Skrócona Wersja Pięciowymiarowego KwestionariuszaUważności

(polska adaptacja Short Form Five Facet MindfulnessQuestionnaire)

Celem artykułu jest walidacja 24 itemowego Short Form Five Facet Midfulness Questionnaire FFMQ-SF (Bohlmeijer, Klooster, Fledderus, Veehof, Baer, 2011), który służy do pomiaru uważności (specyficzny stan uwagi, będący wynikiem ciągłego kierowania jej na to, co się dzieje w chwili obecnej w sposób nieoceniający i nieosądzający). W części teoretycznej przedstawiono model uważności, w którym kluczową rolę zdaje się odgrywać 5 czynników (świadoma obecność, niereaktywność, nieosądzanie, obserwacja i opisywanie). Potem dokonano adaptacji FFMQ-SF na język polski (podwójna translacja i wstępna walidacja). Na tak zbudowanej polskiej wersji SW PKU podjęto się procedury walidacyjnej (analiza rzetelności, konfirmacyjna analiza czynnikowa, analiza korelacji z innymi testami mierzącymi różne cechy psychologiczne tj. neurotyzm, stabilność emocjonalna, poziom ruminacji, otwartość na doświadczenie, siła Ego, ekstrawersja i refleksyjność). W badaniach wzięło udział 710 osób (128 uczniów Zespołu Państwowych Szkół Plastycznych w Krakowie w wieku od 15 do 19 lat oraz 581 studentów Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w wieku od 20 do 50 lat). Uzyskane rezultaty w dużym stopniu potwierdziły rzetelność stosowania stworzonej metody badawczej (Alfa Cronbacha=0,68-0,85 za wyjątkiem czynnika Niereaktywność) oraz jego trafność (5-czynnikowy model: χ2=1,80; GFI=0,95; AGFI=0,94; CFI=0,94; RMSEA=0,04 [0,02-0,06]; PCLOSE=0,99) w stosunku do osób z populacji nieklinicznych w wieku od 15 do 50 lat. Wskazana jest dalsza walidacja na próbkach klinicznych oraz z kontrolowanym poziomem doświadczenia w medytacji.

Słowa kluczowe: uważność, Skrócona Wersja Pięciowymiarowego KwestionariuszaUważności

Construction and validation of the polish version of Short Form Five Facet Mindfulness Questionnaire

In this research study was developed and validated the polish version of Short Form Five Facet Mindfulness Questionnaire (Bohlmeijer, Klooster, Fledderus, Veehof, Baer, 2011) based on strong results of empirical research of mindfulness. The model of mindfulness were searched, where focused attention, open monitoring and non-referential compassion is cited as essential in facilitating of meditation, religious development, creative consciousness, health and well-being. In this study the English version of 24-item FFMQ-SF were used to develop the polish adaptation. The

1

psychometric properties of the Polish version were assessed in a sample of 710 peoples (128 artistically gifted youth 15 – 19 y.o. and 582 students 20-50 y.o.). Construct validity was examined with reliability analysis, confirmatory factor analyses and by relating the polish adaptation of FFMQ-SF others measures of psychological traits (neuroticism, emotional stability, rumination, openness to experience, strength of Ego, extraversion and reflection). The results confirmed reliability (acceptablebesides Nonreactivity Scale: Alfa-Cronbach=0,68-0,85) and validity (the 5-factor model: χ2=1,80; GFI=0,95; AGFI=0,94; CFI=0,94; RMSEA=0,04 [0,02-0,06]; PCLOSE=0,99) of the polish adaptation for peoples 15-50 y.o. from nonclinical population. Replications in meditating samples and in patients are needed.

Keywords: mindfulness, Short Form Five Facet Mindfulness Questionnaire

Uważność to – według wielu czołowych badaczy tego zjawiska

(Kabat - Zinn, 1982, 1990, 1994, 2003) – specyficzny stan

uwagi, będący wynikiem ciągłego kierowania jej na to, co się

dzieje w chwili obecnej w sposób nieoceniający i nieosądzający.

Uważność została wprowadzona do psychologii zdrowia na

przełomie lat 70-tych i 80-tych przez Jon Kabat-Zinna w Klinice

Leczenia Stresu (Stress Reduction Clinic) mieszczącej się w szpitalu

w Massachusetts. W tej klinice po raz pierwszy Kabat-Zinn

zaczął stosować uważności do leczenia pacjentów cierpiących na

chroniczny ból (MBSR – por. Kabat - Zinn, 1990). Na skutek

spektakularnego sukcesu, jakie przyniosło stosowanie MBSR w

praktyce klinicznej, zaczęły pojawiać się inne terapie oparte o

różne techniki uważności, które poszerzyły spektrum oddziaływań

uważności na inne symptomy i zaburzenia, takie jak depresja,

lęk, zaburzenia osobowości bordeline, efekty uboczne raka,

zaburzenia jedzenia oraz dysfunkcje seksualne (Althof, 2010;

Kabat-Zinn, i in., 1992; Kristeller, Baer, Quillian-Wolever,

2006; Linehan, 1993a, 1993b; Segal, William, Teasdale, 2002;

Speca, Carlson, Goodey, Angen, 2000). Stosowanie terapii

2

opartych o różne elementy uważności znalazło silne empiryczne

potwierdzenie dla swej skuteczności.

Obecnie podejmowanie są liczne próby zdefiniowania uważności

oraz skonstruowania jej teoretycznego modelu. Spencer (2010)

opisuje medytacyjną aktywność jako „delikatny wysiłek, by być

ciągle tu-i-teraz” i odnosi ją do pojęcia „spokój”, który

traktuje jako synonim wyzwolenia się od przywiązania do

strumienia myśli. Wyjaśnia on, że kluczowym elementem takiego

doświadczenia jest akceptacja. Lazar i współpracownicy (2005)

traktują ją jako rodzaj cechy umysłowej, która jest określana

jako „specyficzna, nieosądzająca i kognitywnie nieopracowana

świadomość pojawiąjących się aktualnie bodźców”. Scharmer

(2009) mówi o „wewnętrznym miejscu ciszy, gdzie wiedza wychodzi

na powierzchnię”. Ponadto sugeruje on, że kiedy to

przemieszczenie w świadomości jest rozpoznane, to uruchamia się

proces uspokajania umysłu, który buddyści określają pojęciem

„przerwanie” (ustaje podstawowy strumień myśli i zacierają się

normalne granice między self a światem). W tym znaczeniu

pojęcie „spokoju” jest rozumiane jako zdolność dostępu do

szerokiego zasięgu stanów umysłowych charakteryzujących się

znacznym zmniejszeniem się nałogowych reakcji, brakiem

przywiązania do niekontrolowanych strumieni myśli, pogłębioną

świadomością wewnętrznych i zewnętrznych bodźców (Rojas i in.,

2012).

Uważność może być rozumiana zarówno jako stan, jak i cecha.

Uważność w obu znaczeniach nie zakłada doświadczenia

medytacyjnego ani nie wymaga stosowania określonych technik

medytacji, ale jedynie zachowywania nieosądzającej i 3

nieoceniającej postawy wobec pojawiających się i znikających z

pola uwagi doświadczeń (bodźców, wyobrażeń, myśli, uczuć,

reakcji - por. Jankowski, Hołas, 2009).

Uważność jako stan oznacza zdolność uwagi do zauważania

szczegółów z peryferyjnego pola percepcyjnego, ich

prewerbalnego rejestrowania oraz zapamiętywania (tzw. uwaga

ekstensywna – por. Kolańczyk, Mikołajczyk, 2011; Lazar, 2005;

Scharmer, 2009). Dowodem tego są wyniki wielu badań, które

ujawniają, że osoby o podwyższonych wskaźnikach uważności

dostrzegają obrazy zwykle ignorowane przez osoby nieuważne

(świadomość własnego ciała i rozpoznawania treści pojawiających

się w świadomości tj. myśli, emocji, przekonań). Ta zdolność –

jak dowodzą niektórzy badacze (por. Treadway, Lazar, 2009) –

uwarunkowana jest specyficzną (odmienną w przypadku osób

znajdujących się w stanie uważności) aktywacją elektryczną

niektórych obszarów mózgu: zwiększona aktywacja w obszarze

przedczołowym (związana z występowaniem pozytywnych stanów

uczuciowych), nieobecność blokujących aktywację fal alfa

(zwiększona świadomość pojawiania się różnych bodźców),

zwiększona aktywność fal alfa (marker relaksu i zmniejszonego

niepokoju), theta (wskaźnik zmniejszenia się cechy niepokoju)

oraz gamma (marker regulacji afektu).

Uważność jako cecha to pewien docelowy stan, w którym osoba ma

dostęp do istotnie poszerzonych zasobów uwagowych (bodźców,

wyobrażeń, myśli, uczuć, reakcji). Jak bowiem podkreślają

liczni badacze, stan zintensyfikowanej uwagi występuje u osób

systematycznie medytujących nie tylko podczas rzadkich chwil w

trakcie, ale towarzyszy podmiotowi we wszystkich podejmowanych 4

przez niego - bardziej lub mnie świadomie – czynnościach

(uważność jako cecha). Od samego początku (Kabat-Zinn, 1984)

zakłada się, że zintensyfikowana uwaga – zgodnie z podstawowymi

założeniami teoretycznymi obowiązującego modelu uważności -

występuje nie tylko w czasie tzw. siedzenia (formalny trening)

czy stosowana niektórych elementów medytacji podczas

niewymagających dużej uwago aktywności człowieka (trening

nieformalny podczas np. chodzenia, mycia się, jazdy tramwajem,

jedzenia, itd.), ale jej skutki uwidoczniają się także podczas

tych bardziej wymagających uwagi czynności (działalność

twórcza, intensywna praca, czytanie, prowadzenie samochodu,

itd.).

Różne wyniki badań zdają się identyfikować mechanizmy

dynamizujące cechy i predyspozycje uważnościowe podmiotu oraz

potwierdzać trafność narzędzi badawczych opartych o samoopis

oraz autodeklaracje. Wydaje się, że na dynamizowanie stanu i

cechy uważności wpływa 5 powiązanych ze sobą mechanizmów (z

których pierwsze 3 zdają się odgrywać istotną rolę w procesach

zdrowienia – por. Baer, Smith, Hopkins, Krietemeyer, Toney

2006), a którymi są:

1) Activation with Awareness (Świadoma Obecność) – działanie ze

świadomością tego, co się robi, czyli smakowania jedzenia,

estetyki sprzątania, dynamiki chodzenia czy biegania, itd.

(przeciwieństwo funkcjonowania jak na „automatycznym pilocie”,

w którym człowiek nie wie skąd i dlaczego znalazł się w pewnym

miejscu),

5

2) Nonjudging (Nieosądzanie) – nieosądzająca i nieoceniająca

obserwacja myśli, emocji i wrażeń sensualnych pojawiających się

w obszarze uwagi (przeciwieństwo blokowania myśli oraz

problemami związanymi z regulacją emocji wynikających z

osądzania siebie oraz autokrytycznych postaw wobec myśli i

emocji),

3) Nonreactivity (Niereaktywność) – niska reaktywność na bodźce

docierające do świadomości (zwiększona istotnie zdolność do

skupienia się oraz oglądu poszerzonego w stosunku do normy

spektrum doświadczeń). Trzeba tutaj podkreślić, że zarówno NJ,

jak i NR są mocno skorelowane ze sobą i zawierają dwa ściśle

powiązane ze sobą elementy tj. doświadczalne unikanie (zdolność

do doświadczania nieprzyjemnych wewnętrznych fenomenów bez

nieproduktywnych ruminacji) i postawa współczucia wobec siebie

(aktywacja świadomości wewnętrznych doświadczeń bez

nieelastycznej reaktywności występującej podczas cierpienia),

4) Describe (Opisywanie) - umiejętność zdystansowanego oglądu

przewijających się przez świadomość elementów doświadczenia

wraz ze zdolnością do nazywania (labeling) wszystkiego, co się

przewinie przez świadomość,

5) Observe (Obserwacja) - umiejętność odczuwania wszelkich

odczuć zmysłowych związanych z aktywnością mięśni, organów i

części ciała. Jest to najbardziej obecnie – ze względu na

powiązania z elementami teoretycznie niezgodnymi z

obowiązującym modelem uważności - dyskutowany element

uważności.

6

Historia powstania FFMQ-SF

Odkrycie i ustalenie elementów uważności stanowi istotny krok w

poszukiwaniach eksploracyjnych dotyczących specyfiki uważności

(w stosunku do innych technik medytacyjnych) oraz jej

efektywności klinicznej. Tworzone w tym celu i udoskonalane pod

względem psychometrycznym narzędzia badawcze pozwalają coraz

trafniej opisać jej strukturę oraz typologię (Baer, Smith,

Lykins, Button, Krietemeyer, Sauer, Walsh, Duggan, Williams,

2008). Do najbardziej znanych narzędzi badawczych mierzących

nasilenie cechy uważności należą: Frajburski Inwentarz

Uważności (Freiburg Mindfulness Inventory FMI - Buchheld, Grossman,

Wallach, 2001), Inwentarz do Pomiaru Umiejętności Uważności

(Kentucky Inventory of Mindfulness Skills KIMS - Baer, Smith, Allen,

2004), Kwestionariusz Uważności (Mindfulness Questionnaire MQ -

Chadwick, Hember, Mead, Lilley, Dagnan, 2005), Skala

Świadomości Obecności (Mindfull Attention Awerness Scale MAAS - Brown,

Ryan, 2003), Pięciowymiarowy Kwestionariusz Uważności (Five Facet

Mindfulness Questionnaire FFMQ - Baer, Smith, Hopkins, Krietemeyer,

Toney, 2006), Poznawczo-Emocjonalna Skala Uważności (Cognitive

and Affective Mindfulness Scale – CAMS - Feldman, Hayes, Kumar,

Greeson, 2007; Feldman, Hayes, 2003).

Jednym z najbardziej znanych testów służących do pomiaru

uważności jest 39-itemowy Five Facet Mindfulness Questionnaire (FFMQ:

Baer, Smith, Hopkins, Krietemeyer, Toney, 2006), który stanowił

podstawę stworzenia swojej krótszej wersji. W 2011 roku zespół

Bohlmeijer, Klooster, Fledderus, Veehof i Baer dokonał

istotnego skrócenia testu z 39 itemów do 24 i stworzył

holenderską (angielskojęzyczną) wersję Short Form Five Facet

7

Mindfulness Questionnaire (FFMQ-SF). Walidację kwestionariusza

przeprowadzono równolegle z walidacją pełnej wersji tj. 39-

itemowego FFMQ konstatując, że nie odbiega on od swojego

oryginału pod względem zarówno rzetelności, jak i trafności.

Sprawdzono jego wartość psychometryczną na próbce 376 osób z

klinicznymi symptomami depresji i lęku. Rzetelność testu

mierzona współczynnikiem Alfa-Cronbacha była akceptowalna (od

0,69 do 0,90). Tak samo rzetelność bezwzględna badana metodą

test-retest była dobra (od 0,61 do 0,84). Należy podkreślić, że

badania ujawniają, że wartość Alfa-Cronbacha testu FFMQ wzrasta

w miarę jak osoby badane są bardziej zaawansowane w medytację

(z 0,74-0,90 wzrasta do 0,81-0,94 a przy jego najkrótszej

wersji nawet od poziomu 0,60) (por. Baer, Carmody, Hunsinger,

2012).

Również w 2011 roku zespół Veehof, ten Klooster, Taal,

Westerhof, Bohlmeijer sprawdził jego wartość psychometryczną na

próbce osób z klinicznymi symptomami bólu. Podobnie jak na

poprzedniej grupie, tak i na tej potwierdzoną dobrą wewnętrzną

zgodność pozycji (Alfa Cronbacha od 0,69 do 0,90) oraz

stabilność bezwzględną testu (ICC od 0,61 w skali Świadoma

Obecność do 0,84 w skali Nieosądzanie). W innych badaniach, w

których kontrolowano poziom doświadczenia medytacyjnego

uzyskano jeszcze słabsze wskaźniki rzetelności (przy niskim

doświadczeniu medytacyjnym wskaźniki Alfa-Cronbacha=0,60 i

wzrasta w miarę postępu medytacyjnego lub terapeutycznego

opartego o techniki uważnościowe do 0,90 i więcej - por. Baer,

Carmody, Hunsinger, 2012).

8

Porównano też trafność (Veehof, ten Klooster, Taal, Westerhof,

Bohlmeijer, 2011) uzyskanych w trakcie badań walidacyjnych

danych empirycznych do pięcioczynnikowego modelu uważności FFMQ

i FFMQ-SF przy pomocy konfirmacyjnej analizy czynnikowej (w obu

przypadkach potwierdzono trafność pięcioczynnikowego modelu).

Teoretyczna trafność FFMQ-SF była bardzo dobra dla modelu

hierarchicznego (χ2=1,339.338; df=692; NNFI=0,90; CFI=0,91;

SMRM=0,10; RMSEA=0,08) oraz hierarchicznego (χ2=1,395.213;

df=697; NNFI=0,90; CFI=0,90; SMRM=0,11; RMSEA=0,08).

Potwierdzono też trafność nowej wersji testu mierzącego

nasilenie uważności przy pomocy innych narzędzi badawczych

mierzących nasilenie neurotyzmu, otwartości na doświadczenie,

dobrostanu (ang. well-being) i doświadczeniowego unikania (ang.

experiential avoidance).

W różnych krajach podejmowane są próby adaptacji FFMQ w wersji

pełnej i skróconej oraz prowadzone są badania walidacyjne FFMQ

(głównie nad pełną jego wersją). Wyniki wielu badań

walidacyjnych potwierdzają zasadniczo trafność 5-czynnikowego

modelu (Dundas, Vøllestad, Binder, Sivertsen, 2013 - Norwegia;

Heeren, Douilliez, Peschard, Debrauwere, Philippot, 2011 -

Francja; Hou, Wong, Lo, Mak, Ma, 2013 - Chiny; Sugiura, Sato,

Ito, Murakami, 2012 – Japonia; Veehof, ten Klooster, Taal,

Westerhof, Bohlmeijer, 2011 - Holandia). Niektóre badania

ujawniają jednak, że w przypadku niektórych grup osób badanych

trafniejszy jest model 4-czynnikowy bez skali Obserwacja

(Cebolla, García-Palacios, Soler, Guillen, Baños, Botella, 2012

- Hiszpania; Dundas, Vøllestad, Binder, Sivertsen, 2013 -

Norwegia; Sugiura, Sato, Ito, Murakami, 2012 – Japonia; Tran,

9

Glück, Nader, 2013 - Austria). Wyniki badań walidacyjnych

potwierdzają też lepsze dopasowanie danych empirycznych do

modeli hierarchicznych u osób, które mają duże doświadczenie

medytacyjne.

Pojawiają się pewne sygnały o niektórych problemach

psychometrycznych, które dotyczą zarówno rzetelności, jak i

trafności FFMQ. Np. badania austriackie ujawniły niską

rzetelność skali Niereaktywność (por. Tran, Glück, Nader,

2013). W związku z dowodami o ubogim dopasowaniu pełnego

zestawu pozycji testowych (39 itemów) do zakładanych modeli,

coraz częściej podejmuje się próby skrócenia FFMQ oraz

walidacji tych wersji (Bohlmeijer, Klooster, Fledderus, Veehof,

Baer, 2011; Tran, Glück, Nader, 2013).

Podsumowując można stwierdzić, że FFMQ-SF jest wartościowym i

obiecującym narzędziem służącym do pomiaru i waluacji zdolności

do uważności w populacjach klinicznych (test krótki,

nieobciążający zbytnio pacjentów, rzetelny i trafny).

Szczególna siła FFMQ-SF tkwi w tym, że pomimo swej krótkości

pozwala on na włączenie pełnej liczby znanych wymiarów

uważności, które charakteryzują się dobrze zoperacjonalizowaną

charakterystyką (zarówno model skorelowany, jak i

niehierarchiczny mają charakter inkluzywny). Zaletą, ale

również pewną słabością tego testu jest to, że siła jego

wewnętrznej zgodności zależy od zaawansowania w praktykach

medytacyjnych (niska rzetelność w przypadku niskiego

zaangażowania medytacyjnego). Pomimo pozytywnych wyników badań

dotyczących walidacji FFMQ jego autorzy sugerują konieczność

kontynuacji badań, które uprawomocniałyby psychometryczne 10

własności narzędzia badawczego szczególnie w zakresie struktury

wyodrębnionych czynników.

OPIS PROCEDURY ADAPTACJI POLSKIEJ WERSJI

Podstawą polskiej adaptacji była angielska wersja FFMQ

opublikowana w 2006 roku (Baer, Smith, Hopkins, Krietemeyer,

Toney, 2006) oraz kolejna jej skrócona wersja opublikowana w

2011 roku (Bohlmeijer, Klooster, Fledderus, Veehof, Baer, 2011)

Short Form Five Facet Mindfulness Questionnaire. Właściwości

psychometryczne obu kwestionariuszy były zadowalające.

W pierwszej kolejności pozycje testowe przetłumaczono na język

polski. Zastosowano metodę translacji tzn. wiernego tłumaczenia

z języka angielskiego, z możliwością wprowadzania niezbędnych

modyfikacji, gdyby specyfika językowa oryginału mogła powodować

nierównoważność narzędzia (tłumaczenie przez dwóch niezależnych

anglistów, w tym jeden native speaking). Potem oceniono

tłumaczenie pod względem trafności treściowej (metoda

kompetentnych sędziów - trzech psychologów). Na podstawie tak

przeprowadzonej procedury przygotowano wersję eksperymentalną,

którą poddano wstępnemu badaniu weryfikacyjnemu w oparciu o

wybraną próbkę młodzieży w wieku 15 do 20 lat (N=128).

W oparciu o tak przygotowaną wersję przeprowadzono badania

sprawdzające wartość psychometryczną kwestionariusza. Zbadano

710 osób (128 uczniów Zespołu Państwowych Szkół Plastycznych w

Krakowie w wieku od 15 do 19 lat - 69% kobiet a 31% mężczyzn –

M=17,2; SD=1,34 oraz 581 studentów Uniwersytetu Papieskiego

11

Jana Pawła II w wieku od 20 do 50 lat - 67% to kobiet a 33% -

mężczyzn; M=28,07; SD=8,12). Walidację przeprowadzono w latach

2012/2013.

Właściwości psychometryczne SW PKU sprawdzono pod względem

rzetelności i trafności stosując następujące techniki i metody

badawcze:

1) obliczając moc dyskryminacyjną pozycji w stosunku do wyniku

ogólnego posłużono się współczynnikiem korelacji punktowo-

czteropolowej,

2) rzetelność testu oszacowano z zastosowaniem współczynników

Alfa-Cronbacha dla każdej z podskal (spójność wewnętrzna) oraz

metodą test-retest (stabilność bezwzględna w odległości 2

tygodni),

3) do sprawdzenia trafności wewnętrznej posłużono się

konfirmacyjną analizą czynnikową CFA (CMIN/df, GFI, AGFI, CFI,

RMSEA, PCLOSE),

4) do oszacowania trafności zewnętrznej kwestionariusza

wykorzystano Inwentarz Osobowości NEO-FFI Costy i McCrae

(Neurotyzm, Otwartość na Doświadczenie i Ekstrawersja), Arkusz

Samopoznania Cattela (Zrównoważenie emocjonalne), Style Twórczego

Zachowania się Strzałeckiego (Siła Ego) oraz Kwestionariusz Ruminacji-

Refleksyjności (Ruminacje i Refleksyjność). Inwentarz Osobowości NEO-

FFI jest testem o sprawdzonej rzetelności (Alfa-Cronbacha od

0,68 dla Otwartości na Doświadczenia i Ugodowości do 0,82 dla

Sumienności) i trafności. Posiada ponadto opracowane normy

polskie dla mężczyzn i kobiet oraz ze względu na wiek

12

(Zawadzki, Szczepaniak, Strelau, 1995; Zawadzki, Strelau,

Szczepaniak, Śliwińska, 1998). Arkusz Samopoznania skonstruowany

jest z pytań dużego inwentarza osobowości PF16, który opracował

Cattel do oceny i mierzenia 16 wyróżnionych przez siebie

elementów struktury osobowości, zwanych czynnikami lub

wymiarami osobowości. Kwestionariusz ten ma sprawdzoną trafność

oraz rzetelność (stabilność – metoda test-retest od 0,92;

trafność połówkowa - od 0,82; moc dyskryminacyjna od 0,40 do

0,90) (Siek, 1983). Opracowane przez Andrzeja Strzałeckiego

Style Twórczego Zachowania się służą do pomiaru 5 wymiarów twórczości

(Aprobata Życia, Siła Ego, Samorealizacja, Giętkość Procesów

Poznawczych i Wewnętrzna Sterowność). Charakteryzują się

dobrymi właściwościami psychometrycznymi (por. Strzałecki,

2000, 2003). Kwestionariusz Ruminacji-Refleksyjności to polska adaptacja

13-itemowej wersji (Carter, 2010) The Rumination-Reflection

Questionnaire (Trapnell, Campbell 1999). Posiada on już

sprawdzoną rzetelność (dla Ruminacji Alfa-Cronbacha wynosi 0,77

a dla Refleksyjności 0,79), stabilność (Ruminacje - r=0,91;

Refleksyjność - r=0,94) oraz trafność (Radoń, 2014, w druku).

WŁAŚCIWOŚCI PSYCHOMETRYCZNE POLSKIEJ ADAPTACJI

Sprawdzając właściwości psychometryczne polskiej adaptacji

oszacowano najpierw moc dyskryminacyjną testu a potem jego

rzetelność (wewnętrzna zgodność i bezwzględna stabilność). W

dalszej kolejności oceniono dopasowanie uzyskanych danych

empirycznych do oryginalnego modelu teoretycznego stosując

13

konfirmacyjną analizę czynnikową CFA. Na końcu oceniono

trafność różnicową i zbieżną SW PKU.

Moc dyskryminacyjna

Moc dyskryminacyjna pozycji testowej informuje o stopniu, w

jakim różnicuje ona badaną populację pod względem mierzonej

cechy. Wyraża się ona współczynnikiem korelacji poszczególnych

pozycji testowych z wynikiem podskali testu. Przy obliczaniu

mocy dyskryminacyjnej SW PKU posłużono się współczynnikiem

korelacji punktowo-czteropolowej (akceptowalny wskaźnik powyżej

0,7). Uzyskane korelacje były istotne statystycznie (p<0,001);

ponadto w obu badanych grupach były dobre (od 0,75 do 0,89).

Wskazuje to na dobrą moc dyskryminacyjną testu.

Rzetelność SW PKU

Rzetelność SW PKU oszacowano na podstawie wyników uzyskanych w

badanej grupie metodą wewnętrznej zgodności. Zgodność

wewnętrzną oceniono z zastosowaniem współczynnika Alfa-

Cronbacha. Statystyki opisowe SW PKU oraz miary współczynników

rzetelności przedstawiono w tabeli nr 1. i 2.

Tabela 1 Statystyki opisowe i współczynniki rzetelności skal SW PKU w grupie PLSPCzynnik Średnia Odch.

Stand.Skośność Kurtoza Alfa-

CronbachaNiereaktywność 2,79 0,66 -0,24 -0,12 0,54Obserwowanie 3,70 0,77 -0,33 -0,58 0,68Świadome Działanie 2,67 0,75 -0,01 -0,74 0,74Opisywanie 2,96 0,49 -0,06 0,20 0,71Nieosądzanie 2,80 0,98 0,98 -0,48 0,85

Tabela 2Statystyki opisowe i współczynniki rzetelności SW PKU w grupie UPJP2

14

Czynnik Średnia Odch. Stand. Skośność Kurtoza Alfa-CronbachaNiereaktywność 2,89 0,65 -0,11 1,30 0,59Obserwowanie 3,21 0,82 -0,36 0,02 0,70Świadome Działanie 3,47 0,76 -0,22 0,14 0,79Opisywanie 3,29 0,73 0,15 -0,15 0,73Nieosądzanie 3,25 0,75 0,32 0,37 0,74

Analiza wyników statystycznych ujawnia, że nie ma różnic

pomiędzy mężczyznami a kobietami (oprócz skali Niereaktywność –

t=2,66, p=0,008 oraz Obserwacja – t=3,71, p=0,001 w grupie

UPJP2). Rozkład poszczególnych skal jest normalny. Miary

współczynników rzetelności są raczej niskie, ale zasadniczo

poprawne (od .70 do 79. oprócz skali Niereaktywność, w której

Alfa-Cronbacha w obu grupach badawczych jest poniżej

akceptowalnej granicy tj. 0,70) i słabsze od tych uzyskanych w

oparciu o oryginalną skalę (od 0,75 do 0,91).

Przeprowadzono też badania dotyczące rzetelności testu pod

względem stabilności bezwzględnej (metoda powtórnego badania

przez powtarzanie testu w stosunku do tej samej próbki osób z

odstępem 2-tygodniowym tzw. test-retest). Wyniki badań

potwierdziły bardzo wysoką stabilność badanego testu w obu

grupach (od r=0,90 do r=0,94). Oznacza to, że SW PKU

charakteryzuje się bardzo dobrą rzetelnością pod względem

stabilności bezwzględnej.

Trafność wewnętrzna polskiej adaptacji

Trafność teoretyczną testu sprawdzono przy pomocy

konfirmacyjnej analizy czynnikowej CFA. W trakcie

przeprowadzonej konfirmacyjnej analizy czynnikowej osiągnięto

dobre wskaźniki dopasowania uzyskanych danych empirycznych

15

(tabela 3) do modelu 5-czynnikowego oraz 1-czynnikowego (rycina

1. - model ortogonalny; rycina 2. - model skorelowany).

Najlepsze wskaźniki dopasowania uzyskano w modelu 5-czynnikowym

ortogonalnym (szczególnie pod względem wartości wskaźnika

porównawczego dopasowania CFI=0,94 oraz skorygowanego wskaźnika

dobroci dopasowania AGFI=0,94). Niewiele słabsze były wskaźniki

dopasowania w modelu 1-czynnikowym (wskaźnik porównawczy

dopasowania CFI=0,93 oraz skorygowanego wskaźnika dobroci

dopasowania AGFI=0,93). Należy podkreślić, że uzyskane

wskaźniki dopasowania były nieco lepsze do tych uzyskanych na

oryginalnym teście (Bohlmeijer, Klooster, Fledderus, Veehof,

Baer, 2010 - model niehierarchiczny: CFI=0,91; RMSEA=0,08 oraz

hierarchiczny: CFI=0,90; RMSEA=0,08).

Tabela 3Współczynniki dopasowania modeli do danych empirycznych w poszczególnych grupachSkala χ2 GFI AGF

ICFI RMSEA PCLOS

EModel 5-czynnikowy ortogonalny

1,80

0,95

0,94

0,94

0,04 [0,02-0,06]

0,99

Model 5-czynnikowy skorelowany

2,30

0,93

0,92

0,86

0,05 [0,02-0,07]

0,79

Model 1-czynnikowy 1,73

0,95

0,93

0,93

0,03 [0,02-0,05]

0,99

Adnotacja. GFI - wskaźnik dobroci dopasowania; AGFI - skorygowany wskaźnik dobroci dopasowania; CFI - wskaźnik porównawczy dopasowania; RMSEA - granica błędu dla modeli dobrze dopasowanych; PCLOSE - test bliskości.

16

Rycina 1.

Konfirmacyjna analiza czynnikowa SW PKU (5-czynnikowy model ortogonalny).

17

Rycina 2.

Konfirmacyjna analiza czynnikowa SW PKU (5-czynnikowy model skorelowany).

18

Trafność zewnętrzna polskiej adaptacji

Do badania trafności zewnętrznej wykorzystano Inwentarz OsobowościNEO-FFI Costy i McCrae (Neurotyzm, Otwartość na Doświadczenie iEkstrawersja), Arkusz Samopoznania Cattela (Zrównoważenie emocjonalne), Style Twórczego Zachowania się Strzałeckiego (Siła Ego)oraz Kwestionariusz Ruminacji-Refleksyjności (Ruminacje i Refleksyjność). Założono, że - zgodnie z założeniami przedstawionymi w części teoretycznej; podobne cechy korelowanow badaniach przeprowadzanych w innych krajach - poszczególne czynniki będą korelowały negatywnie z neurotyzmem (NEO-FFI Costy i McCrae), poziomem ruminacji (Kwestionariusz Ruminacji-Refleksyjności) i niestabilnością emocjonalną (Arkusz Samopoznania Cattela), pozytywnie z otwartością na doświadczenie (NEO-FFI Costy i McCrae) i siłą Ego (Style Twórczego Zachowania się Strzałeckiego) oraz neutralnie z ekstrawersją (NEO-FFI Costy i McCrae) i refleksyjnością (Kwestionariusz Ruminacji-Refleksyjności).

Tabela 4 Korelacje pomiędzy czynnikami uważności SW PKU a innymi skalami

Przewidywane negatywne korelacje

Niereaktywność

Obserwacja

Świadoma

Obecność

Opisywanie

Nieosądzanie

Neurotyzm -0,32** -0,27** -0,25** -0,29** -0,40**Ruminacje -0,26** -0,29** -0,27** -0,19* -0,31**Niestabilność emocjonalna

-0,38** -0,33** -0,35**

-0,30** -0,32**

Przewidywane pozytywne korelacjeOtwartość na doświadczenie

0,12 0,29** 0,45** 0,37** 0,43**

Siła Ego 0,20* 0,30** 0,23* 0,23* 0,15Przewidywany brak korelacji

19

Refleksyjność 0,09 0,19* 0,11 0,15 0,06

Ekstrawersja -0,11 -0,05 0,14 -0,09 -0,15Istotność statystyczna: * - p<= 0,05; ** - p<=0,01

Wyniki analiz korelacji uważności z różnymi konstruktami psychologicznymi (Tabela 4.) w dużym zakresie potwierdziły założenia. Okazało się bowiem, że wszystkie czynniki uważności wiązały się istotnie oraz negatywnie z neurotyzmem (od r=-0,25;p=0,01 - Świadoma Obecność do r=-0,40; p=0,01 - Nieosądzanie), poziomem ruminacji (od r=-0,19; p=0,05 - Opisywanie do r=-0,31;p=0,01 - Nieosądzanie i niestabilnością emocjonalną (od r=-0,30; p=0,01 - Opisywanie do r=-0,38; p=0,01 - Niereaktywność).Ponadto wszystkie albo prawie wszystkie czynniki uważności wiązały się istotnie oraz pozytywnie z otwartością na doświadczenie (od r=0,12; n.i. - Niereaktywność do r=-0,45; p=0,01 - Świadoma Obecność) i siłą Ego (od r=0,15; n.i. - Nieosądzanie do r=,30; p=0,01 - Obserwacja) a neutralnie z ekstrawersją i refleksyjnością (poza jednym wyjątkiem, kiedy zanotowano pozytywną korelację refleksyjności z Obserwacją – r=19; p=0,05).

Tabela 5Interkorelacje czynników SW PKUSkala Niereaktywnoś

ćObserwacja

Świadoma Obecność

Opisywanie

Nieosądzanie

Niereaktywność 1,00 0,05 0,09* 0,21** 0,15**Obserwacja 0,05 1,00 0,06 0,13** 0,07Świadoma Obecność

0,09* 0,06 1,00 0,31** 0,47**

Opisywanie 0,21** 0,13** 0,31** 1,00 0,31**

Nieosądzanie 0,15** 0,07 0,47** 0,31** 1,00Istotność statystyczna: * - p<= 0,05; ** - p<=0,01

Na koniec postanowiono sprawdzić powiązania statystyczne pomiędzy poszczególnymi czynnikami uważności. Analiza powiazań

20

pomiędzy tymi czynnikami (Tabela nr 5.) sugeruje, że korelacje pomiędzy nimi są zasadniczo słabe i umiarkowane (od r=0,09 p=0,05 do r=0,47 p=0,01) i podobne do oryginalnej skali w wersji angielskiej (od 0,15 – p=0,05 do .34 – p=0,01). Pomiędzyniektórymi skalami zanotowano brak powiązań (brak istotnych korelacji pomiędzy Obserwacją a Niereaktywnością, Świadomą Obecnością oraz Nieosądzaniem).

DYSKUSJA WYNIKÓW

Podsumowując można stwierdzić, że SW PKU jest obiecującym

narzędziem służącym do pomiaru cechy uważności pod względem

rzetelności (dokładności mierzenia cechy uważności) i trafności

(mierzy to, co ma mierzyć) w stosunku do nieklinicznej

populacji polskiej w wieku od 15 do 50 lat. Uzyskane rezultaty

sugerują, że w wyciąganiu wniosków należy zachować pewną dozę

ostrożności. Ostrożność ta wynika z ujawnionych problemów

związanych z rzetelnością kwestionariusza w zakresie jednego z

czynników uważności tj. Niereaktywności (Alfa Cronbacha=0,54-

0,59; podobnie jak w oryginalnej wersji Alfa Cronbacha=0,60 -

por. Baer, Carmody, Hunsinger, 2012).

Patrząc jednak na wyniki innych badań walidacyjnych, należy

podkreślić, że ten wynik nie odbiega dużo od tych uzyskanych na

innych próbkach badawczych, ponieważ miary uważności zdają się

być mocno wrażliwe na doświadczenie medytacyjne osób badanych

(przy niskim doświadczeniu medytacyjnym wskaźniki Alfa-

Cronbacha są relatywnie niskie i zaczynają się od 0,60 a

wzrastają w miarę postępu medytacyjnego lub terapeutycznego do

0,90 i więcej) (por. Baer, Carmody, Hunsinger, 2012, s. 758). W

niniejszych badaniach Alfa-Cronbacha dla skali Niereaktywność 21

wyniósł 0,54 w PLSP oraz 0,59 w UPJP2 i był porównywalny do

osiągniętego w badaniach nad oryginalną skróconą wersją, w

której uzyskał wartość 0,60 (Baer, Carmody, Hunsinger, 2012). Z

związku z tym można przyjąć, że wiarygodność sprawdzanego testu

w przypadku obu nieklinicznych próbek (oryginalnie test

sprawdzany był na próbce klinicznej) wydaje się

psychometrycznie akceptowalna (test pozwala w sposób rzetelny

diagnozować zdolność do uważności), pod warunkiem jednak

zachowania pewnej metodologicznej ostrożności (wrażliwość

dokładności testu na zaawansowanie medytacyjne).

Uzyskane rezultaty badawcze ujawniły dobre dopasowanie danych

empirycznych zarówno w stosunku do modelu 5-czynnikowego

(ortogonalny i skorelowany), jak i 1-czynnikowego. Przy czym w

niniejszych badaniach relatywnie lepsze wskaźniki dopasowania w

przypadku modelu 5-czynnikowego niehierarchicznego. Uzyskany

rezultat wskazywałby z jednej strony pewne doświadczenie

medytacyjne (dopasowanie danych empirycznych do 5-czynnikowego

modelu niehierarchicznego) osób biorących udział w badaniach

(zwłaszcza studenci z uczelni katolickiej), ale z drugiej

strony na brak takiego doświadczenia (trafność modelu 1-

czynnikowego). Wyniki badań ujawniają bowiem, że w stosunku do

osób bardziej zaawansowanych w medytacji trafniejszy jest model

5-czynnikowy (zwłaszcza niehierarchiczny, który zakłada

istnienie odrębnych od siebie wymiarów uważności) a osoby

niezaawansowane w medytacji trafniej diagnozuje model

jednowymiarowy albo hierarchiczny model (por. Grossman,

Niemann, Schmidt, Walach, 2006). Ponieważ poziom zaawansowania

22

nie był kontrolowany, dlatego teza taka ma charakter

hipotetyczny.

Uzyskane w niniejszych badaniach powiązania pomiędzy uważnością

a innymi konstruktami psychologicznymi ujawniły, że wszystkie

czynniki uważności wiążą się - zgodnie z założeniami

teoretycznymi tkwiącymi u podstaw modelu uważności - negatywnie

z nasileniem neurotyzmu, niestabilności emocjonalnej oraz

poziomem ruminacji a pozytywnie z otwartością na doświadczenia

i siłą Ego. Wynik ten potwierdza w istotnym stopniu trafność

zewnętrzną testu. Może też pośrednio potwierdzać - wielokrotnie

udowodnione - salutogenne znaczenie uważności (poprawa zdrowia

psychicznego, jakości życia oraz ogólnego dobrostanu podmiotów

- por. Brown, Ryan, 2003; Kabat-Zinn, 1990; Lynch, i in. 2006;

Shapiro, i in. 2006).

Kończąc należy stwierdzić, że SW PKU jest wartościowym

narzędziem i może być z powodzeniem stosowana wobec osób w

wieku od 15 do 50 lat z populacji nieklinicznych. Wskazane jest

jednak prowadzenie dalszych badań na próbkach klinicznych oraz

z kontrolowanym poziomem doświadczenia w medytacji.

W dalszych pracach nad tą adaptacją należałoby zwrócić uwagę na

przeprowadzenie badań w oparciu o inne grupy, aby sprawdzić,

czy źródłem uzyskanych tutaj pewnych rozbieżności – wprawdzie

nieznacznych, ale istotnych - jest dobór próbki osób badanych

(wiek, specyfika osobowości, brak zaawansowania w medytacji),

różnice międzykulturowe, specyfika polskiej religijności, czy

też inne czynniki psychologiczne. Bardzo interesujące byłyby

badania osób zaawansowanych w medytacji o różnej proweniencji

23

(niekoniecznie o typie mindfulness, choć przy pomocy testów

mierzących nasilenie uważności). Ciekawe poznawczo byłyby

badania eksperymentalne oraz porównawcze (medytujący vs.

niemedytujący), w których można by sprawdzić wpływ czasu i

jakości medytacji na wyniki skal w kwestionariuszu.

BibliografiaAlthof, S. E. (2010). What's new in sex therapy? Journal of Sexual Medicine, 7, 5-13.Azari, N. P., Nickel, J., Wunderlich, G., Niedeggen, M, Hefter, H., Tellmann, L., i in. (2001). Neural correlates of religious experience. European Journal of Neuroscience, 13, 1649 – 1652. Baer, R. A., Smith, G.T., Allen, K. B. (2004). Assessment of mindfulness by self-report: The Kentucky Inventory of Mindfulness Skills. Assessment, 11, 191 - 206.Baer, R. A., Smith, G. T., Hopkins, J., Krietemeyer, J., Toney, L. (2006). Using self-report assessment methods to explore facets of mindfulness. Assessment, 13, 27–45.Baer, R. A., Smith, G. T., Lykins, E., Button, D., Krietemeyer, J., Sauer, S., Walsh, E., Duggan, D., Williams, J. M. G. (2008). Construct validity of the five facet mindfulness questionnaire in meditating and nonmeditating samples. Assessment, 15, 329 – 342.Bartocci, G., Dein, S. (2005). Detachment: Gateway to the world of spirituality. Transcultural Psychiatry, 42, 545-569. Beauregard, M. (2010). Mind, brain and spiritual experiences. The 3 World Conference on Buddism an Science. Salaya, Nakhon Pathom, Thailand: Mahidol University.Beauregard, M., O’Leary, D. (2011). The spiritual brain. A neuroscientific case for the existence of the soul. Harper Collins ebooks.Beauregard, M., Paquette, V. (2006). Neural correlates of a mysticalexperience in Carmelite nuns. Neuroscience Letters, 405, 186 – 190.Beauregard, M., Paquette, V. (2008). EEG activity in Carmelite nuns during a mystical experience. Neuroscience Letters, 444: s. 1 - 4.Bernardi, L., Sleight, P., Bandinelli, G., Cencetti, S., Gattorini, L., Wdowczyc-Szulc, J., Lagi, A. (2002). Effect of rosary prayer and yoga mantras on autonomic cardiovascular rhythms: Comparative study. British Medical Journal, 323(7337), 1446 - 1449. Bohlmeijer, E., Klooster, P. M., Fledderus, M., Veehof, M. M., Baer,R. (2011). Psychometric properties of the Five Facet Mindfulness Questionnaire in depressed adults and developing of the Short form. Assessment, 18(3), 308-320.

24

Brown, K. W., Ryan, R. M. (2003). The benefits of being present. Mindfulness and its role in well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 84, 822-848.Buchheld, N., Grossman, P., Walach, H. (2001). Measuring mindfulnessin insight meditation (vipassana) and meditation-based psychotherapy: The development of the Freiburg Mindfulness Inventory(FMI). Journal for Meditation and Meditation Research, 1, 11 - 34.Carlson, C. R., Bacaseta, P. E., Simanton, D. A. (1988). A controlled evaluation of devotional meditation and progressive relaxation. Journal of Psychology and Theology, 16, 362 - 368. Chadwick, P., Hember, M., Mead, S., Lilley, B., Dagnan, D. (2005). Responding mindfully to unpleasant thoughts and images: Reliability and validity of the Mindfulness Questionnaire. [Za:] Baer, R. A., Smith, G. T., Allen, K. B. Assessment of mindfulness by self-report: The Kentucky Inventory of Mindfulness Skills, Assessment, 11, 206-218.Chiesa, A., Serretti, A. (2009). Mindfulness-based stress reduction for stress management in healthy people: a review and meta-analysis.Journal of Alternative Complementary Medicine, 15, 593–600 Chiesa, A., Serretti, A. (2010). A systematic review of neurobiological and clinical features of mindfulness meditations. Psychological Medicine: A Journal of Research in Psychiatry and the Allied Sciences, 40, 1239–1252.Cook, C. C. (2004). Psychiatry and Mysticism. Mental Health, Religion and Culture, 7(2), 149-163.Didonna, F. (Red.) (2009). Clinical Handbook of Mindfulness. New York: Springer.Feldman, G., Greeson, J., Senville, J. (2010). Differential effects of mindful breathing, progressive muscle relaxation, and loving-kindness meditation on decentering and negative reactions to repetitive thoughts. Behaviour Research and Therapy, 48, 1002–1011.Feldman, G. C., Hayes, A. M., Kumar, S. M., Greeson, J. M. (2003). Clarifying the construct of mindfulness: Relations with emotional avoidance, over-engagement, and change with mindfulness training. Meeting of the Association for the Advancement of Behavior Therapy: Boston, MA.Feldman, G., Hayes, A., Kumar, S., Greeson, J., Laurenceau, J. P. (2007). Mindfulness and emotion regulation: The development and initial validation of the Cognitive and Affective Mindfulness Scale-Revised (CAMS-R). Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment, 29(3), 177 – 190.Francis-Vincent, A., Hermans, Ch. A. M., Sterkens, C. (2010). A comparative study of mystical experience among Christian, Muslim andHindu students in Tamil. Journal for the Scientific Study of Religion, 49(2), 264 – 277.

25

Grossman, P., Niemann, L., Schmidt, S. S., Walach, H. (2004). Mindfulness-based stress reduction and health benefits. A meta-analysis. Journal of Psychosomatic Resources, 57, 35 – 43.Jankowski, T. (2008). Integrująca rola uważności w kształtowaniu struktury koncepcji siebie. Przegląd Psychologiczny, 51 (4), 443-464.Jankowski, T., Hołas, P. (2009). Poznawcze mechanizmy uważności i jej zastosowanie w psychoterapii. Studia Psychologiczne 4: 49 - 59.Kabat-Zinn, J. (1990). Full catastrophe living: Using the wisdom books of your body and mind to face stress, pain, and illness. New York: Delta Books.Kabat-Zinn, J. (1994). Wherever you go, there you are: Mindfulness meditation in everyday life. New York: Hyperion Books.Kabat-Zinn, J. (2003). Mindfulness-based stress reduction (MBSR). Constructivism in the Human Sciences, 8(2), 73-107.Kolańczyk, A, Mikołajczyk, P. (2011). Uwaga postmedytacyjna osób doświadczonych w medytowaniu. Studia Psychologiczne, 49 (3), 57-73.Kristeller, J. L., Baer, R. A., Quillian-Wolever, R. (2006). Mindfulness-based approaches to eating disorders. W: R. A. Baer (Red.), Mindfulness-based treatment approaches (s. 75–91). San Diego, CA: Academic Press. Lazar, S. (2005). Mindfulness Research. W: C. Gremer, S. Ronald, P. Fulton (Red.) Mindfulness and psychotherapy (s. 220-240). New York: Guilford Press.Linehan, M. (1993a). Cognitive behavioral treatment of borderline personality disorder. New York: Guilford Press.Linehan, M. (1993b). Skills training manual for treating borderline personality disorder. New York: Guilford Press.Newberg, A. B., Pourdehnad, M., Alavi, A., d’Aquili, E. G. (2003). The measurement of regional cerebral blood flow during glossolalia: a preliminary SPECT study. Psychiatry Research, 148, 67–71. Radoń, S. (2009). Zaburzenia osobowości a przeżycia mistyczne młodzieży artystycznej. Studia Pychologica, 9, 149-165.Radoń, S., Głaz, S. (2006). Przeżycia religijne młodzieży o uzdolnieniach artystycznych. Kraków: WAM.Radochoński, M. (1996). Zarys psychopatologii dla pedagogów. Rzeszów: Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej.Radochoński, M. (2000). Osobowość antyspołeczna. Rzeszów: Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej.Scharmer, O. (2009). Theory U: Leading from the Future as it Emerges. Califoria:Berrett-Koehler Publishers.Rojas, F., Spencer, N., English, S. (2012). Stillness as a Competence of Design Intelligence. Bangkok: Chulalong University.Segal, Z. V., Williams, J. M. G., Teasdale, J. D. (2002). Mindfulness-based cognitive therapy for depression: A new approach to preventing relapse. New York:Guilford Press.Shadoan, J. M. (2006). The effectiveness of contemplative prayer in Christian counseling (nieopublikowana praca doktorska) Sarasota, Florida: Argosy

26

University.Siek, S. (1983). Wybrane metody badania osobowości. Warszawa: Wyd. ATK.Speca, M., Carlson, L., Goodey, E., Angen, M. (2000). A randomized, waitlist controlled clinical trail: The effect of a mindfulness meditation-based stress reduction program on mood and symptoms of stress in cancer outpatients. Psychosomatic Medicine, 62, 613-622.Spencer, N. (2010). Confirming Experience: Being Present During Reflective Conversations. Design Principles and Practices: An International Journal, 4 (3), 355-366.Strzałecki, A. (2000). Model „Stylu Twórczego Zachowania się” jako wskaźnik pozycji społecznej uczniów w grupie. Forum Psychologiczne, (5),2, 160-171 Strzałecki, A. (2003). Psychologia twórczości. Między tradycją a ponowoczesnością. Warszawa: Wydawnictwo UKSW.Thalbourne, M. A. (2004). A Note on the Greeley Measure of Mystical Experience. International Journal for the Psychology of Religion, 14(3), 215 - 222.Trapnell, P. D., Campbell, J. D. (1999). Private self-consciousness and the Five- Factor Model of Personality: Distinguishing ruminationfrom reflection. Journal of Personality and Social Psychology, 76(2), 284-304.Treadway, M. T., Lazar, S. (2009). The neurobiology of mindfulness. W: F. Didonna (Red.) Clinical Handbook of Mindfulness (s. 45 – 57). New York: Springer.Williams, J. C., Zylowska, L.(2009). Mindfulness Bibliography. MindfulAwareness Research Center. Los Angeles: University of California Semel Institute. http://marc.ucla.edu/body.cfm?id=38&oTopID=38.Veehof, M. M., ten Klooster, P. M., Taal, E., Westerhof, G. J., Bohlmeijer, E. T. (2011). Psychometric properties of the Dutch Five Facet Mindfulness Questionnaire (FFMQ) in patients with fibromyalgia, Clinical Rheumatology, 30, 1045–1054.Zawadzki, B., Szczepaniak, P., Strelau, J. (1995). Diagnoza psychometryczna pięciu wielkich czynników osobowości: adaptacja kwestionariusza NEO-FFI Costy i McCrae’a do warunków polskich, Studia Psychologiczne, 33, 189-225.Zawadzki, B., Strelau, J., Szczepaniak, P., Śliwińska, M. (1998). Inwentarz osobowości NEO-FFI Costy i McCrae’a. Adaptacja Polska. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP

ANEKS

Skrócona Wersja Pięciowymiarowego Kwestionariusza Uważności (Bohlmeijer, Klooster, Fledderus, Veehof, Baer, 2011)

27

Poniżej znajduje się zbiór twierdzeń dotyczących Twoich codziennych przeżyć. Używając skali 1-5 wybierz odpowiednią cyfrę określającą, jak często miałeś/aś podobne przeżycia w ostatnim miesiącu (albo w innym dowolnie wybranym okresie). Bardzo proszę odpowiadaj zgodnie z tym, co doświadczałeś a nie według tego, jak powinieneś czuć.

1 -------------------- 2 ------------------- 3 ------------------ 4 --------------------- 5

(Prawie) nigdy Bardzo rzadko Czasami Często (Prawie) zawsze

1. Łatwo znajduję słowa, aby opisać swoje uczucia.2. Mogę łatwo opisać w słowach swoje oczekiwania, opinie i

wierzenia.3. Obserwuję swoje uczucia bez zatracania się w nich.4. Mówię sobie, że nie powinienem/nam odczuwać czegoś w

sposób, w jaki to robię.5. Trudno mi znaleźć słowa, aby opisać to, o czym myślę.6. Zwykle zwracam uwagę na takie wrażenia, jak wiatr w moich

włosach albo słońce na mojej twarzy.7. Oceniam, czy moje myśli są dobre czy złe.8. Mam trudności w koncentrowaniu się na tym, co dzieje się

tu i teraz.9. Gdy jestem opanowany/a przez straszliwe myśli i

wyobrażenia, potrafię po prostu je zauważyć i nie reagowaćna nie.

10. Zwracam uwagę na takie dźwięki jak tykanie zegara, śpiew ptaków albo dźwięk przejeżdżających samochodów.

11. Kiedy odczuwam jakieś wrażenia płynące z mojego ciała, trudno mi je opisać, ponieważ nie potrafię znaleźć odpowiednich słów.

12. Wygląda tak, jakbym funkcjonował jak automat nie uświadamiając sobie tego, co robię.

13. Gdy jestem przerażony/a myślami i wyobrażeniami, szybko dochodzę do równowagi i czuję spokój.

14. Mówię sobie, że nie powinienem/nam myśleć w ten sposób, w jaki właśnie myślę.

15. Odczuwam zapachy i aromaty różnych rzeczy.16. Nawet, gdy czuję ogromny niepokój, mogę znaleźć

odpowiednie słowa, aby to wyrazić.

28

17. Pochopnie angażuję się w różne czynności bez zwracania na nie uwagi.

18. W trudnych sytuacjach potrafię „wyluzować się” bez natychmiastowego reagowania.

19. Myślę, że niektóre z moich emocji są nieodpowiednie inie powinienem/am ich odczuwać.

20. Zauważam takie elementy w sztuce i przyrodzie, jak kolory, kształty, struktura oraz wzory światła i cienia.

21. Gdy mam rozpaczliwe myśli i wyobrażenia, po prostu jezauważam i pozwalam, aby sobie odeszły.

22. Wykonuję zadania i prace automatycznie bez uświadamiania sobie tego, co robię.

23. Uważam siebie za kogoś, kto robi pewne rzeczy bez zwracania na nie uwagi.

24. Potępiam się za to, że mam nieracjonalne pomysły i idee.

29