyat ve Tarih Enstittisii'ntin lxaxunvaie vallran arasrnda 2006 yrrmda grkan veA.S. Qogiyeva tarafndan hazrlanan..giUfiogrufiuu Neizdanmh Geroigeskih Skazaniy naHakasskom yaztke" adrr bibliy.ogrant qarrqm;;;,'i,i, konuru kurumun arqivinde yer alan veheniiz neqredilmemig iki_yriz elliye yakrn aesta,r uutu,rmunua,r. nlr. q;;;;" 2006. Eserde. yer alan destanlarrn tam risresi yuy,n,'' uguru$nda orun dokrora ,., qur,in,'uirr.da verilmigrir.'Hakas destan icra gelenegi (haycrrrk) iir..in. tL.ungvitskaya-Maynoga$eva 1972:49_69;putirov re84:14_t7,26,46,:3,.ss,e6,st gi,rw,t9s,t^9t,iz,lii,iiiiir:,

1e6, E,gun1993:23-26; Ergttn 1996:12t-tzs; n"i.trt 2ooi,Zz-aq,97-98; Ergun 2010:33_44; yimaz. Killi 2010:170-175.'Hakas destanlan rizerine yaprran gahgmarara dair agrklamah bibliyografya Killi 2009:rg_25,,, lftun 20,t 0:7 -2q ve_ Akta5 jO

t -1,:q_07.A. verilmi gii r.' 'Bu makalenin hazrrlanmasrndayararranian Hakas destanlan gunlardrr: Arrp Sarrs plat Hrs,Hara Molat, Kcik Han, Han Kicegey, Uuru Uuq Uun Orba (Aktaq 2010), Aitrn An! (Ozkan1997)' Huban A'{ (Davretot 7ooay, arr sib;[ Lrc (Arkogru 2007), Arttneris (gahin2007), Han Mirgen (Davtetov zooa), ru* k;;;;; Grg_ zoos';, ay iiil._

f srgun 2010),Bunlarm ilk altrsr tarllytzlan'itrkiy" f,i*g"rirr" aktanlmrq, Han Orba destanryayrmlanmrqtrr: Aktag 20.1 1. Aktardlgrmrz oiger d"r,urrlu, yaylm asamasrnda oran doktoratezimiz igerisinde negred'ecektir. Gii"rsrim riiiiv,r-ur',"'y;yr ;'i;;rr^dr!r Altm Taycrad' Hakas destanr, Aktae 2013 hinyeli io""i... ;;;;,id';r*;#.:,hedigi ieinsarrsmava d6h' edilmemiqtir. sc;z konus, a*,"rliirlJ;ffi; "rilio',"j1?"r"

ro,o

Erhan AktagHakas Destan Kahramanlan lJzerine Ban De{erlendirmeler

incelemelerinin merkezini edebi yaratmalar olugturan ara$trrmacalar tip ve karaktermeselesi rizerinde durmuglar birgok tanrm ve karqrlaqtrrma ileri si.lLrmiiglerdir. Ufakniianslarla birlikte hdkim kanaat sdzlti olsun yazrh olsun edebi eserlerde tip ve

karakter adr verilen iki figiiratif yaplnln oldugu rizerinedir. Orne[in ara$tlrmac1

Turan Karatag roman, hikAye, tiyatro ve destan gibi anlatrma bafh iiriinlerdediferlerine gdre "orijinal, belirtili, ayrrt edilmiq" kigiler igin karakter teriminikullanmaktadrr (Karatag 2004: 261). Sahip olduklarr dzellikler nedeniyle destan

kahramanlarrm igaret eden "tip"i ise Grirsel A1'tag "bireysel cizellik gdstermeyen

daha ziyade belli srmf, meslek ya da yag gruplarmln dzelliklerini taqryan figiir"geklinde tanrmlarken Berna Moran roman diinyaslnln dl$lnda kalan, drg diinyadamevcut bir kavramr ya da bir insan tiirtinii temsil eden roman kiqisi" olarak tantmlar(Ozdemir 2013:416). E.M. Forster gibi araqtrrmacllar ise tip ve karakter terimleriyerine diize ve yuvarlak karakter qeklinde bir a1,nma gitmektedir (Forster 2004:164).

Bu tanrmlar alrrhkh olarak pikoresk romandan postmodern romana vzararTgizgideki edebi iirtinler igin yaprlmrqsa da destan kahramanlan gibi gok katmanholmayan kiqilik ozelliklerine sahip yaprlar igin de gegerlidir. Ulkemizde ise halkedebiyatr tiirlerinde destan merkezli tip tarifi ve gahgmalarrrun baqrnda MehmetKaplan'rn gahgmalarr ayrr bir yer tutmaktadrr. Bu anlamda Kaplan'rn "TiirkEdebiyah Uzerinde Araqtrrmalar III: Tip Tahlilleri" baghkh galtqmasr dnemlidir.Destan kahramanlarr ve tipleri iizerine son yrllarda yaprlan bir difier 6nemli eser de

Nezir Temur'a aitlir (Temur 2012). Temur, Manas Destamnda yer al'an tipleriinceledili eserinde ana tip olarak merkezi kahraman ile alt tipleri ele almrqtrr.

Merkezi kahraman Manas'tn epik biyografisinden soffa norm tipler ve fon tiplerolarak ele aldrlr tiplerin kim olduklan ve hangi iglevlerde destan igerisinde yer

buldulunu aynntrlt olarak ele almrgtrr (Temur 2012:89-199).

Destanlarda da orlaya konulan tip ve karakter kavramlarr ile ilgili olarak tantmcirnekleri go[altrlabilir.5 Tip u" karakter meselesinin yamnda destan kahramanlartmerkezinde incelemelerde bulunan araqttrmacrlar da mevcuttur. Yaprlan ilkqahqmalann gegmigini 18. Yiizyrla gdtiirmek miimkiindiir. ilk gahqmalar Avrupamerkezlidir; akabinde Rusya ve Amerika sahalannda da dnemli galtqmalar

yaprlmrgtrr. Bu minvalde J.G. von Hahn, Freud okulu takipqisi Otto Rank, LordRaglan6, hadiseyi arketip kavramt iginde de[erlendiren Carl Gustav Jung, Eric

Hobsbavm, Axel Olrik, Thomas Carlyle, Cecil Maurice Bowta, Joseph Campbell,Dean A. Milier, Yelezar Moisevig MeletinskiyT, V. M. Jirmunskiy, Onin E. Klapp,Vadim V. Trepavlov, Sheila Schwartz'tn isimlerinden dnemle bahsetmek yerinde

5 Baqkurt destanlan merkezinde yaptr[r gahqmasrnda yurldrqtnda ve Tiirkiye'de tip- ve

karakter konulan iizerine yaprlan gahgmalara ayrntrl olarak temas eden araqttrmacr UlkiiKara Diizgiin'iin doktora tez galtqmasr bu anlamda 6nemlidir. Qahqma yaktn zamanda

yayrmlanmrghr . Bkz. Dnzgin 2014.6 Raglan'rn yirmi iki maddeden olugan geleneksel kahraman kahbrnrn bir Hakas destan

kahramanr olan Han Orba'ya tatbiki igin bkz. Aktaq 2010:26-34.7 Sibirya destancrhk gelenegi igerisinde yaprlan gahgmalar igerisinde soz konusu yazafln

"Proishojdenie Geroigeskogo Eposa" adh galtgmantn onemi biiyiikttir. Qahqmanrn"Bogatrrskie Poemr Tyurko-Mongol'skih Narodov Sibiri" boliimti bizzat Kuzey ve Giiney

Sibirya Tiirk boylarrntn destanlan i1e Buryat Ulgercilik gelenegine ayrtlmrqtrr. Bkz.

Meletinskiy 2004: 247 -37 5.

r93

194 Qa[daq Tiirkoloji AraqtrrmalanConperraennue rropKoJroruqect<r4e r{ccneAoBaHLIt

olacaktrr. Bu ve emsali tarumlar sonucunda inceledigimiz Hakas destankahramanlarrmn trimiiniin birer "tip" ozelligi ya da Forster'rn deyiqiyle "drizkarakter" dzelligi taqrdrSrnr soylemek miimkiindiir. Biz incelememizde Hakas destanalplanm Alp Tipleri (Merkezi Tip, Diiqman Alp Tipi), Kadrn Tipleri (Alp KadrnTipi, Eq-Anne Tipi) ve Yardrmcr Tipler (insan Yardrmcr Tipler, Halwan yardrmcrTipler ve Diler Yardrmcr Unsurlar) olarak rig ana grupta delerlendirdik.

Hakas destanlarr kigi kadrosu bakrmrndan zetgin bir yaprya sahiptir.incelememizde kullandrlrmtz orr iki destanda ddrt yiiie yakrn iginde insanlarrnalrrhkta olup bumrn yantnda diler canhlann merkezi ve tali kahramanlarla birlikteyardrmcr tipleri bulundulu bir kiqi kadrosu ortaya grkmrgtrr. Bunlarrn iginde aymdestanda birden fazla (iki veya iig kugafa dayanan) merkezi kahraman, miispetmerkezi kahramana yardrmcr onlarca tali kahraman, Ofta ve Alt DiiLnya'run menfikahramanlan, bu menfi kahramanlann birinci ve ikinci derecedeki akrabalarrndanmiitegekkil menfi tali kahramanlar, merkezi ve tali menfi kahramanlara miicadelelerisrrasrnda yardrmcr olan menfi yardrmcr tipler bu kalabahk kigi kadrosununr.iyelerinin gekirde$ini oluqturmaktadu.

Hakas Tiirkgesinin sciz varhlrnda ahp, matrr, m6ke, mdkd, -oost geklindekargrlrk bulan Hakas destan kahramanlanm mrispet ve menfi olarak genel hatlarrylaiki gruba ayrrmak miimkiindiir. Bazr gahgmalarda kahramanlar Ust, Orta ve AltDiiLnya Kahramanlarr olarak da tasnif edilmektedir. Ust ve Orta Drinya kahramanlarrgenellikle olumlu hasletlere sahip iken Alt Di.inya kahramanlan olumsuz ozellikleresahip ancak kahramanhk cizelliklerini her daim btinyelerinde bulunduran alplarolarak karqrmrza grkar. Ancak orta Diinya'run trim kahramanlan olumlukahramanlar degildir. Kdtii ozelliklerini Alt Diinya'dan alan kahramanlarla birlikteOrta DUnya'nrn ya$macr, haragla gegimini sallayan menfi alp-hanAeyleri demevcuttur. Bunlann do!rudan Alt Di.inya taifesi ile bir miinasebeti olmamaklabirlikte miispet merkezi kahramanrn kargrsrnda yer almasr onlan orta Di.inya'nrnmenfi kahramanlan haline getirmektedir.

Hakas destanlannda merkezi kahraman sayrsr tek olan destanlar oldu[u gibiekseriyetle birden fazla merkezi kahraman bulunur. Merkezi kahramanrn yanrndamiicadele eden, ona farkh fikirleri ve hayat tecriibeleriyle yol gdsteren/yardrm edentali kahraman veya fon tipler bulunmaktadrr. Bunlar yanveya yardrmcr tipler olsa damerkezi kahramanlarrn sahip oldu[u birgok dzelli$e sahiptir.e Alplann yegdneyardrmcrlan elbette atlandrr. Bu durum yalnrzca Hakas delil Tiirk Drinyasrdestanlanntn ortak dzelliklerinden biridir. Destanda miispet olsun menfi olsun tiimkahramanlar atlannrn adlarryla anrlrrlar: Hzrl hrr attr! Han orba, Tolrs Hulas sumHushunnan Hara Attrg Hara Kciye, Altr Hulas Sunr Qibek Qilinnig Ah Sabdar Attr!

8 Moos kelimesi "kahraman, savaggl, cengAver; gtiglii, kurwetli, L:udretli" gibi olumluanlamlanntn yantnda "kinci, intikamcl' gibi pejoratif anlamlara da sahiptir. AraqtrrmactAlimcan inayet, Mongolizm olarak gcirdiigii kelimeye Tiirk Diinyast folklor ririinleriballamrnda deferlendirmig, karqrlagtrrmah bir durum tespitinde bulunmugtur. Bkz. inayet2OO7:14-18.

e Giitt"y Sibirya Tiirk destanlanndaki yardrmcr tipler igin bkz. Aqa200l, Tiirker 2010 veZalopht2017.

Hakas Destan xonrr*oliXl,"#:7:" Bazt Delertendirnteter 195

Altrn An$ro bunlardan yalnrzcabirkagrna rimektir. Atlar kahramarun yalmzca binitide$il srrdagr, akrl danrqtrEr bu)-rigu, onu tehlikelere kargr cinceden uyuidrg, gibi onubu tehlikelere karqr koruyan bir kurlancrdrr. Merkezi kahramana yuidr-., olan yankahramanlar ve olalamistti cizelliklere sahip yardrmcr hayvanlarla birlikte yarr insanyarl e$ya btiyiihi nesneler" de destanrn bag kahramanrna yardrmcr olmaktadrr.

Destanlar merkezi kahramanlarrn aynntrh biyografik anlatrlandrr. Merkezikahramanla birlikte miispet tali yardrmcr kahramanlarrn ve kargrt tiplerinbiyografileri de gok hacimli olmamakla birlikte yer tutar. Kahramamn epikbiyografisi, destan incelemelerindeki epizot yaprsrna kargrhk gelmektedir. Gegiqdcinemleri adrm verdifimiz dolum, evlenme, 6liim ana baghklarrlemel olmak rizereara

. bcihimlerle biyografi tamamlanrr. Joseph campbell'in James Joyce'dan

esinlenerek kullandrpr monomit ya da campbell'in ifadesiyle kozmogonik gevrimhalk anlafllannda ve bilhassa da destanlarda gdriilen ve kahramanrn biyografisietrafinda olay orgiisti gizgisinde iierleyen bir brjliim ve kavram olarak karqrmrzagtkar. Monomit en yahn haliyle Yola Qrkrq, Erginlenme ve Dciniiqten ibarettir. i2

Hakas destanlarrnda kahramanrn epik biyografisi dogduklan ve yaqadrklarrcofrafya, ailelerinin takdimi, var ise dolumdan 6nce veya dogduktan hemen sonrasdzlenmeleri, kahramarun dogumu ile egitiminden oluqmaktadrr. Epik biyografidebu saydrklanmrzdan soffa yer alan ve hacim bakrmrndan dnemli bir yer tutan sonkrsrm ise kahramanlarrn evlilik ve/veya alprrk igin akrna grkrq ve ddniiqleribiilrimiidiir. inceledigimiz destanlarrn hepsinde merkezi kahraman(lar) en azriq kezevlilik ve kahramanhk igin yurllarrndan ay-rlrrlar. Bazrlan akrnlannrn hemenakabinde memleketlerine miistakbel eqleriyle ddnerken bazrlan evlilik drqrndakiayrrlma amacr gereli zafer ile d6ner. Bazr destanlarda ise mrispet merkezi

1o Alplarrn adianntn atlanntn adryla birlikte anrlmasrnr ilk kez Rus aragtrrmacr Titolunkaydettigini beiirten Abdiilkadir inan goyle devam eder: "Kahramanlarm, atlarmm adivlaberaber zikredildigine Altay-Yenisey destanlannda qok tesatliiJ' ediyoiuz. Bu moril benimbildigine gdre ilk defa Titof'un dikkatini celbetmiqtir. oiu, pkrirn gdre ,,Minusinsahillerinde yasayan Ttirk destanlarmda kahramenm adiyla binrtigi ann irt, bi, oluyor."Titof'un tesbit etti{i destanlarda adt geqen kahramanlartn en buy.tikleri atlarryla biraberzikrolunuyorlar; "Agoy atlg Aybarrr (s. g9), "Akpor atlig Akmoloi" 1r. l+;; .,Krtk Kan Krjkathg"(s. i02); "Ak sabdar Ath! Arlarrg (s. r03); "A1a Kardrga a! oy at" 1s..too;;

,,Kara borathg Biiri Mirgen" (s. 134); "Ak Krrrg Kan boz oy athg" (s. 1a0)'u. ,ui... ,. (inan1998b:206-207 7.

Lr Altp Sang Plat Hrs destantnda merkezi kahramanrn miicadelelerinde kullandr$r brgak ve,,kaz yumurtasl savag esnaslnda birer sava$glya drintigmektedir.'' Bu silsile campbelf in kahramanrn ne'ligi hakkrnda gu fikri ortaya koymasma da nedenolmugtur: "oyleyse kahraman, gerel gegeiigi oran oragan insani biqimlerin ynr"l ve kisiseltarihsel smtrlamalartnt gatryarak asabilmis olan kadm ya da erkekrir. Bdyte biiiningr)r'iiSleri, fkirleri ve esinleri insan yasamt ve dilsiincesinin baSlrca pmarlanndan taptazeq*ar. Bu yiizden onlar yeteneklidir, simdiki, qdztilen toplumdan ve ruhtan de{il, toplumunyeniden dogdugu tilkenmez kaynaktandtrlar. Kahraman qagclas bir insan olaiak otmtiStur;Jitkat ebedi insan -mijkemmellesmis, r)zgi)l olmayan, evrensel insan- olarak yenidendofmustur. onun ikinci tinemli gdrevi ve amaa dyleyse (Toynbee'nin agtklad$t veinsanltlm biitiin mitoloiilerinin belirtti{i gibi) bizlere dc)ntiSmiiS olarak geri dc;nmik veyeni I enm iS y aS amdan aldr lt ders i d gr etmektlr.,, (Campbell 2000 : 30_3 I ).

196 Qagdag Tiirkoloji Araqtrrmalarr

Conpeueunrre rropKoJlof il qecKrre rrccJre.qoBaH14-r

kahramanrn sekizinci kez aknrevririk igin lurdu terk ettili g.nilmektedir. r Modf veepizot yapia'nrn kargrraqrrnrmasr uatrmiJan, her ikilipr g"fi;';,rn"rrreri orandolum, evlilik cjhim temelinde qekillenmekted;r.Epik biyografi a1'nr zamanda merkezi kahramamn sosyar iliqkilere gekirdektenmerkeze dogru bagladrfr bir dcingtdrir. Kahraman sosyal iligkilerine ilk olarak aileiginde adrm atar. Kahramanra'n,Lirgogun"n g"n.r_o larak ktz verveyaerkek kardegivardrr. Anne ve babasr hayatta olan ki.amanrar oldulu gibi yetim ve dksriz destankahramanlan da mevcuttur. Masal ve halk hik'yesi gi-ur untat, tri'rlerinde srkgagcinilen motiflerden biri olan gocuksuzluk meselesi destanlarda da yer arrr. ilerlemigyaglanna ralmen qocuksuz olan anne ve baba hig ummadrklan ;;;ir gocuk sahibiolurlar, bu genel olarak yagh babamn ui. -u.ua.r.ye gitmesi ,onu.*.yoana gerir.Ebeveyn, soyla'm yri^itebilecefi, bolunu idare edip yrlkrrarrnr gogaltabilecegi birevlada sahip olmuqlardrr. Destan kahramanr anne, baba ve (var ise) kardeqleriylegenel olarak iyi iliqkiler igindedir. Miicadelelerde omuz ;-rr;;;;;'rirler. Bununrabirlikte tam tersi durumrar da sciz konusoo*.li o"rtun kahramanlannin taroeqteriyteolan arasr bazen evlendikreri kiqiler yiizrinden bozurabilir. Atrp Sa'! plat Hrs

1r Bu destanlar Ahp Sa'g prat Hrs ve Han orba destanrandrr. irk destanda, ilk ve son ),urttanqrkrgr gerqeklegtiren merkezi kahraman ,yn, c.git iken Han o,tr-l.r,r","da, birinci ve,rt*ilin.i ay'rlrqr gerqekleyiren Hurl ht, o,i,g ioi tlroo.a,r.

,'aba-ogui ml.icaderesinin Hakas destanrarrndaki yansrmararrna gerince gunrar sdyremekmrimktindiir. inceledigimiz destanlar rq.tirinJ. ;uinrzca Altm c", o"ri"lloa baba-olularasinda bir gekiqme, Han Kicegey destanrnda ise ogrun babasrnr bilerek sarhog ederekkendisini cildiirmeye gelen alpa've.-..iri goayoruz. Altrn eiis destarunda bdylesi birsahneye rastlamaktayrz. D_estanda merkezi ;lp:;;a'un arrp Mr,ke ile Hryan A'g,rn ollu olanUziim Han destanda mrispet kahramanrar,rnitncu degerlendirdisimiz ve destanrardaEo[unlukla rastladtsrmrz driz karakterlerin aksine yuvarlak karakterir"tiitt..i taqryan biralptr. iyi ile kotti irasrnda gioip ger.n ao*il?"rr" sonra erdemli, gururru ve duyarrr alpAltrn Qris tarafindan ,.,rurrldrktan i. o*ri,..ilir.ten sonra yeniden miispet alp saflarrnakatrlan uzrim Molat. erginligini o-un'i"yl;';tt* kurumuna auir'oio"itu" sonra bagtababasr ve onun yakrn aostu Attr' qii. orr,ur. uJr" babasrnrn "t "rrra"

urJ"*" trim alplarakan kusturur, onlan rihimle t"rriit .0.r. oiaiprs kompleksinde grirdiigrimtiz gekriylecildrirmeye yeltenme durumu yoktur ancak tetroltin mevcudiyeti sabittir. Destanrn sonundababasrnr ve onun yakrn d_ostu Altm Qris'ii ,idiitmemigti, ancak babasrn,, gira*t.ri sava$tae.sir aldrkrarr A'p Han Hrs adrndaki -""fi k;;;;'dp.r i;;t*,il:]oi,i',)oo.,rin ogluUziim Molat'a kargr crkma ihtimali uil. or-u-utla birlikte egi Hryan A'g,a da mahgupolmuqtur. Yukarrda da degindigimr, giu, o"riu"ruroa.tek ui,^ cirnegini gordtifrmuz bu olayrkesinlikle Freudcu bir sekllde J.g.rrJnart-f",.,r.-eir. gor.-u,.ril'vTiJ,l?urrur,n,n nl,,n9::'t desregi u: c91c: riderligindeki u"y-iJ"..r.i daha farkl bir yolra elde etmektstemekte, destanda da bdylesi bi. bubu-ogul miicadelesi qeklinde tezahir etmektedir.Durumun tamamen iktidar ve gekememezrik meselesi oldugu'r."r""iri.yl-Han Kic.g.ydestanrnda-alp Han Kicegey, birkaza.r".i artuy ou$r etelinde yagayan Ah Han,a evlathkgider. Ah Han planladrlr kdtii igleri Hun ric"gyt yaptlrmayakararhdrr. Bu sebeple HanKicegey'i aslrnda mr"ispet bir al-bey orun H"r?ii I]an'r ordtimesi iqin yora kogar. HararrHan'rn obasrna geren Han Kicegey'i, narai H;;-;r. kararmdan vazgegimeye ga,grr; buyaptrlrnrn yanhE Ah Han'rn da iaten qokk<itri birkigi

"rarer", ,dydi'Hun?i..g"y on.,nscizlerine kulak asmaz hatta tartrgrrlai. Harar Han ise oglu Ay Sulazrn,rn devamrr ikram

;i:ff, T,:T#.lesiriyle sarhoq olur ve

"grrr", * d"grudai yardrm,yru Hu,'{i."gey Haratr

Erhan AktagHakas Destan Kehramanlort }zerine Ban Degerlendirmeler

destanrnda alp Altrn HartrSa'nrn ablasr Altm An[ mtspet cizelliklere sahip biraileden beklenmeyen bir hareketle Hara Moos adh menfi bir alpla evlenir. Hara-\Ioos bundan cesaretle Altrn An!'rn lurduna zarar verir, kendisine ait krymetliegyalarr galar. Altrn Harhga ise tince Hara Moos'u daha sonra ailesine ihanet edenabiasrnr dldiiriir. Hara Molat destanrnda alp Hara Molat ablasrrun uyarrlannaaldrrmadan evlenmek igin yurdundan ayrrlrr ve Erlik'in hizmetkdrr bldugrro,sonradan cigreneceli bir krzla evlenir. Evlendifi kadrmn da sciziine uyarak ablasrnroldiinir. Bazr Hakas destan kahramanlarrnrn oksiiz velveya yetim olduklanmgdrmekteyiz.ts Altm An[ destanrnda alp eibetey Han'rn unn"ri an oten e'ggocu$unu diinyaya getirdikten sonra kocasr Ah Han ile biriikte ciliir; gocuk ailedostlan Altrn Sayzan'a Altrn Sayzan tarafindan da ktzlartna emanet edilir. Qocukaltr yagrna kadar isimsiz bir gekilde yaqar. Ancak krzlar goculun briyiiyrip kendibaqlanna han-bey olmalanndan gekindikleri igin goculu babalarrmn da yard.rmrylacildiinirler. Qocuk daha sonra Huu iney tarafindan diriltilir ve adr verilir. Ay Huuirndestamnda destandaki merkezi kahramanlardan Han Mirgen ile Hrs Han yetim veciksr.izdiir. Bolun idaresi Han Mirgen'in ablasr Hrs Han'dadrr. Hara Molatdestamnda alp Hara Molat ile ablasr Altrn Tarlah oksiiz ve yetimdir. Kara Kuzgurndestanrnda da merkezi kahraman Kara Kuzgun ile ablasr Altrn Ang da 6ksiiz veyetimdir. Bu iki kardeqin babalan Ak Han Alt Dtinyadaki bir mricadelede canvermiqtir. Kardeglerin annesi hakkrnda herhangi bir bilgi bulunmaz.

Edebi eserler her ne kadar itibari yaratmalar olsa da ait olduklarr toplumunbirgok unsurunu biinyelerinde barrndrrmakla birlikte meydana getirilmelerindedevrin igtimai, siyasi, iktisadi, dini vb. gibi unsurlarrnrn da dnemli bit puyr vardrr.Bu durum scizlii gelene$in gok canh oldugu zamarrdiliminden griniimriz postmodernroman dcinemine kadar degiqmez bir dr.istur olarak devam etmigtir. Destanlar da bugarllar iEinde yaratlm siirecinden gegmiq eserlerdir. Buradaki asrl iizerinde durulmasrgereken mesele destanlan ayakra tutan qahrs kadrosunun da hangi qartlarda hangicizelliklere sahip oldufudur. Burada devir ruhu kavramr daha manidar bir halalmaktadrr. Devrin sahip oldugu her tiirlfl unsur, yanstmasrm edebi eserlerde veonlarrn gahrslarrnda kendisini gdsterir. igte bu devir ruhu toplum igindediSerlerinden daha farkh bir konumda olan ya d.a avama razaral daha sivrilmig birhalde bulunan qahrs(lar)r kahraman haline getirmiqtir. Bu siwilen ve sivrilmesininakabinde bireyden ya da adi insandan idareci (han-bey) dofru yol alan ve sontahlilde kahramana evrilen kigi son noktasrm destan gibi tiirlerde iilkiilegtirilmiqdevir insanl olarak koyar. Bu minvalde yazar Wilfredo Pareto'nun Elitlerin Deveranrteorisini iskender Oksr.iz $u qekilde 6zetler: Elitler, toplumlarrn tehlikeylekarqrlagtrklan dcinemlerde belirir. Rahat dcinemlerde ise ortadan kayboluriar.Kurulug ve tehlike anlanm etkileyenlerdir. Rahat zamanlarda bu igi bagkalarrdevralrr (oksiiz 2007:31). Bu tanrm belki trim ydnleriyle Tiirk Diinyasr destangeleneli igerisindeki destan kahramanlannr kapsamasa da birgok ydnden cirtiiqttigrikesindir. Eski Trirk toplum yaprsrnda bir idareci-han otalr smrfi oldu[u, anlatrlandestanlann bu gahrslara ve maiyetlerindeki alplar tegkilatrna soylendigi 96z ardredilmemelidir. Bir halk yaratmasr olmakla birlikte idareci srnrfin bu kadar iinegtkanlmast, anlattmda miibalala baqta olmak tizere diler edebi sanatlaln bu kadar

197

1s Konuyla alakah olarak bkz. Aga2003: 67-75

198 Qagdag Trirkoloji AragtrrmalarrConperr.reuur,re rlopKonorr,rLiecKrre rrccJreAoBaHrrt

yogun olarak kullamldr$r bir baqka tiiriin oldugunu sanmlyoruz. Bu durumu gokbasit bir algr ve yorumla icracrlar baqta olmak iizere haikrn, ycineticilerle olanycineten-ycinetilen iliqkisiyle agrklamak mtimkiin degildir. Bu toplumlarrt zorkogullar bagta olmak iizere di$er ihtiyag hallerinde halkrn alphk kurumunu hareketegegirmeye yarayan ve edebi sahada tecessrim etmiq bir dip dalgadan bagka bir geydegildir. Alphk kurumuna ve bu kurumun temsilcisi kahramana sosyalisi gergekhlpenceresinden bakan araqttrtctlann ise kahraman meflrumuna bakrqlarr batrsi gegenyazar iizelinde qok farkh delildir. Buna g6re kahraman hakhmn yamnda y". ulurr,halkrnr yabancr istilactlara kargt koruyan ve bunu kendi tasamrfunda idame ettirenbir savaggtdrr. Destan, kahramanhk tiirkrileri ve di$er folklor eserlerindeki kahramanile mitlerde mevcut yan-tann kahramanlar arasrnda da farklarrn bulundulunubelirlen bu gdrilq kahramarun eyleminin nedenlerinin daha bilincinde olan birkiqiliktir, giinkii kendi onurunu korumak adrna, kendi gcirevini yerine getirmekijzere, ya da igsel bir sorumluluk duygusuyla ortaya grkmaktadrr demektekahramantn bu dciniiqiimi.imi srntflr toplumlarrn kahramanhk sorunsah flzerindekifarkh bakrq agrlanna baglar (Pospelov 1995:l4l).

Toplum ve kahraman iliqkisi bu agrdan kargrhkhdrr. Toplum olmadanbirey(ler)in sivrilip kahraman olma gansr olmayaca[r gibi kahramamn akli ve bedenikuweti sayesinde toplum ayakta kalmaya ve hayatrn siirdtirmeye devam eder. Busebeple kahramamn sosyal iligkileri igindeki cinemli bir katman yaqadrfr, hayattakalmasrm safladrfr, dnderi oldugu toplumdur. Kahraman tipolojisini reel dunyadave edebi orlamda asrl yaratanrn sosyal gevre oldu!, g".g"gini gdz dmindebulundurursak kahraman-toplum iliqkisinin daha onemti bir

-yer iqgal ettigi

anlaqrlabilir. Kahraman igin "ben"den 6nce "onlar', yani bagta aiiesi olmak rizerehalkr vardrr.

Kahraman kendi memleketinin dtqrna belli baqh durumlarda grkar: Kagrrrlan ailefertlerini geri getirmek, esir edilen halkrm driqman alplannrn elinden kurtarmak,kendisini haraca ballamavyurdunu iqgal etmek isteyerhanlarr harekete gegmedenbertaraf etmek. .. Bazt destan kahramanlan kendisini bu ,,dava,,ya adarlar've higevlenmezler, evliligin hareketi krsrtlandrrabilecelini driqiinmektediiler. Onlar igin ilkstrada olan aileleri ve boylanrun istikbalidir. Alp yalnrzca kendi halkrna delil birqekilde esareften kurtardrlr farkh halklara da ayrr qekilde ddil ve sevecen yulluqrr.Menfi alplarm elinden kurlardrlr esir han-beyler ile onlann insanlanm kenditasamrfu altma almayp onlarr serbest buakr ve ne qekilde yagamak istiyorlarsa ciyleyaqamalan gerektilini wrgular. Bdylesi durumlarda esirlikten kurtulan han-bey vehalkr kimi zaman stiriildiikleri eski vatanlanna dcinerken kimi zaman da kendileriniesaretten kurtaran miispet alprn tAbiyetine girmeyi tercih eder. ornegini Altrn Qrisdestamnda gdrdriliimriz bir durum da merkezi kahramarun esaretien kufiardr$rhalkrn beyininktnyla kendisinin veya bir dostunun evlenmesidir. Bdylece merkezikahraman hem akrabahk iliqkisi sallamrg olur hem de krzrn geyiziyle'birlikte niifusve yrlkr sayrsr bakrmmdan bir artrg elde eder. Alp, halkryla birebir iliqki igindeolmaz, onlarla olan iligkisi topluluk halindedir. Kahraman higbir gekilde halktan birkimseyle evlenmez, onlarla ailevi baqta olmak iizere maddi iir iiigki igine girmez.Alprn evlendigi kigi olumsuz dzelliklere bile sahip olsa mutlaka yonetici srmfin birbireyidir. Bu konuyla alakah olarak son olarak araqtrrmacr Murat Belge'nin guifadeleri yerindedir: "Kahramamn bireysel durumuna gelince, bunun da belli bagh

Erhan AltaqHakas Destan Kohramanlan Uzerine Bazr Degerlendirmeler

199

xi nedeni var bence. ilkin kahraman, ister epigin yazrldtEt zamarlardaki gibi biraerebeyi, ister daha eski klanlardaki gibi bereket sallayan bagkan olsun, bagrndarulundu$u toplulugu dolrudan dogruya temsil etmektedir. ya da baqka birsoyleyiqle topluluk onda kigilegmigtir. Bu yrizden ilkel epiklerin sava$ sahnelerindesanki savaq teke tek oluyormuqgasrna, yalnrz krailann ddvtigrilmesi anlatrlrr,riizlerce adsrz kiqinin ne yaptr[r birkag genel betimlemeyie gegigtirilir. itin.l ,-,.aen,lukarrda sdyledilim gibi, epiklerin yaz{drg dcinemde yuguyuo tlplumla'n bugiinkfaniamda 'toplum' denebilecek kadar karmaqrklaqmainrg,

-geliqmemiq olmala.drr.

Sistemli bir yagamalarr olmadr$r igin kaderlerini bir kahram-anrn ola$amistii griciinebaglamrqlardrr (Belge 2006: 420 -421).,'

Kahramanrn toplum igindeki yerini belirleyen ve onu kahraman? hareketleryapmaya sevkeden itici grlglerden bir tanesi de kahramanrn psikolojisidir. Toplumunihtiyagla' bireyi kahramana do!ru evirirken kahramanrn girmig oldugu ruhsalpozisyon onun iglerinde- olumlu sonuglar do$urmaktadrr. Destan tahramanr sahipoldulu ola$aniistri glglere, yriksek sezgi ve dtigrinme yetisi, yanrndaki yineo1afanristii ozelliklere sahip yardrmcrlann verdi!i giiven,re kuh.urounhlrn tabiatrndabulunan dzgriven duygusuna ra$men buyiik bii baskr alhndadrr. Hangi nicefiktekiinsan toplulugumrn iginden grkarsa grksrn hangi (gahsi-kavmi-mi1li) iilkLi(ler) iginmricadele ederse etsin kahraman bu baskryr her daim rizerinde hissedecektir. G.Lebon'un topium psikolojisini dokuz maddede topladrg gahqmasrnda buniardan biride heyecan baskrsrdrr. Buna gdre, belirli ve u*ugh biitopium igindeki kigiler siireliheyecanlann baskrsr altrnda buiunurlar; ve lojik diigiinfeler i,cin vakit ve imkanbulamazlar. Zira gok kez dtqiinceleri tamamiyle santimanial niteiiktedir. Buheyecanlar ani, basit, a$rrr, giddetli ve gok hercaidir (...) (Adasal 1979:21-22) Tekbir kiqinin bile beklentilerini kargrlayacak olsa da geiiye iorrup but t,grnda mahcupolmama psikolojisi onu daha gayretri, hrsh, dtiq--anru'.ru t u.gt ult-ut rr, d;;;9iF"11l' daha kurnaz yapacak ve bu unsurrar onu en iyiye uraqma yorunda gitmesiiqin bir isteklendirme aracr gcirecektir. Bir difer araqtrrmacr Gennadiy NikolayevigPospelov'a kahramanrn bu ruhi durumu heroik patos qeklinde degerlendirir ve bunuqciyle agrklar: Kahramanhk'gr heyecansal baslanrm (heroik putoJy, bir kiginin veyabir toplulugun gergeklegtirdigi ve bir halk, bir ulus ya da tum insanhk igin uuyit6nem taqryan bir eylem yticelifinin orumranmasrnda* sciz konusudur (pospelov1.995:139). Bu sebeplerden dolayr kahraman ldletayn bir insan gibi drigumipdavranamaz. Kendisinin mevcudiyeti gok biiy'tik bir ihtimalle arkasinda Urrut trg,birgok insanr, bo1u, kabiteyi, devieti hatta uzak co[rafyalardaki insanlan dailgilendirmekte ve etkilemektedir. Bu manhklaarr u kahramanrn dncel ipi bizzaLkendisidir. Tabii ki bu durum kahramanlarrn bir'i degil gok'u dfgiinmesi ilele[qiyoroisa da bu gergek yadsrnamaz. Bu sebeple kahramanrn en basiiinden pazu kuvvetibilen giiglri menfi alptan daha fazradr, bu sebeple kahraman nice madenden dahadayanrkh savag techizatryla donanrmhdr, bu sebeple en bagta yegane yoldagr atrolmak rizere olasanristri yardrmcrlarr gibi yardrmcr tiplerie ieirelenmiqtir, busebeple birgok sihri kabiliyeti olan silahlarla kuganmrgtrr. Biitin bunlar kahraman birkez daha diferlerinden daha farkh oldufunu, daha ristrin oldulu haletiruhiyesinebr-inindrirmrigtrir. Britiin bunlar kahramanrn bencil degil ama liendisini daha cok

- Vurgu yazan aittir.

200 Qagdag Trirkoloji AragtrrmalanConpelreuurre rropKororrrqecKr.{e 14ccneAoBaHut

seven, kendisini daha iistiin, miikemmel ve hatta bazr zamanlarda "tek" olduludrigiincesine kaprlmasrna neden olur. Bu durum kahramamn kendisini sevip savmasrhatta bazr aqrrrhklarda kendisine taprnmasryla alakahdrr. Benlik sevgisininkaynaklan ise cizgiir ve balrmsrz olma istefi, sahip olma isteli ve giig ve egemenolma istegi ile alakahdrr (Adasal 1979:44-52). Bunun derecesi elbette ki trim destankahramanlarrnda a1m de$ildir. Baz/ran daha miitevazr olurken bazirart ve cizelliklede menfi alp tipinde olanlar daha kibirli ve aclmasrz olmaktadrrlar. Miispetkarakterli kahramanlarda da bulunan ve miitevazr insan tabiatryla qeligebilecek buruh hali aslmda "birey"i "kahraman" haline getiren "toplum"la alakahdrr. Toplum yada halk ya da genel manada milletler yarattrklarr kahramanlarr, bariz bir gekildebelirtilmese de kutsallaqtrrmakta, putlagtrrmaktavehatla ilahlagtrrmaktadrr. Milletlertarafindan kutsal sciylenceler olarak ifade edilen mitlerin birgok hususiyetinin geqidine olwsa olsun baqta destan olmak iizere diler tiim scjzhi ve yazh yaratmalardaihtiva etmesi ve bunlarr kahraman adt verilen tiplerde miigahhaslaqtrrmalan bukutsalaqtrrmanln ve Tiirk krilttiriinde inanma ve buna bagh geligen pratiklerindegokga gcirdiigiimiiz atalar kiiltii ile alakahdrr ve ki.iltur kodlarrmn srkrca muhafazaedildigini gdsterir bir emara oimasr sebebiyle onemlidir,

Genel itibariyle Hakas destan kahramanlan tarihi siireg iginde gok briyiikdevletler kurmuq milletlerin gocuklan, nesilleri defildir. Mricadeleleri boylararasrnda ve en gok Molol-cungar ordularryla olan Hakas destan kahramanlannmgok geliqmiq ve katr kurallarr olan bagbullar psikolojisi yoktur. Kendi qahsigtigleriyle birlikte, zengin donarumlan ve yardrmcr kuwetleriyle var olan Hakasdestan kahramanlarrndan bir oluz Kagan bir Manas bir Ahp Manas psikolojisi,davranrg bigimi ve ruhu bekleyemiyomz ve dahi gdrmriyoruz. Bu durum ne anlatrcrne de dinleyici kitlesi ile ilgilidir qiinkri bu iki gevresel etken de Hakas destankahramanlarrnrn ortaya grktr$ ve hatta onlann yarattrEr bir toplumun iirtiniidtir.r6

Geneltolarak mr.ispet ve menfi olmak iizere iki ana grupta srnrrlandrrdr$rmrzHakas destan kahramanlan arasrndaki mr.icadele bir iyi-kdtii (ilahi-geytani.ymiicadelesidir. Mlispet Hakas destan kahramanr do!rudan Yaratrcr tarafindangdrevlendirilmemiE olsa da ona ait birtakrm dzellikleri illaki kendisinde muhafazaeder. $amanltk kurumunun en basit tekniklerini bile kullamyor olmasr bunun birdrnegi olarak degerlendirilmelidir. inceledigimiz destanlar igerisinde herkahramarun sihri giicii mevcut olsa da bunlara dofrudan bir "kam" olma vasfiytiklemek do!ru degildir. Kahramanlara ait tabiatiistii rizelliklerin birgolu bile

tu Krrgt, diinyastntn unsurlan bir yana tarihi gergeklikler de kahramanrn dtinyayr algr tarzntve buna gdre geligtirdifi refleksleri de ortaya grkanr. Hakas Tiirklerinin siyasi tarihine anahatlarryla bakrlacak olunursa belirli drjnemlerini miistakil bir gekilde siirdiiren ancak dar birbdlgede hdkimiyet kurmug bir topluluk oldugu giirtilecektir. Beg ana boyun yanrnda qoksayda "sii6k"ten olugan bu topluluk ne yaztk ki oguz Kalan destanrndabariz bir gekildegdnilen bir diinya devleti ve diinya lideri grkaramamrgtr. Kahramanlar yereldir, yine hanveya beylerle miicadele eder ancak bu miicadele genellikle yrlkrlarrn gahnmasrndan,halklann esir edilmesinden veya kendilerini haraca ballamak isteyenlere kargr yapthr; bcilgeveya dtinya hdkimiyeti igin degil. Amag daha fazla halk, toprak ve yrlki elde etmek degilelde olanr muhafaza etmektir.

Erhan AktagHakas Destan Kahramanlart Uzerine Ban Degerlendirmeler

onlarln bir kam olmalanna yeterli degildir.17 Mrispet Hakas destan kahramanlarrorla,"Dtnya'mn..haragla geginen kcitii alp-hanlan ile Alt Diinya'mn sahibi ErlikHan'o ve taifesi'v ile mricadele etmektedir. Kahraman belirli bir cesaret gdsterisindebulunduktan veya belirli bir yaga geldikten sonra tam anlamryla kahraman vasfinasahip olmugtur. Bundan sonra destamn son anlna kadar yapaca[r qey miicadeledir.Hakas destan kahramanlanrun gogunlukla bireysel bir mricadeiede oldugunugciriiyoruz. Bununla birlikte merkezi kahramana zorlu, yilar siiren ve actmastzsavaqlartnda kendisine yardtmcr eden kardeqleri, dostlan, akrabalal ve olalaniisttigiiglere sahip yarr insan yarr nesne varhklar ile bazr hayvanlarr bulundufunugcirmekteyiz. Tiirk DiiLnyast destancrhk gelenelinde cinemli bir yeri olan nitkerlik20veya krrk yigit tipine Hakas destanlannda gok rastlamamaktayv. Bu durum ile ilgiliAbdrilkadir inan daha ilkel kdltrir ga$larrnrn h6trralarrnr aksettiren Altay-yeniieyTiirklerinin destan ve masallarrnda alplann gogu tek baqrna gezer, sava$rriar; onlaraancak atlan ve tannlar arkadaqhk edeler. Bu yarr tann yan insan olan alplanngevresinde "krrk yigit" kurumuna rastlanmryor. Yriksek barbarhk lctiltrir merhalesinebtiyiik gdqebe boylarrn bagrndaki alplar gafrnr tasvir eden destan ve masallarda isealplarrn yamnda "krk yigit" ve hatunla krzlannrn yanrnda da',krrk kz,' vardr; alplarsavaglarda, e$lencelerde hatta evlenmelerde "krk yigit"i ile beraber bulunurdudemektedir (inan 1998a:238). Biraz cince bahsettigimiz ncikerlik kurumu ile ilgili de

201

17 inceledilimiz destanlar igerisinde biliciler ve benzeri rizelliklere sahip kigiler mevcutturancak yalnrzca bir destanda do!rudan bir qamandan bahsedilmigtir. nu, uuban ang

..destanrnda yer alan "Dokuz Triiiriri Tollay Kam',drr.r8 Destanlar iginde Erlik Han'rn adr stkl-rktu gegmemektedir. Yalnrzca taraftmtzd,an Tiirkive

Tiirkgesine aktarrlan Ahp Sarrg Plat Hrs destamnda "irlik Han" geklinde sahip olduklalcjzellikleri bakrmrndan geger ki Tiirk mitolojisindeki Erlik Han algrsryla drttigiir; yani AltDrinya'nrn efendisi bkz. Dilek 2010:46-56. Genel kanaat bu ycinde ilmakla birlikte Rusara$tlrmacl V.A. Bumakov'un galtgmasr farkh bir Erlik Han algrsrnr yansrtmakta, menfi"o1ma" ya da "gosterme" meselesini farkh ydnleriyle irdelemektedir. Bkz. Bumakov2011:107 -114.

le Bu taifenin baqltcasrnr huu-hat, gelbigen, ilztit ye ayna benzei tabiatiistii varhklarolugturmaktadrr lYrlmaz Killi 20 I 0: I 64t.

2n Hakas destanlarrnda yukarrdaki satrrlarda berirtildigi gibi merkezi kahraman(lar)rn birlakrmyardtmctlart bulunmakla birlikte Hakas destan kahramanr yalnrz mLicadeleyi \e tek bagrnavar olmayt sever. Bu genel manada destancrhk gelenegi iginde var olan bii durum olmaklabirlikte Hakas destanlarrndaki siyasi tegekktihin durumu da bunda etkilidir.O$uznAmelerdeki ntikeriik kurumunda da gdrtilece[i tizere baqta Oguz Kagan olmak r.izereonun olullan ve torunlan tarafindan idare edilen devlet yapr ve hacim bakrmrndan gok dahasafilam, geniq slmrlara tegmil etmig ve nizam-r dlem rjLlkrileri giiden bir yaprdrr. Ancak budurum Hakas destanlarrnda gdrtilmez Orta Diinya'ya mahsus yitkr hrrsrzligr, boy esareti vb.meselelerle Alt Diinya- Orta Drinya gatlqmasl merkezinde gekillenen Hakas destanlarrndasmtrlar citesi tek miicadele Molol Hanlan i1e olandrr ve bu da birgok destanda gdrtilmez. Busebeple saglam bir devlet ve hdliyle saray tegrifab yaprlanmasr iginde gciri.ilen ntjkerlikkurumu Hakas destanlarda mevcut olmayrp yardrmcr kuwetler kurumu anc"ak sayrlan smrrlve mevcudiyetleri gegici olarak merkezi kahramanlann yanrnda gririilmektedir. Bununlabirlikte ndkerlik kurumu hakkrnda alrrntrh bilgi igin bkz. Vladimirtsov 1944; Temir 19g6;Naskali Giirsoy 1995:121-125 Beckwith 2011:71-24: Caferoglu 2010:251 vd.; Siimer 1959:359-456. Nokerlik kurumunun Oguz destan diinyasmdaki y"riigin Aktag 2014 ve n6kerliSinfarklrbirgekliolanandahk/kankardegli[imeselesiiginbkz.Akiaq20l3: log-114.

202 QaSdag Tiirkoloji AraqtrrmalarrCorpelreuHrte rropKonoruqecKr4e I{cc!,IeAoBaHrur

yine inan Molollardaki nokerz1, Ozbeklerdeki gehre veya ig ollanlar kurumlarrnrnbu krrklar gelenelinin bir devamr olduSunu soyler. Bu durumuir yakm colrafyanrnmilleti olan Ruslarda drujip yani dostlar adrm aldrlmr da belirtirlinan tOSZaiZ+O).Japon kriltr.iriinde ronin22 adryla bilinen bu kurum- orta e'a[ Avrupasmdagdriildiilii23 gibi Selguklu, osmanh2a ve Akkolunlu,, iiirk'JEvletlerinde degcirtilmiiqtiir.

Hakas destan kahramarumn do!rudan bir b6lge veya diinya hdkimiyeti gayesiolmadrlr daha gok qahsi, ailevi ve kavmi temelli miicadeleleri oldugu igin heihangibir ordu birligiyle hareket etmez. Heniiz oturmug bir siyasi bir idare biqimine sahipolmayan bir boya bey ya da han olan kahramarun diizenli bir ordusu yoktur. Budurumun gdsterildifi nadir destanlarda ise icracrrun odak noktasr merkezikahraman(lar) ve monotonluEu krrmak igin de qiddetli miicadelenin iginde kalandifer tali kahramanlardrr. Araqtrrmacr ye. N. Kuzmin Tiirk-Mogol destanlarrnrninceledigi gahgmasrnda ortaya koydugu tipolojik q.-uiu kahramamnmiicadelelerine "Savaq" adryla ayrr bir baqhk agmrq ve mricadele kronolojisini q6yleoluqturmuqfur: "Kartal dansr, d6v0qe gaSn, savag kogullarl, savagln baqlangrcr(miicadele dncesi a$rz dalaqr), bahadrm yaylnr germesi, okun (veya baqka 1irsilahrn) biiyiisii,okun ugugu, savaqrn anatomisi (ter, kan kdpiik, rry.ri*rq kaburgalar,et pargalarr vb.), griglerin denkligi, bahadrrlann d6wq srasmdaki fiziksel aurumu,d6vtiq siiresi, yagam giiciiniin korunmasr yontemi ve yeri, ddwgrin izleri; drqdiinyaya etkileri, savaqm krzrqmasr', (Killi yrlmaz 2010: l j9-160).

Merkezi kahraman(lar)rn cinsiyeti miicadelelerin qiddetinde bir degigiklikyaratmaz. Kadrn merkezikahraman da aynr erkek merkezi kahraman gibi kryasryasava$rr ve hatta daha getin bir mricadelenin igine girmekten gekinmez. Bizce bununsebebi merkezi kahramam kadrn olan destanlarda kadrn destan kahramam evlilikkurumundan olabildigince uzak durur,. hayatmr orta ve Alt Diinyanrn menfi,alplanyla olan mr.icadelesine adar. Oncesinde goziipek bir alp olan kadrnkahramanlar. ise evlendikleri takdirde savag meydanlarrndan gekilirler, kendilerineailelerine ve idarecisi olduklarr boylarrna adamakla birlikte savaq zamallarrndaeglerine ve gocuklanna yol gristerici olurlar. Hakas destanlarr iginde alp kadrn

2r Mogolca ndker tginbkz. Vladimirtsov 2005:g52-g53 ve Tuna 1972:235.22 Bkz. Till 2005.23 "Eski Germen toplumlannda, kandaq birliklerin ve srradan halkrn gticri varolugun gtinliik

akrqr iginde yeterli olduysa da macera ve tutku dolu ruhla-r bu kadanyli aslayetinemiyorlardt. $efler ve 6zel1ikle de geng gefler etraflanna "yoldaq"lannr topluyorlardr(eski Almancada gisind tam olarak "sefer yoldaglarf' demekti ki tucitnr bu scizciiltin tananlamrnr Latincedeki comes sdzc0lriyle kargrlamaktadr) onlar sava$a ve yapmayagrittiriiyorlar; dinlenme zamanlartnda da uzun igki dlemieri yapmaya uygun, taht;d; in;aedilmig biiyiik hall'lerde aSrrhyorlardr. Bu ktigiik birlik, savaglarda ve kan-Oavatalnda gefingliciinii olugturuyor ve dzgiir insanlann tafirgmalannda onun yetkesini destekliyordu; qef iseonlara briyrik bir ciimerllikle da$rttrgr yiyecek, kcile ve altrn yiiziik gibi armafanlarla kendiitibannrn en dnemli rigesini safihyordu. igte Tacitus'un bize resmettili I. yydakiGermanya'da varolan, birkag yiizyrl sonra Boewulfun giirlerinde ve kagrmlma/baztde[igikliklerle eski iskandinav sagalannda ortaya grkacak oian "sefer yoldaghgl,bciyle birgeydi." (Bloch 2007 :272).

2a inalctk2}I2'5 Erdem 1991:89-91 ve Paydag 2003:270-273.

Erhan AktagHakas Destan Kahramanlan Uzerine Ban Degerlenclirmeler

203

tiplerinin belli_baghlan $unlardr. Ak^^Qibek Arr|tu, Altrn An!27, Alp Han Krz, HuuIney'" , Ahp Han Hrs ve Ay Huucrn2n. Ay Hanat. Haan A'g. Kilin A'A ve ToolavMooray3', Han Orba, Altm^bagah, Altrn Harhh, Ay Arr!

"" fr; Hr;ti,"il";;;

ve Kcik Nincil32, Han Ktz33- Burada saydtklarrmrz mrispet kadrn alplardrr. Bunlarlave diler merkezi erkek kahramanlarla mricadere eden orta ve Alt biinyanrn menfikadrn alplarr da mevcuttur.. Destanlarda tespit edebildilimiz menfi kadin alplar isegdyledir; Ak Qibek A'! destanrnda oztr A'g; Altrnlrr! destanrndu i..r, arrg,Picen A'!, Pora Ninci; Ay Huucm destanrnda Hara Ning-i ve pora Ningi, Hrygl

jl at CiUet Ang Destanrnrn merkezi kahramanrdrr ve alnl zamandadestana ismini vermigtir.'' Ara$tmacr A.I. Qudoyakov $or Destam incelemeleri adh eserinde Hakas destanr ,A1hnAn!'daki merkezi kahraman Altrn Ang hakkrnda tip dzellipine sahip olmasr bakrmrndanbirtakrm tespitlerde bulr'nmu$tur. Bu tespitleri onemli goidrigiimuz igin buraya aynenaltyoruz: Hakas destanrndan bir cirnek getirelim. Altm Arr-g tipi bize birieqik btitin olarak,Qibetey Han kabilesinin koruyucusu, da$lann ruhu, qoban"tipi olarak utoitr. itt, uosto o,, iitanne ecdadt simgeleyen guguk kusuyta srh bafilart otan dig ruhunu ifacle etliyorclu, dahasonra tip, yeni c;zelliklerini, basta Qibetey Han kabilesinin koruyucusu kadm yigit, dahasonra ise goban izelliklerini almaya baslar. Ancak o fazla mitutlojik oklugu igin gergekanlamda qoban tipine dr)niismedi. Evrim epik tip "smtrlarma" kadai gelir. Ancak epik epiktipine ddntismez, insan karakter cizelliklerini almaz, tarihi hale gehe), Bundan doliyr oiunsiirleslirilmesi, mitoloiik tip gergevesi iqinde gergeklestirilmekidir. Ancak bu smtrlarda dapek go.k seye ulaslmytt. Alnn.Ang tipi, ondan dnce q*an Huu iney tipinden Jarkrtdtr. HuuIney tipinde Huu (ak ku$u), kelt (anne) ve kurt gibi farkh totemllr iirleqtiritmistir. onunadt bir toteme, devamlt de{istirdigi ktltk ise di{er}orcme isaret eder. A&, Huu kusuyla, giysikurt hayvanryla.ba{lantr. Razen o kurt postu iqincre oitaya gtkar. Huu iney kadm yigitdegildir. Huu iney kendinden qok bahsitmektedir, aynt zamanda o, kabite koruyucusuolarak Altp Han'm evladma biiyi)k bir itinayla bikmaktadr. Altm Arlg kahramancaQibvetey Han'm adamlanyla mticadele etmektedir. onun sadece "kendine iit" clilsmanlartyoktur, o bir qobandtr. Huu iney "hizmet stiresinin" sonunda, Alnn Artg ise alt dlemintemsilcisine karst milcadelede ciliir. Alnn Ang, Huu iney'in iElevlerini gr;7meye ve saclecekendine ait yenilerini elde etmeye devam edei. Altm Artg, clestonm yaqim si)reci iqerisinde

,r"kl:r"r.d",:llarlo. bazr ilavelerle genisleniq Huu ineydi (eudoyakov:OOZ,t:0.1.'" Altrn Ang Destanrntn merkezi kahramanr Alhn Ang'drr,ri d".tuou ismini vermiqtir, diler

kadrn alplar rali kahramanlardrr.2e Ay Huucrn destantnda merkezi ve destana ismini veren kadrn alp Ay Huucrn,drr, tali kadrn

kahraman ise Ahp Han Hrs'tr. Ay Huucrn'rn diger kadrn kahramanlardan farh bir aygr ve^^krsraktan dogmug olmasrdrr.'u Bu kadtn alplar Han Mirgen destanrndaki kadrn alplardrr ancak hepsi tali kahramandrr. Scjz

konusu destandaki merkezi kahraman destana ismini de veren erkek kahraman HanMirgen'dir.tt Bu kahramanlar Han orba destanrndaki kadrn alplardrr ve alp Han Orba almr zamandadestana ismini veren merkezi kahramandrr. Destandaki bir dig;r merkezi kahraman Hanpf1'run. afaleyl

_ve yukarrdaki ristede adr gegen Ay Ang'in kocasr Han Mirgen,dir.

Isimlerini sraladrklarrmrz_arasrnda yer alan ay Arrg, Hin Mirgen ile evlenmeden <;nce gok

",1o_.1_r

bit kadrn alp iken evlendikten sonra ES-Anne Zzplne ddniifiir." Huban AIg destanrndaki merkezi kahraman ve a),il zamandadestana da ismini veren kadrn

alp Huban An$'drr. Kctk Nincil, tali bir kadrn kahraman olmakla birlikte Huban An[,rn her,.miicadelesinde yantnda aktif olarak miicadele eden bir kadrn alptrr." Kara Kuzgun destanrnda destana ismini veren ve merkezi kahraman olan Kara Kuzgun,un

karrsrdrr. Evlenmeden dnce Kara Kuzgun'la giireqen ve onu gok zorlayan alp yaratrmhbiridir.

204 eagdag Tiirkoloji AragtrrmalarrConpeueunue rropKorornreoKrre [ccneAoBaHr4,

Qigen; Han Mirgen destanrnda Ala puga Krz; Han orba destarunda Hara Marha,Hara Sorhrl, Hara Tana, Hazrr Nolas; Hara Molat destanrnda Hara J;.; AG;fluban^

A'E destarunda Qilbey A'!,..eis iney, Haan Hrs, Hara Tana, Huu Hat veuzen Arr!; Kara Kuzgun destanrnda uzen erig. Bu kadrn alprar menfi kahramanlarsmrfinda merkezi kahraman olmamakla birhkl ikinci veya rigiincii derecedeki talikahramanlardrr. Babalarrmn veya kardeqlerinin yunroiu miispet orta Diinyakahramanlarryla savaqr ve birgolu ikinci kaprqmalarrnda mrispet arplarcacildiiriihirler. oncesinde alp kadrn fipina" iken daha sonrur, .g-unrr. lipine gegtisinibelirttilimiz Hakas destan alplarr da gunlard.rr: Ay Hucrn (Ak Qibek A'g Destanr);Alhn A'g, Altrn Tarfah, Ay An!, Kok Nincil (Arrp sarr! ptat urs Destanr); HanArtE (Altrn A'g Destanr); Ah eibek A'g, Artin artg, iy Qarrh, earrh Tana veHryan Arrg (Alhn Qiis Destanr); Ah eibek Arr! ve ettp'Han His, (Ay HuucrnDestanr); Ah Olen A'g, Qanh Tana, lHan Kicegey Destanr); Ay Hanat (HanMirgen), Altrn Sas, Ay A'gia, Hara Targah ve Kcik-Nincil (lian orba Destam),Altrn Harhh ve Hryan A'g (Huban A'! Destam); Artrn A.! ve Sarrg Tarfah (KaraKuzgun Destanr); Ay Hucm ve Kdgcil Ang (Kdk Han Destair).35 '

. - Agrk Paqa meghur Garip-n'mesinde arphk kurumunun yeg'ne unsuru

kahramantn olmazsa olmazlan arasrnda saydrlr dokuz maddeOen Uliinl kahramanrnsilahla' oldufr.rnu belirtmiqtir. ona gcire tuhtu-unrn en cinemli iig silahr ok_yay,keskin krhg ve siingiidiir (Mengi 19g4:4g3). Mehmet Kaplan da Tiirk akrnlarrndakullanrlan baghca silahlarrn ok ve yay oldulunu belirtip bunla'n giinliik hayatridame igin yaprlan avlarda da kullamldrgrnr sdylemektedir (Kapian 2001:13).Konunun uzmant bir diler ara$trrmacl Kuzmin de kahramanrn mucadele araglarrnthem savag hem de briyuhi nesneler srnrfina sokmuq, bu silahlardan .,ok,,u dzelliklerrugulamrqtrr (Ylmaz Killi 2010:159, 161). Hakas destan kahramanlarmrn damiicadeleleri srrasrnda kullandrklarr belli bagh anca tabiatristii cizelliklere sahipsilahlarr vardrr. Bu silahlarrn hepsinin bireysel silahlar olmasr dikkat ceker.

3a Han orba destanmdaki bu kadrn Han orba'nrn agabeyi Han Mirgen,in kansrdrr. ilkin HanMirgen ile menfi alplara kargr omuz omuza mricadele ederken Hin Mirgen ile evlendiktensonra alphk zrrhrnt bir tt,rar,a tgrun alp kadrn tipinden eg-anne tipine g'e9i9 yapmrqtrr. tsu

,,r.9lll. tipolojik aqrdan driz degil yuvarlak karakter cizelligi gctsterir." Sibirya destanlannda srkga rastladrlrmrz kadrn utp tipirrin belirli pratik ve gegigdcinemlerinden sonra tip deligtirmesi konusunda qunla; da ilave etmek 'uygun

olacaktr.Animus arketipiyle birlikte anne arketipinin de var oldulunu sa\,.unan c.G. Jung annenin enonemli iig iizelliginin bakry..bilyiiten, besreyen iyiligi, irzu doru duygusalrr{t ve yerarhnadzgii karanl$r oldu[un belirtir (Jung 2005:22). Ugrlncti <izellik Jun"g,un inimus arketipimeselesinde kadrna yl"ikledifi vasrflarrn bir tezahtirii olarak ortayJ grkarken difer ikidzellikle bu tip altrnda igleyecegimiz kadmlann miigterek birimidii. Hakas destanlarrnrnkadrnlarrnrn olugturdu$u qahts kadrosunda nitelik ve nicelik bakrmlarrndan alp kadrn tipikadar sivrilmeseler de es-anne tipinin omekleri mevcuttur. Bu tipi de kendi iginde ayrrmakpekdlA milmkiindtir. $ciyle kt es-anne tipine ddhtt olan kadrnlann bir kismr anlatrnrnbaqrndan sonuna kadar bu mevkide iken butipe aitbaztkadrnlar dncesinde alp kadm tipindeiken evlendikten sonra bu tip iginde degerlendirilmektedir. Hakas destanlarrndaki kadrnlardagordrifiimiiz bu tipik <izeilik ilgi gekicidir. Alp ktz, evrenip kadrnlla gegigiyle ve ,saqToyundan sonra ritiiel olarak bir erginleme safhairndan sryrllaiak ertet<-atftipinin tam tersibir gekilde alphk kurumundan aile kuumuna geqiq yapar. o andan iiiu-.n kadrn alpkendisini gocuklanna, kocasrna, obasma ve genel manada yurdunu adar.

Erhan AktaqHakas Destan Kahramanlan Uzerine Bazt Delerlendirmeler

205

Kahraman bir ordu veya ozel savaq grubuyla miicadele etmedigi igin biz Hakas

destanlannda manclruk, kule, kogbaqt, atlt savaq arabalaflben:zeri saldln ve savunma

amagh silahlara rastlamamaktayrz. Miispet ve menfi alplarrn kullandrklan silahlara

genel olarak bakacak olursak ok-yay, krhg ve giirz gibi silahlar 6n planda yer

almaktadrr.36 Destanlarda cizellikle ok alrr bir yer tutar grinkii bu oklar canhdlr.

Sahibinin direktifiyle hareket eder ve diigman iizerine gider. Kahramanm okunu

firlatmadan cince bir hedef gtistermesi ve mlihlet vermesi gerekmektedir. E[er alp

bunu yapmazsa sihirli ok, serseri mayln misali oniine gelen her geyi ve herkesi

tarumar eder. Bu iig silahrn yanlnda menfi alplann sihirli silahlarrndan korunmak

igin miispet alplar canh zrrh giyinmekte mticadelelerinde kamgr, giille, brqak ve

mrzr ak da kullanmaktadrr.

Qetin ve kanh savaglar igin destan kahramanlarrnrn silahlarryla birlikte fizikiyeterlilige de sahip olmalarr gerekmektedir. Olaganiistii destan kahramam tasvirinin

"n quqr.tr"ruyla karqrlagttpt111tz O$u Kagan benzeri bir tasvire3T Hakas destan

kahramanlannda rastlamamakla birlikte bu destandaki kahramanlar oldukga abarltlt

bir gekilde resmedilmektedir. Destanlardaki kahramanlarrn fiziksel tasvirlerinden

bazr ornekleri q<iyle srralamak miimkiindiir: Ak Qibek An[ destamnda diigman alp

Krzrl Tas "dazlak"tn (Ankoflu 2001:225). Bag kahraman kadrn alp Ak QibekArr!'rn tasviri goyledir: Altmrg belik arkasrna yayrhp, / E1li belik omzuna yay/rtp, IOteye dcinse, ay gibi, / Beriye donse, giineg gibi, / Afl sili Ak Qibek Afl$, (Aflko[lu2007:241). Kanh Krhg'rn kar1sl olan Hryan An[ ilk olarak Kanh Krhg'a gok girkin

bir hzikle gdrtiniir: Hryan Han'rn kzt Hryan Ang /, Kolun gcizlii, tavqan diqli, Qtktkallnh, biti$ik kaph (Anko[lu2007:309). (...) Kanh Krhg / Hryan Ang krza bakryor:

Qok kdtii, gok girkin, I Gdzu kolun gcizti gibi, /Diqi tav$an diqi gibi, / Alt dudagt,

/Qenesine kadar sarkmtq (Arrkollu 2001:311). Ahp San! Plat Hts destarunda AltrnHartrfa'nrn saglall uzundur (ASPH: m.39). Yine destandaki alplardan Altrn Kiris'insakallafl omzttna kadar yayrlmrqtrr (ASPH: m.297). Han Kicegey destamnda, AlpHan krzdrlr zaman suratr ay1 ve larrt qeklinde tasvir edilir (Han Kicegey: m. 66)'

Destanda Han Kicegey'in yiizii bembeyaz, boyr ise fidan gibi tasvir edilir (Han

Kicegey: m.248). Haratt Han'tn ktzr Hara Torlt'ntn krzr kolu krzt surath, siyah

saghdrr (Han Kicegey: m.1054). Han Kicegey'in fiziksel tasviri elli kartq, ensesi

altmrq kanq geklinde belirtir (Han Kicegey: m.1914). Han Kicegey'in eti krnl ve

serltir (Han Kicegey: m.2955-2966) Huban Arr[ destamnda Huban Anfi'tn babast

Hara Han'rn gdzlert kdz gibi, nefesi alev gibi, a$zndan grkan solu[u ak duman gibi,gdlsiinden grkan buhar kok duman gibidir. Alprn srrt ile boynu altmtq kanq, omuzile bopu elli kanq, kiirek kemikleri gayr geniqliginde, omuzlarr engin geniqliktedir.

Gozleri ile kulaklan araslna kulag yetmemektedir (Davletov 2006:2) Hayct, Hara

Han'm karrsr Hryan Arr!'rn fiziksel ozelli$ini ise gu satrrlarla anlatrr: Bu yurdun

igini dolduracak kadar briytkliikteki , I q.ift saq orgiisii slrtlna atlh, /iki Orgfisii de

omuzlannda asrh vd.

36 Tarihi siireg igerisinde Hakas Tiirklerinin savaq aletleri igin bkz. 6ge| 1949:431; Hudyakov

1980; Ogel 1991.219-220;6ge|1998:322-323; Goksu 2008:204; Butanayev 2008:123-131.t- Ayaklart 6kiiz ayag gibi: beli kurt beli gibi; omuzlorr samur omuzu gibi: gdgsii ayt gdgsii

gibi idi. Vi)cudu bastan aSa{t ti\,lii idi (Ergin 1970:1). Kahramanlarrn fiziksel ozelliklerininhayvan formundaki tasvirleri tqin bkz. Dumdzil 19 7 0 : 139 - 1 4'7 .

206 Qagdag Tiirkoloj i AragtrmalanConpeueHul,Ie rropKonorlr{ecKrre }rccneIoBaHr.rrr

Birgok ara$trmacl tarafindan anlatrya dayah sozlii ve yazrh iirrinlerde rinemli birunsur olarak goriilen "motifi' kavramr haklanda birgok tanrm yaprlmrqtrr (Arda1970:20-23). Motif konusu, bir drnekler silsilesi olarak kendisini en iyi qekilde StithThompson'un "Motif Index of Folk Literature" ile Wolfram Eberhard ile pertev NailBoratav'm hazrrlamtq olduklarr "Typen tiirkischen Volkmiirchen" ad| ga|qmardakendisini gtistermiqtir. Destan da birbirinden farkh onlarca motifin yer aldrlr birtrirdiir. Thompson'un Index'inde motifler muhteviyatrna grire yirmii rig baghk altrnadeferlendirilmig. olsa da biz Hakas destan kahramanlanna balh motii yaprsrnrSosyal Hayatla itgltl l,totifler, Olalaniistiiliiklerle ilgiti votiner ve Biiyii iie'itgitiMotifler qeklinde ayrmayl uygun gdrdiik.

sosyal hayatla alakah olarak ortaya grkan motif yaprsrrun iskeletini insanhayatrntn "gegiq ddnemleri" oluqturmaktadrr. Bunlar dolum, evlilik ve ciltimdiiLr. Buiig ana hadise kendi iginde de farkh pratik ve inanglara sahiptir. Kahramamndolumu yalntzca Trirk kiiltrir diinyasrnda degil diger milletlerin s6z1ii edebigelenelinde rinemli bir yere sahiptir. Bu motifin ortaya grkmasr gocuksuzlukmeselesi ile alakahdrr. Kahraman bazr mucizevi hadiseler sonucunda dr.inyaya gelir,ailesi baqta olmak i.izere boy.Lrnun kaderini deliqtirecek bir kigi haline glmi$ir.Do$umun ardrndan belirli bir kahramanhk veya zaman zarfndan sonra kahramanadlanmaya hazr:dt. Genel olarak bir briytik veya kutsal kigi tarafindan ismi verilirbu sebeple a tolunun kurulduEu goriiliir. Bazt destanlarda ise kahramanrn ismibizzat kendisi tarafindan verilir: Huban An$ destarunda alp Huban An! ve SangSayn, Altrn An! destanrnda Han Tibet, Han orba destanrnda Han Salrn bukahramanlardandrr. Ebulgazi Bahadr Han, kendi kendine ad vermenin bir Mogoladeti oldufunu, oluz Han'rn bu qekilde kendi ismini verdiSini, aksakalllaln dagoculun kendi verdigi isimden daha iyisinin olmayacaSrnr sdyleyerek bunudo!ruladrgrm:ifade eder (Ogel 1998: lS9S. Bazt destan kahramanlarrnrn adrh?llhanrda verilmigtir. ikinci gegig dcinemi olan evlenme veya genel olarak elealacallmrz toy motifi destan kahramanlarma balh olarak ad toyu, evlilik toyu vezafer tolu olarak ele ahnmrgtrr. v. Y. Butanayev'in A.A. vernik ve A.A. Ulturgagevile hazrlamtq olduSu Narodnie Prazdniki Hakasii adh eserinde Hakas Ttirklerininbayramlarrm beg ayn baghk altrnda ele almrgtrr. Bunlar ailevi bayramlar, takvimibayamlar, av bay'ramlarr, sosyal-dini bayramlar ve Hristiyanhl bayramlandrr.Bizim bu baghk altrnda igleyecegimiz toy bahsine konu olanlar ise biiinci ba91kaltrnda iglenmigtir. Hakas Tiirkgesinde briytik grin anlamrndaki iihi kiin kelimesiylekarqrlanan ve toylara karqrhk gelen bu giinler Hakas Trirkleri igin biiyuk 6nem arzetmektedir. Yukanda bahsedilen kitapta yer alan ve bizim konumuzla alakah olanailevi bayramlar da kendi arasrnda birkag gruba ayrrlmaktadrr. Bunlar gocukdolduktan soffa ve gocuEun hayatrndaki ilk 6nem1i merhalelerle ilgili olanbayrcmlar, evlilik toylarr, cilii agr ve evdeki oca$a kurban sunma qeklinJedir. ilkgruptaki toylar kin toy (plasentamn gcimrilmesi toyu), pizik toy (beqik toyu), pala toy(ad toyu), tis toy (bebefin ilk dig grkarmasrndan sonra tertip edilen toy), kispik-toy(ilk sag toyu), tuzamah kisken toy. ikinci gruptaki evlilik toylan kendi igindeias toy(i9 ige gegmig sag toyu), garas (evrensel), kigig-toy (hrs toy) (krz diigUnii), ulug_toy(ool-toy) (diigiin), ib-toy (yeni ev tolu), tergin (ebeveynin ilk gelin ziyareti)(Butanayev-vernik-ulturgaqev 1999:7-15). Hakas destanlarrnda yukarrda listesiverilen toylardan yalnrzca birkag tanesinin dmeliyle kargrlagtrk. bu toylar pala-

Erhan AktaqHakas Destan Kahramanlan Uzerine Baz Degerlendirmeler

207

toy,r8 sas toy,re ve ulug-toydur.ao Bu toylar araslnda bilhassa evlilik toylarr iizerindegokga durulmu$, bazr destanlarda mrsralar boyunca anlahlmrgtrr. son gegiq dcinemiolan ciliim ilke ilgili delerlendirmeler kahramanlarrn riltmleri ile bunlann hangigekillerde defnedildikleri iizerinedir. Bazt kahramanlann veya aile fertlerindenbirinin ciltmiinden sonra yaprlan pratikler de destanlarda krsaca temas edilenkrsrmlarr olugfurur.ar Ge9i9 donemlerini oluqturan Sosyal rruyutru irdri Motiflerinharicindeki motifler olaganiishiliiklerle ve biiyi ile itglti motine.Ai..'ifn"O" tugiukahramana yardrmcr olan ve tabiatristii <izellitlere saiip hayvan ve di$er varlklarafrrhkh olarak yer alrrken 6ltip-diri1me, safaltma, kehanet, olalaniistti mekdn vesilahlar, kahramanrn atrnrn kagrnlmasr, alp uykusu ve drq ruh mltifleri bu dairedebahsi gegen motiflerdir. Biiyii ile ilgili moiiflerde ise biiyii, qekil ve krhk deligtirmeve sihirli nesneler motifleri bulunur. Sihirli Nesneler ara baghlr miispei destankahramanlanmn rakiplerini alt etmede kullandrklarr yardrmcr ,rrrruilu. sralamasrndacinemli bir yere sahiptir.

__ Geniq hacmi dolayrsryla bir makale bolutunu agan Kahramanlara Balh MotifYaptsr destani igerikle birlikte mit ve masal cizelliklerinin gok zengin oldugu Hakasdestanlannda genig bir yere ve renkli bir igerige sahiptir. Hemiz riltiye Tiirkqesineaktarrlmamrq destanlarrn da giin rqrlr gOrmesiyle Hakas destanlanrun zengin birmotif atlasr ortaya konacaktrr.

Sdzlti ya da yaab her edebi yaratma igerisinde tarihi unsurlan bulundurmaktadrr.Bu durum onlan bir tarih eseri yapmayacapr gibi sdz konusu edebi eserdeki olaylartarihin ta kendisi de sayrlmayacaktr. Araqtrrmacr John Tosh, galdaq tarihgililinscizlii kay'nak ve scizhi gelenekle besrendigini, bu ikili iginde yer alan s6zlii gelenektabirinin gegmigteki kiqiler ve olaylar hakkrnda kugaktan- kuqala sdzlii olarakaktanlmrq anlatr ve tasvirler oldulunu ifade eder (Temur zoli:iz+1. yine gakiribrayev ve Dursun Ytldrnm gibl krymetli bilim adamlan da sozlii iiriinlerindo!rudan birer tarihi eser olmamakla birlikte toplum iginden Erkan yaratmalar

-o-lTltt sebebiyle gegmiqte ya$anan olaylarrn izlerinin bulunacalrm belirtirlerken

William Bascom'un gu sdzii de lukarrdaki diigrinceleri ozetler maiiyettedir: ,.Sciz1iiiri.inlerin do!rudan tarihi anlatrlar igermedi$i gergefi, onun temelini tarihselolaylardan almayacalr anlamrna gelmez.,, (Temur 20 12: 1g r.

Yuka'daki delerlendirmelerden de anlaqrlacalr gibi destan ve tarih iliqkisivarolan ancak birbirlerinin yerine tamamen gegmeyecek bir iliqkidir. Destanlardamevcut tarihi tabakalar yalnrzca savag, istila, grig vb. konular gergevesinde defil

r8 Ahp Sarrg Plat Hrs m. 230. Akraq 201 l: 206.re Alrp Sarrg Plat Hrs m. 1752; Ergw 2010:239-240; Davletov 2008: 130, 272-2g0; Aktaq40291::t:?.119:?l:k,""1 2006:1e9,259; ilgrn 2008: 121,203; Kcjk Han m. 886, 23e1.-" Ankoglu 2001:323: ozkan 1997:69, 77 -79, r45, 165-167, 245, 32s, 327; gahin 200i:r15,154; Ergun 2010:241,32r-32r,3'r8-37g,'388J89; Han Kicegey m.2164,2020,3903;Davletov 2008: 52-54, r28,216-218,276-278; Aktag 2011: 11"9, 153-154, r72-r74,242_243;Hara Molat m. 279,489,700; Irgm 2008:117, zos; rtit Han m. 610, b30, 86g, 1644,2370.

a' Arrkoglu 2a07:3r7-3r9,367-371;6zkan 1997:97; gahin 2007: 57,66, 114-115; Ergun2010: 256-257, 33 I -332,

??9-337 ; Han Kicegey m. 3322;Akta9 20 1 I : 4j, 99 _100, I 83, 1 5 1 _

152' 201, 204-205, 236,23i-238; Hara Morat m. 2438; Davleiov 2006: 58, 59, 64,75, 87,9 I, 17 I, 189, 235,254, 256; Kdk Han m. 27 64. 2806.

208 Qagdag Tiirkoloji AragtrmalarrCoepeueHnrre rropKo!'rorl4eecKrre r4ccJrenoBaHr,L

Joplumun dini inanglarr ve bunlara bagh pratiklerin yer armasr, yer ve kahramanisimleri, halk algrsr vb. konularla oa tahp edilmektedir. Bizim inceledilimizdestanlar arasrnda tarihi ve buna bagh geligen unsurlar bakrmrndan tek tabakal birdestan bulunmaz. Bunun en biiyrik sebebi elimizdeki higbir scizlii edebi yaratmarunurtext halinde yani ilk yaratrldrgr grinkii halinde olmamasrdr. Her bir icra bueserlerin yeniden yarafllmasrdtr. Ancak bu ririinlerdekibazr unsurlar onlarrn hangita-rihi ddnemlerden gegti$ini gcisteren ipuglarr vermektedir. Hakas aragtrrmacrlarMalnogaqeva-ungvitskaya Hakasskoe Narodnoe poetigeskoe Tvorqestvo adheserlerinde bazr Hakas destanlannr kadim destanlar, ortakqr yagamrn bozulmayabaqladlgr ddneme ait destanlar ve eski Hakas devleti drinemine ait olan destanlarolarak nitelemektedir. .(Maynogaqeva-Ungvitskaya 1972: 69-r4r). M.A.Ungvitskaya'ya gdre Hakas destanlarrmn hangi devrin iininii oldugu meselesi destankahramanlanrun kimlerle veya nererle miicadele ettiklerine gdre degigiklikgdstermektedir. Bununla birlikte Altrn Qaga ve Hara Hushun gibi kiuamanlarrn AltDiinya yagayanlarryla yaptrklan miicad.eleleri sonucunda bunlarrn eski destanlardan-arkaik?- oldugunu ileri siirmtigttir, bununla birlikte a).nr ara$tlrmacr Mo$ol dcinemimricadelelerini anlatan destan destanlarrn ise kahramanhk destanr ya da ahptrgnrmah oldugunu ileri siirmiiqtiir (yrlmaz Killi 2010: 1 5 6_157).

Bu minvalde Hakas destanlanyla birlikte Kuzey ve Griney Sibirya destanlarr iginhangi gekilde bir adlandrnlma gerektigine dair bazr gortiqler iieri sririilmriqtrir.Aragttrmact 6zkul Qobanollu kahramanhk destanr ile arkaik destanr birbirlerindenayrmrglardrr. Qobano$lu Artrn A'g, Altm qus ve Altrn Taycr gibi Hakasdestanlarrnr arkaik destan olarak niteler (Qobanoflu 2003: 46-50). Ancak ozkulQobanoflu'nun "kahramanhk destanlarr" olarak nit"t"aigi Bayan toolay, TanaHerelve Boktu Kiriq gibi destanlar bize gcire arkaik desta-n olarak tasnife sokulanHakas Altrn'Arr$ ve Altrn Qiis destanlanndan hig de farkh degildir. paralel gdniqlerisavunan Mehmet Aga da Artay, Tuva ve Hakas destanrannr aikaik destar/k.in"

"po,derecesinde ele almayr uygun bulur (Aga 2000:r3-r4). Bir diler aragtrrmacr MetinEkici ise arkaik destan kavramtnrn tarihini belgelerle g<isterJmedig'imiz destanlarigin kullanrldrlrnr igerisinde_mitik unsurlann yer aldrlr Jestanlal miiik destan veyabir benzeri adlandrrmayla adlandrmamn do!ru olmaJrgrnr belirttikten sonra arkaik,mitik ve tarihi destan terimlerinin kullanrmr genel olarak metin merkezli halk bilimiydntemlerinin ortaya koydu$u terimlerdir (ve) bu terimlerin ,,baiilam,, ve ',icra,,yagtinderme yaprlmadan geliqi giizel kullamlmasmrn sakrncah olJugunu ifade eder(Ekici 2002:32-33). Destan kahramanlarnrn tarihselligi, gergekligiya da yalnrzcabirer scizhi edebi kurgu olup olmadrlr meselesi elbette A.rtun

*adiandrrmalarryla

yakmdan ilgilidir. Biz, cjzellikle Sibirya destanlarrnda kahramanlann Alt Diinyataifesi ve hayarryla ilgili mricadele anlamrnda yakrn iliqkiler iginde oldugunutanrkladrk. Bununla birlikte kahramanlarrn birgok tabiatrlstu grice sahip olup builarayon verdiklerini de g6rdrik. Arcak oguz Ka$an, Manas, Ilpu-,q diestanlarrndakigibi profesyonel, tegkilath ve diinyaya nizam verme rilkrileri olmasa da Hakas ved1$er

]<gzev ve giiney Sibirya Trirk destanlarrmn -buna Buryat Ulgerlerini deekleyebiliriz- mitik, arkaik, masalsr vb. adlandrrmalarrndan gok'daha 6asit yaprdatam da Hakasga karqrhlrnda oldulu gibi bir ahptrg mmah yani kahramanhk destanr

- Vurgu taraftmrza aittir

Erhan AktagHakas Destan Kahramanlart Uzerine Baz Degerlentlirmeler

oldugu dtqrincesindeyiz. Ancak kesin yargr igin heniiz erken oldulu drigrincemizi deyineliyoruz. Dev Sibirya destancthk gelenegi kiilliyatrnda yaltl:lca metinlerin de[ilbu metinler iizerine yaptlan birgok gahqmarun hemiz Tiirkge'ye terciime edilmedigibir ddnemde birkag destan ve galtqma merkezinde keskin ve kesin srnrrlamalaryaprlmasrnrn yanhq oldulunu diigrimiyoruz.

Ungvitskaya ve Mayrogaqeva gibi tarih-folklor ballamrnda s6zlii anlatlkahramanlarrna delinen araqtrrmacrlar v. ya. Butanayev ve i.i. Butanayeva'drr. 56zkonusu eserlerinde edebi ve tarihi baglamda geliqen hadiseler iqerisinde halkmuhayyilesinde oluqan kigileri iig grupta ele alrrlar: Mitik gahsiyetler, efsaneviqahsiyetler, tarihi gahsiyetler (Butanayev-Butanayeva 2001: 57-11g; Butanayev2006; Butanayev-Butanayeva 2008: 135-184). Bu tasnifler igerisinde y". ,r"ril"nkahramanlar destan trininden gok efsane trirrinde geliqen kahramanlardrr. Mitikqahsiyetler daha kadim gahsiyetlerin yer aldrgr bir grup olmakla birliktearagtrrmacrlarln son iki grupta yaptrfr ikili tasniften ziyade bu son ikisi tarihikahramanlara ait efsaneler qeklinde bir smrflandlrmaya konmasr daha yerindeolmahyrd diye dtigiinmekteyiz.a2 Araqtrrmacrlar Butanayev ve Butanayeva mitikgahsiyetlera3 arasrnda Sartakpay, Kdketey,aa ir Tohgrn u. puyutt Hrsas'rn isimlerinizikretmekte ve bunlan kiilhir kahramanr olarak adlandrnlmaktadrr. Aragtrmacrlarefsanevi kahramanlar srnrflandrrmasrnda Mo$ol idaresi drinemindekikahramanlardan bahseder. Bunlar hakkrnda halk arasrnda efsaneler sdylenmigtir. Bualplar, Kciten Han, Ah Krjbek, kadrn kahraman Abahay pahta (Troyakov 1990: j2-75 ve Ankoglu 2003: 140-141), Agirke Mirgen (bu kahramana ait efsanenin Agrr,Agrrlas ve Hayrsas varyantlarr da mavcuttur), Targa Hrs (Mogol dcinemi efsanevikahramanr Tarqaa6 Hrs kendisiyle birlikte ncikerlerinden olan Kiricek Batr,Hordrngas Batrr ve Turiiske Batrr ile zikredilmektedir.), Arrhpay Taycr (veya ApreyQayzan)41 , Haragay Batrr, Hobry Adas (veya Hora Kiris). on-alirncr-asrrdan itibarentedricen Ruslann h6kimiyeti altrna giren Sibirya bdlgesinde bagta biiyiik Sibir hamKiigrim Han baqlta olmak iizere bazr gahsi gayretler sonucunda Ruslara kargr kryamhareketi olmuqsa da bunlar hep bagansrz olmuqtur. Bu siiLregte elbette bazr bcilgeseibeylerin mticadeleleri birer kahramanhk anlatrsrna ddniigmiiqttiLr. Ruslara karqr olan

a2_ Hakas stizlti geleneli igerisinde matrlardanar istoriya kip-qooh qeklinde yer alan vekahramanlann tarihi hikdyelerl qeklinde terciime edilen tiir halk edebiyatr gelenefiiigerisinde tarifleri verilen hikdye tiirtinden farkh bir yapt arz eder. Bu sebepie bu tiire a=itmetinler folklor-tarih ballamrnda ele ahndrfrnda tarihi kahramanlarrn efsaneleri qeklinde biradlandrrmanln daha uygun olacafrnt diiqtiniiyoruz. Zaten soz konusu tririin malzemelerinebakrldrlrnda bu daha iyi anlaqrlacaktrr. Bu ttir, Tiirkiye folklorundaki Battal-namelerin(Kdksal 1984; Kriksal 2003), Daniqmend-namelerin (Demir 2006) ve Saltuk-namelerin(Ocak 2011) birer emsalidir.

a3 Yukarrda adr gegen mitik kahramanlar scjzlii gelenek iginde mitten efsaneye doniigmiiqdurumdadr. ir Tohgrn efsanesi igin bkz. Troyakov 1990:67-72; Troyakov 2007:162-167;

,,Arrkoglu 2003 : 1 40 -l 46; Butanayev-Butanayeva 2010:202-204.** Ayrrca bkz. B ulanayev-B uranaye\ a 20 i 0:2 I I -2 I 4." Ayr ca bkz. Butanayev-Butanay er a 20 I 0:204-205."" Kitabrn miiellifleri bu kelimenin Hakasga ile birlikte tdrca, terse geklinde bazt Tiirk

lehgelerinde Hrristiyan anlamrna geldifini s<iyledikten sonra bu ismin varllrnr yedinci

,,asrrda_baglayan Mogol-Nesturi iligkisine ballamaktadrr (Butanayev-Butanayeva 2001':75).* Bkz. Butanayev-Butanayeva 2010:207 -21 l.

209

210 QaSdag Trirkoloji AraqtrrmalanCorpeueunue rropKonorzqecKrre nccreAoBaHr,t,

mricadelelerin yanr sra cungar saldrrlarrna kargr da mukavemetler olmuq vebirtakrm kigiler cin plana grkmrqtrr. Mezk0r aragtrrmacrlann bu grupta irdetedili vetarih-folklor ballamrnda ele ahnabilecek qahsiyetler gciyledir: Silig ool (Keen ieg)(Troyakov 1990:89-94; Troyakov 2007:ljl-r77; Butanayev-Butalnayeva 2010:215-218), Taar Beg, ospa Beg, ocen Bega8, Tasha Matrr (Troyakoi tgg}:s-zl veTroyakov 2007:103-138.), yerenak (irenek)ae veHanzaBeg (Tioyakov 1990:76-jjve Troyakov 2007: 177-liS. Hanza Beg'in tarihi kiqiligi hutnnauti gonigler iginayrcabkz. Butanayev-Butanayeva 2001: l0l-104), Amur Sana, $unu Batrr, Sora,Pagan Beg, Gasan Beg vd.

Qolunlukla kadim ve tarihi qahsiyetler etrafinda olugan efsane metinlerindegtirdiiglimriz tarihi kigi cirneklerine Hakas destanlarrnda agrk adlarryla srklklarastlamak mrimkiin delildir. Bazr etnik adlandrrmalarrn haricinde do!rudan bir kiqivurgusu yaprlmamaktadrr. inceledigimiz destan kahramanlarr arasinda bafiz birtarihi lurgu Han orba destanmda Hara Mool menfi alp ile Huban An! destarundagegen Hrtay Arr! qeklinde gegen menfi alplar ile iligkili olarak yaprlmrqtr. Hakasdestan alplannrn isim kuruluglanna bakrlacak olursa renk,so ongun, maden, tabiatunsurlan ve idari unvanlarla kurulan isim ve srfat grupian oldugu giirulecektir.5l

Tarih-folklor baghgr altmda son olarak deginece$imiz bir konu da Hakas destankahramanlanmn alphk kurumu igerisindeki konumlandrr. Tahmin edilebilecegiizere alphk kurumunun edebi sahadaki yanslmasrnl bilhassa destanlardagdrmekteyiz. Merhume Emel Esin bu kurumun Tiirk kiihrinindeki yerini tafsilatryladcinemlere aytrarak anlatmtqtrr. Emel Esin Tiirk Kozmolojisine Girig ad1 eserindekadim Qu, Hun, Tabgag, Ak-Hun, Kdktrirk, Uygur, ttakani ve oluz sahalarrndakialphk kurumundan, saray tegrifatr igindeki yerlerinden, bunlarla ifulti eski inanglartemelinde oluqturulmug pratikleri ayrrnhlanyla agrklamaktadrr. Emel Esin bu tarihi

a8 Ankoglu zoo:: tgs-t:o; Butanayev-Butanayeva 2010:17g-191. ocen Beg,in srgda ve Srbrisimli iki de gocu[u vardrr. Bunlar ile ilgili efsane igin bkz. Troyakov 1990: 27-32 ve

,^Troyakov.2 007 : I 55 - I 5 8 ; Butanayev-Butanayeva 20 I 0 : 194_19 5.*- Yerenak lpeyev iqin bkz. Bulanayev 2006.tu Ba.r, .Hakas destan alplanmn

-isimleri genel renk sembolizasyonunun drgmda te$ekkiil

etmiqtir. "Kara" stfatt ile kurulan isim sahibi alplarrn briyik bir goguotug,, menfi alplar ikenHuban Ang ve Han Orba destantmn alplanndan olan "Hara Han"lar olumlu kahramanlardrr.Yalntzca bir destanda rime$ine rastladrlrmz farkh bir durum ise Han Kicegey destanrndaki"Ah Han" ile ilgilidir. Bu destan drgrndaki tiim omeklerde "Ah" (ak) sriatrna sahip riimalplar miispet iken burada kahraman menfi roldedir. Biz bu durumu Manas destamndaManas'tn dostu olarak gcisterilen Rus Qan Ak Padsa ile olan iligkisine benzetmekteyiz.Aragtrrmacr Naciye Yrldrz tu durumu qu gekilde agrklamaktadrr , ,, ... b, dostluk, Radloff'unifadesine gdre destanr anlatan kisinin hayalinin iiriinildiir; gi)nkti Radtoff'u garm adamtsanmqtt." (Yrldtz 1995: 90). Bu drigrincenin halk tefekkiinine yabancr g.iiigini ifade edenTemur ise diger epizotlarda bunun gcirtilmedilini "destaim icra- ediTctigi ddneminSartlarmtn bu dtiqiincenin ve tipin destana girmesinde etkiti oldu{wu" belittir (Temur2012:191). Bu omekler gergevesinde belki de Hakas Han Kicegey dJstanrndaki Ah Han'nda Qarhk erkini ve onun Sibirya topraklarrndaki faaliyetlerinden miitevellit Qan temsil

-.ettigini ifade etmek yanhg olmayacaktrr.51 Bir anlatrm unsuru olarak Hakas destan alplarrntn isimleri igin bkz. Butanayev-Butanayeva

2008:43-44; Ergun 2010: 137-i55; ylmaz Killi 2010:164; yimaz ritf zott:+o:-+os:Aktaq 2013:292-320.

Erhan AktagHakas Destan Kahramanlan [Jzerine Bazt Degerlendirmeler

211

temelde mevcut olmug kurum ile bunlarrn edebi eserlerdeki akislerini gu gekildeagftlar: "Qince adryla wu, ein'in batrsrndaki, qinliterr. -"rtn" "rmayan

ilrerdengelmigti. wu, ein'in.kuzeytni fethe grkarken, ordusunu einli olmayan ve Eberhardile digerlerinin Ttirk ruttdrg, "batilf' i"yi".o"" ,"rtJ-,irr "ru,nun ordusunuoluqturan "batrh" boylar o d6nemde, rur"v Qin,den, ka.ad.nir,rn kuzeyine kadaruzanan i9 Asya goqebe boyla'nrn urprtr.ll.n.gi u. a"rtunru.'nrn^ taqryrcrsrydrlar,'(Esin 2001:40). irerleyen satrrlarda grin d, dcinemi arphk kurumunun ve bunlannsanattaki tezahrirlerinin yer ald]gr cograiva iginde offiffii;Jr,.,o"n Kem veUlug-Kem'e (uyuk-Arjan u" Kiruruli t<rittrirteri; (Esin 201r,i|ol t"a- uzarTarrcosrafyadan da bahseder ki bu bdlge Griney siui.vr'"rrr"tir"r.i,"orcrmiz ve bagtaHakas Tiirk destancrrrk gelene$i ori""t ur.i" Artay, $or, rrrTu r,i.t ,r" hatta Buryatdestancrhk geleneklerinin de tJsekkrir

"tiui ui1 ."gr"co"";";;;;" qey degildir.Emet Esin vine av' .eserde Qu saravr iatritino"ii b; ;bl,k ;;ktebinin bagrndahrikiimdar ve ihtiyar alpla'n iiareci oioutta'nr,_ni*iimdann oglu da oldu$u haldegeng alpla'n yetiqtirildiklerini ok atmak baqta olmak rizere silah elitiminden, naraatarak baq kesmeyi, Uysurcl oguz Kagan destanrnda_ J; s;;;; l?ngt adtr savagarabala'nr kullamp,,d_1!ankn"au"r q""tiinoe temrit Hil'&endikrerini debelirtmiqtir (Esin 200r:r20-1.21). Bir dig;;;;"qh'cr Umit Hassan is'e arpla'n arp'kdrgttiiniin kiqisi ve savag iqi u^un oiaugunoun bahsederek gurru.aain oge|denatfen Hunlartn "profesyonei muhariplerdei muteqekkii bir camia,, olduklarr ..alp

veya gcivalye" kerimesinin onrarr en iyi ifade eden bir taur. oruuir""e$ini ifadeetmigtir (Hassan r9g5l79-rg0). Alplik tu*-.rnun yansrmala'nr gdrdrigiimtizdestanlarrn vanrnda bu1r11n arkeoroiiif "e

Jig.. ,unut uLi"r"ii ""riierinde de takipetmek imkdnr burunmaktadrr. Destanlarrn yar-atrldrs, u" irru

"ait,cili ,aman oitimiayrn zamanda bir kahramanl* gafrdr ve kahramanlar yaqarken gcisterdikieriyigitlik, cesaret ve cengaverlikrer uzlrine keldileri uarnu o"rtuntu. yakrrrrken aynrkahramanlar dldiikten sonra kendi adlarna a'.ii., r.ii"uli;;; rbabarar

'e dehatrrlanmaya, antlmaya devam etmiql;r;i;. llphk k*rumunun Tiiik sanatrna olanyansrmalatnr yine araqtrrmacr Emer Esin'in tesbit ve t"or.i[r*i"a"'goniyoruz. atpgahsiyetinin destanlarda oldugu tuou. iri* *n atnd.a da cinemli biiyeri ordufunusiivleven Emel Esin arprn.Triik kriltrirunde ii; ::ht;*r;';";;:- gcisterdiginibelirtir. Bunlar; ilk devre (proto-Trirk u.

".t.n_rii.t eserreri), ikinci devre (Buda veMani dinlerinin devresi) ve rigrincri a.rr." li.i.t t.r,n i;i;;i;;i'r."urrur,. baqlar)dir,(-E:11

2006.:265). Avm arastumacr Animisi Trirk dini "1"."i

;;i;;;;;drgr eski rr.irklnanclna g6re hayattan sonra gcikte urvi bir hayat siirmek igin alp olmak garlrnrnbulundusunu bunun kargrsrndati ana konunun ise. alp destanla, ordu$unu belirtmigKtik Tr'irk kurganlan ve-Krrgrz petrogliflerinin alp destanrmn Ttirk Janatrndaki enaqrk ifadesi ordusunu tehrtmiqrii gri" io;,z65j. Emer Bsin,i.,-i'i^.tu9 makaledenoluqan bu serisinde alnlarrn nzitset orrirr"ri-* giyim-kuqam kiiltrirleri hakkrndabilgiler de verilmigtir.

Esin, ogel ve Hassan'm ifadelerindeki profesyoner bir yaprnrn mevcut ormasrrgin.destanlarda sallam bir siyasi t.q;kk"il; de tezahrir etmesi gerekmektedir.Inceledigimiz destanlann lailttrel, toptumsui ve tarihi tabakalarrni gciz cintindetutarak bdyle bir alphk tegkilatr"a garrittit edemiyoruz. rurr.u-urrlu.m igindengrktrgr bir idareci srnrf ve beyrik sistemi vardrr ancak ,ou;!ri;, geneliikleqahsidir. Kahramanlara yardrm "a"n

uttuouzaost arplar otmatta uirtitte bunlar yine

212 Qagdag Tiirkoloji AraqtrmalanConpelteunue rropKonorriqecKve nccneaoBaHru

kigisel iliqkilerin dolurdulu ve gomilhihik esasrna dayah bir yaprdrr. Miicadeleedilen kiqi(ler), varhk(rar)-ve toprumsal grup(rar) bu ieqkilatrn oltuyu grt-urrn,gerektiren yaprdan gok larklrdrr.52

3. Sonug

Kalabahk bir kiqi veya kahraman kadrosuna sahip oran Hakas destanlarr bukahraman yaplslna paralel g_rarak zengin bir igerik ve motif yaprsrm da igermektedir.Bununla birlikte Hakas destan kahramanlarrrun tagrmatta oldusu farkh halkedebiyatr tiirlerininin (masal, efsane vb.) kahramanlanna has cizellikler iledestanlann genel muhtevast hem destanlann hem kahramanlarrn tasnifinde veadlandrnlmasrnda farkh bir sorunu da getirmektedir. Bu meselenin tam olarakgiizrime kalugmast igin en kesin yol tiim destanlarm tercrime edilmesiyle yaprlacakgahqmalar sonucunda bir sonuca vanlmaya gahgrlmasrdr. Bgnunla birlikte Hakasdestanlarr arasrnda bir kargrlaqhrmarun yanl sria diger Sibirya TiiLrk ve Tiirk olmayandestancrlrk geleneklerinin de ayrrca ele ahnmasr aaha kesin ve salhkh sonugla'nortaya konulmasrna neden olacaktrr.

- Bu makale gergevesinde hazrlamrg oldulumuz garrgmamrzda d6rt yiize yakrndestan kahramam birden fazla baqrrk altrnda irdelemeye gahqtrk. Makale hacminia$mamasl amacryla bazr konulara delinememekle birlikte on iki destanda yer alandcirt yiize yakrn destan kahramanr ile birlikte hem tezhem makale gahqmasrna d6hiledilmeyen on destandaki kahramanlar da merkez ahnrp bir kahp olugturm aya gayetettik. Bu inqa etmeye gahqtrsrmrz kahp Trirkgeye y"ni Eevrilecek Hakasdestanlanndaki kahraman tizeiliklerinin belirlenmesiyie aana da zenginleqecektir.B izim hanrladrgrmtz kahp gu gekildedir :

1. Kahramamn babasr yaqadrlr boyun beyi, annesi de hanktztolup her ikisi desoylu bir aileye mensuptur.

2. Kahramanln anne ve babasr ilerreyen yaqlarrna rafmen gocuksuzdurlar.3. Kahramanlardan bazlan ciksriz ve/veya yetimdir.4. Kahraman genellikle babasr harpte veya esir iken diinyaya gelir.

- - 5' Kahramantn genelde agabeyi ya da ablasr olmakla birlikte bazr destanlarda

kahraman tek gocuktur.

_ _ 6. Kahramanrn gocuklulu hakkrnda tefemrath bilgi verilmemekle birlikte

kahraman gok krsa bir srirede briyiir.

-7' Kahraman genelde alfl _yaqrna geldiginde ailesini esaretten kurtararak,

evleneceli krza giderken yoldaki engelliri a-9arak bazen de usursuz sayrlan birhaS,wanr dldiiritu ve erginlenmesini tamaml uyurikalphga g"9i9 yup-*.

-

_ 8. Kahraman genelde alprrk gcistermeden ad, erbise ve at sahibi olur. Kahramana

adt genelde destandaki tali veya sriz konusu kahramandan cinceki merkezi kahramantarafindan alrr.

" eu hatlanyla yaprsr gizilen alprrk kurumunun destanlarda gdsterilmemesi veyagdrtilmemesi tamamen destani yapryr baflar. Tarihi sriregte Hakas Trlrtlerinin gerek Krrgrzgerekse Hongoray siyasi tegekkLilleri iginde alphk kurumunun, askerlik teqkilahnrnmevcudiyeti tarihi delillerle sabittir: Butanayev 200g:217 -223.

Erhan AktaqHakas Destan Kahramanlart Uzerine B azt De ge rl entlirmeler

213

9. Kahraman ilahi yeti ve kuwetre donanmrq olsa da yafl tan., gekrinde tasviredilmez. Kibirlendilinde bu durum Tanrlyagiig gider ve cezarandrrlrr.

10. Kahramamn bag yoldagr, kendi ismiyle anrlan, onu en zor durumlardankurtaran, gerektiginde sagalhp cihimden dcindiiren bir krsmr kanatl olan tulpar atrdrr.

11. Kahramanrn milli-veya cihangirdne bir iilkiisri yoktur. O kavmi (istilacrhanlarla veya Erlik ve.taifesi ile mricadele) ve ferdi mecburiyetler (evlilik, ailesiniesaretten kurtarmak) igin savaglr.

12. Kahraman orta ve Alt Diinya'mn menfi arpran ve olalaniistri grig veozelliklere sahip yaratrklarla miicadele eder. Bu mricajele gok acrriasrzca, getin veyrllar siiren bir miicadeleyi ihtiva eder.

13. Kahraman miicadeleleri strasmda dzellikle alt diinyaya yani yer altrna sayrsrzseyahatlerde bulunur. Kamhk gelenefinden sirayet eaen oirip-oirihlleri srkga yagar.

14. Kahraman evlenece$i krz ile birkag yolla tanrgrr.a. Kahramanrn ailesi ile evlenecesi kr,* ailesi kahramanlar heniz dolmadan

scizlegmigler (bir nevi beqik kertmigler) bunu genelde gelecegin gciruldugu kutsalkitaplara yazarckhadiseyi kesin ve geri d6niilemi zbir yorakoytuglrarr.

b. Kahramanrn kimle evlenecelini kahramanrn annesi kendisine bildirir.c. Kahraman y-L'dundan arprrk igin ayrrldrgr zamafl yolda evlenecegi krz ile

tanrgr, ona aqrk olur ve evlenir.

_ 15. Kahraman genel olarak arphk veya evrilik igin grktr$ seferden salsalim geriddner; yaqlandrlrnr hissettiginde silahlarrnr sarayrnrn duvarrna asar ve inzivayaqekilir.

16' Bazr destanlarda birden fazla merkezi kahraman vardrr ve bunlardan birimutlaka destarun sonuna kadar tari kahraman mertebesine diigmeden yaqar.

17. Kahramanrn cildtigii bazr destanlarda cilen merkezi kahramarun yerine onunyeleni veya eski merkezi kahraman erkekse o$lulkrzrveya torunu geger.

Kaynaklar

AQ{Mehmet (2002) Tilrk_lestancrlk Geleneline Biihinciil Yaklagabilme ve Alp KavramrUzerine Bazl Yeni Yaklaqrm Denemeleri. islamiye.t Oncesi Ttirk Destanlartihaz. prof.Dr. Saim SAKAOGLU-prof. Dr. Ali DIIYMAZ), Otiit.n Vuy. tSi-l(r'..'

AQA Mehmet (2003) Tiirk Kahramanhk Destaniarrnrn Okrrir-yetim Bahadrrl an. MilliFolklor S. 58, 67-75.AQA Mustafa (2001) yirtdgluk Destanrnln Sibirya (Tiimen) Tiirkleri Eg Metnindeki

Olalantistti Yardlmct Kahramanlar Motifi Uzerine Bir Deneme, Miili Folklor S. 51, 65-74.

ADASAL Rasim (1979) Yerytizii Tanrtlan, Litlerler, Komutanlar ve KahramanlarPsikolojisi, istanbul: Minnetoflu yay.

AG{cANJo.v^ s.c. (2004) oluzrar (qev. Ekber N. NECEF-Ahmet ANNABERDiYEV),Tstanbul Selenge Yay.

AKTA$ Erhan (2010) Lord Raglan'rn Geleneksel Kahraman Kahbrna Han orba Destanr. ___Agrsmdan Bir Bakrg. probremt Firorogii Narodov povorj'yaMoskva,26-34.

AKTA$ Erhan (2011) Hakas Destanran I7I; Han orba, AnLara: TDK yay.

214 Qagdag Trirkoloji AraqtrrmalarrConpenaenHlre rropKororaqecKue r,rccJreAoBaHr,t,

AKTA$ Erhan (2013) Hakas Tilrkleri Destan Kahramanlart }zerine Bir(Ince I em e- Met in), (Y aytmlanmamrg Doktor a T ezi, Dan. prof. Dr. AlimcanIzmtr.

AraqtrmaiNavnr;,

AKTA$ Erhan (2014) OfiuznAmelerde Nokerlik Kurumu, Oguzlar Dilleri, Tarihleri veKriltr.irleri 5. Uluslar arasr Ttirkiyat Araqtrrmalart Semporlumu Hacettepe Unirr"..lt"rlAnkara (yayrmlanmamrg bildiri).

AKTA$ $erif (2000) Roman sanafi ve Roman inceremesine Giris,Ankara: Akgag yay.ARDA, Zeki Cemil (1970) Edebiyatta Motif Aragtrrmalarr. Fiiir ve Sanatta Hctreket 5.55

Temmuz,20-23.ARIKOGLU Ekrem (2003) Tiirkiye Dtqmdaki Ti)rk Edebiyatlan Antolojisi Hakas Edebiyatr,

Arkara:TC Ktilhir ve Turizm Bakanhlr yay. C.25ARIKOGLU Ekrem (2007) Hakas Destanliri I, inkara: TDK yay.BECKWITH christopher I- (2011) ipek yotu imparatorluklar, (Brow Qa[t'ndan Giini]miize

Orta Asya Tarihi), Ankara: ODTU yay.

99LGE Murat (2006) Edebiyat Uzerine yanlar, istanbul: iletigim yay.BLocH March (2007) Feodal roplum (gev. Melek FIRAT). isianbul: Krrmrzr yay.BURNAKOV, V.A. (2011) Erlik Khan in the Traditional Worldview of the Khakas.

Ar ch eo I o gy E thnol o gy & Anthrop lo gy of Euras ia 39 I l, 107 _l 1 4.BUTANAYEV V. YA., A.A. VERNiK, A.A. (ULTURGA$EV 1999) NATOCIIC PrAZdNiKi

Hakasii, Abakan: N.F. Katanov Hakas Devlet Universitesi.BUTANAYEV v. Ya. (2006) skazaniya o velikom Hakasskom Knyaze yerenake, Abakan:

N.F.Katanov Hakas Devlet Universitesi yav.BUT+NAYIV. v v1'-(r3d ) (2008) voyenn aya"organizatsiya i voorujen iyaKtrgrzov. oqerki

rs_to.rii Hakasii (C Drevneysix vremen do sovremennosti), Abakin: N.F.Katanov DevletUniversitesi Y ay., 123-131.

BUTANAYEV V.ya., i.i. BUTANAYEVA, (200r) Hakasskiy istorigeskiy Foykror,Abakan:N.F.Katanov Hakas Devler Universitesi yay.

BUTANAYEV V.YA., iJ. BUTANAYEVA (2008) Mir HONgOTSKOgO (HAKASSKOgO)Fol'klora, Abakan: N.F.Katanov Hakas Devlet Universitesi yayl

BUTANAYEV V.YA., i.i. BUTANAYEVA (2OIO) MI ROdOM iZ HONgOTAYA. AbAKAN:Jurnalist.

cArgRqqLU Ahmet (2010) Trirk Tarihinde 'Nciker' ve ,Noker-zdde1er, Miiesses esi, IV.

Tilrk Tarih Kongresi Bildirileri, AnkaraTTK yay.CAMPBETII Joseph (2000) Kahramanm Sonsuz yorculuga, istanbul: Kabalcr yay.

991*I99tY 9z!il^!2_903_) Ttirk Dtinyast Epik Destan Getenegi,Ankara: Akeag yay.

QOQIYEVA A.s. (2006) Bibtiografiya Neizdannth Geroigeslih skazaniy na HakasskomYaz*e, Abakan: Hakas Bilim Araqtrrma Di1, Edebiyat ve Tarih Enstitrisii yay.

quDoYAKov A.i.(2007) gor Destam inceremeleri (gev: cagtegin TURGITNBAYER),Ankara: TDK Yay.

DAVLETOV Timur (2006) Huban An! Hakas Tiirklerinin Kahramanltk Destant. Ankara:TURKSOY Yay.

P*yjIT-oV lr.ry1tz!o!) Han Mirgen: Hakas AtptftDe.stam, Ankara: TURKSoy yay.DEMIR Necatj (2006) Daniqmend Gazi Destant, Ankara: Hece yay.DILEK Ibrahim (2010) Sibirya Tiirk Destanlarrnda Kahramanrn Yer Alh ve Gcikyiizti

Diinyalarryla iligkileri Uzerine Bazr Tespitler, Miili Folktor s. g5 2010, 46-56.DUMEZIL Georges (1970) The Destiny ofthe wanior, chicago-London:The university of

Chicago Press.DUTGL'}'I KARA Ulkii (2014) Ttirk Destan Kahramant ve Baskurt Destanlarmm Tipotojisi,

Konya: Kdmen Yay.ERDEM ilhan (1991) Ak-Kolunlu ordusunu olugturan insan unsuru, A.U.D.T.c.F. Tarih

Araq ttrmalan Dergis i, XY 126, Ankara 85-92.ERGIN Muharrem (1970) Oguz Kagan Destant, istanbul: MEB yav.

Erhan AktasHakas Destan Kahramanlan Ozerine Bazt De{erlenditmeler

21s

llgltN Metin (1993) Hakas Haycrla've Haycrhk sanah, Miili Fotkror s. 19, 23-26.ERGITN Metin (1996) Hakas Haycrrar4 Tiirk Diinyast Dir ve Edebiyat Dergisi, s. 1, 121-

129.

ll*GJ|N Pewin Q-010) Hakas D_estanctlft Gelene{i ve Ay Huucm,Konya: Kdmen yay.

IIJI l-.1(?-00]) Tiirk Kozmotojisine Giris,istanbul: Kabaicr yay.ESIN-Emel (2006) Alp $ahsiyetinin Trirk Sanatrnda Gortiniigii.'TijrklercJe Maddi Kr.itttiriin

Oluqumu, istanbul: Kabalcr yay.FORSTER E.M. (2004) Diiz ve yuvarlak Karakterler (Flat and Round characters).

RomanTeorisi (haz. philip STEVICK -gev. Sevim KANTARCIOGLU;, Ankara: AkgagYuy.

GOKSU Erkan (2008) Tiirk Kziltt)rtincte sitah, istanbul: otiiken Nesrivar.gYlAr ze.nin (2007).Noker, Tiirkive Divanet vakfr istam Ansit tip"aisi, c. 33, 216-217 .$-!!1I umit (1985) Eski rtirk roptumi jzerine incererri"r,it ["i"i,'r"ynut vuy.HU-DYAKOV Yu. S. (1980) Vooruienie Yeniseyskih Ktrgtzov it xtt

"".,iirosibirsk: Nauka.PSII{! ?09.? lakas

pestantan Ir; Kara Kuzgur, Aikuru.. TDK yay.INALCIK lJa.lil Q0l2) Devlet-i 'Atfi,ye; osminh imparatorlu{u urerire Arasttrmalar_I,. isranbul ig Bankasr Ktilli.ir yay.rNaN Ruatitadir (1998b) Gcigebe Ttirk Destanlannda Kahraanlann Dolumlan, Ad Almalarr* _ ^ _y.

Raqka_ Hususiyetlert, Makarerer ve inceremerer II, Ankara.. TTK iay. 206-212.INAN Abdiilkadir (1998a) TijLrk Destan ve Masallannda .Krrklar' Mitift. Makolele, unIncelemeler I, Ankara: TTK yav. 23g-240.

iNayff Alimcan (2007) Tti_r!'. Dz;ry,ay Efsane ve Masallarmda Bir Dev Tipi_ _ Yalmavuz/Celmo guz, izmir: Krilcrio$lu yay.JIING carl Gustav (2005) Dr)rt Arketip (qev. zehraAksu yrlmazer), istanbul: Metis yay.KAPLAN Mehmet (2001) Ttirk Edebiyah [Jzerine Araqtrmalar'3 fip foHi1"";, istanbul:

Dergdh Yay.KARA Mehmet (2014) Hakas Destanr Altm Tayct, istanbul: Harf yay.

5*YTl rln2\l!o! z.aebiyat Terimteri iazt*gri,Ankara: areai vay.KILIJ Giilsilm (2009) Hakaslarda Destancrhk GJenegi I: AraqtiJra Tarihi ve Kaymaklar.Modern Ttirkliik Aragtumalart Dergisi C. 6. S. I,16_29.

KOKSAL Hasan (1984) Battalnamelerie Tip ve Motif Yaprsr, Ankara: Ktilttir ve Turizm Bak... Yay.

595!4! Has.an (2003) Battatname, Ankara: Akgafi yay.MELETiNSKiY ye. M. (2004) proishojtlenie beToig"skogo Eposa, Moskva: ..vostognaya

Literatura" RAN.MENGI Mine (1984) Garib-ndme'de Alphk Gelenegiyle ilgili Bilgiler. Tiirk Tarih Kurumu

Belleten C. XLVIII S. 191-192 Temmuz_Ekim 4g1496.NASKALI-GURSOy Emine (1995) Manas Destanr,nda Krrk yigit (Nigin Krrk yllit?),

Manas 1000 BiSkek Bildiriterr, Ankara AKM yay., 121_125.oCAK Ajrmet YaSar l20lll Sart Salttk Popiiler i.iloin',, Balkanlar'doki Desrani Onctjsti.. (XIII.Ytizyil), Ankara: TTK yay.oGE

_Bahaeddin Q9a\ Tiirk Krhcrnrn Menqe ve Tekamiihi Hakkrnda, DTCF, Dergisi, yu5. (Kasrm-Arahk 1948), 431-460.OGEL, Bahaeddin (r99r) islaniyetten once Ttirk Kiiltiir Terihi orta Asya Kaynak ve- , Buluntularma Gijre, Ankara: TTK yay.oGEL Bahaeddin (1998) Tiirk Mitoloiisi iKaynaklan ve Agtklamalan ile Destanlar) l. citt,

Ankara: TTK Yav.ot<suz..i:5:i&l-(Toz)-,,.urkricrir-!k,.G-alip Erdem'in ohimrrmin 10. yrrr DolayrsrylaUlkuciiltik Nedir ulkticri Kimdir?, Ankara: Tiirk ocakrarr Ankara $ubesi

^__S_n-q!li*.-.turkocagi.org.trlkitaplarltJlkucu_nedir_kimdir.pdf)( O:.OS.ZOiZ;.

ozDEMIR Gt-ilseren (20131 ihsan oktay Arar',i Rominlorr. (yayrmlanmamrg doktora tezi-dan. Prof. Dr. Metin Ekici), izmir.

216 Qagdag Trirkoloj i AragtrrmalarrCoepeuenuue rropKonornqecKl4e nccne.qoBaHl4,

9254N Fatma (1997) Alnn An! Destant, Ankara.. Bilig yay.PAYDA$ KAzm (2003) Ak-Koyunlu Devlet Teskilan, Ankara, Ankara Universitesi Sosyal_ ^ ^_Bllimler

Enstittisfi (yayrmlanmamrg doktora tezi)

lglfll_gY geryiqiy Njkolayevie ( I ee5) Edebiyat Bitimi, istanbul: Evrenset yay.IYIL-9Y B.N (,198+1 Epigeskoe skazite|stvo,Moskva: Vostognaya Literatura RAN.REICHL Karl (2002) Tiirk Boyrannrn Destanran (gev. Dog. Dr. Metin EKici), Ankara: TDKYay.SUMER Faruk (1959) OpuzlaraAit Destani Mahiyetde Eserler, Ankara (-Iniversitesi Dil ve

^ . __Ttr! 9?El"fya Fakiilresi Dergisi,Ankara C. iZ S. 3_4,359_456.$AHIN Erdal (2007) Hakas Destanr Atnn Qt;s (Giris-Metin-Aktarma-Dizin), istanbul: TDAVYay.TEM]IR Nezir (2012) Manas Destanmdaki riprer (Jzerine Bir incereme, Ankara: Kurgan

Edebiyat Yay.TILL Barry (2005) The 47 Ronin: A story ofsamurai Loyarty and Courage, california

Pomegranate Com. Inc.TRoYAKov P.A. (1990, Hakas Qonrufi Kip-Qoohta,, Abakan: Krasnoyarsk Kitap yay.

Hakasya Bcjliimri.TROYA_KOV P.A. (2007).Mirt i Legendr Hakasov, Abakan: Hakas Kitap yay.t^19:T* I*g (1-9]2) Osmanlcada Mogoica Odiing Ketimeter'1, Tiirkiyat Mecmuast

^'l/II, Istanbul, 209 -250.

TURKIR Hilal (2010) Giiney Sibirya Tiirk Destanlarmda Kahramana yarrJtmct [Jnsurlar_., -Jlf:ltlamrg yriksek lisans tezi_ dan. Dog. Dr. ibrahim OifEf; a"tur:a 174 s.UNGVITSKAYA M.A., v.ye. MAyN.GA$EVA, (1972) Hakasskoe narodnoe poetigeskoe

tvorgesilo, Abakan: Krasnoyarsk Kitap yay. Hakasya Bdliimii.vLADiMiRTSov B.ya. (t9+i) uogorti,n iqii*oi reskirah Mogor Gdqebe Feodarizmi,

A1ka1a TTK Yay.VLADIMIRTSOV B.ya.

_(2005) Mongol'skoe Ncilair. Rabott po mongol,skomu- yaztkoznaniyu, Moskva:Vostoqnaya Literatura RAN, g52_g53.YILDIT, Naciye (1995) Manas Destant (w. Radtoff) ve Ktrgtz Kiitttini ite irgitr respit veTahliller, Ankara: TDK yav.YTLMAZ Kitli ciilsrim (zotir) Hakaslarda Destancrrrk Gelenegi II: Biqim, igerik, icra._ Yo!*.Ttirklilk Arastrrmalart Dergisi C. 7 S. 3 (Eyltil 2010) ISq_nS.'YILMAZ Kitli Grilstim (2011) Hakas Destanr Altrn Taycr'nrn Dil ve Anlatrm Ozellikleriuzerine. Dede Korkut ve Geqmiqten c"tnr"g" Tilrk Destanrart {Jrusrararast

Sempozyumu Bildirileri, Ankara: TURKSOY yay. 391_40g.y{lYYjILli ciitsiim (2013) Hakas Destantart 4 Attm Tayct,Ankara: TDK yay.ZALOGLU Prnar (2011) orta Asya ve Giiney Sibitya Tiirklerinin Kahramanltk

Destanlartnda Yardtmct Tiprer (yayrmranmamlg yriksek lisans tezi - Dan. prof. Dr.Mehmet AQA), Bahkesir. 31g s.