Kowal 14Miejsce sepulkralno-obrzędoweludności kultury amfor kulistych

Kowal 14Sepulchral and ritual placeof people representing the Globular Amphora Culture

Redakcja naukowaEdited by

Grzegorz Osipowicz

Kowal 14Miejsce sepulkralno‑obrzędowe ludności kultury amfor kulistych

Kowal 14 Sepulchral and ritual place

of people representing the Globular Amphora Culture

Redakcja naukowa Edited by

Grzegorz Osipowicz

© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja KopernikaToruń 2014

ISBN 978-83-231-3328-5

WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKARedakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń

tel. 56 611 42 95, fax 56 611 47 05e-mail: wydawnictwo@umk.pl

www.wydawnictwoumk.plDystrybucja: ul. Reja 25, 87-100 Toruń

tel./fax 56 611 42 38e-mail: books@umk.pl

www.wydawnictwoumk.pl

Druk: Wydawnictwo Naukowe UMK

Recenzenci/Reviewersprof. dr hab. Arkadiusz Marciniak

prof. dr hab. Marzena Szmyt

Redaktor wydawniczy/Publishing editorMagdalena Szczepańska

Projekt okładki/Cover designPaweł Banasiak

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Publikacja została wydana także dzięki zaangażowaniu finansowemu:

Instytutu Archeologii UMK, Dziekana Wydziału Nauk Historycznych UMK, Urzędu Miasta Kowala, Banku Spółdzielczego w Kowalu oraz Przedsiębiorstwa Badawczo-Rozwojowego Waldemar Osipowicz.

– 3 –

Wprowadzenie [Wojciech Chudziak]  / 5

Część I. Zagadnienia ogólne

Rozdział 1. Zarys stanu badań nad kulturą amfor kulistych na Niżu Polskim [Krzysztof Kurzyk]  / 9

Rozdział 2. Położenie stanowiska na tle rzeźby terenu i warunków glebowych [Michał Jankowski, Piotr Weckwerth]  / 14

Rozdział 3. Metodyka i ogólne wyniki badań wykopaliskowych [Tomasz Górzyński]  / 35

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe kultury amfor kulistych

Rozdział 4. Charakterystyka obiektów [Grzegorz Osipowicz, Michał Jankowski]  / 51

Rozdział 5. Naczynia ceramiczne [Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk]  / 68

Rozdział 6. Wytwory krzemienne, kamienne, z kości, poroża i zębów zwierzęcych [Grzegorz Osipowicz, Halina Pomianowska, Daniel Makowiecki]  / 91

Rozdział 7. Wyniki analizy kleju neolitycznego pochodzącego z zawieszki T-kształtnej odnalezionej w obiekcie 238 [Jan Krzysztof Rumiński, Grzegorz Osipowicz]  / 118

Rozdział 8. Wyniki analizy kulturowo-chronologicznej materiałów źródłowych [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk]  / 122

Część III. Analizy bioarcheologiczne

Rozdział 9. Pochówek ludzki (obiekt 238) w świetle badań antropologicznych [Tomasz Kozłowski]  / 137

Rozdział 10. Stabilne izotopy tlenu jako wyznacznik procesów migracyjnych i diety – analiza neolitycznego pochówku z obiektu 238 [Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Małgorzata Kępa, Aleksandra Lisowska-Gaczorek]  / 161

Spis treści

Contents

Introduction [Wojciech Chudziak]  / 5

Part I. General aspects

Chapter 1. A brief history of research on the Globular Amphora Culture in the Polish Lowlands [Krzysztof Kurzyk]  / 9

Chapter 2. Geomorphological and soil conditions of the site location [Michał Jankowski, Piotr Weckwerth]  / 14

Chapter 3. Methodology and general excavations results [Tomasz Górzyński]  / 35

Part II. A sepulchral-ritual place of the Globular Amphora Culture

Chapter 4. Characteristics of features [Grzegorz Osipowicz, Michał Jankowski]  / 51

Chapter 5. Pottery [Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk]  / 68

Chapter 6. Artefacts made of flint, stone, bones, antlers and animal teeth [Grzegorz Osipowicz, Halina Pomianowska, Daniel Makowiecki]  / 91

Chapter 7. Analysis of Neolithic adhesive from a T-shaped element found at feature 238 [Jan Krzysztof Rumiński, Grzegorz Osipowicz]  / 118

Chapter 8. Results of a cultural and chronological analysis of the source materials [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk]  / 122

Part III. Bioarchaeological analyses

Chapter 9. A human burial (feature 238) in the light of anthropological research [Tomasz Kozłowski]  / 137

Chapter 10. Stable oxygen isotopes as a determinant of migration and diet – an analysis of a Neolithic burial from feature 238 [Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Małgorzata Kępa, Aleksandra Lisowska-Gaczorek]  / 161

Spis treści / Contents

ROZDZIAŁ 11. Rekonstrukcja diety przedstawiciela kultury amfor kulistych z obiektu 238 na podstawie analizy stabilnych izotopów węgla i azotu. Przyczynek do poznania neolitycznych zachowań żywieniowych [Laurie J. Reitsema]  / 172

Rozdział 12. Cechy osobnika pochowanego w obiekcie 238 zidentyfikowane na podstawie analizy DNA[Henryk W. Witas, Tomasz Płoszaj, Krystyna Jędrychowska-Dańska]  / 179

Rozdział 13. Wyniki badań paleoserologicznych szczątków ludzkich z obiektu 238 [Anna Kozłowska]  / 194

Rozdział 14. Depozyty zwierzęce [Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka, Grzegorz Osipowicz]  / 208

Rozdział 15. Wyniki analizy antrakologicznej [Dorota Bienias]  / 233

Rozdział 16. Badania palinologiczne jako źródło informacji o paleośrodowisku w rejonie Kowala (w neolicie, w czasie rozwoju kultury amfor kulistych) [Agnieszka M. Noryśkiewicz]  / 239

Część IV. Wnioski

Rozdział 17. Miejsce sepulkralno-obrzędowe KAK ze stanowiska 14 w Kowalu w świetle wyników analizy pozyskanych źródeł – podsumowanie [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk, Daniel Makowiecki, Dorota Bienias, Tomasz Górzyński, Michał Jankowski, Krystyna Jędrychowska-Dańska, Małgorzata Kępa, Anna Kozłowska, Tomasz Kozłowski, Agnieszka M. Noryśkiewicz, Tomasz Płoszaj, Halina Pomianowska, Laurie J. Reitsema, Jan Krzysztof Rumiński, Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Piotr Weckwerth, Henryk W. Witas]  / 251

Zakończenie [Grzegorz Osipowicz]  / 267

Literatura  / 273

Afiliacje  / 287

Chapter 11. Diet reconstruction of a Globular Amphora Culture representative from feature 238 on the basis of stable carbon and nitrogen isotope analysis. A contribution to the knowledge of Neolithic dietary customs [Laurie J. Reitsema]  / 172

Chapter 12. Characteristics of an individual from the feature 238 identified by DNA analysis [Henryk W. Witas, Tomasz Płoszaj, Krystyna Jędrychowska-Dańska]  / 179

Chapter 13. Results of paleoserological study of human remains from feature 238 [Anna Kozłowska]  / 194

Chapter 14. Animal deposits [Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka, Grzegorz Osipowicz]  / 208

Chapter 15. Results of anthracological analysis [Dorota Bienias]  / 233

Chapter 16. Palynological research as a source of information on the paleoenvironment in the region of Kowal (in the Neolithic, during the development of the Globular Amphora Culture) [Agnieszka M. Noryśkiewicz]  / 239

Part IV. Conclusions

Chapter 17. Sepulchral-ritual place of the Globular Amphora Culture from the site 14 in Kowal in the light of the analysis of the obtained sources – a summary [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk, Daniel Makowiecki, Dorota Bienias, Tomasz Górzyński, Michał Jankowski, Krystyna Jędrychowska-Dańska, Małgorzata Kępa, Anna Kozłowska, Tomasz Kozłowski, Agnieszka M. Noryśkiewicz, Tomasz Płoszaj, Halina Pomianowska, Laurie J. Reitsema, Jan Krzysztof Rumiński, Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Piotr Weckwerth, Henryk W. Witas]  / 251

Summation [Grzegorz Osipowicz]  / 267

References  / 273

AffiliAtion of Authors  / 287

– 51 –

Zespół obiektów obrzędowych KAK odkryto w po-łudniowej części stanowiska, na szczycie i stoku niewielkiego garbu terenowego, płynnie przecho-dzącego od północy w pagórek stanowiący widocz-ny skraj wysoczyzny. Odległości między obiektami nie przekraczały 15 m (ryc. 15). Wszystkie obiekty wystąpiły na jednym poziomie stratygraficznym, nie zaobserwowano żadnych relacji przestrzennych pomiędzy nimi. W skład kompleksu weszły: obiekt obrzędowy z konstrukcją submegalityczną (ob. 208), obiekt obrzędowy z pochówkami zwierzęcymi (ob. 234) i towarzyszącym ogniskiem (ob. 216) oraz po-chówek ludzki (ob. 238).

Obiekt 208 – obiekt obrzędowy z konstrukcją submegalityczną

Obiekt zarysował się pod warstwą związaną z osad-nictwem z epoki brązu, na tle calca (brązowo-żółta glina) jako duże, nieregularnie prostokątne, brunat-no-szare przebarwienie. Jego długość wynosiła około 765 cm, szerokość zaś około 510 cm. W zachodniej części widoczne były pojedyncze kamienie eratyczne o nieokreślonej, na tym poziomie eksploracji, wiel-kości. Dłuższa oś obiektu zorientowana była na linii północny zachód–południowy wschód. Pozostałości konstrukcji kamiennej zarysowały się na głębokości około 50 cm, w jej skład weszły kamienie o średnicy dochodzącej do około 80 cm (ryc. 16), niektóre nosi-ły ślady obróbki (obtłukiwania). Kamienie tworzyły skupisko w południowej części obiektu. Większe gła-zy ustawiono, używając małych (ok. 10 cm średnicy) kamiennych podkładek (otoczaków nienoszących śladów obróbki). Najprawdopodobniej większa część

4Charakterystyka obiektów

Characteristics of features

Grzegorz Osipowicz, Michał Jankowski

A complex of ritual features of the GAC was dis-covered in the southern part of the site, on the top and on a slope of a small terrain hump, from the north smoothly passing into a hill, constituting a visible edge of the upland. Distances between the features did not exceed 15 m (Fig. 15). All the fea-tures occurred on the same stratigraphic level, no clearly visible spatial relations between them were observed. The complex included: a ritual feature with a submegalithic construction (ob. 208), a ritual feature with animal burials (ob. 234) and a neigh-boring fireplace (ob. 216) as well as a human burial (ob. 238).

Feature 208 – a ritual feature with a submegalithic construction

The feature showed up under a layer associat-ed with a settlement from the Bronze Age, on the background of a sterile earth (a brown and yellow till) as a large, irregularly rectangular, brown-grey discoloration. Its length amounted to about 765 cm, and the width to around 510 cm. In the western part single erratic stones of undetermined size, on this level of exploration, were visible. The longer axis of the feature was oriented on the north-west– south-east line. The remains of the stone construc-tion showed up at a depth of about 50 cm, and it included stones of diameter up to about 80 cm (Fig. 16), some bearing signs of treatment (chip-ping). The stones formed an aggregation in the southern part of the feature. Larger boulders were arranged with the help of small (about 10 cm in diameter) stone pads (pebbles not bearing sings of

Ryc. 15. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Centralna część stanowiska z zaznaczonymi obiektami kulturowymi. Kolorem szarym oznaczono obiekty KAK. Rys. T. Górzyński

Fig. 15. Kowal, Kowal comm., site 14. Central part of the site with archaeological features marked. Grey color – GAC features. Drawn by T. Górzyński

Ryc. 16. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, ob. 208. Widok na kon strukcję submegalityczną odkrytą w obiekcie. Fot. G. Osipowicz

Fig. 16. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 208. Submegalithic construction. Photo by G. Osipowicz

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe… / Part II. A sepulchral-ritual place…

– 54 –

konstrukcji uległa zniszczeniu jeszcze w pradziejach, zarejestrowano bowiem dobrze czytelne ślady po usuniętych kamieniach, widoczne jako jasnosza-ro-brunatne przebarwienia (ryc. 17). Ich spągowe części wyznaczała cienka warstwa żółtobrunatnego pylastego piasku gliniastego, zmieszanego ze żwirem oraz niewielkimi fragmentami usuniętych głazów. Przypuszczalnie kamienna konstrukcja pierwotnie zbudowana była na planie prostokąta lub wydłużo-nego trapezu zorientowanego na osi wschód–zachód. Poniżej głębokości 60 cm zarysowała się część bruku kamiennego, który zbudowany był z luźno poukła-danych kamieni o średnicach 10–20 cm (ryc. 18). Nie nosiły one śladów obróbki i nie tworzyły zary-sów bardziej regularnego układu przestrzennego. Na głębokości 70 cm stała się czytelna jedna z jam wchodzących w skład spągowych części konstrukcji submegalitycznej (ob. 251), kolejne cztery (ob. 334, 347, 352, 374) pojawiły się na głębokości 80 cm. Na tym poziomie eksploracji wszystkie obiekty częściowo nakładały się na siebie, a charakter ich wypełnisk był zbliżony (głównie szaro-brunatny pia-sek gliniasty wymieszany z brązową gliną). Bliższe określenie relacji stratygraficznych pomiędzy nimi okazało się niemożliwe. Obiekty miały różne wymia-ry: ob. 251 – 252×226 cm; ob. 334 – 152×150 cm; ob. 347 – 224×220 cm; ob. 352 – 112×67 cm; ob. 374 – 206×106 cm.

Na głębokości 90 cm i poniżej w obiektach tworzących spąg submegalitu zaczęto rejestrować kamienie z dolnego (drugiego) poziom „bruku”, któ-rego zasięg ograniczony był do poszczególnych jam. Tworzyły go ułożone luźno na jednym poziomie, nie-obrobione otoczaki o średnicy do 20 cm. W jednym z obiektów (ob. 374) wystąpił bruk z poukładanych ściśle na kształt odwróconego stożka trzech warstw kamieni o średnicy do 30 cm (ryc. 19, 20). Subme-galit eksplorowano do głębokości 150 cm, wydobyto z niego bogaty materiał źródłowy w postaci 2160 ułamków naczyń ceramicznych i jednego całego egzemplarza, 40 wytworów krzemiennych, dwóch kamiennych płyt szlifierskich, dwóch kamiennych rozcieraczy oraz fragmentu kamienia ze śladami gładzenia. W obiekcie wystąpiły również fragmen-ty zębów zwierzęcych (trzech bydlęcych i jednego świńskiego; por. Rozdz. 14).

Zgodnie z klasyfikacją zaproponowaną przez Ma-rzenę Szmyt dla obiektów KAK z Kujaw pozostałości takiej konstrukcji submegalitycznej należy zaliczyć do typu II3A, który obejmuje m.in. wydzielone miej-sca obrzędowe z depozytami naczyń ceramicznych (Szmyt 1996: 58, 59).

treatment). Most probably the larger part of the construction was damaged already in prehistor-ic times, because clear signs of removed stones, visible as light grey-brown discolorations were registered (Fig. 17). Their floor parts were distin-guished by a thin layer of yellow-brown silty loamy sand, mixed with gravel and small fragments of the removed boulders. Presumably, the stone con-struction was originally built in a rectangle or an elongated trapeze plan, oriented on the east-west axis. Below the depth of 60 cm part of stone a pav-ing showed up, built on loosely arranged stones 10 – 20 cm in diameter (Fig. 18). They did not bear signs of treatment and did not form outlines of a more regular spatial arrangement. At the depth of 70 cm one of the pits from the floor parts of the submegalithic construction showed up (ob. 251), and four more (ob. 334, 347, 352, 374) appeared at the depth of 80 cm. On this exploration level all the features partially overlapped, and the character of their infills was similar (mostly grayish-brown loamy sand mixed with brown loam). A closer de-termination of the stratigraphic relations between these features turned out to be impossible. The features had various dimensions: ob. 251 – 252 × 226 cm; ob. 334 – 152 × 150 cm; ob. 347 – 224 × 220 cm; ob. 352 – 112 × 67 cm; ob. 374 – 206 × 106 cm.

At the depth of 90 cm and below, in features forming the floor of the submegalith, stones from the lower (second) level of the paving – the range of which as limited to particular pits – started to appear. It was formed by arrangement on a single level, untreated pebbles of 20 cm in diameter. In one of the features (ob. 374) there appeared a paving of closely arranged, in the inverse conical shape, three layers of stones up to 30 cm in diameter (Fig. 19, 20). The submegalith was explored to the depth of 150 cm. A rich collection of prehistoric artefacts in the form of 2160 pieces of pottery and a single whole vessel, 40 flint artefacts, two stone sanding plates, and two stone grinders, as well as a stone fragment with signsof polishing which was extract-ed from it. Also in the feature, fragments of animal tooth were found (three of cattle and one porcine; see Chap. 14).

According to the classification of GAC features from Kuyavia proposed by Marzena Szmyt, the re-mains of such submegalithic construction should be considered as type II3A, which includes, among others, distinguished ritual places with pottery depo-sitions (Szmyt 1996: 58, 59).

4. Charakterystyka obiektów / Characteristics of features

– 55 –

Ryc. 17. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, ob. 208. Rzut konstrukcji submegalitycznej. Rys. A. Balonis1 – ślady po kamieniach

Fig. 17. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 208. A submegalithic structure. Drawn by A. Balonis1 – traces of the stones

Jak wynika z powyższego opisu, charakteryzo-wany obiekt miał złożoną budowę. Przez pierwsze siedem poziomów eksploracji (do ok. 70 cm) czytelny był jako jedno założenie (ob. 208), z którego materiał zabytkowy zbierano łącznie. Poniej, głównie w jego spągowych partiach, wydzielały się oddzielnie nume-rowane jamy, gdzie inwentaryzowano go niezależnie. W celu uniknięcia konieczności wprowadzania od-dzielnego numeru dla całości opisywanej konstrukcji (co mogłoby wprowadzić dysonans pomiędzy po-niższą pracą a innymi publikacjami poświęconymi stanowisku w Kowalu oraz dokumentacją polową badań) w dalszej części opracowania termin „obiekt 208” używany będzie w dwojaki sposób. We wszyst-kich rozdziałach analitycznych, które poświęcone są prezentacji wyników badań szczegółowych, np.

As is clear from the above description, the char-acterized feature had a complex structure. For the first seven exploration levels (up to about 70 cm) it was readable as a single foundation (ob. 208), from which the prehistoric sources were collected jointly. Below, mainly in its floor parts, distinctly numbered pits were distinguished, where it was catalogued independently. In order to avoid intro-ducing a separate number for the whole described structure (what could introduce a dissonance be-tween this work and rather publications devoted to the site in Kowal and field documentation of the research) in the remaining part of the work the term “feature 208” will be used in twofold manner. In all analytic chapters, devoted to presentation of the results of specific studies, e.g. pottery, flint

Ryc. 18. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, ob. 208. Pierwszy poziom bruku kamiennego, głębokość 60 cm. Rys. A. BalonisA – miejsca pobrania prób glebowych B – skupisko ceramikiObjaśnienia do skrótów stosowanych w schemacie opisu warstw na rycinach 18–23:Substrat naturalny pg – piasek gliniasty, gc – glina ciężka; Substrat kulturowy Pr – próchnica, Ia – spalenizna z czytelnymi węglami drzewnymi, V – polepa; Kolor 01 – biało-żółty, 02 – żółty, 13 – pomarańczowy, 21 – jasnobrunatny, 22 – brunatny, 23 – ciemnobrunatny, 31 – jasnoszary, 32 – szary, 33 – ciemnoszary, 00 – czarny, 51 – brązowy; Struktura Xa – drobnopla-mista, Xb – gruboplamista; Udział substratów a–b – substraty w podobnej ilości, a/b – substrat a przeważa nad substratem b, a//b – substrat a zdecydowanie przeważa nad substratem b

Fig. 18. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 208. First level of the stone paving, depth 60 cm. Drawn by A. BalonisA – place of sampling soil B – pottery concentrationExplanations for the abbreviations used in the layers description schema at Fig. 18–23:Natural substances pg – loamy sand, gc – loam; Cultural substances Pr – humus, Ia – burning, V – overheated loam; Color 01 – white-yellow, 02 – yellow, 13 – orange, 21 – light grayish-brown, 22 – grayish-brown, 23 – dark grayish-brown, 31 – light gray, 32 – gray, 33 – dark gray, 00 – black, 51 – brown; Structure Xa – finely-mottled, Xb – coarsely-mottled; Substrates participation a–b – similar amount, a/b – substrate a prevails over b, a//b – substrate a dominates

Wysokość/Height:m n.p.m./m.a.s.I.

1 – 88,042 – 87,973 – 87,984 – 87,995 – 88,01

 6 – 87,95 7 – 88,00 8 – 88,02 9 – 87,9810 – 88,02

11 – 87,9912 – 87,9913 – 87,9814 – 88,0415 – 88,01

16 – 88,0117 – 87,9718 – 87,9819 – 88,0320 – 88,0521 – 88,0422 – 88,0123 – 87,98

24 – 87,9825 – 88,0326 – 88,0527 – 88,0528 – 88,0529 – 88,0430 – 88,0431 – 88,02

32 – 88,0333 – 87,9634 – 88,0835 – 88,0636 – 88,0137 – 87,9638 – 87,9739 – 87,98

40 – 88,0141 – 88,0442 – 88,0543 – 88,0544 – 88,0145 – 87,9646 – 88,0047 – 87,94

48 – 87,9949 – 88,0050 – 88,0351 – 88,0252 – 88,0553 – 87,9954 – 87,9855 – 88,01

56 – 87,9957 – 87,9158 – 87,9359 – 87,9460 – 87,9261 – 87,9462 – 87,9663 – 88,01

64 – 88,0265 – 87,9766 – 87,9267 – 87,9668 – 87,9669 – 87,9270 – 87,9471 – 87,92

72 – 87,9173 – 87,9574 – 87,9675 – 87,9476 – 87,9677 – 88,0078 – 88,0179 – 87,98

80 – 88,0481 – 88,0682 – 88,0883 – 87,90

Ryc. 19. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, ob. 208. Drugi poziom bruku kamiennego, głębokość 120 cm. Rys. A. Balonis1 – próba 14C 63/07: 4370 ±40 BP (POZ-21970), 2 – zniszczone naczynie ceramiczne, 3 – zabytek wydzielony

Fig. 19. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 208. Second level of the stone paving, depth 120 cm. Drawn by A. Balonis1 – 14C sample No. 63/07: 4370 ±40 BP (POZ-21970), 2 – damaged vessel, 3 – separate artefact

Ryc. 20. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, ob. 208. Profil konstrukcji submegalitycznej. Rys. A. Balonis

Fig. 20. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 208. Submegalithic construction cross-section. Drawn by A. Balonis

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe… / Part II. A sepulchral-ritual place…

– 58 –

ceramiki, wytworów krzemiennych, czy też w któ-rych termin ten odnosi się do lokalizacji pobranej próby, np. węglowej, będzie on używany w rozumie-niu stratygraficznym, tzn. będzie oznaczał lokalizację przedmiotu badań w konstrukcji submegalitycznej, poza wydzielonymi i numerowanymi niezależnie jamami. W rozdziałach interpretacyjnych będzie on miał znaczenie generalizujące, odnoszące się do całości konstrukcji submegalitycznej.

Obiekt 234 – obiekt obrzędowy z pochówkami zwierzęcymi

Obiekt został stosunkowo mocno zniszczony za-równo przez współczesne procesy gospodarcze, jak i przez pradziejową działalność człowieka (orkę). Prawdopodobnie funkcjonalnie związana z nim jest pozostałość po ognisku (ob. 216), którą odkry-to w bezpośrednim jego sąsiedztwie, od zachodu (ryc. 15).

Obiekt zarysował się po zdjęciu II warstwy kulturowej jako prostokątna jama o wymiarach 160×430 cm, zorientowana na osi wschód–zachód, z lekkim odchyleniem części zachodniej w kierunku północnym (ryc. 21). W znacznej części jego grani-ce wyznaczał pas spalenizny oraz przegrzanej gliny o szerokości około 10–20 cm. Można przypuszczać, że były to pozostałości po belkach tworzących skrzynię komory grobowej bądź (co jest zdecydowanie mniej prawdopodobne) resztki stosu pogrzebowego. Do jej wykonania wykorzystano drewno dębowe (Quercus sp.) i prawdopodobnie sosnowe (Pinus sylvestris) (por. Rozdz. 15). We wschodniej części obiektu spaleni-zna tworzyła rodzaj przedsionka, w obrębie którego odsłonięto fragment dużego naczynia – amfory lub wazy. Na tym poziomie eksploracji wystąpiły jedynie drobne, mocno przepalone i zniszczone fragmenty kości zwierzęcych. Po zdjęciu pierwszej warstwy me-chanicznej (10 cm) warstwa spalenizny była bardziej intensywna w zachodniej i wschodniej części obiektu (ryc. 22), co może wskazywać na istnienie w tych miejscach jakiegoś rodzaju konstrukcji drewnianych. Ich obecność w części zachodniej uprawdopodabnia rejestracja kilku symetrycznie położonych przegłębień ze spalenizną, będących zapewne pozostałością po wypełnionych dołkach słupowych. Konstrukcje te nie były czytelne na wyższym poziomie eksploracji z po-wodu zapadnięcia się ich do wnętrza obiektu i przy-krycia sedymentem denudacyjnym. Nie można jednak definitywnie wykluczyć związku części odnalezionych na tym poziomie węgli drzewnych z rytuałami, które

artefacts or in which the term is related to the lo-cation of the collected sample, for instance a car-bon one, it will be used in the stratigraphic sense, i.e. it will denote the localization of the subject of research in the submegalithic construction, outside the distinguished and independently numbered pits. In interpretational chapters it will have a general-izing sense, related to the whole of submegalithic construction.

Feature 234 – a ritual feature with animal burials

The feature was relatively heavily damaged by modern and ancient agricultural activity (plowing). Probably, the remains of the fireplace (ob. 216), which were discovered in its immediate vicinity from the west (Fig. 15), are functionally associated with it.

The feature showed up after the removal of the cultural layer II as a rectangular pit of dimensions 160 × 430 cm, oriented on the east-west axis, with a slight deviation of the western part to the north (Fig. 21). To a large extent, its borders were determined by a belt of burning and overheated till about 10 – 20 cm wide. It may be assumed that these were the remains of beams forming a box of the burial chamber or (what is much less likely) the remains of a funeral pyre. For its construction, oak (Quercus sp.) and probably pine (Pinus sylves-tris) wood was used (see Chap. 14). On the eastern part of the feature the burning formed a sort of a vestibule, within which a fragment of the large ceramic vessel was found – an amphora or vase. On this level of exploration only small, heavily burned and damaged fragments of animal bones occurred. After the removal of the first mechanical layer (10 cm) the burning layer was more intense in the western and eastern part of the feature (Fig. 22), which may indicate the existence of some sort of wooden constructions in these places. Its presence in the western part is made more likely by the registration of several symmetrically located trims with burning, being a remnant of filled postholes. These constructions were not clear on the higher level of exploration due to their collapsing to the inside of the feature and covering by denudation sediments. However, one cannot definitely rule out the connection of the part of charcoals found on this level with rituals carried out in the feature or its vicinity. Animal remains found in this level of

4. Charakterystyka obiektów / Characteristics of features

– 59 –

Ryc. 21. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, ob. 234. Strop obiektu (pierwszy poziom eksploracji). Rys. A. Balonis

Fig. 21. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 234. First level of exploration (ceiling). Drawn by A. Balonis

przeprowadzano w obiekcie lub jego okolicy. Szcząt-ki zwierzęce odkryte na tym poziomie eksploracji znajdowały się w obstawie z niewielkich otoczaków (średnice 16–30 cm) ułożonych na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 130×260 cm, zorien-towanego w przybliżeniu na osi północny zachód– –południowy wschód, nieliczne odnaleziono również poza obstawą. Zasadniczo, zidentyfikowane kości spo-czywały w znacznym rozproszeniu, jednak orientację układu można było określić jako zgodną z kierunkami osi północny zachód–południowy wschód. W zachod-niej części obiektu odkryto część zniszczonego naczy-nia ceramicznego, pierwotnie zapewne stanowiącego wyposażenie grobowe. Po zdjęciu kolejnej warstwy mechanicznej odsłonięto spągowe części obiektu, gdzie szczątki zwierzęce zachowane były najlepiej (ryc. 23). Analiza archeozoologiczna wykazała, że w obiekcie zdeponowano części przynajmniej trzech osobników bydła (por. Rozdz. 14).

Z wypełniska obiektu pobrano próbę do badań palinologicznych. Nie stwierdzono w niej jednak

exploration were located within an arrangement of small pebbles (diameters of 16 – 30 cm), in the shape close to a rectangle with dimensions of 130 × 260 cm, oriented approximately on the north-west–south-east axis; a few were also found outside the arrangement. In principle, identified bones rested in a considerable dispersion. However, the orien-tation of the arrangement might be considered in accordance with the direction of the north-west– south-east axis. In the western part of the feature, part of a damaged ceramic vessel, originally cer-tainly constituting a grave equipment, was found. After the removal of the next mechanical layer the floor parts of the feature were uncovered, where the animal remains were best preserved (Fig. 23). An archaeozoological analysis showed that parts of at least three cattle individuals were deposited in the feature (see Chap. 14).

From the feature’s infill a sample for paly-nological studies was taken. No pollens were found in it, however (see Chap. 16). According to

1 – pg33-00//pg 21-01 Xa la 2 – (pg 21-01-pg 31 Xa)/pg 32 Xb la 3 – gc 51-13-pg 00 Xa la 4 – pg 33-00-la 5 – [pg 32//pg 31-21 Xa]//gc 51 Xb la 6 – gc 51//pg 00 Xb la

7 – pg 33-00/gc 51 Xa la 8 – pg 31/(pg 21-01)X ala pr 9 – pg 21-01 //pg 31 Xa la pr10 – pg 00//(pg 21-01-gc 51) Xa la V11 – pg 00-la//gc 51-13 Xa12 – gc 23-02//la

13 – gc 13//pg00-la Xa14 – pg 00/(gc 51-gc 13) Xa la15 – V16 – pg 00/(pg 21-01-gc 51) Xa la V

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe… / Part II. A sepulchral-ritual place…

– 60 –

Ryc. 22. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, ob. 234. Drugi poziom eksploracji obiektu. Rys. A. Balonis1 – próba 14C nr inw. 40/07: 4450 ±35 BP (POZ-21959)

Fig. 22. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 234. Second level of exploration. Drawn by A. Balonis1 – 14C sample no. 40/07: 4450 ±35 BP (POZ-21959)

obecności pyłków roślin (por. Rozdz. 16). Według po-działu obiektów KAK opracowanego przez M. Szmyt opisaną jamę można zaliczyć do typu II2B4, 1–Ba, do którego zalicza się cząstkowe groby bydlęce o nie-określonym kontekście funkcjonalnym, z konstruk-cjami kamiennymi (Szmyt 1996: 58).

the classification of GAC features developed by M. Szmyt, the discussed pit may be included in type II2B4, 1–Ba, in which partial cattle burials of un-specified functional context with stone constructions are included (Szmyt 1996: 58).

Kamienie/stones

A – 88,79B – 88,83C – 88,84D – 88,76E – 88,81F – 88,79G – 88,77

H – 88,87I – 88,82J – 88,68K – 88,81L – 88,68Ł – 88,70M – 88,75

N – 88,69O – 88,70P – 88,69R – 88,69

Kości/bones

26/07 – 88,7527/07 – 88,6329/07 – 88,6230/07 – 88,6731/07 – 88,6632/07 – 88,6833/07 – 88,7034/07 – 88,72

35/07 – 88,6636/07 – 88,6637/07 – 88,6538/07 – 88,6639/07 – 88,6441/07 – 88,66

Ceramika/pottery

1 – 88,672 – 88,65

Wysokość/ Height:m n.p.m./m.a.s.I.

– 1 1 – pg 00-la//gc 51 Xa2 – pg32-gc51Xa la3 – gc51//pg 00-la Xa4 – gc 51-22//(pg 33-pg 32) Xa la pr

5 – gc 51-22/pg 33-00 Xb la6 – pg 33-00/(gc 51-22-pg 32-22) Xa la V7 – gc51-pg 33-00 Xb la

4. Charakterystyka obiektów / Characteristics of features

– 61 –

Feature 238 – a human burial

The third feature belonging to the group was – in the horizontal projection – visible as an oval, grey spot with a large content of humus, about 367 cm long and 188 cm wide. Initially, it was interpreted as a modern excavation because the infill looked the same as in the case of features of this chronology occurring at the site. The dating was suggested also by a fragment of pottery and a brown button found in ceiling parts of the feature. However, at the depth of about 70 cm human bones occurred, and below also the GAC source material, which motivated the consideration of this feature as a burial associated with this culture.

The pit in which the bones were found was about 80 cm deep. The range of its floor parts was de-termined by a stone arrangement made of pebbles 10 – 20 cm in diameter, located every 20 – 60 cm. It formed an oval with dimensions of 160 × 250 cm,

Obiekt 238 – Pochówek ludzki

Trzeci należący do tej grupy obiekt w rzucie pozio-mym był czytelny jako owalna, szara plama z dużą zawartością próchnicy, o długości około 367 cm i szerokości 188 cm. Wstępnie interpretowano go jako wkop nowożytny, gdyż wypełnisko było takie samo jak w występujących na stanowisku obiektach o tej chronologii. Datowanie sugerowały również: fragment naczynia ceramicznego i brązowy guzik, odnalezione w stropowych częściach obiektu. Jed-nak na głębokości około 70 cm pojawiły się kości ludzkie, a poniżej także materiał źródłowy KAK, co spowodowało, że obiekt uznano za pochówek zwią-zany z tą kulturą.

Jama, w której znajdowały się kości, miała głę-bokość około 80 cm. Zasięg jej spągowych części wy-znaczała obstawa kamienna zbudowana z otoczaków o średnicy 10–20 cm, ułożonych co około 20–60 cm. Tworzyła ona owal o wymiarach 160×250 cm,

Wysokość/Height:m n.p.m./m.a.s.I.

Kości/bones

51/07 – 88,5852/07 – 88,57

53/07 – 88,5638/07 – 88,63

40/07 – 88,6654/07 – 88,54

55/07 – 88,5856/07 – 88,61

58/07 – 88,6259/07 – 88,61

60/07 – 88,6161/07 – 88,59

62/07 – 88,6263/07 – 88,57

Ryc. 23. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, ob. 234. Trzeci poziom eksploracji obiektu. Rys. A. Balonis

Fig. 23. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 234. Third level of exploration. Drawn by A. Balonis

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe… / Part II. A sepulchral-ritual place…

– 62 –

Wysokość/Height:m n.p.m./m.a.s.I.

1 – 87,69 2 – 87,69 3 – 87,67 4 – 87,65 5 – 87,67 6 – 87,67 7 – 87,67 8 – 87,67 9 – 87,8110 – 87,6911 – 87,6512 – 87,6313 – 87,6214 – 87,6615 – 87,7616 – 87,7017 – 87,7018 – 87,7019 – 87,6920 – 87,6921 – 87,6624 – 87,6825 – 87,6826 – 87,6927 – 87,6828 – 87,6929 – 87,6930 – 87,6931 – 87,6832 – 87,6933 – 87,7534 – 87,74

35 – 87,7436 – 87,6737 – 87,6738 – 87,6739 – 87,6640 – 87,6641 – 87,6942 – 87,6443 – 87,74

A – 87,73B – 87,76C – 87,85D – 87,82E – 87,77F – 87,81G – 87,94H – 87,89I – 87,76J – 87,59K – 87,56L – 87,62M – 87,67N – 87,65O – 87,61P – 87,68R – 87,68S – 87,75

120/07 – 87,74121/07 – 87,71122/07 – 87,72

w środku którego znajdował się dobrze zachowany szkielet. Ciało zmarłego zostało ułożone w grobie w charakterystyczny sposób (ryc. 24)1. Spoczywało częściowo na lewym boku, przy czym szczególnie

in the middle of which a well-preserved skeleton was found. The body of the deceased individual was arranged in the grave in a characteristic way (Fig. 24)1. It rested in part in the left side, wherein

Ryc. 24. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, ob. 238. Pochówek ludzki KAK. Rys. A. Balonis1 – próba 14C nr inw. 122/07: 3990 ±50 BP (POZ-21910), 2 – kości przemieszczone w trakcie eksploracji

Fig. 24. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. A human burial GAC. Drawn by A. Balonis1 – 14C sample no. 122/07: 3990 ±50 BP (POZ-21910), 2 – bones mixed during exploration

4. Charakterystyka obiektów / Characteristics of features

– 63 –

dotyczy to czaszki (głowy) oraz kości kończyn dol-nych. Kości kończyn górnych odcinkiem proksymal-nym (ramię) przylegały do tułowia i biegły wzdłuż klatki piersiowej. Były one silnie zgięte w stawach łokciowych, a części dystalne kończyn górnych (ręce) znajdowały się najpewniej w okolicy wierzchołka klat-ki piersiowej lub ewentualnie sięgały aż pod żuchwę. Głowa ułożona była na lewej, bocznej stronie. Twarzą zmarły zwrócony był na południe (por. Rozdz. 9). W północno-wschodniej części jamy, około 25 cm od czaszki, odkryto fragmenty szkieletu świni (żuchwa, kości: udowa, piszczelowa i skokowa), stanowiącego pozostałości dużego samca, którego wiek oszacowa-no na około 2–3,5 lat (por. Rozdz. 14). W obiekcie znaleziono także 3 naczynia ceramiczne (części pierw-szego odkryto w okolicach czaszki, drugie w nogach szkieletu, fragmenty trzeciego znajdowały się luźno w wypełnisku obiektu), kościane ostrze (na wysokości pasa, przy prawym boku), T-kształtną tarczkę z poroża (najprawdopodobniej przy kończynach dolnych2), narzędzie z szabli dzika (w okolicy żuchwy świni), kościany przekłuwacz (przy lewej kości miednicy), nieokreślone narzędzie kościane (prawdopodobnie dłuto)3, fragment gładzonego narzędzia kościanego, siekierkę z krzemienia pasiastego (w okolicy czaszki), wiór z krzemienia czekoladowego (w naczyniu znaj-dującym się przy czaszce), rdzeń łuszczniowy, rozcie-racz kamienny oraz bryłę ochry (powyżej szkieletu w wypełnisku obiektu). Badania wypełniska grobu (por. poniżej) wykazały, że charakteryzowało się ono dużą zawartością węglanu wapnia (CaCO3), który to związek występował w obiekcie również pod postacią konkrecji in situ (niektóre „bryłki” miały średnicę sięgającą nawet ok. 1 cm) i pokrywał cienką warstwą (w niektórych przypadkach dość szczelnie) zarówno kości, jak i przedmioty.

Według wspomnianej wyżej klasyfikacji obiek-tów opracowanej przez M. Szmyt omawiany obiekt mieści się w typie III1–2(A2)b–cα, obejmującym po-jedyncze, szkieletowe pochówki ludzkie w układzie anatomicznym z konstrukcjami kamiennymi w for-mie luźnej obstawy, bez nasypu grobowego (Szmyt 1996: 58, 59).

Właściwości materiału glebowego z wypełnień wybranych obiektów archeologicznych

W ramach badań gleboznawczych wykonano ana-lizy podstawowych właściwości materiału glebowe-go pochodzącego z wypełnień wybranych obiektów archeologicznych. W próbkach z trzech obiektów

this particularly concerns the skull (head) and the bones of the lower limbs. The bones of the upper limbs, with their proximal section (arm) adhered to the thorax, ran along the chest. They were strong-ly bent at the elbow joints, and the distal parts of the upper limbs (hands) were most certainly locat-ed around the top of the chest or possibly almost reached the mandible. The head was arranged on the left side. The face of the deceased pointed south (see Chap. 9). In the north-eastern part of the pit, about 25 cm from the skull, fragments of a porcine skele-ton were found (mandible, bones: femur, tibia and talus), constituting the remains of a large male, the age of which was estimated for about 2 – 3,5 years (see Chap. 14). In the feature three ceramic vessels were also found (parts of the first in the proximity of the skull, the second one by the lower limbs (legs) of the skeleton, fragments of the third in the feature’s infill), a bone blade (at the level of waist, by the right side), a T-shaped ornamental element made of antlers (most probably by the lower limbs2), a tool made of boar saber (around the porcine mandible), a bone perforator (by the left pelvic bone), an un-specified bone tool (probably a chisel)3, a fragment of polished bone tool, an axe made of banded flint (around the skull), a blade made of chocolate flint (in a vessel located by the skull), a splintered core, and a stone grinder as well as an ochre lump (above the skeleton in the feature’s infill). The study of the grave’s infill (see below) showed that it was characterized by a large content of calcium carbon-ate (CaCO3) which also occurred in the feature in the form of in situ concretions (some “lumps” had a diameter reaching even about 1 cm) and covered with a thin layer (in some cases quite close) both the bones and the items.

Referring to the above-mentioned classification of features developed by M. Szmyt the discussed feature falls in the type III1 – 2(A2)b–cα, including individual, skeletal human burials in an anatomical arrangement with stone constructions in the form of loosely arranged stone surrounding, without a grave bank (Szmyt 1996: 58, 59).

Characteristics of the soil material from infills of chosen archaeological features

Within the framework of pedological research, analyzes of basic characteristics of soil material infil-ling chosen archaeological features were performed. In samples collected from three features (no. 208,

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe… / Part II. A sepulchral-ritual place…

– 64 –

(nr 208, 238 i 334) oznaczono: uziarnienie metodą organoleptyczną, pH metodą kolorymetryczną z użyciem odczynnika Hellige’a, zawartość węglanu wapnia na podstawie siły i czasu burzenia w reak-cji z kwasem solnym oraz barwę według Atlasu Munsella (Revised Standard Soil Color Charts 1992), w stanie suchym i wilgotnym. Mała ilość materiału glebowego uniemożliwiła zastosowanie precy-zyjnych metod laboratoryjnych oraz wykonanie dodatkowych oznaczeń, jednak przeprowadzone badania pozwoliły na wskazanie najważniejszych różnic między próbkami.

W sześciu próbkach oznaczono zawartość fosforu ogółem. Zostały one pobrane z 5 obiektów archeolo-gicznych (nr 208, 251, 334, 352, 374) oraz dla po-równania z calca. Analizę wykonano metodą Blecka w modyfikacji Gebhardta. Po odseparowaniu frakcji szkieletowej (>2,0 mm) próbki roztarto na pył i wy-suszono w temperaturze 105oC. Następnie wyprażo-no je w temperaturze 800oC i roztworzono w 1 : 3 HNO3. Zawartość fosforu oznaczono w roztworze, przy użyciu odczynnika wanadowo-molibdenowego, przez pomiar absorbancji metodą spektrofotometrii, przy długości fali 430 nm.

Analiza właściwości materiału glebowego pocho-dzącego z obiektów 208, 238 i 334 miała na celu próbę wyjaśnienia faktu dobrego zachowania szcząt-ków kostnych w obiekcie grobowym nr 238 wobec ich braku w pozostałych obiektach (nr 208 i 334).

Na podstawie przeprowadzonych badań można wnioskować, że materiał pobrany z obiektów wyka-zuje właściwości typowe dla osadów morenowych.

Wyniki analiz pokazują, że próbka pochodząca z obiektu 238 zdecydowanie różni się od dwóch pozostałych (tab. 1). Charakteryzuje się ona jed-norodną, jasnobeżową barwą (10YR 6/4 w stanie suchym i 10YR 4/4 w stanie wilgotnym) i uziarnie-niem gliny lekkiej pylastej. Powyższe właściwości nasuwają sugestię, że jest to materiał morenowy, nienoszący śladów przetworzenia pod wpływem procesów glebotwórczych, a więc pochodzący ze skały macierzystej. Brak cech redukcji związków żelaza i manganu (oglejenia) pozwala przypuszczać, że materiał ten został wydobyty z gleby płowej po-łożonej na wyniesieniu terenu, być może na samym stanowisku archeologicznym lub w jego pobliżu. Na takie pochodzenie materiału wypełniającego obiekt 238 wskazują także właściwości chemiczne: zasadowy odczyn (pH 7,5) i znaczna zawartość CaCO3. Prawdopodobnie został on wykopany z głę-bokości co najmniej 100 cm. Obecność węglanów, utrzymujących wysokie wartości pH, zaznaczyła się

238 and 334) the following features were determin-ed: grain-size distribution (texture) by organolep-tic method, pH by colorimetric method using the Hellige reagent, and calcium carbonate content on the basis of the potency and duration of fizzing in reaction with hydrochloric acid and color according to Munsell (Revised Standard Soil Color Charts 1992), both in dry and moist states. The small amount of soil material has prevented the use of precise labo-ratory methods as well as obtaining other supple-mentary results. However, the examinations carried out made it possible to identify the most significant differences between the samples.

In six samples, total phosphorus content was determined. Samples were collected from five ar-chaeological features (no.: 208, 251, 334, 352, 374), and from the parent material of natural, undisturbed soil for comparison. The analysis was performed by the Bleck method in Gebhardt’s modification. After separating the skeletal fraction (>2,0 mm) samples were triturated to dust and dried at 105oC. Subse-quently, samples were calcinated at the temperature of 800°C and dissolved in 1 : 3 HNO3. The phospho-rus content in the solution was determined with the use of vanadium-molybdenum reagent by measuring the absorbance by spectrophotometry method at a wavelength of 430 nm.

The analysis of the properties of the soil material derived from features 208, 238 and 334 was per-formed to attempt to explain why skeletal remains in burial feature no. 238 were well preserved, while being absent in other features (no. 208 and 334) at the same time.

On the basis of the study it can be concluded that the material taken from the features exhibits the features typical of moraine sediments which built natural soils in the study area.

The results of analysis show that the sample from feature 238 is definitely different from the other two (Tab. 1). It is characterized by a homogeneous, light beige color (10YR 6/4 in dry state and 10YR 4/4 in wet state) and by texture of silty sandy loam. These properties suggest that the material is moraine-type, bearing no traces of alteration under the influence of soil forming processes, and therefore coming from the parent rock. The lack of the features of reduction of iron and manganese compounds (gleying) allow the assumption that this material has been extracted from the lessivé soil (Luvisol or Albeluvisol) located in higher, drier landscape positions, perhaps at the archaeological site or nearby. This supposed origin of the material filling feature 238 is also indicated

4. Charakterystyka obiektów / Characteristics of features

– 65 –

by its chemical properties: slightly alkaline pH (pH 7,5) and relatively large CaCO3 content. Most prob-ably it has been excavated from a depth of at least 100 cm, below the solum. The presence of carbon-ates maintaining high pH was marked by second-ary concretions, precipitations on the stones of the burial construction, as well as in strong fizzing of fine-grained soil material in the reaction with hy-drochloric acid.

It is commonly accepted that the affluence in cal-cium carbonate was the primary feature of Pleisto-cene glacial sediments. In the Late Glacial periglacial conditions (among others Kopp 1969; Kowalkowski 1973), as well as in the older part of the Holocene (Prusinkiewicz, Noryśkiewicz 1975), the upper part of these deposits underwent decalcification to a depth of about 1 m. Below this zone, however, glacial sediments may even contain over a dozen percent of CaCO3.

However, allochthonous origin of calcium carbonate in feature 238 cannot be excluded. The thought-provoking fact is that a significant amount of this chemical compound appears in only one of the three tested features.

Samples coming from features 208 and 334 have a significantly lighter texture of loamy sand. They contain humus, which is indicated by the dark gray color (respectively: 10YR 4/2 and 10YR 5/2 in dry state, 10YR 2/2 and 10YR 3/2 in wet state). They are characterized by a fine mottling and exhibit al-most neutral pH (pH 6,5). Only one of them (334) proved to contain trace quantities of CaCO3. The above-mentioned features allow one to conclude that the fill of these features was a result of the mixing of material coming from the surface, clay

w występowaniu wtórnych konkrecji oraz wytrąceń na kamieniach konstrukcji grobowej, a także w re-akcji silnego burzenia z kwasem solnym drobnoziar-nistego materiału glebowego.

Powszechnie przyjmuje się, że zasobność w wę-glan wapnia była pierwotną cechą plejstoceńskich osadów polodowcowych. W warunkach peryglacjal-nych późnego glacjału (m.in. Kopp 1969; Kowal-kowski 1973), a także w starszej części holocenu (Prusinkiewicz, Noryśkiewicz 1975) górna część tych utworów uległa odwapnieniu do głębokości około 1 m. Poniżej tej strefy osady glacjalne mogą zawierać nawet kilkanaście procent CaCO3. Nie można jednak wykluczyć allochtonicznego pochodzenia węglanu wapnia w obiekcie 238. Zastanawia fakt występowa-nia znacznych ilości tego związku chemicznego tylko w jednym z trzech badanych obiektów.

Próbki pochodzące z obiektów 208 i 334 mają wyraźnie lżejsze uziarnienie – piasku gliniastego mocnego, zawierają próchnicę, na co wskazuje ciemnoszara barwa (odpowiednio: 10YR 4/2 i 10YR 5/2 w stanie suchym, 10YR 2/2 i 10YR 3/2 w stanie wilgotnym), odznaczają się drobnoplamistą mozaiko-watością i wykazują odczyn zbliżony do obojętnego (pH 6,5). Tylko jedna z nich (334) zawierała śladowe ilości CaCO3. Powyższe cechy pozwalają wnioskować, że wypełnienie tych obiektów pochodziło z wymie-szania materiału z powierzchniowych, spiaszczonych poziomów genetycznych gleb płowych: próchnicz-nych (A) oraz wymywania (Eet).

W związku z obecnością materii organicznej w próbkach z obiektów 208 i 334 należałoby się w nich spodziewać bardziej kwaśnego odczynu. W świetle wykonanych prac można jedynie przy-puszczać, że wartości pH 6,5 uzyskane w toku

Tabela 1. Właściwości materiału glebowego próbek z obiektów 208, 238 i 334Table 1. Properties of soil material in samples from features 208, 238 and 334

Nr obiektuFeature no.

UziarnienieTexture

pHObecność CaCO3

Approximate CaCO3 content

Barwa wg Munsella w stanieColor by Munsell

suchymdry

wilgotnymmoist

208 piasek gliniasty mocnyloamy sand

6,50% 10YR 4/2 10YR 2/2

238 glina lekka pylastasilty sandy loam

7,510% 10YR 6/4 10YR 4/4

334 piasek gliniasty mocnyloamy sand

6,50,5% 10YR 5/2 10YR 3/2

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe… / Part II. A sepulchral-ritual place…

– 66 –

analiz mogły zostać podwyższone przez domieszkę materiału obcego, o odczynie obojętnym lub zasado-wym. Bardzo często taki charakter mają osady an-tropogeniczne (Bednarek 2007). Takie pochodzenie tłumaczyłoby brak prawidłowości w występowaniu CaCO3 związany z przypadkowym składem che-micznym wypełnień obiektów lub intencjonalnym umieszczeniem osadów zawierających CaCO3 w nie-których obiektach. Drugą przyczyną podwyższenia wartości pH mogły być naturalne, postdepozycyjne procesy migracji roztworów glebowych i wytrącania małych ilości węglanów ze skały macierzystej gleb, stanowiącej calec otaczający obiekty. Tę drugą teo-rię zdaje się potwierdzać obecność ilasto-żelazistych wstęg iluwialnych (pseudofibrów) przecinających wiele spośród obiektów archeologicznych (ryc. 25). W literaturze przyjmuje się, że tego typu struktu-ry powstają wskutek przemieszczania i akumulacji związków żelaza oraz minerałów ilastych i są one

depleted, genetic horizons of Luvisols/Albeluvisols: humus/topsoil (A) and eluvial (E).

In connection with the presence of organic mat-ter in samples coming from features 208 and 334, one could expect a more acidic reaction in them. It can be only assumed that the pH of 6.5 obtained in the course of the analysis could be increased by admixture of allochtonous, neutral or alkaline material. Very often, such is the nature of anthro-pogenic sediments (Bednarek 2007). This kind of origin might explain the lack of regularity in the appearance of CaCO3, connected with the accidental chemical composition of the features’ fills or with the intentional placing of sediments containing CaCO3 in some features. The second reason for an increase in the pH value can be a natural postsedi-mentary migration process of soil solutions and the precipitation of small amounts of carbonates from parent material of natural soils and the surrounding

Ryc. 25. Postsedymentacyjne wstęgi iluwialne (pseudofibry) przecinające wypełnisko jednego z obiektów archeologicznych. Fot. G. Osipowicz

Fig. 25. Postsedimentary illuvial bands (lamellae) cutting filling of the archaeological feature. Photo by G. Osipowicz

4. Charakterystyka obiektów / Characteristics of features

– 67 –

młodsze niż obiekty, w których występują (Prusin-kiewicz et al. 1998).

Istotny jest fakt, że obecność węglanów i wy-sokie wartości pH sprzyjają dobremu zachowaniu szczątków kostnych i właśnie one mogły umożliwić konserwację szkieletu ludzkiego i kości zwierzęcych w obiekcie 238. Stwierdzenie braku CaCO3 w obiek-cie 208 nasuwa sugestię, że nieobecność ewentual-nych szczątków kostnych w innych obiektach mogła być spowodowana ich rozłożeniem w warunkach pierwotnie bardziej kwaśnego odczynu.

Zawartość fosforu w próbkach pobranych z obiek-tów 208, 251, 334, 352, 374 oraz z calca wynosi od około 240 do 700 mg tego pierwiastka na kilogram gleby. Zarówno wartość najwyższą 699 mg.kg-1, jak i najniższą 238 mg.kg-1 oznaczono w próbkach po-chodzących z obiektów archeologicznych. Zawartość fosforu w calcu, którą należy traktować jako natu-ralną, wynosi 428 mg.kg-1 i jest nawet wyższa niż w próbkach pobranych z wypełnień obiektów nr 208, 251 i 374. Uzyskane wartości są typowe dla stosun-kowo zasobnych we frakcje ilaste glin lodowcowych budujących wysoczyzny morenowe zlodowacenia wisły (Bednarek et al. 2004), kształtują się więc na poziomie tła geochemicznego. Jedynie wartość najwyższą, 699 mg.kg-1, zmierzoną w próbce nr 1 (obiekt nr 352), można uznać za lekko podwyższoną w stosunku do pozostałych próbek oraz calca.

Przypisy1 Rycina przedstawia stan szkieletu po usunięciu części

kości „luźnych” lub przemieszczonych w trakcie eksploracji.2 Lokalizacja niepewna, informacji o takim miejscu zale-

gania przedmiotu udzielili eksplorujący grób robotnicy.3 Przedmiot częściowo zniszczony, najprawdopodobniej

zalegał w pobliżu kości miednicy; znaleziono go na wtórnym złożu.

features. This second theory seems to be confirmed by the presence of clay-ferruginous illuvial bands (lamellae), crossing many of the archaeological features (Fig. 25). In literature it is assumed that these type of structures arise from the movement and accumulation of iron and clay compounds and they are younger than the features in which they appear (Prusinkiewicz et al. 1998).

It is important that the presence of carbonates and high pH values are conducive to the good pres-ervation of skeletal remains, and that might allow the maintenance of human skeleton and of animal bones in feature 238. The lack of CaCO3 in feature 208 raises the suggestion that the absence of any skeletal remains in other features might be due to their decay in the conditions of initially more acidic pH.

The phosphorus content in samples from fea-tures 208, 251, 334, 352, 374 and in the intact soil amounts from ca. 240 to 700 mg per kilogram of soil. Both values, the highest being 699 mg.kg-1 and the lowest 238 mg.kg-1, were determined in samples collected from archaeological features. Phosphorus content in the intact soil, which must be regarded as natural amounts up to 428 mg.kg-1, and is even higher than in samples collected from the fill of fea-tures no. 208, 251 and 374. The obtained values are typical for glacial tills that are relatively rich in clay fractions and that built the moraine plateau of the Wisła (Weichselian) glaciation (Bednarek et al. 2004). Therefore they do not exceed the level of the geochemical background. Only the highest value, 699 mg.kg-1, measured in the sample from feature 352, can be regarded as slightly increased compared with other features and with natural soil.

Endnotes1 The Figure presents the skeleton’s state after the re-

moval of some “loose bones” or displaced during exploration.2 Location uncertain, the information of this place of the

item’s deposition was provided by the workers exploring the grave.

3 Item partly damaged, most probably deposited near the pelvic bone; found in the secondary deposit.