1

علم خدا به سرنوشت و عدم تعارض آن با اختیارفیزیکی اثبات

*حسن اکبری زارع، دانشجوی کارشناسی ارشد فوتونیک فیزیک دانشگاه تبریز

دانشگاه تبریز مخابرات ، دانشجوی کارشناسی ارشد فوتونیکمنصور موسائی

گاه تبریزدانش شناسی بالینیروانکارشناسی ارشد فارغ التحصیل، نسبمحسن هاشمی

چکیده

، تقدیر انهگرایجبر هایوجود دیدگاهو حتی فیزیک، روانشناسی ، الهیات،یکی از مسائل مهم در حوزه فلسفه

های معتقدند که اعمال انسان و رویدادباشد. جبرگرایان نسبت به اعمال انسان می گرایانهو یا اختیار انهرایگ

این غیر از پذیرشای چارهشوند و انسان هدایت می وسط خداقدرتمند تطبیعی، تحت تاثیر یک نیروی جبری

ها از قبل تعیین شده است و اختیار انسان معتقدند تمامی رویدادان دسته دیگر، تقدیرگرایندارد. نیروهای جبری

به معتقدند با وجود علم خداوند گرایانه،گروهی با تفکر اختیار اما نقشی در حوادث پیش آمده برای او ندارد.

در تمامی حوادث و سرنوشت موجودات، انسان با اختیار خود، راهش را انتخاب کرده و در تعیین سرنوشت خود

با استفاده از قوانین فیزیک در چارچوب نظریه نسبیت ما در این مقالهتمامی عوامل خارجی نقش دارد. حد

چرایی مشخص بودن سرنوشت انسان در نخست نسبیت همزمانی،مخروط نوری و خاص انیشتین و با استفاده از

و نشان ردیمبین اختیار انسان و علم خداوند به سرنوشت او را استدالل ک سازگاریخداوند و سپس علم پیشین

باشد.اراده انسان در طول اراده خداوند متعال می دادیم

نسبیت ط نوری، مخرو، اختیار انسان، نظریه نسبیت خاص، تقدیرگراهایان، : جبرگراکلیدیواژگان

همزمانی

طرح مسئله:

شاخص یک موضوع صورت ا بههای است که در تمام تمدنمسأله آزادی و یا مجبور بودن انسان از مسائل دیرینه

به سوی آن کشیده شده ها هر چند تفکرات فلسفی ممتد و عمیقی نداشتند،انسان یقهو بارز مطرح بوده و عال

سرایندگان از آن به و و شعراداشته است های کهن نقش فعالی ها و داستاندر قصه مسأله سرنوشت لذا و است،

تواند از نمی ای که از چنین ویژگی برخوردار است،مسألها طبع گیرند،عنوان یک عامل مرموز و ناپیدا بهره می

ها انسان بودنور بجو یا م اگر پس از طلوع خورشید اسالم در اندک زمانی مسأله آزادی .باشد تمدن خاصی درون

بسیاری از مسائل بلند قطب مخالف را به عنوان تفویضی و جبری پدید آورد و موجب طرحسه مطرح گردید و

ای و هم در حکمت عملی به گونه هم در حکمت نظری، در فلسفه یونانی قبال همین مسأله، فلسفی گردید،

2

از .شودها میفعال انسانی منجر به بحث درباره لم هستی،چون از نظر حکمت نظری بحث در عوا ،مطرح بود

هر نوع اظهار نظر باشد،مطرح می مقابلش )رذائل اخالقی( در آنکه فضائل اخالقی و یا نقطه ،نظر حکمت عملی

و هم هم از جبر ،از این رو، یونانی ها .پذیر نبودیا مجبور بودن انسان، امکانزادی و آتحدید بدون در این مورد،

هر ریختند،الت میحهای فلسفی خود را در یکی از دو و اندیشه .اند از اختیار در قلمرو افعال انسانی بحث کرده

مسائل فلسفی بر دو نوع اساسا ،در اختیار ما نیست های موجود،افکار آنان در ترجمه یگسترده رتچند صو

خود طراح آنها بوده و مبادی و دالئل و نتائج، گ است کهمتفکران بزرورزی محصول اندیشهبسیاری از آنها است:

)از علت بسیط جز یک چیز صادر مثال قاعدهء الواحد ال یصدر منه اال واحد .باشدمیآنها همگی مربوط به خود

ی فیلسوفان یشهدفقط انفلسفی است که یچیدهارتباط حادث به قدیم از مسائل پی یو یا مسأله گردد(نمی

مردم باشد و همهمطرح می عامه در سطح در حالی که برخی از مسائل فلسفی،گردد، به درک آن نائل میبزرگ

از این مقوله است و -آزادی و اختیار انسان– سرنوشت یلهاتفاقا مسأ. ج آن آگاه گردندیخواهند از دالئل و نتامی

به شزندگی ینقشه ،ی خود آگاه گردد و بداند کهگزند حامایل است از طر ای از تفکر دارد،هر انسانی که بهره

است و او فقط روی خطوط از پیش ترسیم یکس دیگر ریز،و یا طراح و برنامه گرددترسیم میش دست خود

(.6611)سبحانی، ؟روددارد و راه میشده گام برمی

-انسان بارز مطرح بوده و عالقه صورت یک مسألهها بهای است که در تمام تمدناز مسایل دیرینه «تقدیرگرایی»

ها به سوی آن کشیده شده است. این مسأله که آیا انسان در انجام کارها مختار است و زور و فشاری پشت سر

دهند از آن نیست و یا اینکه مجبور است و در حقیقت عوامل مرئی و نامرئی او را به سوی هدف خاصی سوق می

ریت افراد بشر بوده و هر یک از آنان در حدود استعداد خود به تحلیل آن قدیم االیام مورد توجه همه یا اکث

هر ی و مرموز، گریبان ئنامریک عامل پرداخته است. تفسیر رایج و عوامانه این است که دست تقدیر به عنوان

ان خواه کند و انسخواهد هدایت میانسانی را گرفته و از بدو تولد تا لحظه مرگ او را به همان جهتی که می

(.6611. جواد شجاعی،) گونه حق انتخاب نداردناخواه، همان مسیر را طی کرده و هیچ

ه تعریف شد، ولی تحت تاثیر جو علم زدگی ک« دانش بررسی تجارب ذهنی»روانشناسی گرچه در آغاز به عنوان

در قرن نوزدهم بر فضای فرهنگی غرب حاکم بود، موضوع آگاهی و شناخت برای مدت مدیدی از روانشناسی

های حذف شد و به دنبال آن مسأله اختیار نیز نادیده گرفته شد، ولی با اقبال دوباره برخی مکاتب و دیدگاه

میک و روانشناسی شناختی، به مسأله آگاهی و بررسی شناخت انسان، رفته رفته روانشناختی، همچون ارگانیس

با تأسیس 6131روانشناسی در سال .(6631)سیف و همکاران، انسان مورد توجه قرار گرفته است نقش مؤثر

و از این علم شناخته شداولین آزمایشگاه به دست ویلهلم وونت در الیپزیک آلمان از فلسفه جدا و به عنوان یک

چیز معتبر با مارک تجربی به رسمیت هر گرایی بر روح روانشناسان حاکم گشت و بر اثر رویکرد جدیدپس تجربه

هنگامی که جهان به عنوان ماشینی شبیه ساعت تلقی »شناخته شد و انسان نیز مانند ماشین به حساب آمد؛

3

ت در آمد، بدون نیاز به مداخلة عوامل خارجی شود، همین که چنین جهانی توسط خداوند ساخته شد و به حرک

شد، همچنان به کار خود ادامه خواهد داد. لذا استفاده از استعارة ساعت اندیشة جبر گرایی را نیز شامل می

توانیم تغییراتی سان، میشود. بدینای که به موجب آن هر عملی بر اساس رویدادهای گذشته تعیین میعقیده

های مختلف آن پیش بینی بخشدهند به دلیل نظم و قاعدة موجود در کار در جهان روی میکه در ساعت و نیز

تواند هر چیز آینده را روی نظم گذشته و حال آن ببیندکسی که بینش کامل به ساخت )ساعت( دارد می..کنیم.

شکل گیری روانشناسی توان ادعا کرد که در آغازاز این رو می .(6611، شولتز، سیدنی الن .شولتز، دوان پی)

آن بوده است. اند، و رویکرد اختیار گرایانه واکنشی در برابرعلمی، بسیاری از مکاتب رویکرد جبرگرایانه داشته

های درختان و رنگ چهره اثر شکی نیست همان گونه که آب و هوای سالم محیط زیست، بر مزه و طعم میوه

شود که وراثت و محیط، اثر عمیقی بر است و به عیان دیده می رگذارق، آداب و تربیت نیز اثگذارد، بر اخالمی

کشاند، کودک از سنین سه سالگی تا دوران تثبیت انسان دارد و او را به سوی راه و رسم حاکم بر محیط می

، رسوم و عادات های زبانی، عملکردهاپذیرد چنان که در گویشتر از هر زمان از محیط تاثیر میشخصیت، بیش

سوره 13آورد، آیة بنابراین محیط سالم، انسان سالم به بار می(. 6631 .ریا، ناصر و دیگرانبی) توان دیدو... می

آیا زمین خداوند پهناور نیست که در آن مهاجرت کنید؟ )و »، «فتهاجروافيهاواسعة اللهأر ضتكن ألم » نساء

، با این همهاست. انسان بر محیط تاثیر قبول نحوی به ،«فاصله بگیرید؟( داز محیط آلوده به شرک و فسا

دست سرنوشتش به در نهایت، انسان در گرو اعمال خویش است و نبوده ومحیط و وراثت یکه تاز میدان

خورد، در کالم اسالمی در بحث جبر و اختیار، این مسأله مطرح است که، محیط و وراثت تا چه رقم میخودش

(.6611قمری. سبحانی، هجری 666۳-6۳63 عالمه مجلسی،)؟ حد بر انسان تاثیرگذار است

گرایی علمیجبر

آن است که دانایی کامل از پیشنهاد کرد و بر الپالس از جهان است که ایتصور ساعت گونهجبرگرایی علمی

علمی جبرگرایی سازد حالت کامل آن را از گذشته یا آینده پیشگویی کنیم. این نوعحالت جهان ما را قادر می

بر مبنای آن رویدادهای آینده از طریق ترکیب رویدادهای گذشته و حال که ای است ضیه)یا وابسته به قانون( فر

توان در تجارب فکری این چنین جبرگرایی را می ند.شومستلزم و بایسته می، ین طبیعتبا قوان

. یک وجود را در نظر بگیرید که از تمامی حقایق گذشته و حال و تمامی قوانین مشاهده کرد الپالس خدای

چنین وجودی ممکن است تحت شرایط معینی قادر باشد . این کند با خبر استهستی را هدایت میطبیعی که

. جبرگرایی جزمی الپالس )از ندترین جزئیات استفاده کتا کوچکتا از این دانش برای پیش بینی آینده، حتی

. بر مبنای این فرض بنا شده است شودرگرایی علمی در نظر گرفته میبه عنوان جب( اصوال فن هاوکینیاست نظر

خاص باعث تولید یک زمان باشند و ترکیب دقیقی از رویدادها در یکو اثر می علت رایکه تمامی رویدادها دا

4

پیش بینی پذیری بی دارد. پیش بینی پذیری مستقیمی با یجبرگرایی علی رابطهشود . این خاص می ینتیجه

لزوما به معنای نبود جبرگرایی عیب و نقص به طور کامل بر جبرگرایی داللت دارد. اما نبود پیش بینی پذیری

تواند به علل . عدم توانایی پیش بینی میبود اما توانایی پیش بینی نداشت توان جبرگرابه عبارت دیگر می ت.نیس

اند که، د. در واقع جبرگراها بر این عقیدهدیگری نظیر کمبود اطالعات، پیچیدگی بیش از حد و غیره مربوط باش

تواند ناشی از نبود اطالعات کامل باشد، و ذات جبرگرایی بودن اعمال با ی یک پدیده میبینی ناپذیری براپیش

رود. آن از بین نمی

، نشان جبرگرایی، تقدیرگرایی و اختیارگراییهای روانشناسی، الهیات و فلسفه در مورد در حوزه مطالب پیشگفته

دم منافات اختیار و تقدیر انسان در حوزه علم عدهد که واکاوی این مسئله و توجیه قابل قبول و علمی می

-باشد و چه بسا، زمینهمیرا دارا ، گامی مهم در حل و فصل مناقشات در تمامی اعصار گذشته تا به حال خداوند

نگرش نسبت به تقدیر انسان و اختیار او و حتی تحول نتیجه اصالح ها و درای برای رشد علمی در این حوزه

یک شود. ما در این مقاله سعی اصالح تفکرات در حوزه علم فیزهمچنین نی در روانشناسی و های درماساختار

ها در گذشته، حال و به تجزیه تحلیل رویدادنخست داریم با تکیه بر نظریه نسبیت انیشتین در علم فیزیک،

اوال ،ر کائناتآینده و سپس بررسی علت و معلول در جهان پرداخته و ثابت کنیم با فرض وجود خداوند د

اراده تقدیر الهی هیچ تضادی با اراده انسان ندارد، بلکه این اسرنوشت انسان در حیطه علم خداوند است و ثانی

حوادث نقش داشته و در ایجاد (که موجب تعارض شود نه در عرض اراده خداوند)خداوند انسان در طول اراده

بسیار باالیی برخوردار است. اختیار انسان در تعیین سرنوشت او از اهمیت

نظریه نسبیت خاص

ست که در ا †چارچوب مرجع لخت در گیری اندازه یفیزیکی درباره اینظریه *نسبیت خاص

مطرح "درباب الکترودینامیک اجسام متحرک"در نوشتاری با نام آلبرت اینشتین میالدی توسط 61۳1 سال

آزمایش ای که به تازگی درت نور گسترش داد؛ پدیدهانیشتین این اصل را با در نظرگرفتن پدیده سرعت ثاب .شد

این اصل برای تمام قوانین فیزیک صادق است که او همچنین بیان نمود که . هده شده بودمشا مورلی -مایکلسون

(.6111)ادوین و همکاران، شددر آن زمان شامل قوانین مکانیک و الکترودینامیک می

:، وی این اصول را به صورت زیر مطرح نمود61۳1در اولین ارائه نسبیت خاص در سال

یکسان هستند و هیچ چهارچوب لخت مرجعی وجود های لختچارچوب در تمام قوانین فیزیک: اصل نسبیت

کند که تمامی بیان می ،این اصل که پیش از نسبیت خاص در نسبیت نیوتونی نیز بوده استندارد.

* Special relativity † Inertial reference frame

5

کنند هم ارز و یکسان هستند، بدین ترتیب هیچ یی که با سرعتی ثابت )بدون شتاب( حرکت میهاچهارچوپ

.چهارچوب لختی بر چهارچوب دیگر برتری یا با دیگری تفاوت ندارد

که مستقل از شودمیمنتشر c سرعت مشخصنور همواره در فضای خالی با : اصل ثابت بودن سرعت نور

دستگاه حداقل در یک ءنور در خالاین بدان معنی است که . نور است رکتی جسم منتشرکنندهحوضعیت

)مقداری ثابت که مستقل از جهت است( و بدون توجه به وضعیت c سرعت ت( بادستگاه ثاب) مختصات لخت

است و به حرکت c سرعت نور در خالء برای تمام ناظران لخت ثابت و برابر .شودحرکتی منبع نور منتشر می

.ندارد بستگی ناظر حرکت یا نور یچشمه

کند کیلومتر بر ساعت حرکت می 1۳ سرعت به سخنی دیگر اگر شما سوار اتومبیلی باشید که با

کیلومتر بر ساعت به شما نزدیک شود، سرعت نسبی اتومبیل شما و اتومبیل 1۳دیگری با سرعت اتومبیل و

به دلخواهی سرعت با نوری یبر ساعت خواهد بود، اما بر طبق این اصل اگر چشمه رکیلومت 3۳مقابل برابر با

ی که به سمت نور سرعت هم باز کنید حرکت چشمه آن سمت به متفاوتی سرعت با هم شما و شود نزدیک شما

خاص نسبیت. ماست یچنین چیزی کامال مخالف شهود روزمرهخواهد بود. )سرعت نور( c همان آید،شما می

هافرضین ضمنی دیگر نیز وابسته است. از جمله افرض مستدل نه تنها بر این دو اصل آشکار بلکه بر چندین

شان اشاره گیری از تاریخ گذشتههای اندازهها و میلهتقالل ساعتو یکنواختی فضا و اسهمسانگردی توان به می

(.611۳)انیشتین، نمود

چشم اندازواژه چارچوب مرجع، یک است. در اینجا منظور از استوار "های مرجعچارچوب"نسبیت بر پایه مفهوم

توان یک آن میکه از طریق ،ردشتاب ندا و یا هددای در فضاست که تغییری در حرکت آن رخ نمیمشاهده

توانایی تعیین ، فضایی اندازه گرفت. افزون براین یک چارچوب مرجع -x,y,z- موقعیت را در امتداد سه محور

اتفاقی است که ،یک رویداد. )هر دستگاه مرجع با تناوب یکنواخت( را دارد 'ساعت'زمان رویدادها از طریق یک

به عبارت دیگر رویداد در فضا نسبت به یک چارچوب مرجع نسبت داد: ای آن بریکتا و مکان توان یک زمان می

است، که سرعت نور در نسبیت در همه چارچوبهای مرجع ثابت آنجایی از. باشدمی زمان-فضا ای در "نقطه"

ها و ارجاع به زمانهای که رویدادها برای ساعت اتفاق برای اندازه گیری مطمئن فاصلهنور های توان از پالسمی

. زمانی پس از شروع رویداد طول خواهد کشید تا به ساعت برسد ،اند استفاده نمود. اگرچه برای نور همافتاده

توان یک رویداد را با استفاده از چهار مختصات نظرگرفت. میدر "رویداد"توان یک مثال انفجار یک ترقه را می

ز . اسازندمرجع می یک نقطه مشخص نمود. زمان رویداد و مکان فضایی سه بعدی اش -x,y,z,t– زمان-فضا

،نیز وجود ندارد "حرکت"از مشخصی آنجا که در نظریه نسبیت هیچ چارچوب مرجع مطلقی وجود ندارد، مفهوم

هرگاه دو چارچوب مرجع با ،همواره نسبت به چارچوب مرجع دیگری در حرکت است. به جای آنزیرا همه چیز

6

نسبیت ینظریه در. شودگفته می حرکت همراه در جهت یکسان حرکت کنند، به آنو سرعت یکسان

شود. این مخروط اطالق می مینکوفسکی زمان-فضا نمودار در نور انتشار ظاهری توصیف بهنوری مخروط ،خاص

ها( ها و عرضا شکل انتشار موج را بر روی محور افقی )طولشود که مدر صورتی به شکل سه بعدی ترسیم می

(.6163)تولمن، دو بعدی در نظر بگیریم و محور عمودی را متشکل از زمان بدانیم

مشخصات مخروط نوری

توان این محور را به سه قسمت تقسیم شود، بنابراین میاز آنجا که محور زمان توسط محور قائم نشان داده می

تر از شود و لذا باالتر از آن زمان آینده و یا پایینمختصات که به عنوان زمان حال در نظر گرفته می کرد. مبدأ

دستگاههای دانیم که سرعت نور در تمامزمان گذشته خواهد بود. با توجه به اصل موضوع دوم نسبیت، می أمبد

را چنان زمان(-)در نمودار مکان و زمانطول یکاهای یکسان و عالوه بر آن بیشترین مقدار است. لذا اگر لخت

برابر یک فرض شود، در این صورت بیشترین مقدار شیب مساوی یک C انتخاب کنیم که بزرگی سرعت نور

درجه ساخته و در مبدأ بر هم عمود هستند در نظر 11خواهد بود. بنابراین دو محور که با محور زمان زاویه

رای مخروط نوری هستند که امکان ندارد رویدادی خارج از مخروط نوری قرار گیریم. این دو به منزله مرزی بمی

باالترین سرعت است و سرعت هیچ نورسرعت ره کرد کهاتوان این گونه اشگیرد. دلیل این مطلب را می

(.6163)تولمن، باشد تواند بیشتر از سرعت نور رویدادی نمی

ویژگیهای رویدادها

شود، یعنی در مبدا واقع است، محدود به نشان داده می (0,0)، مانند رویدادی که بصورت توانایی هر رویدادی

است. بنابراین تنها (t>0) با تاثیر گذاری بر رویدادی در آینده (t<0) تاثیر پذیری از چیزی در گذشته

، یک رویداد در ، تاثیر بگذارند. بطور مشابهزمانی -، در مبدا فضا توانندر مخروط گذشته میرویدادهای واقع د

ایی که گیرند تأثیر بگذارند. رویدادهتواند بر رویدادهایی که درون مخروط آینده قرار میزمان حال ، فقط می

باشد،و سرعت آنها در محدوده مخروط نوری )بزرگتر از سرعت نور( می خارج از مخروط نوری قرار دارند

، عالمت باید با سرعتی متغیر از در غیر این صورتا موثر باشند، زیرس مخروط أرتوانند بر رویدادی واقع بر نمی

توانند بر م رویدادهای داخل مخروط نوری میسرعت نور از مکان آن رویداد به راس مخروط حرکت کند. تما

س آن مربوط شوند، ولی هیچکدام از رویدادهای خارج از مخروط أاساس قوانین علیت به یک رویداد در ر

(.1۳۳1؛ سالمون، 6163)تولمن، دس مربوط شونأیک رویداد واقع در رتوانند به نمی

7

.دهدرخ می Bما در چارچوب آبی قبل و در چارچوب قرمز بعد ازدر چارچوب مرجع سبز همزمان است، ا Bبا Aرویداد

رویداد مطلق یکنند. آیندهزمان را به سه ناحیه تقسیم می-فضا ،Aرویداد ی های نوری گذشته و آیندهمخروط

هد، دروی می A توانند از آنچه درای از رویدادهایی است که میاست و مجموعه A یآینده نوری مخروط درون

دسترسی ندارند. چرا که هیچ A یبه رویدادهای خارج مخروط نوری آینده A متأثر گردند. امواج منتشر شده از

مطلق یگذرد تاثیری بر این رویدادها ندارد. گذشتهمی A کند. بنابراین، آنچه درتر از نور حرکت نمیچیز سریع

A رویدادهاست که عالئم آنها با سرعت نور یا کمتر از آن ای ازدرون مخروط نوری گذشته قرار دارد و مجموعه

A در آنچه بر محتمال که است رویدادهایی همه برسند. از این رو، این مجموعه A توانند بهکنند و میحرکت می

وندر که فضا از ایناحیه نقاط یاند. اگر کسی خبر داشته باشد که در زمان معین، در همهگذرد، تأثیر داشتهمی

چه A بینی کند که درتواند پیشاست، چه چیزهایی روی داده است، میواقع شده A یگذشته نوری مخروط

)البته ما در انتهای این مقاله نشان خواهیم داد با فرض اینکه کسی از تمام رویدادهای چیز رخ خواهد داد

نقاط یهمهانسان منافاتی ندارد(. ، با اختیار-که این موجود مطلقا خداست–گذشته یک پدیده مطلع باشد

قرار ندارند، آنها نه بر A یگذشته و آینده نوری مخروط در دهندکهمی تشکیل را زمان-فضا از ایناحیه دیگر،

(1۳۳1)سالمون، پذیرندگذراند و نه از آن تأثیر میتأثیر می A رویدادهای

8

نسبیت همزمانی

ناظر اند یا نه، نسبی است، و بستگی به که دو رویداد همزمان رخ دادهنسبیت همزمانی، این مسئله بر اساس

ایی که در گرفته شده، و در مورد هر کدام از رویداده تئوری نسبیت از که است عجیبی یدارد. این ایده، نتیجه

مریخ هایسیاره در را بازی آتش یمصداق دارد. برای مثال، اگر مواد منفجره ،افتندمسافتی از یکدیگر اتفاق می

دوی هر بگوید کند،می حرکت فضا در خاص مسیری در که ناظرانی از یکی است ممکن کنیم، شلیک ناهید و

یکننده مشاهده سو، آن از ،(است الزم وی به نور یدنرس برای که زمانی به توجه با) شدند شلیک هم با هاآن

دیگر،ناظر و کرده، شلیک زودتر ناهید یگوید سیارهی متفاوت در حال حرکت است، میمسیر در که دیگری

و مختلف دید هایزاویه مسئله، این علت خاص، نسبیت به توجه با. داندمی بازی آتش آغازگر را ناهید

گرها، دهمشاه از یک کدام گفت تواننمی هستند، نسبی هاآن یهمه چون و. است نآ از حاصل هایتفاوت

انجامد، از جمله این که های عجیبی میاین ایده، به ادراک (.6163)انیشتین، استداشته تریدرست دید یزاویه

بیند که بمبی روشن شده، و سپس کسی کند )برای مثال، ابتدا فرد میمشاهده می علت را پیش از معلول فردی،

تواند بیند، نمیرا می زند(. در هر حال، وقتی مشاهده کننده، معلولکند که فتیله را آتش میرا مشاهده می

ترین حرکت کند. شاید این مهم سرعت نور تأثیری بر علت بگذارد، مگر آن که قادر باشد با سرعتی بیشتر از

-چون اگر ذرهکه معتقدند حرکت با سرعتی بیش از سرعت نور ممنوع است، ،دلیل برای باور برخی از افراد باشد

ای بیش از سرعت نور حرکت کند، طبق نسبیت همزمانی، با مشاهده معلول زودتر از علت، شاید بتواند در ایجاد

(.6163)انیشتین، شودمعلولی دچار اختالل می-علت مداخله کرده و نظام علی

بحث و نتیجه گیری

)سرعت نور( cبا توجه به مخروط نوری که در باال نشان داده شد، هر ناظری که در گستره سرعت بزرگتر از

برای آن ناظر )با ترتیب ابتدا علت سپس معلول( گیرد و رابطه علت و معلول نوری قرار نمی باشد، در مخروط

ناهللا» :امام صادق)ع( است که فرمودروایت کند. حال با فرض وجود خداوند متعال، با توجه به صدق نمیالزاما

بلهوخالقالزمانوالمكانوتباركوتعالياليوصفبزمانوالمكانوالحركتوالانتقالوالسكون

همانا خداوند به زمان و مكان و حركت و سكون و انتقال وصف نمي شود »، «الحركهوالسكونواالنتقال

به عنوان یک ناظر ق( 61۳6)مجلسی، « بلكه او آفریدگار زمان و مكان و حركت و سكون و انتقال است

نخست )براین ترتیب علت و معلول برای این ناظر حتما ترتیبی گیرد و بنادر مخروط نوری فوق قرار نمی ،قطعا

در حیطه قدرت یک رویداد شامل علت و معلول، نیست. پس زمان گذشته، حال و آینده علت و سپس معلول(

دو رویداد توان گرفت. با توجه به این نظریه، را از نسبیت همزمانی میی گیرد. اما نتیجه مهمتراین ناظر قرار می

9

افتد و بعد از آن . یعنی زمانی که یک علت اتفاق میدارد ناظراند یا نه، نسبی است، و بستگی به مان رخ دادههمز

ای که این ناظر با علت و معلول دارد )مثل رسد و فاصلهگیرد، بسته به پالسی که به ناظر میمعلول شکل می

تواند هر یک از علت یا معلول از دید ناظر می قضیه شلیک بمب از یک سفینه و آتش گرفتن آن در سیاره دیگر(

ر منظر حکیم موحد یعنی خدا دکنیم که استدالل می. حال با توجه به منطق و مباحث الفاظ، تر رخ دهندسریع

، داردبرنمی حتی همین قید بی قیدی را ،مطلق و نامحدود؛ یعنی وجودی که هیچ قیدی ،وجود محض، صرف

نامحدود یعنی موجودی که حد ندارد. حد هرموجودی ماهیت )چیستی( آن موجود . نهایت استموجودی بی

(.6611)ایزوتسو و محقق، دیگر موجودات متمایز می کند است. حد هر موجودی همان است که آن موجود را از

( هامکان همهبه عنوان یک ناظر )نه حضور فیزیکی در در کائنات ها در تمامی مکان به عبارت دیگر، خداوند

خداوند مرکب از اجزاء نیست و لذا قابلیت تقسیم شدن »این استدالل که الزاما حضور دارد. همچنین با توجه به

بنابراین جسمانی نخواهد بود. زیرا همان طور که گفتیم انقسام پذیری از ،نیز ندارد چه در معنا چه در کمیت

نهایت و بدون اجزاء است، پس که خداوند موجودی بی توان گفتمی ،«خواص اجسام و موجودات جسمانی است

توان بدون قائلیت جسمانی برای خداوند، گفت که خداوند متعال ناظری است که در تمام فضا به صورت می

فهمیم که برای باشد. حال از نسبیت همزمانی میو نه گسسته( ناظر تمامی موجودات و اعمال می پیوسته )

-ناظرین متفاوت می ،-مثال شلیک بمب در یک سیاره و انفجار در سیاره دیگر- گرفتهبررسی یک رویداد شکل

بتواند رویداد ،ای متفاوتی از ترتیب علت و معلول را ببینند. بنابراین اگر ناظری در تمام نقاط فضاهتوانند حالت

خداد را بررسی کند. در یک تواند این رها مختلف و بدون ترتیب میمورد نظر را ببیند، قطعا در تمامی حالت

را به صورت معلول وسپس معلول با یک فاصله زمانی مشخص، در حالتی دیگر علت و علت ، نخستحالت

خداوند به عنوان ،در حالت کلیبنابراین .معلول و سپس علت را مشاهده کند ، نخستو در شکل دیگرهمزمان

کند. از علت و معلول مشاهده می متفاوتی هایموقعیتو با های زمانی متفاوتیک ناظر، یک رویداد را در فاصله

توسط خداوند به طور کامل در یک لحظه نتیجه این امر این است که زمان گذشته، حال و آینده یک رویداد

من هاومي»همچنین با توجه به آیهمتعال قابل مشاهده است. ومايخ رج مايلجفيال أر ض السماءع لم اينزلمن

رود یا از آن بیرون آید و از آن چه از آسمان نازل شود و یا به آن چه در زمین فرو مى ؛ومايع رجفيه

نشان دهنده احاطه علمى خدا به تمام که( 1آیه ،حدیدقران کریم، 13)سوره « سوى آن باال رود، آگاه است

او با شماست هر ؛وهومعكم أي نماكن تم واللهبماتع ملونبصير » ن آیهو همچنی موجودات ریز و درشت است

خداى کند،که مشخص می(. 1)سوره حدید آیه « دهید آگاه استكجا باشید، خداوند از آن چه انجام مى

یک موجود او را بر نظارت بر دیگر پس ناظر بودن بر .در همه جا حاضر و ناظر خواهد بود ،نامحدود و نامتناهى

شوند. بنابراین ها هر لحظه توسط خداوند مشاهده میشود و همه موجودات در تمامی زمانموجودات مانع نمی

آن آگاهی کامل در هر حادثه شکل گرفته برای یک موجود یا چندین موجود، خداوند به گذشته، حال و آینده

11

به تمامی شوند، یک دم یا لحظه که اتفاقات عالم شروع به حادث شدن میدر دارد. در حالت کلی، خداوند متعال

ها و موجودات آگاهی کامل دارد. های آینده تمامی رویدادزمان

نتیجه اول بحث

یعنی خداوند تمامی رویدادهای عالم هستی را در لوح تقدیر تمامی موجودات در سیطره علم خداوند قرار دارد،

هوويع لمما»داریم: انعامسوره 11در آیه دارد. همانطور که محفوظ خود ثبت وعندهمفاتحال غي باليع لمهاإال

منورقةإاليع لمهاوالحبةفيظلماتاألر ضوالرط بوال فيكتابمبينياب إفيال بروال بح روماتس قط ؛ال

داند که در خشکی و دریاست میکلیدهای غیب نزد اوست جز او کسی را از غیب آگاهی نیست هر چه را

های زمین و هیچ تری هیچ برگی از درختی نمی افتد مگر آنکه از آن آگاه است و هیچ دانه ای در تاریکي

ومايع زبعنربكمن»سوره یونس: 16همچنین آیه و«. و خشکی نیست جز آنکه در کتاب مبین آمده است

مبين فيكتاب إال والأك بر منذلك أص غر والفيالسماءوال فياألر ض ذرة اى نه در وزن ذره و هم ؛مث قال

كتر و نه بزرگتر از آن چیزى نیست مگر اینكه زمین و نه در آسمان از پروردگار تو پنهان نیست و نه كوچ

مطابقت دارد. ،«در كتابى روشن ]درج شده[ است

نتیجه دوم بحث

ترین نتایج این نظریه فیزیکی این است که با توجه به علم خداوند به گذشته، حال و آینده یکی از عجیب

اند، یعنی ایجاد یک رخداد در یک زمان ها به هم وابستهها در همه زمانها در طبیعت، همه رویدادرویداد

ها( وابسته باشد. مثال در ادیان ها( و آینده )معلولتواند به گذشته )علتمشخص با توجه به خواست خداوند می

-دانیم انجام کار نیک و دعا و التماس به درگاه خداوند موجب پاک شدن و مغفرت گناهان گذشته میالهی می

معلول در زمان های مختلف( )با نسبتتواند علتی برای پاک شدن ر در زمان آینده میشود. یعنی انجام یک کا

سوال مهم یکسازی عمل خالف گذشته نیز نسبی است. که البته با توجه به درجه توبه ما پاکگذشته شود.

در نتیجه تغییری توانآید این است که با معلوم بودن یک نتیجه، آیا میدیگری که به ذهن بسیاری از افراد می

کرد!؟ به طور مثال اگر یک نفر کنکور علمی داده باشد و نتیجه آن مشخص شده باشد، آیا دعا کردن و ایجاد

یعنی بعد از دادن امتحان و قبل از مشاهده گذارد!؟نتیجه روی نتیجه تاثیر می مشاهدهانجام کار نیک تا قبل از

های انجام اب این سوال مثبت است. چون علم خداوند به تمامی زماننتیجه، نتیجه کار ما تغییر پذیر است؟ جو

داند توان برای سادگی مسئله گفت که چون خداوند میکامل است، پس نتیجه تغییر پذیر است. می ،یک رخداد

رت به عبادهد. دهد، نتیجه را در گذشته تغییر میکه در زمان آینده این امتحان، فرد دعا و کار نیک انجام می

دیگر، گذر زمان در دستگاه علمی خداوند به ترتیب گذشته، حال و آینده )به صورتی که برای موجودات تغییر

11

ها توانایی دارد. یک استدالل در این کند( نیست و خداوند متعال نسبت به تغییر همه اعمال در همه زمانمی

ها ها، بدیهمانا نیکی ؛ذلك ذكرى للذاكرين بن السيئاتإن الحسنات يذه» سوره هود 661تواند آیه موضوع می

ها، محو ، باشد. بر اساس این آیه شریفه، انجام نیکی«پذیران استبرد، این پندی برای پندرا از بین می

باعث محو اثر هاست، نه اینکه پوشاننده یا دلیل بخشش آن باشد. یعنی انجام عمل نیک زمان حال، کننده بدی

شود. آن در گذشته فرد می

نتیجه سوم

، توان نتیجه گرفتمی ،با توجه به تغییر پذیر بودن اعمال گذشته و آینده یک رخداد )با توجه به نتیجه قبل(

البته این تاثیر را -گذار است در هر لحظه، به صورت یکپارچه روی گذشته و آینده تاثیر انسان انجام هر عمل

تواند باعث تغییر رویدادها شده و در نتیجه زندگی انسان پس هر انتخاب او می -دهدمورد لحاظ قرار میخداوند

ها و اثرات و نتایج آن در بعضی از باشد، که ارتباط بین این انتخابگرفته از اعمال او در طی زمان میعمال شکل

باشد. بنابراین ه و از دیدگاه انسانی امر ناممکن میشرایط، به خاطر تاثیر پیوسته در گذشته و آینده بسیار پیچید

باشد. که این نتیجه با دیدگاه باشد و نسبت به اعمال خود مسئول نیز میدر انجام امور دارای اختیار میانسان

و باشد. یعنی با این که تقدیر انسان در کتاب علم خداوند ثبت استجبرگراها و تقدیرگراها کامال در تضاد می

تواند تغییری را در آن با هر لحظه میفرد ، ولی امی اعمال انسان در طول عمر او در حیطه علم خداوند استتم

،خارج از محدوده علم خداوند نیست. در علم خداونداین تغییر نیز البته خود ایجاد کند، که و انتخاب اراده

سوره یس داریم: 11در آیه یید این استدالل در تاباشند، های گذشته ، حال و آینده مانند یک لحظه میزمان

درنگ گوید باش، و بیوقتی چیزی را اراده کند، فقط می ؛إنما أمره إذا أراد شيئا أن يقول له كن فيكون»

صرف ، بی هیچ فاصله زمانی و انجام شدنشهر چیزی به صرف تعلق اراده خداوند به یعنی «.شودموجود می

شود، متفاوت . یعنی زمان در دستگاه علم خداوند با تعریفی که در دستگاه انسان تعریف میگیردشکل میوقتی،

انسان اعمال خود را با . چون انسان ماده است، و ماده محصور در زمان مکان با ترتیب علت و معلولی است. است

یعنی اراده انسان کند.ها ایجاد مین فعل را در تمامی زماندهد و خداوند با اراده خود، تاثیر ایاختیار انجام می

به هیچ وجه ،و اختیار انسان با علم خداوند به سرنوشت اوباشد در طول اراده خداوند )و نه در عرض آن( می

توجه داریم که ما در این مقاله روی علم غیر فعلی خداوند بحث کردیم و مباحث مربوط به علم منافاتی ندارد.

. قرار خواهند گرفتبحث مورد فعلی خداوند در مقاالت آینده،

12

و مآخذ بعامن

161ص ،سمت انتشارات، (1شناسی رشد )روان،6631 .ریا، ناصر و دیگرانبی. 6

.11، مجله نور علم، شماره جبر و اختیار در قلمرو وحی، 6611سبحانی، جعفر. . 1

.663ص 1ج، قم، ، المرکز العالمی للدراسات االسالمیهلکتاب و السنة و العقلااللهیات علی هدی ا، 6611. سبحانی، جعفر. 6

، ( با نگرش به منابع اسالمی1روانشناسی رشد)، 6631. سیف، سوسن. کدیور، پروین. کرمی نوری، رضا. لطف آبادی، حسن. 1

.111، صتهران، سمت، چاپ اول

616-61۳ ، صفحات16شماره ،هپژوهشنام مجله ،ریشه ها و پیامدها تقدیر گرایی عامیانه، 6611 .جواد شجاعی،. 1

، علی اکبر سیف و دیگران، نشر دوران، تهران ، هفتم، ص تاریخ روانشناسی نوین ،6611 شولتز، سیدنی الن، .شولتز، دوان پی. 1

11.

11، ص1ج ،بحاراالنوار. مجلسی، محمدباقر. 3

.6، ح 6۳1، ص 6، ج بحاراالنوار، ، 61۳6، محمدباقر. مجلسی. 1

، تهران، 1۳1، ص: «مجموعه متون و مقاالت تحقیقى»منطق و مباحث الفاظ ، 6611. محقق، مهدی. هیکوتوشی، وایزوتس. 1

چاپ اول.

.1، حدید، آیه 13. قران کریم، سوره شماره 6۳

11. Edwin, F, Taylor and John Archibald Wheeler, 1992, "Spacetime Physics",

Introduction to Special Relativity. New York, W. H. Freeman and Co, Second

edition. ISBN 0-7167-2327-1.

12. Einstein, 1920, "Fundamental Ideas and Methods of the Theory of Relativity",

Vol. 7, Doc. 31, 245–281

13. Einstein A, 1917, "Relativity: The Special and General Theory", Springer.

1879–1955

14. Salmon, W C, 2006, "Four Decades of Scientific ExAlanation", University of Aittsburgh,

A. 107. ISBN 0-8229-5926-7., Section 3.7 Aage 107.

15. Tolman R.C, 1917, "The theory of the Relativity of Motion, Berkeley",

University of California, Pages: 224, A. 54.