© Deutsches Archäologisches Institut / Hirmer Verlag

Der Autor / die Autorin hat das Recht, für den eigenen wissenschaftlichen Gebrauch unveränderte Kopien dieser PDF-Datei zu erstellen bzw. das unveränderte PDF-File digital an Dritte weiterzuleiten. Außerdem ist der Autor/die Autorin berechtigt, nach Ablauf von 24 Monaten und nachdem die PDF-Datei durch das Deutsche Archäo-logische Institut der Öffentlichkeit kostenfrei zugänglich gemacht wurde, die unver-änderte PDF-Datei an einem Ort seiner / ihrer Wahl im Internet bereitzustellen.

Athenaia

Band 3 · 2012

PDF-Dokument des gedruckten Beitrags

NEUE FUNDE ARCHAISCHER PLASTIK AUS GRIECHISCHEN HEILIGTÜMERN UND NEKROPOLENInternationales SymposionAthen, 2. – 3. November 2007

Πρώιμη αρχαϊκή κόρη από την ΑνάβυσσοΟΛΓΑ Ε. ΤΖΑΧΟΥ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ

II

AtheNAIABand 3

III

Neue Funde Archaischer Plastik aus griechischen Heiligtümern

und Nekropolen

Internationales symposionΔιεθνές Συµπόσιο

Athen, 2. – 3. November 2007Αθήνα, 2 – 3 Νοεµβρίου 2007

deutsches ArchäologIsches INstItut AtheN ΠΑΝεΠιΣτήµιο ΑθήΝῶΝ

Νέα ευρήµατα αρχαϊκής γλυπτικήςαπό ελληνικά ιερά

και νεκροπόλεις

g. kokkorou-Alevras – W.-D. Niemeier (Hrsg. / εκδ.)

IV

XII, 262 seiten; 217 Abbildungen

© 2012 Hirmer Verlag GmbHISBN: 978-3-7774-7041-2

Einbandgestaltung: P. Baumeister, V. Birtacha, U. Thalersatz: www.wisa-print.de

Vertrieb: Hirmer Verlag GmbH, München (www.hirmerverlag.de)Druck: Memminger MedienCentrum, Druckerei und Verlags-AG, Memmingen

Alle Rechte, insbesondere das Recht der Übersetzung in fremde Sprachen, vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmi-gung ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokopie) zu

vervielfältigen oder unter Verwendung elektronischer Systeme zu verarbeiten und zu verbreiten.Printed in germany

UmschlagbilderVorderseite: Detail der Stele des Mnasitheios (Andreiomenou S. 233 Abb. 6; Photographie: G. Skiadaresis).

Rückseite: Reliefband von Gebäude 4A in Eleutherna (Stampolidis S. 11 Abb. 19 γ; Photographie: N. Stampolidis).

V

ΠεριεχοµεΝΑ / INHALT

VORWORT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI I

ΠρολογοΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX

ΠρογρΑµµΑ / PROGRAMM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI

kretA, lAkoNIeN, BÖotIeNΝ χ . ΣΠρωτοαρχαϊκή πλαστική από την ελεύθερνα της Κρήτης. Προκαταρκτική προσπάθεια µιας συνολικότερης προσέγγισης . . . . . . . . . . . . . . . . 1

Georgia Kokkorou-AlevrasCaryatid Head in the Sparta Archaeological Museum and the Provenance of the Archaic Greek Perirrhanteria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Margherita Bonanno Aravantinossculture arcaiche dal santuario di eracle a tebe. Presentazione preliminare . . . . . . . . . . . . 33

AtheN uNd AttIkAὈ ε. τ -ΑΠρώιµη αρχαϊκή κόρη από την Ανάβυσσο  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Giorgos I. DespinisEin neues Fragment von der Löwen- und Stier-Marmorgiebelgruppe des Alten Athena-Tempels auf der Akropolis  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

dIe INselN uNd kleINAsIeNDimitrios S. SourlasArchaic sculptures from Kythera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

γ Κγλυπτά από το ιερό του Απόλλωνα στη θέση µάντρα της νησίδας Δεσποτικού και νέα γλυπτά από την Πάρο  . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Κ ρΑρχαϊκά γλυπτά από το ιερό του λιµανιού στο εµποριό της χίου  . . . . . . . . . . . . . . 133

Evridiki LekaTorse d’une corè de l’acropole de Karthaia (Kéos)  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Δ µενεπίγραφος ενδεδυµένος κούρος από την Κάλυµνο  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

λ Ἰ. µΝέα αρχαϊκὰ γλυπτὰ στὴν Ἀµοργὸ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

Elena Walter-KarydiOstionische Giebelplastik? Zu den Pantherreliefs aus Milet  . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

VI Inhalt

γ ΚΑνασκαφική έρευνα στην αρχαϊκή πόλη της µυτιλήνης. ευρήµατα πλαστικής  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

grABsteleNἈ Κ. ἈἩ ἐξ Ἀκραιφίας στήλη µνασιθείου, ἔργον Φιλούργου. Σύγκριση µὲ ἄλλα σύγχρονά της ἀττικὰ ἔργα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

χ ι. ΠΥστεροαρχαϊκή επιτύµβια στήλη από το Άργος  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

VII

VORWORT

Im Vorwort zu den 1986 erschienenen Akten des Internationalen kolloquiums »Archaische und klassische griechische Plastik« vom 22. – 25. April 1985 an der Abteilung Athen des Deutschen Archäologischen Institutes schrieb H. Kyrieleis:

»Die griechische Plastik ist von Anbeginn der vornehmste Gegenstand der klassischen Ar-chäologie gewesen. Als Thema der Forschung ist sie in den letzten Jahren jedoch etwas in den Hintergrund getreten. Sicherlich liegt dies auch daran, dass die Erforschung der archaischen und klassischen griechischen Plastik über geraume Zeit auf einen seit langem publizierten Denkmälerbestand beschränkt blieb«.

In den zwei Jahrzehnten seit jenem stimulierenden Kolloquium mit der Vorlage vieler neuer archaischer und klassischer Skulpturen ist eine erstaunliche Anzahl an weiteren Neufunden ge-rade archaischer Skulpturen zutage gekommen. Dies führte zu dem Entschluß des Fachbereichs für Archäologie und Kunstgeschichte der Philosophischen Fakultät der Universität Athen und der Abteilung Athen des Deutschen Archäologischen Instituts, ein Internationales Symposion über die neugefundenen archaischen Skulpturen aus griechischen Heiligtümern und Nekropo-len zu organisieren, das im November 2007 mit großem Erfolg wiederum im schönen, von Wil-helm Dörpfeld erbauten Bibliothekssaal der Abteilung Athen des Deutschen Archäologischen Institutes stattfand. Einen Anlaß boten bei beiden Kolloquien spektakuläre Neufunde archa-ischer Skulptur in Grabungen der Abteilung Athen des Deutschen Archäologischen Instituts. Waren es bei dem Kolloquium von 1985 die zwischen 1980 und 1984 bei den Grabungen un-ter der Leitung von H. Kyrieleis im Heraion von Samos zutage gekommenen Skulpturen des großen Kuros und des Gegenstücks zur Kore des Cheramyes 1, so wirkten jetzt die 2002 bei den Grabungen unter der Leitung von W.-D. Niemeier am Heiligen Tor im Kerameikos in Athen gefundenen Skulpturen des Kuros des Dipylon-Meisters, zweier Löwen und einer Sphinx sti-mulierend für die Organisation des Kolloquiums 2. Wichtige archaische Skulpturen, die in die-sem Band vorgestellt werden, kamen in den letzten beiden Jahrzehnten aber auch an anderen Fundplätzen auf dem griechischen Festland, den ägäischen Inseln und im westlichen Kleinasien zutage.

Wegen des Umfangs erscheinen die Kolloquiumsakten in zwei Bänden. Der hier vorliegende erste Band beinhaltet die Skulpturen aus Athen und Attika (außer dem Kerameikos), Lakonien, Böotien, Kreta, den ägäischen Inseln und Kleinasien. Der zweite Band, in dem die neuen Skulp-turen aus dem Kerameikos publiziert werden, soll zugleich einen Band der Kerameikos-Pub-likation bilden. Die Vorlage all dieser Neufunde wird hoffentlich den Ausgangspunkt für die weitere Erforschung nicht nur der archaischen Skulptur selbst, sondern auch der historischen Entwicklung, der Gesellschaftsstrukturen und sozialen Werte der archaischen Periode bilden.

1 s. jetzt die endgültigen Publikationen: H. Kyrieleis, Eine neue Kore des Cheramyes, Antike Plastik 24 (München 1995) 1 – 36; H. Kyrieleis, Der große Kuros von Samos, Samos X (Bonn 1996).

2 s. vorläufig: W.-D. Niemeier, Der Kuros vom Heiligen Tor. Überraschende Neufunde archaischer Skultptur im Kerameikos in Athen (Mainz 2002).

VIII

Wir möchten uns bei allen Vortragenden bedanken, von denen leider nicht alle Manuskripte eingereicht haben 3, weiterhin bei den verdienten Kolleginnen und Kollegen, die die Verantwor-tung der Sitzungskoordination und -leitung übernommen und somit einen äußerst produktiven Beitrag zu den Arbeiten der Konferenz und zur Diskussionsführung geleistet haben. Großer Dank gebührt allen Mitarbeitern des Fachbereichs für Archäologie und Kunstgeschichte der Universität Athen und der Abteilung Athen des Deutschen Archäologischen Instituts, vor allem dessen damaligem Allgemeinen Referenten, K. Kopanias, der die technische Organisation die-ses Symposions übernommen hat. P. Baumeister und V. Birtacha gilt unser Dank für ihre sehr sorgfältige redaktionelle Arbeit. Die Übersetzung der Resumees ins Englische ist A. Doumas zu verdanken.

Wir widmen dieses Symposion den deutschen und griechischen Archäologen, E. Buschor, S. Papaspyridi-Karusu und Ch. Karusos, die den Weg für die Erforschung der archaischen grie-chischen Skulptur bereitet haben. E. Buschor ist während seiner Zeit als Erster Sekretär der Abteilung Athen des Deutschen Archäologischen Instituts (1921 – 1929) mit der grandiosen Pu-blikation des ›Dipylon-Kopfes‹ und der zugehörigen Hand 4 die Entdeckung der archaischen skulptur zu verdanken 5, s. Papaspyridi-karusu und ch. karusos haben in Athen »durch den Umgang mit E. Buschor entscheidende Anregungen zum Begreifen der Kunst als Spiegel des griechischen Geistes empfangen« 6. Viele von ch. karusos’ Arbeiten sind der archaischen kunst gewidmet 7. Seine 1961 gleichzeitig in griechischer und deutscher Sprache erschienene Publika-tion der spätarchaischen Grabstatue des Aristodikos 8 »gehört zum Besten, was überhaupt über die archaische Kunst geschrieben worden ist« 9. Mit dieser Widmung möchten wir aber nicht die Bedeutung des Beitrags der vielen nachfolgenden Archäologinnen und Archäologen zur Erforschung der archaischen Plastik verringern, sondern die frühere Forschung mit derjenigen von heute verbinden.

Georgia Kokkorou-Alevras – Wolf-Dietrich Niemeier

Vorwort

3 Es fehlen die Beiträge von Ö. Özyigit, Protomes de griffon et de cheval provenant du Temple d’Athena à Phokaia, und B. Mürmüz-lü – I Güceren, Three Late Archaic Grave Stelae in the Museum of Isparta.

4 E. Buschor, Mitteilungen aus dem Kerameikos III: Ein Kopf vom Dipylon, AM 52, 1927, 205 – 212; E. Buschor, Eine Hand vom Di-pylon, AM 55, 1930, 163 – 166.

5 H. Sichtermann, Kulturgeschichte der klassischen Archäologie (München 1996) 318. 6 E. Kunze, Christos Karusos, 14.3.1900 – 30.3.1967, Jahrbuch der Bayerischen Akademie der Wissenschaften 1968, 1 – 11. 7 Siehe ebenda, 3 – 4 8 Ch. Karusos, Aristodikos. Zur Geschichte der spätarchaischen Plastik und Grabstatue (Athen und Stuttgart 1961). 9 Kunze a.O., 4.

IX

ΠρολογοΣ

O Toµέας Αρχαιολογίας και ιστορίας της τέχνης του Πανεπιστηµίου της Αθήνας και το γερµανικό Αρχαιολογικό ινστιτούτο της Αθήνας αποφάσισαν τη διοργάνωση από κοινού διεθνούς συµποσίου µε θέµα τα νέα ευρήµατα αρχαϊκής γλυπτικής από ιερά και νεκροπό-λεις που πραγµατοποιήθηκε µε µεγάλη επιτυχία το Νοέµβριο του 2007. ή πολύ επιτυχηµέ-νη πραγµατοποίηση ενός ανάλογου συνεδρίου για την αρχαϊκή και κλασική γλυπτική από το γερµανικό Αρχαιολογικό ινστιτούτο της Αθήνας το 1985, µε διευθυντή τον καθηγητή κ. Helmut Kyrieleis, µας ενθάρρυνε στο να προχωρήσουµε στην επανάληψη της προσπάθειας. ῶστόσο, ιδιαίτερα µεγάλο ρόλο στην απόφασή µας έπαιξε το γεγονός ότι από τότε, µέσα στην τελευταία εικοσαετία δηλαδή, ένας εντυπωσιακά µεγάλος αριθµός αρχαϊκών γλυ-πτών ήρθε στο φως, µερικά από τα οποία θα αποτελέσουν ασφαλώς σταθµό στην έρευνα της αρχαϊκής γλυπτικής. Όπως και τότε η εύρεση του κολοσιαίου κούρου του ισχή και της νέας κόρης του χηραµύη στο ήραίο της Σάµου από τη γερµανική αρχαιολογική αποστολή µε διευθυντή τον καθηγητή κ. Helmut Kyrieleis, έτσι και τώρα η ανασκαφή των πολλών και σπουδαίων αρχαϊκών αγαλµάτων στον Κεραµεικό της Αθήνας από την ίδια αποστολή µε διευθυντή τον καθηγητή κ. Wolf-Dietrich Niemeier, υπήρξαν ένας από τους λόγους για τη διοργάνωση του συµποσίου µας. Καθοριστικό επίσης ερέθισµα για την πραγµατοποί-ησή του υπήρξε η εύρεση πολλών ακόµη σηµαντικότατων αρχαϊκών γλυπτών από συνα-δέλφους της ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και της αντίστοιχης τουρκικής, καθώς και των ελληνικών πανεπιστηµιακών ανασκαφών. ή έγκαιρη παρουσίαση όλων µαζί των νέων ευρηµάτων σε εύλογο χρονικό διάστηµα από την ανακάλυψή τους και η δηµοσίευσή τους σε έναν τόµο, προσδοκούµε ότι θα αποτελέσει µία νέα αφετηρία για τη µελέτη τόσο της ιστορίας της αρχαϊκής γλυπτικής καθαυτής, όσο και για την καλύτερη κατανόηση της ιστορικής εξέλιξης και των κοινωνικών αξιών και πραγµατικότητας των αρχαϊκών χρόνων. για το λόγο αυτό ευχαριστούµε θερµά όλους τους οµιλητές του Συµποσίου. ευχαριστούµε πολύ επίσης τους παλαίµαχους και εν ενεργεία αρχαιολόγους που ανέλαβαν τις προεδρίες του συµποσίου. ή συµβολή τους στη διεύθυνση των εργασιών και στις συζητήσεις ήταν ιδι-αίτερα εποικοδοµητική καθόσον όλοι έχουν ερευνήσει και δηµοσιεύσει αρχαϊκή γλυπτική. ευχαριστίες οφείλονται και σε όλα τα µέλη του γερµανικού Αρχαιολογικού ινστιτούτου αλλά προ πάντων τον διδάκτορα κ. Κ. Κοπανιά που επιφορτίσθηκε σχεδόν αποκλειστικά µε την υλοποίηση του συµποσίου µας, στον δρ. κ. P. Baumeister και στην αρχαιολόγο κ. Β. µπίρταχα που ανέλαβαν και διεκπεραίωσαν µε µεγάλη φροντίδα την εκδοτική επιµέλεια του τόµου. ευχαριστούµε επίσης την κ. A. Ντούµα για τις µεταφράσεις και την επιµέλεια στα αγγλικά των περιλήψεων του τόµου.

τέλος, µε την αφιέρωση του συµποσίου µας στους ερευνητές που άνοιξαν το δρόµο στην έρευνα της αρχαϊκής γλυπτικής στη γερµανία και στην ελλάδα, τον E. Buschor και τους Σέµνη και χρήστο Καρούζο αντίστοιχα, χωρίς βεβαίως να παραγνωρίζουµε τους πάρα πολλούς σηµαντικότατους ερευνητές που τους ακολούθησαν, θελήσαµε να συνδέσουµε το παρελθόν µε το παρόν της αρχαιολογικής έρευνας.

Γεωργία Κοκκορού-Αλευρά – Wolf-Dietrich Niemeier

X

XI

ΠρογρΑµµΑ /  PROGRAMM

ΠΑρΑΣΚεΥή / FREITAG, 2.11.07

8.30 – 9.00 εγγραφή / Anmeldung

9.00 – 9.30 χαιρετισµοί / Begrüßung:W. Schultheiss (Botschafter der Bundesrepublik Deutschland), W.-D. Niemeier, γ. Κοκκορού-Αλευρά

Κρήτή, λΑΚῶΝιΑ, ΒοιῶτιΑ / KRETA, LAKONIEN, BÖOTIENΠροεδρία / Disussionsleitung: Α. λεµπέση

9.30 – 10.00 Ν. Σταµπολίδης, Πρωτοαρχαϊκή πλαστική από την ελεύθερνα της Κρήτης. µία πρώτη προσέγγιση

10.00 – 10.30 γ. Κοκκορού-Αλευρά, Κεφάλι κόρης στο αρχαιολογικό µουσείο της Σπάρτης αρ. 12026 και τα αρχαϊκά περιρραντήρια

10.30 – 11.00 µ. Bonanno-Aravantinos, Sculture arcaiche dall’area di culto di Eracle a Tebe11.00 – 11.30 Συζήτηση / Diskussion11.30 – 12.00 Διάλειµµα / Kaffeepause

ΑθήΝΑ ΚΑι ΑττιΚή / ATHEN UND ATTIKAΠροεδρία / Disussionsleitung: A. H. Borbein

τα γλυπτά από την ιερά Πύλη του Κεραµεικού /  Die Skulpturen vom Heiligen Tor im Kerameikos

12.00 – 12.20 W.-D. Niemeier, 1. Der Fundkontext12.20 – 13.00 W.-D. Niemeier, 2. Der Kuros13.00 – 13.30 Συζήτηση / Diskussion

µεσηµβρινή διακοπή / MittagspauseΠροεδρία / Disussionsleitung: H. Kyrieleis

16.00 – 16.30 B. von Freytag gen. Löringhoff, 3. Der liegende Löwe16.30 – 17.10 G. Kuhn, 4. Das archaische Grabsäulenmonument mit Löwenskulptur17.10 – 17.40 I. Kaiser, 5. Die Sphinx17.40 – 18.10 Β. µπάρλου, 6. Die ionische Säule der Sphinx18.10 – 18.40 Συζήτηση / Diskussion18.40 – 19.10 Διάλειµµα / Kaffeepause

Προεδρία / Disussionsleitung: N. Καλτσάς19.10 – 19.40 ο. τζάχου-Αλεξανδρή, Πρώιµη αρχαϊκή κόρη από την Ανάβυσσο19.40 – 20.10 γ. Δεσπίνης, Ένα νέο θραύσµα από το µαρµάρινο αέτωµα των

λιονταριών του αρχαίου ναού της Αθηνάς στην Ακρόπολη20.10 – 20.40 Συζήτηση / Diskussion

Δεξίωση / Empfang

XII

ΣΑΒΒΑτο / SAMSTAG, 3.11.07

ΝήΣιΑ ΚΑι µιΚρΑ ΑΣιΑ / DIE INSELN UND KLEINASIENΠροεδρία / Disussionsleitung: Φ. Ζαφειροπούλου

9.00 – 9.20 Δ. Σούρλας, γλυπτά αρχαϊκών χρόνων από τα Κύθηρα9.20 – 9.40 γ. Κουράγιος, τα γλυπτά από το ιερό του Απόλλωνα στη θέση µάντρα της νησίδας

Δεσποτικού και νέα γλυπτά από την Πάρο9.40 – 10.00 Κ. ρούγγου, Έργα αρχαϊκής πλαστική από το «ιερό του λιµανιού» στο εµποριό της χίου10.00 – 10.20 ευρ. λέκα, Άγαλµα κόρης από την αρχαία Καρθαία Κέας10.20 – 10.50 Συζήτηση / Diskussion10.50 – 11.20 Διάλειµµα / Kaffeepause11.20 – 11.50 Δ. µποσνάκης – Α. Δρελιώση, ο κούρος της Καλύµνου11.50 – 12.20 λ. µαραγκού, Νέα αρχαϊκά γλυπτά από την Αµοργό12.20 – 13.10 Ö. Özyiğit, Protomes de griffon et de cheval provenant du Temple d’Athena à Phokaia13.10 – 13.40 Συζήτηση / Diskussion

µεσηµβρινή διακοπή / MittagspauseΠροεδρία / Disussionsleitung: ι. τριάντη

16.00 – 16.30 E. Walter-Karydi, Ostionische Giebelplastik? Zu den Pantherreliefs aus Milet

εΠιτΥµΒιεΣ ΣτήλεΣ / GRABSTELEN16.30 – 17.00 Α. K. Ανδρειωµένου, ή εξ Ακραιφίας στήλη µνασιθείου, έργον Φιλούργου,

συγκρινοµένη µε σύγχρονά της αττικά έργα17.00 – 17.30 χρ. Πιτερός, Υστεροαρχαϊκή επιτύµβια στήλη από το Άργος17.30 – 18.00 Διάλειµµα / Kaffeepause18.00 – 18.30 B. Hürmüzlü – İ. Güceren, Three Late Archaic Grave Stelae in the Museum of Isparta18.30 – 19.00 Συζήτηση / Diskussion19.00 – 20.00 Συµπεράσµατα / Schlußbemerkungen

Δείπνο για τους οµιλητές και τους προέδρους /  Abendessen für die Vortragenden und die DiskussionleiterInnen

Πρόγραµµα /  Programm

51ο ε. τ -Α – Π Α Κ Α

Πρῶιµή ΑρχΑΪΚή Κορή ΑΠο τήΝ ΑΝΑΒΥΣΣο

Συνθήκες εύρεσης

Στην Αττική των πρώιµων αρχαϊκών χρόνων, η παρουσία της κόρης στη γλυπτική δεν τεκµηριώ-νεται επαρκώς, ενώ η εικόνα του κούρου αντιπρο-σωπεύεται µε περισσότερα έργα. το γλυπτό, το οποίο παρουσιάζοµε, µολονότι σώζεται αποσπα-σµατικά, καλύπτει το κενό, έστω και µερικώς, γι’ αυτό αποδίδοµε σε αυτό ιδιαίτερη σηµασία. Πα-ραδόθηκε στην εφορεία Αρχαιοτήτων της Αττι-κής τον Σεπτέµβριο του 1973 από τα αστυνοµικά όργανα του σταθµού χωροφυλακής Αναβύσσου. την περίοδο εκείνη, οι δύο εφορείες Αρχαιοτήτων, Β΄ και γ΄, αποτελούσαν ενιαία υπηρεσία, έτσι το γλυπτό καταχωρήθηκε στην Αρχαιολογική Απο-θήκη της οδού Άρεως 3, και καταγράφηκε µε τον αριθµό 1903. Αργότερα, µεταφέρθηκε στο µου-σείο της Βραυρώνας. Σύµφωνα µε τις πληροφορί-ες των αστυνοµικών οργάνων, το άγαλµα βρέθη-κε έναντι των παλαιών Αλυκών, κατά τη διάρκεια των εργασιών διαµόρφωσης του όρµου. ῶστόσο, στην επιφάνεια του µαρµάρου δεν ανιχνεύτηκαν ίχνη ιζήµατος αλάτων, που να προδίδουν ότι το γλυπτό παρέµεινε, έστω και για µικρό χρονικό δι-άστηµα, στο βυθό της θάλασσας 1.

Περιγραφή κόρης (εικ. 1 – 8)

ή ύλη στην οποία έχει λαξευτεί η κόρη είναι το υµήττιο µάρµαρο σπηλιάς 2. είναι µαλακό, λεπτό-κοκκο και οµοιογενές. Έχει λευκότεφρη απόχρω-ση έως φαιά, ενώ κατά περιοχές είναι λευκό, µε φλεβώσεις, οι οποίες σε ορισµένα σηµεία γίνονται έντονα φαιές και έχουν καµπυλωτό σχήµα, ενώ µόλις διακρίνεται ελάχιστη λεπτή µίκα.

ή κόρη διατηρείται σε ύψος 0,54 µ., έχει πλάτος στους ώµους 0,392 µ., στο στέρνο (στο ύψος της µασχάλης) 0,248 µ. και στην οσφύ 0,22 µ., ενώ το πάχος του γλυπτού στην ίδια περιοχή είναι 0,19 µ. και υψηλότερα 0,235 µ. το µέγιστο, το ύψος της ζώ-νης 0,026 µ., το δε σωζόµενο τµήµα του αριστερού βραχίονα έχει µήκος 0,32 µ. περίπου.

το άγαλµα είναι ακέφαλο και σώζεται έως λίγο χαµηλότερα από την οσφύ (εικ. 4). λείπουν το δεξί χέρι και τµήµα από το βραχίονα και τον αγκώνα του αριστερού. το σπάσιµο στην οσφύ έχει βαθµι-δωτή διαµόρφωση, στην κάτω επιφάνεια.

ή ράχη είναι επεξεργασµένη αρχικά µε ντισιλί-δικο και µετά µε λαµάκι (εικ. 2). Δεν φαίνεται να έχει χρησιµοποιηθεί ράσπα. εµπρός, το ένδυµα εί-ναι δουλεµένο µε ψιλή ράσπα. Στον ώµο, οι αύλα-

την καθηγήτρια του Πανεπιστηµίου Αθηνών κυρία γ. Κοκκορού-Αλευρά και τον Διευθυντή του γερµανικού Αρχαιολογι-κού ινστιτούτου των Αθηνών, καθηγητή W. D. Niemeier ευχαριστώ θερµά για την ευγενική τους πρόσκληση να συµµετά-σχω στο Διεθνές Συµπόσιο µε θέµα »Νέα ευρήµατα αρχαϊκής πλαστικής από ελληνικά ιερά και νεκροπόλεις«. τον κύριο W.-D. Niemeier ευχαριστώ επίσης και για την παροχή φωτογραφιών του κούρου της ιεράς Πύλης, οι οποίες µου χρησίµευ-σαν για τη συγκριτική µελέτη του ευρήµατος. οι λήψεις των φωτογραφιών της κόρης έγιναν στο παρελθόν από τον Σπύρο τσαβδάρογλου και πρόσφατα από τον αρχαιολόγο φωτογράφο Δρ Klaus Valtin von Eickstedt, τον οποίον ευχαριστώ. για την παροχή διευκολύνσεων κατά τη διάρκεια της µελέτης µου στην Αρχαιολογική Αποθήκη της γ΄ εφορείας Αρχαιοτήτων θα ήθελα να ευχαριστήσω την προϊσταµένη της εφορείας κυρία Ν. Βαλάκου-Διβάρη και την αρχαιολόγο κυρία Φ. Πασσαδάκη, καθώς και τον καλλιτέχνη Α. Κοντονή, για τις φωτογραφίες των λεπτοµερειών της κόρης. ευχαριστίες εκφράζω, επίσης, στον Διευθυντή του εθνικού Αρχαιολογικού µουσείου των Αθηνών Δρ Ν. Καλτσά και την υπεύθυνη αρχαιολόγο του Φωτογραφι-κού Αρχείου του µουσείου κυρία ε. µωράτη, για την παροχή φωτογραφιών. οι φωτογραφίες της κόρης του Αρχαιολογικού µουσείου Πειραιά αρ. 2530 παραχωρήθηκαν από τη Φωτοθήκη του γερµανικού Αρχαιολογικού ινστιτούτου των Αθηνών, για τις οποίες ευχαριστώ τον Δρ A. Heiden. ή φωτογραφία της κόρης στο Αρχαιολογικό µουσείο Αίγινας µου παραχωρήθηκε από την Προϊσταµένη της ΚΣτ΄ εφορείας Αρχαιοτήτων κυρία ε. Κονσολάκη, την οποία ευχαριστώ οµοίως. 1 Σύµφωνα µε την εκδοχή του φύλακα Αρχαιοτήτων της περιοχής, το γλυπτό βρισκόταν σε βάρκα καλυµµένο, όπου το είχαν

τοποθετήσει άγνωστοι, κατ’ αυτόν οι εργάτες της εκσκαφής του όρµου. ῶστόσο, η ακριβής θέση και οι συνθήκες εύρεσης παραµένουν άγνωστα.

2 για το υµήττιο µάρµαρο βλ. Goette et al. 1999, 83 – 90. για τη χρήση του υµήττιου µαρµάρου στην Αττική βλ. Sturgeon 2006, 32, 34. για την τεχνική λάξευσης των γλυπτών βλ. Bluemel 1969· Palagia 2006β, 243 – 279. για την ταύτιση του µαρµάρου θα ήθελα να ευχαριστήσω τον αρχιτεχνίτη θ. Καρδάµη. χρήσιµες πληροφορίες για την επεξεργασία του γλυπτού µου έδωσαν οι τεχνίτες γ. Καρδάµης και Ζ. µαρίνος, κυρίως όµως ο αρχιτεχνίτης του εθνικού Αρχαιολογικού µουσείου Φίλιππος Δια-µαντόπουλος. Όλους τους ευχαριστώ θερµά.

Αφιερώνεται στη μνήμη της Χρυσούλας Π. Καρδαρά

52 Athen und Attika

εικ. 1 – 4 ή κόρη της Αναβύσσου. Αποθήκη γ΄ εφορείας Αρχαιοτήτων, αρ. 1903. Πρόσθια, οπίσθια και πλάγιες όψεις

53ο ε. τ -Α – Π Α Κ Α

εικ. 5 ή κόρη της Αναβύσσου. Δεξιά πλευρά του κορ-µού, ίχνη χρήσεως τρυπανιού

εικ. 6 ή κόρη της Αναβύσσου. ή πλάτη του αγάλµα-τος, η επεξεργασία των δισκαρίων των πλοκάµων της

κόµης

κες που δηλώνουν τις ραφές του ενδύµατος (εικ. 3 και 4) έχουν διανοιχτεί µε γλωσσάκι που έχει κα-µπύλα άκρα (λουκλούδικο). τα χέρια, στην πρό-σφυσή τους µε τον κορµό (εικ. 5), φέρουν σε πολλά σηµεία ίχνη χρήσεως τρυπανιού αρχικά για την αφαίρεση του µαρµάρου και µε το ποντήλι στη συνέχεια. οµοίως, βλέποµε παρόµοια ίχνη στα σηµεία διαχωρισµού των χειρίδων από την επι-δερµίδα, προκειµένου να αφαιρεθεί το µάρµαρο εκεί. επίσης, τα δισκάρια των πλοκάµων φέρουν τέτοια ίχνη περιµετρικά, ενώ η επίπεδη επιφάνειά τους είναι δουλεµένη µε ράσπα (εικ. 6). Στον αντί-χειρα του αριστερού χεριού το νύχι δηλώνεται µε αύλακα (εικ. 7). το κεντρικό τµήµα του µαρµάρου στην κλειστή παλάµη του αριστερού χεριού προ-εξέχει ελαφρά από κάτω, αποδίδοντας πλαστικά το άκρον από το µίσχο του άνθους· επίσης αποδί-δονται οι φάλαγγες των δακτύλων (εικ. 8).

ή επιφάνεια του αριστερού χεριού είναι πολύ καλά λειασµένη, φαίνεται θα είχε δεχθεί γάνω-ση. ή επεξεργασία στα ενδεδυµένα µέρη του σώ-µατος έχει την κατάλληλη προετοιµασία για την επίθεση χρωµάτων, των οποίων όµως, δεν σώ-ζονται σήµερα ίχνη. ῶστόσο, για το γεγονός της χρησιµοποίησής τους στα αγάλµατα γνωρίζοµε από πολλές περιπτώσεις, όπου αυτά έχουν διατη-ρηθεί.

εικ. 7 ή κόρη της Αναβύσσου. ο αντίχειρας του αρι-στερού χεριού, λεπτοµέρεια του νυχιού

εικ. 8 ή κόρη της Αναβύσσου. ή κλειστή παλάµη του αριστερού χεριού, από κάτω: λεπτοµέρειες του µίσχου

και των φαλαγγών του µικρού δακτύλου

54 Athen und Attika

ή γυναίκα παριστάνεται όρθια, κατενώπιον. το αριστερό χέρι, λυγισµένο στον αγκώνα, φέρεται εµπρός από το στήθος, κρατά δε άνθος λωτού. λεπτοµερώς αποδίδονται οι φάλαγγες των δα-κτύλων. Αξιοπρόσεκτη είναι η πλαστική δήλωση της στυλοειδούς απόληξης της ωλένης στον καρ-πό και η τοξωτή πτυχή της επιδερµίδας στην εσω-τερική της παρειά. το δεξί, το οποίο σώζεται έως κάτω από τον ώµο µόνον, θα φερόταν στο πλάι, κατακόρυφα, σε άµεση επαφή µε τον κορµό, δου-λεµένο µαζί, όπως συµπεραίνεται από τα σωζό-µενα ίχνη στο πλάι του. ή κόρη φοράει χιτώνα µε κοντές χειρίδες. το ένδυµα συγκρατείται γύρω από την οσφύ µε ζώνη, η οποία δένεται εµπρός σε »ηράκλειον άµµα« (σταυρόκοµπο). ο χιτώνας εµπρός σχηµατίζει βαθύ κόλπο. ή ζώνη πίσω φαίνεται σε όλο το µήκος της πλάτης, ενώ στα δύο πλάγια του κορµού καλύπτεται από τις ανα-διπλώσεις του υφάσµατος, σε σχήµα τοξωτό. ή ζώνη εµπρός εµφανίζεται σε χαµηλότερη στάθµη απ’ ό,τι πίσω. ή ραφή του ενδύµατος στους ώµους δηλώνεται µε αύλακα. ή παρυφή του χιτώνα στο λαιµό είναι ευθεία. οι παρυφές του ενδύµατος στο λαιµό και στις χειρίδες δηλώνονται πλαστικά σε σχέση µε τη σάρκα, µε τη δηµιουργία δύο δια-φορετικών επιπέδων. ή κόµη της γυναίκας είναι χτενισµένη σε πλοκάµους. εµπρός, εκατέρωθεν του λαιµού πέφτουν από τρεις, ενώ πίσω σχηµατί-ζονται δέκα. Κάθε πλόκαµος δοµείται µε επάλλη-λα πεπιεσµένα σφαιρίδια (σε σχήµα δισκαρίων) και απολήγει κάτω σε επίµηκες τριγωνικό πέρας.

το άγαλµα έχει κυβικό σχήµα, ραδινές αναλο-γίες, καθαρά περιγράµµατα και απαλές καµπύ-λες. Παρατηρείται καλλιγραφική διάθεση στη

διευθέτηση των όγκων. ή εργασία είναι επιµελη-µένη και λεπτοµερής. ο καλλιτέχνης χειρίζεται µε ευαισθησία και ιδιαίτερη ικανότητα τα εργα-λεία του. την απόδοση, τόσο του συνόλου όσο και των λεπτοµερειών του έργου, χαρακτηρίζει λιτό-τητα και λεπτότητα.

ο τύπος του αγάλµατος

ο τύπος της αρχαϊκής κόρης έλκει την καταγω-γή του από την Αίγυπτο και την εγγύς Ανατο-λή 3. O Διόδωρος ο Σικελιώτης (ι. 97. 6) αναφέρε-ται µάλιστα στη σχέση αναλογιών που είχαν τα πρώτα αρχαία ελληνικά αγάλµατα µε αυτά της Αιγύπτου 4. ή κόρη της Αναβύσσου ακολουθεί την αρχέτυπη µορφή που δηµιουργήθηκε κατά τη δαι-δαλική εποχή, όπως αυτή έχει αποκρυσταλλωθεί στον τύπο της κόρης της Auxerre του µουσείου του λούβρου, αρ. µΑ 3098 5, της κόρης από τη νε-κρόπολη της ορθής Πέτρας στην ελεύθερνα που βρίσκεται στο µουσείο του ρεθύµνου, αρ. λ 3530 6, ή ακόµη της κόρης από τη Σελλάδα στο Αρχαιο-λογικό µουσείο της θήρας 7, που χρονολογούνται στα µέσα περίπου του 7ου αι. π. χ. Ακολουθούν η αναθηµατική κόρη της Ναξίας Νικάνδρης, του εθνικού Αρχαιολογικού µουσείου αρ. 1 8, η οποία πιθανότατα παριστά την ίδια την αναθέτη, ή κατ’ άλλους την Άρτεµη στην οποία αφιερώνεται. Ένα άλλο σηµαντικό άγαλµα είναι η αποσπασµατική επιτύµβια κόρη του µουσείου της θήρας, αρ. 318 9. Αυτές οι πρώτες κόρες φορούν χιτώνα και επίβλη-µα στους ώµους. το ένδυµά τους δεν σχηµατίζει ακόµη κόλπο µε πλευρικές αναδιπλώσεις.

3 Richter 1968, 4· Floren 1987, 77 κ. ε.· Kaminski 2002, 73. 4 »...τόν τε ρυθµὸν τῶν ἀρχαίων κατ’ Αἴγυπτον ἀνδριάντων τὸν αὐτὸν εἶναι τοῖς ὑπὸ Δαιδάλου κατασκευασθείσι παρὰ τοῖς

Ἕλλησι«. 5 Collignon 1913, 5 κ. ε.· Jenkins 1936, πίν. V2· Matz 1950, 172 κ. ε. πίν. 79· Richter 1968, 32 αρ. 18 εικ. 76 – 79· Davaras 1972, 12 κ. ε.

55 αρ. 22 εικ. 9. 10· Beyer 1976, 169 κ. ε. αρ. 73 πίν. 61. 65· Brookes 1978, 109 κ. ε.· Adams 1978, 32 κ. ε. πίν. 13 a· Kleemann 1984, 36 κ. ε.· Hurwit 1985, εικ. 81· Floren 1987, 126 κ. ε. πίν. 6, 3· Martini 1990, 46 κ. ε. 89 κ. ε. εικ. 13· Boardman 1991, εικ. 28. 71· Hami-aux 1992, 43 κ. ε. αρ. 38.· Rolley 1994, 137 κ. ε. εικ. 116. 117· Martinez 2000· Karakasi 2001, 56. 67. 116 πίν. 53· Kaminski 2002, 71. 73. 84 – 86. 99. 300 εικ. 160· Donohue 2005, κυρίως 130 – 143, εικ. 14. 20. 33. 34 – 37. την υπόδειξη του συγγράµµατος οφείλω στην καθηγήτρια γ. Κοκκορού-Αλευρά. Stampolidis 2004, 236 αρ. 253· Jacov – Voutiras 2005, 6b, 23 αρ. 82 πίν. 24· Boardman 2006, εικ. 7· Pasquier – Martinez 2007, 18 – 21· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 141.

6 Stampolidis 1990, 399 – 400 εικ. 26· Σταµπολίδης 1990, 400 εικ. 26· Σταµπολίδης 1994, 65 πίν. 1· Walter-Karydi 2001, 218· Karakasi 2001, πίν. 53· Stampolidis 2004, 252 – 253 αρ. 252.

7 Walter-Karydi 2001, 218 σηµ. 15· Karakasi 2001, 56. 68. 81 πίν. 76· Kaminski 2002, 73 – 75 και 89, εικ. κειµένου 1· Meyer – Brügge-mann 2007, αρ. 135.

8 Richter 1968, 26 αρ. 1, εικ. 25 – 28· Pedley 1976, 19 κ. ε. αρ. 1 πίν. 1 a. b· Ridgway 1977, 24. 86 κ. ε. Boardman 1981, εικ. 71· Guralnick 1981, 269 κ. ε. 280· Guralnick 1982, 181· ήurwit 1985, εικ. 79· Floren 1987, 155 κ. ε. πίν. 8, 1· Marcadé 1987, 369 κ. ε.· Martini 1990, 92 εικ. 26, 98, 132 κ. ε., 209· Stewart 1990, εικ. 34 f· Kokkorou-Alewras 1995, 80, αρ. 1 πίν. 9-10· Hermary et al. 1996, 14 κ. ε. αρ. 1· Karakasi 2001, 27. 67 – 71. 73. 76. 79. 91 πίν. 62. 63. 213· Καλτσάς 2001, 35 – 36 εικ. 7· Kaminski 2002, 73. 84. 88. 89. 301 – 302 εικ. 170· Vorster 2002, 98 – 99. 102. 127. 129. 130· Croissant 2003/2004, 162 πίν. 11 αρ. 1 και 5· Donohue 2005, κυρίως 38 – 56. 202 – 221 εικ. 1, 32, 43· Bruneau – Ducat 2005, 86 εικ. 5· Boardman 2006, 13. 14. 24 εικ. 7· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 110 πίν. 12 a· Croissant 2008, 311 κ. ε. εικ. 1 – 3. για την επιγραφή βλ. Guarducci 1987, 49 κ. ε. αρ. 2 εικ. 19· Guarducci 2008, 75 – 77 εικ. 19.

9 Floren 1987, 177 και σηµ. 5· Martini 1990, 116· Kokkorou-Alewras 1995, 83 αρ. κατ. 9 πίν. 16· Walter-Karydi 2001, 218 εικ. 7· Kara-kasi 2001, 81 πίν. 76 a – d· Vorster 2002, 100 – 103, 302 εικ. 171 a – b· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 136· Croissant 2008, 314 κ. ε. εικ. 4 – 6.

55ο ε. τ -Α – Π Α Κ Α

τον ίδιο τύπο κόρης, µε χιτώνα και πέπλο όµως, συναντάµε στον αποσπασµατικό κορµό από πω-ρόλιθο, ο οποίος βρέθηκε στο ιερό του Απόλλω-νος στο Πτώον της Βοιωτίας και σήµερα εκτίθεται στο εθνικό Αρχαιολογικό µουσείο των Αθηνών αρ. 2-3 10, χρονολογείται δε γύρω στα 600-590 π. χ. επίσης, τµήµατα πρώιµης κόρης κατασκευασµέ-νης από ναξιακό µάρµαρο προέρχονται και από το ήραίον της Σάµου 11.

ῶς προς τη γλυπτική αντίληψη αλλά και τις αναλογίες, θα µπορούσαµε να πούµε ότι η κόρη της Αναβύσσου κατάγεται από την αναθηµατική κόρη της Νικάνδρης. ή έλλειψη έντονης πλαστι-κότητας και ο λεπτός επιµήκης κορµός, που τη χαρακτηρίζουν, βρίσκουν σχετική απήχηση στην κόρη της Αναβύσσου. Όµως, το γλυπτό διαφέρει από το αφιέρωµα της Νικάνδρης ως προς την αντίληψη του όγκου γενικότερα, αφού το σώµα της κόρης της Αναβύσσου χαρακτηρίζει το κυβικό σχήµα, ενώ η Νικάνδρη ακολουθεί την παραλλη-λεπίπεδη δοµή του µαρµάρινου όγκου κατά την εξόρυξή του από το λατοµείο· επίσης το άνω τµή-µα του κορµού της κόρης της Αναβύσσου είναι µακρύτερο. ῶστόσο, στις αναλογίες µεταξύ ώµου, οσφύος και ύψους, τα δύο αγάλµατα παρουσιά-ζουν οµοιότητες (Νικάνδρη: πλ. ώµων 0,39-49 µ., οσφύος 0,24 µ., ύψ. 1,75 µ.).

Σχολιασµός της πρώτης ύλης. Διαµόρφωση καλλιτεχνικού ύφους

τα πρώτα γλυπτά κατασκευάζονται από πωρόλι-θο, αλλά ήδη τον 7ο αι. π. χ. στις Κυκλάδες χρη-σιµοποιείται το µάρµαρο, όπως στο ανάθηµα της

Νικάνδρης και στην κόρη της θήρας. το ναξιακό είναι εκείνο που κατείχε το µονοπώλιο. τα παλαι-ότερα σαµιακά και αττικά αγάλµατα έχουν κα-τασκευαστεί και αυτά από νάξιο µάρµαρο. Στην Αττική, η χρήση του τοπικού µαρµάρου έπεται χρονικά. Στην εξέλιξη του τύπου της κόρης η συµ-βολή των Ναξίων µαρµαρογλυπτών θεωρείται πρωταρχικής σηµασίας, ενώ η Πάρος εµφανίζει ενδιαφέρον στο β΄ τέταρτο του 6ου αι. π. χ. 12

ή χρησιµοποίηση του υµηττίου µαρµάρου στην Αττική εχρονολογείτο έως τώρα στις αρχές του 6ου αι. στην αρχιτεκτονική κυρίως, όπως στις σίµες, στα ακρωτήρια, σε µορφές µετοπών ή σε ζωφόρους. τα ακόλουθα γλυπτά είναι τα παλαι-ότερα που γνωρίζοµε, χρονολογούνται δε γύρω στο 570 π. χ. Στο µουσείο Ακροπόλεως τα τµή-µατα των δύο πανθήρων αρ. 552 και 554 13, που ανήκουν σε πλάκες της ζωφόρου του µεγάλου αρχαϊκού ναού της Αθηνάς, έχουν κατασκευα-στεί από µάρµαρο Υµηττού, όπως εξάλλου και τα τέσσερα ηµίτοµα αλόγων από τέθριππο άρµα αρ. 57 14, καθώς και τµήµα µικρής κεφαλής, του ηνιόχου τους, αρ. 637 15, τα οποία ανήκουν σε µε-τόπη του ίδιου κτηρίου. επίσης, η γοργώ, του ίδιου µουσείου, αρ. 701 16, η οποία ανήκει και αυτή σε µετόπη, καθώς και η κεφαλή θηρίου αρ. 122 17, που προέρχεται από το ίδιο κτήριο, έχουν λαξευτεί σε υµήττιο µάρµαρο. Στο χώρο των περίοπτων γλυ-πτών ο περίφηµος µοσχοφόρος της Ακροπόλεως αρ. 624 18, ο οποίος χρονολογείται επίσης γύρω στα 570 π. χ., είναι κατασκευασµένος οµοίως από λευ-κότεφρο υµήττιο µάρµαρο. ή χρήση πεντελικού µαρµάρου 19 έχει διαπιστωθεί σε λίγα έργα αυτής της περιόδου, όπως για παράδειγµα στην πρωϊµό-

10 Richter 1968, 26 κ. ε. αρ. 2, εικ. 29 – 30· Jeffery 1961, 92· Ducat 1971, 77 αρ. 46 πίν. 17 – 18· Floren 1987, 313· Martini 1990, 136· Kara-kasi 2001, 144 πίν. 210· Καλτσάς 2001, 39· Vorster 2002, 130, 152, 305 – 306 εικ. 200· Kreikenbom 2002, 156, 157· Meyer – Brügge-mann 2007, αρ. 100.

11 Πρόκειται για τρία τεµάχια που φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό µουσείο στο Βαθύ της Σάµου. 1) Αρ. ι 161: Freyer-Schauen-burg 1974, 13 – 14 πίν. 1· Karakasi 2001, 15. 18. 20. 21 πίν. 1. 2) αρ. ιι ρ 15: Freyer-Schauenburg 1974, 14 – 16· Karakasi, 15, 18, 21, 26 πίν. 2. 3) Αρ. I 93: Richter 1968, 33 αρ. 21, 1 εικ. 80. 82. 83· Freyer-Schauenburg 1974, 16 – 18 αρ. 3 πίν. 2· Boardman 1981, 1 εικ. 72· Floren 1987, 341 σηµ. 3· Martini 1990, 136 εικ. 39· Karakasi 2001, 15. 18. 20. 27 πίν. 2· Vorster 2002, 302 εικ. 175. τώρα πιστεύεται ότι και τα τρία θραύσµατα ανήκουν σε ένα έργο: Croissant 2003/2004, 149 πίν. 11 αρ. 2, 3, 4· Croissant 2008, 315 – 317 εικ. 8 – 10. Πιστεύεται ότι οι Σάµιοι καλλιτέχνες έµαθαν τις µεθόδους που χρησιµοποίησαν από Αιγυπτίους συναδέλφους τους: Ridg-way 1977, 32.

12 Kokkorou-Alevras 2000, 143 – 153. 13 µπρούσκαρη 1974, 30 εικ. 18· τριάντη 1998, 38 εικ. 4· Korres 1997, 234. για το άρθρο του µ. Κορρέ ευχαριστώ την καθηγήτρια

E. Walter-Karydi. 14 µπρούσκαρη 1974, 45 εικ. 79· τριάντη 1998, 40 – 41 εικ. 6 – 8· Korres 1997, 231. 15 µπρούσκαρη 1974, 113 εικ. 211· τριάντη 1998, 40· Korres 1997, 231. 16 µπρούσκαρη 1974, 30 εικ. 20· Floren 1987, 240· Boardman 1991, εικ. 188· τριάντη 1998, 36 εικ. 2 – 3, όπου χαρακτηρίζεται ως

κορυφαίο ακρωτήριο· Kreikenbom 2002, 164, επίσης 312 εικ. 248· Korres 1997, 232 εικ. 7, ο συγγραφέας πιστεύει ότι το γλυπτό ανήκει σε µετόπη.

17 µπρούσκαρη 1974, 31 εικ. 21· τριάντη 1998, 39 εικ. 5. 18 µπρούσκαρη 1974, 40 – 41 εικ. 57 – 58· Floren 1987, 276 κ. ε. πίν. 22, 1· Martini 1990, 45. 59. 139 εικ. 16· Boardman 1991, εικ. 112·

Rolley 1994, 171 εικ. 150· Schneider 1999, 215 κ. ε. 251 κ. ε.· τριάντη 1998, 170 – 171 εικ. 176 – 178· Kreikenbom 2002, 158. 310 εικ. 238· Kissas 2000, 83 – 84 εικ. 65 – 66· Sturgeon 2006, 59 – 61 εικ. 24.

19 για τη χρήση πεντελικού µαρµάρου στα πρώιµα έργα βλ. Sturgeon 2006, 34. 46. 62.

56 Athen und Attika

τερη κόρη της Ακροπόλεως αρ. 593 20, που χρονο-λογείται και αυτή γύρω στα 570 π. χ.

Αντίθετα, συχνότερη είναι η χρήση νησιωτικού µαρµάρου, κυρίως ναξιακού, όπως στα γλυπτά του εργαστηρίου του Καλλιτέχνη του Διπύλου 21, αλλά και στην κόρη του Αγίου ιωάννη του ρέντη στο Αρχαιολογικό µουσείο του Πειραιά, αρ. 2530 22. Συσχετίζοντας την προέλευση του χρησιµοποιη-θέντος υλικού µε την καταγωγή του καλλιτέχνη, η κόρη της Αναβύσσου µπορεί να θεωρηθεί µε βεβαιότητα ως αττικό έργο, αφού δεν υπάρχουν στοιχεία ότι το υµήττιο µάρµαρο εξαγόταν.

ή κόρη απεικονίζεται σε φυσικό µέγεθος. ή στάση της είναι αυστηρά µετωπική. Όπως δε θα δούµε παρακάτω, αυτή είναι η πρωιµότερη γυναι-κεία µορφή στην αττική γλυπτική που φοράει χι-τώνα 23, και το αρχαιότερο γυναικείο άγαλµα της πρώιµης αρχαϊκής περιόδου στην περιοχή. είναι, επίσης, το πρώτο γυναικείο άγαλµα του οποίου ο χιτώνας σχηµατίζει κόλπο µε πλευρικές ανα-διπλώσεις. το ένδυµα δεν λειτουργεί αυτόνοµα, κάτω δε από αυτό µόλις διαφαίνεται η τεκτονική δοµή του σώµατος, ενώ παράλληλα παρατηρείται απουσία στη δήλωση δευτερευουσών λεπτοµε-ρειών. το ένδυµα εφάπτεται στο σώµα δίχως το σχηµατισµό της παραµικρής πτυχής. ῶστόσο, ο καλλιτέχνης αποδίδει ανεπαίσθητα το δελτοειδή µυ των ώµων, ενώ ο σχηµατισµός των µαστών είναι εµφανής, σε σύγκριση µάλιστα µε τις δύο νησιωτικές κόρες που προαναφέραµε. ο τονισµός της οσφύος είναι σαφής και προσδίδει ραδινότητα στις αναλογίες του αγάλµατος και δυναµισµό στη γλυπτική έκφραση. ή τεκτονική δοµή, το κυβικό σχήµα του σώµατος, η καλλιγραφική διευθέτηση των όγκων, η πλαστικότητα του αγάλµατος, τα απαλά περιγράµµατα, τέλος η συστηµατοποίηση των µορφολογικών στοιχείων που χαρακτηρίζουν το άγαλµα ανήκουν στο αττικό εργαστήριο γλυ-πτικής. το έργο συνδυάζει λιτότητα, λεπτή και ολοκληρωµένη επεξεργασία των όποιων απεικο-νιζόµενων λεπτοµερειών. ο καλλιτέχνης δεν έχει σχεδιάσει κάτι το περιττό στο άγαλµα αυτό, επί-

σης τίποτε δεν λείπει από τα κύρια στοιχεία που συνθέτουν τη γυναικεία µορφή.

Συγκρίσεις

µνηµονεύονται τα κυριότερα έργα που ανήκουν στον ίδιο αγαλµατικό τύπο, ενώ παράλληλα ση-µειώνονται οι διαφορές στην απόδοση κάποιων στοιχείων και λεπτοµερειών, που οφείλονται στη χρονική απόσταση που υπάρχει µεταξύ τους και στις επιδράσεις που δέχτηκαν οι δηµιουργοί τους στον τόπο που τα παρήγαγαν.

ή κόρη του µουσείου του Πειραιά αρ. 2530 (εικ. 9 – 10), η οποία χρονολογείται περί το 580 π. χ., θεωρείται αττικό έργο και µάλιστα η πρω-ιµότερη όλων όσων έχουν βρεθεί στην Αττική. Ανήκει στον ίδιο τύπο µε την κόρη της Αναβύσ-σου, ο οποίος συνηθίζεται στον νησιωτικό – ιω-νικό χώρο, είναι δε µικρότερη. ῶστόσο, αισθητές είναι οι διαφορές ως προς την καλλιτεχνική αντί-ληψη του γλύπτη της και την τεχνοτροπία που ακολουθεί. ή επίδραση της ιωνίας είναι εµφανής εδώ, το άγαλµα όµως είναι προσαρµοσµένο στην κυκλαδική µορφή. το ένδυµα είναι όµοιο µε αυτό της κόρης της Αναβύσσου, επίσης παρουσιάζει οµοιότητα στη διαµόρφωση του κόλπου εµπρός, αλλά οι πλευρικές αναδιπλώσεις είναι βραχύτε-ρες σε σύγκριση µε αυτές της κόρης της Αναβύσ-σου. ιδιαίτερα, το τοξωτό σχήµα του κόλπου, κατά την C. Vorster, τονίζει την οµοιότητα της κόρης του µουσείου Πειραιά µε το ελεφάντινο αγαλµα-τίδιο του Αρχαιολογικού µουσείου της Κωνστα-ντινουπόλεως, των αρχών του αιώνα, που προέρ-χεται από το ιερό της Αρτέµιδος της εφέσου 24 και το οποίο απηχεί την τέχνη της ιωνίας.

ή κόρη στο Αρχαιολογικό µουσείο της Αίγι-νας, αρ. S 59 25 (εικ. 11), της οποίας σώζεται µόνον το άνω ήµισυ, είναι πιθανώς κατά τι προγενέστε-ρη εκείνης του Πειραιά, θεωρείται δε νησιωτικό έργο. τον ίδιο τύπο έχουν, επίσης, η κόρη από το µοσχάτο στο εθνικό Αρχαιολογικό µουσείο των Αθηνών, αρ. 3859 26, και η κόρη της Αίγινας στο

20 Langlotz – Schuchhardt 1941, πίν. 2· Payne –Young 1950, 9 πίν. 12· Richter 1968, 40 αρ. 43 εικ. 147 – 150· µπρούσκαρη 1974, 43 – 44 εικ. 75· Floren 1987, 264· Walter-Karydi 1987, 61 αρ. 2, 63· Martini 1990, 149 κ. ε. εικ. 45· Boardman 1991, εικ. 109· τριάντη 1998, 98 εικ. 61· Karakasi 2001, 115 κ. ε. 120 – 124 πίν. 129, 238· Kreikenbom 2002, 158. 310 εικ. 237 a – c· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 11 πίν. 1, 1.

21 για παράδειγµα, ο κούρος της ιεράς Πύλης στο µουσείο του Κεραµεικού, αρ. ρ 1700: Niemeier 2002, 40 – 45 εικ. 28. 51 – 56· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 305.

22 λαζαρίδης 1968, 34 εικ. 3· Walter-Karydi 1987, 61 αρ. 4· Floren 1987, 165 σηµ. 42· Rolley 1994, 281 εικ. 282· Walter-Karydi 2001, 221 εικ. 12 – 15· Karakasi 2001, 14. 60. 86. 110. 116. 118. 122. 124. 132. 134 εικ. 108 – 109. 230 – 233· Vorster 2002, 123. 126 – 127. 128 εικ. 198 a – d· Kreikenbom 2002, 156. 157. 305. Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 95.

23 Schmaltz 1998, 10 – 12. 24 Richter 1968, 53 κ. ε. αρ. 80 εικ. 257 – 258· Carter 1985, 238 κ. ε.· Vorster 2002, 127. 153. 156. 305 εικ. 197. 25 Karakasi 2001, 110 πίν. 103· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 109. 26 Richter 1968, 39 αρ. 40 εικ. 132 – 134· Floren 1987, 165 σηµ. 41· Walter-Karydi 1987, 60 εικ. 69· 61 αρ. 3· Martini 1990, 137, 147 – 149·

Walter-Karydi 2001, 290 αρ. 9 εικ. 8 – 11· Karakasi 2001, 60. 68. 86. 100 κ. ε. 102 κ. ε. 109 κ. ε. 113. 116. 118. 132. 134 πίν. 110· Καλ-τσάς 2001, 44· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 96· Croissant 2008, 322 εικ. 28.

57ο ε. τ -Α – Π Α Κ Α

ίδιο µουσείο, αρ. 7327, οι οποίες είναι κατά τι µετα-γενέστερες της κόρης του Πειραιά. οι δύο τελευ-ταίες αυτές κόρες, των οποίων σώζεται µόνον το άνω ήµισυ, φέρουν στο ένδυµά τους κάθετη εγχά-ρακτη διακοσµητική ταινία, η οποία αρχίζει από την παρυφή του λαιµού. επίσης, το κάτω τµήµα κόρης στο µουσείο της Αίγινας, αρ. S 1 28, η οποία

είναι η πρωιµότερη όλων όσων βρέθηκαν στο νησί, η κόρη του µουσείου της Δήλου αρ. Α 4062 29, σύγχρονη περίπου µε αυτήν του Πειραιά, οι κό-ρες του µουσείου της Κυρήνης αρ. ι 30 και ιι 31, οι οποίες χρονολογούνται µεταξύ των ετών 570 – 560 π. χ., καθώς και η κόρη από τη Νάουσα του µου-σείου της Πάρου αρ. 802 32 φέρουν την κάθετη δια-

27 Floren 1987, 165· Walter-Karydi 1987, 60. 62 κ. ε. 51 αρ. 10 πίν. 12. 13· Karakasi 2001, 68. 86 κ. ε. 101. 103. 109 – 112 πίν. 102· Καλ-τσάς 2001, 44 εικ. 30· Kreikenbom 2002, 149. 308 εικ. 221. Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 107· Croissant 2008, 322 εικ. 27.

28 Karakasi 2001, 110 – 112 πίν. 103· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 108. 29 Pedley 1982, 186 αρ. 10 πίν. 25 εικ. 15· Ζαφειρόπουλος 1986, πίν. 40 – 41· Walter-Karydi 1987, 62 κ. ε. αρ. 1· 67 εικ. 86 – 87· Kok-

korou-Alewras 1995, 46 κ. ε. αρ. κατ. 38 πίν. 41· Karakasi 2001, 68. 71 – 73. 103. 113 πίν. 64 – 65. 214· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 111· Croissant 2008, 319 κ. ε. εικ. 14 – 15.

30 Pedley 1971, 42 κ. ε. πίν. 6 και 8 εικ. αρ. 13· Ridgway 1977, εικ. 23 – 24· Floren 1987, 165. 184· Walter-Karydi 1987, 62 κ. ε. αρ. 1, 2· Martini 1990, 140 κ. ε.· Rolley 1994, 255 εικ. 254· Κarakasi 2001, 59. 86. 100 κ. ε. 102 – 105. 107 – 110. 133 πίν. 95 – 97· Kreikenbom 2002, 149 – 152. 156. 308 εικ. 220· Croissant 2003/2004, 165 πίν. 28· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 145· Croissant 2008, 326 εικ. 17. 18. 19.

31 Pedley 1971, 42 κ. ε. πίν. 6 – 8· Floren 1987, 165. 184· Walter-Karydi 1987, 62 κ. ε. αρ. 1, 2· Martini 1990, 140 κ. ε.· Rolley 1994, 255 εικ. 254· Karakasi 2001, 59. 83. 86. 100 κ. ε. 102 – 105. 107 – 110. 133 πίν. 98 – 99· Kreikenbom 2002, 149. 152. 156. 308 εικ. 220· Crois-sant 2003/2004, 165 πίν. 28· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 146· Croissant 2008, 326 εικ. 36 – 37.

32 Ζαφειρόπουλος 1986, 97 κ. ε.· Pedley 1982, 190· Martini 1990, 155. 214· Karakasi 2001, 59. 68. 71. 82 κ. ε. 85. 86. 88. 100 κ. ε. 103. 109. 126. 128 πίν. 79· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 126· Croissant 2008, 320 εικ. 16. 20 – 21.

εικ. 9 ή κόρη από τον Άγιο ιωάννη το ρέντη. Αρχαιο-λογικό µουσείο Πειραιά, αρ. 2530. Πρόσθια όψη

εικ. 10 ή κόρη από τον Άγιο ιωάννη το ρέντη. Αρχαιο-λογικό µουσείο Πειραιά, αρ. 2530. οπίσθια όψη

58 Athen und Attika

κοσµητική ταινία στο κάτω τµήµα του ενδύµατός τους. Στην κόρη Φρασίκλεια, εθνικό Αρχαιολο-γικό µουσείο αρ. 4889 33, η οποία χρονολογείται µεταξύ των ετών 550 – 540 π. χ., η διακοσµητική ταινία διατρέχει το ένδυµα από επάνω έως κάτω, ενώ ο κόλπος δεν σχηµατίζεται πλέον, οι δε πλα-ϊνές αναδιπλώσεις έχουν µηδενιστεί. Κάποιες από τις κόρες αυτές θεωρούνται έργα νησιωτικά, αποδίδονται δε σε παριανούς καλλιτέχνες, λόγω των κοινών καλλιτεχνικών χαρακτηριστικών που παρουσιάζουν 34, ακόµη και όταν είναι κατασκευ-ασµένες στην Αττική, όπως η Φρασίκλεια. ή κόρη της Auxerre, ή το ξύλινο αγαλµατίδιο από το ιερό της Ήρας στο µουσείο της Σάµου αρ. ή 41 35, τα οποία ανήκουν στη δαιδαλική εποχή, καθώς και άλλα γυναικεία πρώιµα αγάλµατα φέρουν αυτήν την κάθετη διακοσµητική ταινία. Αξιοσηµείωτο είναι ότι και η κόρη από την Κερατέα των Κρα-τικών Συλλογών του Βερολίνου, αρ. Sk 1800 36, η

οποία χρονολογείται γύρω στα 570 π. χ., έργο ατ-τικού εργαστηρίου, φέρει και αυτή στο χιτώνα κά-θετη γραπτή διακοσµητική ταινία και εγχάρακτη γύρω από το λαιµό. Αυτός ο τύπος της διακόσµη-σης απεικονίζεται και στη ζωγραφική, ήδη από τον 7ο αι. π. χ., όπως και η διαµόρφωση του κόλ-που στο χιτώνα, του οποίου η απόδοση ποικίλλει.

Δεν είναι δυνατόν να αποκατασταθεί µε βεβαι-ότητα το κάτω τµήµα της κόρης της Αναβύσσου, εφόσον αυτό δεν σώζεται. Υποθέτοµε ότι θα ακο-λουθούσε το κυβικό σχήµα του άνω τµήµατος του κορµού της, και όχι το κωδωνόσχηµο ή το κιονό-σχηµο της κόρης του Πειραιά. Κυβικό σχήµα έχει και η κόρη από την Κερατέα, η φούστα της όµως είναι πτυχωτή και στους ώµους φέρει ιµάτιο επί-σης πτυχωτό. είναι πολύ πιθανό ότι η κόρη της Αναβύσσου έφερε παρόµοια διακοσµητική ταινία, όπως φέρει και η κόρη της Κερατέας, γραπτή ή εγ-χάρακτη.

Όπως αναφέραµε, στους ώµους της κόρης της Αναβύσσου έχει διανοιχτεί από µία αύλακα σε κάθε πλευρά σε όλο το µήκος του ενδύµατος. Αυτή δηλώνει προφανώς την ένωση του χιτώνα, παράλληλα όµως θα µπορούσε να χρησιµεύει και ως βοηθητικός άξονας στον καλλιτέχνη. τη ραφή του ενδύµατος είναι πιθανό να τόνιζε κάποιο γραπτό σχέδιο. Παρόµοια αύλακα στους ώµους των άλλων κορών δεν παρατηρείται, ενώ αύλακες διατρέχουν τους ώµους των πρώιµων κούρων 37 του εργαστηρίου του Καλλιτέχνη του Διπύλου. ή αύλακα, όµως, στην περίπτωση αυτή, πιθανώς χρησίµευε ως άξονας µετρήσεων του αγάλµατος, βοηθητικός κατά τη λάξευσή του. οι κούροι αυτού του εργαστηρίου φέρουν και άλλες δύο αύλακες εκατέρωθεν της προαναφερθείσας, µε τις οποίες δηλώνεται ο δελτοειδής µυς. Όπως θα δούµε πα-ρακάτω, το χαρακτηριστικό αυτό αποτελεί άλλο ένα στοιχείο »συγγένειας« αυτών των συγκεκρι-µένων έργων µε την κόρη της Αναβύσσου.

33 µαστροκώστας 1972, 298 – 314 εικ. 1 – 15· Walter-Karydi 1987, 61 αρ. 5· Walter-Karydi 2001, 221 εικ. 16· Kissas 2000, 47· Karakasi 2001, 29. 56. 72. 85. 97. 103. 115 κ. ε. 118. 121 – 126. 128 κ. ε. 132. 134. 136 πίν. 90. 114 – 115. 235 – 237· Καλτσάς 2001, 48 – 49 εικ. 45· Karanastassis 2002, 195 – 197. 314· Kaltsas 2002, 7 – 26 πίν. 1 – 11· Llewellyn-Jones 2002, 18 εικ. 1· Stieber 2004, 141 – 178 εικ. 46· Βι-βλιοδέτης 2007, 171 σηµ. 475, 188 – 189, για την επιγραφή 58 – 59 ε15, 216 αρ. 283· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 98.

34 Βλ. σχετικά Croissant 2008, 319 κ. ε. για τη διακοσµητική ταινία βλ. Καλτσάς 2002, 11 σηµ. 30, 31. 35 Ohly 1967, 89 κ. ε., παρένθ. πίν. 43 – 47· Kopcke 1967, 102 κ. ε.· Kyrieleis 1980, 87 κ. ε. 94 κ. ε. πίν. 21 – 22, αρ. 11· Jung 1982, 31 κ. ε.

και σηµ. 100, 101· ήurwit 1985, εικ. 80· Floren 1987, 369 πίν. 31, 6· Martini 1990, 23 κ. ε. εικ. 7· Boardman 1991, εικ. 49· Rolley 1994, 147 κ. ε. εικ. 128· Held 1995, 13 κ. ε.· Kissas 2000, 4 κ. ε. και σηµ. 28· Kaminski 2002, 75. 87 – 88. 300 εικ. 161· Boardman 2006, 10 – 11 εικ. 6.

36 Schuchhardt 1957, 8. 14 πίν. 8. 9· Floren 1987, 264 πίν. 21, 1· Walter-Karydi 1987, 60 αρ. 1· Martini 1990, 48 κ. ε. 78 κ. ε. 147 κ. ε. 205 εικ. 23. 44· Boardman 1991, εικ. 108· Walter-Karydi 2001, 218 εικ. 6· Karakasi 2001, 115 – 118. 121. 124. 126. 132. 134 πίν. 111 – 113. 234· Kreikenbom 2002, 149. 157 – 158. 160. 164. 168· Karanastassis 2002, 185. 189. 210. 310 εικ. 236· Stieber 2004, 148. 173 εικ. 40· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 94.

37 ο κούρος του µητροπολιτικού µουσείου τέχνης της Νέας Υόρκης αρ. 32.11.1: Richter 1970, 41 – 42 αρ. 1 εικ. 25 – 32. 60 – 62· Floren 1987, 252 σηµ. 6· Mertens 1987, 28 κ. ε. αρ. 14· Martini 1990, 3 κ. ε. 121 κ. ε. 173 κ. ε. 203 κ. ε. εικ. 1 a – b· Kyrieleis 1996, 57· Vorster 2002, 100. 120 – 125. 304 πίν. 190 a – e· Boardman 2006, 13 εικ. 8· Picon et al. 2007, αρ. 67 πίν. 70 – 71· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 299· Kleemann 2008, 35 κ. ε. εικ. 15 a – b· D’Onofrio 2008, 223 κ. ε. επίσης, ο κούρος της ιεράς Πύλης στον Κεραµεικό αρ. ρ 1700: βλ. σηµ. 21.

εικ. 11 ή κόρη του Αρχαιολογικού µουσείου Αίγινας, αρ. S 59

59ο ε. τ -Α – Π Α Κ Α

Στην κόρη του Πειραιά (εικ. 9 – 10) η ένωση του ενδύµατος στους ώµους δεν δηλώνεται γλυπτικά, είναι όµως πιθανό να αποδιδόταν σχεδιαστικά. Στην κόρη της Αίγινας αρ. 73 (εικ. 13), η ένωση του ενδύµατος στον ώµο δηλώνεται µε τρεις εγ-χάρακτες γραµµές, παράλληλες µεταξύ τους, ενώ στην κόρη του µοσχάτου αρ. 3859 (εικ. 12), η ένω-ση αποδίδεται µε διπλές ελλειψοειδείς εγχαρά-ξεις, που συνδέονται µεταξύ τους µε κυκλίσκους, οι οποίοι αποδίδουν τα κουµπιά. Αυτήν τη διακο-σµητική απόδοση της ραφής φέρουν συνήθως οι χιτώνες των κορών του νησιωτικού χώρου. Απα-ντά στην κόρη της Δήλου αρ. Α 4062, η οποία είναι λαξευµένη σε παριανό µάρµαρο και χρονολογεί-

ται περί το 580 π. χ. επίσης, αναγνωρίζεται στην κόρη από τη ρόδο 38, του Αρχαιολογικού µουσείου της Κωνσταντινουπόλεως αρ. 2357, που χρονολο-γείται µεταξύ των ετών 570-560 π. χ., της οποίας ο χιτώνας δεν σχηµατίζει κόλπο, η δε κεφαλή που πιστευόταν ότι της ανήκει, εκτίθεται στο εθνικό µουσείο της Κοπεγχάγης, αρ. 12.199. Παρόµοια είναι η διακόσµηση του χιτώνα στις χειρίδες των δύο κορών του µουσείου της Κυρήνης, αρ. ι και ιι. ο χιτώνας της κόρης του Αρχαιολογικού µουσεί-ου της χίου, αρ. 225 39, που χρονολογείται µεταξύ των ετών 580-570 π. χ., φέρει εγχάρακτο διάκο-σµο διασταυρούµενων κυµατοειδών γραµµών, στις ενώσεις δε του ενδύµατος στον ώµο βλέποµε ελλειψοειδή συνεχόµενα σχέδια. Αυτά τα εγχά-ρακτα διακοσµητικά στοιχεία έχουν τοπικό χα-ρακτήρα. εξάλλου, η τάση για διακόσµηση έχει νησιωτική προέλευση, γενικότερα.

το »ηράκλειον άµµα« της ζώνης στην κόρη της Αναβύσσου είναι µοναδικό, δηµιουργία του γλύ-πτη της. το υλικό που αποδίδεται θα µπορούσε να είναι δέρµα, ή ύφασµα. εξάλλου, γνωρίζοµε ότι παράλληλα µε τους µεταλλικούς ζωστήρες, χρησιµοποιούνταν και ζώνες από ύφασµα, όπως στην κόρη του µουσείου Ακροπόλεως αρ. 593 40,

38 Richter 1968, 53. 76 εικ. 244 – 247. 249 – 252· Karakasi 2001, 109, 113 κ. ε. πίν. 106· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 226· Croissant 2008, 222 κ. ε. εικ. 24. 29. 30.

39 Karakasi 2001, 59. 86. 99. 100 κ. ε. 102. 116 πίν. 91 – 92· Kreikenbom 2002, 149. 151 – 153 εικ. 222 a – b. Όµοια διακόσµηση έχει έχει η κόρη αρ. 226: Floren 1987, 165. 338· Walter-Karydi 1987, 155 σηµ. 203· Martini 1990, 238 κ. ε. εικ. 41· Boardman 1991, εικ. 86· Karakasi 2001, 59. 60. 86. 99. 100 κ. ε. 102. 116 πίν. 93· Κreikenbom 2002, 309 εικ. 223 a – b· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 151.

40 Βλέπε παραπάνω σηµ. 20.

εικ. 12 ή κόρη από το µοσχάτο. εθνικό Αρχαιολογι-κό µουσείο Αθηνών, αρ. 3859. Πλάγια όψη

εικ. 13 ή κόρη από την Αίγινα. εθνικό Αρχαιολογικό µουσείο, αρ. 73. Πλάγια όψη

60 Athen und Attika

που χρονολογείται γύρω στα 560 π. χ. ή υπόθε-ση ότι το »ηράκλειον άµµα« µπορεί να µιµείται µεταλλική πόρπη δεν φαίνεται να στηρίζεται σε σύγχρονα ευρήµατα, ή σε παραστάσεις.

το »ηράκλειον άµµα« της κόρης θυµίζει το δεσµό της ταινίας των µαλλιών του κούρου του εργαστηρίου του Καλλιτέχνη του Διπύλου στο µητροπολιτικό µουσείο τέχνης της Νέας Υόρ-κης αρ. 32.11.1 (εικ. 14 – 15), της κεφαλής κούρου του εθνικού Αρχαιολογικού µουσείου αρ. 3372 41 και του κούρου του µουσείου Κεραµεικού αρ. ρ

1700 από την ιερά Πύλη του ίδιου εργαστηρίου 42, έργα του τέλους της πρώιµης αρχαϊκής περιόδου. ῶστόσο, »ηράκλειον άµµα« χρησιµοποιεί και ο καλλιτέχνης του κούρου του Σουνίου του εθνι-κού Αρχαιολογικού µουσείου αρ. 2720 43, το οποίο όµως αποδίδει διαφορετικά. οι ταινίες της κόµης των κούρων, είναι φανερό ότι µιµούνται ύφασµα και όχι µέταλλο. ή ζώνη της γοργούς του µουσεί-ου της Ακροπόλεως αρ. 701 44 σχηµατίζει και αυτή »ηράκλειον άµµα«, όπως εξάλλου και η ζώνη της γοργούς του µουσείου της Πάρου 45 και η ζώνη της

41 Richter 1970, 46 αρ. 6 εικ. 50 – 53· Boardman 1991, εικ. 62· Floren 1987, 251 σηµ. 3 πίν. 23, 1· Martini 1990, 173 κ. ε. εικ. 54· Rolley 1994, 167 εικ. 145· Walter-Karydi 2001, 218 εικ. 5· Καλτσάς 2001, 38 εικ. 13· Vorster 2002, 122 – 125· Kreikenbom 2002, 133. 139. 146. 147. 304 εικ. 191 a – c· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 304· D’Onofrio 2008, 220, εικ. 6.

42 Βλ. σηµ. 21. 43 Richter 1970, 42 κ. ε. αρ. 2 εικ. 33 – 39· Ridgway 1977, 52 – 53. 59. 62. 67. 71 – 72. 80· Guralnick 1978, 461· Guralnick 1985, 399· Floren

1987, 252 σηµ. 9, πίν. 20, 1· Martini 1990, 40. 86. 118. 122 – 123. 129. 173 – 175 εικ. 3. 34. 37· Rolley 1994, 166 εικ. 143· Stemmer 1995, 109 κ. ε. αρ. κατ. Β 12· Kyrieleis 1996, 55 κ. ε.· Kissas 2000, 81 αρ. B1 εικ. 62· Καλτσάς 2001, 39 εικ. 17· Vorster 2002, 100. 102. 122 – 125. 127 – 130· Kreikenbom 2002, 133. 138. 143. 147. 158. 305 εικ. 193 a – e· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 180 πίν. 14, 1· D’ Onofrio 2008, 214 κ. ε. εικ. 3 a – b· Kleemann 2008, 20 κ. ε. 44 εικ. 8 – 9 και 14a.

44 Βλ. παραπάνω σηµ. 16. 45 Zaphiropoulou 2000, 7 – 36.

εικ. 14 ο κούρος του µητροπολιτικού µουσείου τέ-χνης Νέας Υόρκης αρ. 32.11.1. οπίσθια όψη

εικ. 15 Δεξί χέρι κούρου. µητροπολιτικό µουσείο τέχνης Νέας Υόρκης αρ. 32.11.1

61ο ε. τ -Α – Π Α Κ Α

γοργούς του αετώµατος της Κέρκυρας 46. οπωσδή-ποτε δε το υλικό που µιµούνται δεν είναι το µέ-ταλλο, αφού πρόκειται για φίδια.

ή κόρη του Αγίου ιωάννη ρέντη στο Αρχαιο-λογικό µουσείο του Πειραιά φοράει ταινιόσχηµη ζώνη, µίµηση µεταλλικής πιθανότατα, της οποίας η πόρπωση δεν φαίνεται. Δυστυχώς, στις περισ-σότερες κόρες, που φορούν όµοιο ένδυµα, οι λε-πτοµέρειες της ζώνης δεν φαίνονται καλά, ή συ-χνά το άγαλµα είναι σπασµένο στο σηµείο αυτό. Πίσω, η ζώνη της κόρης της Αναβύσσου φαίνεται στο µεγαλύτερο µήκος της οσφύος, και είναι πλα-τιά, ενώ στις περισσότερες κόρες του β΄ τέταρτου του 6ου αι. η ζώνη πίσω είναι ορατή µόνο σε µικρό µήκος, ο δε κόλπος άλλοτε έχει τοξωτό σχήµα, άλλοτε ορθογώνιο. το τοξωτό σχήµα είναι χαρα-κτηριστικό που θεωρείται νησιωτικής – ιωνικής προέλευσης και απαντά ακόµη και σε κόρες του β΄ τέταρτου του αιώνα, όπως σε κόρες της Σά-µου 47, της µιλήτου 48, των ερυθρών 49, το βλέποµε εξάλλου και στις προγενέστερες του αναθήµα-τος του χηραµύη κόρες, στις οποίες την καµπύλη σχηµατίζει η παρυφή του ιµατίου. Σε αντίθεση, το ορθογώνιο σχήµα απαντά στις Κυκλάδες και θεωρείται χαρακτηριστικό των κορών της Πάρου, όπως παρατηρεί ο Ν. Ζαρειρόπουλος. ή πρώτη εµφάνισή του παρατηρείται στην κόρη της χίου αρ. 225, που χρονολογείται µεταξύ των ετών 580-570 π. χ., ακολουθούν δε οι άλλες 50. ή κόρη του Αρχαιολογικού µουσείου Κωνσταντινουπόλεως αρ. 2357 φοράει ζωστήρα, ενώ ο χιτώνας της δεν σχηµατίζει κόλπο. µεταλλική µοιάζει και η ζώνη της κόρης του µουσείου της Δήλου αρ. Α 3996 51,

που είναι κατά τι µεταγενέστερη. ή ζώνη της κό-ρης από την Κερατέα δεν φαίνεται, βέβαιο όµως είναι ότι ο χιτώνας της δεν σχηµατίζει κόλπο και η φούστα είναι πτυχωτή.

H θέση των χεριών της κόρης της Αναβύσσου είναι η τυπική των αρχαϊκών γυναικείων αγαλ-µάτων. ή θέση του δεξιού, κατακόρυφα και πα-ράλληλα µε τον κορµό της, επαναλαµβάνεται και στην κόρη του Αγίου ιωάννη του ρέντη του Αρχαιολογικού µουσείου του Πειραιά. Κάποιες κόρες µε το δεξί χέρι κρατούν στεφάνι για ανά-θεση, όπως η κόρη της Ακροπόλεως αρ. 593 52. Άλλες πάλι ανασύρουν το χιτώνα τους, κίνη-ση γυναικείας φιλαρέσκειας, όπως οι κόρες του αναθήµατος του χηραµύη 53, οι κόρες του αναθή-µατος του γενέλεω 54 στο Αρχαιολογικό µουσείο στο Βαθύ της Σάµου και αργότερα στην Αττική η Φρασίκλεια (εθνικό Αρχαιολογικό µουσείο αρ. 4889) 55. ή θέση του αριστερού χεριού παράλ-ληλα µε τον κορµό αντί για το δεξί παρατηρείται στα αγάλµατα της δαιδαλικής εποχής, στην κόρη της Auxerre στο µουσείο του λούβρου 56, ή στην κόρη από τη Σελλάδα της θήρας 57. ή κόρη της Νικάνδρης 58 έχει και τα δύο χέρια στο πλάι, πα-ράλληλα µε τον κορµό και τις παλάµες κλειστές. εικάζεται ότι θα κρατούσε κάποια αντικείµενα, πιθανότατα το τόξο και το βέλος, τα σύµβολα της Αρτέµιδος. ή κόρη από τη ρόδο του Αρχαι-ολογικού µουσείου της Κωνσταντινουπόλεως αρ. 2357 59, στην οποία αποδιδόταν η κεφαλή του εθνικού µουσείου της Κοπεγχάγης αρ. 12199 60 έχει και αυτή τα δύο χέρια παράλληλα µε τον κορµό.

46 Kreikenbom 2002, εικ. 246 a – c. 47 ή ορνίθη του Συντάγµατος του γενέλεω στο µουσείο των Κρατικών Αρχαιολογικών Συλλογών του Βερολίνου αρ. 1739,

που χρονολογείται µεταξύ των ετών 560 – 550 π. χ.: Buschor 1961, 85 κ. ε. εικ. 345 – 350· Blümel 1963, 44 αρ. 36 εικ. 102, 105· Freyer-Schauenburg 1974, 115 – 116 αρ. 62 πίν. 50. 53· Κarakasi 2001, 13 – 20. 22 – 30. 33 κ. ε., 36. 41. 56. 60. 66. 68. 77. 82. 86. 102. 104. 110. 136 πίν. 26 – 27. 29· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 170 πίν. 12, 2.

48 ή κόρη του µουσείου των Κρατικών Αρχαιολογικών Συλλογών στο Βερολίνο αρ. 1898: Blümel 1963, 48 αρ. 43 εικ. 124 – 125· Richter 1968, 51 αρ. 72 εικ. 230 – 231· Karakasi 2001, 36. 47. 82. 86 πίν. 37· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 206.

49 ή κόρη του Αρχαιολογικού µουσείου της Σµύρνης αρ. 5301, πίσω µόνον: Karakasi 2001, 59 – 62. 86. 100 πίν. 54 – 55· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 153.

50 Βλ. σχετικά Pedley 1982, 183 – 191· Karakasi 2001, 68. 82. 100. 103. 109. 51 Karakasi 2001, 68. 70 κ. ε. 73. 86. 92. 101 πίν. 66, 215· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 121· Croissant 2008, 329 κ. ε. εικ. 22. 25. 26. 52 Βλ. παραπάνω σηµ. 20. 53 ή κόρη του µουσείου του λούβρου αρ. µa 686, που χρονολογείται µεταξύ των ετών 570 – 560 π. χ.: Freyer-Schauenburg 1974,

21 – 27 αρ. 6, πίν. 5 – 6· Sinn 1983, 34 κ. ε. πίν. 10· Floren 1987, 342 κ. ε. πίν. 30, 2· Boardman 1991, εικ. 87· Κarakasi 2001, 13 – 20. 22. 24 – 28. 30. 33 κ. ε. 36. 41. 56. 60 κ. ε. 68. 83. 87. 102. 104. 110. 116 κ. ε. 127 πίν. 4 – 7 αρ. 6· Vorster 2002, 127. 131· Kreikenbom 2002, 149. 152. 155. 156. 158. 166· Karanastassis 2002, 184. 186. 189. 203. 309 εικ. 224· Croissant 2005, 299 – 304 εικ. 22. 25· Pasquier – Mar-tinez 2007, 34 – 37. για την εικόνα της πρώιµης σαµιακής κόρης γενικά βλ. Kyrieleis 2000, 268.

54 Παράδειγµα η Φιλίππη του Συντάγµατος του γενέλεω του µουσείου στο Βαθύ της Σάµου αρ. 768: Buschor 1934, 27 εικ. 92 – 95· Buschor 1961, 84 εικ. 349 – 350· Richter 1968, αρ. 67 εικ. 217 – 220· Freyer-Schauenburg 1974, 113 – 115 αρ. 61 πίν. 49. 53· Karakasi 2001, 13 – 20. 22 – 30. 33 κ. ε. πίν. 24 – 25 και 28 – 29.

55 Βλ. παραπάνω σηµ. 33. 56 Βλ. παραπάνω σηµ. 5. 57 Βλ. παραπάνω σηµ. 7. 58 Βλ. παραπάνω σηµ. 8. 59 Βλ. παραπάνω σηµ. 38. 60 Βλ. παραπάνω σηµ. 38.

62 Athen und Attika

ή κίνηση του αριστερού χεριού της κόρης της Αναβύσσου, µε το οποίο κρατά άνθος λωτού, επα-ναλαµβάνεται και στην κόρη του Αγίου ιωάννη του ρέντη, αλλά το αντικείµενο το οποίο κρατού-σε δεν σώζεται. θα ήταν πρόσθετο, µεταλλικό πιθανότατα, υποθέτοµε ένα άνθος λωτού. οι πε-ρισσότερες κόρες από τα νησιά κάνουν αυτήν την κίνηση, κρατώντας ένα αντικείµενο. Αντίθετα, στις κόρες της δαιδαλικής εποχής, όπως είδαµε, το δεξί χέρι φέρεται συνήθως στο στήθος και αποδί-δεται επίπεδο 61, σε µια ιερατική κίνηση, που άλλο-τε ερµηνεύεται ως ένδειξη ευγνωµοσύνης, άλλοτε συνδέεται µε προσευχή. ή θέση των χεριών και τα αντικείµενα που κρατούν οι κόρες έχουν σχέση µε τη λειτουργία τους, εάν δηλαδή ήταν επιτάφια µνηµεία ή αναθήµατα σε ιερά.

ή κόµµωση της κόρης της Αναβύσσου, διαµορ-φωµένη σε πλοκάµους που πέφτουν εκατέρωθεν του προσώπου και πίσω στην πλάτη, είναι η συ-νήθης για την περίοδο αυτήν, κατάγεται δε από τις δαιδαλικές µορφές. µία από τις πρωιµότερες κοµµώσεις αυτού του τύπου αναγνωρίζεται στην κόρη της Auxerre του µουσείου του λούβρου και στο σφυρήλατο έλασµα του µουσείου της ολυ-µπίας 62. ή διαίρεσή τους σε πεπιεσµένα σφαιρίδια απαντά στους πρώιµους κούρους του εργαστηρί-ου του Καλλιτέχνη του Διπύλου. ή διαίρεση των πλοκάµων σε αστραγάλους είναι µεταγενέστε-ρο χαρακτηριστικό, και εµφανίζεται µεταξύ των ετών 590 – 580 π. χ., όπως παρατηρεί ο H. Kyrieleis στη µελέτη του για τον κούρο της Σάµου 63. Αυτόν τον τύπο ακολουθεί η κόµµωση της κόρης του µουσείου του Πειραιά, και οι κούροι του Σουνίου.

ή κόρη της Αναβύσσου δεν φέρει κοσµήµατα, όπως εξάλλου και η κόρη του Αγίου ιωάννη του ρέντη. Κοσµήµατα φοράει η κόρη της Κερατέας των Κρατικών Συλλογών του Βερολίνου αρ. Sk 1800 64, τα οποία αποδίδονται ανάγλυφα. Φορτω-µένη κοσµήµατα είναι και η Φρασίκλεια. Φαί-νεται, λοιπόν, ότι τα επιτάφια αγάλµατα στην Αττική, µετά το 570 π. χ. τουλάχιστον, φέρουν στολίδια. ή δε ζωγραφική απόδοση κοσµηµάτων

σε αττικά αγάλµατα διαπιστώνεται µετά το 530 π. χ. µε τα υπάρχοντα δεδοµένα, δεν έχοµε τη δυνατότητα να συµπεράνοµε µε βεβαιότητα εάν η κόρη της Αναβύσσου έφερε κοσµήµατα, αποδο-σµένα σχεδιαστικά, είναι όµως πολύ πιθανόν.

Υπόλοιπα χρωµάτων έχοµε άφθονα στις κόρες της Ακροπόλεως 65. χρώµατα διασώζονται, επί-σης, και στις κόρες της Αττικής, που προέρχονται από νεκροπόλεις. Στο δεξί πόδι της κόρης του Αγί-ου ιωάννη του ρέντη σώζονται ίχνη χρωµάτων 66. τα χρώµατα στο ένδυµα και στον πόλο της κε-φαλής της κόρης του Βερολίνου διατηρούνται σε ικανοποιητικό βαθµό 67. επίσης, η Φίλη από το Βουρβά στο εθνικό Αρχαιολογικό µουσείο Αθη-νών αρ. 81 68, φέρει στα σανδάλια της και στην ενεπίγραφη βάση ίχνη ερυθρού. ή κόρη της Ανα-βύσσου θα έφερε πιθανότατα και αυτή χρώµατα στα ενδύµατα, καθώς και η κόρη του µουσείου Πειραιά.

ῶς προς τη φυσική απόδοση των γυµνών µε-ρών του σώµατος, ώστε αυτά να πλησιάζουν την πραγµατικότητα, αυτό επιτυγχανόταν µε τη γά-νωση 69. Στην περίπτωση της κόρης της Αναβύσ-σου δεν διατηρούνται τέτοια ίχνη, αλλά οι σκου-ρόχρωµες φλέβες του µαρµάρου, οι οποίες είναι εµφανείς, υποδηλώνουν ότι άλλοτε αυτές θα κα-λύπτονταν. Ένας µεγάλος καλλιτέχνης, όσο εκεί-νος που σµίλεψε αυτό το ωραίο έργο, δεν νοείται να το έδινε στην κοινή θέα µε επιδερµίδα, όπως αυτή που εµείς βλέποµε σήµερα.

εργαστήριο – ο καλλιτέχνης

λόγω της πρώτης ύλης, υποθέσαµε ήδη ότι η κόρη της Αναβύσσου απηχεί έργο της αττικής γλυπτικής. Έργα µεγάλης περίοπτης πλαστικής στην Αττική, των αρχών της αρχαϊκής γλυπτικής, δεν έχοµε. Πιστεύεται ότι οι καλλιτέχνες που ερ-γάστηκαν στην περιοχή αργότερα δανείστηκαν στοιχεία από άλλες περιοχές του ελληνικού χώ-ρου, στις οποίες η τέχνη της γλυπτικής ανθούσε,

61 Πρβλ. την κόρη της Auxerre του µουσείου του λούβρου: βλ. σηµ. 5. επίσης, την κατά τι µεταγενέστερή της κόρη από τη Σελλάδα της θήρας: βλ. σηµ. 7. για την ερµηνεία αυτής της κίνησης ως ενδεικτική ευγνωµοσύνης βλ. Νeumann 1965, 81. για τη σύνδεσή της µε προσευχή βλ. Jacov – Voutiras 2005, 140, 6b, 23 αρ. κατ. 82 πίν. 24. για τη χειρονοµία της προσευχής βλ. επίσης Pulleyn 1997, 188 – 195. ή χειρονοµία της κόρης του µουσείου της χίου αρ. 225, η οποία έχει τα δύο χέρια λυγισµένα προς τα άνω εφαπτόµενα στο στέρνο, αποδίδει ανάλογη θρησκευτική διάθεση, βλ. σχετικά Karakasi 2001, 99 πίν. 91 – 92.

62 Herrmann 1972, 86 πίν. 24 a – b· Floren 1987, 233 κ. ε. και σηµ. 15· Borell – Rittig 1998, 185 κ. ε. 114 κ. ε.· Maass 2002, 65 – 66. 67· Kaminski 2002, 71. 74. 76. 85. 297 εικ. 136· Boardman 2006, 3 – 5 εικ. 2.

63 Kyrieleis 1996, 57 – 59. 64 Βλ. παραπάνω σηµ. 36. 65 για την πολυχρωµία στα αρχαία αγάλµατα γενικά, βλ. Reutersward 1960· Manzelli 1994· Brinkmann 2003· Brinkmann 2004. 66 Brinkmann 2003, αρ. 347. επίσης βλ. παραπάνω σηµ. 22. 67 Brinkmann 2003, αρ. 195. επίσης βλ. παραπάνω σηµ. 36. 68 Richter 1968, 58 αρ. 92 εικ. 284 – 285· Jeffery 1962, 137 αρ. 44· Hansen 1983, αρ. 18· Kissas 2000, 46 – 47, Α 17 εικ. 16 – 17· Walter-

Karydi 2001, 221 εικ. 17 – 18· Karakasi 2001, 116 – 118. 125. 132. 134 εικ. 116· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 97. 69 Reutersward 1960, 167 κ. ε.· Yfantidis 1984, 143 κ. ε.· Manzelli 1994, 101 κ. ε.· Karakasi 2001, 123 – 124.

63ο ε. τ -Α – Π Α Κ Α

όπως η ιωνία της µικράς Ασίας και τα νησιά των Κυκλάδων 70. ῶστόσο, τα στοιχεία αυτά οι καλλι-τέχνες της Αττικής τα αφοµοίωναν συνεχώς και τα ανέπλαθαν, δίνοντας έναν ιδιαίτερο χαρακτή-ρα στα γλυπτά που δηµιουργούσαν. τα έργα αυτά διακρίνει συχνά µια ανώτερη ποιότητα 71, όπως οι κούροι του εργαστηρίου του Καλλιτέχνη του Δι-πύλου, η γοργώ του µουσείου Ακροπόλεως και ο µοσχοφόρος του ίδιου µουσείου, ή αργότερα η κόρη από την Κερατέα στο µουσείο του Βερο-λίνου. εξέχουσα θέση µεταξύ αυτών θα κατέχει στο εξής και η κόρη της Αναβύσσου. το άγαλµα της κόρης που εξετάζοµε αποτυπώνει την αττική αντίληψη του καλλιτέχνη της για τη γυναικεία µορφή, στην αρχή της δηµιουργίας της.

ή έλλειψη άλλων, σύγχρονων µε το έργο αυτό, γυναικείων αγαλµάτων από την Αττική περιορί-ζει και δυσχεραίνει ταυτοχρόνως την έρευνα, για την απόδοση της κόρης της Αναβύσσου σε συγκε-κριµένο αττικό γλύπτη. ή κόρη από την Κερατέα, η οποία αναγνωρίζεται ως αττικό έργο, είναι κατά πολύ µεταγενέστερή της. ή κόρη του Αρχαιολογι-κού µουσείου του Πειραιά, η οποία είναι στιλιστι-κά νεώτερή της κατά µια δεκαπενταετία, µολο-νότι φαίνεται ότι κατασκευάστηκε στην Αττική, παρουσιάζει εµφανείς επιδράσεις από την ιωνία και τα νησιά, εξάλλου το καλλιτεχνικό της ύφος διαφέρει από αυτό της κόρης της Αναβύσσου. ή κόρη από το µοσχάτο, αττικής προέλευσης και αυτή, έργο µε νησιωτικές επιδράσεις επίσης, είναι ακόµα µεταγενέστερη, ώστε η σύγκριση δεν συµ-βάλλει στην έρευνα για την ταύτιση του καλλιτέ-χνη της κόρης της Αναβύσσου. οι δύο κόρες από την Αίγινα αναγνωρίζονται ως έργα νησιωτικού εργαστηρίου, εποµένως έχουν άλλη καλλιτεχνική προέλευση. επίσης, τα άλλα γλυπτά, που έχουν αναφερθεί παραπάνω µε τον ίδιο γλυπτικό τύπο, είναι ακόµη µεταγενέστερα και δεν βοηθούν στην έρευνα για τον προσδιορισµό του καλλιτέχνη.

τα µόνα πρώιµα έργα, σύγχρονα µε την κόρη της Αναβύσσου, που έχουν αττικό καλλιτεχνικό ύφος, είναι οι κούροι του εργαστηρίου του Καλλι-τέχνη του Διπύλου, ανδρικά αγάλµατα όµως, που ωστόσο παρουσιάζουν κάποια συγκρίσιµα στοι-χεία. επίσης, δύο έργα που έχουν καθαρά αττικό

χαρακτήρα, επιπλέον δε έχουν κατασκευαστεί από το ίδιο αττικό µάρµαρο µε αυτό της κόρης της Αναβύσσου, είναι ο µοσχοφόρος του µουσείου της Ακροπόλεως, ο οποίος όµως απέχει χρονικά από αυτήν, και η γοργώ αρ. 701 του ίδιου µουσεί-ου, την οποία ο J. Floren θεωρεί ως δηµιούργηµα του εργαστηρίου του Καλλιτέχνη του Διπύλου 72.

Κάποιες οµοιότητες, τις οποίες θίξαµε προη-γουµένως 73 και αναλύοµε ακολούθως, προσεγ-γίζουν στιλιστικά την κόρη της Αναβύσσου µε τους κούρους του εργαστηρίου του Καλλιτέχνη του Διπύλου. Παρατηρούµε ότι η τεκτονική δοµή του σώµατός της και η συστηµατοποίηση των επιµέρους στοιχείων υπακούει στους ίδιους αυ-στηρούς κανόνες µε αυτούς των κούρων. ή κόρη έχει ευρείς ώµους, λεπτή και χαµηλή οσφύ, στε-νή λεκάνη, η περιφέρεια δεν παρουσιάζει καµπυ-λότητες. ή επίπεδη επεξεργασία των δισκαρίων των πλοκάµων και η γεωµετρική σχεδίασή τους, η απόδοση του καρπού του χεριού και η πτυχή της επιδερµίδας εκεί, βρίσκουν αναλογίες σε κού-ρους που αποδίδονται σε αυτό το εργαστήριο. ή αύλακα στους ώµους, ο τονισµός του δελτοειδούς µυός στους ώµους, αλλά και οι ραδινές αναλογίες του σώµατος, όπως και η επιπεδότητα που παρα-τηρείται στην επεξεργασία των επιφανειών, όλα συγκλίνουν για την απόδοση της κόρης στο ίδιο εργαστήριο. Σε αυτά θα πρέπει να προσθέσοµε την καλλιγραφική διευθέτηση των όγκων και την υψηλή καλλιτεχνική ποιότητα εργασίας, που χα-ρακτηρίζει το έργο αυτό.

χρονολόγηση

ή χρονολόγηση των πρώιµων αρχαϊκών κορών έως το 570 π. χ. 74 παρουσιάζει δυσκολίες, γιατί στηρίζεται σε καλλιτεχνικά κριτήρια κυρίως και όχι σε συγκρίσεις µε έργα χρονολογηµένα µε την ακρίβεια αντικειµενικών κριτηρίων 75. επιπλέον, τα τοπικά καλλιτεχνικά ρεύµατα, επειδή διαφέ-ρουν µεταξύ τους, δυσχεραίνουν περαιτέρω τις συγκρίσεις των έργων. ή κόρη της Αναβύσσου είναι αναµφίβολα µια σπουδαία δηµιουργία κο-ρυφαίου καλλιτέχνη της πρώιµης αρχαϊκής περι-

70 για τη συµβολή των Κυκλάδων στη µνηµειώδη γλυπτική της Αττικής βλ. D’Onofrio 2008, 201 – 262. 71 Croissant 1983, 263. για τα εργαστήρια γλυπτικής στην Αττική γενικά βλ. Viviers 1992. 72 Floren 1987, 240. 73 Βλ. παραπάνω. 74 µε επιγραφή χρονολογείται το ανάθηµα του χηραµύη στην Ήρα, µεταξύ των ετών 570 – 560 π. χ. για την κόρη που βρίσκε-

ται στο µουσείο του λούβρου αρ. µΑ 686 βλ. Freyer-Schauenburg 1974, 21 κ. ε. αρ. 6 πίν. 5 – 6· Sinn 1983, 34 κ. ε. 38 πίν. 10· Floren 1987, 342 πίν. 30, 2· Boardman 1991, εικ. 87· Karakasi 2001, 13 – 20. 22. 24 – 28. 30. 33 – 34. 36. 41. 56. 60 – 61. 68. 83. 87. 102. 104. 110. 116. 117. 127 πίν. 4 – 7· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 166.

75 τα ελάχιστα χρονολογηµένα µε επιγραφή έργα, όπως η Νικάνδρη, δεν προσφέρουν βοήθεια για τη χρονολόγηση της κόρης της Αναβύσσου, επειδή το άγαλµα απέχει χρονικά πολύ. για τα πρώιµα έργα που φέρουν επιγραφές βλ. Muller-Dufeu 2002, 91 – 137.

64 Athen und Attika

όδου, ένα λαµπρό δείγµα αττικής πλαστικής ιδιο-φυίας αυτής της χρονικής περιόδου. Προϋποθέτει δε υπάρχουσα παράδοση στην περιοχή. ή κυβική αντίληψη του όγκου, η επίπεδη απόδοση των επι-φανειών του σώµατος και η έλλειψη έντονης πλα-στικότητας, όπως παρατηρούµε στις ωµοπλάτες του αγάλµατος που οι εξωτερικές τους καµπύλες, καλυπτόµενες από το ένδυµα, µόλις δηλώνονται, η έλλειψη κίνησης, αλλά και η γεωµετρική απόδο-ση ορισµένων λεπτοµερειών, όπως η επεξεργασία των πλοκάµων της κόµης, έκδηλα στο έργο αυτό, χαρακτηρίζουν την πρώτη φάση της αρχαϊκής τέχνης, γενικά. το µεγάλο ύψος του επάνω τµή-µατος του αγάλµατος, η χαµηλή θέση της ζώνης εµπρός και η στενή περιφέρεια της γυναίκας συ-νιστούν και αυτά στοιχεία πρωιµότητας. εξάλ-λου, και η σύγκριση της κόρης της Αναβύσσου µε τις άλλες κόρες του ίδιου τύπου οδηγεί σε αυτό το συµπέρασµα.

το άνω τµήµα κορµού κόρης του Αρχαιολογι-κού µουσείου της Αίγινας αρ. S 59 76, που προα-ναφέρθηκε, το οποίο χρονολογούν συνήθως µε-ταξύ των ετών 590 – 580 π. χ., είναι το πρωιµότερο άγαλµα της σειράς. ή κόρη του εθνικού Αρχαι-ολογικού µουσείου αρ. 73 77, η οποία προέρχεται από την Αίγινα, επίσης, και είναι κατά τι µετα-γενέστερη. Και τα δύο αυτά νησιωτικά έργα, µε γνώµονα τη σωµατική διάπλαση και την επεξερ-γασία των πλοκάµων αλλά και την κίνησή τους, δείχνουν ότι είναι µεταγενέστερα της κόρης της Αναβύσσου. ή κόρη του Αρχαιολογικού µουσείου του Πειραιά αρ. 2530 χρονολογείται γύρω στα 580 π. χ., µε γνώµονα σύγκρισης τις κόρες του αναθή-µατος του χηραµύη, οι οποίες, σύµφωνα µε την επιγραφή, τοποθετούνται χρονολογικά µεταξύ των ετών 570-560 π. χ. Κύριο στοιχείο της σύγκρι-σης αποτέλεσε το σχήµα του κορµού. Συγκρίνο-ντας την κόρη της Αναβύσσου µε αυτήν του Πει-ραιά η οποία θεωρείται αττικό έργο, είναι φανερό ότι η πρώτη είναι πρωιµότερη αυτής του µου-σείου του Πειραιά. Έχει ραδινότερες αναλογίες, το ύψος του άνω τµήµατος του κορµού της είναι µεγαλύτερο εκείνου της κόρης του Πειραιά, αλλά και όλων των γνωστών κορών του α΄ τέταρτου του 6ου αι. π. χ. ο κορµός της είναι λεπτότερος, η δε σωµατική διάπλαση παρουσιάζει έλλειψη καµπυ-λοτήτων περιµετρικά, οι µαστοί είναι λιγότερο ανεπτυγµένοι, η πλάτη είναι σχεδόν επίπεδη, µό-λις διαγράφεται ο άξονας της σπονδυλικής στή-

λης, αµυδρά δηλώνονται οι δελτοειδείς µυς των ώµων, ενώ οι εξωτερικές καµπύλες της ωµοπλά-της είναι µόλις ορατές. Oι αναδιπλώσεις του κόλ-που στο πλάι είναι µακρύτερες, επιτείνοντας την αίσθηση της ραδινότητας. Όλα τα στοιχεία αυτά συνηγορούν για µια πρώιµη χρονολόγηση του έρ-γου. Στην πίσω πλευρά του αγάλµατος, όπως ελέ-χθη και παραπάνω, η ζώνη φαίνεται έως το πλάι, ενώ η ζώνη της κόρης του µουσείου Πειραιά είναι ορατή στο κεντρικό τµήµα της µόνον, εµπρός και πίσω, στοιχείο που υποδηλώνει τη νησιωτική – ιω-νική επίδραση της δεύτερης 78, όπως επισηµάνθη-κε παραπάνω.

ῶς προς την επεξεργασία των πλοκάµων της κόµης της κόρης της Αναβύσσου, οι οποίοι αποτε-λούνται από δισκάρια ή πεπιεσµένα σφαιρίδια και θυµίζουν γεωµετρικό κάναβο, αυτοί πλησιάζουν περισσότερο εκείνους των έργων του εργαστηρίου του Καλλιτέχνη του Διπύλου, κυρίως του κούρου του µητροπολιτικού µουσείου τέχνης της Νέας Υόρκης αρ. 32.11.1 79, ο οποίος χρονολογείται µε-ταξύ των ετών 600-590 π. χ. Αργότερα, αυτά τα δι-σκοειδή στοιχεία, που συνθέτουν τους πλοκάµους, αποκτούν περισσότερο όγκο και διαµορφώνονται σε σφαιρίδια, ενώ οι πλόκαµοι αποκτούν κίνηση και παρακολουθούν τις καµπύλες του σώµατος, όπως παρατηρούµε στη Φρασίκλεια, η οποία χρο-νολογείται αµέσως µετά τα µέσα του αιώνα. Στην κόρη από το µοσχάτο του εθνικού Αρχαιολογι-κού µουσείου αρ. 3859, που χρονολογείται µετα-ξύ των ετών 580-570 π. χ., όπως και στη σύγχρονή της κόρη της χίου αρ. 225, οι πλόκαµοι της κόµης είναι ήδη λεπτότεροι και ακολουθούν τις καµπύ-λες του σώµατος, διαφοροποιούµενοι από αυτούς των πρώιµων έργων. τα µεγάλα τριγωνικά πέρα-τα των πλοκάµων βλέποµε σε πρώιµα έργα, αρχί-ζοντας από το αναθηµατικό ηµιτελές άγαλµα του Κριοφόρου της θάσου 80· σε έργα της ώριµης πε-ριόδου είναι µικρότερα. Αντίθετα, στην κόρη του µουσείου Πειραιά ακολουθείται η σύνθεση των επαλλήλων αστραγάλων όπως αυτή των πλοκά-µων του κούρου του Σουνίου, του εθνικού Αρχαι-ολογικού µουσείου αρ. 2720 81, ο οποίος είναι κατά τι µεταγενέστερος εκείνων του εργαστηρίου του Καλλιτέχνη του Διπύλου, και οπωσδήποτε προγε-νέστερός της, όπως φαίνεται από κάποιες άλλες λεπτοµέρειες αλλά και από την έλλειψη της πτυ-χής της επιδερµίδας στον καρπό του χεριού της δεύτερης. εδώ, υπενθυµίζεται ότι η διαµόρφωση

76 Βλ. παραπάνω σηµ. 25. 77 Βλ. παραπάνω σηµ. 27. 78 ῶς προς την ιωνική επίδραση του καµπύλου κόλπου βλ. παραπάνω σηµ. 24. 79 Βλ. παραπάνω σηµ. 37. 80 Richter 1970, 51 αρ. 14 εικ. 84 – 86. 106· Ridgway 1977, 65. 73 κ. ε. 82· Boardman 1981, εικ. 69· Martini 1990, 43· Vorster 2002, 120.

128. 129. 143. 304 εικ. 189. 81 Βλ. παραπάνω σηµ. 43.

65ο ε. τ -Α – Π Α Κ Α

των πλοκάµων µε επαλλήλους αστραγάλους εµ-φανίζεται µεν νωρίς, αλλά δεν διαπιστώνεται σε άλλα πρώιµα έργα. Αυτός ο τύπος απόδοσης των πλοκάµων απαντά και µετά, όπως εξάλλου και ο τύπος µε τα σφαιρίδια. τα πεπιεσµένα σφαιρίδια που µοιάζουν µε δισκάρια έχουν ένα χαρακτηρι-στικό σχήµα που παρατηρείται µόνο σε πρώιµα έργα. για παράδειγµα, οι πλόκαµοι του κριοφόρου της θάσου, που χρονολογείται γύρω στο 600 π. χ., ή οι πλόκαµοι της σφίγγας του µητροπολιτικού µουσείου τέχνης της Νέας Υόρκης αρ. 24.97.87 82, που είναι σύγχρονή του, ακόµη και της σφίγγας της γλυπτοθήκης Ny Carlsberg αρ. ι.Ν. 1203 83, που χρονολογείται γύρω στα 590 π. χ.

Συγκρίνοµε δύο ακόµη έργα, αττικά, σµιλευ-µένα επίσης σε υµήττιο µάρµαρο, τον µοσχοφό-ρο του µουσείου Ακροπόλεως αρ. 624 84, για τον οποίο δίνεται χρονολόγηση γύρω στα 570 π. χ., καθώς και την κεφαλή της γοργούς του ίδιου µου-σείου, αρ. 701, η οποία θεωρείται κατά τι προγενέ-στερή του. Από τη σύγκριση των κοµµώσεων των δύο αυτών έργων µε την κόρη της Αναβύσσου δι-απιστώνεται ότι στιλιστικά είναι και αυτά περισ-σότερο εξελιγµένα από την κόρη της Αναβύσσου.

εξάλλου, ένα αποφασιστικό στοιχείο που συ-ντείνει στην υψηλή χρονολόγηση του έργου είναι η πλαστική απόδοση της στυλοειδούς απόληξης της ωλένης µε την καµπύλη πτυχή της επιδερ-µίδας στην εσωτερική παρειά της. ή απόδοση αυτού του στοιχείου στην κόρη της Αναβύσσου πλησιάζει περισσότερο µε εκείνη που παρατη-ρούµε στους πρώιµους κούρους, αυτούς του ερ-γαστηρίου του Καλλιτέχνη του Διπύλου. Όπως το δεξί χέρι κούρου αρ. 3965 85, που εκτίθεται στο εθνικό Αρχαιολογικό µουσείο, και ανήκει σε ένα από τα µεταγενέστερα έργα αυτού του εργαστη-ρίου, ή τον καρπό του κούρου της ιεράς Πύλης του µουσείου του Κεραµεικού αρ. ρ 1700, και αυτόν του κούρου του µητροπολιτικού µουσείου τέ-χνης της Νέας Υόρκης αρ. 32.11.1, µε τον οποίο πλησιάζει στιλιστικά περισσότερο αλλά και χρο-

νολογικά. Παρόµοια είναι όµως και η απόδοση του καρπού και στους κούρους που βρέθηκαν στο Σούνιο, οι οποίοι είναι κατά τι νεώτεροι χρονολο-γικά, µεταξύ των ετών 590 – 580 π. χ. Απεναντίας, στα µεταγενέστερα αγάλµατα δεν παρατηρείται πλέον αυτή η ανατοµική λεπτοµέρεια. ο κολοσσι-κός κούρος της Σάµου, ανάθηµα του ισχή 86, χρο-νολογούµενος γύρω στα 580 π. χ., είναι ένα από τα τελευταία χρονολογικά αγάλµατα που πα-ρουσιάζουν στον καρπό αυτήν την επεξεργασία, όπως επισηµαίνει ο H. Kyrieleis, ενώ ο καρπός του µοσχοφόρου της Ακροπόλεως, που είναι µεταγε-νέστερος, παρουσιάζει φυσικότερη απόδοση από αυτήν των πρωίµων κούρων που προαναφέρθη-καν, δίχως την πτυχή της επιδερµίδας.

Σύµφωνα µε τις συγκρίσεις που παραθέσαµε, η κόρη της Αναβύσσου εκτιµάται ότι είναι προ-γενέστερη αυτής του µουσείου Πειραιά και ανα-δεικνύεται ως το πρωιµότερο αττικό γνωστό γυ-ναικείο άγαλµα, χρονολογούµενη στις αρχές του 6ου αι. π. χ., στη δεκαετία του 590 π. χ. Πιστεύοµε ότι είναι σύγχρονη µε τους κούρους του εργαστη-ρίου του Καλλιτέχνη του Διπύλου, και µάλιστα, εάν κρίνοµε από την επεξεργασία των πλοκάµων και αυτήν της πτυχής στον καρπό του χεριού, το-ποθετείται χρονολογικά πλησίον του κούρου του µητροπολιτικού µουσείου τέχνης της Νέας Υόρ-κης αρ. 32.11.1.

Έως τώρα πιστευόταν ότι το υµήττιο µάρµα-ρο δεν είχε χρησιµοποιηθεί για την κατασκευή κορών 87, επίσης ότι µόνον από το β΄ τέταρτο του 6ου αι. και εξής χρησιµοποιείται γενικά στην πλα-στική. τώρα γνωρίζοµε ότι ήδη στην πρώτη δεκαε-τία του αιώνα οι γλύπτες στην Αττική το χρησιµο-ποιούσαν για τη σµίλευση αγαλµάτων 88.

Έχοντας προσδιορίσει το χρονολογικό πλαίσιο, µέσα στο οποίο εντάσσεται η λάξευση της κόρης, πιστεύοµε ότι µπορούµε να προτείνοµε και το συ-νολικό ύψος που έδωσε ο καλλιτέχνης στο άγαλ-µα. το πλησιέστερο χρονολογικά γυναικείο άγαλ-

82 Richter 1961, 10 αρ. 1 εικ. 1 – 7 και 191· Floren 1987, 283· Johansen 1994, 14 εικ. 9· Kreikenbom 2002, 159. 168 επίσης 311 εικ. 239. 83 Richter 1961, 10 κ. ε. αρ. 3 εικ. 10 – 15· Floren 1987, 283· Boardman 1991, εικ. 225· Johansen 1994, 40 αρ. 4· Kreikenbom 2002, 159,

311 εικ. 240. 84 Βλ. παραπάνω σηµ. 18. 85 Buschor 1930, 163 – 166 Beil. 48 – 51· Richter 1970, εικ. 65 – 67· D’Onofrio 2008, 221. Πιθανολογείται ότι προέρχεται από το ίδιο

άγαλµα στο οποίον ανήκε η κεφαλή του εΑµ αρ. 3372: Buschor 1927, 205 κ. ε. πίν. 28 κ. ε.· Richter 1970, 46 αρ. 6 εικ. 50 – 53· Βοardman 1981, 1 εικ. 62· Floren 1987, 251 σηµ. 3, πίν. 23, 1· Martini 1990, 173, κ. ε. εικ. 54· Rolley 1994, 167 εικ. 145· Walter –Kary-di 2001, 219, 220 εικ. 5· Vorster 2002, εικ. 191 a – c· D’Onofrio 2008, 220 εικ. 6· Meyer – Brüggemann 2007, 304. είχε υποστηριχθεί στο παρελθόν ότι το αριστερό χέρι του ίδιου κούρου είναι αυτό που βρέθηκε στην Αρχαία Αγορά αρ. S 530: ήarrison 1955, 290 κ. ε.· Richter 1970, 47 εικ. 57. Άλλο ένα χέρι, που ανήκει σε άλλον κούρο, παρουσιάζει επίσης την ίδια διαµόρφωση στον καρπό: Richter 1970, 47 εικ. 63 – 64.

86 Kyrieleis 1986β, 35 – 45 πίν. 14 – 19· Floren 1987, 350 κ. ε. πίν. 30, 5· Martini 1990, 118 κ. ε., 173 κ. ε., 178 εικ. 350· Rolley 1994, 264 κ. ε. εικ. 268· Kyrieleis 1996, πίν. 21 – 23· Guralnick 1996, 505 – 526· Steuben 1999, 7 κ. ε. εικ. 1. 2· Kreikenbom 2002, 124. 130. 133. 144. 149. 153 – 154. 166 εικ. 229· Karanastassis 2002, 183· Boardman 2006, 22 εικ. 11· Meyer – Brüggemann 2007, αρ. 277 πίν. 15, 1.

87 karakasi 2001, 125. 88 Πιθανώς η ποιότητα του µαρµάρου να είχε σχέση και µε τη δυνατότητα εξεύρεσης του καταλλήλου τεµαχίου τη δεδοµένη

χρονική στιγµή της παραγγελίας, ή ακόµη και µε την προσφερόµενη τιµή.

66 Athen und Attika

µα για σύγκριση είναι η κόρη του Αρχαιολογικού µουσείου του Πειραιά, η οποία σώζεται σε ύψος 0,965 µ. ή κεφαλή της µπορεί να υπολογιστεί σε 0,19 – 0,195 µ., το δε υπόλοιπο τµήµα του λαιµού της σε 0,025 – 0,03 µ. Σύµφωνα δε µε αυτούς τους υπολογισµούς το συνολικό ύψος της θα κυµαι-νόταν από 1,19 έως 1,20 µ. 89, κατά τι λιγότερο του φυσικού.

ή οµοιότητα των πρώτων ελληνικών αγαλµά-των µε έργα της Αιγύπτου έχει επισηµανθεί από πολλούς ερευνητές. µάλιστα πιστεύεται, πως οι Έλληνες γλύπτες στους πρώτους κούρους και τις κόρες που σµίλεψαν χρησιµοποίησαν τον κανό-να αναλογιών των Αιγυπτίων καλλιτεχνών. οι αναλογίες της Νικάνδρης, η οποία θεωρείται η πρωιµότερη της αρχαϊκής περιόδου, ακολουθεί τις αναλογίες του δεύτερου αιγυπτιακού κανόνα για ανδρικές µορφές 90, είναι δε αυτές που έχει και ο κούρος του µητροπολιτικού µουσείου τέχνης της Νέας Υόρκης αρ. 32.11.1 (εικ. 14). οι µετρήσεις που έγιναν στον κούρο απέδειξαν ότι ο γλύπτης του χρησιµοποίησε τον αιγυπτιακό κανόνα ιι, σύµφωνα µε τον οποίο το άγαλµα διαιρείται σε εί-κοσι δύο ορθογώνια τµήµατα για την κατασκευή του, το δε ύψος του αντιστοιχεί 6,256 φορές περί-που µε το ύψος της κεφαλής του 91. εξάλλου, οι µετρήσεις που έγιναν και στον κολοσσικό κούρο της Σάµου στα ίδια συµπεράσµατα κατέληξαν 92. εφόσον πιστεύοµε λοιπόν ότι η κόρη της Αναβύσ-σου είναι σύγχρονη περίπου µε τον κούρο του µη-τροπολιτικού µουσείου τέχνης της Νέας Υόρκης και εφόσον έχει αποδειχτεί ότι αυτήν την περίο-δο εφαρµόζονταν οι ίδιοι κανόνες αναλογιών σε ανδρικά και γυναικεία αγάλµατα, για την εύρεση του ύψους της κόρης µπορούµε να εφαρµόσοµε τον ίδιο κανόνα. το ύψος του κορµού της κόρης της Αναβύσσου από την οσφύ έως την αρχή του λαιµού της είναι 0,385 µ., αντιστοιχεί δε σε πέντε τετραγωνίδια, πλευράς 0,077 µ. ο πολλαπλασι-ασµός του µεγέθους αυτού µε το 22, που είναι ο συνολικός αριθµός των τετραγωνιδίων τα οποία συνθέτουν το ύψος του αγάλµατος, σύµφωνα µε τον αιγυπτιακό κανόνα ιι, µας δίνει ένα γινόµενο

1,694 µ. ως ύψος της κόρης. Αντιστοίχως, το ύψος της κεφαλής της υπολογίζεται σε 0,271 µ. Βέβαια, τα µεγέθη αυτά είναι θεωρητικά, ωστόσο βρίσκο-νται πλησίον της πραγµατικότητας, µε κάποια µικρή απόκλιση.

λειτουργία

ή ονοµασία »κόρη« παραδίδεται επιγραφικά 93. Ήδη, από την οµηρική περίοδο σηµαίνει τη θυ-γατέρα, την άγαµη νέα, ή τη νέα νιόπαντρη γυ-ναίκα. Αγάλµατα νέων γυναικών έχουν βρεθεί τόσο σε νεκροταφεία, όσο και σε ιερά. τα πρώτα παριστάνουν τη νεκρή σε µια ιδεαλιστική µορ-φή 94, ενώ τα δεύτερα εικάζεται ότι παριστάνουν υπαρκτές γυναίκες 95, αποτείνονται δε στη θεότη-τα του ιερού, στο οποίον αυτά ανατίθενται, όπως δηλώνεται από τις επιγραφές που τα συνοδεύουν, συνήθως είναι αναθήµατα ανδρών, οι οποίοι έτσι προβάλλουν κοινωνικά την οικογένειά τους και συντελούν στη δόξα τους.

ή πρωιµότερη κόρη, ταφικό µνηµείο, είναι αυτή του µουσείου της θήρας αρ. 318 96. οι επι-τάφιες κόρες και οι κούροι αποτελούσαν »σήµα«, ανάµνηση του νεκρού. εύποροι γονείς ή συγγε-νείς, αριστοκράτες πάντα, µπορούσαν να πα-ραγγείλουν τέτοια ακριβά µνηµεία για ένα νεκρό άγαµο νέο ή νέα της οικογενείας τους 97, τιµώντας έτσι το νεκρό, υπενθυµίζοντας και τονίζοντας την κοινωνική του στάθµη. Από την πρώιµη αρχαϊκή περίοδο δεν έχοµε επιγραφές επιτυµβίων µνηµεί-ων, αυτές που µας σώζονται είναι λίγες και ανή-κουν σε µεταγενέστερα έργα 98. ῶστόσο, από αυτά αντλούµε συµπεράσµατα και για τα προγενέστε-ρα.

για όλες τις κόρες που βρέθηκαν στην ύπαι-θρο της Αττικής, εικάζεται ότι προέρχονται από αρχαϊκές νεκροπόλεις. θεωρούνται εποµένως επιτάφια µνηµεία: η κόρη από τον Άγιο ιωάννη τον ρέντη στο Αρχαιολογικό µουσείο του Πειραιά αρ. 2530, η κόρη από το µοσχάτο στο εθνικό Αρ-χαιολογικό µουσείο αρ. 3859, η κόρη από την Κε-

89 Βλ. παραπάνω σηµ. 22. 90 Guralnick 1981, 274· Guralnick 1982, 175 σχέδ. 1, 181. 91 Ridgway 1977, 30· Guralnick 1978, 471· Guralnick 1985, 408 – 409· Niemeier 2002, 40· Boardman 2006, 19 – 24. 92 Kyrieleis 1966, 68-86· Guralnick 1996, 505 – 526. 93 για τη σηµασία της βλ. Daux 1973, 382 – 393. 94 για τις αρχαϊκές κόρες ως επιτύµβια µνηµεία, βλ. D’Onofrio 1982, 135 – 170· Walter-Karydi 2001, 215 – 232· Meyer – Brüggemann

2007, 47 και σηµ. 285. 95 για τις κόρες της Ακροπόλεως βλ. Κarakasi 2001, 133 – 139· Keesling 2003· Stieber 2004, 13 – 41· Meyer – Brüggemann 2007, 15 κ. ε.

για τα αφιερώµατα στο ήραίον της Σάµου βλ. Karakasi 2001, 25 – 30. 96 Βλ. παραπάνω σηµ. 9. 97 γενικά για τη σηµασία που είχε στην κοινωνία η ανάθεση των αγαλµάτων των κορών, βλ. Schneider 1999, 31 κ. ε.· Morris

1987, 221 – 222. 98 Παραδείγµατα η Φρασίκλεια και η Φίλη από το Βουρβά.

67ο ε. τ -Α – Π Α Κ Α

ρατέα των Κρατικών Συλλογών του Βερολίνου αρ. SK 1800, η Φρασίκλεια από τον µυρρινούντα στο εθνικό Αρχαιολογικό µουσείο αρ. 4889 και η Φίλη από το Βουρβά στο ίδιο µουσείο, αρ. 81, µεταγενέ-στερη όλων, γύρω στα 550 – 540 π. χ.

Στην περιοχή της Αναβύσσου δεν µαρτυρείται κάποιο γυναικείο ιερό, από το οποίο να προέρ-χονται γλυπτά. Αντίθετα, στην περιοχή αυτήν έχουν βρεθεί πολλά και σηµαντικά αρχαϊκά επι-τάφια αγάλµατα, όπως ο Κροίσος του εθνικού Αρχαιολογικού µουσείου των Αθηνών αρ. 3851 99 και πιθανότατα ο κούρος του µητροπολιτικού µουσείου τέχνης της Νέας Υόρκης αρ. 32.11.1.

ή προσφορά που κρατά η κόρη της Αναβύσσου είναι ένα άνθος λωτού 100. Αντικείµενο πρόσθετο από άλλο υλικό, µέταλλο προφανώς, κρατούσε η κόρη του Αγίου ιωάννη του ρέντη, πιθανότατα ένα άνθος λωτού, επίσης. Κλειστό άνθος λωτού κρατά και η Φρασίκλεια. τα άνθη συνδέονται µε τη νεότητα και το κάλλος, σύµφωνα µε τις αρχαί-ες πηγές 101. εξάλλου, η κόρη από την Κερατέα κρατά ρόδι, σύµβολο ευµάρειας, αφθονίας, γο-νιµότητας ευφορίας και καρποφορίας, αλλά και σύµβολο θανάτου 102. γι’ αυτό το λόγο, πιστεύεται για την τελευταία ότι απεικονίζει µια νέα γυναί-κα, νιόπαντρη. ῶστόσο, η στεφάνη της κόρης αυ-τής φέρει γραπτό διάκοσµο ανθέων λωτού 103. οι κόρες της Ακροπόλεως, όπως και οι κόρες που

προέρχονται από άλλα ιερά, κρατούν ως προσφο-ρές στη θεότητα µήλο, στέφανο, ρόδι, περιστέρι 104, σε καµία περίπτωση όµως άνθος λωτού. το άνθος του λωτού που κρατά η κόρη της Αναβύσσου είναι ένα σύµβολο 105, που αρµόζει σε νεκρή νέα. γι’ αυ-τόν κυρίως το λόγο, πιστεύοµε ότι η κόρη αυτή θα ήταν επιτάφιο µνηµείο.

τα έργα της περιόδου που κατατάσσεται χρο-νολογικά η κόρη της Αναβύσσου, έχουν εσωτε-ρική δύναµη και εκφράζουν έντονα το πνεύµα της Σολώνειας εποχής, χαρακτηρίζονται δε από ηθικό µεγαλείο. ο καλλιτέχνης της κόρης της Αναβύσσου µας κληροδότησε µε αυτό το λιτό και απέριττο έργο του ένα εικαστικό αριστούργηµα, υπέροχο τεκµήριο της αττικής γλυπτικής τέχνης, στα πρώτα στάδια της δηµιουργίας της στην πε-ριοχή. λαµπρό δείγµα µιας µεγάλης τέχνης που άνθησε, ωρίµασε και µεγαλούργησε στο σηµαντι-κότερο ελληνικό καλλιτεχνικό κέντρο, και χάρισε στην ανθρωπότητα µοναδικά επιτεύγµατα του ανθρωπίνου πνεύµατος.

Αθήνα Όλγα Ε. Τζάχου-Αλεξανδρή

ΔιεύθυνσηΔρ. Όλγα ε. τζάχου-ΑλεξανδρήΑθηνάς 26Βούλα

99 Richter 1970, 118 – 119 αρ. 136 εικ. 395 – 398. 400. 401· Clairmont 1970, 3. 9. 16 αρ. 2 πίν. 2· Floren 1987, 255 – 256 πίν. 20, 3· Martini 1990, 185. 187 κ. ε. 204. 263 κ. ε. εικ. 5. 24. 60· Schneider 1999, 80 κ. ε. 164 κ. ε. 196 κ. ε. 233 κ. ε.· Vorster 2002, 121. 128· Karanastas-sis 2002, 174. 177 – 179. 182. 191. 193. 205. 212· Maderna-Lauter 2002, 224. 230. 234. 312 εικ. 252.

100 για το άνθος του λωτού και τη σχέση του µε το θάνατο βλ. Stieber 1996, 69 – 99· ειδικότερα για τη συµβολική σηµασία του άνθους στη νεκρική τέχνη, 94 – 98· Stieber 2004, 13 – 41. ή χειρονοµία της προσφοράς άνθους ερµηνεύεται ως ευγνωµοσύνη ή ως χαιρετισµός: Neumann 1965, 81.

101 Schneider 1975, 23 – 26. 102 Muthmann 1982, 40 – 43. γενικά στη λατρεία των νεκρών διατηρεί τον αρχικό του χαρακτήρα ως σύµβολο της ζωής και της

αφθονίας, αλλά και της αναγέννησης: Muthmann 1982, 77 – 85. ενώ στο µύθο της αρπαγής της Περσεφόνης το ρόδι παίζει ιδιαίτερο ρόλο για την παραµονή της Κόρης στον Άδη: Muthmann 1982, 72 – 77. Βλ. επίσης Ζώση 2003/2004, ιδίως 78 – 82. για το συµβολισµό του ροδιού γενικότερα βλ. Καλογερόπουλος 2008.

103 Stieber 2004, 148 και σηµ. 5. 104 Κeesling 2003, 144 – 149. 105 Άνθος λωτού δεν κρατούν οι κόρες της Ακροπόλεως. Άνθη κρατούν κόρες της Κύπρου. Πιστεύεται δε ότι πηγή έµπνευσης

των Κυπρίων καλλιτεχνών αποτέλεσαν γυναικείες µορφές αιγυπτιακής τέχνης, της Ύστερης Περιόδου, που κρατούν άνθη λωτού στο στήθος τους: Yon 1974, 107 – 113· Yon 1989, 257 – 260.

Πηγές εικόνων: Βλ. εὐχαριστίες.

68 Athen und Attika

Adams 1978 L. Adams, Orientalizing Sculpture in Soft Limestone

from Crete and Mainland Greece, BAR Supplementary Series 42 (Oxford 1978)

Beyer 1976 I. Beyer, die tempel von dreros und Prinias A und die

Chronologie der kretischen Kunst des 8. und 7. Jahr-hunderts v. Chr. (Freiburg 1976)

Βιβλιοδέτης 2007 ε. Π. Βιβλιοδέτης, ο δήµος του µυρρινούντος. ή ορ-

γάνωση και η ιστορία του, AEphem 144, 2005 (Αθήνα 2007)

Blümel 1963 K. Blümel, Die archaisch griechischen Skulpturen der

Staatlichen Museen zu Berlin (Berlin 1963)Blümel 1969 C. Blümel, Greek Sculptors at Work (London 1969)

(γερµανική έκδοση: Βερολίνο 1940)Boardman 1981 J. Boardman, Kolonien und Handel der Griechen (Mün-

chen 1981)Boardman 1991 J. Boardman, Greek Sculpture. The Archaic Period. Α

handbook 2(London 1991)Boardman 2006 J. Boardman, Sources and Models, στο: Palagia 2006α,

1 – 31Bol 2002 P. C. Bol (επιµ.), Die Geschichte der antiken Bildhauer-

kunst I, Frühgriechische Plastik (Mainz am Rhein 2002)Borell – Rittig 1998 B. Borell – D. Rittig, Orientalische und griechische Bron-

zereliefs aus Olympia. Der Fundkomplex aus Brunnen 17, OF 26 (Berlin 1998)

Brinkmann 2003 V. Brinkmann, die Polychromie der archaischen und

frühklassischen Skulptur, Studien zur antiken Malerei und Farbgebung 5 (München 2003)

Brinkmann 2004 V. Brinkmann, Bunte Götter, Eine Ausstellung des

Staatlichen Antikensammlungen und Glyptothek Mün-chen (München 2004)

Brookes 1978 A. C. Brookes, The Chronology and Development of

Daedalic Sculpture (διδ. διατριβή, Ann Arbor Univer-sity of Pennsylvania 1978)

Bruneau – Ducat 2005 Ph. Bruneau – J. Ducat, Guide de Délos 2(Paris 2005)Buschor 1927 E. Buschor, Ein Kopf vom Dipylon, AM 52, 1927,

205 – 212Buschor 1930 E. Buschor, Eine Hand vom Dipylon, AM 55, 1930,

163 – 166Buschor 1934 E. Buschor, Altsamische Standbilder II (Berlin 1934)Buschor 1961 E. Buschor, Altsamische Standbilder V (Berlin 1961)

Carter 1984 J. B. Carter, Greek Ivory-Carving in the Orientalizing

and Archaic Periods (διδ. διατριβή, Ann Arbor: Har-vard University 1984)

clairmont 1970 C. W. Clairmont, Gravestone and Epigram. Greek Me-

morials from the Archaic and Classical Period (Mainz am Rhein 1970)

Collignon 1913 M. Collignon, La statue d’Auxerre, Musée du Louvre,

MonPiot 20, 1913, 5 – 8Croissant 1983 Fr. Croissant, Les protomés féminines archaïques. Re-

cherches sur les représentations du visage dans la plas-tique grecque de 550 à 480 av. J.C. (Paris 1983)

Croissant 2003/2004 F. Croissant, Παρατηρήσεις για τη γένεση και την

ανάπτυξη των τοπικών τεχνοτροπιών στη νησιωτική πλαστική της πρώιµης αρχαϊκής περιόδου, Αρχαιο-γνωσία 12, 2003/2004, 141 – 166

croissant 2005 F. Croissant, Observations sur quelques korés samièn-

nes de l’époque de Chéramyès, RA 2, 2005, 283 – 305croissant 2008 F. Croissant, Les premières kores cycladiques, στο:

Y. Kourayos – F. Prost (επιµ.), La Sculpture des Cyc-lades à l’époque archaique. Histoire des ateliers, Ray-onnement des styles, Actes du colloque International organisé par l’Ephorie des Antiquités préhistoriques et classique des Cyclades et l’École Française d’Athènes, 7 – 9 Septembre 1998, BCH Supplément 48 (Paris 2008) 311 – 331

Daux 1973 G. Daux, Les ambiguités de grec κόρη, CRAI 1973,

382 – 393davaras 1972 K. Davaras, Die Statue aus Astritsi. Ein Beitrag zur dä-

dalischen Kunst auf Kreta und zu den Anfängen der griechischen Plastik, AK 8 (Bern 1972)

donohue 2005 A. A. Donohue, Greek Sculpture and the Problem of

Description (Cambridge Mass. 2005)D’Onofrio 1982 A. M. D’Onofrio, Korai e kouroi funerari attici, ΑιOΝ

AnnArchStorAnt IV, 1982, 135-170D’Onofrio 2008 A. M. D’Onofrio, L’apporto cicladico nella piu antica

plastica monumentale in Attica, στο: Y. Kourayos – F. Prost (επιµ.), La Sculpture des Cyclades à l’époque archaique. histoire des ateliers, rayonnement des styles, Actes du Colloque International organisé par l’Ephorie des Antiquités préhistoriques et classique des Cyclades et l’École Française d’Athènes, 7 – 9 Septembre 1998, BCH Supplément 48 (Paris 2008) 201 – 262

ducat 1971 J. Ducat, Les kouroi du Ptoion. Le Sanctuaire d’Apollon

Ptoieus à l’époque archaique (Paris 1971)

Floren 1987 W. Fuchs – J. Floren, Die griechische Plastik I: J. Floren,

Die geometrische und archaische Plastik, Hd. Arch. (München 1987)

Βιβλιογραφία

69ο ε. τ -Α – Π Α Κ Α

Freyer-Schauenburg 1974 B. Freyer-Schauenburg, Bildwerke der archaischen Zeit

und des strengen Stils, Samos XI (Bonn 1974)

goette et al. 1999 H. R. Goette – K. Polikreti – V. Vacoulis – Y. Maniatis,

Investigation of the Greyish-blue Marble of Pentelikon and Hymettus, στο: M. Schoever (επιµ.), Archeomate-riaux Marbles et autres roches, Asmosia 4 (Bordeaux 1999) 83 – 90

guarducci 1987 M. Guarducci, L’epigrafia greca dalle origini al tardo

impero (Roma 1987)guarducci 2008 M. Guarducci, ή ελληνική επιγραφική. Από τις απαρ-

χές ως την ύστερη ρωµαϊκή αυτοκρατορική περίοδο (µτφρ. Κ. Κουρεµένος, επιµ. Σ. Ανεζίρη, χ. Κριτζάς, Κ. µπουραζέλης) (Αθήνα 2008)

guralnick 1978 E. Guralnick, The Proportions of Kouroi, AJA 82, 1978,

461 – 472guralnick 1981 E. Guralnick, The Proportions of Korai, AJA 85, 1981,

269 – 280guralnick 1982 E. Guralnick, Profiles of Korai, AJA 86, 1982, 173 – 182guranlick 1985 E. Guralnick, Profiles of Kouroi, AJA 89, 1985, 399 – 409guralnick 1996 E. Guralnick, The Monumental New Kouros from Sa-

mos, Measurements, Proportions and Profiles, AA 1996, 505 – 526

Ζώση 2003/2004 ε. Ζώση, Πήλινα οµοιώµατα ροδιών από το εθνικό

Αρχαιολογικό µουσείο, το µουσείον 3, 2003/2004, 73 – 82

Hamiaux 1992 M. Hamiaux, Musée du Louvre. Dépt. des Antiquités

Grecques, Étrusques et Romaines. Les sculptures grec-ques I: Dès origines à la fin du IVe siècle avant J.C. (Paris 1992)

Hansen 1983 P. A. Hansen, Carmina Epigraphica Graeca Saeculorum

VIII – V A. Chr. N. (Berlin – New York 1983)harrison 1955 E. Harrison, Fragments of an Early Attic Kouros from

the Athenian Agora, Hesperia 24, 1955, 290 – 304harrison 1965 E. Harrison, Archaic and Archaistic Sculpture, Agora XI

(Princeton 1965)held 1995 W. Held, Wo stand die Hera von Samos?, IstMitt 45,

1995, 13 – 23herrmann 1972 H. V. Hermann, Olympia, Heiligtum und Wettkamp-

statte (München 1972)hermary et al. 1996 A. Hermary – Ph. Jockey – F. Queyrel, Sculptures Déli-

ennes, (επιµ. J. Marcadé) (Paris 1996)hurwit 1985 J. M. Hurwit, The Art and Culture of Early Greece,

1100 – 480 B.C. (Ithaca – London)

Jacov – Voutiras 2005 D. Jacov – E. Voutiras, Gebet, Gebärden und Handlun-

gen der Gebetes. Das Gebet bei den Griechen, ThesCRA III (Los Angeles 2005) 105 – 141

Jeffery 1961 L. Jeffery, Local Scripts of Archaic Greece. A Study of

the Origin of the Greek Alphabet and its Development from the Eighth to the Fifth Centuries B.C. (Oxford 1961)

Jeffery 1962 L. H. Jeffery, The Inscribed Gravestones of Archaic, At-

tica, BSA 57, 1962, 115 – 153Jenkins 1936 R. J. H. Jenkins, Dedalica. A Study of Dorian Plastic Art

in the Seventh Century B.C. (Cambridge 1936)Johansen 1994 F. Johansen, Catalogue. Greece in the Archaic Period

(Copenhagen 1994)Jung 1982 H. Jung, Thronende und sitzende Götter. Zum griechi-

schen Götterbild und Menschideal in geometrischer und früharchaischer Zeit (Bonn 1982)

Καλογερόπουλος 2008 Κ. Kαλογερόπουλος, ο συµβολισµός του ροδιού ανά

τους αιώνες, Αρχαιολογία on line, http: / www.arxaio-logia.gr / site / content.php?artid=5542

Καλτσάς 2001 Ν. Καλτσάς, εθνικό Αρχαιολογικό µουσείο, τα γλυ-

πτά. Κατάλογος (Aθήνα 2001)kaltsas 2002 N. kaltsas, die kore und der kuros aus myrrhinous,

AntPl 28, 2002, 6 – 40kaminski 2002 G. Kaminski, Dädalische Plastik, στο: Bol 2002, 71 – 95Κarakasi 2001 K. Karakasi, Archaische Koren (München 2001)karanastassis 2002 P. Karanastassis, Hocharchaische Plastik, στο: Bol 2002,

171 – 221Keesling 2003 C. M. Keesling, The Votive Statues of the Athenian Ac-

ropolis (Cambridge 2003)kissas 2000 k. kissas, die attischen statuen- und stelenbasen ar-

chaischer Zeit (Bonn 2000)Kleemann 1984 I. Kleemann, Frühe Bewegung. Untersuchungen zur ar-

chaischen Form bis zum Aufkommen der Ponderation in der griechischen Kunst (Mainz am Rhein 1984)

kleemann 2008 I. Kleemann, Zum Kuros Athen, NM 71 vom Κerameikos

und den mitgefundenen Fragmenten, JdI 123, 2008, 1 – 49

kokkorou-Alewras 1995 G. Kokkorou-Alewras, Die archaische naxische Bild-

hauerei, AntPl 24, 1995, 37 – 138Kokkorou – Alevras 2000 G. Kokkorou-Alevras, The Use and Distribution of

Parian Marble during the Archaic Period, στο: Δ. Σκι-λάρντι – Ντ. Κατσωνοπούλου (επιµ.), Παρία λίθος. λατοµεία, µάρµαρο και εργαστήρια γλυπτικής, Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου Αρχαιολογίας Πά-ρου και Κυκλάδων, Παροικιά, Πάρος 2-5 οκτωβρίου 1997 (Αθήνα 2000) 143 – 153

70 Athen und Attika

kontoleon 1958 N. M. Kontoleon, Theraisches, AM 73, 1958, 117 – 139kopcke 1967 G. Kopcke, Neue Holzfunde aus Samos, AM 82, 1967,

100 – 148korres 1997 M. Korres, Die Athena Tempel auf der Akropolis, στο:

W. Hoepfner (επιµ.), Kult und Kultbauten auf der Ak-ropolis, Internationales Symposion vom 7. bis 9. Juli 1995 in Berlin (Berlin 1997) 218 – 243

kreikenbom 2002 D. Kreikenbom, Reifarchaischen Plastik, στο: Bol 2002,

133 – 169kyrieleis 1980 H. Kyrieleis, Archaische Holzfunde aus Samos, AM 95,

1980, 87 – 147Kyrieleis 1986α H. Kyrieleis (επιµ.), Archaische und klassische griechi-

sche Plastik. Akten des Internationalen kolloquiums vom 22. – 25. April 1985 in Athen, Band I (Mainz am Rhein 1986)

Kyrieleis 1986β h. kyrieleis, Neue archaische skulpturen aus dem he-

raion von Samos, στο Kyrieleis 1986, 35 – 45kyrieleis 1995 h. kyrieleis, samos, eine neue kore des chyramyes,

AntPl 24, 7 – 36kyrieleis 1996 H. Kyrieleis, Der große Kuros von Samos, Samos X

(Bonn 1996)kyrieleis 2000 H. Kyrieleis, Archaische ionische Plastik des Ägäis-

raumes und ihre Rezeption in Großgriechenland und Sizilien, στο: F. Krinzinger (επιµ.), Die Ägäis und das westliche Mittelmeer (Wien 2000), 265 – 274

λαζαρίδης 1968 Δ. λαζαρίδης, ειδήσεις εξ Αττικής, ΑΑA 1, 1968,

31 – 35Langlotz – Schuchhardt 1941 E. Langlotz – W. H. Schuchhardt, Archaische Plastik auf

der Akropolis (Frankfurt am Main 1941)Llewellyn-Jones 2002 L. Llewellyn-Jones (επιµ.), Women’s Dress in the Anci-

ent Greek World (London 2002)

maass 2002 M. Maass, Der orientalisierende Stil, στο: Bol 2002,

45 – 69maderna-lauter 2002 C. Maderna-Lauter, Spätarchaische Plastik, στο: Bol

2002, 223 – 269Manzelli 1994 V. manzelli, la Polichromia nella statuaria greca Arcai-

ca, Studia Archaeologica 69 ( Roma 1994)Marcadé 1987 J. Marcadé, La pélérine de l’Artémis de Nikandre,

στο: J. Servais – T. Hackens – B. Servais-Souez (επιµ.), Stemmata. Mélanges de philologie, d’histoire et d’archéologie grecques offerts à Jules Labarbe (Liège 1987) 369 – 375

martinez 2000 J.-L. Martinez, La dame d’Auxerre (Paris 2000)martini 1990 W. Martini, Die archaische Plastik der Griechen (Darm-

stadt 1990)

µαστροκώστας 1972 ε. µαστροκώστας, ή κόρη Φρασίκλεια Αριστίωνος

του Παρίου και κούρος µαρµάρινος ανεκαλύφθησαν εν µυρρινούντι, ΑΑΑ 5, 1972, 298 – 314

matz 1950 A. F. Matz, Geschichte der griechischen Kunst I. Die

geometrische und die früharchaische Form (Frankfurt am Main 1950)

mertens 1987 J. R. Mertens, The Metropolitan Museum of Art. Greece

and Rome (New York 1987)Meyer – Brüggemann 2007 M. Meyer – N. Brüggemann, Kore und Kouros. Weihe-

gaben für die Götter. Wiener Forschungen zur Archäo-logie 10 (Wien 2007)

morris 1987 I. Morris, Burial and Ancient Society. The Rise of the

Greek City-State (Cambridge 1987)µπρούσκαρη 1974 µ. Σ. µπρούσκαρη, µουσείον Ακροπόλεως. Περι-

γραφικός κατάλογος (Αθήνα 1974)Muller-Dufeu 2002 M. Muller-Dufeu, La sculpture grecque. Sources litté-

raires et épigraphiques (Paris 2002)muthmann 1982 F. Muthmann, Der Granatapfel, Symbol des Lebens

in der alten Welt, Schriften der Abegg-Stiftung Bern 6 (Lausanne 1982)

Neumann 1965 G. Neumann, Gesten und Gebärden in der griechischen

Kunst (Berlin 1965)Niemeier 2002 W. D. Niemeier, Der Kuros vom heiligen Tor (Mainz

am Rhein 2002)

ohly 1967 D. Ohly, Neue Holzfunde aus dem Heraion von Samos.

Befund und Rekonstruktion der Herastatuette, AM 82, 1967, 89 – 99

Palagia 2006α

O. Palagia (επιµ.), Greek Sculpture. Function, Materi-als and techniques in the Archaic and classical Periods (Cambridge 2006)

Palagia 2006β O. Palagia, Marble Carving Techniques, στο: Palagia

2006α, 243 – 279Pasquier – Martinez 2007 A. Pasquier – J. – L Martinez, 100 chefs-d’oeuvre de la

sculpture grecque au Louvre (Paris 2007)Payne – Young 1950 H. Payne – G. M. Young, Archaic Marble Sculpture

from the Acropolis 2(London 1950)Pedley 1971 J. G. Pedley, The Archaic Favissa at Cyrene, AJA 75,

1971, 39 – 46Pedley 1976 J. G. Pedley, Greek Sculpture of the Archaic Period. The

Island Workshops (Mainz 1976)Pedley 1982 J. G. Pedley, A Group of Early Sixth Century Korai and

the Workshops on Chios, AJA 86, 1982, 183 – 191Picon et al. 2007 C. A. Picon – J. R. Mertens – E. J. Milleker – C. S. Light-

foot – S. Hemingway, Art of the Classical World in the

71ο ε. τ -Α – Π Α Κ Α

Metropolitan Museum of Art. Greece – Cyprus – Etru-ria – Rome (New York 2007)

Pulleyn 1997 S. Pulleyn, Prayer in Greek Religion (Oxford 1997)

Reuterswärd 1960 P. Reuterswärd, Studien zur Polychromie der Plastik:

Griechenland und Rom. Untersuchungen über die Farbwirkung der Marmor- und Bronzenskulpturen, Acta Universitatis Stockholmiensis 3 (Stockholm 1960)

richter 1961 G. M. A. Richter, The Archaic Gravestones of Attica

(London 1961)richter 1968 G. M. A. Richter, Korai. Archaic Greek Maidens (Lon-

don 1968)richter 1970 G. M. A. Richter, Kouroi. Archaic Greek Youths. A Stu-

dy of the Development of the Kouros Type in Greek Sculpture 3(London 1970)

Ridgway 1977 B. S. Ridgway, The Archaic Style in Greek Sculpture

(Princeton 1977)Rolley 1994 C. Rolley, La sculpture grecque 1: Des origines au mi-

lieu du Ve siècle (Paris 1994)

schmaltz 1998 B. Schmaltz, Peplos und Chiton. Frühe griechische

Tracht und ihre Darstellungskonventionen, JdI 113, 1998, 1 – 30

schneider 1999 E. Schneider, Untersuchungen zum Korperbild atti-

scher Kuroi (Mohnesse 1999)schneider 1975 L. Schneider, Zur sozialen Bedeutung der archaischen

Korenstatuen (Hamburg 1975)Sinn 1983 U. Sinn, Beobachtungen zum ›Realismus‹ in der Groß-

plastik des 6. Jhs. v. Chr., AM 98, 1983, 25 – 43schuchhardt 1957 W. H. Schuchhardt, Archaische Plastik der Griechen

(Stuttgart 1957)stampolidis 1990 N. stampolidis, eleutherna on crete. An Interim report

on the Geometric – Archaic Cemetery, BSA 85, 1990, 375 – 403

Σταµπολίδης 1990 Ν. χ. Σταµπολίδης, γεωµετρική »oµηρική« ταφική

πυρά από την ελευθέρνα, στο: Πεπραγµένα του Στ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου χανιά 1986 τόµ. Α΄ 2 (χανιά 1990) 298 κ. ε.

Σταµπολίδης 1994 Ν. χρ. Σταµπολίδης, ελευθέρνα ιιι 2, Από τη γεω-

µετρική και αρχαϊκή νεκρόπολη. ταφικές πυρές και οµηρικά έπη (ρέθυµνο 1994)

Stampolidis 2004 N. Chr. Stampolidis, ελευθέρνα. Eleutherna. Polis –

Akropolis – Nekropolis (Αθήνα 2004)

stemmer 1995 K. Stemmer (επιµ.), Standorte. Kontext und Funktion

antiker Skulptur (Berlin 1995)stewart 1990 A. Stewart, Greek Sculpture. An Exploration (New Ha-

ven – London 1990)stieber 1996 M. Stieber, Phrasikleia’s Lotuses, Boreas 19, 1996, 69 – 99Stieber 2004 M. Stieber, The Poetics of Appearance in the Attic Korai

(Austin 2004)Sturgeon 2006 M. C. Sturgeon, Archaic Athens and the Cyclades, στο:

Palagia 2006α, 32 – 76steuben 1999 H. V. Steuben, Griechische Statuen unter freien Him-

mel, Städel Jahrbuch neue Folge 17, 1999, 7 – 22

thescrA III 2005 Thesaurus Cultus et Rituum Antiquorum III (Los Ange-

les 2005)τριάντη 1998 ι. τριάντη, το µουσείον Ακροπόλεως (Αθήνα 1998)

Viviers 1992 d. Viviers, recherches sur les ateliers de sculpteurs et

la Cité d’Athènes à l’époque archaique. Endoios, Philer-gos, Aristoklès (Bruxelles 1992)

Vorster 2002 C. Vorster, Früharchaische Plastik, στο: Bol 2002,

97 – 132

Walter-Karydi 1987 E. Walter-Karydi, Die äginitische Bildhauerschule, Alt-

Ägina II 2 (Mainz 1987)Walter-Karydi 2001 E. Walter-Karydi, Den Frauen zu ehren: Archaische

Grabplastik für Athenerinnen, στο: Α. Αλεξανδρή – ι. λεβέντη (επιµ.), Καλλίστευµα. µελέτες προς τιµήν της Όλγας τζάχου-Αλεξανδρή (Αθήνα 2001) 215 – 232

Yfantidis 1984 K. Yfantidis, Die Polychromie der hellenistischen Plas-

tik (Mainz 1984)Yon 1974 M. Yon, Un dépôt de sculptures archaiques. Salami-

ne de Chypre V (Ayios Varnavas. Site A) (Paris 1974) 107 – 113

yon 1989 M. Yon, Coré aux narcisses ou le parfum de la dame en

noir, στο: R. Étienne – M. T. Le Dinahet – M. Yon (επιµ.), Architecture et poésie dans le monde grec. Hommage à George Roux (Lyon 1989) 255 – 262

Ζαφειρόπουλος 1986 Ν. Ζαφειρόπουλος, Αρχαϊκές κόρες της Πάρου, στο

Kyrieleis 1986α, τόµ. 1, 93 – 106Zaphiropoulou 2002 Ph. N. Zaphiropoulou, Parische skulpturen mit einem

Beitrag von Angelos P. Matthaiou, AntPl 27, 7 – 36.

72 Athen und Attika

Abstract

An Eary Archaic Kore from Anavissos

the kore published here was handed over to the Ephorate of Antiquities of Attica, in 1973, by law-enforcement officers serving in the Gendarmerie station at Anavyssos. the statue is headless and sur-vives from the pelvis upwards, to a height of 0.54 m. It is carved in grey Hymettan marble. The female figure wears a chiton, the girdle of which is tied in a Herakles knot. The left hand is brought onto the chest and holds a lotus flower, a symbol of death, from which it is deduced that the statue stood origi-nally on a grave. The right hand, only partially pre-served, evidently hung down the side of the torso. the hair is dressed in locks separated by successive discs. The origins of this type of hairstyle are sought in Egypt and the Near East. The Anavyssos kore fol-lows the archetypal form created in Greece in the so-called daedalic era. It displays similarities in propor-tions to the Naxian Nikandre kore, in the National Archaeological Museum, Athens, inv. 1. Although it

lacks the parallelepiped structure of the body of Ni-kandre, it retains the cubic shape of the block of mar-ble as extracted in the quarry, as is observed in other Attic works, and will have continued thus below the pelvis. There is a series of korai in the same statue type, which was common in the Ionian-island area. Only four of these were found in Attica. The sculptor of the Anavyssos kore used the same canon of pro-portions as that applied to Nikandre, the Egyptian Canon II, according to which it is calculated that the height of the statue will not have exceeded 1.684 m. Stylistically the work belongs to the same family as the Attic kouroi, which are attributed to the work-shop of the Dipylon Sculptor, and is indeed closer to the kouros inv. 32.11.1 in the Metropolitan Museum of Art, New York. Dated to the first decade of the 6th cent. B.C., the statue from Anavyssos is the earli-est known Attic kore.