Jagiellonian UniversityInstitute of Archaeology

Prace Archeologiczne No. 66Studies

Retusz – jak i dlaczego? „Wielperspektywiczność elementu twardzowego”

Retouch – how and what for? Multi-perspectiveness of stone tools

Edited byMarek NowakDamian StefańskiMirosław Zając

Kraków 2013

damian Stefański

tecHnIkA RyLcowA z góRnoPALeoLItycznego StAnowISkA kRAków – UL. SPAdzIStA B+B1

ABStRAct: Burin technique from the Upper Palaeolithic site Kraków – Spadzista street B+B1. Burin technique was an important method of forming typological tools during the Stone Age. the paper analyses the Aurignacian, gravettian and epi-gravettian burin collections from the site kraków–Spadzista, st B+B1 – accumu-lation of mammoth bones. Proceeding from theoretical discussion the defini-tion of burin technique and precise names for its particular components have been proposed. classification of burins was developed as well. the article also provides basic facts from the history of research on burin technique, the defini-tion of basic burin types, and the selected systems of their classification.

StReSzczenIe: technika rylcowa była ważnym sposobem formowania typologicznych narzędzi w epoce kamienia. niniejszy artykuł przedstawia analizę kolekcji rylców pocho-dzących z warstwy oryniackiej, graweckiej i epigraweckiej stanowiska kraków – ul. Spadzista, B+B1. na podstawie rozważań teoretycznych zaproponowano za-równo definicję techniki rylcowej, jak i terminy dla poszczególnych elementów wchodzących w jej skład. Stworzono także schemat typologiczny klasyfikujący rylce. w artykule zaprezentowano również podstawowe fakty z historii badań nad techniką rylcową, definicję podstawowych typów rylców, jak i wybór naj-ważniejszych systemów ich klasyfikacji.

key woRdS: Upper Paleolithic, kraków – Spadzista street B+B1, burins, typology, classificationSłowA kLUczowe: paleolit górny, kraków – ul. Spadzista B+B1, rylce, typologia, klasyfikacja

wStęP

Artykuł jest wynikiem badań przeprowadzonych nad zróżnicowaniem typologicznym oraz funkcją rylców pochodzących z górnopaleolitycznego stanowiska Kraków – ul. Spadzista B i B1. Prowadzone od lat 60. badania ujawniły obecność stratyfikowanej warstwy kulturo-wej, zawierającej liczne zespoły górnopaleolityczne, w tym materiały kultury oryniackiej, graweckiej i epigraweckiej. Najistotniejszym było odkrycie nagromadzenia kości mamuta wraz z towarzyszącym mu zespołem krzemiennym, reprezentującym kostienkian, ugrupo-wanie wchodzące w skład kultury graweckiej (Escutenaire et al. 1999; Kozłowski et al. 1974;

96

Sobczyk 1995; Wilczyński 2007). Analiza licznych rylców, charakteryzujących warstwy gór-nopaleolityczne, pozwoliła na sformułowanie ogólnych wniosków dotyczących ich produkcji, kształtu i funkcji, a jej wynikiem jest zaproponowana klasyfikacja. Niejako na marginesie pra-cy zebrano podstawowe informacje dotyczące tej charakterystycznej grupy narzędzi krzemien-nych. Pozwoliło to na uściślenia istniejących terminów dotyczących rylców, a także zapropo-nowanie nowej terminologii.

PodStAwowe zAgAdnIenIA dotyczące tecHnIkI RyLcoweJ

Historia badań nad techniką rylcową

Zainteresowanie i dyskusja nad techniką rylcową sięga II poł. XIX w. (Brézillon 1971; Movius 1966). Podsumowując wyłącznie podstawowe fakty, należy wspomnieć, że ter-min „rylec” (franc. burin) pojawia się w pracy Frederica Troyona (Troyon 1860) w 1860 r. (niemniej autor używa go wyłącznie w kontekście funkcjonalnym). Pierwszego opisu narzędzia krzemiennego z „ostrzem w formie klina” – rylca, w dzisiejszym rozumieniu – dokonali w 1865 r. Édouard Lartet i Henry Christy (Lartet, Christy 1865; 1865–1875). W 1867 r. Philibert Lalande opisał narzędzia uformowane przez dwa boczne odbicia (La-lande 1867). W 1877 r. Louis Leguay, analizując techniki rycia w kości i rogu, stwierdził, że do wykonania przedmiotów kościanych artyści prehistoryczni musieli posługiwać się narzędziem zbliżonym do współczesnego, metalowego rylca. W jego opinii „(...) właściwy rylec to jest nóż uformowany poprzez dośrodkowe obłamanie (franc. cassé vers millieu), który pracuje jak dłuto, wykorzystując jednocześnie uformowane płaszczyzny oraz dwa narożniki na wierzchołku obłamania, właściwym narzędziem jest couteau du type des Ey-zis (...) (typ rylca klinowatego opisanego przez Édouarda Larteta i Henry’ego Christy – przyp. autora)” (Leguay 1877: 286–295).

Kolejne typy rylców zostały opisane na pocz. XX w. W 1902 r. Henri Breuil przedsta-wił rylec węgłowy: „inne rylce są uformowane poprzez retusz wierzchołka wióra, ukośny lub prawie prostopadły, który formuje krawędź z odbiciem rylcowym biegnącym wzdłuż jednego z boków” (Breuil 1902: 11). Breuil opiera się jednak, jak sam twierdzi, na niepubli-kowanych obserwacjach Louisa Bardona oraz Jeana i Amédée Bouyssonie, którzy rok póź-niej, publikując materiały ze stanowiska Grotte de Noailles, opisują: „(…) rylec otrzymany poprzez odbicie, oddzielone z boku drapacza (…)” (Bardon, Bouyssonie, Bouyssonie 1903).

Rylec łamaniec został przedstawiony przez Henri Breuila w referacie w 1905 r., a jego opis został opublikowany rok później: „(...) na dziewięciu złamanych wiórach, złamanie słu-ży jako pretekst do utworzenia rylca, który jest zrealizowany poprzez odbicie częściowe krawędzi lateralnych, rozpoczynające się od złamania: to jest nasz typ sur angle de lame cassé” (Capitan et al. 1906: 202).

Charakterystyki materiałów krzemiennych najstarszej generacji polskich prehistory-ków (II poł. XIX w.) nie odznaczają się oryginalnością. Przywołują oni zwykle literaturę zagraniczną, przede wszystkim francuską, skąd czerpią zarówno idee, jak i tłumaczone niemal literalnie terminy. Zygmunt Gloger, publikując materiały ze swojej kolekcji, nie wyróżnił rylców. Prezentowane na ilustracjach zabytki, będące prawdopodobnie rylcami, określił ogólnie terminem „kolec” (Gloger 1873, fig. 12; 22). Bogata kolekcja rylców z Ja-skini Mamutowej, pozyskana przez Jana Zawiszę w 1871 r., również nie zwróciła uwagi

97

badacza. Przedstawione w jego publikacji wyroby krzemienne, które na podstawie ilustra-cji można uznać za typologiczne rylce, określone zostały, zgodnie z duchem epoki, jako „noże”, „nożyki”czy „piłki” (Zawisza 1874). Za „rylce” w znaczeniu funkcjonalnym uznał z kolei Gotfryd Ossowski pewne formy zabytków z Jaskini Maszyckiej: „oprócz nożów i kilkunastu skrobaczy (...) wyróżnia się kilka wspomnianych narzędzi drobnych, kształtu zakrzywionego, mających widocznie zupełnie inne przeznaczenie, trzy z nich wyobrażają figury 27–29. Dwa mają tylce bardzo starannie obtłukiwane, a końce niezwykle cienkie i ostre, co naprowadza na domysł, iż osadzone w stosownej rękojeści służyć one mogły do wykonania (...) delikatnych ozdób rytych, którymi się odznaczają liczne narzędzia kościa-ne tej warstwy.” (Ossowski 1885: 17).

Rylce, zgodnie z definicją zaproponowaną przez Louisa Leguaya, wzmiankuje Erazm Majewski w publikacjach dotyczących powiatu stopnickiego (Majewski 1895; 1901). W 1902 r. przedstawia następujący opis rylca: „narzędzie to jest sporządzone zwykle z gru-bego i mocnego wióra krzemiennego: dość długiego, aby był łatwy do ujęcia, którego ko-niec odłupywano w taki sposób, że przełamany wiór tworzył śpiczaste ostrze, pryzmatyczne i ukośnie przyłamane (...). Odwrotny koniec bywa albo wyrobiony w ten sam sposób, co i wierzchołek, tj. w rylec, i takie nazywamy rylcem podwójnym, albo bywa zaszczerbiony na sposób skrobaczów, i wtedy narzędzie przeznaczone było do podwójnego użytku. Nazywa-my je rylcami-skrobaczami (grattoirs-burins)” (Majewski 1902: 128). W 1902 r. Stanisław J. Czarnowski opisał rylce z jaskini Okopy: „rylce w ilości 20, należą do mniej tu licznych narzędzi, atoli odznaczają się niezwykłą rozmaitością kształtów i wielkości. Długość ich wynosi 2–5 1/2 cm i szerokość 1–3 1/2. Różnią się mało od drapaczy, a głównie tem, że mają szpice ostrzejsze, cieńsze, jak np. fig. 10, 11, 12. Są przeważnie jednoostrzowe, niektóre jednak dwuostrzowe” (Czarnowski 1902: 445).

Z doświadczeń badaczy francuskich korzystali również przedstawiciele kolejnej gene-racji polskich prehistoryków – Stefan Krukowski i Leon Kozłowski. W sposób bezpośredni wyraził to sam Stefan Krukowski: „klasyfikacją rylców najlepiej, zdaje się zadawalającą na-sze potrzeby w tej chwili, jest podział tych narzędzi według cytowanej niżej pracy Bourlona” (Krukowski 1915: 99). W 1915 r. Stefan Krukowski opublikował istotną pracę poświęconą rylcom, w której porównuje je – podobnie jak Luis Leguay (1877) – do noży tokarskich. Zaproponował także tłumaczenia terminów pochodzących z publikacji Maurice’a Bourlona, a które stały się podstawą dzisiejszej terminologii:

• rylec graniastosłupowy – burin prismatique,• rylec klinowaty – bec de flute, burin ordinaire,• rylec węgłowy – burin d’angle, burin lateral,• rylec zagięty – burin busqué,• wiór rylcowy – lammele de coup de burin.Krukowski zdefiniował dwa typy rylców o krawędzi prostej: klinowaty i węgłowy, oraz

jeden z krawędzią poligonalną – rylec zagięty:• rylec klinowaty określony został w następujący sposób: „wiór wtórnie obrobiony na

wierzchołku w kształcie klina wąskiego przez odłupania w dwóch kierunkach skośne względem osi długości narzędzia, przecinające stronę dolną normalnie pod kątem prostym lub ostrym, zbliżonym doń; powierzchnie te przecinają się wzajemnie na krawędzi tworzącej ze stroną dolną również kąt mniej więcej prosty. Jeden koniec tej krawędzi punktem wierzchołkowym strony dolnej, a drugi jest punktem podobnym

98

strony górnej. Obydwa skośne negatywy ucinają negatywy strony górnej zwykle pod kątami rozwartymi”;

• rylec węgłowy: „(...) tylko jedna z powierzchni wtórnie obrobionych powstała przez odłupanie podłużne jak u pierwszych, gdy drugą ukształtowano za pomocą małych szczerb prostopadłych lub skośnych względem płaszczyzny narzędzia w kierunku od strony dolnej do górnej; przecięcie powierzchni wtórnie obrobionych położone jest nie na osi długości macierzystego wióra, lecz z boku jej. W ostatnim przypadku możemy powiedzieć, że przecięcie powierzchni wtórnie obrobionych leży «na wę-gle» narzędzia”;

• rylec zagięty: „(...) pracująca część powierzchni strony przedniej ma formę zbliżo-ną, mniej więcej, do dużego wycinka koła. Strona tylna może być rozpatrywana w przybliżeniu jako forma nieregularna podobna do wycinka kuli, będącego jego ćwiartką; powstała ona przez oddzielenie wtórne małych i wąskich wiórków, wygię-tych wzdłuż swych przekrojów podłużnych. Wierzchołki negatywów tych wiórków ograniczone są drobnymi szczerbami, ułożonemi w kierunku od strony dolnej odłup-ka macierzystego do jego strony górnej” (Krukowski 1915: 100–102).

Na marginesie tego rozdziału nie sposób nie wspomnieć dalszych prac prof. Stefana Kru-kowskiego, przede wszystkim słowniczka terminologicznego, zamieszczonego w Skamie 71. Obok rylców wprowadzony zostaje termin „ryl”, określający formy rylców będących formami rdzeni. W zamieszczonych opisach i w słowniczku można znaleźć określenia na rylec klinowaty – kliniec, węgłowy – węgiec i jedynak – jednyk. W odpowiednich składniach ze stosowanymi przedrostkami występują także buryle (duże ryle) i pakliniec, czyli rylec nawiązujący do klińca. Zostaje wprowadzony termin „wyrylk”, który jest negatywem po oddzielonym rylczaku (Krukowski, Nowakowski 1976).

Koncepcje i terminy Maurice’a Bourlona zostały zaadaptowane również przez Leona Kozłowskiego. W 1914 r., wspólnie z Wiktorem Kuźniarem, przedstawił opis rylca kątowego (d’angle) pochodzącego z jego badań w Jaksicach. Według autorów jest on rylcem wielone-gatywowym, zbliżonym do rylca poliedrycznego (Kozłowski, Kuźniar 1914: 8). Analizując zabytki z Jaskini Mamutowej, Kozłowski stworzył listę typologiczną obejmującą 5 typów rylców (Kozłowski 1922: 26, 27):

• rylce o ostrzu środkowym (bec de flute) – wg Leona Kozłowskiego nie są obecne w inwentarzu, a te, które rozpoznał, są formami przejściowymi do typu rylca polie-drycznego, czyli rylca o krawędzi wielobocznej;

• rylce boczne – „(...) to rylce wykonane ze złamanych wiórów przez jedno odbicie boczne”;

• rylce kątowe – nie zostały zdefiniowane przez autora, wnioskując z zamieszczonych ilustracji, chodzi tu z pewnością o rylce węgłowe, a nazwa jest kalką terminu burin d`angle;

• rylce poliedryczne – „(...) przedstawiają rylce przypominające formą wysmukłe rdze-nie. Przekrój ich jest wielokątny, na obu końcach szeregiem długich wyłupań wyraźnie zaznaczone ostrze (...)”. W materiale występowało szczególnie dużo tego typu rylców. Według Kozłowskiego: „wszystkie też typy rylców, nawet opatrzone jednym tylko od-biciem, wykazują tendencje upodobnienia się do rylców poliedrycznych”;

• rylce o ostrzu w formie kaczego dzioba (busqués) – nie zostały definiowane przez autora.

99

definicja techniki rylcowej

Technika rylcowa w większości opracowań określana jest mianem „retuszu specjalnego” (Demars, Laurent 1989: 27; Inizan, Roche, Tixier 1992: 77). Opiera się ona na celowym przygotowywaniu powierzchni dla planowanych odbić kształtujących krawędzie narzę-dzia, co zbliża ją do eksploatacji rdzenia. Rylec tworzony jest za pomocą odbicia rylco-wego, w wyniku którego oddzielony zostaje rylczak. W idealnym kształcie rylczak jest wąskim wiórkiem, trójkątnym w przekroju, posiadającym dwie powierzchnie pozytywowe i jedną negatywową. W praktyce może przybierać on różne formy wiórowe lub odłupkowe. Odbicia rylcowe tworzą wierzchołek rylca, który należy rozumieć jako całość obszaru pół-surowca, modyfikowanego przez odbicie rylcowe oraz pozostałe towarzyszące mu zabiegi. Wierzchołek rylca w formie idealnej został przedstawiony przez André Rigauda (1972, fig. 1.1). W tym ujęciu rylec składa się z dwóch płaszczyzn, pięciu krawędzi i dwóch naroż-ników (wierzchołków bryły) (tabl. 1:1). W praktyce taki schemat reprezentują wyłącznie niektóre typy rylców, które można nazwać „rylcami prostymi”. W schematycznym ujęciu możemy wyróżnić „podstawę rylca” (płaszczyznę, w którą uderzano, odbijając rylczaka) i „ścianę rylca” (płaszczyznę, z której odbijano rylczaki). Krawędzie wierzchołka rylca są utworzone poprzez przecinanie się powstałych w wyniku odbicia rylcowego płaszczyzn. Najważniejszym elementem rylca jest krawędź utworzona przez przecinające się płasz-czyzny ściany i podstawy rylca, którą można określić jako „krawędź rylca”. Pozostałe krawędzie, określone jako „krawędzie boczne rylca”, są utworzone poprzez przecinające się płaszczyzny rylca z płaszczyznami półsurowca. W zależności od strony półsurowca, na której się znajdują, mogą być dolne lub górne. Narożniki wierzchołka rylca są utworzone przez styki krawędzi rylca i krawędzi bocznych. Technika rylcowa, w szerszym ujęciu, jest to szereg zabiegów służących formowaniu i odnowie wierzchołka rylca. W jej skład wchodzą takie zabiegi jak: ograniczanie długości negatywu rylcowego, retusz wtórny mo-dyfikujący uzyskane krawędzie czy sposoby odnawiania krawędzi rylca.

Podstawa rylca jest płaszczyzną, którą przez analogię do rdzeniowania można określić jako piętę. Podobnie jak w przypadku pięty rdzenia płaszczyzna podstawy może być po-wierzchnią nieprzygotowaną lub przygotowywaną. W pierwszym przypadku na płaszczy-znę podstawy wybierana jest jedna z istniejących na półsurowcu płaszczyzn. Może nią być powierzchnia korowa, termiczna lub płaszczyzna negatywów strony górnej. W przypadku zaś formowania płaszczyzny podstawy wykorzystuje się retusz, tworząc tzw. „łuskowi-sko”, łamanie półsurowca, odbicie wnęki. Podstawą dla odbić rylcowych może być także wcześniejszy negatyw rylcowy – powstają wówczas rylce dwuścienne (klinowate), w któ-rych, poza nielicznym wyjątkami, pierwotna podstawa odbić rylcowych nie jest znana.

Ściana rylca jest płaszczyzną, którą przez analogię do rdzeni można określić jako odłupnię, tworzy ją jeden lub kilka negatywów kolejnych odbić rylcowych (znoszących się lub tworzących ścianę wielonegatywową). Ściana rylca może być utworzona w do-wolnej części półsurowca. W zależności od kształtów tworzących ją negatywów odbić rylcowych ściana rylca może być: prosta, skręcona, wypukła lub wklęsła. W zależności od stopnia nachylenia do płaszczyzny półsurowiaka może być: stroma, półstroma, pół-płaska lub płaska. W schematycznych ujęciach ściany rylców mogą być płaskie, stanowić wycinek walca lub sfery. Negatywy tworzące ściany rylców mogą się wypłycać, kończyć się krokowo lub wyginać – w stronę bliskiej krawędzi lub, w szczególnych przypadkach,

100

odbicie rylcowe może być przeniesione i zakręcać ku przeciwległej krawędzi, skracając całą formę narzędziową. Z punktu widzenia klasyfikacji istotnym czynnikiem jest czytel-ność cech negatywów tworzących ścianę rylca, pozwalająca odtworzyć sekwencje kolej-nych zabiegów. Czytelność początków negatywów może być ograniczona m.in. na sku-tek mocnego uderzenia lub właściwości użytego surowca. Herbert V.V. Noone, replikując eksperymentalnie rylce, stwierdził istnienie tzw. subsidiary facettes – drobnych negaty-wów powstających w momencie oddzielania rylczaka, usuwających proksymalną część negatywu. Mogą one powstawać przypadkowo – spowodowane nierówną powierzchnią, wibracją uderzenia, lub celowo – jako retusz będący wynikiem usuwania nierówności (Noone 1934, 82). Czytelność negatywów odbić rylcowych, w zależności od jakości uży-tego surowca i sposobu odbijania rylczaka, na podstawie badań eksperymentalnych opisa-ła Barbara Stafford (1977).

Retusz ograniczający najczęściej wzmiankowany jest w kontekście form karenoidal-nych, np. wnęka ograniczająca negatywy rylcowe. Stanowi podstawę podziału rylców za-giętych. Według Avrahama Ronena jest to forma deformacji krawędzi dorsalnej narzędzi karenoidalnych, w postaci głębokiej wnęki lub jedynie nieznacznej modyfikacji w przebiegu tej krawędzi (Ronen 1964: 147). Według Georges’a Laplace-Jauretche’a retusz ograniczają-cy jest to także stromy retusz formujący rylce typu papuzi dziób (Laplace-Jauretche 1957: 140). Za formy ograniczania długości negatywu rylcowego należy przyjąć każdą modyfika-cję krawędzi służącą ograniczeniu długości negatywu rylcowego – jednym z najpopularniej-szych sposobów jest wyretuszowanie wnęki, na której kończy się negatyw odbicia rylcowego (niem. Stopkerbe).

Retusz wtórny (franc. modification tertiare), wg Halama Moviusa i Nicolasa Davida, jest zabiegiem, który ma na celu redukcje szerokości ściany rylca i jest wykonany już po odbiciu rylcowym. Retusz wtórny jest charakterystyczny dla następujących typów rylców: Raysse, z modyfikacją wtórną (á modification tertiare) oraz burin – pointe (Movius, David 1970, 446). Niemniej za retusz wtórny należy uznać wszystkie zabiegi skupiające się na wierzchołku rylca, a inne niż odbicie rylcowe i chronologicznie od niego młodsze.

Szczegółowy teoretyczny model odnawiania rylców został zaproponowany już w 1911 r. przez Maurice’a Bourlona (Bourlon 1911). Dwa podstawowe sposoby, które wskazał, to od-nowa ściany rylca poprzez odbicie rylczaka lub odnowienie podstawy rylca poprzez retusz, łamanie lub w przypadku form dwuściennych również odbicie rylczaka. Wielokrotnie po-wtarzane odnawianie krawędzi rylca prowadzi często do powstania skomplikowanych i trud-nych do interpretacji form. Za formę odnowy rylca, w części przypadków, należy też przyjąć obecność retuszu wtórnego.

Zwielokrotnienie rylca to sytuacja, kiedy na jednym półsurowcu występują przynaj-mniej dwa wierzchołki rylców. Problem ten był kilkukrotnie podejmowany w literaturze ty-pologicznej. Dobra nomenklatura powinna pozwolić na opisanie ilości wierzchołków i ich wzajemnej pozycji względem wykorzystanego półsurowca. W literaturze polskiej nazewnic-two zwielokrotnienia zostało zaproponowane przez Janusza K. Kozłowskiego i Bolesława Gintera. Z uwagi na ilość wierzchołków rylce mogą występować w postaci pojedynczej, podwójnej lub zwielokrotnionej. Z uwagi na pozycję typologiczną mogą być jednoimienne (ten sam typ rylca) i różnoimienne (jeżeli występuje kombinacja różnych typów). Poza tym w zależności od wzajemnego położenia wierzchołków rylców można wyróżnić rylce jedno-końcowe i dwukońcowe (Ginter, Kozłowski 1990: 96).

101

Dokładne dane metryczne, opisujące wierzchołki rylcowe, są uwzględniane tylko w przy-padkach szczegółowych badań, np. Heidi Knecht w swojej pracy podaje m.in. długość i kąt krawędzi rylca (Knecht 1988). Najczęściej stosowane są określenia opisowe, np. ściana ryl-ca może być: płaska, półpłaska, półstroma i stroma. W przypadku, kiedy dwie ściany rylca przecinają się pod wyjątkowo ostrym kątem, wierzchołek rylca może być określony jako przenikliwy, w przeciwnym przypadku jest krępy.

charakterystyczne typy rylców

Rylec klinowaty został po raz pierwszy opisany przez Édouarda Larteta i Henry’ego Chri-sty. Nazwa burin diedré została nadana przez Louisa Leguaya (Leguay 1877). W pierwszej klasyfikacji Maurice’a Bourlona rylec ten został określony jako bec de flute (Bourlon 1911). Wg Denise de Soneville-Bordes i Jeana Perrota rylec klinowaty jest „(...) uformowany przez przecięcie się, w formie kąta dwuściennego, dwóch odbić lub grupy odbić, zwanych odbicia-mi rylcowymi” w zależności od pozycji krawędzi rylca względem osi zabytku:

• „rylec klinowaty środkowy: dwa odbicia lub grupy odbić są równo nachylone do osi okazu”

• „rylec klinowaty zboczony: jedno odbicie lub grupa odbić jest wyraźnie bardziej sko-śna niż druga”

• „rylec klinowaty boczny: jedno odbicie lub grupa odbić jest równoległa z osią okazu, inne są do niego prostopadłe lub delikatnie ukośne” (de Sonneville-Bordes, Perrot 1956: 408).

Według Jaques’a Tixiera jest to rylec uformowany przez uderzenie w krawędź półsu-rowca, tworzące pierwotną ścianę rylca, która służy następnie jako podstawa dla kolejnego odbicia rylcowego (Tixier 1978: 27).

Rylec węgłowy został wyróżniony w początkach XX w. przez Louisa Bardona, Je-ana i Amédée Bouyssonie (Bardon, Bouyssonie, Bouyssonie 1903) oraz Henri Breuila (Breuil 1902). Wg Denise de Soneville-Bordes i Jeana Perrota jest „(...) uformowany przez przecięcie negatywu lub grupy negatywów rylcowych, ze stromym retuszem, przeważnie na stronę górną, rzadziej na stronę dolną (...)”. Wydzielili oni cztery podkategorie rylców węgłowych: rylce węgłowe z retuszem prostym, z retuszem skośnym, z retuszem wklęsłym i z retuszem wypukłym (de Sonneville-Bordes, Perrot 1956: 408). Wg Jaques’a Tixiera rylec węgłowy to rylec, w którym podstawą odbicia rylcowego jest retusz (Tixier 1978: 27).

Rylec łamaniec został wyróżniony na początku XX w. (Capitan et al. 1906). Według Pierre-Yves’a Demarsa i Pierre’a Laurenta jest to „rylec na wiórze lub odłupku, którego podstawą odbić jest płaszczyzna celowego lub przypadkowego złamania” (Demars, Laurent 1989: 58).

Rylec jedynak został wyróżniony na początku XX w. przez Maurice’a Bourlona i okre-ślany jako burin a une seul coup, przez Herberta V.V. Noone`a jako burin a un pan adapté (Noone 1934). Według Georges’a Laplace’a jest to „(...) rylec, na odłupku lub wiórze, utwo-rzony przez przecięcie ściany płaszczyzny lateralnej z płaszczyzną debitażu lub płaszczyzną zaadaptowaną” (Laplace 1964: 24).

Rylec zagięty (busqué – tabl 2:1,2) został wyróżniony w 1906 r. przez Louisa Bardona, Jeana i Amédée Bouyssonie (Bardon, Bouyssonie, Bouyssonie 1906). Wg Maurice’a Bourlo-na jest to: „(...) rylec płaski na jednej ścianie, druga uformowana jest wypukle, o ”wykwint-

102

nym” zakrzywieniu, taki kształt nadaje rylcowi charakter bardzo ”krzepkiego” i jest jego wzmocnieniem. Co więcej, w większości przypadków na wierzchołku łuku okręgu (zakrzy-wienia) utworzona jest wnęka” (Bourlon 1911: 270, 271).

Według Denise de Sonneville-Bordes i Jeana Perrota jest to „(...) rylec dwuścienny zbo-czony lub boczny, którego ściana transwersalna jest zwykle wielonegatywowa, wypukła i często kończy się na wnęce” (de Sonneville-Bordes, Perrot 1956: 410). Krawędź rylca jest poligonalna, chociaż wskazuje się również formy o krawędzi prostej (Bourlon 1911: 271). Podstawą może być powierzchnia naturalna, retusz lub złamanie (Demars, Laurent 1989: 68). Wariantem rylca zagiętego jest rylec Vachons. Louis Pradel wyróżnia formę przejściową do rylca karenoidalnego: „promień krzywizny odbić, formujących część frontalną, jest po-średni pomiędzy tymi dwoma typami” (Pradel 1962: 688).

Rylec karenoidalny (tabl. 2:3,4) wyróżniony został jako rylec zagięty bez wnęki w opra-cowaniu materiałów z Coumba del Bouïtou (Bardon, Bouyssonie, Bouyssonie 1906). Termin „rylec karenoidalny” wprowadził w swojej klasyfikacji Herbert Vander Vord Noone (Noone 1934). Według Jeana Bouyssonie typ ten utworzony jest z drapacza karenoidalnego: po-przez „(...) ścienianie okazu” (Bouyssonie 1948). Według Pierre-Yves’a Demarsa i Pierre’a Laurenta jest to „rylec wykonany generalnie na odłupku, rzadziej na wiórze, prezentujący pierwotną ścianę relatywnie płaską, uformowaną przez jedno lub kilka odbić rylcowych, przeciwległych do ściany wtórnej, bardziej lub mniej cylindrycznej, otrzymanej przez serię odbić rylcowych formujących zwykle krzywą krawędź rylca” (Demars, Laurent 1989: 52).

W większości przypadków pierwotną ścianą (podstawą) tego rylca jest zaadaptowana krawędź naturalna odłupka, w innych przypadkach, mniej licznych, może nią być retusz lub złamanie. Wydaje się, że główną intencją było uzyskanie zakrzywionej krawędzi rylca, więc nie jest właściwe rozdzielanie tego typu pomiędzy różne kategorie rylców (węgłowe, łamańce), jeżeli stanowi on typ morfologicznie zwarty (Demars 1982). Można wydzielić szereg wariantów (np. rylec Vachons) i form przejściowych do innych kategorii zabytków. Louis Pradel wyróżnia formę przejściową pomiędzy rylcem zagiętym a rylcem karenoidal-nym – „promień krzywizny odbić, formujących część frontalną, jest pośredni pomiędzy tymi dwoma typami”, pomiędzy rylcem karenoidalnym a drapaczem karenoidalnym – „front jest szerszy niż w rylcu karenoidalnym, ale węższy niż w drapaczu karenoidalnym”, oraz pomię-dzy rylcem karenoidalnym a rylcem rdzeniokształtnym – „podstawą nie jest szerokość, ale krzywizna odbić formujących front okazu, znacznie mniejszych niż w rylcu karenoidalnym, ale większych niż w rylcach rdzeniokształtnych” (Pradel 1962: 688). Według Denise de Son-neville-Bordes rylec karenoidalny różni się od rylca zagiętego szerszym frontem i brakiem wnęki (de Sonneville-Bordes 1960: 30).

Rylec typu Vachons (tabl. 2:5,6) został wyróżniony w 1948 r. przez Jeana Bouyssonie jako burin caréné plan ou pointe w materiałach ze stanowiska Vachons (Bouyssonie 1948). Pod terminem de Vachons został opisany przez Marie Perpère: rylec poliedryczny, najczę-ściej tworzony w części proksymalnej grubego odłupka, w którym krawędź rylca ze strony prawej uformowana jest przez serię negatywów przechodzących na płaszczyznę i przedłu-żona płaskim retuszem, natomiast z lewej strony, przez stronę górną odłupka lub negatyw odbicia rylcowego (Perpère 1971: 43).

Według Pierre-Yves’a Demarsa i Pierre’a Laurenta jest to rylec wykonany głównie na odłupku, rzadziej na wiórze, w którym podstawa jest relatywnie płaska, uformowana przez jedno lub kilka odbić rylcowych, przeciwległa ściana jest formowana za pomocą serii pro-

103

stych i płaskich odbić rylcowych, mocno kształtujących stronę dolną narzędzia i nadających podstawie dużą przenikliwość tak, że przypomina ostrze, rylec może posiadać wnękę (De-mars, Laurent 1989: 56).

Według Jeana Bouyssonie i Denise de Soneville-Bordes rylec Vachons jest „płaskim” wa-riantem rylca zagiętego i karenoidalnego. Płaskie negatywy na stronie górnej wymagane są do uzyskania odpowiedniego nachylenia tej ściany rylca, która służy jako pięta dla odbić na stronie dolnej. W niektórych przypadkach może być wykorzystana naturalna powierzchnia strony górnej, retusz lub złamanie. Płaskie odbicia mogą objąć całą dolną stronę, w szczegól-nych przypadkach obydwie strony (Bouyssonie, de Sonneville-Bordes 1956).

Rylec typu Ksar Akil (tabl. 2:7,8) jest to rylec na wnęce klaktońskiej lub retuszowanej, utworzony na małym, grubym odłupku lub fragmencie odłupka, odbicie rylcowe występuje najczęściej w części dolnej wnęki. Zwykle formowane jest przez jedno lub dwa uderzenia rylcowe, niezbyt głębokie, skośne do strony dolnej okazu. Krawędź rylca jest często odna-wiana (Newcomer 1971: 267).

Rylec typu d’angle et plan (tabl. 3:1,2) został wyróżniony w 1953 r. przez Louisa Pra-dela (1955). Według autora jest to rylec utworzony przez połączenie negatywów klasyczne-go rylca i rylca płaskiego, przylegających do siebie. Każda z tych części może składać się z jednego lub kilku odbić rylcowych. Podstawa rylca może być nieretuszowana – złamanie, odbicie na stronę dolną, odbicie rylcowe – lub retuszowana. Krawędź rylca jest zawsze poli-gonalna. Spotyka się egzemplarze posiadające płaskie odbicia jednocześnie na stronie górnej i dolnej. Często występują w formie zdwojonej. Występują również w kombinacji z innymi typami rylców i narzędziami (Pradel 1965: 54). Rylec tego typu określany jest przez André Leroi-Gourhana jako burin tournnant (Leroi-Gourhan 1964: 21).

Rylec typu Raysse (Bassaler) (tabl. 3:3–5) po raz pierwszy został przedstawiony przez Louisa Pradela jako charakterystyczny typ rylców d’angle et plan,, w którym następuje po-nowne zaprawienie podstawy rylca – skośne do negatywów odbić rylcowych i ścinające je (Pradel 1955). Nowa podstawa bierze początek w miejscu przecięcia się negatywów płaskich i prostopadłych do krawędzi rylca, osiągając stronę przeciwległą do płaskich negatywów rylca, ścinając głównie negatywy odbić rylcowych, tworzących połączenie ściany bocznej i płaskiej rylca. Podstawa ta w większości przypadków jest bardziej lub mniej retuszowana, co znaczy, że rylec ten może być zaliczony do typu rylców węgłowych. W innych przypadkach wtórna podstawa może być utworzona za pomocą odbić inwersyjnych lub przecinających się; w tym przypadku nie jest retuszowana lub jest retuszowana w sposób minimalny. Często występują kolejne odbicia rylcowe, zaprawione już po utworzeniu wtórnej podstawy, na ścianie płaskiej rylca lub bardziej centralne (Pradel 1965: 56). Według Hallama Moviusa i Nicolasa Davida jest to: „rylec węgłowy uformowany przez odbicie rylcowe oddzielone z krawędzi utworzonej przez płaszczyzny wcześniejszych odbić rylcowych i płaszczyznę retuszu wtórnego, który zno-si krawędzie rylca” (Movius, David 1970: 450). Krawędź rylca jest poligonalna. Wtórny retusz formuje często wnękę, która ułatwia odbicie nowych rylczaków. W rzadkich przypadkach ne-gatyw boczny może być znacząco zredukowany przez negatywy płaskie, podobnie jak negaty-wy płaskie mogą być redukowane przez kolejne płaskie odbicia rylcowe. Czasami płaszczyzna boczna ściany rylca może być utworzona za pomocą kilku odbić rylcowych. W wyjątkowych przypadkach przecięcie negatywów płaskich i bocznych nie tworzy krawędzi, ale jest płynne, w tym przypadku trudno jest ustalić, czy faktycznie mamy do czynienia z właściwym typem rylca d’angle et plan. Rylce te mogą występować w formie zdwojonej (Pradel 1965: 56).

104

Dyskusyjny jest problem nazwy rylca – Louis Pradel rozpoznanie tego zabytku przypisu-je Hallamowi Moviusowi (nota w BSPF CRMS, 1965: 213), natomiast Denise de Sonnevil-le-Bordes w odpowiedzi pisze: „zaproponowałam ustnie nazwanie tej kategorii rylcem typu Bassaler. Nazwa rylec typu Raysse, którą zaproponował Louis Pradel, wydaje mi się chęcią utrzymania prestiżu z pierwszego przedstawienia tego zabytku opisanego w artykule tego autora w 1953 r. Wydaje się jednak konieczne doprecyzować tutaj, że Hallam Movius nie był tym, ”który pierwszy zauważył konieczność oddzielenia rylca typu Raysse od rylca d’angle et plan (...)”; (...) udowodnienie, że jest on fossile directeur perigordienu górnego jest moim dziełem” (de Sonneville-Bordes 1965).

Rylce z modyfikacją wtórną (á modyfication tertiaire – tabl. 3:6,7) zostały wyróżnione przez Hallama Moviusa i Nicolasa Davida w materiałach z Abri Pataud: „(...) rylce, których szerokość ściany rylca jest redukowana za pomocą retuszu wtórnego, a które nie reprezentuje cech rylców Raysse i burin – pointe” (Movius, David 1970: 446).

Rylce typu burin – pointe (tabl. 3:8): „(rylec, w którym) retusz wtórny redukuje grubość ściany rylca oraz tworzy formę ostrza na stronie górnej narzędzia. (...) narzędzie nie jest dłu-żej rylcem, ale ostrzem uformowanym przez ”zatępisko”, uformowane retuszem wtórnym i stroną dolną narzędzia” (Movius, David 1970: 448).

Rylec Noailles (tabl. 3:9–12) został opisany w 1903 r. przez Louisa Bardona, Je-ana i Amédée Bouyssonie jako przykład rylca węgłowego (Bardon, Bouyssonie, Bouyssonie 1903). Nazwa rylec Noailles pojawiła się już w klasyfikacji Maurice’a Bourlona (Bourlon 1911). Według Denise de Soneville-Bordes i Jeana Perrota jest to „rylec węgłowy, często wielonegatywowy, na cienkim odłupku lub wiórze, małych lub bardzo małych rozmiarów, odbicia rylcowe często kończą się na małej wnęce” (de Sonneville-Bordes, Perrot 1956: 412). Według Henri Delporte’a jest to rylec „(...) dość małych rozmiarów, na cienkim wiórze, z wypukłym retuszem węgła, otrzymany za pomocą oddzielenia doborowego wiórka (...) ograniczonego niewielką wnęką” (Delporte 1957). Według Pierre-Yves’a Demarsa jest to ry-lec na małym odłupku lub wiórze, z węgłem, który jest podstawą drobnych odbić rylcowych kończących się na wnęce; ściana rylca jest wąska (do 2 mm). Rylec ten często występuje w formie zwielokrotnionej (Demars, Laurent 1989: 68). Rylec typu Noailles został szcze-gółowo przeanalizowany przez Jaques’a Tixiera: „(...) wytwórca prehistoryczny nie szukał formy, ale stosował technikę, którą aplikował do produktów debitażu”. Wymiary „są jednymi z najmniejszych w paleolicie francuskim”. Wyróżnia on 6 typów retuszu węgła: proste – pro-stopadłe do osi okazu, proste – ukośne, wklęsłe – najczęściej występujące, w kształcie tyldy (~), w kształcie litery W, wypukłe – skośne.

Wnęka występuje często, zawsze jest retuszowana. Odbicie rylcowe jest zawsze z węgła, bardzo rzadko odnawiane. Półsurowcem jest zwykle wiór, czasami cienki odłupek. Jeden okaz może zawierać kilka rylców (Tixier 1958: 628–644). Według Francois Djindjiana ryl-cem Noailles jest rylec, który posiada doborową wnękę kończącą odbicia rylcowe; jeżeli rylec nie posiada tej wnęki, to jest rylcem Noailles, gdy szerokość negatywu nie przekracza 2-3 mm (Djindjian 1977: 154).

Rylec typu Lacan (tabl. 4:1–3) to prawdopodobnie „przebijak” (franc. poincon) opisany w poł. XIX w. przez Louisa Lalanda (Brézillon 1971: 180). Jean Bouyssonie, L. Lejeune i Je-an-François Pérol, pośród rylców węgłowych z groty Puy-de-Lacan, wyróżnili okaz, który „zwęża się tak, aż staje się ostrzem” (Bouyssonie, Lejeune, Pérol 1935). Termin Lacan został wprowadzony w 1955 r. na określenie rylca węgłowego z wydłużoną, wklęsłą podstawą

105

(Cheynier, Bouyssonie 1955). Według Pierre-Yves’a Demarsa i Pierre’a Laurenta jest to rylec uformowany retuszem wklęsłym, mocno skośnym, późniejszym niż odbicie rylcowe, tworzą-cym rodzaj dzioba, którego ściana jest czasami redukowana retuszem wtórnym (Demars, Lau-rent 1989: 74). Jaques Tixier podkreśla, że rylec Lacan „jest otrzymywany specjalną metodą: retusz jest późniejszy do odbicia rylcowego (...). Rozwiązaniem najłatwiejszym, najskutecz-niejszym i najpewniejszym jest odwrócenie kolejności finalnej zachowań technologicznych w porównaniu z innymi rylcami” (Tixier 1978). Rylec typu Lacan jest zbliżony do wyróżnio-nego przez Henri Breuila typu burin-perçoir, w którym „dziób przedłużony jest w doborowy przekłuwacz, a negatyw rylcowy ekstremalnie zredukowany” (Breuil 1918: 319).

Rylec Bec de Perroquet (tabl. 4:4–6) został zdefiniowany po raz pierwszy w pracy Mau-rice’a Féaux: „(...) wiór dość płaski, retuszowany na obwodzie w taki sposób, żeby nadać mu kształt bliski owalu, poza wierzchołkiem, który jest wcięty retuszem lub drobnym odbiciem rylcowym. Ten zabieg nadaje mu charakter dzioba, który daje się opisać terminem papuzi dziób (franc. bec de perroquet)” (Féaux 1905: 47). Wg Denise de Sonneville-Bordes i Jeana Perrota jest to „(...) rylec węgłowy z retuszem wyraźnie wypukłym, krótkim i stromym, w którym kąt, tworzony przez odbicie rylcowe i węgło, jest bardzo przenikliwy; generalnie wykonywany jest na cienkich odłupkach i wiórach” (de Sonneville-Bordes, Perrot 1956: 410).

Zdaniem Georges’a Laplace-Jaurechte’a jest to „(...) wariant rylca węgłowego utworzo-nego na raklecie, stromy retusz zatrzymuje odbicie rylcowe” (Laplace-Jauretche 1957: 140). Malvesin-Fabre proponuje spojrzeć na ten rylec jak na „uchwyt krzemienny, stworzony przez człowieka dla dobrego trzymania w dłoni i prowadzenia z całkowitą precyzją za wytyczną (...). Pozycja geometryczna krawędzi rylca w stosunku do osi ostrza chwytnego faworyzuje pracę precyzyjną, drobną i skomplikowaną, taką jak grawerunek (Malvesin-Fabre 1957: 705).

Rylec Sireta (mustierski, orgin. burin de cup diamétral – tabl. 3:7), wg Luisa Sireta, jest to rylec wykonany „(...) na odłupku z grubą krawędzią; otrzymany poprzez przełamanie odłupka na dwie części za pomocą odbicia od jednej z jego płaszczyzn, w taki sposób, że przechodzi przez tę krawędź (Siret 1933). François Bordes uważa ten typ rylca za accident de taille: „(...) pojawia się czasami, kiedy podczas eksploatacji rdzenia tworzą się dwie odłupnie prostopadłe do siebie, druga rozdzielająca odłupek na dwie części, mniej lub bardziej równe. W tym pseudorylcu „rylec” jest utworzony przez spotkanie się pięty i złamania prostopadłe-go do płaszczyzny normalnego rdzeniowania” (Bordes 1961).

Rylec typu Corbiac (tabl. 4:8–9) został zdefiniowany przez François Bordes’a, repre-zentuje on: „(...) szczególny typ złamania (...), należący do rodziny rylców i morfologicz-nie zbliżony do rylca transwersalnego na węgle lateralnym (...), różnica polega na tym, że w wielu przypadkach nie ma jakiegokolwiek retuszu podstawy (węgła) odbić rylcowych, a jeżeli występuje, to jest zaprawiony drobnym, płaskim retuszem niedeformującym ostrza krawędzi półsurowca (...). Występują więc dwa podtypy rylca Corbiac: z retuszem lub bez retuszu (...)” (Bordes 1970: 105–106). Według Pierre-Yves’a Demarsa i Pierre’a Laurenta jest to „rylec transwersalny, którego odbicie rylcowe bierze początek na nieretuszowanej lub płasko retuszowanej krawędzi półsurowca, który reprezentuje de facto ostrze trójścienne w miejsce krawędzi rylca” (Demars, Laurent 1989: 60). Jak stwierdził François Bordes ist-nieją trzy niezależne metody powstawania i produkcji tych rylców: przez przypadek – w mo-mencie pracy, wywołany przez duży nacisk; poprzez intencjonalne złamanie – zakleszczenie końcówki i silne wygięcie wióra (musi być wystarczająco długi); poprzez odbicie rylcowe – wiór, trzymany w jednej ręce, jest uderzany o krawędź nieruchomego tłuka, trzymanego

106

w drugiej ręce, przy czym ruch jest naraz kolisty i prostopadły. Obecność śladów zużycia na większości egzemplarzy i potwierdzona eksperymentalnie jego efektywność wskazuje na to, że w większości przypadków był wytwarzany celowo (Bordes 1970).

Piece à Chanfrein (tabl. 4:9–10) został wyróżniony w 1943 r. przez Jeana Hallera, jest to: „(...) gruby odłupek lub wiór, którego wierzchołek jest sfazowany negatywem (…), boki tak uzyskanej krawędzi oraz płaszczyzny boczne mogą być zatępione lub wcięte drobnym retuszem, podczas gdy jej środek pozostaje surowy” (Haller 1943). Zanotowany został rów-nież przez Francois Bordes’a w materiałach krzemiennych z Corbiac. Zwraca on uwagę na związki z rylcami typu Corbiac, natomiast wyklucza możliwość powstawania jednych jako nieudana zaprawa drugich, widząc w nich niezależne wątki technologiczne (Bordes 1970).

Rylec typu Ripabianca jest to rylec, którego „(...) cechą charakterystyczną jest odbicie rylcowe, które za podstawę bierze retusz, zwykle tworzący formę wnęki, zaprawionej na boku półsurowca. Odbicie, podobnie jak retusz podstawy, obejmuje krawędź półsurowca i ma kierunek równoległy do osi półsurowca.” (d’Errico 1987: 411). Rylce te występują w postaci pojedynczej i zwielokrotnionej (w tym na jednym boku półsurowca). Wnęka może się łączyć z retuszem półtylca lub dzioba. W szczególnych przypadkach obserwuje się zastą-pienie retuszu wnęki odbiciem rylcowym, skośnym do osi półsurowca, realizowanym w jego partii dystalnej (d’Errico 1987: 411).

Podstawowe systemy klasyfikacyjne rylców

W początkach XX w. zaczęto tworzyć pierwsze próby uporządkowania grupy rylców. W pierw-szej połowie i na początku drugiej połowy XX w. powstało szereg koncepcji reprezentujących zarówno listy typologiczne, np. pierwsze zestawienie typów rylców zaprezentowane przez Louisa Bardona, Jeana i Amédée Bouyssonie w 1910 r., jak i bardziej rozbudowane systemy klasyfikacyjne, z których pierwszy został opublikowany przez Maurice’a Bourlona w 1911 r. Pośród pozostałych koncepcji do szczególnie ciekawych i chyba nieco zapomnianych należy system zaproponowany przez Herberta V.V. Noone’a. Poza tym należy wymienić klasyfikację Louisa Pradela oraz jedną z bardziej znanych i stosowanych powszechnie – listę typologiczną zaprezentowaną przez Denise de Sonneville-Bordes i Jeana Perrota.

Lista typów rylców Louisa Bardona, Jeana i Amédée Bouyssonie została stworzona przy okazji publikacji materiałów z groty Lacoste (Bardon, Bouyssonie, Bouyssonie 1910). Zawiera ona wyłącznie opisy rylców wyróżnionych w inwentarzu, dla których autorzy nie tworzą spójnego schematu podziału. W materiale wyróżniono 4 główne grupy rylców, w ra-mach których wyróżniono dodatkowo podtypy:

• burin bec de flute,• burin à facettes multiples: busqué; polyédrique – burin-ciseau; prysmatique –

nucléïforme,• burin à troncature retuchée – burin lateraux: à un seul enlévement; à plusieurs

enlèvements sur le plan de éclatement de la lame – burin-plans,• burins de fortune.Klasyfikacja rylców Maurice’a Bourlona została opublikowana w 1911 r. (Bourlon

1911). Zasadniczy schemat opierał się na podziale rylców na dwie główne kategorie. W za-leżności od kształtu krawędzi rylca wyróżniono: rylce o krawędzi prostej i rylce z krawędzią zakrzywioną. W ramach tak wydzielonych kategorii przeprowadzono dalsze podziały typolo-

107

giczne – typy rylców, następnie ich podtypy, itd. Do pierwszej grupy zaliczono 4 typy rylców: bec de flûte, burins d’angle, burins sur lame appointée, burins à 1 seul coup. Do drugiej katego-rii zaliczono 3 typy: burins busques, burins prismatiques, burins d’angle à facettes multiples.

Klasyfikacja rylców Herberta V.V. Noone’a (Noone 1934) oparta została na kryteriach technologicznych formowania wierzchołka, obserwowanych w trakcie eksperymentalnej re-produkcji rylców. Autor wyróżnił trzy porządki: spalled – polegał na oddzieleniu pojedynczego rylczaka za pomocą odbicia, fluted – polegał na oddzieleniu, prawdopodobnie za pomocą me-tody nacisku, kilku wąskich i drobnych rylczaków zagiętych w profilu, scaled – retuszowanie wierzchołka. Podstawą definiowania typów jest opisanie kombinacji poszczególnych porząd-ków. Autor wyróżnił także cechy (diverse group), które nie są bezpośrednio związane z tech-niką zaprawy rylca, mają charakter przypadkowy i mogą zostać pominięte w rozważaniach na temat ich klasyfikacji. Do tej grupy zostały zaliczone terminy opisujące specyficzne zarówno kształty krawędzi rylca, formy przejściowe rylców, podgięcie negatywów rylcowych, jak i ryl-ce łamańce, których tworzenie traktowane jest jako przypadkowe. W artykule opisano także formy zwielokrotnień wierzchołków rylcowych i kombinacje z innymi narzędziami.

Klasyfikacja rylców Louisa Pradela opiera się na morfologii ich wierzchołków (Pradel 1966). Autor definiuje porządek, wg którego rylce są klasyfikowane. Kolejnymi elementami, które należy wziąć pod uwagę, to: kształt krawędzi rylca, która może być prosta, złamana lub zakrzywiona; długość krawędzi rylca oraz rozwartość ścian formujących krawędź rylca. W dalszych podziałach ważne jest usytuowanie krawędzi rylca w stosunku do półsurowca, ilość negatywów tworzących ścianę rylca, obecność retuszu węgła. Zasadnicze podziały na-wiązują więc do klasyfikacji Maurice’a Bourlona, która, jak pisze autor, w swojej głównej części powinna być zachowana, chociaż niezbędna jest jej przebudowa, m.in. wyróżnienie charakterystycznych typów rylców, takich jak Noailles czy Raysse, będących fossile direc-teur poszczególnych przemysłów.

Lista typologiczna Dennise de Sonneville-Bordes i Jeana Perrota zawiera 18 typów rylców (de Sonneville-Bordes, Perrot 1956).

AnALIzA RyLców ze StAnowISkA kRAków – UL. SPAdzIStA B+B1

wstęp

Analizie poddano 225 wierzchołków rylców na 181 artefaktach. Rylce zostały poddane pod-stawowej analizie traseologicznej (Stefański 2007). Zwrócono uwagę na takie elementy jak: metody formowania podstawy i ścian rylców, ich kształt, obecność retuszu ograniczającego i wtórnego. Zebrane dane metryczne posłużyły do opisania wierzchołka rylcowego, noto-wano miary: kąta rozwarcia pomiędzy ścianami rylca; kąta, jaki tworzą krawędzie boczne z płaszczyzną górną lub dolną; długości krawędzi rylca i długości ścian rylców. Dla analizo-wanych materiałów zaproponowano także schemat klasyfikacyjny.

Analiza techniki rylcowej

Sposób formowania podstawy określono dla 172 wierzchołków rylcowych: negatyw rylco-wy – 40%, złamanie – 23%, zaadaptowana – 4%, retusz – 9%, naturalna – 15%, krawędź półsurowca – 10%. Ściana rylca najczęściej tworzona jest przez pojedynczy negatyw – 50%

108

wszystkich przypadków, dwa negatywy – 24%, trzy negatywy – 13%, 4 negatywy – 5%, 5 negatywów – 4%, pozostałe przypadki (7–9 negatywów) – łącznie ok. 4%. Negatywy rylcowe są często nieczytelne z uwagi na jakość zastosowanego półsurowca lub technikę stosowaną do oddzielenia rylczaka, co uniemożliwia jednoznaczną interpretację. W wielu przypadkach stwierdzono wytłuczenie krawędzi rylca, powodowane np. nieudaną próbą oddzielenia nowego rylczaka. Często wystąpiły subsidiary facetts, drobne negatywy interpretowane zwykle jako pozostałości po oddzielaniu rylczaka lub efekt pracy narzędziem. Tylko w wyjątkowych przy-padkach uznano je za przykład retuszu wtórnego, czyli wynik świadomego działania wytwór-cy, będący następstwem np. odświeżania, lub „prawcowanie” krawędzi.

Zebrane dane pozwalają wyróżnić cztery następujące typy retuszu ograniczającego: łu-skanie krawędzi, retuszowanie lub odbijanie wnęk oraz wyłamywanie krawędzi. Funkcjo-nalnie retusz ograniczający może spełniać dwojakie zadanie. W przypadku wszystkich form karenoidalnych retusz ograniczający ma za zadanie uformować odpowiedni kształt sferycz-nej ściany rylca; porównując z rdzeniami, można go uznać za rodzaj zatępiska. W przy-padku pozostałych rylców retusz ograniczający służy precyzyjnemu wyznaczeniu długości negatywów rylcowych. W kilku przypadkach przy końcówce negatywu rylcowego, zwykle na stronie dolnej, zaobserwowano pojedyncze płaskawe wyłuski. Wydaje się, że mogły one powstawać przypadkowo, jako rodzaj accident de taille, w wyniku naprężenia, jakie tworzy mocno podgięta końcówka negatywu. Obecność retuszu ograniczającego stwierdzono na 21 egzemplarzach, czyli na ok. 10% wszystkich wierzchołków rylców.

W analizowanym materiale zwrócono uwagę na obecność dwóch metod wtórnego retu-szowania krawędzi rylca. Pierwsza z nich to metoda polegająca na usuwaniu całej krawędzi rylca poprzez jej łamanie lub pojedyncze odbicie (tabl. 1:2). Druga metoda polega na łuskaniu zarówno krawędzi rylca, jak i krawędzi bocznych rylca. Najbardziej charakterystyczna forma to retuszowanie niewielkiej wnęki w partii środkowej krawędzi, tworzącej formę dzioba (tabl. 1:3). Stwierdzono silną korelację tej formy wtórnego retuszu krawędzi rylca z narzędziami służącymi jako funkcjonalne przekłuwacze (Stefański 2007). Retuszowanie krawędzi może również przybrać formę regularyzacji krawędzi rylca już po odbiciu rylczaka. Jest to czynność, którą można porównać do „prawcowania” pięty rdzenia. Retusz wtórny zaobserwowano na ok. 10% analizowanych wierzchołków rylców. Zarejestrowano 23 przypadki wykonania retuszu wtórnego, z czego 13 to wyłamanie wierzchołka, a 10 to retusz krawędzi w jego obrębie.

Odnawianie wierzchołków rylców, zgodnie z logicznym postulatem Maurice’a Bourlona (1911), polega na odnowieniu ściany rylca, tzn. oddzieleniu kolejnego rylczaka lub odnowie płaszczyzny podstawy, polegającej również na odbiciu rylczaka (formy dwuścienne), jej odła-maniu lub przełuskaniu. Należy wspomnieć, że trzecim sposobem odnowy wierzchołka ryl-cowego może być retusz wtórny. Niemniej jest on praktycznie nieodróżnialny od celowego „prawcowania” krawędzi rylca czy też retuszu użytkowego. Fragmentaryzacja wierzchołka ryl-cowego, która jako specjalny zabieg służy odnowie lub kształtowaniu wierzchołka rylcowego, może powstawać przypadkowo na skutek wad półsurowca, w trakcie pracy lub formowania, lub później, na skutek czynników postdepozycyjnych. Okaz możemy uważać za złamany in-tencjonalnie w przypadku, gdy obserwacje traseologiczne potwierdzają jego ponowne użycie.

Definicje, przyjęte dla wyróżniania rylców węgłowych i łamańców, możemy podzielić na chronologiczne, tzn. takie, w których rylczak zostaje oddzielony od płaszczyzny wcześniej uformowanej ściany, lub morfologiczne, w których rylec jest tworzony przez przecięcie się płaszczyzny ściany i podstawy rylca. O ile w przypadku definicji morfologicznych obecność

109

początków negatywów nie ma znaczenia, to w przypadku definicji chronologicznych – sto-sowanych w niniejszym opracowaniu – kolejność podjętych działań ma istotne znaczenie. W związku z tym rylce, których początki negatywów rylcowych zostały zniesione wskutek złamania, określono terminem „rylec złamany”, natomiast rylce, których początki negaty-wów rylcowych zostały wtórnie zaretuszowane, określono terminem „rylec retuszowany”.

Na podstawie zdefiniowanych w tym rozdziale elementów wchodzących w skład tech-niki rylcowej można stworzyć łańcuch operacji, będący odwzorowaniem ciągu czynności wytwórcy i użytkownika. Pierwszym krokiem był dobór półsurowca. Na wybranym pół-surowcu formowano lub adaptowano płaszczyznę podstawy. Po jej uformowaniu, opcjo-nalnie, za pomocą retuszu ograniczającego przygotowywano płaszczyznę przyszłej ścia-ny rylca. Ostatecznym krokiem tworzącym właściwe narzędzie było uformowanie ściany przez oddzielenie rylczaka. Tak uzyskany wierzchołek rylcowy mógł być dalej formowany przy pomocy retuszu wtórnego. Po fazie użytkowania narzędzie było wyrzucane lub pod-dawane procesowi odnowy. W tej fazie wybór poszczególnych zabiegów i ich kolejność może tworzyć szereg kombinacji, uzależnionych od woli i strategii przyjętej przez wytwór-cę (tabl. 1:5). Należy przy tym podkreślić, że użytkowanie wierzchołka rylca jest czynno-ścią hipotetyczną. Analizy funkcjonalne potwierdziły, że w wielu przypadkach wierzcho-łek rylca był np. funkcjonalnym trzonkiem narzędzia – „noże rylcowe”. W tym przypadku kolejne etapy zaprawy rylca służyły zapewne wyłącznie nadaniu odpowiedniego kształtu (Stefański 2007).

Zebrane dane metryczne są obarczone stosunkowo dużym błędem pomiarowym. Wynika to z właściwości mierzonych cech, które zwykle nie są wartością stałą, np. zmieniający się kąt, pod którym przecinają się płaszczyzny w wypadku, gdy negatyw rylcowy jest skręcony. Uzyskane wyniki są wartościami przybliżonymi i mogą służyć formułowaniu jedynie ogól-nych wniosków. Kąt krawędzi rylca, dla istotnej części artefaktów, zawiera się pomiędzy 50 a 90° (tabl. 5:1). Można też pokusić się o wyróżnienie dwóch wartości szczytowych: 70° i 90°, przy czym ostatnia wartość została sztucznie zawyżona przez klasyfikowanie okazów, w których negatywy rylcowe przechodzą ze strony górnej na dolną. Usytuowanie krawędzi rylca względem płaszczyzny półsurowca zostało zmierzone wyłącznie dla rylców charakte-ryzujących się prostą krawędzią rylca. Zmierzono dwa kąty: kąt odchylenia krawędzi rylca od osi półsurowca i kąt pomiędzy krawędzią rylca i prostą prostopadłą do osi rylca. Obydwa pomiary zostały zmierzone w stosunku do krawędzi dolnej (tabl. 5:2). Kąt A jest tworzony przez przecięcie się płaszczyzny podstawy (np. złamania lub powierzchni naturalnej) i pół-surowca, na które wytwórca miał niewielki wpływ. Zdecydowanie bardziej dynamiczny jest kąt B, regulujący nachylenie ściany w stosunku do płaszczyzny półsurowca.

Długość krawędzi rylca została zmierzona dla wszystkich typów rylców i ich fragmen-tów. Długość krawędzi rylca najczęściej zawiera się w przedziale 2–6 mm, krawędzie powy-żej 10 mm w większość przypadków charakteryzują rylce zagięte i karenoidalne (tabl. 5:3).

Długość ściany rylca została zmierzona dla wszystkich zachowanych w całości ścian oraz tych przekształconych wtórnym łuskaniem, wykluczono natomiast ściany skracane łama-niem. Najczęściej zawierały się między 10 a 30 mm (tabl. 5:4).

Kąt krawędzi bocznej został zmierzony dla rylców charakteryzujących się prostą krawę-dzią rylca. Sztucznie zawyżona została grupa rylców z krawędzią 90°, poprzez zaliczanie do niej okazów ze skręconą płaszczyzną. Uzyskany histogram wskazuje, że wyraźny szczyt zawiera się w przedziale 70–85° (tabl. 5:5).

110

Zasadniczo brak jest materiałów porównawczych dla uzyskanych danych. Odnosząc się do informacji prezentowanych przez Heidi Knecht, należy stwierdzić, że dla długości krawę-dzi rylca oraz kąta krawędzi rylca wyniki te są zbieżne (Knecht 1988). Szerokość krawędzi, w analizowanym przez nią zbiorze, mieści się między 2 a 8 mm. Z kolei wykres przedsta-wiony dla kąta pomiędzy dwoma płaszczyznami zawiera się pomiędzy 50 a 90°, z wyraźnym szczytem przy 70–79°.

Schemat klasyfikacyjny

Podstawowa linia podziału pomiędzy grupami rylców wyznacza kształt krawędzi rylca. System oparty na klasyfikacji kształtu krawędzi, często określany jako system oparty na morfologii krawędzi, został zaproponowany już w pierwszej klasyfikacji rylców, stworzonej w pocz. XX w. przez Maurice’a Bourlona. Zgodnie z jego koncepcjami wydzielono rylce o prostej krawędzi i rylce o krawędzi zakrzywionej (poligonalnej). Schemat klasyfikacyjny został dodatkowo uzupełniony o rylce o krawędzi załamanej (franc. brisé). Zostały one wy-dzielone przez Louisa Pradela jako uzupełnienie klasyfikacji Maurice’a Bourlona i znajdu-ją zastosowanie w klasyfikacji przedstawionego inwentarza (Pradel 1966). Uzupełnieniem schematu klasyfikacyjnego są typy rylców. Logika ich wydzielania jest nieco odmienna. Pod-stawą wyróżnienia typu jest obecność zdefiniowanej cechy lub grupy cech. Cechy postrzega-ne są dynamicznie, tzn. w skali inwentarza nie muszą sobie być równorzędne. Na tym etapie opracowania odnoszą się one wyłącznie do aspektów technologicznych przedstawionych artefaktów. Niewykluczone jest jednak oparcie ich np. na danych funkcjonalnych. W litera-turze istnieje dość pokaźna grupa w ten sposób wydzielonych typów rylców, np. rylce typu Noailles (wymiary, obecność retuszu ograniczającego) czy Raysse (poligonalna krawędź rylca, retusz wtórny). Stworzony w ten sposób system układa się w klasyczne drzewo kla-syfikacyjne. Typy rylców, ze względu na spójność wyróżniających ich cech, są podwieszone na kolejnych rozgałęzieniach. Nie wszystkie przedstawione typy rylców zostały rozpozna-ne w analizowanym inwentarzu. Pomimo tego zostaną przedstawione na zaproponowanym schemacie, dodając mu walorów uniwersalności. Wyniki zostały przedstawione na wykresie (tabl. 5:6). Na elementy systemu klasyfikacyjnego składają się:

Rylce z krawędzią prostą

Rylce z krawędzią prostą są najliczniej występującą w inwentarzu kategorią rylców. Kra-wędź rylca, uformowana przez przecięcie się płaszczyzn negatywów ściany i podstawy ryl-ca, jest linią prostą. Do tej kategorii zaliczono także rylce charakteryzujące się krawędzią punktową. W zależności od sposobu formowania krawędzi rylca kategorie można podzielić na okazy formowane pojedynczymi odbiciami rylcowymi (1.1) oraz rylce wielonegatywo-we, tworzone przez kilka równoległych odbić rylcowych (1.2). W pierwszym przypadku, w zależności od sposobu formowania podstawy odbić rylcowych, można wydzielić: rylce klinowate (1.1.1), łamańce (1.1.2), węgłowe (1.1.3), jedynaki (1.1.4), na wnęce (1.1.5) oraz rylce z modyfikacją wtórną (1.1.6).

Rylce klinowate (1.1.1) są to rylce o prostej krawędzi rylca, w których obydwie ścia-ny uformowane są przez negatywy odbić rylcowych. Jest to szczególny przypadek rylców,

111

w których poza wyjątkowymi przypadkami nie znamy sposobu formowania pierwotnej płaszczyzny podstawy. W niniejszej pracy wyróżniono dwie grupy: rylce klinowate zwykłe, których płaszczyzny obydwu ścian są strome lub półstrome w stosunku do płaszczyzny pół-surowca (1.1.1.1), oraz rylce klinowate płaskie, w których przynajmniej jedna z płaszczyzn formujących ściany rylca jest płaska lub półpłaska w stosunku do płaszczyzny półsurowca (1.1.1.2). Poza tym wyróżniono typ (1.1.1.2.A) charakteryzujący się sposobem formowania krawędzi rylcowej, który polega na zaprawieniu starszej ściany tak, że posiada stosunkowo wąską, stromą lub półstromą płaszczyznę, natomiast druga ściana formowana jest przez pła-ski negatyw, oddzielony od krawędzi bocznej starszego negatywu (tabl. 1:4a). Celem takiej zaprawy było ścienienie wierzchołka półsurowca, co dodatkowo uzyskiwano stosując pła-skawy retusz wtórny lub wyłamując uzyskany wierzchołek.

Rylce łamańce (1.1.2) są to rylce o prostej krawędzi rylca, w których podstawą odbić rylcowych jest płaszczyzna złamania.

Rylce węgłowe (1.1.3) są to rylce, które posiadają prostą krawędź rylca, a podstawą odbić rylcowych jest płaszczyzna uformowana retuszem. Zwykle wyróżnia się okazy z podstawą prostą, wklęsłą lub wypukłą. Do rylców węgłowych można zaliczyć takie typy rylców jak Noailles (typ 1.1.3.A) czy „papuzi dziób” (typ 1.1.3.B).

Rylce jedynaki (1.1.4) są to rylce, które posiadają prostą lub punktową krawędź rylca, a podstawą odbić rylcowych jest zaadaptowana płaszczyzna. Można wyróżnić okazy, w któ-rych podstawą odbić rylcowych jest płaszczyzna naturalna (1.1.4.1), płaszczyzna uformo-wana przez starsze negatywy (1.1.4.2), w tym negatywy innych odbić rylcowych (np. formy rylców klinowatych, w których odbicie rylcowe oddzielone jest od części dystalnej starszego negatywu rylcowego) lub krawędź półsurowca (1.1.4.3). Do rylców jedynaków zaliczono rylce typu Corbiac (typ 1.1.4.3.A), które za Francois Bordes’em podzielono na rylce odbi-jane od krawędzi nieretuszowanej (1.1.4.3.A.1) i retuszowanej (1.1.4.3.A.2) oraz pieces à Chanfrein (typ 1.1.4.3.B).

Rylce na wnęce (1.1.5) są to rylce, które posiadają prostą krawędź rylca, a podstawą odbić rylcowych jest płaszczyzna uformowana przez odbicie wnęki. Do rylców na wnęce zaliczono rylce typu Ksar Akil (typ 1.1.5.A) oraz rylce typu Ripabianca (typ 1.1.5.B).

Rylce z modyfikacją wtórną (1.1.6) są to rylce, w których ostatnim etapem zaprawy lub odnowy wierzchołka jest złamanie lub zaretuszowanie płaszczyzny podstawy, w taki sposób, że znosi początki negatywów tworzących ścianę rylca. Ze względu na wymieniony powy-żej podział rylce zostały sklasyfikowane jako „retuszowane”, gdy wierzchołek w ostatniej fazie odnawiany jest retuszem (1.1.6.1), i „złamane”, w których wierzchołek jest złamany (1.1.6.2). W zależności od sposobu, w jaki zaretuszowano wierzchołek rylca, wyróżniono egzemplarze, w których retuszowana jest ściana wierzchołka rylca (1.1.6.1.1) oraz te, w któ-rych mamy do czynienia wyłącznie ze zniesieniem samej krawędzi rylca (1.1.6.1.2). Do grupy rylców z modyfikacją wtórną zaliczono takie typy rylców jak: Lacan (typ 1.1.6.1.1.A); rylce dwuścienne, których wierzchołki zostały złamane, a uzyskane w ten sposób nowe kra-wędzie rylca mogły być świeżone drobnymi odbiciami rylcowczymi (typ 1.1.6.1.2.A); rylce typu burin – pointe (typ 1.1.6.1.2.B); rylce z modyfikacją wtórną (á modyfication tertiare, typ 1.1.6.1.2.C)

Rylce wielonegatywowe (1.2), ze względu na sposób formowania krawędzi rylca mo-żemy podzielić na te, w których tylko jedna ściana uformowana jest kilkoma negatywami (1.2.1) oraz okazy dwuścienne, w których obydwie ściany są uformowane wielonegatywo-

112

wo. Wyróżniono dwuścienny rylec, w którym płaska lub półpłaska ściana uformowana jest szeregiem płaskich negatywów rylcowych. Podstawą lameralnego retuszu jest odbicie ryl-cowe (płaski rylec dwuścienny). Pod względem morfologii wierzchołka jest to forma przej-ściowa od rylców do noży kostienkowskich (typ 1.2.1.A). Kolejnym typem są rylce zbliżone do grupy rylców burin – ciseau, w których naprzemienne odbicia rylcowe tworzą falistą krawędź rylca (typ 1.2.2.A).

Rylce z krawędzią kątową

Rylce z krawędzią załamaną są kategorią rylców, których krawędź rylca składa się z dwóch łączących się pod kątem odcinków, a ściana rylca uformowana jest przez dwie styczne płasz-czyzny. W zależności od sposobu uformowania płaszczyzn oraz ich wzajemnego położenia wydzielono rylce, w których obydwie płaszczyzny są formowane za pomocą równorzęd-nych odbić rylcowych (2.1), oraz rylce, w których jedna z płaszczyzn pełni rolę pomocniczą i zwykle jest uformowana poprzez drobne negatywy rylcowe lub retusz wtórny (2.2). Uzu-pełnieniem tego podziału są rylce o cechach mieszanych, tzn. takich, w których załamana krawędź rylca uformowana jest równorzędnymi odbiciami rylcowczymi oraz dodatkowo retuszem wtórnym (2.3).

Rylce z pierwszej grupy, ze względu na usytuowanie obydwu płaszczyzn w stosunku do płaszczyzny półsurowca, podzielono na symetryczne (2.1.1) oraz asymetryczne (2.1.2), w których jedna z płaszczyzn ściany rylca jest stroma, a druga płaska. Dodatkowo wydzie-lono 4 charakterystyczne typy: rylce dwuścienne, w których przynajmniej jedna ze ścian jest uformowana przez dwie symetryczne płaszczyzny, a krawędź rylca jest łuskana w celu uwypuklenia jednego z wierzchołków rylca i nadania mu formy dzioba (typ 2.1.1.A – tabl. 1:4b); rylce, w których obydwie płaszczyzny są płaskie lub półpłaskie (typ 2.1.1.B); rylce produkowane w charakterystyczny sposób polegający na oddzieleniu dużego, płaskawego negatywu, a następnie kolejnego, mniejszego, stromego, który modyfikuje krawędź boczną rylca (typ 2.1.2.A – tabl. 1:4c); rylce, w których obydwie ściany uformowane są na tej samej stronie półsurowca, płasko i półpłasko w stosunku do płaszczyzny wióra, a wierzchołek rylca zostaje odłamany (typ 2.1.2.B).

Rylce o krawędzi załamanej z płaszczyzną pomocniczą (2.2) podzielono na okazy, w któ-rych płaszczyzna pomocnicza uformowana jest wyłącznie w strefie bezpośrednio przylegającej do płaszczyzny głównej (2.2.1 – tabl. 1:4d), oraz rylce, w których płaszczyzna pomocnicza obejmuje znaczną powierzchnię półsurowca (2.2.2 – tabl. 1:4e). Wydzielono charakterystycz-ny typ, w którym ściana pomocnicza zaprawiona jest pojedynczym, stosunkowo niewielkim odłupkiem, biegnącym ukośnie w stosunku do osi półsurowca (typ 2.2.1A – tabl. 1:4f).

Podgrupa „mieszana” zawiera dwie możliwe konfiguracje. Pierwsza, w której każda ze ścian prezentuje odmienny sposób formowania, występuje wyłącznie w przypadku rylców dwuściennych (klinowatych). Druga, w której do dwóch płaszczyzn, uzyskanych przy pomo-cy odbić rylcowych, przylega trzecia – pomocnicza.

Rylce z krawędzią zakrzywioną

Jest to kategoria rylców, w której krawędź rylca została utworzona poprzez szereg odcin-ków tworzących linię zakrzywioną – poligonalną. W jej skład wchodzą także rylce, które

113

nie posiadają wyraźnie uformowanej krawędzi bocznej (tzn. w takim przypadku, gdy płasz-czyzna ściany i płaszczyzna półsurowca tworzą kąt zdecydowanie większy niż 90°), a wie-loodcinkowa linia rylca formowana jest przez przylegające krawędzie innych płaszczyzn półsurowca. Ze względu na uformowanie ścian rylca można wydzielić rylce wielościenne (3.1), w których płaszczyzny ściany rylca stykają się bokami i są równoległe (w idealnym schemacie posiadają formę zbliżoną do walca), oraz rylce rdzeniokształtne (3.2), w których płaszczyzny są zbieżne, a w punkcie ich przecięcia formuje się grań narzędzia (w schemacie idealnym posiadają formę zbliżoną do ostrosłupa lub wycinka sfery). Rylce wielościenne podzielono na te wykonane przy pomocy jednego odbicia (3.1.1 – tabl. 1:4g) oraz wielo-negatywowe (3.1.2 – tabl. 1:4h). Poza tym wydzielono: zaczątkowe okazy rylców rdzenio-kształtnych (typ 3.1.1.A); rylce typu Raysse/Bassaler ( typ 3.1.2.A) oraz rylce typu d’angle et plan (typ 3.1.2.B).

Rylce rdzeniokształtne (3.2) reprezentowane są przez trzy typy rylców. Dwa z nich po-siadają już ugruntowaną pozycję w literaturze przedmiotu. Są to rylec zagięty (3.2.A), rylec karenoidalny (3.2.B) oraz ich odmiany w postaci rylca Vachons. Trzeci typ stanowi forma wąskiego mikrorylca rdzeniokształtnego, w którym stosunkowo długa ściana rylca uformo-wana jest bardzo wąskimi odbiciami rylcowymi (typ 3.2.C).

Rylce zagięte i karenoidalne, wraz z narzędziami rdzeniokształtnymi, prezentują wła-ściwie ciągłość jednej, ogólnej formy. W związku z tym bardzo trudno wytyczyć granice pomiędzy nimi. Przypisywanie konkretnych artefaktów do poszczególnych typów oparte jest często na „intuicji” klasyfikatora. Różnice pomiędzy obydwoma typami mogą być wyraźnie dostrzeżone w przypadku egzemplarzy, które reprezentują skrajne cechy. Rylce karenoidalne są masywne, zbliżone do narzędzi rdzeniokształtnych (drapaczy, rabotów), z reguły są ufor-mowane na fragmentach naturalnych lub grubych odłupkach. Negatywy formujące ściany narzędzia są szerokie, regularne, często silnie podgięte w profilu wzdłużnym. Rylce zagięte są delikatniejsze, zwykle uformowane na odłupku lub wiórze, negatywy są relatywnie krót-sze. Wydzielanie rylców zagiętych i karenoidalnych opiera się zasadniczo na określonej idei formowania krawędzi i ściany rylca, w związku z tym tylko pewna część tych zabytków odpowiada ściśle definiowanemu kształtowi. W bogactwie form, które prezentują, występuje szereg cech, które mogłyby być przypisane do innych kategorii rylców, np. rylców prostych wielonegatywowych lub rylców z krawędzią załamaną. Na to zagadnienie zwrócił uwagę już Maurice Bourlon, który, definiując rylce zagięte, pisał: „pewne rylce zagięte, zresztą występujące rzadko, posiadają prostą krawędź rylca. Zaklasyfikowałem je do grupy rylców zagiętych jako precedens, którego nie można rozdzielać. To jedyny wyjątek w tej klasyfika-cji” (Bourlon 1911: 274).

W zależności od stosunku płaszczyzny i podstawy do płaszczyzny półsurowca można wyróżnić dwa podtypy rylców rdzeniowych: egzemplarze, w których płaszczyzny ścian i płaszczyzny podstawy są strome lub półstrome w stosunku do płaszczyzny półsurowca oraz egzemplarze, w których te płaszczyzny są płaskie lub półpłaskie, uformowane na prze-ciwnych stronach półsurowca i skręcone w stosunku do siebie. Typ rylców rdzeniowych płaskich zbliżony jest do wydzielonego w literaturze rylca typu Vachons. W prezentowanej klasyfikacji typ Vachons jest traktowany jako podtyp zarówno rylców zagiętych, jak i rylców karenoidalnych. Następnym elementem, który można wykorzystać przy klasyfikacji form rylców rdzeniokształtnych, jest obecność lub brak retuszu ograniczającego, który przez ana-logie do form rdzeniokształtnych tworzyłby formy a coche. Dla uformowania grani narzę-

114

dzia, które tworzy rodzaj zatępiska, wykorzystywano techniki takie jak: łamanie, odbijanie wnęki, retusz płaski oraz marginalny, stromy retusz. Charakterystyczny jest także kształt krawędzi rylca. Odpowiednie formowanie bocznych wnęk może tworzyć formy pyskowate i ramiączkowe. Podstawa rylców rdzeniokształtnych może być powierzchnią naturalną, ufor-mowaną lub zaprawioną retuszem. Lista podtypów wygląda następująco: rylce zagięte (typ 3.2.A. – zwykłe 1., Vachons 2. – z retuszem grani 1, bez retuszu grani 2), rylce karenoidalne (typ 3.2.B. – zwykłe 1., Vachons 2. – z retuszem grani 1, bez retuszu grani 2).

PodSUmowAnIe

Charakterystyka techniki rylcowej wskazuje, że znacznie bardziej nawiązuje ona do pro-cesu eksploatacji rdzenia niż do klasycznych form retuszy marginalnych. Szereg analogii morfologicznych z rdzeniami, które przywołano w tym artykule, mają nie tylko za zadanie podkreślenie tego faktu, ale również stworzenie systemu pojęć niezbędnego dla charaktery-styki rylców, i stąd: pięta – podstawa rylca, odłupnia – ściana rylca, pięcisko – krawędź rylca, zatępisko – retusz ograniczający oraz retusz wtórny, jako dynamiczny zabieg służący doraź-nemu formowaniu uzyskanych krawędzi. Koncepcja rylca, jako specyficznej formy rdzenia wiórkowego, jest zresztą jedną z najbardziej dyskutowanych kwestii – formy karenoiodalne (Brou, Brun-Ricalens 2003; Flas, Miller, Jacobs 2006; Lucas 1997), rylce Raysse (Walter, Aubry, Klaric 2002). W analizowanym inwentarzu za formy rdzeni można by uznać szcze-gólnie okazy posiadające wielonegatywowe ściany i rozbudowaną morfologię krawędzi ryl-ca (to przede wszystkim rylce o krawędzi załamanej lub zakrzywionej). Niemniej brak jest ostatecznych dowodów w postaci wykonanych składanek.

Uzyskane dane wykazują, że technika rylcowa reprezentuje rozległy i skomplikowany system produkcji narzędziowej, co widoczne jest we wszystkich 3 horyzontach chronolo-gicznych. Charakterystyki poszczególnych zespołów chronologicznych, pomimo krytycz-nego podejścia do możliwości ich jednoznacznego rozdzielenia, wskazują różnice w pre-ferencjach poszczególnych ugrupowań kulturowych. Kultura oryniacka charakteryzuje się obecnością form karenoidalnych i zagiętych, tworzących bardzo spójną grupę zarówno pod względem ich cech morfologicznych, jak i surowcowych. Zespół grawecki i epigrawecki charakteryzuje się obecnością rylców z krawędzią załamaną. To zwykle wysoko skompli-kowane wyroby charakteryzujące się bardzo dynamicznym procesem formowania. Potwier-dza to wysoki status techniki rylcowej w kulturze graweckiej, charakteryzującej się m.in. obecnością rylców takich jak Noailles, Rayse i innych, wiązanych z tym horyzontem chro-nologicznym. Chociaż brak tych typów w prezentowanym zespole, to szereg rylców, np. te z grupy 2, wprost nawiązują do rylców takich jak np. Raysse, d’angle et plan i á modyfication tertiare. Technika rylcowa jest zbliżona do techniki kostienkowskiej. Istnieje szereg wyro-bów, które trudno jednoznacznie zaklasyfikować. Podobieństwa mają naturę technologiczną (np. charakterystyczny wentralny retusz) lub morfologiczną (np. kształt wierzchołka rylca z wielonegatywowymi płaskimi ścianami). W horyzoncie graweckim technika rylcowa sto-sowana była do produkcji innych typologicznych narzędzi, jak np. jednozadziorców, w od-niesieniu do których w kilku przypadkach stwierdzono pozostałości negatywu rylcowego wstępnie formującego wnękę. Negatywy rylcowe są także jedną z cech zużycia narzędzi. Szczególnie widoczne jest to na tylczakach, które interpretowane są jako impact fractures (Stefański 2007).

115

Celem zaproponowanej klasyfikacji rylców jest próba uporządkowania tej charakteryzu-jącej się wysoką różnorodnością kategorii narzędzi krzemiennych. Przywołane i wydzielone typy rylców mogą mieć zarówno szeroki zasięg interkulturowy, jak i być jedynie wariantem stylistycznym charakteryzującym lokalne ugrupowania graweckie – np. rylce typu 1.1.1.2.A. Właściwe przywoływanie podstawowych, obecnych w literaturze typów rylców może być pomocne w określaniu właściwej pozycji chronologicznej nie tylko dla zespołów górnopale-olitycznych, ale i późnopaleolitycznych (np. obecność rylców Lacan) czy neolitu (rylce typu Ripabianca, „horyzont rylcowy” w środkowym i późnym neolicie Małopolski).

Bibliografia:

Bardon L., Bouyssonie A., Bouyssonie J.1903 Un nouveau type de Burin, Revue de l’Ecole d’Anthropologie de Paris 13, 165–168.1906 Outils écaillés par percussion à la Coumba-del-Bouïtou, près Brive (Corrèze), Revue de

l’Ecole d’Anthropologie de Paris 16(2), 170–175.1910 La grotte Lacoste près Brive (Corrèze), Revue de l’Ecole d’Anthropologie de Paris 20, 28–40,

60–71.

Bordes F.1961 Typologie du Paléolithique ancien et moyen, Bordeaux.1970 Observations typologiques et techniques sur le Périgordien supérieur de Corbiac (Dordogne),

Bulletin de la Société préhistorique française. Comptes rendus des séances mensuelles 67(4), 105–113.

Bourlon M.1911 Essai de classification des burins, leurs modes d’avivage, Revue Anthropologique 21, 267–278.

Bouyssonie J.1948 Un gisement aurignacien et périgordien, Les Vachons (Charente), L’Anthropologie 52(1–2),

1–42.

Bouyssonie J., de Sonneville-Bordes D.1956 L’Abri n°2 des Vachons, gisement aurignacien et périgordien, commune de Voulgézac

(Charente), [w:] Congrès préhistorique de France: compte-rendu de la XVème session, Poitiers-Angoulème, 15–22 juillet 1956, Paris, 271–309.

Bouyssonie J., Lejeune L., Pérol J.-F.1935 La Station du Lacan et son outillage, Paris.

Breuil H.1902 Rapport sur les Fouilles dans la Grotte du Mas-d’Azil (Ariège), Bulletin Archéologique du Com-

ité des Travaux Historiques et Scientifiques, année 1902, Rapports et Communications, 1–23.1918 Etudes de morphologie paléolithique III. Les niveaux présolutréens du Trilobite, Revue An-

thropologique 28, 309–333.

116

Brézillon M.N.1971 La dénomination des objets de pierre taillée. Matériaux pour un vocabulaire des préhistori-

ens de langue française, Gallia Prehistoire 4, Paris.

Brou L., Brun-Ricalens F.L.2003 Burins carénés-nucléus à lamelles: identification d’une chaîne opératoire particulière à

Thèmes (Yonne) et implications, Bulletin de la Société préhistorique française 100(1), 67–83.

Capitan L., Breuil H., Bourrinet P., Peyrony D.1906 L`Abri Mège. Une Station Magdalénienne à Teyjat (Dordogne), Revue de l`Ecole

d`Anthropologie de Paris 16, 196–212.

Cheynier A., Bouyssonie J.1955 Chancelade – abri de Raymonden, fouilles de l‘abbé J. Bouyssonie, Bulletin de la Société

historique et archéologique du Périgord 82(4), 172–185.

Czarnowski S.J.1902 Grodzisko na Górze Okopy nad rzeką Prądnikiem pod Ojcowem, Wiadomości Numizmatycz-

no-Archeologiczne 4, 437–450.

d’Errico F.1987 Technologie et fonction du burin de Ripabianca dans le cadre culturel du neolithique ancien

de l’Italie septentrionale, Anthropologie 91, 411–431.

de Sonneville-Bordes D.1960 Le Paléolithique supérieur en Périgord, Bordeaux.1965 A propos de la note de L. Pradel et H. Movius, Bulletin de la Société préhistorique française,

Compte-rendus des Séances Mensuelles 9, ccc–ccci.

de Sonneville-Bordes D., Perrot J.1956 Lexique typologique du Paléolithique supérieur, Bulletin de la Société préhistorique française

53(7–8), 408–412.

Delporte H.1957 L’industrie périgordienne de l’Abri du Facteur ou de la Forêt, à Tursac (Dordogne), Bulletin

de la Société préhistorique française et de Recherches préhistoriques Les Eyzies 7, 24–37.

Demars P.-Y.1982 Les grattoirs carénés et à museau, les burins busqués et carénés, les pièces nucléiformes dans

le bassin de Brive. Approche stylistique, Bulletin de la Société préhistorique française 79(10–12), 341–368.

Demars P.-Y., Laurent P.1989 Types d’outils lithiques du Paléolithique supérieur en Europe, Cahiers du Quaternaire 14,

Paris.

117

Djindjian F.1977 Burin de Noailles, burin sur troncature et sur cassure: statistique descriptive appliquée à

l’analyse typologique, Bulletin de la Société préhistorique française. Comptes rendus des sé-ances mensuelles 74(5), 145–154.

Escutenaire C., Kozłowski J.K., Sitlivy V., Sobczyk K.1999 Les chasseurs de mammouths de la vallée de la Vistule: Kraków-Spadzista B, un site gravettien

à amas d’ossements de mammouths, Monographie de Préhistoire Générale 4, Bruxelles.

Féaux M.1905 Musée du Périgord: catalogue de la série A, collections préhistoriques, Périgord.

Flas D., Miller R., Jacobs B.2006 Les «burins» de l’atelier de débitage aurignacien de Maisières-Canal (Province du Hainaut,

Belgique), [w:] J.-P. Bracco, I.M. de Araujo oraz F. Le Brun-Ricalens (red.), Burins préhistor-iques: formes, fonctionnements, fonctions, Actes de la Table-Ronde d’Aix-en-Provence (3–5 mars 2003), ArchéoLogiques 2, Luxembourg, 55–74.

Ginter B., Kozłowski J.K.1990 Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu, mezolitu i neolitu, Warszawa.

Gloger Z.1873 Osady nad Niemnem i na Podlasiu z czasów użytku krzemienia, Wiadomości Archeologiczne 1,

97–124.

Haller J.1943 Notes de Préhistoire phénicienne. L’Abri de Abou – Halka (Tripoli), Bulletin du Musée de

Beyrouth 6, 1–19.

Inizan M.-L., Roche H., Tixier J.1992 Technology of knapped stone followed by a multilingual vocabulary, Arabic, English, French,

German, Greek, Italian, Russian, Spanish, Meudon.

Knecht H.1988 Upper Paleolithic burins. Type, form and function, British Archaeological Raports Int. Series 434, Oxford.

Kozłowski J.K., Van Vliet B., Sachse-Kozłowska E., Kubiak H., Zakrzewska G.1974 Upper Paleolithic site with dwellings of mammoth bones – Cracow, Spadzista Street B, Folia

Quaternaria 44, 1–110.

Kozłowski L.1922 Starsza epoka kamienna w Polsce (paleolit), Poznań.

Kozłowski L., Kuźniar W.1914 Paleolit w Jaksicach nad Wisłą, Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne 13, 1–9.

118

Krukowski S.1915 Noże tokarskie współczesne i rylce przedhistoryczne, Sprawozdania z Posiedzeń Towarzystwa Nau-

kowego Warszawskiego, Wydział Nauk Antropologicznych, Społecznych, Historyi i Filozofii 8(3).

Krukowski S., Nowakowski A.1976 SKAM 71. Zbiór rozpraw prahistorycznych, Wrocław–Warszawa–Kraków.

Lalande P.1867 Monographie des Grottes à Silex taillés des environs de Brive, Montauban.

Laplace-Jauretche G.1957a Les Industries de Roc‘h-Toul et de Parc-ar-Plenen en Guiclan (Finistère). Bulletin de la Société

préhistorique de France 54(7–8), 422–438.1957b Typologie analytique. Application d’une nouvelle méthode d’étude des formes et des structures aux

industries à lames et lamelles, Quaternaria Nova 4, 133–164.

Laplace G.1964 Essai de typologie systématique, Annali dell’Università di Ferrara, Sezione 15 supp. 2, vol. 1, 1–85.

Lartet É., Christy H.1865 Compte rendue du Reliquiae Aquitanicae, Matériaux pour l’histoire primitive et naturelle de l’homme

2, 276–277, 395–396.1865–1875 Reliquiae aquitanicae. Being contributions to the archaeology and palaeontology of Pèrigord and

the adjoining provinces of Southern France, London.

Leguay L.1877 Les procédés employés pour la gravure et la sculpture des os avec le silex, Bulletins de la Société

d’anthropologie de Paris, 280–296.

Leroi-Gourhan A.1964 Le Geste et la Parole, tome 1 – Technique et Langage, Paris.

Lucas G.1997 Les lamelles Dufour du Flageolet 1 (Bézenac, Dordogne) dans le contexte aurignacien, Paleo 9(9),

191–219.

Majewski E.1895 Przedhistoryczne narzędzia krzemienne zebrane pod wsią Ossówką w powiecie Stopnickim, gubernii

Kieleckiej, Kasa pomocy dla prac na polu naukowym imienia Dra. J. Mianowskiego, Warszawa.1901 Powiat Stopnicki pod względem przedhistorycznym, Cz. 1, Światowit 3, 97–161.1902 Powiat Stopnicki pod względem przedhistorycznym, Cz. 2, Światowit 4, 73–144.

Malvesin-Fabre G.1957 Remarques sur le burin “bec de perroquet”, [w:] Congrès préhistorique de France: compte

rendu de la XVème session, Poitiers-Angoulème, 15–22 juillet 1956, Paris, 704–706.

119

Movius H.L., Jr.1966 L’histoire de la reconnaissance des burins en silex et de la découverte de leur fonction en tant

qu’outils pendant le Paléolithique supérieur, Bulletin de la Société préhistorique française, Études et travaux 63(1), 50–65.

Movius H.L., Jr., David N.1970 Burins avec modification tertiaire du biseau, burins-pointe et burins du Raysse à l’Abri Pataud, Les

Eyzies (Dordogne), Bulletin de la Société préhistorique française. Études et travaux 67(H–S), 445–455.

Newcomer M.H.1971 Un nouveau type de burin à Ksar Akil (Liban), Bulletin de la Société préhistorique française.

Comptes rendus des séances mensuelles 68(9), 267–272.

Noone H.V.V.1934 A classification of flint burins or gravers, The Journal of the Royal Anthropological Institute of

Great Britain and Ireland 64, 81–92.

Ossowski G.1885 Jaskinie okolic Krakowa pod względem paleoetnologicznym. I. Wiadomości wstępne – Jaskinia

Maszycka w Maszycach, Pamiętnik Akademii Umiejętności w Krakowie, Wydział Matematyc-zno-Przyrodniczy 11, 1–50.

Perpère M.1971 L’Aurignacien en Poitou-Charentes. Étude des collections d’industrie lithique, Paris.

Pradel L.1955 Précisions sur les burins d’angle et les burins plans, [w:] Congrès préhistorique de France.

Compte – rendu de la XIVe session, Strasbourg-Metz, 1953, Paris, 545–552.1962 Du burin busqué au burin nucléiforme. Formes de passage, Bulletin de la Société préhistorique

de France 59(9–10), 684–692.1965 Burins « d’angle et plan » et le type du Raysse, Bulletin de la Société préhistorique française.

Comptes rendus des séances mensuelles 62(2), 54–58.1966 Classification des burins avec notation chiffrée, Bulletin de la Société préhistorique française.

Études et travaux 63(H–S), 485–500.

Rigaud A.1972 La technologie du burin appliquée au matériel osseux de la Garenne (Indre), Bulletin de la

Société préhistorique française. Comptes rendus des séances mensuelles 69(4), 104–108.

Ronen A.1964 Grattoirs carénés à encoche de l’Aurignacien, Bulletin de la Société préhistorique française.

Comptes rendus des séances mensuelles 61(5), 147–150.

Siret L.1933 Le Coup de burin moustérien, Bulletin de la Société préhistorique de France 30(2), 120–127.

120

Sobczyk K.1995 Osadnictwo wschodniograweckie w dolinie Wisły pod Krakowem, Kraków.

Stafford B.D.1977 Burin manufacture and utilization: an experimental study, Journal of Field Archaeology 4(2),

235–246.

Stefański D.2007 Functional analysis of burins, Folia Quaternaria 77, 97–116.

Tixier J.1958 Les burins de Noailles de l’Abri André Ragout, Bois-du-Roc, Vilhonneur (Charente), Bulletin

de la Société préhistorique de France 55(10), 628–644.1978 Méthode pour l’étude des outillages lithiques, Thèse de Doctorat d’État, Université de Paris

X – Nanterre.

Troyon F.1860 Habitations lacustres des temps anciens et modernes, Lausanne.

Walter B., Aubry T., Klaric L.2002 Un nouveau type d’armature en contexte gravettien et son mode de production sur les burins

du Raysse (la Picardie, commune de Preuilly-sur-Claise, Indre-et-Loire), Bulletin de la Société préhistorique française 99(4), 751–764.

Wilczyński J.2007 The gravettian and epigravettian lithic assemblages from Kraków-Spadzista B+B1: dynamic

approach to the technology, Folia Quaternaria 77, 37–96.

Zawisza J.1874 Jaskinia Mamutowa w Dolinie Wierszchowskiej w okolicy Ojcowa i Krakowa położona,

Wiadomości Archeologiczne 2, 5–16.

121

Tabl. 1. Schematy: 1 – wierzchołka rylcowego, 2 – odnowy krawędzi rylca za pomocą retuszu wtórnego – odłamanie wierzchołka, 3 – retuszu krawędzi rylca, 4 – poszczególnych typów rylców, 5 – zaprawy i odnowy rylcówPl. 2. Schematic drawings of: 1 – burin tip, 2 – burin edge rejuvenation by means of particular types of tertiary modifications – breaking-off the burin tip, 3 – retouching the burin edge, 4 – particular types of burins, 5 – preparation and rejuvenation of burins

122

Tabl. 2. typy rylców: 1, 2 – rylec zagięty, 3, 4 – rylec karenoidalny, 5, 6 – rylec Vachons, 7, 8 – rylec ksar Akil (demars, Laurent 1989)Pl. 2. types of burins: 1, 2 – burin busqué, 3, 4 – carenoidal burin, 5, 6 – Vachons burin, 7, 8 – ksar Akil burin (demars, Laurent 1989)

123

Tabl. 3. typy rylców: 1, 2 – Rylec d`angle et plan (bez skali), 3 – schematyczne przedstawienie rylca Ray-sse/Bassaler, 4, 5 – rylec Raysse/Bassaler, 6, 7 – rylec à modification tertiaire, 8 – rylec burin-pointe, 9–12 – rylec noailles (1, 2 – Pradel 1965, 3 – movius, david 1970, 4–13 – demars, Laurent 1989)Pl. 3. types of burins: 1, 2 – burin d`angle et plan (not to scale), 3 – schematic drawings of Raysse/Bas-saler burin, 4, 5 – Raysse/Bassaler burin, 6, 7 – burin à modification tertiaire, 8 – burin-pointe, 9–12 – noailles burin (1, 2 – Pradel 1965, 3 – movius, david 1970, 4–13 – demars, Laurent 1989)

124

Tabl. 4. typy rylców: 1–3 – rylec Lacan, 4–6 – rylec bec de perroquet, 7 – rylec Sireta (bez skali), 8, 9 – pièce à chanfrein (bez skali), 10, 11 – rylec corbiac (bez skali) (1–6 – demars, Laurent 1989, 7 – Siret 1933, 8–11 – Bordes 1970)Pl. 4. types of burins: 1–3 – Lacan burin, 4–6 – burin bec de perroquet, 7 – Siret burin (not to scale), 8, 9 – pièce à chanfrein (not to scale), 10, 11 – corbiac burin (not to scale) (1–6 – demars, Laurent 1989, 7 – Siret 1933, 8–11 – Bordes 1970)

125

Tabl. 5. wykresy obrazujące dane metryczne: 1 – kąt krawędzi rylca, 2 – usytuowanie krawędzi rylca, 3 – długość krawędzi rylca, 4 – długość ściany rylca, 5 – kąt krawędzi bocznych rylca, 6 – wykres obrazujący strukturę typologiczną poszczególnych horyzontów chronologicznychPl. 5. charts displaying metric data: 1 – angle of the burin tip, 2 – localization of the burin edge, 3 – length of the burin edge, 4 – length of burin plane, 5 – angle between lateral burin edges, 6 – chart displaying typological structure of particular chronological horizons