AZeRBAYCAN GEYİM MeDeNİYYeTİ TARİXİ

293
5 АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫ MƏDƏNİYYƏT NAZİRLİYİ С. С. ДЦНЙАМАЛЫЙЕВА АЗЯРБАЙЪАН ЭЕЙИМ МЯДЯНИЙЙЯТИ ТАРИХИ (бядии–етнографик тядгигат) БАКЫ – “ЕЛМ” – 2002

Transcript of AZeRBAYCAN GEYİM MeDeNİYYeTİ TARİXİ

5

АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫ MƏDƏNİYYƏT NAZİRLİYİ

С. С. ДЦНЙАМАЛЫЙЕВА

АЗЯРБАЙЪАН ЭЕЙИМ

МЯДЯНИЙЙЯТИ ТАРИХИ

(бядии–етнографик тядгигат)

БАКЫ – “ЕЛМ” – 2002

5

Елми редактору: сянятшцнаслыг доктору, академик Расим Яфянди

Ряйчиляр: 1. тарих елмляри доктору, профессор Ариф Мустафайев

2. сянятшцнаслыг намизяди Севил Садыхова

Müəllifdən

Бу ясярин арайа–ярсяйя эялмясиндя хейирхащ тювсиййялярини лцтфян ясирэямяйян сянятшцнаслыг доктору, академик Расим Яфяндийевя, тарих елмляри доктору, тарих елмляри доктору, профессор Ариф Мустафайевя, миннятдарлыьымы билдирирям.

Ясярля таныш олараг, онун няшриня гярар верян Азярбайъан Республикасынын Мядяниййят Назири Полад Бцлбцлоьлуна тяшяккцрлярими билдирирям.

Ясярин йазылдыьы бу илляр бойунъа бюйцк сябр нцмайиш етдирдикляриня эюря Аиля цзвляримя, йахын гощум вя достларыма тяшяккцрлярими билдирирям.

Шяхси архивиндян олан материал вя елми ядябиййатдан истифадя етмяйя мямнуниййятля разылыг верян тарих елмляри доктору, профессор Щясян Гулийевя аллащдан рящмят диляйир, гябри нурла долсун дейирям.

Монографийада Азярбайъан эейим мядяниййятинин йарандыьы илк дюврлярдян башламыш ХХ йцзиллийя гядяр кечдийи зянэин инкишаф йолу ялдя олунмуш нязяри, фактики вя тясвири материаллар ясасында ардыъыллыгла излянилир. Бу тарихи эейимлярин ашкар едилиб цзя чыхарылмасы, елми ъящятдян арашдырылмасы щям тядгигатчылар цчцн, щям дя тарихи филмлярин сящняляшдирилмясиндя кино ряссамлары цчцн гиймятли мянбя щесаб олуна биляр.

Монографийада, щямчинин, бцтцн дюврлярдя Азярбайъанда эейим материаллары ялдя олунмасы вя щазырланмасы мясяляляри дя арашдырылыр.

Ялдя олунмуш бцтцн тясвири материалларын техники рясмляри тягдим олунур ки, бу да эейим сащяси иля мяшьул олан мцтяхяссисляр цчцн файдалы ола биляр.

Монографийа беш фясилдян ибарятдир. 100 ядяд эейим елементинин дягиг юлчцляр ясасында щазырланмыш техники рясми, 500–дян чох сайда иллцстрасийа тягдим олунур.

Монографийада тягдим олунан Азярбаъанын тарихи эейимляри эейим мцтяхяссисляри иля йанашы эениш охуъу кцтляси цчцн дя мараг доьура биляр.

Bu kitab mцяллифлик щцгуглары щаггында ганунла мцдафия олунур. Мцяллифин йазылы разылыьы олмадан

китабын тяръцмя едилмяси, щяр щансы бир щиссясинин вя йа бцтцнлцкля няшр едилмяси, щямчинин газанъ ялдя етмяк мягсядиля сатышынын щяйата кечирилмяси гадаьан олунур. Щяр щансы бир формада ганун позунтусуна ъящд мящкямя йолу иля тягиб олунаъагдыр.

İSBN–9952–21–014–0

Kitab Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin sifarişi ilə çap olunur.

Sabirə Səfi qızı Dünyamalıyeva. Azərbaycan geyim mədəniyyəti tarixi. İllüstrasiyalı

monoqrafiya, Bakı, «Nağıl evi», 2003, 560 səhifə.

5

ÖN SÖZ

Milli mədəniyyətimizin mühüm amillərindən biri olan geyim bəşər tarixində insan özunu dərk etdikdə, ibtidai icma quruluşundan da önçə yaranmışdır. Cəmiyyətlərin tərəqqisi prosesində bəşəriyyətin ən qədim kəşflərindən olan geyim mədəniyyəti daha çox inkişaf etmiş, zənginləşmişdir.

Azərbaycanda geyim mədəniyyətinin özünəməxsus xüsusiyyətləri olmuşdur. Yurdumuzda xammal bolluğu bütün tarixlərdə rəngarəng geyimlərin yaranmasına imkan yaratmışdır. Qədim və zəngin Azərbaycan geyimləri dünyada şöhrət tapmışdır. Tarixən bir çox dövlətlərin kralları və şahları üçün Azərbaycan ipəyindən, kətanından zəngin geyimlər hazırlanırdı. İndi qədim Azərbaycan parçalarından tikilmiş geyimlər Fransanın, Almaniyanın, İngiltərənin, Türkiyənin muzeylərini bəzəyir. Ən qədim dövrlərdən dünyanm bir çox ölkələrinin sənətkarları Azərbaycan ustalarının xammal istehsalı qaydalarını öyrənirdilər.

Doğma Azərbaycanın geyim mədəniyyəti hələ eramızdan çox–çox əvvəl şöhrət qazanmışdır. Azərbaycanın geyim mədəniyyəti hər əsrdə özünəməxsus xüsusiyyətlərə, xarakterlərə malik olmuşdur. Geyim ustalarımız paltarların rahatlığı və səmərəliliyi ilə yanaşı, onun gözəlliyinə və zərifliyinə də xüsusi diqqət yetirərdilər. Azərbaycan geyim ustalarını, toxucularını, boyaqçılarını mixtəlif dövrlərdə xarici ölkələrə dəvət edirdilər. Bu ustalar təkcə zərif geyimlərə deyil, həm də süjetli geyimlərə böyük şöhrət qazandırmışdılar. Geyimlərimizin zövqlü, estetik mahiyyət gözəlliyi bir çox şair və rəssamlann da diqqətini cəlb etmişdir. Nizami, Xətayi, Vaqif bu mövzuda şerlər, qəzəllər yazmışlar.

Müasir zamanda dünya şöhrətli geyim ustalarımızın ənənələrini davam etdirən olmadan sənətkarlarımız ulu babalarımızın yaradıcılığını daha da zənginləşdirmişlər. Belə ustalardan, yaradıcı ziyalılardan biri də xalqımızın ləyaqətli, istedadlı xanımlarından biri olan Sabirə Dunyamalıyevadır. Sabirə xanım təkcə geyim ustası deyil, o zəhmətkeş tədqiqatçı, araşdırıcı alimdir. Biz ötən il Sabirə xanımın əl işlərindən ibarət böyük bir sərgi təşkil etdik. Bu sərgi bir neçə gün müvəffəqiyyətlə nümayiş olundu. S. Dunyamalıyevanm təqdim etdiyi kolleksiya Azərbaycanın milli geyimləri bu sahəyə marağı olan hər bir kəsin diqqətini cəlb etdi. Xarici qonaqlar, kütləvi informasiya vasitələri, Bakıda fəaliyyət göstərən səfirliklərin nümayəndələri də bu sərgiyə böyük maraq göstərdilər. Mən burada Dünyamalıyevanın "Azərbaycan geyim mədəniyyətinin tarixi" kitabının əlyazması ilə tanış oldum. Elə orada da bu nəfis kitabın çap olunması ilə bağlı məsələləri həll etdim. Budur, həmin kitab oxucuya təqdim olunur.

"Azərbaycan geyim mədəniyyəti tarixi" adlı monoqrafiya əhatəliliyi, dərin məna və məzmunu ilə səciyyələnir. Bu qiymətli təşəbbüs hər cür təqdirə, ehtirama və tərifə layiqdir. Uzun illər gərgin əməyin, yuxusuz gecələrin uğuru, qələbəsi, təntənəsidir.

Monoqrafiyada insanlığın ilk yaranışından başlayaraq istifadə etdiyi ilk bürüncək tipli geyimlərdən tutmuş, XIX yüzilin ən zəngin, təntənəli, mürəkkəb biçimli, özunun estetik görkəmi ilə tam bir ansambl təşkil edən geyimlərimizə qədər bütöv bir inkişaf dövrü ardıcıllıqla izlənir, araşdırılır. Nəinki muzeylərimizdə mühafizə olunan geyimlər, həmçinin illər boyu dünyanın bir çox muzeylərini bəzəyən Azərbaycan tətbiqi sənət ustalarının hazırladığı bütün sənət əsərləri, maddi mədəniyyət nümunələri üzərində təsvir olunmuş insan fiqurlarının əynində olan, habelə şifahi xalq ədəbiyyatımızda, folklorda, bayatı və dastanlarda,

5

həmçinin şair və yazıçılarımızın əsərlərində, poeziyasında təsvir olunan Azərbaycan xalqına məxsus geyim elementləri çox dəqiqliklə araşdırılır, oxuçuların mühakiməsinə verilir.

Bütün dövrlərdə kişi geyimlərinin əsas hissəsini təşkil edən ov və döyüş geyimləri, peşə geyimləri xalqımızın ov və döyüş mədəniyyətinin çoxşaxəli və təkrarsız olduğundan xəbər verir.

Başqa xalqlar kimi, biz də çoxdan müasir dünya geyim tərzini qəbul etmişik. Milli geyimlərimizi indi muzeylərdə, xüsusi kolleksiyalarda, ayrı–ayrı tarixi tamaşalarda və filmlərdə görə bilirik.

Təbiidir ki, biz bundan sonra bütövlüklə milli geyimlərimizə qayıtmayacağıq, amma bu, mədəniyyətimizin bir qolu olan zəngin biçimli və məzmunlu milli geyimlərimizi unutmağa əsas vermir. Bakı, Qarabağ, Şəki, Şamaxı, Naxçıvan, İrəvan, Borçalı, Qazax və s. bölgələrimizin təkrarsız geyim dəstlərinin məhəlli xüsusiyyətlərini araşdırmaq, onların özünəməxsusluğunu saxlamaq üçün dəqiq texniki ülgülərini təqdim etmək özu də mədəniyyətimizə xidmət deməkdir. Bu, həm də çox böyük xidmətdir.

Mədəniyyətimizin tarixini öyrənənlər bu kitaba müraciət etməklə bir daha inanacaqlar ki, Azərbaycan xalqı həqiqətən bənzərsiz və zəngin mədəniyyət sahibidir. Çünki kitabda göstərilən geyim mədəniyyətimiz xalqımızın içdən gələn milli mənəviyyatını və ulu mədəniyyətini bir daha sübut edir.

Ümidvaram ki, bu əsər kino və teatr rəssamlarının marağına səbəb olaçaq, belə ki, tarixi əsərlərin səhnələşdirilməsi zamanı dəqiq faktlardan və detallardan istifadə etmək təqdim olunan tamaşaların tarixi mahiyyəti ilə yanaşı, mədəni dəyərini də göstərmək baxımından böyük rol oynaya bilər.

Monoqrafiyada təqdim olunan faktik geyim nümunələrindən xalq oyunları, xalq folkloru, rəqslərdə, tarixi əsərlərin səhnələşdirilməsində, həmçinin xalqı təmsil edən mütəxəssislərin uniformalarında istifadə etmək olar.

Bu gün artıq bir incəsənət növu kimi formalaşan Azərbaycanın müasir moda rəssamlığının nümayəndələri bu kitabda göstərilən tarixi geyimlərdən və milli geyim elementlərimizdən ustalıqla istifadə etməklə, yeni paltarlar yaradıb dünya podiumlarına orijinal modellər bəxş edə bilərlər.

Polad Bülbüloğlu, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Naziri, professor

5

THE BOOK THAT TEACHES THE HISTORY OF OUR CULTURE

Clothing, one of the important factors of national culture, was established earlier than primitive communal system, since the human being became conscious in the history of mankind. Clothing culture as the most ancient discovery of the mankind, was further developed and enriched during the process of the prosperity of societies.

Clothing culture had its own features in Azerbaijan. In all times, existence of lots of row materials always served as a condition for creation of colorful clothing. Ancient and rich Azeri clothing gained glory in the world. Historically, rich garments were made from Azerbaijani silk and linen for various kings and shahs of different countries. Nowadays, dresses made from ancient Azerbaijani fabrics decorate museums of France, Germany, England, Russia and Turkey. Since most ancient times masters of many countries of the world studied row materials production hints of Azerbaijan masters.

Clothing culture of the native Azerbaijan gained glory even before our century. Clothing culture of Azerbaijan had its specific features for each century. Masters of clothing paid particular attention to beauty and elegancy of clothing along with its comfort and efficiency. At different times, clothing masters, weavers, dyers of Azerbaijan were invited to foreign countries. These masters gained glory not only by elegant clothing but also with clothing with plot. Blissful and aesthetic essence beauty of our garments attracted attention of many poets and artists. Nizami, Khatai, Vaqif dedicated many poets, ghazals to this topic.

Nowadays, masters who continue traditions of world–famous clothing masters enrich works of our great grandfathers. One of these masters and creative intellectuals is Sabira DUNYAM ALIYEVA, decent and talented lady of our nation. Ms DUNYAMALIYEVA is not only clothing master but also toiling explorer and researching scientist. Last year we organized a big exhibition of works of Ms DUNYAMALIYEVA. The exhibition was demonstrated with great success during several days. The collection of Azerbaijani national clothes presented by Ms. S. DUNYAMALIYEVA attracted everyone having an interest in this field. Foreign guests, representatives of mass media, as well as representatives of foreign embassies in Baku expressed a keen interest in the exhibition. During the exhibition I got acquainted with the manuscript of Ms. S. DUNYAMALIYEVA’S book titled “The History of Azerbaijan Clothing Culture” and resolved the issues regarding the publication of this nice book. And now this book is being presented to readers.

The monograph titled “The History of Azerbaijan Clothing Culture” is comprehensive, meaningful and rich of content. This valuable initiative deserves every regard and respect. It is the success and victory of hard work of long years and sleepless nights.

6

6

The monograph successively examines the whole epoch of evolution o; Azerbaijani clothing culture starting from wrap–style clothes used at the outset of mankind till the rich, magnificent and complex clothes that create full ensemble with their aesthetic look. The object for thorough study of the monograph is not only clothes protected in our national museums, but also different clothing components of Azerbaijani nation engraved on works of art made by masters of applied art of Azerbaijan and on different patterns of cultural wealth which adorn many museums all over the world, as well as those described in oral popular literature, folklore, eposes, and works of our poets and writers.

Being a basic component of male clothing of all times, hunting, combat and trade related clothes are evidence of our nation’s rich and incomparable culture of hunting and fighting.

Like other nations we have also accepted the dressing mode of modern age. Now we can only see our national clothes in museums, individual collections, as well as in historical spectacles and films.

It is obvious that we will not go back to our national dresses in whole but this does not give ground to forget national dresses as part of our culture that have rich cut and is pithy. Investigation of local features of clothing sets of Baku, Garabag, Sheki, Shamakhi, Nakhichevan, Iravan, Borchali, Qazakh and other regions, submission of concrete technical patterns for maintaining their particularities is in itself a service for our culture. It is a great service.

When addressing this book those who study history of our culture can again get assured that Azerbaijan nation indeed has unique and rich culture, because the history of culture that is described in the book again proves national spirit that comes from heart and great culture.

I believe this work will be of interest for movie and theatre artists because during dramatization of historical works application of exact facts and details plays a great role from the point of cultural value along with historical importance of plays.

Factual clothing samples which are expressed in the monograph can be used in traditional games, traditional folklore dances, dramatization of historical works, and also in uniforms of specialists that represent our nation.

Representatives of modern fashion artists which is now established as a type of art can use historical clothing and elements of national dresses brought out in this book to create new garments to present genuine models on world podiums.

Prof. Polad Bulbuloglu. Minister of Culture of the Republic of Azerbaijan.

7

7

ЭИРИШ

Азярбайъан эейимляринин тарихи тякамцлц, мцхтялиф дюврлярдяки инкишаф сявиййяси барядя

индийядяк мцяййян тядгигатлар апарылмыш, албомлар чап едилмиш, мягаляляр йазылмышдыр. Ейни

заманда, Азярбайъанын сосиал–игтисади, етник, мядяниййят, инъясянят тарихиндян бящс едян

ясярлярдя ян’яняви тохуъулуг сянятиня, парча, эюн–дяри, кечя, зин’ят, дюйцш либасы истещсалы,

эейим мядяниййяти вя с. мясяляляря, пяракяндя шякилдя олса да, тохунулмуш, гядим дювр вя

орта йцзилликляря аид бир сыра дяйярли мадди мядяниййят нцмуняляри, гайнаглар, график рясмляр,

миниатцрляр вя с. ашкар олунмушдур. Хцсусиля сон йцзилликдя апарылмыш археоложи газынтылар

нятиъясиндя кцлли мигдарда мадди мядяниййят нцмуняляри, о ъцмлядян мисилсиз бязяк яшйалары

ялдя олунмушдур. Бцтцн бу эейим мядяниййяти иля баьлы фактик материаллар кцлл щалында, елми

тядгигата ъялб олунмамыш, декоратив–тятбиги сянят бахымындан тящлил олунмамыш, онларын бядии–

техноложи хцсусиййятляри арашдырылмамышдыр.

Эейим ъямиййятин физики, физиоложи, еколожи, мя’няви–яхлаги, психоложи, естетик–идеоложи вя с.

бахышлары, сосиал–мядяни щяйаты, онун дцнйаэюрцшц иля ялагядар олдуьуна эюря, эейим

мядяниййятинин тарихи бцтцн бу мясяляляр барядя бящс етмяк зярурятини гаршыйа чыхарыр. Щямин

мясяляляр Азярбайъанын мядяни–иътимаи щяйатынын мцасир дюврц цчцн олдугъа актуал щесаб

олунур. Азярбайъан халгы, мцстягиллик вя демократик инкишаф мярщялясиня гядям гойдуьу

щазырки мярщялядя, юз тарихи–мядяни ирсинин, ясрляр бойу йаратдыьы мадди мядяниййят

нцмуняляринин юйрянилмясиня, ян’яняви сянят сащяляринин дирчялмясиня, онларын йенидян

дяркиня бюйцк мя’няви–естетик вя идеоложи ещтийаъ щисс етмякдядир. Бу ещтийаъы тя’мин етмяк

цчцн тарихчи–сянятшцнас вахтиля мювъуд олмуш мадди мядяниййят абидялярини ашкара чыхарыб

щямин сянят нцмуняляринин тямсил етдийи мя’няви, идеоложи, естетик вя с. дяйярляри мювъуд тарихи

тязащцр контекстиндя арашдырыб бу эцнцн милли–мядяни тяфяккцр сярвятиня чевирмялидир.

Азярбайъан эейимляринин тарихи, етнографик, бядии–декоратив вя техноложи хцсусиййятляринин

юйрянилмяси мящз йухарыдакы мцлащизяляр бахымындан хцсуси актуаллыг кясб едир. Азярбайъан

эейимляриндян бящс етмяк, бир–бири иля гырылмаз ялагядя олан бир сыра елми вя ямяли ящямиййят

кясб едян културоложи проблемляри арашдырмаг демякдир: 1) эейимин конструксийа вя

технолоэийасы (эейим цчцн материалларын щазырланмасы, онларын бичилмяси, тикилмяси, бязядилмяси,

истифадяси, тяйинаты вя с.); 2) эейимин етноложи семантикасы (етник–милли хцсусиййятляри, ъямиййятин

мцхтялиф тябягя зцмряляриня мянсублуьу, идеоложи мотивлянмяси вя с.); 3) эейимин бядии–

декоратив хцсусиййятляри вя с. Садаланан проблемлярин щяр бири айрылыгда вя ейни заманда,

гаршылыглы ялагя щалында Азярбайъан сянятшцнаслыг елми цчцн кифайят гядяр актуал проб-

лемлярдир.

8

8

XVI–XVIII йцзиллик Азярбайъан эейимлярини тядгиг едян Р.С.Яфяндийев щямин дювр халг

эейимляринин бядии хцсусиййятлярини, инкишафы вя тякамцлцнц, онларын гоншу халгларын эейимляриня

вя яксиня тя’сирини арашдырмышдыр. Азярбайъан эейим мядяниййятиня халг сянятляринин тяркиб

щиссяси кими бахан мцяллиф эейимлярдя истифадя едилян парчаларын бядии декоратив

хцсусиййятлярини, халг декоратив тятбиги сянят нцмуняляриндя Азярбайъан эейимляринин тиположи

нювлярини ардыъыллыгла излямиш вя шярщ етмишдир.

Г.Т.Гарагашлы “Кичик Гафгазын Шимал–Шярг вя Мяркязи зонасы Азярбайъанлыларынын мадди

мядяниййяти” монографийасында Кичик Гафгаз ящалисинин эейимляринин, А.Н.Мустафайев

“Ширванын мадди мядяниййяти” ясяриндя Ширван зонасына мяхсус эейимлярин, Щ.А.Щявилов

Эянъябасар эейимляринин, К.М.Ибращимов Шяки эейимляринин, Ф.И.Вялийев Гярб зонасы эейимля-

ринин, Щ.Н.Мяммядов Муьан эейимляринин, Ъ.А.Новрузов Эцръцстан Азярбайъанлылары

эейимляринин, Н.В.Даданов Даьыстан Азярбайъанлыларынын, И.Т.Шащбазов Шащдаь групу

эейимляринин етнографик тящлилини вермишляр.

Юзбяк алими Г.А.Пугаченкова XV йцзил вя XVI йцзиллийин I йарысына аид Шярг миниатцрляри

ясасында Орта Асийа вя Иран (о ъцмлядян Азярбайъан–С.Д.) эейимляринин, сянятшцнас

С.Й.Садыгова XIV–XVII йцзилликлярин миниатцрляри ясасында Азярбайъан эейимляринин, А.Г.Трофи-

мова акад. С.Н.Ъанашиа адына Эцръцстан Дювлят Тарих Музейиндя мцщафизя едилян

Азярбайъан эейимляринин, З.А.Килчевскайа “Азербайджанский женский костюм XIX века из

Карабаха” мягалясиндя Гарабаь гадын эейим дястинин, Е.Г.Торчинскайа ССРИ Халгларынын

Дювлят Етнографийа Музейиндя мцщафизя олунан, XIX вя XX йцзиллийин яввялляриня аид

Азярбайъан киши эейимляринин бядии декоратив хцсусиййятлярини арашдырмышлар.

Азярбайъан милли эейимляри ясасында рягс эейим моделлярини щазырлайан, Азярбайъан

филмляринин эейим цзря ряссамы, Республиканын халг ряссамы Бядуря ханым Яфганлынын, халг

ряссамы Марал ханым Рящманзадянин, Елчин Аслановун Азярбайъан эейимляринин тяблиьи сащя-

синдя бюйцк хидмятлярини гейд етмякля йанашы, Азярбайъан эейимляринин сянятшцнаслыг

бахымындан щяля там тядгиг едилмядийини гейд етмяк лазымдыр.

Эюстярилян тядгигат ишляринин щяр бириндя Азярбайъан халг эейимляри тарихи–етнографик

бахымдан, форма, бичим вя тикиш техникасы ъящятдян тящлил едилмишдир. Лакин бу мцяллифлярин щеч

бири айры–айры эейим нювляринин бядии–декоратив хцсусиййятлярини, онларын дягиг конструксийасыны

вя тикиш технолоэийасыны, башга сюзля, композисийа мязиййятлярини арашдырмамышдыр. Щямчинин,

индийядяк гядим дюврлярдян мцасир дюврядяк ялдя олунмуш мадди мядяниййят нцмуняляри вя

тясвири васитяляри ясасында Азярбайъан эейимляринин реконструксийасы арашдырылыб тягдим олун-

мадыьындан, Азярбайъанын бцтцн зоналары цзря эейимлярин локал хцсусиййятляри там

9

9

ишлянилмядийиндян, бу эцн щямин либас нювлярини тарихи мязмунуна хялял эятирмядян бярпа

етмяк, онларын ясасында мцасир моделляр щазырламаг, щямчинин, мцхтялиф хидмят сащяляриндя,

мярасимлярдя, халг ойунларында тарихи ясярлярин сящняляшдирилмясиндя бу нцмунялярдян

истифадя етмяк чятинлик тюрядир.

Азярбайъан халг эейимляринин топланмасы вя мцщафизя олунмасы ишиндя 1920–ъи иллярдян

тяшкил олунмаьа башламыш дювлят вя дийаршцнаслыг музейляринин хцсуси хидмяти олмушдур. Бу

ъящятдян Азярбайъан Тарихи Музейиндя мцщафизя едилян эейим вя башга декоратив тятбиги ся-

нят нцмуняляри бизим арашдырдыьымыз проблем цчцн мцстясна ящямиййят кясб едир. Щямин

нцмуняляр XIX йцзиллик вя гисмян дя XVIII йцзиллийин халг эейимляри барядя зянэин тясяввцр

йаратмаьа имкан верир. Сон вахтлар щямин нцмунялярин бир гисми няфис шякилдя чап олунараг

эениш иътимаиййятя чатдырылмышдыр.

Бу ъящятдян проф. П.Я.Язизбяйованын редактяси иля М.И.Атакишийева, М.Я.Ъябрайылова,

В.М.Исламова тяряфиндян щазырланмыш вя 1972–ъи илдя чапдан чыхмыш “Азярбайъан милли

эейимляри” вя щямин редактя иля М.Ъябрайылова вя фотограф Щ.Щцсейнзадя тяряфиндян щазырлан-

мыш “Азярбайъан эейимляри” адлы албомларда топланмыш Азярбайъан милли эейим нцмуняляринин

эюзяллийи вя тякрарсызлыьы диггяти ъялб едир.

Бунунла беля щяля дя Азярбайъан эейим мядяниййятинин тарихини бцтцнлцкля аз–чох

мцкяммял шякилдя ящатя едян, щямин тарихин мцхтялиф дювр вя мярщялялярини ганунауйьун

ардыъыллыгла ещтива едиб системляшдирян монографик бир тядгигата тясадцф олунмур.

Тягдим едилян тядгигат ясяриндя мягсяд Азярбайъанын мцхтялиф профессионаллыг сявий-

йясиня малик сяняткарлары (о ъцмлядян халг сяняткарлары) тяряфиндян щазырланмыш ян’яняви

эейим типлярини мцяййянляшдирмяк, техноложи, идеоложи, естетик вя с. бахымдан онларын тарихи тя-

камцлцнц, мцхтялиф тарихи дюврлярдяки инкишаф сявиййясини излямяк вя халгымызын зянэин эейим

мядяниййяти барядя мцмкцн гядяр мцкяммял вя системли тясяввцр йаратмагдан, мцмкцн

олдуьу гядяр реконструксийа едяряк инкишаф динамикасыны излямякдян ибарятдир. Мягсядя наил

олмаг цчцн мцяллиф юз гаршысына ашаьыдакы конкрет вязифяляри гоймушдур:

– Азярбайъан эейимляринин тарихиня даир мцхтялиф мянбялярдя мцщафизя олунмуш фактларын

ашкар едилиб системляшдирилмяси;

– Азярбайъан ян’яняви эейим типляринин щазырланма технолоэийасынын мцяййян едилмяси,

онларын цмуми вя мящялли хцсусиййятляринин мцяййянляшдирилмяси;

– Азярбайъан халг эейимляри типляринин мяншяйинин арашдырылмасы вя онларын етник

мянсубиййятляриня даир субйектив иддиаларын тякзиб едилмяси;

10

10

– Азярбайъан эейим мядяниййяти сащясиндя тарихи ялагя вя гаршылыглы тямасын ъоь-

рафийасынын мцяййянляшдирилмяси;

– Мцасир Азярбайъан эейимляриндя мцтярягги тарихи ян’янялярин мцщафизя вязиййятинин

айдынлашдырылмасы вя буэцнки эейим дябляриндя онлардан файдаланмаг имканларынын

ашкарланмасы;

– Эейим мядяниййятинин, Азярбайъан халгынын мядяни тяряггисинин цзви тяркиб щиссяси

олмасы е’тибары иля, цмуми Азярбайъан мядяниййятинин зянэинлийи барядяки мцддяа вя елми

фикирлярин формалашдырылмасы;

– Азярбайъан эейим мядяниййяти тарихинин дюврляшдирилмяси, онун тякамцл йолунун

излянилмяси вя ян’яняви эейим типляринин тясниф едилмяси;

– Мювъуд мянбяляр ясасында, гядим дюврлярдян ясримизин яввялляриня гядяр

Азярбайъанда эейим материалларынын, биринъи нювбядя ися парча истещсалынын вязиййяти, онун

мигйасы, кейфиййяти, ихраъ вя идхалы бярядя мя’луматларын тягдим олунмасы;

– Ян’яняви эейим дястляри вя онлары тамамлайан бязяк елементляринин инкишаф дина-

микасынын арашдырылмасы;

– Эейимлярин, мцхтялиф тарихи дюврлярдя халгын дцнйаэюрцшцндян, мя’няви–яхлаги, психоложи

хцсусиййятляриндян, дини–етик бахышларындан иряли эялян мя’на чаларларынын ашкар едилмяси;

– Халгын естетик зювгцнцн, эюзяллик барядя гянаятляринин эейимлярдя (форма вя бичим

цсулунда, ялавя бязяк васитяляриндя вя с.) неъя якс олундуьуну, еляъя дя эейимин бядии–

естетик тяфяккцрдя (тясвири сянятдя, ядябиййатда вя с.) “илщам мянбяйи” кими истифадя едилмяси,

образлашдырылмасы, метафорик васитяйя чеврилмяси мясяляляринин арашдырылмасы;

– Азярбайъан эейимляринин тякамцлцндя Гафгаз вя Шярг халгларынын (о ъцмлядян тцркдилли

халгларын) эейим мядяниййятинин гаршылыглы тя’сиринин мцяййянляшдирилмяси;

– Эейим сащясиндяки техноложи вя естетик тя’сирлярин щансы тарихи дюврлярдя Азярбайъан

эейимляриндя из гойдуьуну, йерли вя “эялмя” эейимлярин Азярбайъан иътимаи–мя’няви

контекстиндяки мцнасибятинин вя с. арашдырылмасы;

– Азярбайъан эейим мядяниййятиндя сонрадан мянимсянилмиш, йахуд анъаг мцяййян

даирядя етираф олунмуш “алынма” елементлярин нисбятинин айдынлашдырылмасы;

– Тарихян тяшяккцл тапмыш эейим технолоэийасы вя бядии–декоратив елементлярин тядгиги

ясасында мцасир эейим моделляринин щазырланмасы цчцн конкрет тяклифляр верилмяси;

11

11

– Халг сяняткарларынын фярди йарадыъылыг тяърцбяси, иш цсулу, юзцнямяхсус сяняткарлыг

цслубунун юйрянилмяси вя онларын сянятшцнаслыг бахымындан тящлил едилиб дяйярляндирилмяси;

– Азярбайъан эейим мядяниййятинин, Азярбайъанын цмуми мядяниййят тарихиндяки

мювгейинин арашдырылмасы;

– Халг эейимляриндя кцтлявиликля (эейим фолклору!) профессионаллыьын мцнасибяти бахымындан

мцмкцн гядяр онун эениш елми–нязяри интерпретасийасынын верилмяси вя с.

Щямин вязифялярин елми щяллини Азярбайъан сянятшцнаслыг елминин мцасир инкишаф сявиййяси

иля йанашы, мювъуд иътимаи–сийаси, идеоложи вязиййят тяляб едир. Азярбайъан милли мядяниййятинин

эяляъяйи щям дя онун кечмиши, тарихи барядя елми–нязяри, практик тясяввцрляримизин ня

дяряъядя эениш олмасы иля дя баьлыдыр.

Ящатя етдийи проблемлярин мигйасына вя Азярбайъан эейимляринин кечдийи бцтцн тарихи

инкишаф дюврлярини ардыъыл сурятдя юзцндя ещтива етмясиня эюря тягдим олунан проблем

Азярбайъан сянятшцнаслыьында щямин сащяйя аид илк елми–тядгигат ишидир. Ясярдя Азярбайъан

эейим мядяниййятинин бир сыра мясяляляриня йа илк дяфя тохунулмуш, йа да сянятшцнаслыг

елминин мцасир тялябляриня уйьун олараг онлара йенидян бахылмышдыр. Она эюря дя тядгигат

ишинин елми йекуну кими ашаьыдакы мцддяалары елми иътимаиййятин мцщакимясиня тягдим едирик:

а) Азярбайъан эейимляринин гядим заманлардан башлайараг мцхтялиф тарихи дюврлярдяки

техноложи, естетик–декоратив вя идеоложи–семантик тясвири верилмякля, онларын цмуми тякамцл

тарихи излянилмишдир;

б) Илк дяфя олараг Азярбайъан эейимляринин тарихиня даир бир сыра йени мянбяляр (бунларын

ичярисиндя сящвян башга халгларын эейим мядяниййяти тарихиня аид едилянляр дя вардыр)

тядгигата ъялб едилмишдир;

в) Азярбайъанын мцасир сянятшцнаслыг елминин имканлары дахилиндя, Азярбайъан

эейимляринин типолоэийасында баш верян тарихи дяйишмяляр, онларын сосиал–игтисади сябябляри

ашкарланмыш вя буна мцвафиг олараг эейим мядяниййяти тарихиндя башлыъа мярщяляляр мцяй-

йянляшдирилмишдир;

г) Азярбайъан эейим мядяниййятинин диэяр гоншу халглар, о ъцмлядян Шярг эейим

мядяниййятляри иля ялагяси, бунларын арасындакы гаршылыглы тямасын сябябляри вя нятиъяляри

арашдырылмышдыр. Бцтцн бунларла йанашы Шярг халгларына бирэя мянсуб олан универсал (цмуми)

Шярг эейимляри мясялясиня дя тохунулмушдур;

12

12

Азярбайъан эейимляринин практик ъящятляриня даир тядгигатчынын елми арашдырмалары,

эейимлярин мящялли хцсусиййятлярини арашдырмасы, унудулмуш эейим моделляринин бярпасына вя

бичмя–тикмя технолоэийасына аид тювсиййяляри, бу сащя иля марагланан мцтяхяссисляр цчцн

файдалы методики вясаит ола биляр. Тядгигат ишинин бир сыра елми мцддяалары, принсип е’тибариля, халг

эейимляринин сянайе цсулу иля кцтляви истещсалынын тяшкилиня билаваситя йахындан йардым едя

биляр. Ейни заманда тядгигат ишинин нятиъясиндя ялдя олунмуш биликляр халг эейимляри ясасында

мцасир эейим формаларынын йарадылмасы ишиндя фактик материал базасы ролуну ойнайа биляр.

Азярбайъан эейимляринин тарихи–тиположи тядгигиня щяср олунмуш бу тядгигат ишинин ямяли

ящямиййяти бир дя онунла мцяййян едилир ки, щямин ясяр сянятшцнаслыг, мядяниййятшцнаслыг,

эейим мцщяндислийи истигамятли орта ихтисас вя али мяктяблярин мцвафиг факцлтяляриндя дярслик,

йахуд дярс вясаити кими истифадя олуна биляр. Ейни заманда ясяр бу сащяйя даир йени

програмларын щазырланмасында, йени ихтисас курсларынын мцяййянляшдирилмясиндя дя ящямиййятли

ола биляр.

Тядгигат ишиндя гядим заманлардан мцасир дюврядяк дюрд йцздян чох сайда тясвири

материал, йцз яллийя йахын мадди мядяниййят нцмуняси, йцз яллийя йахын фактик материал,

щямчинин щямин мясялялярин тядгигиня щяср едилмиш чохсайлы елми тядгигат иши арашдырылмышдыр.

Азярбайъан эейимляринин тясвирини юзцндя якс етдирян эейим нювляринин демяк олар ки,

щамысынын реконструксийасы илк дяфя тягдим олунмушдур. Гейд едяк ки, эейимлярин

реконструксийасы мясялясиня бу ъцр ардыъыл йанашма методу щесабына да Азярбайъан

эейимляринин гядим дюврдян башлайараг мцасир дюврядяк тякамцлцнц, материал сечимини,

рянэ–бязяк уйарлыьыны, конструксийа вя техноложи хцсусиййятлярини арашдырмаг мцмкцн олмуш-

дур.

Гейд едяк ки, гядим дюврдян башлайараг мцасир дюврядяк Азярбайъан эейимляринин

бядии–декоратив хцсусиййятляри, конструксийа вя технолоэийасы, мцяллиф тяряфиндян чапа

щазырланан нювбяти китабларда ятрафлы шярщ олунмушдур.

13

13

I ФЯСИЛ

ГЯДИМ ДЮВР AЗЯРБАЙЪАН ЭЕЙИМЛЯРИ

1.1. Эейим материалларынын истещсалы вя ялдя олунмасы

Мцтяхяссисляр эейимин мейдана эялмясинин цч ясас амилини гейд едирляр:

–Тябиятин иглим тя’сирляриндян горунмаг зяруряти иля;

–Етик нормалара ямял едилмяси мягсядиля;

–Инсанларын заман кечдикъя инкишаф едян естетик зювглярини тя’мин етмяк мягсядиля1.

Лакин Гурани–Кяримдя эюстярилир ки, “…Адям вя Щявва аьаъын мейвясиндян даддыгда

айыб йерляри [эюзляриня] эюрцндц. Онлар Ъяннят [аьаъларынын] йарпагларындан [дяриб] айыб

йерляринин цстцнц юртмяйя башладылар…”2 вя беля олан щалда Аллащ буйурду:–“Ей Адям оьуллары!

Сизя айыб йерляринизи юртяъяк бир эейим вя бир дя бязякли либас [вя йа мал–дювлят] назил етдик.

Лакин тягва либасы даща йахшыдыр…”3

Беляликля, эейимин мейдана эялмясиндя илк амил кими етик нормалара ямял едилмяси

мягсяди биринъи йеря чякилир:

- Етик нормалара ямял едилмяси мягсядиля;

- Тябиятин иглим тя’сирляриндян горунмаг мягсядиля;

- Инсанларын заман кечдикъя инкишаф едян естетик зювглярини тя’мин етмяк мягсядиля.

Гядим дюврдя Азярбайъан яразисиндя эейимин мейдана эялмясини, эейим ма-

териалларынын истещсалы вя ялдя олунмасы мясялясини айдынлашдырмаг цчцн Азярбайъан

яразисиндя апарылан археоложи газынтылар заманы ялдя олунмуш мадди мядяниййят нцмуняляри,

гядим дюврляря аид едилян тясвири материаллар мцщцм ящямиййят кясб едир.

Мцтяхяссисляр эейим мядяниййятинин башланьыъыны ерамыздан 40–25 мин ил яввяля аид

едирляр4. Азярбайъан яразисиндя ися Гуручай мядяниййятинин илк дюврляриня аид едилян газынты-

лардан–Азых маьарасынын алт мядяни тябягяляриндян тапылмыш, дашдан дцзялдилмиш мцхтялиф нюв

ямяк алятляри сцбут едир ки, бурада йашамыш инсанлар щяля Гуручай мядяниййятинин илк

1 Федор Комиссаржевский. История костюма, Минск, Современный литератор, 1999, стр.7, Н.М.Каминская.

История костюма, Москва, изд. “Легпромиздат”, 1986, стр.3. 2 Гурани-Кярим (азярбайъан дилиндя), суря 7, айя 22, “Азярняшр”, 1992, сящ.126. 3 Йеня орада, суря 7, айя 26, сящ.127. 4 Н. М. Каминская. «История костюма». Москва, Легпромиздат, 1986, стр. 3.

14

14

дюврляриндя мцяййян эейим елементляриндян истифадя едирмишляр. Алт Полеолитин яввялляриня аид

едилян бу алятляря уълу, эязли, цчбуъаг формалы гашовлар вя бизвари алятляр дя дахилдир1 (T I–1).

Бу универсал алятлярин кюмяйи иля бцрцнъяк мягсяди иля истифадя олундуьу эцман едилян

дяри парчаларыны кясмяк, дешмяк, гашымаг вя с. ямялиййатлар да йериня йетирилмишдир.

Бу мягсядля истифадя едилмиш ямяк алятляринин Азярбайъанын мцхтялиф гядим йашайыш

мяскянляриндян тапылмасы2 (T I–2, ILL 1,2) бир даща бурада йашамыш гядим инсанларын тямиз-

лянмиш эюн–дяридян эейим мягсядиля истифадя етдиклярини эюстярир. Гядим йашайыш

мяскянляриндян ялдя олунмуш вя мцхтялиф дюврляря аид олан бу ямяк алятляри инсанларын эюн–

дяридян истифадя етмяк цчцн мцхтялиф ъцр алятляр дцзялтдиклярини вя эетдикъя бу алятляри

тякмилляшдирдиклярини эюстярир (T I–2, ILL 3).

Археоложи газынтылардан айдын олур ки, гядим дюврдя истещсал аляти кими сцмцкдян дя эениш

шякилдя истифадя едилирмиш. Бу мягсядля ирибуйнузлу щейванларын йарылмыш лцля сцмцкляриндян

истифадя едирмишляр3 (T I–2, ILL 4).

Эюрцндцйц кими бцтцн Азярбайъан яразиси бойунъа гядим инсанлар эюн–дяринин

истифадяйя йарарлы щала салынмасы, башга сюзля, ону мцмкцн олан гядяр кясиксиз, йаь–пий

гатындан тямизлянмиш щала салынмасы цчцн даш вя сцмцк алятлярдян истифадя етмишляр. Дяринин

тямизлянмяси цчцн истифадя едилян ямяк алятляринин кюкц Азыьын VI–V тябягяляринин хроноложи

дюврцня эедир. Азых маьарасынын VI тябягя (шелл, аббевил) алятляри тяркибиндя бу ъцр ямяк

алятляринин тапылмасы щяля бу дюврдя эюн–дяринин мяишятдя истифадя олундуьуну эюстярир.

Азярбайъан яразисиндян Гафгазда аналогу олмайан тякмил ямяк алятляринин тапылмасы4 (T I–2,

ILL 5, 6, 7), бурада йашамыш инсанлар эейим материалларынын даща кейфиййятли щазырланмасына

хцсуси диггят йетирдиклярини вя бу сащядя гоншуларындан даща да иряли эетдиклярини эюстярир.

Беляликля, айдын олур ки, щяля полеолитин илк мярщялясиндян башлайараг инсанлар дяридян

тямизлянмиш шякилдя истифадя едирмишляр (Буну Герман Вейс5 дя эюстярирди).

Бу фактлар беля нятиъяйя эялмяйя ясас верир ки, Homo sapiensя гядярки ибтидаи инсанлар

сойуг, йаьмур, шахта вя с. кими тябии амиллярин тя’сириндян бядянлярини горумаг зяруряти иля

ялагядар олараг дяри бцрцнъяк типиндя эейим елементляриндян истифадя едирмишляр.

1 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, ВЫЫ ъилд, “Елм” няш., 1973, сящ.16. 2 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, ВЫ ъилд, “Елм” няш., 1965, сящ.10. 3 Йеня орада, сящ. 24. 4 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, XI ъилд, “Елм” няш, 1993. сящ. 8-11. 5 Герман Вейс. История одежды, вооружения, построек и утвари народов древняго мира. I том, часть 1-я,

“Восточные народы”, Москва, 1873, стр.192.

15

15

Эюрцндцйц кими, щейван дярисиндян истифадя етмяк вя ону ишлямяйи баъармаг инсанларын

ян гядим пешяляриндян бири олмушдур. Шцбщясиз, юйряндийимиз дюврлярдя йерли тайфалар щейван

дярисиндян мцхтялиф мягсядлярля, о ъцмлядян эейим цчцн дя истифадя етмишляр. О дюврлярдя

истифадя олунмуш дяри галыьыны тапмаг мцмкцн дейилдир. Лакин тапылмыш алятлярин бя’зисиндян

дяри ишлямяк вя лазыми шейляр щазырламаг цчцн истифадя олундуьуну демяк олар. Беля алятляря

чахмаг вя дявяэюзц дашларындан дцзялдилмиш гашовлары аид етмяк олар. Бунлардан дяриляри

гашыйыб тямизлямякдян ютрц истифадя етмишляр. Эюрцнцр, Кцлтяпянин биринъи тябягясиндян тапыл-

мыш сцмцк алятляр дя щямин мягсядляр цчцн ишлядилмишдир. Онлардан дяринин алт тяряфиндя олан

ляти тямизлямяк вя ола билсин ки, дярини пардахламаг цчцн дя истифадя етмишляр.

Кцлтяпядян тапылмыш дявяэюзц дашындан щазырланмыш эирдялянмиш гашовларла йанашы1 (T

I–3), биз, яйиръяк вя саирядян ибарят сцмцк мямулатларынын ялдя олунмасы2 тясдиг едир ки,

Неолит дюврцнцн сону вя енеолит дюврцндя бурада сяняткарлыг хейли инкишаф етмиш, сцмцкиш-

лямя, эюнишлямя, тохуъулуг йерли сакинлярин ясас мяшьулиййят нювляриндян олмушдур.

Тарихчи–етнограф А.Н.Мустафайев “Азярбайъанда сяняткарлыг” адлы монографийасында

эюстярир ки, “тохуъулуьун илк рцшеймляри щюрмя сащясиндя йаранмыш бясит техники вярдишлярля

цзви сурятдя баьлы олуб, щяля мезолит дюврцндя излянилир”3.

Неолит–енеолит дюврцня аид археоложи газынтылардан тапылмыш ямяк алятляри эюн–дяринин

ишлянмяси, ондан эейим вя с. дцзялдилмяси иля йанашы, щямчинин артыг бу дюврдя йун яйирмя

ишиня башланылдыьыны эюстярир. Артыг бу дюврдян е’тибарян ийня шяклиндя бизляр дя истифадя олунур.

Эюрцнцр, онлар да парчаланмыш лцля сцмцкляриндян щазырланмышдыр. Беля бизляр назик, узун вя

дяйирми олуб, мцхтялиф мягсядлярля ишлянилирмиш. Бизлярин щяр тяряфи ъилаланараг ишлятмяк цчцн

йарарлы щала салынырмыш. Газынтылардан ялдя олунмуш бизлярдян 21–и ири щейванын, 38–и кичик

щейванын, 1–и ири гуш сцмцйцндян щазырланмышдыр.

Бу дюврдя бизляр дявяэюзц гялпясиндян4 (T I–5, ILL 1) вя хырда щейванын лцля

сцмцйцндян дцзялдилирмиш1 (T I–4, ILL 4). Бу алятлярин баш тяряфиндя дешик ачылдыьы диггяти ъялб

едир. Ола билсин ки, онлардан биз вя йа башга бир алят кими истифадя едилирмиш. Гейд едяк ки,

газынтылардан тапылан сцмцк бизлярин чоху щейванын лцля сцмцйцндян дцзялдилмишдир. Бунун

цчцн сцмцйцн бир уъунун епифизи бцтюв вя йа гисмян саламат сахланылмышдыр. Тапылан

алятлярдян тяк бир ядяд биз епифизи олмайан лцля сцмцйц гырыьындандыр. Ола билсин ки, онун епифиз

уъу сонрадан сынмышдыр. Бизлярин узунлуьу 4–12 см арасындадыр. Онлары сцмцкдян йонуб дц-

1 О.Н.Щябибуллайев. Кцлтяпядя археоложи газынтылар, Бакы, “Елм” няш., 1959, сящ. 37. 2 Йеня орада, сящ.32, 50. 3 А.Н.Мустафайев. Азярбайъанда сяняткарлыг. Бакы, ”Алтай”, 1999. 4 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VI ъилд, “Елм” няш., 1965, сящ. 10.

16

16

зялтмяк цчцн даш алятлярдян истифадя етмишляр. Буну бя’зи сцмцк бизлярин йонулмуш щиссясиндя

сахланылмыш изляр дя сцбут едир2 (T I–5, ILL 3). Гейд едяк ки, Енеолит дюврцня аид сцмцк биз вя

ийнялярин щамысы вя Кцлтяпя абидясинин щямин дювря аид тябягясиндян тапылмыш бизлярин цчдя

икиси хырда щейванларын лцля сцмцйцндян дцзялдилмишдир3. Ъ.Н.Рцстямов Тюйрятяпя абидясиндя

кяшфиййат газынтысы заманы ялдя олунмуш тапынтылар арасында сцмцкдян щазырланмыш бир ядяд дя

ийня уъу олдуьуну гейд едир. Онун уъу чох назик вя итидир. Цзяри сялигя иля ишлянмиш вя сы-

ьалланмышдыр. Узунлуьу 4,8 см, гырылмыш йериндя диаметри 0,5 см–дир (T I–5, ILL 2).

Ири щейванларын лцля сцмцкляриндян биз щазырламаг цчцн онлары бир нечя щиссяйя бюлмцш

вя щяр бир щиссядя епифизи сахламаьа чалышмышлар3 (T I–4, ILL 1). Кцлтяпядян тапылмыш ийнялярин

бя’зиляринин уъларындан онларын узун мцддят истифадя олундуьу эюрцнцр. Узунлуглары 6 см–дян

15 см–я чатыр. Айдындыр ки, беля ийнялярин улдузундан сап кечириляряк истифадя едилирмиш.

Кцлтяпянин енеолит тябягясиндян тапылмыш, щяр ики тяряфи йастылашдырылмыш, ортасында дешийи

олан, кобуд щазырланмыш вя биширилмямиш эирдя яшйа бу фикри тясдиглямяйя имкан верир. Онун

диаметри 7,8–8,2 см, галынлыьы 4– 4,6 см–я чатыр. Бунун ня цчцн истифадя олундуьуну мцяййян

етмяк мцмкцн олмаса да дешиклярин ятрафындакы излярин кяндир изляри олдуьу эцман едилир.

Мцтяхяссисляр щесаб едирляр ки, гядим инсанлар бу яшйадан яйириъи алят кими истифадя едирмишляр4

(T I–4, ILL 3). Ола билсин ки, инсанлар Енеолит дюврцндя бясит тохуъулуг дязэащындан да истифадя

едирмишляр, лакин о, аьаъдан дцзялдилдийиндян узун мцддят мцщафизя олунараг бизим

зяманямизя гядяр эялиб чатмамышдыр.

Енеолит дюврц ящалиси якинчилик, малдарлыг, ев сяняткарлыьынын мцхтялиф сащяляри–тохуъулуг,

сцмцкишлямя, эюн–дяри ашылама вя онун эейим материалы щалына салынмасы иши иля мяшьул

олурмушлар. Кцлтяпядя Енеолит дюврцня аид археоложи газынтыларындан тапылмыш бир чох ямяк

алятляри иля бярабяр гашовлар вя пардахлайыъы алятляр дя ашкар олунмушдур. Бу алятляр

ирибуйнузлу щейванын йарылмыш лцля сцмцйцндян щазырланмышдыр. Алятин уъларындан бири чяпиня

кясилмиш, диэяри сынмыш, сятщи щяр тяряфдян чох йахшы ъилаланмышдыр. Онун уъларындан истифадя

едилдийи мя’лум олур. Галмыш щиссясинин узунлуьу 8,7–17,4 см–дир1 (T I–4, ILL 2). Кцлтяпя йа-

шайыш йеринин биринъи мядяни тябягясиндян эил яйиръякляр дя тапылмышдыр. Икинъи тябягядя эил

яйиръяклярдян башга ирибуйнузлу щейванын епифизиндян щазырланмыш сцмцк яйиръякляря дя

тясадцф едилир. Цчцнъц тябягядян ися йалныз эил яйиръякляр ашкар едилмишдир. Бунларын ясасында

эцман едя билярик ки, Кцлтяпядя йашайан тайфалар Неолитин ахырларында ибтидаи характер дашыйан

1 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VI ъилд, “Елм” няш., 1965, сящ. 18. 2 Йеня орада. 3 О.Н.Щябибуллайев. Кцлтяпядя археоложи газынтылар, Бакы, “Елм” няш., 1959, сящ. 50-51. 4 О.Н.Щябибуллайев, эюстярилян ясяри, сящ. 71.

17

17

тохуъулугла таныш имишляр. Чох ещтимал ки, неолитин сону вя енеолитин яввялляриня аид олан, щяр

тяряфи сяйля ъилаланмыш сцмцк “ийня”ляр, садаладыьымыз яйиръяклярля яйрилмиш йундан эейим

материалы тохумаг цчцн мил кими истифадя олунмушдур.

Енеолит дюврц йашайыш мяскянляриндян тапылмыш мцхтялиф мис яшйалар–биз, ийня вя с. эюс-

тярир ки, артыг палтар щиссяляри тяк дешмя–баьлама цсулу иля дейил, щям дя ийня васитяси иля

тикилирмиш. Ямяк алятляринин тякмилляшмяси истещсал олунан материалын кейфиййятиня тя’сир

эюстярмяйя билмязди. Артыг бу дюврдя мцхтялиф тохуъулуг алятляриндян эениш шякилдя истифадя

олундуьуну эцман етмяк олур.

Енеолит инсанларынын тохумаьы баъармасы вя тохума техникасы барядя тясяввцр ялдя

етмяк цчцн Тюйрятяпядя кяшфиййат газынтысындан ялдя едилмиш эил габын даща бюйцк елми

ящямиййяти вардыр2. Онун отуруъаьы дцз олуб, щюрмя изляри иля юртцлцдцр. Бу щюрмя изи, йан–

йана кичик батыгларын ямяля эятирдийи спирал шяклиндя бир–биринин ятрафына доланмагла эетдикъя

бюйцйян даиряви хятлярдян ибарятдир. Щяр тяряфдян бир–бири иля ялагяли олан бу кичик батыглар,

цзяриндя габ дцзялтмяк цчцн истифадя олунмуш щюрмя материалын изляридир. Гейд етмяк

лазымдыр ки, щямин изляр, лифлярдян чал–кечир цсулу иля тохунма дейил, гармагтипли алятля, даиряви

шякилдя щюрцлмцшдцр. Отуруъаьында бу ъцр щюрмя изляри олан эил габ гырыглары Бабадярвиш аби-

дясиндя Енеолит дюврцня аид тябягядян дя ялдя едилмишдир. Бурадан ашкар едилмиш сцмцк

бизляр, дяри ишлямякдя истифадя олунан сцмцк пардахлайыъылар, нящайят эил габларын отуруъаьында

тясадцф едилян щюрмя изляри йерли сакинлярин щюрмя иля таныш олдугларыны сюйлямяйя имкан верир1.

Беля щюрмя изиня Яликюмяктяпядян тапылмыш сахсы габ сятщиндя дя тясадцф едилир. Эил габларда

мцшащидя олунан щюрмя изляри инсана Неолит дюврцндян таныш олан щюрмя техникасынын (гейд

едяк ки, мянбядя бу техника тохума адланыр, бу ися щюрмя вя тохума техникалары арасындакы

фярги эюстярмир, лакин щямин излярин “лифлярдян чал–кечир цсулу иля тохунмамасы хцсуси олараг

диггятя чатдырылыр. Бу техникалары айырмаг цчцн “щюрмя техникасы” термининдян истифадя едирик–

С.Д.)” Енеолит дюврцндя ясас мяшьулиййят нювцня чеврилдийини эюстярир. Енеолит дюврцндян

башламыш щюрмя сяняти иля йанашы тохуъулуг сяняти дя да тякмилляширди. I Кцлтяпя, Щаъы Фируз,

Иланлытяпя, Бабадярвиш, Лейлатяпя вя б. абидялярдян тапылмыш сахсы габларын сятщиндяки тохума

изи буну бир даща сцбут едир. Гобустанда балыг тору щюрцлмясиндя истифадя олунан ямяк аляти,

эил габларда мцшащидя олунан щюрмя изляри вя с. сцбут едир ки, Азярбайъанда Енеолит дюврцнцн

инсанларына тяк мил (гармаг) васитясиля ардыъыл, дюврялямя щюрмя техникасы иля йанашы бясит

тохума дязэащы васитясиля сыралама тохума техникасы да бялли имиш. Беляликля, айдын олур ки,

1 Йеня орада, сящ. 50-51. 2 Ъ.Н.Рцстямов. Тюйрятяпядя кяшфиййат газынтылары, сящ.26; Щямчинин бах: И.Г.Нариманов. Археологические

исследования поселения Шому-тепе в 1963 г., стр.50.

18

18

Енеолит дюврц инсанлары эейим материалы кими ашыланмыш эюн–дяридян, тябии лифлярдян щюрмя вя

тохунма материалдан эейим щазырламаьы баъарырмышлар. Палтар тикмяк цчцн ися онлар ясасян

сцмцк биз вя ийнялярдян истифадя едирмишляр.

Азярбайъанда е.я. IV миниллийин II йарысындан Тунъ дюврц башламыш, е.я. II миниллийин

сонуна гядяр давам етмишдир. Тунъ дюврцня аид археоложи газынтылар заманы гашовлар, ий

уълуглары, яйиръякляр, бизляр, ийняляр, санъаглар, мцхтялиф нюв дцймяляр, кямярляр, кямяр тогга-

лары вя чохлу сайда бязяк яшйаларынын тапылмасы артыг эейим мядяниййятинин формалашмасыны,

эейимин естетик дяйярляринин мцщцм ящямиййят кясб етмяси факты иля гаршылашырыг.

Абшеронда апарылмыш археоложи газынтылардан ийня, кямяр, билярзик, цзцк, ягиг, паста вя

балыггулагларындан дцзялдилмиш ъцрбяъцр мунъуглар тапылмышдыр. Мцтяхяссисляр бу тапынтылары да

Тунъ дюврцнцн яввялляриня аид едирляр2.

Тунъ дюврцндя, артыг эейим мядяниййятинин формалашмасына бахмайараг, тапылмыш ямяк

алятляри3 (T I–5, ILL 4, 5, T I–5, ILL 6) щяля дя дяридян истифадя едилдийини эюстярир. Бунунла

йанашы тохуъулуг вя яйириъилик дя йерли сакинлярин ясас мяшьулиййят нювляриндян имиш4 (T I–6, ILL

2). Аьйазы дцзянлийиндян, Бабадярвиш сон Тунъ вя Илк Дямир дюврц йашайыш йериндян, Минэя-

чевир гябирляриндян, Гуручай вя Кюндялянчай вадисиндян ялдя едилян ий башлыьы5 (T I–6, ILL 1),

сцмцк яйиръяк6 (T I–6, ILL 3), епифиздян щазырланан яйиръякляр7 (T I–6, ILL 4, 6), ий уълуьу8 (T

I–6, ILL 5), диэяр сцмцк яйиръякляр9 (T I–7, ILL 1) Тунъ дюврцндя Азярбайъанын эениш яра-

зисиндя яйирмя ишинин вя тохуъулуьун, инсанларын ясас мяшьулиййят нювляриндян вя эейим

материаллары щазырламаг цчцн ясас истесал сащяляриндян бири олдуьуну эюстярир. Мцтяхяссисляр

гейд едирляр ки, сцмцк яйиръякляр Азярбайъанда щяля е.я. III минилликдя мейдана чыхмышдыр.

Тунъ дюврцнцн ахырлары вя Дямир дюврцнцн яввялляриндя тохуъулуьун инкишафы иля ялагядар эил

яйиръяклярин артдыьы нязяря чарпыр10.

Ъ.Я.Хялилов “Азярбайъан Тунъ дюврцндя” адлы мягалясиндя йазырды ки, Тунъ дюврцндя вя

Дямир дюврцнцн яввялляриндя Гярби Азярбайъанын ящалисиня тохуъулуг мя’лум иди вя онлар

бунун мящсулларындан истифадя едирдиляр. Ещтимал етмяк олар ки, гойунчулуьун инкишафы иля

1 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VI ъилд, “Елм” няш., 1965, сящ.27-28; И.Щ.Няриманов. Эянъячай районунун археоложи абидяляри, “Елм” няш., Бакы, 1958, сящ. 27, 31. 2 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, IX ъилд, “Елм” няш., 1980, сящ.56. 3 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, IX ъилд, “Елм” няш., 1980, сящ.56. 4 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VI ъилд, “Елм” няш.,1965, сящ.75. 5 Йеня орада, сящ.137. 6 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VIII ъилд, “Елм” няш., 1976, сящ.108. 7 Йеня орада, сящ. 124. 8 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, IV ъилд, “Елм” няш, 1962, И.Щ.Няриманов, Г.М.Асланов. Минэячевирин бир груп гябир абидяляри щаггында, сящ. 218-224. 9 Г.Исмайылов. Гуручай вя Кюндялянчай вадисиндя гядим мядяниййят изляри. “Елм” няш., Бакы, 1981, сящ.31. 10 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VIII ъилд, “Елм” няш., 1976, сящ. 123-124.

19

19

тохуъулуг даща эениш шякил алмышдыр. Гейд олунмуш яразидя апарылмыш газынтылар заманы бу

сащянин мцхтялиф ъящятлярини айдынлашдыра биляъяк галыглар щялялик чох аз тапылмышдыр. Бунлар

анъаг ий башларындан ибарятдир. Тохуъулугда ясасян хаммал кими йун ишлядилмишдир. Йуну

дашдан вя йахуд эилдян дцзялдилмиш яйиръякляр кечирилмиш ял ийляри васитясиля яйирирмишляр. Бу

мягсядля ишлядилмиш, дашдан щазырланмыш ий башы1 (T I–7, ILL 2)–дя эюстярилмишдир.

Тунъ дюврцня аид едилян биз гырыьы2 (T I–7, ILL 3), сцмцк бизляр3 (T I–7, ILL 4), мис биз4,

уъу ишлянмиш ики ядяд биз5, тунъдан щазырланмыш бизляр6, сцмцкдян вя дашдан щазырланмыш

бизляр7 (T I–9, ILL 1, 2), сцмцк ийня8 (T I–7, ILL 5), назик тунъ мяфтилдян щазырланмыш ийняляр9

(T I–7, ILL 6), дешийи олан бцрцнъ ийняляр10 (T I–7, ILL 7), тунъдан щазырланмыш диэяр ийняляр11

(T I–9, ILL 7, 8), ийня12, диэяр ийняляр (T I–8, ILL 1) бу дюврдя эейим мямулатлары щазырламаг

цчцн истифадя едилмиш башлыъа ямяк алятляри сырасына дахилдирляр. Ялимиздя тохуъулуьун инкишафыны

эюстярян башга бир материал йохдурса да мадди мядяниййятин цмуми инкишафына ясасланараг,

Тунъ дюврцндя дя гойун йунундан кобуд парчалар тохумаг цчцн ибтидаи, чох садя тохуъулуг

дязэащынын олдуьуну да сюйлямяк олар. Ола билсин ки, бу мягсяд цчцн битки лифляриндян дя исти-

фадя едирмишляр.

Чохлу мигдарда тапылмыш сцмцк биз вя ийняляря эялдикдя ися, онлардан билаваситя палтар

тикмяк цчцн истифадя олундуьуну сюйлямяк олар13.

Заман кечдикъя сяняткарлыг алятляринин тякмилляшдирилмяси эейим мямулатларынын даща

асан баша эялмясиня, тябии ки, щям дя онларын кейфиййятиня тя’сир эюстярирмиш. Бу фактлар

эюстярир ки, о дюврцн эейим дябляри бизим, эюзля эюря биляъяйимиз замана гядяр эялиб чатмаса

да артыг эейимдя естетик амилин юня чякилдийини сюйлямяйя кифайят гядяр ясасымыз вар. Артыг

1 Ъ.Я.Хялилов. Гярби Азярбайъанын Тунъ дюврц вя Дямир дюврцнцн яввялляриня аид археоложи абидяляри. “Елм” няш., 1959, табло 1.V, шякил 6, 9. 2 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VIII ъилд, “Елм” няш.,1976, сящ.124. 3 Г.Исмайылов. Гуручай вя Кюндялянчай вадисиндя гядим мядяниййят изляри. “Елм” няш., Бакы, 1981, сящ.31.

4 И.М.Джафарзаде. Хачбулагская археологическая энциклопедия 1960 г., Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти,

VIII ъилд, 1976, сящ.24-28. 5 Йеня орада, сящ.16. 6 И.Щ.Няриманов. Эянъячай районунун археоложи абидяляри. “Елм” няш., Бакы, 1958, сящ. 27, 31. 7 Азярбайъан тарихиня даир материаллар, VIII ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1973, сящ. 92. 8 Г.Исмайылов. Гуручай вя Кюндялянчай вадисиндя гядим мядяниййят изляри. “Елм” няш., Бакы, 1981, сящ.31. 9 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VIII ъилд, 1976, “Елм” няш., сящ.124.

10 Т.И.Ахундов. Древние погребения Шеки. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, XI ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1993,

сящ.125.

11 И.М.Джафарзаде. Хачбулагская археологическая экспедиция 1960 г. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VIII

ъилд, “Елм” няш., 1976, сящ.24-28. 12 Ф.Р.Мащмудов. Астара району Илк Тунъ дюврц курганлары щаггында. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, X ъилд, Бакы, 1978, сящ.16. 13 Ф.Р.Мащмудов, эюстярилян ясяри, сящ. 119, 127-128.

20

20

эейимдя мцхтялиф ъцр кямяр, дцймя, башлыглы ийня вя санъаглардан истифадя олунмасы факты

археоложи газынтылар нятиъясиндя ялдя олунмуш материаллардан айдын эюрцнцр.

Тикмя ямялиййатында истифадя олунан ийняляр эетдикъя даща щамар олмагла, даща сярт

металлардан щазырланырды. Бунларла йанашы щяля дя сцмцк ийня вя бизлярдян истифадя олунмасы

факты да археоложи газынтылардан айдын мцшащидя олунур.

Гядим дюврцн эейим дябляриндя естетик мязиййятлярин юн плана чякилмясини тунъ

санъагларын тимсалында айдын излямяк олур. Санъагларын бядии тяртибатына хцсуси диггят

йетирилмяси бу фикрин тясдигиня яйани сцбут сайыла биляр.

Бабадярвишдя е.я. II миниллийин I йарысына аид олан тунъ санъаг1, оранын сон Тунъ вя Илк

Дямир дюврц йашайыш йериндян тапылмыш, ен кясийи даиряви олан мяфтилдян щазырланмыш, баш

щиссяси йуварлаг олуб, ондан бир гядяр ашаьыда еллипсвари дешик ачылмыш, уъуна доьру эетдикъя

назилян, узунлуьу 10 см олан тунъ санъаг2 (T I–8, ILL 2), е.я. I миниллийя аид едилян, Аьйазы

археоложи газынтыларындан ялдя едилмиш баш тяряфи йастылашдырылараг даиря шяклиндя бцкцляряк,

ондан бир гядяр ашаьыда 2 см щиссяси бурулмуш, 16 см узунлуьу олан бцтюв санъаг (T I–8,

ILL 7), анъаг баш тяряфи ялдя едилмиш дюрдкцнъ шякилдя дюйцлцб арасы кясмя нахышларла бяз-

ядиляряк, дюрдкцнъ башлыьын ашаьысында арасы кясмя хятлярля долдурулараг, ики паралел хятдян

ибарят золагла нахышланмыш диэяр санъаг3 (T I–8, ILL 4), Минэячевирдян тапылмыш бурма башлы ики

ядяд тунъ санъаг4 (T I–9, ILL 3, 4) бир уъу даиря шяклиндя гатланмыш, 7 см узунлуьу вя 3 см

галынлыьы олан башлыглы бцрцнъ ийня5 (T I–9, ILL 5), Кцлтяпядян тапылмыш назик симдян, чох пас

атмыш, бир уъу сыныб, диэяри ися гатланыб ийнянин башыны ямяля эятирян, узунлуьу 8,8 см–я чатан,

дюймя цсулу иля щазырланмыш башлыглы ийня6 (T I–8, ILL 5, 8), бярк пас атмыш, нисбятян галын

симдян щазырланмыш, узунлуьу 7,8 см–я чатан башлыглы ийня7 (T I–8, ILL 7), Минэячевирдян

тапылмыш башлыглы ийняляр8 (T I–9, ILL 3, 4) вя Сон Тунъ вя Илк Дямир дюврцня аид олан Хачбулаг

курганларындан тапылмыш 12 см узунлуглу вя бир башы даиря шяклиндя гатланмыш санъаг9 (T I–8,

ILL 6) артыг хейли гядимдян формалашмыш эейим мядяниййятиндя тез–тез растлашан алятлярдян

щесаб олунур. Гейд едяк ки, мцтяхяссисляр башлыглы ийнядян щям эейим елементляриндя

1 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VIII ъилд, “Елм” няш., 1976, сящ.109. 2 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VIII ъилд, “Елм” няш., 1976, сящ.110. 3 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, Х ъилд, “Елм” няш., 1987, сящ.53. 4 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, IV ъилд, “Елм” няш., 1962, сящ.218.

5 Камал Алиев. О некоторых гробницах, раскопанных Я.И.Гуммелем. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VII ъилд,

“Елм” няш., 1973, сящ.239. 6 О.Н.Щябибуллайев. Кцлтяпядя археоложи газынтылар. Бакы, “Елм” няш., 1959, сящ.54. 7 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VIII ъилд, “Елм” няш., 1976, сящ.124. 8 И.Щ.Няриманов, Г.М.Асланов. Минэячевирин бир груп гядим абидяляри щаггында. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, IV ъилд, “Елм” няш., 1962, сящ.218.

9 Г.П.Кесеменли. Хачбулагский курган с массовыми захоранениями. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VIII ъилд,

“Елм” няш., 1976, сящ.59.

21

21

бирляшдириъи васитя, щям дя йаха санъаьы–бязяк елементи кими истифадя олундуьуну гейд

едирляр. Фикримизйя, йахшы щамарландыьы гейд олунан бу ъцр башлыглы ийнялярдян щюрмя мили кими

дя истифадя олундуьу шцбщясиздир.

Археоложи газынтылардан тапылан вя юз тиположи мцхтялифлийи иля диггяти ъялб едян хейли сайда

кямяр вя кямяр тоггалары1 (T I–11, ILL 3), эцмцш кямяр тоггалары2, тунъ тогга башы3 (T I–11,

ILL 5,6), тогга бяндляри4 (T I–11, ILL 1, 2), дямир тогга5 (T I–11, ILL 4), бцрцнъ кямяр6, тунъ

кямяр щалгасы7, юлцнцн ятрафына гойулмцш кямяр8 вя башгалары эейим мядяниййятиндя естетик

амилин нисбятян иряли чякилдийини вя кямярин Азярбайъан эейим дястиндя мцщцм йер тутмаьа

башладыьыны эюстярир.

Ъ.Я.Хялилов “Азярбайъандан тапылан тунъ кямярляр” мягалясиндя Тунъ дюврцнцн ахыры,

Дямир дюврцнцн яввялляриня аид едилян кямярляр барядя ятрафлы мя’лумат верир (T I–10, ILL 1,

2). О, гейд едир ки, тунъ кямярляр Загафгазийадан, о ъцмлядян Азярбайъандан даща чох та-

пылмышдыр. Азярбайъанда тунъ кямярляр, ясасян, Эядябяй районундан, Хоъалыдан вя

Минэячевирдян тапылмышдыр. Ъ.Я.Хялилов, Р.Вирхова истинадян XIX йцзиллийин ахырларына гядяр

тапылмыш кямярляри нахышларына эюря бир–бириндян фярглянян цч група бюлмцшдцр: 1) цзяри сайа

кямярляр; 2) цзяри щяндяси фигурларла бязядилмиш; 3) цзяриндя щейван, инсан вя бя’зян дя ов вя

дюйцш сящняляри щякк едилмиш кямярляр9. Мцяллиф Азярбайъандан тапылан кямярлярин

узунлуьунун 72–90, енинин ися 6,5 см–дян 18,5 см–я гядяр олдуьуну гейд едир. Хялилов

эюстярир ки, кямярлярин икисинин цзяриндя инсан тясвир едилмишдир10. Инсанын бядяни гювсшякилли

паралел хятлярля юртцлмцшдцр. Айагларында уълары йухары гатланмыш айаггабылары вардыр. Беля

айаггабылар Гафгазда, о ъцмлядян Азярбайъанда лап гядим дюврлярдян эейинилирди.

Минэячевирдя археоложи газынтылар заманы тапылмыш чякмя формалы эил габлар да буну тясдиг

едир11. Икинъи кямярин цзяриндя тясвир едилмиш инсанын башында дябилгяни хатырладан эейим

вардыр. Онун дюш щиссясини цзяри чяртмялярля долдурулмуш дюрд золаг ящатя едир. Бели енли, цзя-

1 Йеня орада.

2 О.Ш.Исмизаде. О ювелирном ремесле в древней Кавказской Албании. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VII ъилд, “Елм” няш., 1973, сящ.294. 3 Ъ.Я.Хялилов вя Г.М.Асланов. Сырт-Чичидя археоложи тапынтылар. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VII ъилд, “Елм” няш., 1973, сящ.181. 4 И.Щ.Няриманов, Г.М.Асланов. Минэячевирин бир груп гядим абидяляри щаггында. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, IV ъилд, “Елм” няш., 1962, сящ.224. 5 Йеня орада, сящ.228.

6 О.А.Даниелйан. К хронологию некоторых курганов Азербайджана. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VII ъилд, “Елм” няш., 1973, сящ.109. 7 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, Х ъилд, “Елм” няш., 1987, сящ.65. 8 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VI ъилд, “Елм” няш., 1965, сящ.72. 9 Ъ.Я.Хялилов. Азярбайъандан тапылан тунъ кямярляр. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, IV ъилд, “Елм” няш., 1962, сящ.70. 10 Йеня орада, сящ.81. 11 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, III ъилд, “Елм” няш., 1953, сящ.96.

22

22

ри гыса хятлярля юртцлц золагла гуршагланмышдыр. Щювсяля чанаьы вя буд щиссяси енли гювсшякилли,

цзяри чяртмялярля долдурулмуш хятлярля юртцлмцшдцр. Диздян бир гядяр йухарыда гыса хятляр

дцзцлмцшдцр. Топуьундан да беля хятляр кечир. Бунун да айаьында, биринъи инсан тясвириндя

олдуьу кими, уълары йухары гатланмыш айаггабылар вар1.

Археоложи газынтылар нятиъясиндя ялдя олунмуш мадди мядяниййят нцмуняляри ичярисиндя

палтарлара тикилмиш дцймяляр ямяли мягсяд дашымагдан ялавя онларын материал вя форма

мцхтялифлийи, дцзэцн щяндяси гурулушу вя эюзяллийи онларын бязядийи палтарларын да мцвафиг ола-

раг даща естетик эюрцнцшлц олмасыны тя’мин едирмиш. Бу дцймяляря мисал олараг

Минэячевирдян тапылмыш вя Тунъ дюврцня аид едилян, кянарларындан дешик ачылмыш 10 ядяд тунъ

дцймяни2 (T I–10, ILL 5), кургандан тапылмыш даш бязякли ири бцрцнъ дцймяляри3 (T I–10, ILL 4),

Минэячевирдян тапылмыш дцймяляри4 эюстярмяк олар.

Сырт–Чичидян тапылмыш, тунъдан дцзялдилмиш бязяк шейляринин ичярисиндя назик тунъ

тябягядян щазырланмыш гцббя формалы бир нечя ядяд дцймя дя вардыр ки, бу дцймялярин дя

бя’зиляриндя палтара тикилмяк цчцн ики дешик ачылмыш, галанларынын ися арха тяряфиня мил кечириляряк

тикилмяк цчцн илмяк дцзялдилмишдир5 (T I–10, ILL 6).

Гядим дюврцн эейим бязякляриня башлыъа олараг дцймяляр, пилякляр, кямяр бяндляри,

санъаглар вя кямярляр дахил иди. Палтара тикилян пилякляр эениш йайылмышдыр. Онлар, адятян,

скелетин ятрафында, бя’зян 200–дян 500–я гядяр олур. Пиляклярин бя’зиляринин цзяриндя палтара

тикмяк цчцн даиряви дешикляр вардыр.

Дцймяляр тунъдан, сцрмядян, сцмцкдян, аьаъ вя сядяфдян дя дцзялдилмишдир. Тюкмя

цсулу иля щазырланмыш тунъ дцймялярин чюкяк тяряфи бярк ящянэли маддя иля долдурулмушдур.

Дцймяляр форма е’тибары иля йарымкцряви, йасты вя конусваридир. Онларын бя’зиляринин цзяриня кон-

сентрик щалгалардан ибарят габарыг нахышлар вурулмушдур6.

Беляликля, йухарыда гейд етдийимиз кими, археоложи газынтылар заманы ялдя олунмуш

сяняткарлыг алятляри вя аваданлыглары бир даща сцбут едир ки, яйирилмиш йун вя диэяр тябии лифлярдян

1 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, IV ъилд, “Елм” няш., 1962, сящ.81-108. 2 И.Щ.Няриманов, Г.М.Асланов. Минэячевирдя тапылмыш бир груп гябир абидяляри щаггында. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, IV ъилд, “Елм” няш., 1962, сящ. 218.

3 О.А.Даниелйан. К хронологии некоторых курганов Азербайджана. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VII ъилд, “Елм” няш., 1973, сящ.109. 4 С.М.Газыйев. Минэячевирдя археоложи газынтылар. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, I ъилд, “Елм” няш., 1949, сящ.84. 5 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VII ъилд, Ъ.Я.Хялилов, Г.М.Асланов. Сырт-Чичидя археоложи тапынтылар. “Елм” няш., 1973, сящ.181. 6 Ш.Щ.Садыгзадя. Гядим Азярбайъан бязякляри. “Ишыг” няш., Бакы, 1971. (хцлася, эейим бязякляри, б бянди-дцймяляр).

23

23

истифадя едян гядим дювр инсанлары, чох назик ип яйирмяйи вя ондан мцхтялиф мягсядлярля–

мунъуг дцзцлмяси, палтар тохунмасы вя с. Мягсядлярля истифадя етмяйи мянимсямишдиляр.

Гядим дюврцн тохуъулуг сянятиндя хаммал кими ясасян йун вя кятан ишлядилмишдир.

Йуну даш вя йахуд эилдян дцзялдилмиш яйиръяк кечирилмиш ял ийляри васитясиля яйирирмишляр. Бу

мягсядля ишлядилмиш дашдан щазырланмыш ий башлары (2 ядяд) (T I–7, ILL 1) 1938–ъи илдя

Й.И.Щуммелин Шамхор районунун Сейфялли кянди йахынлыьында газмыш олдуьу 126 сайлы даш

гуту гябирдян тапылмышдыр. Й.И.Щуммел тяряфиндян тядгиг олунмуш щямин гябирлярдян мяръи

формалы мунъуглар тапылмышдыр, онларын дешикляри чох назикдир. Демяли, бу мунъуглардан кечи-

рилян ипляр дя чох назик имиш. Бу ися ону эюстярир ки, Тунъ дюврцндя вя Дямир дюврцнцн яввял-

ляриндя Шамхорда инсанлар чох назик ип яйирмяйи баъарырмышлар1.

Йухарыда гейд етдийимиз кими, мцтяхяссисляр щесаб едирляр ки, дязэащ тохуъулуьу гядим

дювр инсанларына щяля Енеолит дюврцндян таныш иди. Минэячевир катакомба гябирляриндян та-

пылмыш тохуъулуг дязэащынын аьаъ щиссяляри2 ися дязэащ тохуъулуьунун Тунъ дюврцндя эейим

материаллары щазырлыьында ясас фяалиййят сащяляриндян бири олдуьуну эюстярир (T I–10, ILL 3).

Тохума дязэащы васитясиля даща сялигяли, мцхтялиф чешидли эейим материаллары щазырландыьыны

археоложи газынтылар заманы тапылмыш парча тикяляри дя сцбут едир. Шцбщясиз Гярби Азярбайъанын

гядим сакинляринин ихтийарында олан чохлу гойун сцрцляри онларын йуна олан ещтийаъларыны йахшы

юдяйирди вя ещтимал ки, онлар йун парчадан даща чох истифадя едирдиляр3.

Орта Тунъ дюврцндя гойунчулуьун инкишафы иля ялагядар йун емалы тякмилляшмиш, йун

парча истещсалы мянимсянилмишди. Малдарлыьын инкишафы йун истещсалы иля йанашы даббаглыьын

инкишафына да эцълц тякан вермишди. Ъянуби Азярбайъанда Урмийа эюлцнцн Ъянуб сащилиндя

Щясянлу кянди йахынлыьында апарылмыш газынтылардан бир нечя мцхтялиф парча тикяси, о ъцмлядян

зяриф вя ъод парча нцмуняляри тапылмышдыр. Тядгигат нятиъясиндя мцяййян едилмишдир ки, бу

парчалар гойун йуну вя кечи гязилиндян тохунмушдур. Парча яриш вя арьаъ сапларыны бир–бириня

кечирмя цсулу иля тохунурду. Парчаларын бир гисми ховлу иди–сачаглысы да олурду, сачагсызы да.

Бя’зян ховун узунлуьу 3 см–я чатырды. Парча нцмуняляриндян биринин кянары илмяквари дцзял-

дилмишди. Мярликдя дя кичик парча тикяляри, ади вя ешмя кяндир галыглары тапылмышдыр. Щясянлуда

вя Мярликдя ашкар едилмиш парча тикяляри юз вахтына вя йахшы галмасына эюря Юн Асийа

парчалары ичярисиндя надир тапынтылардыр. Йазылы гайнаглардан бяллидир ки, е.я. IX ясрдя II Ашшур-

1 Ъ.Я.Хялилов. Гядим Азярбайъанын Тунъ дюврц вя Дямир дюврцнцн яввялляриня аид археоложи абидяляри. “Елм” няш., Бакы, 1959, сящ.152. 2 Азярбайъанын Тарихи Абидяляри, ш. 29. Аз.ССР ЕА, Азярбайъан Тарихи Музейи, ред. М.Я.Газыйев. Аз.ССР ЕА, Бакы, 1958, сящ.27. 3 Ъ.Я.Хялилов, эюстярилян ясяри, сящ.153.

24

24

насирапал тарихи Азярбайъан яразиси олан Замуадан баъ олараг йун вя ялван йун парчадан

тикилмиш палтар алырды1.

С.М.Газыйев е.я. I миниллийя аид едилян Минэячевир газынтыларындан тапылмыш скелетин палтарлы

дяфн едилдийини гейд едир. Мцяллиф ялдя едилмиш парча галыьына ясасян мцяййян едир ки, мейитя

алт палтары эейиндирилдикдян сонра зин’ятляр тахылмыш вя цстдян диэяр палтар эейиндирилмишдир2.

Мязарлардан тапылмыш либасларын галыглары вя яйирмя ишляри цчцн ишлянилмяси зянн олунан чохлу

даиряъиклярин тапылмасы исбат едир ки, бу дюврдя онлар яйирмя ишлярини чох йахшы билмиш вя мцхтялиф

саплардан зяриф парчалар тохумушлар. С.М.Газыйев, щямчинин Минэячевир кцп гябирляриндян

шащлар (тохуъу дязэащында, ипи тарым сахламаг цчцн асылан йцк) тапылдыьыны да гейд едир. О,

щесаб едир ки, бунлар тохуъу дязэащларында ипляри дартмаг цчцн истифадя едилмишдир3.

Е.я. V йцзилликдя йунан алими Щеродот (484–425) Азярбайъан парчаларынын кейфиййяти

барядя йазырды ки, “Бу йерлярин мешяляриндя еля аьаълар битир ки, йерли ящали онларын йарпагларыны

язиб су иля гарышдырыр, алынмыш мящлул иля палтарларына нахышлар вурурлар. Бу нахышлар силинмяйиб,

парча кющняляня гядяр галыр”4.

Беляликля, арашдырдыьымыз дюврляря аид эейим материаллары щазырланмасы вя ялдя олунмасы

иля ялагядар щюрмя–тохума вя бичиб–тикмя техникаларыны айдынлашдырмаг цчцн археоложи

газынтылардан ялдя олунмуш биз, ийня, башлыглы ийня вя санъагларын тиположи тящлили мцщцм ящя-

миййят кясб едир.

Неолит–енеолит дюврцня аид едилян бизлярин узунлуьу 6–15 см, Енеолит дюврцндя 4–12 см,

ийня уъунун узунлуьу 4,8 см, гырылмыш йериндя диаметри 0,5 см, ийнялярин узунлуьу 4,5–7,5

см, башлыглы ийнялярин узунлуьу 7–16 см, галынлыьы 3 см–дир. Айдындыр ки, узунлуглу 12–16 см,

диаметрли 3 см башлыглы ийняни ня тикиш ийняси кими, ня дя йаха санъаьы кими истифадя етмяк

мцмкцн дейил. О щалда бунларын анъаг щюрмя аляти–мил кими истифадя едилдийини ещтимал етмяк

олар.

Хачбулагдан тапылмыш бир алятин ня мягсядля истифадя олунмасы мцтяхяссисляря гаранлыг

галмышдыр. Буна бянзяр алят Кисловодск йахынлыьындан да тапылмышды. А.П.Рудич онун тумана

баь кечирмяк цчцн истифадя олунан “цчкцр” олдуьуну эцман едирди. Бу алятдя ися дешик олма-

1 Солмаз Гашгай. Манна дювляти. “Азярбайъан” няш., Бакы, 1993, сящ.100. 2 С.М.Газыйев. Минэячевирдя археоложи газынтылар. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, I ъилд, “Елм” няш. Бакы, 1949, сящ.76. 3 Йеня орада, сящ.84, 13. 4 В.В.Латышев. Известия древних писателей о Скифии и Кавказе. т. 1, СПб, 1980, стр.7.

25

25

дыьындан буну демяк мцмкцн дейил1 (T I–9, ILL 6). Фикримизъя ондан эейим щюрмяк цчцн мил

кими истифадя олунуб.

Беляликля айдын олур ки, Полеолит дюврцнцн инсанлары илкин механики эюнашылама иши иля таныш

имишляр вя эюндян бцрцнъяк типли эейим ялдя етмяк цчцн даш вя сцмцк бизлярдян истифадя

едяркян онун мцяййян йерляриндян дешикляр ачыр вя щямин дешиклярдян баь кечирирмишляр.

Мезолит дюврц инсанлары артыг бунларла бярабяр, бязяк яшйалары да дцзялдир вя ондан

истифадя едирмишляр.

Е.я. VI минилликдян е’тибарян артыг эейим щиссяляри тякъя дешмя–баьлама йолу иля дейил,

щям дя ийня васитясиля тикмя цсулу иля бирляшдирилирмиш.

Енеолит дюврц инсанлары артыг, йунун яйирмя – тохунма иши иля таныш олараг, йундан вя битки

лифляриндян щюрмя материал ялдя едя билирдиляр. Бу щюрмя материалын узунлуьу истянилян гядяр ола

бился дя, ени, тохума алятинин ениня мцвафиг олараг, 7–14 см. ола билярди.

Беляликля, бцтцн дейилянлярдян ашаьыдакы нятиъяляри чыхармаг олар:

– Полеолит вя Мезолит дюврляриндя инсанлар, физики тя’сирлярдян горунмаг цчцн, дяри

бцрцнъяк типли эейимдян истифадя етмиш, ону сабит сахламаг цчцн ися биз васитясиля мцяййян

йерлярдян дешяряк баьлайырмышлар;

– Мезолит дюврцнцн сону вя Неолит дюврляриндя щюрмя сащясиндя бясит техники вярдишляря

малик имишляр.

– Неолит дюврцнцн сону вя Енеолит дюврцндя артыг тяк милля (гармагла) щюрмя техникасы

мейдана чыхмышдыр. Эил мямулатларынын щазырлыанмасында парча торбалардан истифадя олунмасы

факты бир даща эюстярир ки, бу дюврдя тохуъулуг артыг йерли ящалинин мяишятиндя юзцня мющкям

йер тутурмуш. Сцмцкдян вя мисдян олан ийнялярин тапылмасы эюстярир ки, бу дювр адамлары щюр-

мя материал щиссялярини ийня васитясиля бир–бириня тикмяйи дя баъарырмышлар;

– Еркян Тунъ дюврцндя артыг тохуъулуг алятляриня даща чох раст эялинир вя тябии ки, бу да

тохунма материалын кейфиййятиня вя тохума сяняткарлыьынын эенишлянмясиня тя’сир эюстярирмиш.

Азярбайъанда парча тохуъулуьу вя парча бойакарлыьы чох гядим дюврлярдян инсанларын

эейим мямулатларына олан ещтийаъларыны юдяйирмиш. Бу парчаларын мцхтялиф рянэлярдя бойанмасы

вя нахышларынын эюзяллийи бу яразидя йашамыш инсанларда естетик зювгцн щяля чох гядим

заманлардан формалашдыьыны вя даим инкишаф етдийини эюстярир.

1 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VIII ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1976, сящ.73.

26

26

1.2. Гадын эейимляри

Дюврцмцзя гядяр эялиб чатмыш тарихи мя’хязлярдя, о ъцмлядян гядим дювр тясвири сянят

ясярляриндя ясасян дюйцш вя ов сящняляри якс едилдийиндян гадын тясвирляриня чох надир

щалларда раст эялинир. Гядим дюврцн илк гадын тясвирляриня Гобустан гайацстц рясмлярини, Ана

хаганлыьы дюврцня аид гадын щейкялъиклярини вя с. аид етмяк олар.

Гайацстц тясвирлярин чохунда гадынлар йан эюрцнцшдян тясвир едилиб. Ири синя, долу будлар,

топуглар, отуруъаг чанаьынын формасы бу тясвирлярин мящз гадынлара аид олдуьуну эюстярир.

Бюйцкдаш даьында, цст сяки, гярб тяряфдя 42 сайлы дашдакы е.я. VIII миниллийя аид 3, 4, 5 сайлы

гадын тясвирляриня нязяр салаг (T I–13, ILL 2, 3). 5–ъи тясвирин будларындакы золагларын дюймя

нахыш олдуьу эцман едилир1 (T I–13, ILL 4). Онун чийниня саьдан сола доьру “йай” кечирилиб.

Бюйцкдаш, цст сяки, 51 сайлы дашдакы 1 сайлы рясмдя (T I–13, ILL 1) 135 см щцндцрлцкдя

гадын тясвир едилиб. Бели щцндцр, гарны ири тясвир едилмиш гадынын чох эцман ки, щамилялийи тясвир

едилиб. Гарын нащийясиндя, бел вя синядя хятляр чякилиб. И.М.Ъяфярзадя бунун “ола билсин ки,

дюймя нахыш” олдуьуну фярз едир2.

Эейим материалларынын истещсалы вя ялдя едилмяси бюлцмцндя, бу дюврдя, инсанлара артыг

щюрмя техникасы бялли иди вя онлар бу техника васитясиля енсиз, узун золаг щюря билирлярмиш. Бу

сайаг, енсиз, щюрмя золагдан эейим материалы кими истифадя етмяк цчцн онун спиралвари

формада бядяня сарындыьыны дцшцнмяк олар (Гейд етмяк йериня дцшяр ки, сонрадан,

мумийайаланмыш адамлар бу цсулла сарынырмыш, лакин щялялик тапылмыш ян гядим мумийанын йашы

ерамыздан 5300 ил яввяля аиддир). Бу щалда Бюйцкдаш даьынын, цст сякисиндяки 42 сайлы даш

цзяриндя е.я. VIII миниллийя аид олдуьу эцман едилян 5 сайлы гадын тясвиринин (T I–13, ILL 4)

будларындакы золагларын дюймя нахыш дейил, йунун тябии аь вя гара рянэиня уйьун олараг

щюрцлмцш, 2 рянэли золагларын дизлярдян башлайараг беля гядяр будлара спиралвари формада

сарынараг бирляшдирилдийини ещтимал едя билярик. Бу эейимин реконструксийасыны T I–14, 1–дяки

кими тягдим етмяк олар.

Мцтяхяссислярин дя гейд етдийи кими, бу дювр инсанларына щюрмя техникасы артыг бялли имиш1.

Бу щалда, бу тясвирин будларындакы нахышын “дюймя нахыш” олдуьу фярзиййясини гябул етмяк о

гядяр дя мянтигя сыьмыр. Беля ки, “дюймя нахыш”–тату битмиш бир фикри, сцжети ифадя етмякля

1 И.М.Ъяфярзадя. Гобустан. Гайацстц рясмляр. “Елм” няш., Бакы, 1973, сящ.160. 2 Йеня орада, сящ.168.

27

27

мцяййян мяна дашыйырды (Татунун тарихинин, цмумиййятля 60 000 илдян чох олдуьуну гейд

едян мцтяхяссисляр, Мисир пирамидаларынын газынтысы заманы ялдя олунмуш мумийалар

цзяриндяки татуну ян гядим щесаб едирляр ки, онун да йашы 4 000 ил тяртибиндядир. Бу мумийалар

цзяриндяки татулары анализ едян тядгигатчылар онларын ващид скиф цслубунда–яшйаларын ейни, дя-

йишмяз цсулла стилизасийа олунмасы йолу иля ишляндийини ашкар етмишляр. Бу цслубун елементляриня

Аврасийанын, демяк олар ки, бцтцн яразисиндя раст эялинир).

Щямин дашын ъянуб щиссясиндя, 15 вя 17 сайлы рясмлярдя айаглар хейли енли тясвир едилиб.

17–ъи тясвирин дизляриндя ениня золаг вар. И.М.Ъяфярзадя бунун баь олдуьуну гейд едир. О, бу

тясвирлярин синясиндя олан чарпаз хятти ися “дюймя нахыш” щесаб едир2. Бу тясвирляр е.я. VII–VI

миниллийя аид едилир (T I–18, ILL 1, T I–38, ILL 1). Бюйцкдаш даьында, цст сяки, гярб тяряфдя 42

сайлы дашдакы е.я. VIII миниллийя аид олдуьу эцман едилян 5 сайлы гадын тясвиринин будларындакы

золагларын щюрмя парча золаглардан ибарят сарыма эейим олдуьуну гябул етсяк, онда бу дашын

ъянуб щиссясиндяки е.я.VII–VI миниллийя аид едилян 15 вя 17 сайлы рясмлярин яйниндя эейим

олдуьуну гябул етмяк олар. 17–ъи тясвирин дизляриндяки хятт палтарын цстцндян баьланараг щяря-

ки щиссядя онун дайаныглыьыны артырыр.

Щяр ики рясмин синясиндяки чал–чарпазларын кцрякдян асылан щяр щансы бир алятин дашынмасы

цчцн васитя–торба олдуьуну эцман етмяк олар. Рясмин щяр икисиндя кцрякдя щяр щансы бир

яшйанын олдуьу эюрцнцр. Зяннимизъя, синянин йанлара доьру гювсшякилли тясвир олунмасындан

беля нятиъя чыхармаг олар ки, 17–ъи тясвир гадына аиддир (TI–18, ILL 1). Бу эейимин

реконструксийасыны T I–18, 1–дяки кими тясяввцр етмяк олар.

Бюйцкдаш, алт сяки, 2 сайлы дашдакы 1 сайлы гадын тясвири е.я. VII–VI миниллийя аид едилир. 50

см щцндцрлцйц олан бу гадын тясвиринин бели инъя, синяси ири вя йумрудур, хейли иряли чыхыр. Баш,

бойун тясвир едилмядян, цстц йасты дцзбуъаглы формада чякилиб. Гарны бюйцкдцр, ома иля

говушур. Ола билсин ки, щамилялик тясвир едилиб. Дизляр дар, балдырлар ири чякилиб. Баш, белин бир

щиссяси вя шиш чыхынтыдан башга бядянин галан бцтцн щиссяляриндя дцз вя чяпиня золаглар

чякилиб. И.М.Ъяфярзадя, бунун да дюймя нахыш олдуьуну эцман едир3 (T I–14, ILL 1). Йеня

яввялки щалда олдуьу кими гадын бядянинин эейимдя тясвир олундуьуну гябул етмяк олар. Беля

ки, щюрцлмцш енсиз, узун, цч ядяд золаг, ортасы синя алтында олмагла, хцсуси цсулла бядяня

сарыныб (T I–16, 1, бурада охлар золагларын сарынма истигамятини эюстярир). Мараглыдыр ки, алынмыш

эейимдя айаглар айры–айры сарындыьындан, тябии ещтийаъ заманы эейими чыхарыб эейинмяйя

ещтийаъ йохдур (гейд едяк ки, мцтяхяссисляр тяряфиндян орта яср эейим типиня аид едилян чахчур

1 А.Н.Мустафайев. Азярбайъанда сяняткарлыг. Бакы, “Алтай”, 1999, сящ.259. 2 И.М.Ъяфярзадя, эюстярилян ясяри, сящ.161. 3 Йеня орада, сящ.261.

28

28

да щяр айаьа айрыъа эейинилирмиш. Яэяр чахчурун спиралвари формасында олдуьуну нязяря алсаг,

дейя билярик ки, “илк вахтлар о, щяр айаьа айрыъа сарынырмыш”). Гадын фигурунун синя щиссясиндя

золаьын сарынараг бирляшдирилмя истигамяти T I–15, 1–дя охларла эюстярилиб. T I–14, ILL 1.1–дя

эюстярилдийи кими компйцтер васитясиля апарылмыш мцгайисядян тясвирин боьаз вя эюбяк

щиссясинин анфасдан, дюш вя бел щиссясинин ися профилдян чякилдийи, щямчинин чийин хяттиндян

эялян золаьын давамынын синядян кечяряк, дюш ятрафына сарындыгдан сонра диэяр чийиня тяряф

апарылдыьы айдын олур. Кцряк щиссядя золагларын сарынма цсулу иля бирляшдирилмяси T I–15, 2–дя

эюстярилиб. Ейниля буна бянзяйян, Бюйцкдаш даьынын цст сякисиндяки 105 сайлы даш цзяриндяки

8 сайлы гадын тясвири е.я. VII–VI миниллийя аид едилир (T I–14, ILL 2). (Мцяллиф тяряфиндян,

реконструксийа олунмуш бу, сарынма эейим типиня 7 см ени, 15 м узунлуьу олан 3 ядяд золаг

истифадя едилиб).

Бюйцкдаш даьынын цст сякисиндяки 78 сайлы даш цзяриндя гадын тясвирляри щякк едилиб (T I–

17, ILL 1). 90–65 см щцндцрлцкдя олан бу рясмлярдя гадынларын бели инъя, омбасы енли, диз

щиссядя дар тясвир едилиб. Балдырлар бирляшмиш щалда эюстярилиб, айаг пянъяляри нязяря чарпаъаг

щалда тясвир едилмяйиб.

Тясвирлярин щяр биринин белиндя цфги хятлярля кямяри хатырладан бязяк чякилиб. 2–ъи вя 8–ъи

рясмдян башга, галан бцтцн рясмлярдя омба, 2–3 ядяд маили хятля бязядилиб. 5 тясвирин

дизиндя 1–2 цфги хятля баь эюстярилиб. Мцтяхяссисляр буну, йеня дя “ола биляр ки, дюймя нахыш

олсун” кими тягдим едирляр. Рясмляр Енеолит дюврц тясвирляриня чох бянзяйир вя е.я. IV–III

минилликляря аид едилир1.

Енеолит дюврцня аид эейим материалларынын щазырланмасындан айдын олду ки, бу дювр

инсанларына ял иля сыралама щюрмя техникасы иля паралел олараг ял иля дюврялямя щюрмя техникасы

да бялли иди. Щюрцлмцш мямулат щиссяляри мис вя сцмцк ийняляр васитясиля бир–бириня бир-

ляшдирилирмишдир. 78 сайлы дашын 1–9 рясмляриндяки гадынлар да яввялки рясмдя олдуьу кими,

сарынма золагдан щазырланмыш эейим эейинибляр. Бурада эейим бцтцнлцкля тясвир едилмяйяряк,

онун анъаг ойнагларда дюнмя щиссяляри гейд олунуб. T I–17, 1–дя бу золаглар гырмызы хятля

верилиб. Рясмлярин синясиндя чякилмиш, уълары гатланмыш хятти “саьдан сола доьру йюнялмиш йай”

щесаб едирляр2. Фикримизъя, бу хятт, щюрцлмцш золаьы вя онун дюнмя истигамятини эюстярир. Ейни

хятт Бюйцкдаш даьынын цст сякисиндяки 29 сайлы даш цзяриндяки е.я. VIII миниллийя аид олунан 5

сайлы гадын тясвиринин синясиндя дя вар вя фикримизъя, о да щямин мя’наны дашыйыр (T I–13, ILL

4). Яэяр о дюврдя дюймя нахыш дябдя идися, онда гадын бядяни чылпаг тясвир едилиб, цзяри

нахышланмалы иди. Бу рясмлярдя ися гадынын яйниндя щюрмя эейим олдуьу айдын эюрцнцр.

1 И.М.Ъяфярзадя, эюстярилян ясяри, сящ.170. 2 Йеня орада, сящ.170.

29

29

Сянятшцнас Н.Рзайев бу рясмлярин овчу кишиляря аид олдуьуну иддиа ется дя онларын бядян

эюрцнцшцнцн цмуми силуети буну тясдиг етмир1.

Гадын эейимляриня аид нцмунялярдян бири дя е.я. I миниллийя аид едилян эил гадын фигурудур

(T I–19, ILL 1). Щямин фигур щазырда Сан Франсискода Асийа инъясяняти фондунда сахланылыр2.

Фигурун ома щиссяси хейли енли эюрцнцр. Яйниндя тяхминян диз, ома бцкцмц вя бел йериндя 4

ядяд ениня золаг ъызылыб. Ики айаг арасы, гарын нащийясинин цстц иля белдян бир аз йухарыйа гядяр

4 ядяд узунуна ъызыг чякилиб. Бойнунда бцтцн узунлуг бойу щалгалар тахылыб, биринъи щалгадан

ири цряк фигуру асылыб. Башында силиндршякилли папаг вар. Фигур щям орта, щям дя йанлардан

ашаьыйа доьру назилдийиндян онун яйниндяки эейимин шалвар вя йа чахчур олдуьуну гябул

етмяк олар (T I–19, ILL 2). Бу эейимин реконструксийасыны T I–20, 1–дяки кими тясяввцр етмяк

олар. Фигурун бойнунда спиралвари щалгалар вардыр.

Яввялки тясвирлярдя гейд етдийимиз кими щяля е.я. VIII минилликдян башлайараг щюрцлмцш

золаглары бядяня спиралвари сарымагла эейим дцзялтмяк технолоэийасы инсанлара мя’лум иди.

Мцтяхяссисляр гейд едирляр ки, археоложи газынтылардан тапылмыш спирал формалы бязяк яшйалары–

цзцк, мунъуглар, бойунбаьы, голбаглар да бу дювр цчцн характерикдир. Гядим дювр

Азярбайъан бязяклярини арашдыран Ш.Щ.Садыгзадя эюстярир ки, Минэячевирдяки 63 сайлы

гябирдян 5 ядяд спирал формалы цзцк, Гушчулар кяндиндяки 24 сайлы даш гуту гябриндян хейли

спиралвари цзцкляр, диэяр археоложи газынтылардан спирал формалы сырьалар вя спирал формалы

билярзикляр тапылмышдыр3.

Хачбулаг даш гуту гябирляринин гябир аваданлыьы ичярисиндян дя ен кясийи даиряви олан,

назик тунъ мяфтилдян дцзялдилмиш спирал формалы бармагъыглар тапылмышдыр. Бунларын бя’зиляри 4

сарьылы, бя’зиляри ися 6 сарьылыдыр (T I–21, ILL 2, 3, 4).

Эюрцндцйц кими гядим дювр ящалиси спиралвари бязяк елементляри, тохума техникасы вя

спиралвари эейим конструксийасындан истифадя едя билирмиш. Гейд едяк ки, бцтцн дюврлярдя

модада олан йенилик мемарлыг, эейим, бязяк яшйалары, дизайн вя диэяр сащялярдя юзцнц эюс-

тярмишдир. Бу дюврдя дя спиралвари конструксийайа уйьун олараг тикилмиш Атяшэащ да буна

нцмуня ола биляр4 (T I–21, ILL 1). Бу конструксийа иля XIX йцзилликдя щазырланмыш чахчур бу

эцн дя Азярбайъан Дювлят Тарих Музейиндя сахланылыр5 (T I–19, ILL 1).

1 Н.Рзайев. Мюъцзяли гяриняляр. Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы, 1984, сящ.17. 2 Р.Яфяндийев. Азярбайъан бядии сяняткарлыьы дцнйа музейляриндя. “Ишыг”, Бакы, 1980, шякил 22. 3 Ш. Щ. Садыгзадя. Гядим Азярбайъан бязякляри. “Ишыг” няш., Бакы, 1971, табло 1. XVI, шякил 11, табло 1. XXV, шякил 1. 4 З.А.Рагозин. Древнейшая История Востока. Том III, Санкт-Петербург, изд., А.Ф.Маркса, 1903, стр.177. 5 Азярбайъан милли эейимляри. Фотоалбом, ”Искусство” няш., Москва, 1972, [табло 94, е.ф.3014].

30

30

Гейд етдийимиз кими чахчуру гядим дювр эейимляриня аид етмяк олар. Цмумиййятля

эютцрдцкдя T I–14–18–дяки рясмляри (Гобустандакы гадын тясвирляринин демяк олар ки, чохуну)

вя Г.Гагаринин XIX йцзиля мяхсус чахчурлу–чадралы гадын рясмлярини мцгайися етсяк тясвири

бахымдан цмуми охшар ъящятлярин чох олдуьуну эюрярик. Беляликля, чахчуру ян гядим дюврляря

аид эейим нцмуняси кими гябул етсяк даща дцзэцн олар. Чахчур топугда, диздя вя белдя гай-

танла баьланыр.

Минэячевирдя апарылан археоложи газынтылардан тапылан эил чякмяляр1 дя (T I–19, ILL 3) чох

эцман ки, чахчурун фрагментини ифадя едир. Беля ки, чякмя айаьын формасыны бцтцнлцкля

алдыьындан чох эцман ки, дяридян тикилмиш айаг эейимини ифадя едир. Онун алты вя топуьа

бирляшян щиссясиндяки тикишляри дя гырыг хятлярля тясвир едилиб. Топуг щисся эениш олмагла

гырчынланараг ашаьы щиссяйя бирляшдирилиб. Гейд етдийимиз дяри бу формада дик дайана билмязди.

Она эюря дя буну чахчурун фрагменти кими гябул етмяк даща дцзэцндцр. Чахчурун тикилмя

техникасы T I–20,3–дя эюстярилдийи кимидир2. Бурада В1 нюгтяси А1 цзяриня дцшмякля топуг

хяттини ямяля эятирир вя А1А хятти В1В хятти бойунъа бирляшдирилир. Бу щалда В2АВ цчбуъаьы

сярбяст галыр ки, бу да щаггында сющбят эедян кцнъдцр. А1В1 бцзцляряк 2–дя эюстярилян

айаглыьа тикилир вя сонда 1–дя эюстярилян форма алыныр.

В.П.Фоменко гейд едир ки, Минэячевирдя апарылан археоложи газынтылар заманы, е.я. IX–VII

йцзилликляря аид едилян 63 сайлы гябирдян, эянъ гадын скелетинин йан–йюрясиня дцзцлмцш кцлли

мигдарда бцрцнъ дцймяляр тапылмышдыр3. Дцймяляр гурулушуна эюря бюйцк вя кичик формада

иди, диаметрляри 0,5 см, 2,5 см вя 5,5 см–я чатырды. Дцймялярин щамысы даиряви формада олуб,

бир тяряфи чюкцк, диэяр тяряфи ися бярк маддядян щазырланмыш илэяк йериндян ибарят иди. Хырда вя

орта дцймяляр скелетин баш щиссясиндя дцзцлмцшдц. Дцймяляр алты паралел сыра иля, щяр сырада

20 дцймя олмагла дцзцлмцшдцляр. Бя’зи дцймялярдя сап галыьы галмышдыр. Беш дцймя бир сап

цзяриня дцзцляряк, ики дяфя бурулараг илэякдян кечирилмишдир. Хырда дцймяляр скелетин алнына вя

саь голун сцмцкляриня зянъирвари бяркидилмишдир. Бюйцк дцймяляр ися кяллянин саь щиссясиндя,

габырьа нащийясиндя тапылмышдыр. Тапылмыш дцймялярин сайы 200–я гядярдир. Дцймялярин

цзяриндя гящвяйи вя боз–чящрайы рянэли парчаларын тикяляри галмышдыр. Бу тясвирляря ясасян

щямин эейим типини мцяййян етмяйя вя реконструксийасыны вермяйя чалышаг. Дцймялярин

цзяриндя ики–цч рянэли парча галыьы олдуьундан щесаб етмяк олар ки, мярщумун яйниня ики–цч

палтар цст–цстя эейиндирилибмиш. Габырьа нащийясиндян тапылан дцймяляр мярщумун яйниндя

1 Г.И.Ионе. Глияные сосуды – сапожки из Мингечаура. МКА, т. III, стр.96. 2 Ф.Д.Люшкевич. Одежда жителей центрального и юго-западного Ирана первой четверти ХХ в. Традиции и

культуры народов Передней и Средней Азии, Ленинград, 1970, стр.280. 3 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, ЫЫЫ ъилд, В.П.Фоменко. Грунтовое погребение №63 в Мингечауре. “Елм” няш., сящ.68.

31

31

олан эейимин гол алтында олан йан тяряфиня тикилян дцймялярдир. Саь голун сцмцкляриня бяркиди-

лян дцймяляр эейимин голунун дцймяляридир. Кяллянин арха щиссясиндян тапылан дцймяляр сач

торбасынын–чцткцнцн дцймяляридир. Баш щиссядя олан дцймяляр чцткцнцн бязяк елементляридир.

Чцткц вя чцткцгабаьынын бязядилмясиня даир археоложи газынтылардан тапылан диэяр сцбутлар да

ялдя олунмушдур. Бу тясвирляря ясасян щямин эейим типини мцяййян етмяйя вя

реконструксийасыны вермяйя чалышаг. Мярщум йан тяряф цстдя дяфн едилдийиндян бир тяряфя

тикилян дцймяляр дя ъясяд чцрцдцкъя о бири тяряфя дцшмцш олур. Беляликля, саь вя сол габырьа

алтында, щярясиндя 3 сыра олмагла, щяр сырада 20 ядяд дцймя тапылыр. Демяли, цст–цстя эейинил-

миш цч эейимин щамысы ейни формалы, амма мцхтялиф рянэли имиш. Эейимлярин щяр бири, щяр бир гол

алтында сыра иля тикилмиш 20 ядяд ири дцймя иля дцймялянибмиш. Гол да сыралама тикилмиш дцймяляр

иля дцймялянибмиш, лакин дцймяляр юлчцсцня эюря нисбятян кичик имиш. Чцткц дя сач алтында,

башын арха щиссясиндя даща кичик дцймялярля дцймялянибмиш. Беляликля, бцтцн дейилянляри

нязяря алсаг бу эейими тяхмини тясяввцр едя билярик. Бу эейимин реконструксийасыны T I–20,4–

дя эюстярилдийи кими вермяк олар. Бурада дцймялярин палтарын саь вя сол йан тикиш хяттиня пара-

лел олараг тикилдийи гянаятиня эялмяк олур.

В.П.Фоменко беля щесаб едир ки, мейит, цзяриня чохлу дцймяляр тикилмиш зяриф юртцйя

бцкцлцбмцш вя бу дцймяляр бязяк мягсяди дашыйырмыш. О, щямчинин, ъясядин цзяриндян 400–

я гядяр мцхтялиф мунъугларын тапылдыьыны эюстярир. Бу щалда мярщумун, цзяриня чохлу сайда

дцймяляр тикилмиш юртцйя бцкцлмцш щалда дейил, эейимдя дяфн олундуьу гянаятиня эялмяк

олар.

Е.я. VII йцзиллийя аид едилян Нинева релйефляриндя “Ассурийалыларын мидийалылары эцъля

кючцрмяси” сящнясиндя гадынлар да тясвир едилиб. Онларын яйниндя узунлуьу топуьа гядяр олан,

дцз бичимли кюйняк вя онун цстцндян эейинилян, парчадан тикилмиш овал шякилли цст эейими вар1.

Е.я. IX йцзиллийя аид едилян “Балават гапылары” релйеф тясвирляриндя (T I–23, ILL 1), “Мидийалыларын

мяъбури кючцрцлмяси” (T I–23, ILL 2) тясвириндя гадынларын айаглары йалын, башлары ачыгдыр. Сач-

лары архайа даранараг кцряйя тюкцлцб. Нинева релйефляриндя “Ассурийалылар тяряфиндян ясир

алынмыш ящалинин кючцрцлмяси” (T I–23, ILL 3, 4) тясвириндяки гадынларын бя’зиляринин цст

эейиминин бцтцн кянар хятляри бойунъа сачаг тикилиб вя алт кюйняйи нисбятян узундур. Бу да,

ола билсин ки, щямин гадынларын даща йцксяк тябягяйя аид олдугларыны эюстярир2. Бурада раст

эялдийимиз ики тип кюйняйин реконструксийасыны T I–24, 1 вя 2–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар.

Кюйняйин цстцндян эейинилян юрпяйин ачылышынын реконструксийасыны ися T I–24, 3 вя 4–дя эюстя-

рилдийи кими чякмяк олар.

1 И.М.Дьяконов. История Мидии с древнейших времен до конца IV века до нашей эры. М.-Л.,1956, стр.200. 2 Yеня орада, сящ.310-311.

32

32

Бу ъцр цст эейиминя е.я. VIII йцзиля аид едилян Зивийя газынтыларындан тапылмыш тунъ ъам

цзяриндяки киши тясвирляринин яйниндя дя раст эялирик1.

Аьсу районунун Гарачыбулаг кяндиндян тапылмыш антик дювря–е.я. IV йцзиля аид едилян эил

гадын фигуру узун, енли кюйнякдя тясвир едилир2 (T I–22, ILL 1, 2).

Минэячевир газынтылары заманы эянъ гыза мяхсус кцп гябирдян (е.я. II–I йцзиллик–б.е. I–II

йцзиллийи) тапылмыш шалвар парчасы бу дюврдя гадынларын да шалвар эейиндийини эюстярир3.

Й.Н.Пахомов гейд едир ки, эянъ гызын айаг биляйиндя щалга вар иди вя бу щалгаларын арасында

парча тикяси галмышды. Бу ону эюстярир ки, шалвар балагда щалгаларла сыхылырмыш.

Ямяли ъящятдян шалварын балаьы щалгаларла сыхылса, щярякят заманы форманы сахламаг

мцмкцн олмаз. Чахчурун топуг щиссясиндяки бцзмясинин цстцндян ися щалга салмаг олар,

бунунла да естетик еффект ялдя етмякля йанашы чахчурун айаг вя балаг щиссялярини бир–бириня

бирляшдирмиш тикишин цстц юртцляр. Билдийимиз кими, эейимлярин тикиш кянарлары бойунъа бязякли кюбя

тикилмясинин бир сябяби дя тикиш хяттинин цстцнц юртмякдян ибарят олмушдур. Беляликля, йухарыда

гейд едилмиш эянъ гызын яйниндякинин шалвар дейил, чахчур олдуьуну эцман етмяк олар. Еля бу

да онун узаг сяфяря (о бири дцнйайа) йола салындыьыны билдирян бир яламятдир.

С.М.Газыйев е.я. I миниллийя аид едилян Минэячевир газынтыларындан тапылмыш скелетин палтарлы

дяфн едилдийини гейд едир. Мцяллиф ялдя едилмиш парча галыьына ясасян мцяййян едир ки, мейитя

алт палтары эейиндирилдикдян сонра зин’ятляр тахылмыш вя цстдян диэяр палтар эейиндирилмишдир4.

Беляликля, йухарыда эятирилян фактлар ясасында гядим дювр гадын эейимляринин тяснифатыны

ашаьыдакы кими вермяк олар:

Инсанларын эейинмяйя башладыьы илк дюврлярдян етибарян истифадя етдийи дяри парчаларыны

бцрцнмя эейим типиня аид едяк.

Е.я. VIII–VI минилликлярдя тябии лифлярдян щюрцлмцш енсиз золаг сарьыдан спиралвари техника

иля бирляшдириляряк, синяни вя айры–айрылыгда айаглары юртян эейим васитяси кими, истифадя олунмуш-

дур вя бу сайаг эейим тярзи е.я. VI–IV минилликляря гядяр давам етмишдир. Бу ъцр эейими

сарынма эейим типи гябул едяк. Бу эейимин реконструксийасыны T I–16, 1–дяки кими тягдим

етмяк олар.

1 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VI ъилд, “Елм” няш., 1965, сящ.287. 2 Азярбайъан Совет Енсиклопедийасы, III ъилд, Бакы, 1979, сящ.68.

3 Е.А.Пахомов. Мингечаурские кувшинные погребения. Газета “Бак. раб.”, 14.02.1937 г., №3-15139. Щямчинин бах:

С.М.Газыйев. Минэячевирдя археоложи газынтылар. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, “Елм” няш., I ъилд, Бакы, 1949, сящ.76. 4 С.М.Газыйев, эюстярилян ясяри, сящ.76.

33

33

Е.я. IV–III минилликлярдя артыг тяк милля щюрмя техникасы мя’лум иди вя бу дюврцн адамлары

щюрмя материалыны ийня васитясиля бир–бириня тикмяйи баъарырмышлар.

Гейд етмяк йериня дцшяр ки, бу дюврдя (йени чарлыг дюврцндя) Мисирдя артыг “каласирис”

адланан эейим нювц дябдя олмушдур (T I–25, ILL 1).

Еркян Тунъ дюврцндя артыг щюрмя алятляриня даща чох раст эялинир вя тясвирлярдя щюрмя

цсулу иля ялдя олунмуш эейимляря (эейинмя эейим типи) тясадцф олунур. Щюрмя цсулу иля ща-

зырланмыш эейимлярин узунлуьу дизя гядяр олур вя ятяк хятти гейд олунурду. Бу эейимин

реконструксийасыны T I–17, 1–дяки кими тягдим етмяк олар.

Е.я. I минилликдя гадын эейимляри алт палтарындан (онларын варлыьы барядя Минэячевир

газынтыларындан мя’лумат ялдя олунса да, формасы дягиг бялли дейил), ясасян узунлуьу дабана

гядяр олан сярбяст бичимли, эениш эювдяли, узунголлу цст эейиминдян вя айагдан синяйя гядяр

бцтцн бядяни юртян, спиралвари (бурма–бурма) конструксийа иля тикилмиш чахчурдан ибарят имиш.

Е.я. IX–VII йцзиллийин чийин эейими цст–цстя эейинилмиш, ейни формалы, мцхтялиф рянэли цч

ядяд эейимдян ибарят имиш. Эейимлярин щяр бири, щяр бир гол алтында сыра иля тикилмиш 20 ядяд ири

дцймя иля дцймялянирмиш. Эейимляр–гол аьзында да сыралама тикилмиш нисбятян кичик юлчцлц

дцймялярля дцймялянирмиш.

Е.я. VII йцзилликдян е’тибарян гадынлар узун, дцз бичимли, голларынын узунлуьу дирсяйя

гядяр олан кюйняк эейир вя онун цстцндян бойну ойма, еллипс формалы, йанлары тикишли вя йа

тикишсиз юрпяк типли эейим эейинирмишляр. Бя’зян юрпяйин йан хятти бойунъа сачаг тикилирди. Диэяр

формалы кюйняклярин ятяк хятти дцз дейил, чяп олур, белиня кямяр баьланыр, цзяриндян ися юрпяк

типли эейим эейинилмирди. Бу эейимин реконструксийасыны T I–24, 2–дяки кими тягдим етмяк олар.

Азярбайъанын антик дювр эейимляри даща бязякли олуб, мцхтялиф рянэли вя чешидли

парчалардан тикилирмиш.

Чийин эейиминин ики формада олдуьу мцяййян едилмишдир:

1. Дцз бичимли, гыса голлу олуб, узунлуьу бир тяряфдя балдырын йарысына, о бири тяряфдя ися

дизя гядяр олан кюйняк. Бу эейимин реконструксийасыны T I–24, 2–дяки кими тягдим етмяк олар.

Бу эейимин ятяк хятти бя’зян гырыг хятлярля гейд едиляряк ятяйя паралел олан золаг

формасында нахыш ямяля эятирир (T I–23, ILL 3–дяки 1–ъи тясвир), бя’зян дя щеч бир ишаря

гойулмурду (T I–23, ILL 3–дяки 3, 4, 5–ъи тясвирляр), бу эейимин белиня бир нечя сыра кямяр (вя

йа гуршаг) баьланырды (T I–23, ILL 1–4).

34

34

2. Эениш, дцз бичимли, узун голлу олуб, узунлуьу дабана гядяр олан кюйняк вя йа дон.

Бу эейимин ятяйи йеря паралел кясилир, ятяк хяттиня паралел олмагла золаглы нахыш–ятяклик

тикилирди (T I–23, ILL 2–дяки 1 вя 2–ъи тясвирляр). Щяр ики щалда кюйняйин йахасы бойун даиряси

бойунъа дюврялямя кясилирди.

Бу эейимин цстцндян юрпяк формалы эейим эейинилирди.

Юрпякляр бир нечя формада олурду:

1. Ени бядян юлчцсцня уйьун эютцрцлмцш материалдан бичиляряк, гол ямяля эятирмякля

йан хятти тикили олан;

2. Ени бядян юлчцсцндян бюйцк эютцрцлмякля йан хятти ачыг сахланылан.

Бу щалда йа йан хятт садяъя ачыг сахланыр, йа да бцтцн йан хятт вя ятяк хятти бойунъа

сачаг тикилирди (T I–25, 1).

Бел эейимляри. Археоложи газынтылардан ялдя олунмуш долайы материаллардан айдын олду ки,

Гядим дюврдя гадынларын бел эейими ясасян шалвар вя чахчурдан ибарят олмушдур. Чахчур

спиралвари конструксийа иля тикиляряк айагдан синяйя гядяр бядянин ашаьы щиссясини бцтцнлцкля

юртцрдц.

Алт эейимляри. Тарихи мя’хязлярдя айрылыгда алт эейиминя раст эялинмяся дя, йухарыда гейд

етдийимиз кюйняйин щям алт, щям дя цст кюйняйи явязиня эейинилдийи гянаятиня эялирик. Бя’зи

тясвирлярдя кюйняк тяк эейиниляряк цзяриндян юрпяк эейинилмяйиб (T I–23, ILL 3). Бя’зи тясвир-

лярдя юрпяйин ятяйиндяки овал щиссянин алтындан азачыг эюрцнян кюйняйи алт кюйняйи кими гябул

етмяк олар (T I–23, ILL 1,2,4).

С.М.Газыйев е.я. I миниллийя аид едилян Минэячевир газынтыларындан тапылмыш скелетдян ялдя

едилмиш парча галыьына ясасян мцяййян едир ки, мейитя алт палтары эейиндирилдикдян сонра

зин’ятляр тахылмыш вя цстдян цст палтары эейиндирилмишдир1. Лакин бу алт эейиминин формасы барядя

фикир сюйлямяк мцмкцн дейил.

Инди ися археоложи газынтылар нятиъясиндя ялдя олунмуш материаллар вя тясвири сянят

нцмуняляри ясасында диэяр эейим елементляринин вя бязякляринин неъя йарандыьыны вя инкишаф

етдийини айдынлашдырмаьа чалышаг.

1 С.М.Газыйев. Минэячевирдя археоложи газынтылар. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, “Елм” няш., Бакы, 1949, сящ.76.

35

35

Баш эейимляри. Гобустандакы гайацстц гадын рясмляринин чохунда баш, голлар вя айаг

пянэяляри тясвир едилмямишдир. Фикримизъя, бу онунла ялагядардыр ки, бу ъцр тясвирляр щямин

гадынларын яйниндяки эейими эюстярмяк мягсяди дашыйыб вя эейимля юртцлмяйян щиссяляр, бу

сябябдян эюстярилмяйиб.

Минэячевирдян тапылмыш эил фигурун башында алчаг, силиндрик формалы баш эейими олдуьу

эюрцнцр (T I–19, ILL 1). Ола билсин ки, эил фигурун башындакы баш эейими чох гядим дюврлярдян

башлайараг истифадя едилирмиш.

Минэячевир кцп гябирляриндян II–С (33) кцп гябирдя скелетин кяллясиндя тунъдан гайрылмыш

бязяк шейляри вардыр. Бунлары Азярбайъан гадынларынын баш бязяйи иля мцгайися едяряк, чутгу–

тцлу габаьы адландырмаг олар (чутгу ясасян, парчадан тикилир вя онун цзяриня металдан пи-

лякляр дцзцлцрдц). Кцп гябирдян тапылмыш 12 тунъ тябягя–пиляклярин щазырланма техникасына

эюря, онларын тохунма парчайа вя йа дярийя бяндлянмиш олдуьуну зянн етмяк олар.

Чутгу габаьы цчцн олан 12 пилякдян башга, щямин гябирдян тунъдан щазырланмыш бир

нечя ядяд дюрдкцнъ тябягя дя тапылмышдыр ки, онлар да зянъирдян асылы щалда олмушлар1.

Щазырда олан чутгу габагларында да алын щиссясиня салланан бу ъцр асмалар вардыр2.

Кцп гябирляриндян ашкар олунмуш бцрцнъ бязякляр ичярисиндя скелетин алнында баш

бязяйинин бир щиссяси тапылмышдыр. Бу ортасы енли, кянарлары ися енсиз олан назик лентдян ибарятдир.

Бу лентвари бязяк 10 щиссяйя бюлцнмцшдцр. Лентин цст тяряфи, кянарлары вя ортасы щяндяси

орнаментлярля бязядилиб. Лентин узунлуьу 38 см, ени ортада 3,2 см, уъларда 1,8 см, галынлыьы

ися 0,5 мм–дир. Буна бянзяр лентляр Доланлар кяндиндя вя Й.И.Щуммел тяряфиндян Гушчулар

кяндиндя апарылан археоложи газынтылар заманы 11 вя 31 сайлы даш гуту гябирляриндян вя

Д.М.Шярифов тяряфиндян Човдарда апарылан газынтылар заманы тапылмышдыр.

Гядим дювр бязяклярини арашдыран Ш.Щ.Садыгзадя “динэя” адландырдыьы бу ъцр лентлярин

Азярбайъан яразисиндя гадын вя киши баш эейим елементи кими эениш йайылдыьыны гейд едир. О,

щямчинин археоложи газынтылардан ялдя олунмуш хейли сайда баш бязякляриня ясасланараг гейд

едир ки, сачлар бя’зян ачыг сахланыр, баша динэя эейинилирди, бя’зян дя чох сайда щюрцкляря

бюлцняряк уъларына сач борулары тахылырмыш. Гядим заманларда мцхтялиф сач бязякляриндян

истифадя олунурмуш. Беляликля, айдын олур ки, гядим дювр гадынлары тякъя эейимляриндя мцхтялиф

ъцр дцймя, йаха санъаьы, кямяр вя гуршагларынын эюзяллийиня дейил, щям дя сач дцзцмцнцн,

баш бязякляринин бахымлы, йарашыглы вя гяшянэ олмасына чалышмышлар (T I–12).

1 В.П.Фоменко. Грунтовое погребение №63 в Мингечауре. Азярбайъан Мадди Мядяниййяти. ЫЫЫ ъилд, “Елм” няш.,

сящ.68.

2 Азярбайъан милли эейимляри. Фотоалбом, ”Искусство” няш., Москва, 1972, табло 1.24, 66.

36

36

Фоменко бу тип гябирлярдян бири бюйцк, диэяри кичик олмагла ики ядяд баьа чанаьы

тапылдыьыны да гейд едир. О, бу тапынтынын илк дяфя олмадыьыны эюстяряряк, бунун ня мягсядля

едилдийинин индийядяк мцтяхяссисляря гаранлыг галдыьыны билдирир1. Фикримизъя бу чанагдан щям

гадынлар, щям дя кишиляр башлыг кими истифадя едирмишляр. Башында баьа чанаьы олан тясвиря

Мярликдян тапылмыш эцмцш гядящ цзяриндя чякилмиш рясмдяки тясвирин башында да раст

эялмишик2. Бу гябирдян дя чанаг кяллянин йанындан тапылыб3. Бурада беля бир халг сюзц йада

дцшцр: “Ахырда, чанаг мяним башымда чатлады”. Фикримизъя, гядим дювр инсанлары баьа ча-

наьындан мцщафизя мягсядли баш эейими кими истифадя едибляр.

Айаг эейимляри. Минэячевир кцп гябирляриндян тапылмыш айаггабы формалы эил габлара

ясасян демяк олар ки, Гядим дювр гадынлары сялигяли тикилмиш мцхтялиф формалы айаггабылар

эейинирмишляр. Гядим дювр тясвирляриндя ясир дцшмцш гадынлар айагйалын, диэярляри узун эе-

йимдя тясвир едилдикляриндян онларын айаг эейимляринин дягиг форма вя материалы барядя

мя’лумат вермяк мцмкцн дейил.

1 Азярбайъан Мадди Мядяниййяти. ЫЫЫ ъилд, В.П.Фоменко. Грунтовое погребение №63 в Мингечауре. “Елм” няш., сящ.68. 2 С.Гашгай. Манна дювляти. Азярняшр, Бакы, 1993, сящ.100. 3 Ш.Щ.Садыгзадя. Гядим Азярбайъан бязякляри. “Ишыг” няш., Бакы, 1971, табло 1.I.

37

37

1.3. Киши эейимляри

Азярбайъанын тясвири сянят нцмуняляри арасында илк эейим нцмуняляри кими Гобустан

гайацстц рясмляри хцсуси йер тутур. Е.я. VIII–VII миниллийя аид едилян тясвирляря нязяр салаг.

Гобустан гайацстц тясвирляринин тядгигатчысы И.М.Ъяфярзадя е.я. VIII–VII миниллийя аид

едилян Бюйцкдаш даьынын йухары сякисиндяки 23 сайлы дашын гярб тяряфиндя тясвир едилмиш 7, 8, 9

вя 17–ъи рясмлярдяки вя 29 сайлы дашдакы чохсайлы киши тясвирляринин яксяриййятинин бел сарьысы

эейиндийини иддиа едир1 (T I–26, ILL 1, 2, T I–27, ILL 1,2). Тясвирлярдя ялляр сярбяст бурахылдыьы

щалда кцрякдя силащ олдуьу эюрцнцр. Демяли, щямин силащ кцряйя ня иляся баьланыбмыш.

“Ана заьа”дан 30 метр аралыда йерляшян 38 сайлы дашда 3 киши тясвири щякк едилиб. 1 вя 3

сайлы рясмлярдяки кишилярин дя бел сарьысы эейиндийи иддиа олунур (T I–29, ILL 3, 4). 3 сайлы тясвир

е.я. VIII (T I–29, ILL 4), 1 вя 2 сайлы тясвирляр ися е.я. VII миниллийя аид едилир2.

Бюйцкдаш даьынын йухары сякисиндяки 39 сайлы даш цзяриндяки тясвирлярдя (1 сайлы

тясвирдян башга) бел сарьысы олдуьу эцман едилир (T I–30, ILL 1,2, T I–31, ILL 1,2, T I–32, ILL

1). 7–ъи (T I–30, ILL 1) вя 11–ъи (T I–31, ILL 2) тясвирлярдя белдяки чыхынтылардан башга омба

чанаьы бойунъа тяпя буъаьы ашаьыйа доьру йюнялмиш цчбуъаг формалы бязяк, 11–ъи тясвирдя

щям дя ялавя кямяр вардыр. 7 вя 8–ъи тясвирлярдя узун бир алят саь чийиндян кечмякля сола са-

лыныб (T I–30, ILL 1, 2). Бу дашдакы 7, 8, 9, 11–ъи тясвирляр е.я. VIII миниллийя аид едилир3.

Бюйцкдаш даьынын йухары сякисиндяки 23–ъц дашдакы 7,8,9,17–ъи рясмляри мцгайися едяк

(T I–26, ILL 1,2, T I–27, ILL 1,2). Бурада 7,9,17–ъи тясвирляр юндян, 8–ъи тясвир ися архадан

чякилмиш тясвирляря бянзяйир. 8–ъи тясвирин белиндяки чыхынтыны бел сарьысы гябул етсяк, силащын

белдя неъя дайандыьыны тясяввцр етмяк олмур.

Бюйцкдаш даьынын йухары сякисиндяки 39–ъу дашдакы 7 (T I–30, ILL 1) вя 11–ъи (T I–31,

ILL 2) тясвирлярдя белдян ашаьыйа доьру йюнялмиш кюндялян хятляр чякилиб. 11–ъи тясвирдя

бундан ялавя ортасы дешикли кямяр дя вардыр. 23–ъц дашдакы 17–ъи (T I–27, ILL 2), 39–ъу даш-

дакы 7, 8, 9–ъу тясвирлярдя (T I–30, ILL 1,2, T I–31, ILL 1) “бел сарьысынын” “ляляк”ляри беля ряван

1 И.М.Ъяфярзадя, эюстярилян ясяри, сящ.146. 2 Йеня орада, cящ.149. 3 Йеня орада, сящ.158.

38

38

баьланмайыб. 17–ъи тясвирдя бир тяряфдя “ляляк” вар, щятта биринъиси “щачаланыб”, бир тяряфдя ися

йохдур1.

Бюйцкдаш даьынын йухары сякисиндяки 29 сайлы даш цзяриндяки е.я. VIII миниллийя аид едилян

тясвирлярдян бя’зиляринин белиндя чыхынтылар вардыр (T I–29, ILL 1, 2), бя’зиляриндя ися йай чяпиня

бир чийиндян о бириня кечирилиб. 31 (T I–32, ILL 5,7) вя 35 сайлы рясмлярдя тясвирлярин белляриндяки

чыхынтылардан башга, щям дя галын кямяр олдуьу айдын эюрцнцр2.

Бюйцкдаш даьынын йухары сякисиндяки 24 сайлы дашдакы е.я. VII миниллийя аид едилян 26 сайлы

тясвирдя кишинин ялиндя даш балта, белиндя йухарыда гейд етдийимиз кими чыхынтылар вардыр (T I–32,

ILL 2). Сол чийиндян саьа доьру йай кечирилиб. Айаьы пянъянин цст тяряфи дцз олмагла

бармагларын уъу хейли узун вя йухары гатланмыш кими эюрцнцр3.

И.М.Ъяфярзадя Бюйцкдаш даьынын йухары сякисиндяки 105 сайлы дашдакы е.я. VII–VI

миниллийя аид едилян 5–ъи рясмдяки кишинин синя вя гарын тяряфиндя эюрцнян бязяйин дюймя нахыш

олдуьуну фярз едир4 (T I–33, ILL 3).

Бюйцкдаш даьынын йухары сякисиндяки 126 сайлы дашдакы е.я. VI–V миниллийя аид едилян 6–ъы

рясмин щяр чийниндя бир ядяд шагули хятт вар, 7–ъи рясмин чийниндя ня ися апардыьы эюрцнцр5.

Бюйцкдаш даьынын йухары сякисиндяки 35 сайлы дашда тясвир едилмиш, е.я. VI–V миниллийя аид

едилян 2–ъи вя 3–ъц рясмдяки адамларын белляриндя чыхынтылар вар6 (T I–35, ILL 2,3). 2–ъи

рясмдяки адам чийниня 2 ядяд йай асыб, 4–ъц рясмдя сач эюстярилиб. 33 сайлы дашда е.я. VI–V

миниллийя аид едилян 4,24,25,26,38,40 сайлы рясмлярдяки адамларын белляриндя чыхынтылар вар,

сачларыны тяпядя бир йеря йыьараг дястя баьлайыблар (T I–35, ILL 5,7,8, T I–36, ILL 3).

Бу адамлар йай (1,4,30,40–ъы рясмлярдя) вя даш балта иля (1,40–ъы рясмлярдя)

силащланыблар. 9–ъу рясмдяки адамын башында бязяк вар7. Бу тясвирлярин белляриндяки чыхынтылар

мараглыдыр. Йанлара эениш ачылмыш айагларын арасындан бел сарьысы адландырылан чыхынтынын арха

щиссясиндя галан ики “ляляйи” дя эюрцнцр (T I–35, ILL 1, T I–36, ILL 3).

Эюрцндцйц кими Гобустан абидяляриндя е.я. VIII–V минилликляря гядяр там олараг эейимли

киши тясвирляриня, демяк олар ки, раст эялинмир. Лакин онларын там чылпаг олдугларыны да иддиа

етмяйя ялимиздя щеч бир ясас йохдур. Беля ки, яэяр бцтцн бу тясвирлярин белиндя дешикли кямяр

1 И.М.Ъяфярзадя, эюстярилян ясяри, сящ.146. 2 Йеня орада, сящ.147-151. 3 Йеня орада, сящ.147. 4 Йеня орада, сящ.175. 5 И.М.Ъяфярзадя, эюстярилян ясяри, сящ.176. 6 Йеня орада, сящ. 157. 7 И. М. Ъяфярзадя, эюстярилян ясяри, сящ.155.

39

39

олдуьуну фярз етсяк (39–ъу дашын 11–ъи тясвириндяки кими (T I–31, ILL 2), бу “ляляк”лярин бел

сарьысы дейил, силащ кими ишлядилян вя кямярин дешикляринин бир тяряфиндян тахылараг, о бири тяряфдян

чыхдыьына эюря бел сарьысына бянзядилян яшйа олдуьуну анламаг олар. Яэяр бел сарьысы “ляляк”-

лярдян дцзялдилсяйди, о бядяня перпендикулйар дурмазды. Беля олан щалда кямярин илк эейим

елементи кими мейдана эялмяси айдын олур, бунун щесабына истянилян силащ истянилян йеря да-

шыныр вя ейни заманда ялляр сярбяст галыр (сон дювря гядяр дя силащлар кямяря тахылыр). Бу “бел

сарьысынын” “ляляк”ляри бел хятти бойунъа дюврялямя, ашаьыйа доьру йюнялмямиш, фягяря

сцтунуна саь вя солдан перпендикулйар олмагла анъаг архада сыра иля тясвир едилмишляр. Беля-

ликля, бу дювря аид едилян 29–ъу дашын 4, 14 вя 17–ъи, 39–ъу дашын 8–ъи (T I–28, ILL 1,2, T I–

30, ILL 2), 24–ъц дашын 26–ъы, 29–ъу дашын 31 (T I–31, ILL 2) вя 35–ъи (T I–36, ILL 5,7) тясвир-

ляринин ялиндяки алятин даш балта дейил, щямин дювр инсанларынын кямярляриня тахдыглары силащ олду-

ьу айдын олур. Яэяр балта олса иди, балтанын сапы гол узунлуьуну даща узун эюстярмяли иди вя

бу щалда голларын биринин узунлуьу о бириндян фярглянмяли иди. Гейд едяк ки, мянбялярдя е.я.

IX–II минилликлярдя Ъянуби Гафгаз яразисиндя йашамыш инсанларын сцмцк силащлардан, ясасян

дя щейван буйнузундан дцзялдилмиш силащлардан истифадя етдийи тясдиг олунур1.

Бюйцкдаш даьынын йухары сякисиндяки 29 сайлы дашдакы 4 вя 14–ъц тясвирлярин яйниндя дяри

бцрцнъяк олдуьу диз алтында баьланан баьдан билинир. Щяр ики тясвирин яйниндя чыхынтылар вар2 (T

I–28, ILL 1,2).

Щямин дювр тясвирляринин чийин щиссясиня фикир версяк, ялляр бош вя сярбяст олдуьу щалда

беля, кцрякдя йай вя даща бир нечя йай узунлугда алятин олдуьуну мцшащидя едярик. Эцман

едирик ки, 42–ъи дашдакы 15 вя 17–ъи рясмлярин (T I–38, ILL 1) синясиндя олан чарпаз хятти

“дюймя нахыш” дейил, “силащтутан” щесаб етсяк, даща дцзэцн олар (гейд едяк ки, сон дюврляря

гядяр беля чарпаз–кечмя “силащтутан” истифадя едилирди). Беля бир кямярдян мцхтялиф алятляр дя

асыла билярди.

29–ъу дашдакы 31 вя 35–ъи тясвирлярдя беля баьланмыш кямяр ачыг–ашкар эюрцнцр3. 39–

ъу дашдакы 7 вя 11–ъи тясвирлярдя дяри золагларынын омбадан гаршы–гаршыйа чарпаз эяляряк

айаглар арасындан кечмяси эюстярилиб4. Бу дювр тясвирляриндя айаглар арасында икигат цчбуъаг

хяттин чякилмяси ону эюстярир ки, гядим инсанлар етик нормалара ямял етмяк мягсядиля щямин

чарпаз кямярляр васитясиля белдя баьланан эейим эейинирмишляр.

1 К.Х.Кушнарева. Южный Кавказ в IX-II тыс. до н. э., Санкт-Петербург, 1993, стр. 15, 28, 39. 2 И.М.Ъяфярзадя, эюстярилян ясяри, сящ. 147-151. 3 Йеня орада, сящ.147-151. 4 И.М.Ъяфярзадя, эюстярилян ясяри, сящ.158-159.

40

40

Гобустан рясмляриндя тякя тясвирляриня тез–тез раст эялинир. Тясвирлярдя мцтяхяссисляр

тяряфиндян “бел сарьысы” адландырылмыш “ляляк”ляр ейни иля щямин тякялярин буйнузларына бянзяйир.

Беля баьланан дяри кямярляря тахылмыш бу “ляляк”лярин сайы щяр тяряфдя ян чоху дюрд ядяддир.

Бир чох тясвирлярдя бу “ляляк”ляр адамларын ялиндядир (бя’зисиндя бир, бя’зисиндя ися щяр ики ялдя).

Фикримизъя, бу чыхынтылар “бел сарьысы”нын дейил, тякя буйнузундан дцзялдилмиш силащларын тяс-

вирляридир.

Эюрцндцйц кими, е.я. VIII–V минилликлярдя кишиляр дяридян щям етик нормалара ямял етмяк,

щям тябиятин физики тя’сирляриндян горунмаг, щям дя алят вя силащларыны дашымаг мягсядиля

истифадя едибляр.

Эейим материалларынын арашдырылмасындан айдын олду ки, е.я.VII–VI минилликлярдя, артыг

щюрцлмцш золаглардан щазырланмыш палтар эейинилдийини вя 42–ъи дашдакы VII–VI минилликляря аид

едилмиш 15 вя 17 сайлы рясмлярдяки адамларын бу ъцр эейим эейиндиклярини гябул етмяк олар. Бу

эейимин реконструксийасыны T I–38, 1–дяки кими чякмяк олар. О щалда йухарыда гейд олунан

тясвирлярдя эюстярилмиш адамларын яйниндя дя золаглардан дцзялдилмиш эейим вя онун цстцн-

дян баьланылмыш дяри “силащтутан”, кямяр вя айаг сарьысы олдуьуну гябул етмяк мцмкцндцр.

Гядим Мидийа тарихини арашдыран И.М.Дйаконов гейд едир ки, Мидийа юз яразисинин ясас

щиссяси иля Араз чайынын ъянубунда, сонралар Азярбайъан адландырылмыш яразидя йерляшир,

вахташыры Шимали Азярбайъана доьру да узанырды1. Она эюря дя бу дювр Азярбайъан эейимляри-

нин юйрянилмяси цчцн Мидийа дюврц эейимляри, мцяййян мя’нада, дяйярли мцгайисяли фактик

материал верир.

Е.я. III миниллийин икинъи йарысына аид едилян Анубанини гайа релйефи цзяриндяки Луллубейляр

чарынын тясвири вя Нарам–Суена стеласындакы лулубейлярин тясвирляри онларын эейимляри барядя

мцяййян тясяввцр йарадыр. Онлар йа йцнэцл дцз бичимли узун кюйнякдя, йа да бир чийниня дяри

парчасы салмыш щалда тясвир едилирляр. Бу эейим е.я. I минилликдя дя манналыларын, гярби

мидийалыларын вя Щеродота эюря, каспилярин характерик эейими олуб. Щеродот йазырды ки, “Каспиляр

гойун дярисиндян палтар эейинмишдиляр…” Бу ону эюстярирди ки, е.я. III–I минилликляр арасында

эяляъяк Мидийа ящалисинин адятляри вя етноантроположи тяркиби чох аз дяйишмишди1 (T I–57, ILL 4).

Йунан алимляри бу эейимин анъаг каспиляря мяхсус олдуьуну гябул едир, Мидийа

эейимлярини ися башга ъцр тясвир едирляр. Онларын фикринъя, бу узунголлу эениш кюйнякдян

(сарапис), енли гырчынлы шалвардан ибарятдир. Бу шалвар узун ятякли палтарын алтында айагларын ара-

сындан кечмякля йухары гатланыб. Бундан башга эейим дястиня йун парчадан тикилмиш мцхтялиф

1 И.М.Дьяконов. История Мидии с древнейших времен до конца IV века до нашей эры. М.-Л.,1956, стр.3.

41

41

рянэли, эцллц, нахыш тикмяли халатлары да аид едирляр2. И.М.Дйаконов щесаб едир ки, бу эейим е.я

VII йцзилликдя бцтцн Мидийада йайылмыш, е.я. VI йцзилликдя ися фарслар тяряфиндян дя гябул

едилмишдир. О, щямчинин, гейд едир ки, скиф эейимляриня бянзяйян бу эейимляр аризант атлыларынын

эейими олуб, е.я. I миниллийин орталарында Гярби вя Мяркязи Мидийа ящалиси арасында истифадядян

чыхыб. Лакин о, юлкянин Гярбиндя еркян дюврлярдя истифадя едилиб3.

Дур–Шаррукинадакы Ассурийа релйефляриндя Мидийанын Кишесса галасынын цзяриндя дя ейни

эейимдя шяхсин байраг галдырмасы тясвир едилмишдир4 (T I–56, ILL 3).

Шимали Азярбайъан ящалисинин эейимляри барядя Тунъ дюврцнцн сону, Дямир дюврцнцн

яввялляриня аид едилян Хоъалы–Эядябяй мядяниййятиня аид, цзяриндя инсан тясвирляри олан тунъ

кямярляр дя мцяййян тясяввцр йарадыр5 (T I–10, ILL 1, 2).

Мцяллиф гейд едир ки, кямярлярин цзяриндя инсан тясвирляри дя чякилмишдир (T I–48, ILL 1,2, T

I–49, ILL 1,2). Инсанын бядяни гювсшякилли паралел хятлярля юртцлмцшдцр. Айагларында уълары йу-

харыйа гатланмыш айаггабылар вардыр. Беля айаггабылар Гафгазда, о ъцмлядян Азярбайъанда

лап гядим дюврлярдян эейинилирди (T I–48, ILL 1). Щямин тясвирляр цзяриндяки хятляря эюря эейи-

мин конструксийасыны айдынлашдырмаьа чалышаг. Биринъи рясмдяки киши гылынъойнатма позасында

тясвир едилиб. Онун яйниндя ениня золаглы тохунма материалдан тикилмиш шалвар, нахышлы

тохунмуш узунбоьаз ъораб, уъу йухары гатланмыш йцнэцл айаггабы вар. Шалварын гыса балаьы

дизядяк ъорабын ичярисиня салыныб, цстцндян, диз алтында гайтанла баьланыб. Белдя эейимин

нахышлары нисбятян сайа олмагла синя щиссядя йеня дя шалварын нахышлары тякрар олунур. Гол щис-

сядя ялавя гол щюрцлмямиш, синя юлчцсц иля ейни Юлчцдя чийиня гядяр щюрцляряк, гол йери садя

кюбя ямяля эятирмякля дюврялянМишдир. Палтарын боьаз щиссяси, ялавя олараг, чяня алтына

гядяр ейни нахышла дюврялямя щюрцлмцшдцр. Гылынъойнадан кишинин цзцндя мцасир

гылынъойнадан маскалара бянзяр маска вар. Бу эейимин реконструксийасыны T I–48, 1–дяки

кими чякмяк олар. Икинъи рясмдя тясвир олунмуш кишинин яйниндя гядим дювр Гобустан

тясвирляриндя раст эялдийимиз кими щюрмя золаглардан дцзялдилмиш эейим вар. Саь айаьын топу-

ьундан башлайараг сарыма цсулу иля айаьа доланан золаг йухарыйа доьру давам едиб, синя

алтында битмишдир.

Сол айаьа сарынмыш золаг йухарыйа доьру галхараг белдян йенидян ашаьы ениб, пачайа

доьру сарыныб. Гол щиссядя щяр дирсякдян сарынмаьа башлайан золаг чийиня чатандан сонра

1 И.М.Дьяконов, эюстярилян ясяри, сящ.103. 2 Йеня орада, стр.364-365. 3 Йеня орада, сящ.146, шякил 26. 4 Йеня орада, сящ.269, табло 1.4, 1. 5 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти. IV ъилд, “Елм” няш., 1962, сящ.68-108.

42

42

синяйя доьру йюнялмишдир. Боьаз щиссядя айрыъа сарынараг бирляшдирилян золагларын уълары

синядян ашаьы йюнялиб вя бел сарьысынын алтына салынмышдыр. Бу эейимин реконструксийасыны T I–

48, 2–дяки кими чякмяк олар. Бу тясвир ейниля Гобустандакы Бюйцкдаш даьынын алт сякисиндяки

2 сайлы дашын 1 сайлы рясминдяки вя цст сякисиндяки 15 вя 17 сайлы рясминдяки тясвирляря бян-

зяйир (T I–38, ILL 1). Бу бянзярлик бир даща сцбут едир ки, щюрцлмцш золагларын бядяня

сарынмасы йолу иля бирляшдириляряк эейим ялдя олунмасы инсанлара щяля Неолит дюврцндян мя’лум

иди вя онлар Сон Тунъ вя Илк Дямир дюврцндя дя бу техники цсулдан истифадя едяряк эейим ялдя

едирмишляр. Тунъ кямярляр цзяриндяки диэяр инсан рясмляриндя дя бу ъцр эейимляр тясвир

едилдийини эюрцрцк (T I–49, 1, 2).

Гобустан гайа тясвирляри арасында да арашдырдыьымыз дювря аид мя’лумат ялдя етмяк олур.

Гобустанда Йазылы тяпядяки 1 сайлы даш цзяриндяки е.я. II миниллийя аид едилян 17–ъи рясмдя киши

тясвир едилиб. Онун яйниндя узунлуьу дизя гядяр олан эейим вардыр. Диздян ашаьы айаглар дцз

хятля бирляшдирилмишдир, ола биляр ки, бунунла белдя йыьылыб бяндлянмиш палтарын ятяк хяттини ифадя

едибляр1 (T I–36, ILL 4).

Гобустанда Бюйцкдаш даьынын цст сякисиндяки е.я. II миниллийин орталарына аид едилян 32

сайлы даш цзяриндя кащин (вя йа бичинчи) тясвир едилиб (T I–36, ILL 1). О, айаглары аралы олмагла

айаг цстя дайанараг ялиндя ораг тутуб. Яйниндя белдя йыьылмыш, узунлуьу дизя гядяр олан пал-

тар вар. Эцман етмяк олар ки, тясвир бол мящсул наминя гурбанвермя мярасимини ифадя едир2.

Гобустанда Бюйцкдаш даьынын цст сякисиндяки 14 сайлы даш цзяриндя, эейиминя эюря е.я.

I миниллийя аид едилян 11, 20 вя 23 сайлы рясмлярдя эцняшя дуа едян кащинляр тясвир едилиб (T I–

37, ILL 3, 4, 5). Яйинляриндя белдя кямярля баьланмыш, узунлуьу дабана гядяр олан эейим

вар. Башларындакы баш эейими, чох эцман ки, ляляклярдян дцзялдилиб3.

Гобустандакы Бюйцкдаш даьынын Цст сякисиндяки 193 сайлы дашда е.я. I миниллийя аид

едилян 3 вя 7–ъи рясмдяки адамлар узун палтарда тясвир едилибляр4 (T I–36, ILL 1,7).

Тясвирлярдян вя арашдырылан дюврдя эейим материаллары щазырланмасына аид ялдя етдийимиз

нятиъялярдян беля гянаятя эялмяк олар ки, Сон Тунъ вя Илк Дямир дюврцндя бу дювр цчцн

мцасир щесаб олунан, енли тохунма материалдан тикилмиш узун, енли эейимля йанашы, щяля дя

гядим дюврлярдяки кими, енсиз щюрмя золаглардан бядяня сарыныб бирляшдирмя васитясиля ялдя

олунмуш эейимляр истифадя олунурду.

1 И.М.Ъяфярзадя, эюстярилян ясяри, сящ. 24. 2 Йеня орада, сящ. 43. 3 И.М.Ъяфярзадя, эюстярилян ясяри, сящ. 35. 4 Йеня орада, сящ. 271.

43

43

Е.я. II вя I минилликлярдя киши эейимляри гадын эейимляриндян о гядяр дя фярглянмямишдир.

Артыг щюрмя материаллар истещсалы мцяййян сявиййяйя чатмышдыр вя бу материал васитясиля эейим

щазырламаг цчцн эяряк олан алятляр дя тякмилляшмишдир. Бу дювр киши эейими узунлуьу дизя вя

йа дабана гядяр олуб, дцз бичимли, голунун узунлуьу дирсяйя гядяр вя бя’зян даща узун

олур, цстцндян белиня кямяр вя йа гуршаг баьланылырды. Бу эейимин формасы T I–57, 1–дя

эюстярилдийи кимидир. Бу эейимин цстцндян бир чийиня йа кцнъ дяри салыныр вя йа дяри чийиндя

санъагла бяркидилирди. Бу дяри парчасы бя’зян белдя кямярля баьланырды.

Тяпя–Сийалкдан тапылмыш силиндрик мющцр цзяриндяки тясвирдя е.я. I миниллийя аид едилян

мидийалы атлылар–аризантлар тясвир едилибляр. Онларын яйниндя анъаг узунлуьу дизя гядяр олан

орнаментли шалвар вар1 (T I–62, ILL 1).

Мидийалы кащинин яйниндя2 узунголлу, бядяня кип отурмуш, узунлуьу дизя гядяр олан

эейим, кип балаглы шалвар вар. Белиня, эейимин цстцндян ики сыра дяри кямяр баьланыб.

Кямярдян гылынъ асылыб (T I–66, ILL 2).

Е.я. IX–VIII йцзиллийя аид едилян Зивийя газынтыларындан тапылмыш, фил сцмцйцндян

дцзялдилмиш фигурда яллярини юндя чарпазламыш, айаг цстдя дик дайанмыш киши тясвир едилиб3 (T I–

59, ILL 1). О, узун сачлы, узун саггаллыдыр. Башына алынлыг тахыб. Яйниндя узун, дамалы–нахышлы,

дцз бичимли эейим вар, ятякдя 4–5 см ениндя сачаг тикилиб. Эейимин голунун узунлуьу дирсяйя

гядярдир, алтындан башга палтарын узун голу эюрцнцр. Бойну дюврялямя кясилиб. Бу эейимин

цстцндян саь чийиндян салынараг сол гол алтындан кечмякля юндя чарпазланмыш, кянары кюбяли

– сачаглы ялавя юрпяк салыныб. Айаьында галын, мцстяви алтлыглы айаггабы вар. Бу эейимин рекон-

струксийасыны T I–59, 1–дяки кими чякмяк олар. Эейимин цстцндян салынан сачаг–юртцк T I–59,

2–дя эюстярилдийи кими олур.

Е.я. VIII йцзиллийя аид едилян Дур–Шаррукинадакы Ассурийа релйефляриндя манна вя

мидийалылар тясвир олунуб. Онларын яйниндя узунлуьу дизя гядяр олан цст кюйняйи вар, белиня

нахышлы кямяр баьланыб. Цст кюйняйинин бойну дюврялямя олуб, голу гысадыр. Бядяня кип йапыш-

дыьындан щюрмя олдуьу эцман едилир. Цст чийин эейими кими щейван дярисиндян олан

бцрцнъякдян истифадя едилиб. Бцрцнъяк чийинлярдян тикиляряк гол ойуьу ямяля эятирилиб вя анъаг

бядянин кцряк щиссясини юртцр, йаха щисся ися ачыг галырды4 (T I–55, ILL 1, 2, T I–56, ILL 1, 3, T

I–57, ILL 2). И.М.Дйаконов бу эейимляри бабил тип эейимляр адландырыр1. О, гейд едир ки, сол

чийиндя бяркидилян бу дяри варлыларда вашаг дяриси, касыбларда ися гойун дяриси олурду. О,

1 И.М.Дьяконов. История Мидии с древнейших времен до конца IV века до нашей эры. М.-Л.,1956, стр.146. 2 E.Porada, Ancent Iran, London, 1965. 3 Йеня орада. 4 E.Porada, Ancent Iran, London, 1965.

44

44

щямчинин гейд едир ки, бир чийиня гойун дяриси салмаг адяти Азярбайъанын даь чобанлары

арасында инди дя сахланылыр.

Е.я. VIII йцзиллийя аид Ассурийа релйефляриндя мидийалы вя йа манналылар тясвир едилиб2.

Ортадакы шяхсин яйниндя шалвар олдуьу эюрцнцр. Шалвар балдырда кип олмагла балаглары

узунбоьаз чякмянин цстцня дцшцб (T I–56, ILL 1 (1.1)).

Е.я. VIII йцзиллийя аид едилян Зивийя газынтыларындан тапылмыш бцрцнъ каса цзяриндя манна

вя эилзанлыларын тясвири верилиб. Онларын яйниндя кянарлары сачагла бязядилмиш еллипсвари юртцк вар.

Бу материал ортасындан ойма кясиляряк бойуна кечирилиб, гыса тяряфи юня, узун тяряфи ися архайа

салыныб3 (T I–47, ILL 1). Нинева релйефляриндя мидийалыларын эцъля кючцрцлмяси сящнясиндя

онларын е.я. VIII йцзиля аид едилян эейим формаларынын е.я. VII йцзилликдя дя ейниля сахланылдыьыны

эюрмяк олар4.

Е.я. VII–VI йцзиллийя аид едилян елам мющцрц цзяриндяки атлы – аризант тясвириндя чапарын

яйниндя анъаг цст бел эейими–спиралвари шалвар вар5 (T I–61, ILL 1), цст чийин эейими ися

йохдур. Бу шалвар енсиз вя узунлуьу тяхминян 3 м олан 2 ядяд тохунма материалдан спирал-

вари тикилиб. Эцман етмяк олар ки, бу материал ял иля тохунуб вя милин узунлуьу кичик олуб. Бу

яввялляр эейинилмиш спиралвари, сарынма эейим типинин бир щиссясидир. Сонрадан бу ъцр конструкси-

йадан гадын сяфяр эейими олан чахчурун тикилишиндя истифадя олунуб. Бу шалварын реконструксийа-

сыны T I–61, 1–дяки кими чякмяк олар.

Е.я. VI йцзиля аид едилян Гызгапан тцрбясиндя гайа релйефи цзяриндяки тясвиря нязяр салаг

(T I–58, ILL 1,2) Тцрбянин йанларында цз–цзя дайанмыш ики шяхс тясвир едилиб. Сол тяряфдяки

шяхсин эейими онун маг олдуьуну эюстярир. Онун яйниндя шалвар, шалварын цстцня салынмыш

узунголлу эейим вар. Чийниня декоратив голлу, узун ятякли эейим салыныб. Баш эейими алын, баш,

бойун–боьаз вя аьыз щиссяни юртцр. Айаьындакы айаг эейими гайыш васитяси иля пянъяйя

баьланыб. Мцтяхяссисляр Гызгапан тцрбясинин гайа релйефи цзяриндяки саьдакы тясвирин Киаксара

аид олдуьуну иддиа едирляр. Онун яйниндя шалвар, шалварын цстцня салынмыш узунголлу эейим,

белиндя кямяр вар. Баш эейими алын щиссядя дик олмагла баш, бойун, боьаз вя аьыз щиссяни дя

юртцр. Айаьындакы айаг эейими гайтанла пянъя вя айаьа баьланыб6.

1 И.М.Дьяконов, эюстярилян ясяри, сящ.144. 2 И.М.Дьяконов. История Мидии с древнейших времен до конца IV века до нашей эры. М.-Л.,1956, стр.363. 3 Йеня орада, сящ.144. 4 Йеня орада, сящ.364. 5 Йеня орада, сящ.200. 6 И.М.Дьяконов, эюстярилян ясяри, стр.151.

45

45

Е.я. VI–V йцзиллийя аид едилян Бисцтун релйефляриндяки мидийалы арабачынын яйниндя садя,

гыса голлу эейим тясвир едилиб1 (T I–56, ILL 2).

T I–52, ILL 1 вя 2–дя Персепол (Тяхти–Ъямшид) габартмаларындан эютцрцлмцш мидийалы

задяэан тясвирляри верилмишдир. Задяэанын эейиминин ятяк щиссяси, юн щиссядя енсиз, арха

щиссядя енли олмагла ики ядяд дцзбуъаглы парчанын цфги истигамятдя гырчынланмасы васитясиля

ялдя едилиб. Юн щиссянин йанлара бирляшян щиссясиня шагули гырчынланмыш ялавя парча золаьы

тикилиб. Бу щям тикишин цстцнц юртцр, щям дя бязяк елементини явяз едир. T I–53, ILL 1 вя 2–дя,

щазырда Ермитажда сахланылан силиндрик мющцр цзяриндяки Ящямяни чарынын эейиминин бядян вя

арха щиссяси бу эейимля ейнидир. Юн щисся ися ондан фяргли олараг цфги истигамятдя дейил, шагули

истигамятдя гырчынланыб. Ятяйин арха щиссяси юн щиссяйя цзяриндя ири дцймяляр олан енли кюбя

васитясиля бирляшдирилиб2 (T I–53, 1). Бядян щиссядя гол алтында сялигя иля гырчынланмыш, узун, енли

олуб, ортадан бойун йери ойулараг баша кечирилмиш ики даиряви парчадан ибарятдир. Бойун

щиссядя нахышлы кюбя тикилиб3.

T I–51, ILL 3–дя эюстярилян маг, Персепол релйефляриндя тясвир едилмиш кащин4 (T I–51, ILL

5) вя щямин релйефлярдя тясвир едилмиш гвардийачылар да (T I–51, ILL 4) ейни эейимдядирляр.

Е.я. VI йцзиллийя аид едилян силиндрик мющцр цзяриндяки тясвирдя мидийалыларла скифлярин дюйцш

сящняси тясвир едилиб. Мидийалылар золаглы бел сарьысында вя метал чювшяндя (бядянликдя) тягдим

едилир5 (T I–53, ILL 2). Бу мидийалы дюйцшчцлярин бел эейими ейниля Ящямяни чарынын T I–53, ILL

1–дя верилян бел эейиминя бянзяйир. Лакин, И.М.Дйаконов щесаб едирди ки, мидийалылар бел

сарьысы эейинмирдиляр.

Е.я. V йцзиллийя аид едилян якинчинин яйниндя анъаг бел сарьысы тясвир олунуб ки,

мцгайисядя мцхтялиф тябягяляря мяхсус адамларын эейимляриндяки мцхтялифлик нязяря чарпыр.

Диэяр эейим формасына е.я. V–III йцзиллийя аид едилян Минэячевир газынтыларындан тапылмыш

цзцкляр цзяриндяки тясвирлярдя дя раст эялинир6 (T I–46, ILL 2). Мющцрлярдян бириндя тясвир

едилмиш адам узунлуьу тяхминян диздян ашаьы олан эейим эейиниб. Эейимин ятяк щиссяси чох

эенишдир вя белдя кямярля йыьылыб. Палтарын голу адамын голундан хейли узун олмагла ялин

цстцнц юртцб ашаьы салланыр. Бу “плаш” яввялки дюврлярдян таныдыьымыз “ъцббя” иля ейни

формададыр. Онун реконструксийасыны T I–46, 1–дяки кими чякмяк олар.

1 Йеня орада, сящ.153. 2 В.Г.Луконин. Искусство древнего Ирана. Москва, “Искусство”, стр.86. 3 И.М.Дьяконов, эюстярилян ясяри, сəh.331. 4 В.Г.Луконин, эюстярилян ясяри, сəh.69. 5 И.М.Дьяконов, эюстярилян ясяри, сəh.289. 6 С.М.Казиев. Археологические раскопки в Мингечауре. Сб. “Материальная Культура. Азербайджана”, I том, Баку,

1949, стр.28.

46

46

Икинъи мющцрдя тясвир едилмиш адамын яйниндя гыса, эениш плаш (ад шяртидир вя Дйаконова

мяхсусдур) вар (T I–54, ILL 1). Цчцнъц мющцрдя тясвир едилмиш адамын яйниндя узунлуьу

дабана гядяр олуб, белдя кямярля йыьылмыш сярбяст бичимли эен палтар вар (T I–46, ILL 1).

Дюрдцнъц мющцрдя тясвир едилмиш адамын яйниндя икинъи мющцрдяки кими гыса бцрмя вар (T I–

54, ILL 2). Икинъи вя цчцнъц тясвирлярин щяр икисиндя тясвир едилмиш бцрмя папаглы кими эюрцнцр.

Щяр ики тясвирдя гол тикилмяйиб вя о, сярбяст олараг, чийиня салыныб (Чцнки голун щярякятиня мц-

вафиг плаш да юз формасыны дяйишмиш кими эюрцнцр. Ялавя гол тикилмиш палтарларда голун щярякяти

эейимин формасыны дяйишмир). Бу бцрмянин реконструксийасыны T I–54, 1–дяки кими чякмяк олар.

Е.я. V–IV йцзилликляря аид едилян T I–44, ILL 1–дя тясвир едилян Ящямяни чары вя йа

мидийалы дюйцшчц эейими ики ядяд дцзбуъаглы тохунма парчадан ибарятдир.

Гырчынлары цфги истигамятдя йыьылмыш ятяк щиссядя дцзбуъаглынын йан тяряфляри цст тяряфи иля

бирликдя бцзцляряк бел даиряси хяттини ямяля эятириб вя белдя кямярля йыьылыб. Бядян щиссяни

дцзялтмяк цчцн цфги гырчынланмыш дцзбуъаглынын ен орта хятти архада бел хяттиндя ятяйин ичиня

гойулмаг шяртиля уъ щиссяляр чийиндян юня эятириляряк белдя ятяйин ичиня гойулуб вя уълары дизя

гядяр салланыр. Бу эейимин реконструксийасыны T I–44, 1–дяки кими чякмяк олар.

Ъянуби Азярбайъанда, Урмийа эюлцнцн ъянубунда, Сялдуз районунда йерляшян

Щясянлу сакинляринин эейими бизя йерли сяняткарлар тяряфиндян щазырланмыш габларда,

силиндршякилли мющцрлярдя, бязяк шейляриндя тясвир едилмиш рясмлярдян танышдыр. Эюрцнцр,

мяшьулиййят нювцндян вя сосиал вязиййятиндян асылы олараг адамларын эейими дя мцхтялиф

олурду. Адятян зящмят адамлары ятяйи топуьа чатан гысагол палтар эейирдиляр–палтарын ятяйи вя

голлары ачыг олурду. Палтарын цстцндян белляриня енли кямяр баьлайырдылар. Щясянлудан тапылмыш

сцмцк парчаларындан биринин цзяриндя тясвир едилмиш йцрцш сящнясиндяки фигурларын эейими вя

дурушу Зивийядян тапылмыш сцмцк даиряъик цзяриндя тясвир едилмиш о ъцр фигурларын эейими вя

дурушуна чох охшайыр1.

Мярлик сакинляринин эейими щаггында эцмцш гядящ цзяриндя чякилмиш рясмляря эюря фикир

йцрцтмяк олар. Онлар ятяйи дизя гядяр олан гысагол хиргя2 эейир, цстцндян енли кямяр

баьлайырдылар. Гябирдян тапылмыш, палтарын юн щиссясиня тикилмиш бир ъярэя гызыл дцймяйя ясасян

беля бир нятиъя чыхармаг олар ки, Мярлик сакинляри узун ятякли палтар да эейинирмишляр3.

1 С.Гашгай. Манна дювляти. Азярняшр, Бакы, 1993, сящ.100. 2 Гейд едяк ки, “хиргя”-яряб сюзц олуб, бир мя’насы без вя йа гумаш парчасы, икинъи мя’насы дярвишлярин эейдикляри цст палтар, диэяр мя’насы ися ъцббянин алтындан вя эежя кюйняйинин цстцндян эейилян памбыглы палтардыр (Яряб вя фарс сюзляри лцьяти, Аз. ЕА Няшриййаты. Б., 1966, сящ.697). 3 С.Гашгай, эюстярилян ясяри, сящ.100.

47

47

Гобустандакы Бюйцкдаш даьынын йухары сякисиндяки 9 сайлы дашда ерамыздан яввяля аид

едилян 1–ъи рясмдя тясвир едилмиш адам узунлуьу дизя гядяр олан, бядяня кип йапышмыш вя

белдя кямярля йыьылмыш палтар эейиниб1.

Йухарыда дейилянлярдян айдын олур ки, Азярбайъан яразисиндя е.я. I минилликдя эейимлярин

формасы ерамызын яввялляриня гядяр о гядяр дя дяйишиклийя уьрамамышдыр. Бу дювр эейим

материалларынын щазырланмасынын арашдырылмасындан айдын олду ки, эейим материалларынын истещсалы

цчцн ишлядилмиш алятляр яввялки дюврляря нисбятян даща да тякмилляшмиш, тябии ки, буна мцвафиг

олараг, ял иля вя тохума дязэащы васитясиля тохунан материалларын кейфиййяти вя чешиди дя инкишаф

етмишдир. Артыг е.я. III минилликдяки кими ял иля щюрцляряк енсиз золагдан ибарят олуб яйиня кип

йапышараг, тамамиля бядянин формасыны алан эейим, е.я.VIII йцзилликдя ейни формалы, лакин

сярбяст бичимли, е.я.VI–V йцзилликдя ися хейли енли материалдан тикилир вя щятта гырчынланараг

кямярля белдя йыьылырды. Бу дюврцн характерик киши эейими юз формасына эюря уйьун дювр гадын

эейимляринин формасындан чох да фярглянмирди.

Баш эейимляри. Тясвирляря ясасян илк киши баш эейимляриня Гобустан гайацстц рясм-

ляриндя раст эялирик. Бюйцкдаш даьынын цст сякисиндя е.я.VIII–VII минилликляря аид едилян, “Ана

заьа”дан 30 метр аралыда йерляшян 38 сайлы дашдакы цчцнъц тясвирин башында,

И.М.Ъяфярзадянин фикринъя, ляляклярдян дцзялдилмиш “башлыг” вар2.

Сонракы тясвирлярин чохунда е.я. VIII минилликдян башламыш, е.я. IV миниллийядяк сачларын

дястяйя йыьылыб тяпядя баьланмасы эцман едилир. Мясялян, Бюйцкдаш даьынын йухары

сякисиндяки 293, 334, 1265, 1286, 817, 678, 869, 3410 сайлы дашлар цзяриндяки тясвирлярдя сачлар

тяпядя дястяйя йыьылыб баьланыб (T I–71, 3,4, 7–11,14, 17–19). Бюйцкдаш даьы, цст сяки, 38

сайлы даш цзяриндяки е.я. VIII–VII минилликляря аид едилян 3–ъц тясвирин башында11 T I–71, ILL

1,19–дяки тясвирлярин башында баш эейими олдуьу эюрцнцр. Бюйцкдаш даьы, цст сяки 29 сайлы

даш цзяриндяки, е.я. VII миниллийя аид едилян 35–ъи рясмин башында12 ганадларыны йанлара ачмыш

гуша бянзяйян елемент тясвир едилиб (T I–71, ILL 6). Щямин даьын 33 сайлы дашындакы е.я. VI–V

1 И.М.Ъяфярзадя, эюстярилян ясяри, сящ.141. 2 И.М.Ъяфярзадя, эюстярилян ясяри, сящ.149. 3 Йеня орада, сящ.147. 4 Йеня орада, сящ.155. 5 Йеня орада, сящ.176. 6 Йеня орада, сящ.177. 7 Йеня орада, сящ.170. 8 Йеня орада, сящ.170. 9 Йеня орада, сящ.172. 10 Йеня орада, сящ.156. 11 Йеня орада, сящ.158. 12 Йеня орада, сящ.147.

48

48

миниллийя аид едилян 9–ъу рясмин башында1 да буна бянзяйян елемент вар, амма бязяк кими

дейил, баша эейинилмиш шякилдя тясвир едилиб (T I–71, ILL 5).

Йазылы тяпядя, 14 сайлы даш цзяриндяки е.я. I миниллийин орталарына аид едилян 11 сайлы

тясвирин2 вя Бюйцкдаш даьы, цст сяки 90 сайлы даш цзяриндяки, ерамыздан яввяля аид едилян 3

сайлы даш цзяриндяки тясвирлярин3 башында да баша эейиниляряк ганадлары йанлара ачылан баш

эейими олдуьу эюрцнцр (T I–71, ILL 15 вя 16).

Е.я. III миниллийя аид едилян Аннубанинин гайа тясвириндя (е.я. III миниллик) ясирлярин яйни

чылпаг олса да, щамысынын башында баш эейими тясвир едилиб. 9 фигурдан сяккизи шумер–аккад

папаглары, юндяки тяк фигурун башында ися шярги мидийалылара мяхсус баш эейими–“тиара” вар (T

I–57, ILL 4). Бу баш эейими щяля е.я. I минилликдян шярги мидийалыларын характерик эейим елементи

олуб, сонралар ися фарслар тяряфиндян дя гябул едилиб. Бу ону эюстярир ки, е.я. I минилликля III минил-

лик адятляри вя ящалинин етник тяркиби чох аз дяйишмишди (T I–73, 4)4.

И.М.Дйаконов гейд едир ки, йухарыда ады чякилян тиара (е.я. III минилликдя) щямчинин,

Ящямяниляр дюврцндя (е.я. VI–IV йцзиллийин яввяли) истифадя едилиб5.

Е.я. VIII йцзиллийя аид едилян Зивийя газынтыларындан тапылмыш инсан тясвирляриндян айдын олур

ки, манналылар саггалларыны сялигяли буруб дцзялдир, сачларыны гырмызы лентля йыьырдылар. Тяпяси йана

салланан щцндцр конусшякилли папаг да эейинирдиляр (T I–72, ILL 8)6 (T I–72, 7).

Кассит дюврцня (е.я. II миниллийин ахырлары–С.Д.) аид силиндрик тясвирдя7 сфинксин башында

дцзбуъаглы цчбуъаг дяридян кясиляряк, отуруъаьы тяпяйя доьру паралел гатланараг, катетлярин

бирляшдирилмясиндян алынан папаг вар. Е.я. I миниллийин яввялляриня аид едилян мидийалы атлы–

аризантларын башында ися узунлуьу баш юлчцсцндян бир нечя дяфя бюйцк олан дцзбуъаглыдан

дцзялдилмиш орнаментли папаг вар (T I–72, ILL 7)8 (T I–72, 6).

Дур–Шаррукинадакы, е.я. VIII йцзиллийин ахырларына аид едилян, Ассурийа релйефляриндя мидийа

вя манналыларын9 тясвирляринин щяр цчцндя сач вя саггал бурулуб, сач алына тюкцлцб вя йягин ки,

метал алынлыгдан (йухарыда гейд етдик ки, Гядим дювр бязяклярини арашдыран Ш.Щ.Садыгзадя

1 Йеня орада, сящ.155. 2 Йеня орада, сящ.34. 3 И.М.Дьяконов, эюстярилян ясяри, сящ.172. 4 Йеня орада, сящ.103. 5 Йеня орада, сящ.364. 6 Йеня орада, сящ.132. 7 Йеня орада, сящ.146. 8 Йеня орада, сящ.144.

9 И.М.Дьяконов, эюстярилян ясяри, сящ.364.

49

49

щямин дювр гадын вя киши баш эейиминин елементи олан бу метал алынлыьы “динэя” адландырыр1)

истифадя едилиб (T I–73, ILL 5).

Е.я. VII–VI йцзиллийя аид едилян елам мющцрц цзяриндяки мидийалы атлы–аризантын башында

эюндян щазырланмыш конусшякилли папаг вар2 (T I–73, ILL 7). Папаьын юн щиссяси ичяри

басылмышдыр. Бу папаг ейниля е.я. I миниллийин яввялиня –кассит дюврцня аид олан папаьа бян-

зяйир (T I–73, 3).

Е.я. IX йцзиллийя аид едилян Гызгапан тцрбясиндя саьдакы тясвирин чар Киаксара аид олдуьу

фярз едилир. Онун баш эейими силиндрик формалы олуб, архада бойуна доьру чыхынты салланыр (T I–72,

ILL 6). Бу баш эейиминин конструксийасы е.я. I миниллийя аид едилян мидийалы атлы–аризантларын

папаьына бянзяйир (T I–72, 5).

Е.я. VI–V йцзиллийя аид Бисцтун релйефляриндя Задяэан мидийалынын башында силиндрик

папаг–тиара вар. Дйаконов щесаб едир ки, бу папаг шярги мидийалылар цчцн характерикдир3 (T I–

72, ILL 4, 3).

Беля тиарайа биз луллубейляр чары Аннубанинин гайа релйефляриндя тясвир олунмуш ясирлярдян

биринъисинин башында раст эялмишдик, бу тясвир ися е.я. III миниллийя аид едилир. Антик дювр

гайнагларындан олан Страбон “Ъоьрафийа” ясяриндя гейд едир ки, “Албанлар… вящши щейван дя-

рисиндян дябилгя гойурлар”4.

Шамахы газынтыларындан тапылан, е.я. I миниллийя аид едилян, “ритон”ун “баш” щиссясиндя ики

инсан вя бир ит башы тясвир едилиб. Инсанларын щяр икисинин башында арахчыны хатырладан баш эейими

олмушдур. “Арахчын”ын бязякляри паралел газма хятлярля верилмишдир ки, бунларын да сайы бириндя

6, о бириндя ися 5–дир5.

Е.я. IX–VIII йцзиллийя аид едилян Зивийя газынтыларындан тапылмыш, фил сцмцйцндян

дцзялдилмиш фигурун вя Зивийядян тапылмыш, е.я. VIII йцзиллийя аид едилян, щазырда Тещран

археоложи музейиндя сахланылан гызыл лювщя цзяриндя тясвир едилмиш “Ширля дюйцш сящняси”ндя1

дюйцшчцнцн башында алынлыг вар (T I–72, ILL 1). Сач вя саггалларыны ганунауйьун шякилдя

бурараг сялигяли сачдцзцмц дцзялдибляр.

“Hydes Religi Vet Pers” китабында атяшкяда кянарында дайанмыш кащин тясвир едилиб. Баш

эейими йа конус формалы олуб, алын вя бойун щиссяляри юртяряк гулаглар цстцндян сифятя тяряф

1 Ш.Щ.Садыгзадя, эюстярилян ясяри, (хцлася, баш бязякляри). 2 Йеня орада, сящ.151. 3 И.М.Дьяконов, эюстярилян ясяри, сящ.103. 4 Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар. Азярбайъан Университети няш., Бакы, 1989, сящ.17. 5 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VII ъилд, “Елм” няш., 1973, сящ.251-252.

50

50

йюнялмиш чыхынтыларла аьыз цстцндян баьланыр, йа да бир тяряфдян узанан чыхынты аьыз цстцндян

кечмякля о бири тяряфдя баьланыр. Беля баш эейиминин енсиз тяряфи баша гойулан кясик конус

формасында оланы да вар (T I–72, ILL 10, 11, 12, 13). Бу баш эейимляринин схеми T I–72, 9, 10,

11, 12–дя эюстярилиб.

Мидийалы кащинин башында2 бойну кцнъ чыхынтылы дябилгя вар (T I–72, ILL 3).

Минэячевир газынтыларындан тапылмыш мющцрляр цзяриндяки е.я. V–III йцзиллийя аид едилян

тясвирлярдян икинъи вя цчцнъцнцн яйниндяки йапынъы (бцрмя) папаглы кими эюрцнцр3 (T I–73, ILL

2). Бу папаьын схеми T I–73, 2–дяки кимидир.

Диэяр мющцр цзяриндяки тясвирин башында силиндрик формалы баш эейими вар (T I–73, ILL 3).

Мярликдян тапылмыш эцмцш гядящ цзяриндя чякилмиш рясмдяки тясвирин башында чанаглы

баьанын чанаьына бянзяйян башлыг вар4. Яввялки бюлмядя гейд етдийимиз кими, ола билсин ки,

беля чанагдан мцщафизя мягсядли баш эейими кими истифадя едилирмиш.

Беляликля, киши баш эейимляринин инкишаф схеми T I–71, ILL 1–19, T I–72, 1–12, T I–73, 1–

4–дя эюстярилдийи кими олмушдур.

Айаг эейимляри. Гобустандакы гайацстц киши рясмляриндя айаьын балдыр щиссяси буд

щиссясиня нисбятян йоьун, пянъя енли, бармаглара гядяр дцз, узун вя йухары гатланмыш тясвир

едилир5. Айаг бармаглары анатомик гурулушуна уйьун олараг, дайаныглыг нюгтейи–нязярдян

ичяри гатландыьындан, фикримизъя, буну йалын айаг бармаглары кими баша дцшмяк дцзэцн дейил.

Ейни заманда анатомик гурулушуна эюря балдыр щисся буд щиссядян арыг олдуьундан бу

щиссянин дя йалын олдуьуну сюйлямяк чятиндир (T I–74, ILL 1–4). Фикримизъя бу айаг алтындан

кечяряк бармаглары юртмякля уъу йухары йюнялмиш, узунлуьу диздян ашаьы олан, айаьа бцкцл-

мцш дяри парчасыдыр. Бя’зи тясвирлярдя бу дяри парчасы диз алтында баьланыб вя баьлар айдын

эюрцнцр (T I–74, ILL 1, 2).

Хоъалы–Эядябяй абидяляриндян тапылан, Тунъ дюврцнцн сону, Дямир дюврцнцн

яввялляриня аид едилян, цзяриндя инсан тясвирляри олан тунъ кямярляр дя айаг эейимляри барядя

мцяййян тясяввцр йарадыр (T I–74, ILL 5, 6). Бу кямярляр цзяриндя тясвир едилмиш адамларын

1 В.Г.Луконин, эюстярилян ясяри, сящ.19. 2 E.Porada, Ancent Iran, London, 1965. 3 С.М.Казиев. Археологические раскопки в Мингечауре. Сб. “Мат. Култ. Аз-на”, I том, Баку, 1949, стр.28. 4 С.Гашгай. эюстярилян ясяри, сящ.100. 5 И.М.Ъяфярзадя, эюстярилян ясяри, сящ.173.

51

51

айагларында уълары йухарыйа доьру гатланмыш айаггабылары вардыр (T I–76, 1). Беля айаггабылар

Гафгазда, о ъцмлядян Азярбайъанда лап гядим дюврлярдян эейинилирди1.

Тяпя–Сийалкдан тапылмыш силиндрик мющцр цзяриндяки е.я. I миниллийя аид едилян тясвирдя

мидийа атлыларынын айаьында зяриф дяри чякмя олдуьу эцман едилир, чякмянин бурну

башмагсайаьы йухары гатланыб (T I–74, ILL 7).

Мидийалы задяэанын айаьында сялигяли тикилмиш, цзяриндян 5 ядяд гайыш кечирилмиш, кичик

дабанлы айаггабы вар3 (T I–74, ILL 8, 9, T I–76, 3).

Гызгапан тцрбясиндя чар Киаксарын олдуьу фярз едилян тясвирин айаьында айаггабы вар вя

бу айаггабынын цстц ики гайыш васитясиля бязядилиб (T I–74, ILL 10, T I–76, 9).

Е.я. VIII йцзиллийя аид олан Дур–Шаррукинанын гайа релйефляриндяки манна вя мидийалыларын

айагларында зяриф дяридян щазырланмыш узунбоьаз чякмя вар (T I–74, ILL 11–14). Чякмянин

дабанына вя алтына эюн йапышдырылыб. Чякмя юн щиссядя гайтанла дартылыб кип баьланыб.

Чякмянин узунлуьу биринъи вя цчцнъц шякилдя диздян йухары олуб, цст кюйняйинин алтында галыр.

Икинъи шякилдя ися диз алтына гядярдир2. Бурада узунбоьаз чякмянин баьы ики ъцр, бир–бириня

паралел (T I–74, ILL 11) вя чал–чарпаз (T I–74, ILL 12–14) формада баьланыб3. T I–76, 1–дя бу

айаг эейимляринин схеми эюстярилмишдир.

Тяхти–Ъямшид релйефляриндя тясвир едилмиш кащин (T I–51, ILL 5) вя щямин релйефлярдя

тясвир едилмиш гвардийачылар (T I–74, ILL 15, T I–76, 4, 5) нисбятян узунбоьаз чякмя

эейинибляр.

Мидийалы кащинин айаьында пянъя вя дабан щиссядя цзяри гайышла бязядилмиш ращат

айаггабы вар (T I–74, ILL 16, T I–76, 3).

Атяшкяда кянарында дайанмыш кащинин айаьында уълары йухарыйа доьру гатланмыш,

нисбятян узунбоьаз чякмя вар (T I–74, ILL 17, T I–76, 7).

Е.я. V йцзиллийя аид едилян “йцнэцл эейимли мидийалынын йунанла дюйцшц” сящнясиндя

мидийалы дюйцшчцнцн айаьында сялигяли тикилмиш, дикдабан чякмя вар. Чякмянин цзяриндян 3

ядяд гайтан кечирилдийи эюрцнцр (T I–74, ILL 18, T I–76, 6).

Антик дювр гайнагларындан сайылан Страбонун “Ъоьрафийа” ясяриндя гейд едилиб ки, “Гышда

даь зирвяляри ялчатмаз олур, йайда ися адамлар гар вя буза эюря айаггабыларынын алтына хам

1 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, IV ъилд, “Елм” няш., 1962, сящ.68-108. 3 И.Алиев. История Мидии, I том, Изд. “Элм”, Баку, 1960. табл. CXIII. 2 И.М.Дьяконов. История Мидии с древнейших времен до конца IV века до нашей эры. М.-Л.,1956, стр.144. 3 Йеня орада, сящ.190.

52

52

эюндян чыхынтылы чарыг баьлайыб ора чыхырлар. Ашаьы дцшяндя ися Атропат мидийасында едилдийи

кими, юз йцкляри иля дяри цзяриня узаныб бузун цстц иля сцрцшцрляр. Лакин орада чякмяляринин

алтына дымыглы аьаъ чарх баьлайырлар”1.

Минэячевирдя гядим гябиристанлыг сащясиндя археоложи газынтылар апарылан заман, мцхтялиф

сахсы мямулатлары иля бирликдя, бурунлары йухарыйа доьру гатланмыш Гафгаз узунбоьаз

чякмяляриня охшар сахсы габлар да тапылмышдыр2. Бу габлары шярти олараг бир нечя група бюлмяк

олар:

1. Узунбоьаз, алты йасты, дабансыз вя бурну йухарыйа яйилмиш айаггабыны хатырладан сахсы

габлар (сыныг щалда тапылмыш бу 3 ядяд габдан икиси бярпа едилмишдир). Бу габлар щямин нюв

башга сахсы мямулатдан юз инъяликляри, хариъи эюрцнцшляринин диггятля ишлянилмяси вя юзляриня

мяхсус эюзялликляри иля фярглянирляр. Онлар бир нюв инъясянят нцмунясини хатырладыр (T I–75, ILL

1, 3).

2. Юз юлчцсц вя типи е’тибариля чуст вя йа чарыьа охшар сахсы габ. Йахшы йоьрулмуш эилдян

дцзялмиш бу габ сыныг щалда тапылмышдыр (T I–75, ILL 5, 6).

3. Алчаг дабанлы чякмяйя бянзяйян бязякли чыраг. Онун боьаз щиссяси вя бир йан тяряфи

щяндяси хятлярля бя’зядилмишдир3 (T I–75, ILL 4).

4. Бу група 1 ядяд бярпа олунмуш вя 2 ядяд сыныг сахсы габ дахилдир. Бу габларын юлчцсц вя

щазырланма цсуллары ейнидир. Инсан айаьына охшайан бу габларын цзяриндя щяндяси тясвирляр

вардыр. Бу габлар инсан айаьы тясяввцрцнц верся дя, инъясянят нюгтейи–нязяриндян садя вя

кобуддур. Эилдян щазырланмыш беля айаггабышякилли габлара Минэячевирдян башга, Гызыл–

Вянэдя, Ханларда, Эцръцстанда вя Шимали Гафгазда да тясадцф едилиб4.

Минэячевирин мадди мядяниййят галыгларына ясасян бу габларын е.я. XI–VII йцзилликляря

аид олдуьуну сюйлямяк олар. Беля ки, 1–ъи вя 2–ъи група аид габлар е.я. XI–IX йцзилликляря, 3–

ъц вя 4–ъц група аид габлар ися IX–VIII йцзилликляря аид едилир.

Гафгазда тапылан айаггабышякилли бу ъцр сахсы габларда вя бир сыра башга мадди мя-

дяниййят галыгларында охшар цнсцрлярин олмасы бу яразидя гядим заманларда йашайан халгларын

эейим вя айаггабыларынын тиположи охшарлыьынын юйрянилмясиня кюмяк едир.

1 Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар. Азярбайъан Университети няш., Бакы, 1989. сящ.20. 2 Г.И.Ионе. Глиняные сосуды-сапожки из Мингечаура. МКА, т. III, стр.96.

3 В.Щ.Ялийев. Азярбайъанда бойалы габлар мядяниййятинин юйрянилмясиня даир. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, VI ъилд, 1965, “Елм” няш., сящ.59. 4 Г. И. Ионе, эюстярилян ясяри, сящ.96.

53

53

Айаггабы шякилли бу ъцр сахсы габларын щансы мягсяд цчцн щазырландыьы мясялясиня

эялинъя, етнографик материаллара ясасян беля зянн етмяк олар ки, бу габлар гядимдя дяфн

мярасими иля ялагядар олараг ишлядилирмиш. Тунъ дюврцндя айаггабыйа охшар беля габлары гябрин

аваданлыьы ичярисиня гойараг, бунунла юлцнц санки, “о бири дцнйайа” йола салыр вя она “йахшы

йол” арзулайармышлар.

Минэячевир газынтылары заманы эилдян щазырланмыш узунбоьаз чякмяляр айаг фигуруну

тамамиля тясвир етдийиндян, щямин дюврдя зяриф дяридян узунбоьаз чякмяляр эейинилдийини

эюстярир. Ялдя олунмуш материаллара ясасян Гядим дювр киши айаггабыларынын инкишаф схемини T

I–76, 1–9–да эюстярилдийи кими чякмяк олар.

Щярби эейимляр. Инсан йарандыьы заманлардан башлайараг юзцнц мцдафия етмяк, юз

йашайышыны вя мадди дурумуну даща да йахшылашдырмаг, щямчинин даима даща йахшы, даща

зянэин йашайыша ъан атдыьы цчцн силаща вя мцдафия мягсядли эейимя ещтийаъ щисс етмишдир. Бу

мягсядля лап гядим дюврлярдян башлайараг мцхтялиф силащлар йаратмыш вя мцдафия эейимини

тякмилляшдирмишдир. Бу эейимляр бизя гядим дюврлярдян башлайараг мцхтялиф тясвири материаллар

васитясиля эялиб чатмышдыр.

Гобустандакы Бюйцкдаш даьынын Цст сякисиндяки 90 сайлы даш цзяриндяки е.я. I миниллийя

аид едилян 3 сайлы рясмдя атлы тясвир едилиб1. Чапарын бел щиссясиндя гылынъ тясвир едилдийиндян

белиндя кямяр олдуьу вя гылынъын кямяря тахылдыьыны сюйлямяк олар (T I–42, ILL 2).

Бюйцкдаш даьынын йухары сякисиндяки 103 сайлы даш цзяриндяки б.е. V–VI йцзилликляриня аид

едилян атлылар тясвир едилмишдир. Онларын белиндя кямяр вар вя бу кямяря гылынъ тахылыб2.

Щясянлудан тапылмыш е.я. IX йцзиллийя аид едилян бычаг дястяйинин цзяриндя ялиндя гылынъ

тутмуш дюйцшчц шякли вар. Яйниндя чох да эениш олмайан, узунлуьу дизя гядяр олан палтар

вар. Палтарын ятяйи диликлянмиш кими шагули хятляниб. Ома щиссядя сялис, ениня хятт вя бел хятти

ъызылыб. Башында мцряккяб баш эейими вар. Буну йанаглыг + дябилгя + пялянэ башы гябул етмяк

мцмкцндцр (T I–43, ILL 1). Бу эейим дястинин реконструксийасыны T I–43, 1–дяки кими чякмяк

олар.

Силиндрик мющцр цзяриндя тясвир едилмиш мидийа дюйцшчцсцнцн яйниндя (е.я. VI–V

йцзилликляр) метал дюйцш эейими–дюшлцк вар. Бу дюйцш эейими архада бир–бириня кечириляряк илэяк

васитясиля бирляшдирилиб. Башларында тясвир едилмиш баш эейими алныны вя гулагларынын цстцнц дя

1 И.М.Ъяфярзадя. Гобустан. Гайацстц рясмляр. “Елм” няш., Бакы, 1973, сящ.172. 2 И.М.Ъяфярзадя, йеня орада, сящ.173.

54

54

юртмякля боьаза доьру чыхынтылыдыр. Бу баш эейиминин дя металдан олдуьуну фярз етмяк олар (T

I–72, ILL 3, 3).

Зивийядян тапылмыш, е.я. VIII йцзиллийя аид едилян, щазырда Тещран археоложи музейиндя

сахланылан гызыл лювщя цзяриндя тясвир едилмиш “Ширля дюйцш сящняси”ндя1 дюйцшчцнцн яйниндя

“зирещли” палтар вар (T I–67, ILL 1). Палтарын узунлуьу диздян йухарыдыр. Саь гол алтындан

кечмякля сол чийни юртяряк, уълары саь тяряфдя дизя гядяр салланан енли вя узун ганад салыныб.

Башына алынлыг тахылыб. Сач вя саггаллары низамлы шякилдя бурулараг, сялигяли сачдцзцмц ямяля

эятирилиб. Зивийя газынтыларындан ялдя едилмиш, диэяр “Ширля дюйцш” сящнясини тясвир едян рясм2 T

I–68, ILL 3–дя верилмишдир. Бу тясвир цч щиссядян ибарятдир. Цст щиссядя ширля ялбяйаха

дюйцшян дюйцшчц, ашаьы щиссядя ися башчыны (ола билсин ки, елчини вя йа кащини) мцшайият едян

шяхсляр тясвир олунуб. Дюйцшчц, мцшайиятчи вя башчынын эейиндийи палтар ейни бичимдя вя ейни

дамалы материалдан олуб, узунлуьуна эюря фярглянир. Башчынын палтарынын узунлуьу дабана

гядяр, дюйцшчц вя мцшайият едян шяхслярин палтарынын узунлуьу ися дизя гядярдир ки, бу

онларын даща чевик вя щярякятли олмасыны тя’мин едир. Башчынын эейими, Зивийядян тапылмыш, фил сц-

мцйцндян дцзялдилмиш киши фигурунун3 эейими иля ейнидир. Дюйцшчц вя мцшайиятчилярин сол чийин-

ляриня салдыьы ганадын арха тяряфи саь гол алтындан юн тяряфя эятирилмякля сол чийиня тяряф апарылыб

вя сол чийиндя бянд едилиб. Юн тяряф сярбяст бурахылыб ки, бунун да узунлуьу балдырлара чатыр. Бу

тясвирдяки башчынын вя фил сцмцйцндян дцзялдилмиш киши фигурунун яйниндя бу ганадын стилизя

олунмуш, узун сачаглы формалы типи вар.

Билдийимиз кими, бу дюврдя Азярбайъанда атяшпярястлик эениш йайылмышды. Эюрцнцр

дюйцшчцнцн чийниня салдыьы “гуш” щямин инамла ялагядардыр. Чцнки релйеф тясвирляриндя дя

Ащура Мазда ганадлы гуш кими тясвир едилир4 (Табло 65, ILL 1). Беля “гуш”у чийниня салан

дюйцшчц Ащура Мазданын она кюмяк олаъаьына инанармыш. “Гуш” саь гол алтындан салынараг

цряйин цстцндян кечмякля чийиндя бяркидилирмиш.

Ъянуби Азярбайъанда, Урмийа эюлцнцн ъянубунда, Сялдуз районунда йерляшян

Щясянлу дюйцшчцляринин дя эейиминин узунлуьу дизя гядяр олуб, ятяйя доьру эенялирди. Сцвари

эейими парчадан вя йа дяридян олурду, цзяриня кичик метал лювщяъикляр тикилирди. Щямин эейимляр

о дюврцн Месопотамийа палтарларына бянзяйирди (T I–69, ILL 1). Бу эейимин реконструксийасыны

T I–69, 1–дяки кими тягдим етмяк олар.

1 В. Г. Луконин. Искусство древнего Ирана. Москва, “Искусство”, 1977, стр.19. 2 A.Godard. Le tresore de Ziviye. Haarlem, 1950. 3 E.Porada. Ancent Iran. London, 1965. 4 З.А.Рагозин. Древнейшая История Востока. Том III, Санкт-Петербург, изд., А.Ф.Маркса, 1903, стр.31.

55

55

Е.я. IX–VIII йцзилликляря аид олуб Щясянлудан тапылмыш эцмцш вазанын рясмляриндян вя II

Саргон дюврцня аид олуб Манна галасынын алынмасыны тясвир едян Ассурийа релйефляриндян

эюрцндцйц кими, Манна дюйцшчцляринин эейиминин башга бир нювц ятяйи диздян бир гядяр гыса

олан “хиргя” иди. (Бах: игтибас 136). Дюйцшчцлярин кцряйини сол чийиня бянд едилян щейван дяриси

юртцрдц1.

Е.я. VIII йцзиллийя аид едилян бцрцнъ ситула цзяриндя тясвир едилмиш “Манна атыъысы”

рясминдя мараглы эейим дясти тясвир едилмишдир (T I–45, ILL 1). “Манна атыъысы”нын палтары тикиш

кянарлары бойунъа кюбялярля (чох эцман ки, метал тябягялярля) бязядилиб. Цмуми эюрцнцшц бел

хяттиндя тяпяляри баш–баша дурмуш, стилизя едилмиш ики цчбуъаг формасындадыр. Палтарын

узунлуьу дизя гядярдир, ятяйиня сачаглар тикилиб. Атыъы саь дизи цстя отуруб сол айаьыны дик сах-

ладыьындан палтар саьа бурулуб вя арха ятяйинин нахышы сол дизи цстцня дцшцб2. Бу эейимин

реконструксийасыны T I–45, 1–дяки кими тягдим етмяк олар.

Е.я. V йцзиллийя аид едилян “Йцнэцл эейимли мидийалынын йунанла дюйцшц” сящнясиндя3 дя

мидийалы дюйцшчцнцн яйниндя зирещли цст эейими тясвир едилиб. Амма бунун алтындан кюйняк вя

шалвар эейинилиб. Башында метал баш эейими вар. Айаьында сялигяли тикилмиш чякмя вар. Зирещли цст

эейими белдя дилимляниб, бу да йягин ки, онун яйиндя ращат дайанмасы мягсядиля едилибмиш (T

I–70, ILL 3).

Е.я. IV йцзилликляря аид едилян Атропатенада зярб едилмиш мис пул цзяриндя дябилгяли

дюйцшчц башы тясвир едилиб (T I–68, ILL 1). Дябилгяйя бойунлуг да бяркидилиб.

Беляликля, йухарыда дейилянлярдян айдын олур ки, лап гядим дюврлярдян башламыш тясвирлярдя

силащлы адамлара раст эялинир. Чох вахт, садяъя, ади эцндялик эейим ов вя йа дюйцш силащлары иля

тамамланмышдыр. Гядим дювр тясвирляриндяки дяри силащ тутанлары да дюйцш эейиминин елементи

кими гябул етмяк олар.

Тунъ кямяр цзяриндяки тясвирлярдян айдын олур ки, цз юртмяк цчцн дя хцсуси цзлцк вар

имиш.

Е.я. IX йцзилликдян башлайараг хцсуси дюйцшчц эейими тясвириня раст эялинир. Бу эейим

дясти хцсуси метал бядянлик (чювшян), баш эейими вя баш эейиминя бяркидиляряк бойун вя

боьазы мцщафизя едян елементлярдян ибарят олурду. Дюйцш эейим дястинин ясас

цстцнлцкляриндян бири дя онун кцряйиндя силащ тахылмасы цчцн хцсуси олараг дцзялдилмиш бо-

руъуглар иди. Бунларын щесабына щям силащ дашыныр, щям дя ял сярбяст олараг щярякят едя билирди.

1 С.Гашгай. Манна дювляти. “Азярняшр”, Бакы, 1993, сящ.100. 2 И.М.Дьяконов. История Мидии с древнейших времен до конца IV века до нашей эры. М.-Л.,1956, стр.145. 3 Йеня орада, сящ.449.

56

56

Бу мягсядля эейимя хцсуси ялавяляр едилмясиня биз щяля Гобустан гайацстц тясвирляриндя

раст эялмишдик. Хцсуси оймаланмыш–дешилмиш кямярляря кцряк вя бел щиссядя силащлар тахылыр вя

беляликля дя ял щярякят цчцн сярбяст галырды (T I–26–1. 33).

“Ширля дюйцш сящнясиндя” раст эялдийимиз “гуш”у щям дя мцщафизя мягсядли эейим

щесаб етмяк лазымдыр. Беля ки, сол ялдя тутулан галхан сол тяряфи саь тяряфя нисбятян даща

йахшы мцщафизя едир, галын дяридян тикилмиш “гуш” ися саь тяряфдя мцщафизя ролуну ойнайа билирди.

Хцсуси эейимляр. Хцсуси эейимляря маг эейимлярини аид етмяк олар. Тяхти–Ъямшид

релйефляриндя е.я. V йцзилликдя тясвир едилмиш магын эейими мидийалы задяэан эейиминя бянзяйир,

баш эейими ися тамамиля фярглидир. Бу баш эейими 2 щиссядян ибарятдир, бири чяня алтындан вя

гулагларын цстцндян кечмякля бцтцнлцкля бойун–боьазы юртцр, диэяри ися щцндцр конусшякилли

олмагла баша эейилир ки, онун да щцндцр тяпяси архайа салланыр. Айаьында йцнэцл, узунлуьу

топуьа гядяр олан чякмя вар (T I–51, ILL 2, 5).

Щямин релйефлярдя чяпиши гурбан апаран маг да1 тясвир едилиб. Онун яйниндя садя

мидийалы эейими–цст кюйняйи, белиндя кямяр вар. Кямярин юн тяряфдян салланан уъу цчкцнъ

кясилиб. Башында дябилгяйябянзяр сярт папаг вар. Папаьын гулагцстц чыхынтылары чянянин

цстцндян кечмякля баьланыб. Айаьында гайышла баьланмыш чякмя вар. Щяр ики щалда баш

эейимляринин алтындан мидийалылара мяхсус гыврым сач эюрцнцр (T I–66, ILL 1).

Хцсуси эейимляря атяшпяряст кащининин эейимини дя аид етмяк олар. “Hydes Religi Vet

Pers” китабында атяшкяда кянарында дайанмыш кащин тясвир едилиб. О, эениш голлу, узун, эен

ятякли цст эейимини чийниня салмышдыр. Айаг эейими йумшаг дяридян, уъу дик, алты йасты, цстц

бцтюв олуб узунлуьу топуьа гядярдир (T I–64, ILL 1). Беля эейим дястиня Дукани Дауд

тцрбясинин гайа релйефиндя дя раст эялиниб2 (T I–64, ILL 2).

Атяшпярястляр ибадят вахты “сядря” адланан аь рянэли кюйняк эейинир, белляриня “кясти”

адланан кямяр3 баьлайыр (T I–65, ILL 2) вя аьызларыны йашмагла4 баьлайырдылар (T I–65, ILL 3).

Беляликля, гядим дювр киши эейимляринин тяснифатыны ашаьыдакы кими вермяк олар:

1) Бцрцнмя типли эейим

2) Сарынма типли эейим.

1 III йцзилин философу Пофиоса эюря маг Аллаща ситайиш едиб, онун елми сирляриня йийялянян шяхся дейилир (Абдулла Фазили, Атропатена, Бакы, Елм, 1992, сящ.163). 2 И.М.Дьяконов. История Мидии с древнейших времен до конца IV века до нашей эры. М.-Л.,1956, стр.411. 3 З.А.Рагозин. Древнейшая История Востока. Том III, Санкт-Петербург, Изд., А.Ф.Маркса, 1903, стр.134. 4 Йеня орада, сящ.133.

57

57

3) Эейилмя типли эейим.

Эейилмя эейим типи чийин вя бел эейимляриня бюлцнцрдц.

Чийин эейими. Кюйняк вя онун цзяриндян эейинилян бцрцнъякдян (адлар шяртидир, беля ки,

йазылы мянбялярдя бу эейимлярин адлары щаггында щялялик щеч бир мя’лумат йохдур. Яъняби

мянбялярдя бу эейимляря верилян адлар ися онларын юзляри тяряфиндян сярбяст сечилирди) ибарят иди.

Кюйняк ики формада олурду:

1. Бойвябой, дцз бичимли, гыса голлу олуб, узунлуьу дизя гядяр олан;

Бу эейимин ятяк хятти бя’зян гейд едиляряк ятяйя паралел олан золаг формасында нахыш

ямяля эятирир (T I–47, ILL 2), бя’зян дя щеч бир ишаря гойулмурду (T I–57, ILL 1).

2. Бойвябой, дцз бичимли, узун голлу олуб, узунлуьу дабана гядяр олан (T I–57, ILL 3);

Щяр ики щалда эейимин йахасы бойун даиряси бойунъа дюврялямя кясилирди. Тясвирлярдя

голунун узунлуьу дирсяйя вя биляйя гядяр олан кюйнякляря нязяр салаг. Гол ашаьы салындыьы

щалда гол алтында щеч бир гырыш щисс олунмур. Демяли, йа материал щюрмя олуб, палтарын голу бя-

дяниня битишик тохунуб, йа да сых тохунмуш материалдан ялавя гол кясиляряк гол ойуьуна тикилиб.

Бу щалда гол ойуьу овал шякилли дейил, дцзбуъаглы эютцрцлцб.

Бел эейими–шалвар. Йухарыда гейд олунмуш тясвирлярдян бир нечя ъцр шалвар формасына

раст эялдик:

1. Узун, енсиз щюрмя золаьын сарынырмыш кими бирляшдирилмяси васитясиля ялдя олунан шалвар

(Сон Тунъ вя Илк Дямир дюврц). Бу эейимин реконструксийасыны T I–48, 2 дяки кими тягдим

етмяк олар;

2. 1–ъи бянддя гейд олунмуш золагларын ениня бирляшдирилмясиндян алынан дюрдкцнъ ма-

териалдан тикилмиш, балаьы узунбоьаз, тохунма ъорабын ичярисиня гойулан нисбятян гыса шалвар

(дизлик) (Сон Тунъ вя Илк Дямир дюврц). Бу эейимин реконструксийасыны T I–48, 1–дяки кими тяг-

дим етмяк олар.

3. Узунлуьу дизя гядяр олан орнаментли шалвар (е.я. I миниллийин башланьыъы). Бу эейимин

реконструксийасыны T I–62, 1–дяки кими тягдим етмяк олар;

4. Балдырда кип дайанмагла арха щиссяси узунбоьаз чякмянин цстцня дцшян шалвар (е.я.

VIII йцзиллик);

58

58

5. Спиралвари техника иля тикилмиш шалвар (е.я. VII–VI й.). Бу эейимин реконструксийасыны T I–

61, 1–дяки кими тягдим етмяк олар;

6. Узунлуьу дабана гядяр олан, дцз бичимли шалвар (е.я. VI йцзиллик) (T I–58, ILL 1 вя 2).

4) Юртцлмя типли эейим

Эейимин цстцндян чийиня юртцк салынырмыш. Бу юртцкляр дя ики ъцр олурду:

1. Щейван дярисиндян дцзялдилмиш дяри бцрцнъяк;

Бу бцрцнъяк бир гола эейиниляряк чийиня салынырды (T I–56, ILL 1). Бя’зян бу дяри

парчасынын цстцндян беля кямяр баьланырды.

2. Еллипс формалы парча юртцкляр (T I–47, ILL 3);

Фактик материалларын тящлили эюстярир ки, е.я. VIII йцзилдян башлайараг дяри бцрцнъякля

йанашы юртцк дя эейинилмяйя башлайыр. Юртцк еллипс формалы тохунма материалдан щазырланыр вя

ортасы ойулараг баша кечирилирди (T I–47, ILL 3). Онун кянарлары тикишсиз олмагла ачыг сахланыр вя

бцтцн кянар хятляри бойунъа сачаг тикилирди. Зивийядян тапылмыш бцрцнъ каса цзяриндяки

тясвирлярдя (T I–47, ILL 3) юртцйцн цст чийин эейиминдян хейли узун олдуьу эюрцнцр. Пасаргад

сарайында сцтун цзяриндя тясвир олунмуш Ящямяни чары Кирин дя яйниндя беля еллипсвари юртцйя

бянзяр юртцк вар1 (T I–50, ILL 1), лакин бу юртцйцн кянарлары ири дцймяляр бяркидилмиш кюбя иля

бирляшдирилиб.

3. Плаш (бцрмя, хиргя);

Бу эейим типи йухарыда гейд олунан юртцйя бянзяр олуб, кюйняйин цстцндян эейинилирди

(эейимин ады Дйаконова мяхсус олуб, мцасир эейимля бянзярлийиня эюря верилмишдир).

Тясвирлярдя бу эейим нювцнцн бир нечя формасы иля растлашырыг:

1) Гыса олуб, голун цстцнц дя юртмякля чийиня салынан вя бя’зи щалларда папаглы тикилян

бцрмя. Бу эейимин реконструксийасыны T I–54, 1–дяки кими тягдим етмяк олар;

2) Узун олуб, узунголлу, эен ятякли олмагла белдя кямярля йыьылан. Бу эейимин

реконструксийасыны табло 64, 1–дяки кими тягдим етмяк олар;

3) Эениш бичимли олуб, гырчынларла белдя йыьылан бцрмя. Бу эейимин реконструксийасыны T I–

64, 1–дяки кими тягдим етмяк олар;

1 З.А.Рагозин. Древнейшая история Востока. Том III, Санкт-Петербург, изд. А.Ф.Маркса, 1903, стр.336.

59

59

“Гызгапан” тцрбясинин гайа релйефи цзяриндяки мага мяхсус олан тясвирин яйниндя дя бу

ъцр цст эейими вардыр.

Онун декоратив мягсяд дашыйан голлары эейинилмядян сярбяст салланыр. Тясвирдян

эюрцнцр ки, бу декоратив гол, гол ойуьу иля бирликдя айрыъа кясиляряк она тикилмишдир. Бу эейимин

реконструксийасыны T I–58, 1–дяки кими тягдим етмяк олар;

Минэячевирдян тапылмыш цзцк–мющцрлярдяки тясвирлярдян (T I–46, ILL 2,4) эюрцндцйц кими

гыса бцрмя беля гядяр, узун бцрмя ися дабана гядяр бядяни юртцрдц (T I–46, ILL 1,2). Плаш

эен вя сярбяст бичилир вя бу заман бядянин формасы нязяря алынмырды. Бу эейимин

реконструксийасыны T I–46, 1–дяки кими тягдим етмяк олар.

Эейим дястинин ялавя елементи–Цст кюйняйинин белиня гуршаг вя йа кямяр баьланыр,

гуршаьын бир уъу сярбяст салладылырды. Беля гуршаьа Нинева релйефляриндяки тясвирлярдя1 (е.я. VII

йцзиллик), Ассурийа релйефляриндяки мидийалыларын эейимляриндя (T I–55, ILL 1–3, T I–56, ILL 1–3)

(е.я. VIII йцзиллик), бцрцнъ ситула цзяриндяки кащин эейиминдя2 (T I–57, ILL 3) вя с. раст эялиниб.

Алт эейимляри. Айрылыгда алт эейиминя раст эялинмяся дя йухарыда гейд етдийимиз кюйняйин

щям алт, щям дя цст кюйняйи явязиня эейинилдийи гянаятиня эялирик. Бя’зи тясвирлярдя шалвар тяк

эейиниляряк щеч чийин эейими эейинилмяйиб (T I–61, ILL 1, T I–62, ILL 1). Бя’зи тясвирлярдя

кюйняйин алтындан азачыг эюрцняряк дизи юртян, шалвар адландырдыьымыз бел эейими вар ки, ону да

алт бел эейими кими гябул етмяк олар.

1 И.М.Дьяконов. История Мидии с древнейших времен до конца IV века до нашей эры. М.-Л.,1956, стр. 341. 2 Йеня орада, сящ.145.

60

60

ЫЫ ФЯСИЛ

I БЮЛМЯ. ЕРКЯН ОРТА ЙЦЗИЛЛИКЛЯР АЗЯРБАЙЪАН ЭЕЙИМЛЯРИ

2.1.1. Эейим материалларынын истещсалы вя ялдя олунмасы

Яввялки фясилдян эюрцндцйц кими еркян орта йцзилликляр Азярбайъан эейимляри артыг

мцяййян инкишаф мярщялясиня чатмыш гядим дювр эейимляринин вя даим инкишаф етмякдя олан

зянэин эейим мядяниййятинин ясасында инкишаф едирди.

Мцтяхяссисляр орта йцзилликляр дюврцнцн башланьыъыны III йцзиллийин II йарысындан (241–272–ъи

иллярдян) щесаб едирляр.

Яввялки фясилдян эюрцндцйц кими ашыланмыш дяридян эейим щазырланмасы лап гядим

дюврлярдян инсанларын ясас мяшьулиййятляриндян олуб. Бу дюврдя самур, аслан, буьа вя дявя

дяриляриндян эейим щазырланмасы Дядя Горгуд дастанындан да айдын олур. Ганлы гоъа оьлы

Гантуралы бойунда дейилир ки, “Трабузян тякурынын севимли гызынын цч ъанвяр галынлыьы–гафтанлыьы

варды. Ол цч ъанвярин бири чаьан асланды, бири гара буьайды, бири дяхи гара буьра иди”1. Щямин

дюврдя самур дяриси дя эейим материалы кими йцксяк гиймятляндирилирди. Бойу узун Бурла хатун

щаггында дейилир ки, “Хан гызы эюрдц ким, Газан эялцр, йумруланыб йериндян уру турды, самур

ъцббясин яйниня алды”2.

Аслан вя буьанын дярисиндян, буьранын (дявя баласы) ися щям дя йунундан истифадя

едилирди. Амма бурада анъаг щямин щейванларын дярисиндян истифадя етмяк щаггында данышылыр,

чцнки хан “Щяр ким ол цч ъанвяри баса–йенся, юлдцрся, гызымы ана верирям дейц вяд етмишди”3.

XIII йцзилин эюркямли яряб тарихчиси Ибн ял–Ясир “Ял Камил фи–т–тарих” ясяриндя Азярбайъан

ящалисиндян бящс едяряк йазырды: “…эюзял хиргяляр тикдиляр. Онларын цзцнц эюзял вя зярли

атласдан, астарыны самур вя гундуз дярисиндян тикдиляр. Бу онлара чох баща отурду”4.

Бурадан айдын олур ки, Дядя Горгуд дастанында гейд едилдийи кими, XIII йцзилликлярдя дя

самур, гундуз дярисиндян вя диэяр щейван дяриляриндян эейим материалы кими истифадя олунурду.

1 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.85. 2 Йеня орада, сящ.72. 3 Йеня орада, сящ.85. 4 Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар. Азярбайъан Университети няш., Бакы, 1988, сящ.159.

61

61

Клавдий Елиан “Щейванлар щаггында” ясяриндя гейд едирди ки, “Гафгазда …зяриф йунлу

чохлу дявя вар вя онларын йуну йумшаглыьына эюря милет йунундан эери галмыр. Бунлардан

щазырланан палтарлары кащинляр вя ян варлы, задяэан хязярляр эейинирляр”1.

Тябиидир ки, яввялляр олдуьу кими бу дюврдя дя мцхтялиф ъцр щюрмя техникасындан вя

тохуъулуг дязэащындан истифадя етмякля тябии лифли биткилярдян эейим материаллары истещсал олунур,

мцхтялиф формаларда эейимляр щазырланырды.

Гядим Албанийада тохуъулуьун инкишафыны якс етдирян чохлу археоложи материал ашкар

олунмушдур. Бу дювря аид едилян катакомба, торпаг вя кцп гябирляриндян тапылмыш йун

гырхмаг цчцн истифадя олунмуш дямир гырхылыг2 да сцбут едирди ки, Албанийада йун емалы кифайят

гядяр йахшы инкишаф етмишди.

Р.М.Ващидов археоложи материаллара ясасян гейд едир ки, Минэячевирдя ян гядим парчалар

кятандан тохунмушдур3.

Бу дюврдя кятан вя памбыгдан без адланан парча щазырланырды. Бу барядя Дядя Горгуд

дастанында дейим дя дейилирди: “Яски памбуг без олмаз”4. Дастанда безин инcя кятандан

тохунмасы, мцяййян щисся гызылла ишлянилдийи барядя мя’луматлар да вар: “Гантуралы …алтунлу

инъя кятан безин белиня сарды” вя с.5.

Еркян орта йцзилликляр мянбяляриндян айдын олур ки, бу дюврдя Азярбайъанда йун, ипяк вя

кятандан башга, памбыгдан да эейим материаллары щазырланырмыш6.

А.Н.Мустафайев мянбяляря ясасланараг гейд едир ки, Албанийада бол памбыг

беъярилирди7.

Еркян орта йцзилликляря аид Минэячевир газынтыларындан тапылмыш памбыг тохуму да, бир

даща щямин дюврдя Азярбайъанда памбыг йетишдирилдийини сцбут едир8.

Минэячевир археоложи газынтыларындан тапылан мадди мядяниййят нцмуняляриня ясасланан

Р.М.Ващидов щесаб едир ки, мцхтялиф нюв йерли хаммалын олмасы бурада тохуъулуьун инкишафы

цчцн ялверишли шяраит йаратмыш вя III–VIII йцзилликлярдя ону ясас сянят сащяляриндян бириня

1 В.В.Латышев. История древних писателей о скифе и кавказе. ВДИ, № 2, 1948, стр.226. 2 Т.Я.Бцнйадов. Гядим Азярбайъанда тохуъулуг вя кечячилийин инкишаф тарихиня даир. Азярбайъан етнографик мяъмуяси, I бурахылыш, “Елм”, Бакы, 1964, сящ.56. 3 Р.М.Ващидов. Минэячевир III-VIII ясрлярдя. “Елм” няш., 1961, сящ.84. 4 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.31. 5 Йеня орада, сящ.87. 6 А.Н.Мустафайев. Азярбайъанда сяняткарлыг. “Алтай” няш., Бакы, 1999, сящ.261. 7 Йеня орада, сящ.261. 8 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти. V ъилд, сящ.97.

62

62

чевирмишдир. Бу дюврдя бурада кятан, памбыг вя башга саплары уъуна эил таьалаг кечирилмиш

аьаъ ийлярля яйирирмишляр1.

Эейим материалларынын щазырланмасында йун вя памбыгдан башга ян чох истифадя едилян

тябии лифлярдян бири дя ипяк иди. Бу дюврдя Азярбайъанда бол ипяк олдуьуну “Китаби Дядя

Горгуд” дастанында да охуйуруг: “Тогсан йердя ала–галы ипяк дюшятмишди”2. Дастанда, щям-

чинин, гейд едилир ки, Азярбайъанда мцхтялиф нюв ипяк парчалар, мцхтялиф кейфиййятли гумашлар

истещсал олунурмуш. Мясялян, ханлар ханы Байындыра “гумашын арусу” щядиййя эюндярилирмиш3.

“Гушун ала гатыны, гумашын арусыны, тогузлама чырьаб чуга4 Байындыр хана пянъйек

чаьырдылар”. Йахуд: “Атласда йапыланда эюэ сайванлу”5.

Дастанда щямчинин эейим материалы кими гызылы тикмяли вя цзяри товузгушу рясмляри иля

ишлянмиш (ола биляр ки, тикмялянмиш) парчалардан истифадя едилирмиш (мя’лум олдуьу кими,

товузгушу эцняш вя од танрысы кими, илащи вя рямзи бир мя’на дашымышдыр). Гантуралынын белиня

сарыдыьы алтунлу, инъя кятан бези вя тогузлама (товузлама–товузгушу иля бязядилмиш

мя’насындадыр) чырьаб (бязякли) чуга (чуха) буну ифадя едир.

Минэячевирдя бир сярдабя мягбяряси газыларкян тохуъу дязэащы щиссяляри, чякмячилик

лявазиматы, ипяк вя йун парча гырыглары, памбыг, йун вя ипяк саплар, халы тикяляри вя с.

тапылмышдыр. Бунлар да бир даща, Арранда йун вя ипяк парча истещсалынын эениш йайылдыьыны эюстя-

рир6.

Еркян орта йцзилликляря аид едилян Минэячевир катакомба гябирляриндян чохлу парча галыьы

да тапылмышдыр. Бурадан тапылмыш мющцр баьынын да бу парча кянарларындан щазырландыьы зянн

едилир. Мцяллифляр щесаб едирляр ки, кечмишдя ири мунъуг вя дцймяляри чох вахт саплара йох,

тохума парчаларын кянарларындан ъырылмыш шяридя дцзярдиляр. Бу назик шяридя “эярзяк” дейилирди.

Эярзяйи мющкям олан парча гиймятли сайылырды. Азярбайъанда беля бир мисал да вардыр:

эярзяйиня бах безини ал, анасына бах гызыны ал7.

Катакомба гябирляриндя тохума алят вя материалларына да (ип яйирян теши, таьалаг, ип,

тохума дязэащы щиссяляри вя с.) тясадцф едилир. Бу фактлар бир даща эюстярир ки, бу дюврдя

1 Р.М.Ващидов, Минэячевир III-VIII ясрлярдя. “Елм” няш., 1961, сящ.85. 2 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.42. 3 Йеня орада, сящ.67. 4 Йеня орада, сящ.97. 5 Йеня орада, сящ.63. 6 Г.М.Асланов. К изучению раннесредневековых памятников Мингечаура. КСИИМК, вып.60, М., 1955, стр.68-69. 7 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти. III ъилд, сящ.23, гейд 1.

63

63

тохуъулуьа чох ящямиййят верилирмиш. Мцяллиф щямчинин гейд едир ки, тохума ишиндя йундан

башга, кятан вя ипякдян дя истифадя едилирмиш1.

Иплик вя парча истещсалынын йцксяк сявиййядя инкишаф етмяси Азярбайъанын ири шящярляринин

тохуъулуг мяркязляриня чевирилмясиня шяраит йаратмышдыр.

IX–X йцзиллик яряб мцяллифляри эюстярирляр ки, Азярбайъанын Шимал–Гярбиндян, Самур

чайынын сол сащилиндян марена адлы бойаг биткиси ихраъ олунурду. Битки Баб–ял–Ябваб (индики

Дярбянд) лиманына дахил олур, орадан няинки Хилафятин бцтцн шящярляриня, щямчинин Щиндистана

ихраъ олунурду ки, орада бу рянэин сябябиня памбыг парчаларын гырмызы рянэя бойанма иши чох

йцксяк сявиййядя тяшкил олунмушду2. Памбыг вя ипяйин рянэлянмясиндя нарын дюйцлмцш,

йунун рянэлянмясиндя ири дюйцлмцш, гумашын рянэлянмясиндя ися биринъи нюв марена ишлядилир-

ди3.

Ял–Истяхри (Х йцзиллик) “Китаби мясалик–ял–мямалик” ясяриндя йазырды: “Бурадан

(Бярдядян–С.Д.) чохлу ипяк апарырлар. [Бярдя] Фарс вя Хузистаны чохлу ипякля тяъщиз едир”4.

Мянбялярдян айдын олур ки, бу дювр Азярбайъанында йун вя памбыг парчаларла йанашы,

йцксяк кейфиййятли кятан парчалар вя щазыр палтарлар да истещсал олунурмуш. Ял–Истяхри “Китаби–

мясалик ял–мямалик” ясяриндя бу барядя мя’лумат верирди: “[Ял–баб] кятан парчалар ихраъ едир.

Арран, Ярмяниййя вя Азярбайъандан башга щеч йердя кятан палтарлар щазырланмыр”5. Бу факты

XIII йцзилликдя Йагут ял Щямяви дя юзцнцн “Муъям–ял–булдян” ясяриндя тясдиг едир6.

Парча истещсалы иля паралел олараг эейим истещсалы да инкишаф едирди. В.Ф.Минорски юлкянин

бол ипяйиндян, эюзял парчаларындан, сяняткар дярзилярин тикдикляри гиймятли эейимлярдян бящс

едир7.

XIII йцзиллийин эюркямли яряб тарихчиси Ибн ял–Ясир “Ял–Камил фи–т–тарих” ясяриндя о дюврдя

Тябриздя эюзял ипяк парчаларын олмасы иля йанашы, мащир сяняткарларын да олмасыны гейд едир.

Бу мягалядя эюстярилир ки, “Тябризлиляр она (татарлара–С.Д.) чохлу пул, ипяк парча вя башга

шейлярдян щядиййяляр эюндярирдиляр. [Падшащ] сонра бунлардан хятаи вя башга палтар тикмяк

цчцн дярзиляр истяди ки, эялиб онларын бюйцк падшащлары цчцн палтар тиксинляр. Онлар дярзиляри

1 Йеня орада, сящ.33. 2 В.А.Петров. Растительные красители Азербайджана. Изд. Аз. ФАН, Баку, 1940, стр.38. 3 Йеня орада, сящ.42. 4 Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар. Б., 1988, сящ.112. 5 Йеня орада, сящ.113. 6 Йакут-ал-Хамави. Муджам ал булдан. Х. Казвини, Нузхат ал-кулуб, Б., 1983, стр.9. 7 В. Ф. Минорский. История Ширвана и Дербента X-XI вв., стр.61-62.

64

64

эятиртдиляр. Падшащ истядийи ишляри онлара тапшырды, анъаг дярзилярин пулуну тябризлиляр юдядиляр…

ондан сонра Тябриз ящалисиня, щяр илдя юдямяк шяртиля, чохлу пул вя палтар верэиси гойду”1.

Албанийа ящалисинин истещсал етдийи палтарлар йцксяк гиймятляндирилир вя гиймяти гызыл–

эцмцшля мцгайися едилирди. Албанийа ящалиси Хязяр хаганына “гызыл, эцмцш вя палтар” щядиййя

едирди.2

Дащи Азярбайъан шаири Н.Эянъяви ипяйин емал вя истещсал технолоэийасы иля таныш

олдуьундан, бунун ня гядяр зящмят тяляб етдийини, лакин нятиъядя эюзял мямулат алындыьыны

“бяслясян атлас олар тут йарпаьындан” мисрасы иля ифадя едир. Шаир гейд едирди ки, гонаьа щюрмят

яламяти олараг, ипяк онун айаглары алтына да салынырмыш:

“Зяр ипяк сяррям айагларына”3;

“Йолуна дюшянди халы, ипяк, зяр”4;

“Атласдан сящрайа фяршляр ачараг,

Йагутлар алтында эизлянмиш торпаг”5;

О, щямчинин эюстярирди ки, сярраст ох атанлар ипяк вя каьызы нишанэащ йериня истифадя

едярмишляр:

“Дайядян истяди ох иля каман,

Каьызы, ипяйи щей алды нишан”6.

Н.Эянъяви юз ясярляриндя XII йцзилликдя Азярбайъанда истещсал едилян вя башга

юлкялярдян эятирилян эейим материаллары щаггында эениш мя’лумат верир. Бу парчалар, ясасян,

ипяк, атлас, хара, зярхара иди. Бафта мцряккяб нахышлы олдуьундан онун тохунмасы пешякарлыг

тяляб едяр, щясир ися садя тохунушлу олуб, асан баша эялярди. Шаир, “Бафта тохуйармы щясир

тохуйан?”7_ демякля иши ону баъарана тапшырмаг лазым олдуьуну ифадя едир. “Эащ гумаш,

эащ щясир тохуйур инсан”1 – демякля шаир, инсанын щям кобуд вя садя, щям дя зяриф вя

мцряккяб ишляр эюрмяйя гадир олмасыны эюстярир.

“Бири ипяк гайыран, щюрян бир гурдса яэяр,

1 Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар. Б., 1988, сящ.159. 2 З. Бцнйадов. Азярбайъан VII-IX ясрлярдя, Азярняшр, Б., 1989, сящ.52. 3 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.193. 4 Йеня орада, сящ.117. 5 Йеня орада, сящ.450. 6 Йеня орада, сящ.408. 7 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.141.

65

65

О бири мцтляг ипяк йейян бир гурда бянзяр”2

–дейир.

Н.Эянъявинин ясярляриндян айдын олур ки, ипяк тякъя мцхтялиф рянэлярдя дейил, щям дя

зярли, эюзял нахышлы вя кянарлары хязля бязядилмиш, бя’зян дя ашыланмыш зяриф хязин цстцня

чякилмиш щалда истифадя едилирмиш.

“…Лейли хязнядяки хязля ипякдян,

Бир эейим чыхартды о назик бядян”3

“Рцзэарын тябиби яфсун сатандыр,

Одур яйниндяки йцз рянэ кятандыр”4

“Памбыгла кятаны айырд етмяйян,

Асиманы чашыб рисман дейян

Долдурур сандыьа гызыл, хяз, хара,

Кятан, гумаш вурур щяр эцн анбара”5

– мисраларындан бир даща айдын олур ки, Азярбайъанда памбыгла йанашы кятан вя ипяк дя

эейим материаллары истещсалында ясас хаммаллар идиляр. Бурадан, щямчинин, айдын олур ки, хяз вя

хара гызыла бярабяр тутулараг варидат сайылырмыш. Бу мисраларла памбыьын йетишдирилмяси вя

емалынын кятана нисбятян чятин баша эялдийиндян, зящмятин дяйяринин дцзэцн гиймятляндирил-

мясинин тяряфдары олан шаир, габилиййяти олмайанларын асан йолла вар–дювлят ялдя етмясиня гаршы

чыхыр.

Гызыл–эцмцшя бярабяр тутулан вя варидат сайылан ипяк, хяз анбарлара йыьылыр, лазым

эяляндя лайиг оланлара щядиййя верилирди:

“Эятирсин адына лайиг бир хялят,

Сырьа вя щямайил, ъяващир, зин’ят,

Щям гылынъ, щям гядящ, ъяващир, ипяк

1 Йеня орада, сящ.210. 2 Йеня орада, сящ.74. 3 Йеня орада, сящ.288. 4 Йеня орада, сящ.196. 5 Йеня орада, сящ.310.

66

66

Верилсин падшаща лайиг бир бязяк”1.

Н.Эянъявинин ясярляриндян юйрянирик ки, ипяк ня гядяр зяриф вя эюзял олса да, йеня дя

даш–гашла бязядилирмиш:

“Мишкин кямяндляря дцзцлдц эювщяр,

Даш–гаша бцрцндц ипяк эейимляр”2.

Бу дюврдя эюзял, сцжетли парчалар щазырландыьы да Низами ясярляриндян айдын олур. Сцжетли

парча истещсалы еля инкишаф сявиййясиня чатыбмыш ки, ряссамлар инсан рясмини дягигликля ипяк

парча цзяриндя тясвир едирмишляр:

“Падшащлар рясмини юпян ипяйя”;

“...Ипякдя эюстярди она бир буъаг,

Сюйляди:–“Ялиндя тут, диггятля бах”

…Йазылы ипяйи ачды сцрятля,

Рясмини таныды бахынъа шякля”3.

Парча истещсалында ян чох истифадя едилян нахыш стилизя олунмуш товузгушу рясми иди.

Арашдырмалар эюстярир ки, ясрляр кечдикъя товузгушу рясмляри юз кечмиш мя’насыны итирмиш вя

нящайят, садяляшяряк Шярг аляминдя ян эениш йайылмыш “бута” орнаментиня чеврилмишдир.

Товузгушу рясмляринин тцрк халгларында башлыъа орнамент мотиви олдуьуну щяля XII йцзилликдя

бюйцк Азярбайъан шаири Низами Эянъяви дя гейд етмишдир. Шаир “Исэяндярнамя” поемасында

Нцшабянин Бярдядяки сарайыны тясвир едяркян бир нечя дяфя ипяк парчалар цзяриня салынмыш

товузгушу рясмляриндян бящс едир4. Шаир эюстярир ки, эейим материаллары кими истифадя едилян дя-

рийя, пис ий эялмясин дейя, мцшк вурармышлар. Дяридя адсорбсийа просеси йахшы эетдийиндян

мцшк дярийя асанлыгла диффузийа олунар, ипякдя ися бу просес олмадыьындан мцшк учуб эе-

дярмиш:

“Бяллидир ки, мцшк сярт дяридя галар,

Ипякдя олса яэяр, йел тяк учуб даьылар”5.

1 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.451. 2 Йеня орада, сящ.454. 3 Йеня орада, сящ. 457. 4 Р.Яфянди. Азярбайъан ел сяняти. Азярняшр, Бакы, 1971, сящ.11-12. 5 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.63.

67

67

Эейимлярин бязядилмясиндя истифадя едилян пиляклярин балыг пулъугларындан дцзялдилдийи дя

Низами поезийасындан айдын олур:

“Балыьа бир бяладыр цзяриндяки пуллар”1.

Эейимлярдя истифадя олунан йун мямулатынын кятандан даща асан щазырландыьы вя щям

дя йун палтарын ипяк палтара нисбятян уъуз олдуьу барядя мя’луматлара да Низами ясярляриндя

раст эялинир:

“…Бу эцн ня гядяр дя десяляр ящсян,

Бир йун палтар беля эюрмяйяъяксян”2.

Мянбялярдян бялли олур ки, еркян орта йцзилликлярдя Азярбайъан няинки юз ещтийаъыны вя

даим йениляшян, инкишаф едян зювгцнц юдямяк мягсядиля эюзял вя гиймятли парчалар истещсал

едир, щямчинин бурада истещсал едилян парчалар хариъи юлкяляря ихраъ едилирди.

Танынмыш яряб сяййащы вя Ъоьрафийашцнасы Йагут Ял–Щямяви (1179–1229) “Муъям ял–

Булдян” ясяриндя йазырды: “Тябриздя яба цчцн, щабеля саклатун (гызылы сапла ишлянмиш ипяк

парча), хятаи (тохунма чин парчасы), ятлас вя башга парчалар щазырланыр, бурадан бцтцн

эцндоьар вя эцнбатар юлкяляриня апарылыр”3.

М.Каьангатлы “История Агван” ясяриндя орта йцзилликлярдя ъцрбяъцр рянэли йун парчаларын

олмасы щаггында мя’лумат верир4.

Гырмызы рянэли ипяк парча иля йанашы, тяркиби бир щисся гызылдан ибарят олан гиймятли вя эюзял

парчалар щазырланмасы да мянбялярдя гейд едилир. 1298–ъи илдя сяййащ Марко Поло йазырды:

“Бурада чохлу тут аьаъы вар; бурада еля эюзял ипяк вя гызылы парчалар дцзялдирляр ки, белясини

башга йердя эюрмязсян”. Сяййащ юз гейдляриндя йазырды ки, “Мяним щаггында данышдыьым

дяниз лап даьларын гойнунда йерляшир. Глевешелан адланыр… Бурадан Эенуйайа желл адланан

ипяк апарырлар”5.

Сяййащларын гейд етдикляри гызылы тикмяли парчалар чох гиймятли щесаб едиляр, “шащлара лайиг

щядиййя” кими гиймятляндирилярди. М.Каьангатлынын “Агван тарихи” китабында эюстярилир ки, “О,

1 Йеня орада, сящ.9. 2 Йеня орада, сящ.142. 3 Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар. АДУ няш., Б., 1988, сящ.168. 4 М.Каганкатваци. История Агван. СПб, 1861, стр.45. 5 Путешественники об Азербайджане. Т. I, Баку, 1961, стр.33-34.

68

68

(Йунан щюкмдары Константин–С.Д.) Ъаванширя гызылы сапла тикилмиш палтарлар, юз белиндян ачдыьы

мирварилярля юртцлмцш гылынъ эюндярди”1.

Илк орта ясрлярдя Гафгаз Албанийасынын тиъарят ялагялярини арашдыран Н.М.Гулийев гейд

едир ки, “тохуъулуг Албанийа игтисадиййатынын инкишафында юзцнямяхсус йер тутмушду. Лакин

буна бахмайараг, Албанийада башга юлкялярдян тиъарят йолу иля эятирилян ипяк парчалардан да

истифадя едилмишдир. Эятирилмя ипяк парчалардан ики нювц 1952–ъи илдя Минэячевирин 5 сайлы еркян

христиан гябриндян тапылмышдыр. Биринъи нюв ипяк парча ачыг гящвяйи рянэли тафта олуб, олдугъа

назикдир. Яриш вя арьаъы гящвяйи рянэдядир. Нахышлары тохума ромблардан ибарятдир.

Диэяр ипяк парча галыьы йеня дя Минэячевирдя 12–ъи газынты сащясинин 8 сайлы диэяр

христиан гябриндян тапылан ики рянэли саржадыр. Тохума заманы ишлянилмиш сапларын рянэи тцнд

мави вя гящвяйидир. Парча галыьы чох кичик олдуьундан нахышынын шякиллярини тяйин етмяк

мцмкцн олмамышдыр. Тохумасы ися чох мцряккябдир. Парчаны нахышлама заманы йерлярини

дяйишян тцнд мави вя гящвяйи арьаъла тохумушлар. Тохумада ики яришин варлыьы мцяййян

едилмишдир. Диэяри ися икиляшмиш сапдан ибарят олуб, тохума заманы сярбяст галыр”2.

Щяр ики парчанын ашкар едилдийи гябир типини мцгайисяли шякилдя тядгиг едян Р.М.Ващидов

щямин комплекси ерамызын IV–VIII йцзилликляриня аид едир. Мцяллиф бу ипяк парча нцмуняляринин

бурайа Чиндян эятирилдийини щесаб едир. Гейд едяк ки, бу парчаларын няйя эюря “эятирилмя”

адландырылдыьы гаранлыг галыр.

Азярбайъанда истещсал олунан эейим мямулатлары вя щазыр эейимлярин дцнйа базарында

йцксяк гиймятляндирилмясинин бир сябяби дя щямин материалларын мцхтялиф тябии рянэлярля

бойанмасы иди. Гейд етмяк лазымдыр ки, сцжетли, нахышлы, рянэарянэ парча истещсалы еркян орта

йцзилликляр Азярбайъанында бядии зювгцн йцксяк инкишаф сявиййясиндян хябяр верир. Сяняткарлар

бцтцн щисс вя дуйьуларыны рянэляр, нахышлар вя чох вахт парча цзяриндя там бир мювзунун

тясвири васитясиля ифадя едирдиляр. Инсанлар санки бир–бири иля рянэляр васитясиля сющбят едир, фи-

кирлярини анладырдылар. Н.Эянъяви ясярляриндян айдын олур ки, бу дюврдя рянэляр бюйцк бир щяйат

фялсяфясини ифадя едирмиш. Эейимлярдя истифадя едилян рянэляри ряссам мящаряти иля тясвир едян

шаир щямин дювр эейимляринин естетик эюзяллийини охуъуйа чатдырыр. О, гейд едир ки, щяр бир рянэ

тябиятдян эютцрцлдцйц цчцн, щяр бир рянэин йаранышына вя истифадясиня мцвафиг фялсяфяси вар:

“Байраьын алтында дурмуш щюкмдар,

1 Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар. АДУ няшр., Б., 1988, сящ.50. 2 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, IX ъилд, “Елм” няш., 1980, сящ.101-102.

69

69

Яйниндя бянювшя рянэиндя палтар”.1

Билдийимиз кими, бянювшя битки кюлэясиндя битяр. Юзц зяриф олса да, санки аьаъа архаланыр.

Бурада, щюкмдарын дювлят байраьынын фонунда бянювшя рянэли эейимдя тясвир едилмяси онун

щюкмряванлыьынын, гцдрятинин байраьа баьлы олдуьуну эюстярир.

Нисбилик нязяриййясини поезийа дили иля ифадя едян шаир эюстярир ки, гара рянэли зцлмят

эеъянин фонунда ай даща парлаг вя ишыглы эюрцнцр. Яэяр гара рянэ олмасайды айын парлаглыьы

бу гядяр габарыг нязяря чарпмазды. Бцтцн рянэлярдян цстцн щесаб едилян гара рянэ галан

алты рянэи юзцндя бирляшдирир.

Бу мя’нада о даща эцълцдцр. Беляликля, гара рянэ бирлик рямзи кими ифадя едилир:

“Рянэлярин йахшысы гарадыр, гара”;

“Эеъя юртмясяйди гара ипякляр”;

“…Йедди рянэ таныйыр эениш асиман,

Гарадыр рянэляря цстцн щяр заман”2,

Сяндял рянэинин, сяндял аьаъынын саьламлыьа сябяб олан хцсусиййятлярини:

“Сяндял рянэ олмушду онун либасы”3;

Сары рянэин шадлыг, шянлик рямзи зярля мцгайисясини:

“Црякачан олур сары щяр заман”;

“Сарыдыр, шянлийин майасыдыр зяр”4,

Эюй рянэин эцняш шцаларыны удан хислятини:

“Щяр ким ки яйниня эюй палтар эейяр”;

“Язряг эцлц ки, вар эюй ялбисяли”1,

Аь рянэин ися тямиз, пак, рийакарлыгдан, щяр ъцр хята–бяладан узаг олдуьуну гейд едир:

“Ня заман ейлясян щагга ибадят,

1 Азярбайcан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.414. 2 Азярбайcан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.358. 3 Йеня орада, сящ.372-373. 4 Йеня орада, сящ.361.

70

70

Аь либас эеймякдир йахшы яламят”2,

Н.Эянъяви йашыл рянэин тябиятин

“Ъяннят мяляйитяк йашыл эейинди”3;

“Сарыны атыб эей йашыл либасы”4,

гырмызы–ал рянэин ися инсан щяйатынын башланьыъ–бцнювря рянэи олдуьуну гейд едир:

“Ган ки рущумузда гарышыб йашар,

Ганын бу лцтфцндя гырмызылыг вар”5;

“Ей инсан оьлунда йахшылыг эязян,

Ясл йахшылыьы ал рянэдя бил сян”.

Бурада икинъи бяндя диггят едяк. Билдийимиз кими утанмаьын защири яламяти, рянэин

алланмасы, йанаьын гызармасыдыр. XII йцзилликдя йашамыш бюйцк Азярбайъан философу Н.Туси

инсан тярбийясинин, яхлаги–камиллийинин башланьыъ амили–утанмаьы щесаб едирди. О, гейд едирди

ки, “Яэяр ушаг щяйалыдырса…, бу о демякдир ки, онун няфси чиркин ямяллярдян икращ едиб, эюзял

ишляря мейл эюстярир…”6 вя бу бцнювря цстцндя яхлаги камил инсан тярбийя етмяк олар.

Беляликля, Н.Эянъявинин йухарыдакы бейтинин мя’насы айдын олур. Демяли, йашыл рянэ–тябиятин йа-

шарлылыьынын, камиллийинин ясасы, гырмызы рянэ ися инсанын йашарлылыьынын, яхлаги камиллийинин ясасы ки-

ми бахылыр. Рянэляр инсан мя’нявиййатынын ифадячисиня чеврилир.

Мараглыдыр ки, халг тябабятиня эюря сарылыг хястялийиня тутуланлар эюй палтар эейинмяли иди.

Матям либасы да эюй рянэдя олурмуш. Н.Эянъяви гызылын матям тюрядя биляъяк хислятини, ону

севянлярин щямишя матямдя ола биляъяйини ашаьыдакы бейтиндя беля тясвир едир:

“Сарылыг азары тутса бир эюзял,

Лаъивярди кюйняк эейяр ялбяял”7.

1 Азярбайcан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.369. 2 Йеня орада, сящ.375. 3 Йеня орада, сящ.361. 4 Йеня орада, сящ.363. 5 Йеня орада, сящ.366. 6 Х.Н.Туси. Яхлаги-Насири. II няшри, Бакы, “Елм” няш., 1989, сящ.157. 7 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.308.

71

71

Йери эялмишкян гейд едяк ки, халг тябабятиндя щятта рянэлярля мцалиъядян эениш истифадя

едилибмиш (инди дя гызылъа хястялийиня тутуланлара гырмызы рянэли палтар эейиндирирляр. Бу рянэлярин

инсан организминя психоложи тя’сири иля изащ едилир).

Еркян орта йцзилликляр Азярбайъанындан ихраъ олунан мящсуллар ичярисиндя щазыр эейим вя

эейим материаллары щазырланмасы цчцн хаммалларла йанашы, Арраны шющрятляндирян бойаг мад-

дяляри дя хцсуси йер тутурду1. Бу дюврдя тябии бойаг маддяляринин дя ихраъ едилмяси

мянбялярдя гейд едилир. Бу тябии бойаглардан ян гиймятлиси гырмыз иди.

Яряб мцяллифляриндян Ял–Истяхри “Китаб мясалик ял–мямалик” ясяриндя йазырды ки, “Бурадан

(Бярдядян–С.Д.) щинд юлкяляриня вя башга йерляря гырмыз ихраъ едилир. Бярдя нащийясиндян эя-

либ Кцрцн Хязяря тюкцлдцйц йерин гаршысындакы бюйцк ададан гырмыз дашыйырлар”2.

Ярдябилдя кварс (силисиум оксиди) мядяни вар иды. Бу Йямян кварсы ады иля мяшщур олан

гырмызы кварс иды. Ондан Йямян вя Васитя апарырдылар, Васитдя щазырланан йун йалныз онунла

бойанырды3.

Мянбяляр илк орта йцзилликлярдя халг арасында да гырмызы рянэин даща йцксяк

гиймятляндирилдийини гейд едир. Гырмызы рянэли эейим севинъ, хошбяхтлик рямзи сайылыр, той

мярасимляриндя бяй вя эялин няинки тякъя гырмызы рянэли палтар эейинярдиляр, щямчинин яллярини дя

биляйя гядяр хына иля гырмызы рянэдя рянэляйярдиляр.

Эялинлик палтары кими гырмызы гафтан, ал дуваг эейинилмяси Дядя Горгуд дастанында хцсуси

гейд едилир, мясялян, “Банычичяк гырмызы гафтанын эейди, Яллярин йениня чякди, Эюзцкмясцн

дейц ойуна эирди”4. Дастанда гейд олунур ки, оьуз гызларынын цст эейимляри, ясасян ал рянэдя

олурду. Тякъя Селъан хатун щяр йердя эейиминин рянэи иля сечилирди “Ъями йанында олан гызлар ал

эеймишлярди, кянди сары эеймиш иди”.

Мянбялярдя гейд олунур ки, Хцррямиляр щярякатынын иштиракчылары да гырмызы рянэли палтар

эейинирмишляр. Х ясрдя йашамыш яряб ъоьрафийашцнас сяййащы Ябу Дуляфин икинъи рисалясиндя

гейд едилирди “…Еля орада Хцррямиляр ады иля мяшщур олан гырмызы эейинмиш адамлар

байрагларыны галдырдылар”5.

Истяр Албанийада, истяр Арранда, истярся дя Ъянуби Азярбайъанын мцхтялиф яйалятляриндя

Юн Асийа иля мювъуд олан тиъарят ялагяляринин эцълянмяси, еляъя дя Кичик Асийа (Бизанс)

1 З.Бцнйадов. Азярбайъан VII-IX ясрлярдя, Азярняшр, Б., 1989, сящ.151. 2 Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар. АДУ няш., Б., 1988, сящ.115. 3 Йеня орада, сящ.119. 4 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.65. 5 Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар, Азярбайъан Университети няш., Б., 1988, сящ.119.

72

72

васитясиля Гярби Авропа иля олан игтисади мядяни мцнасибятляр Сасаниляр дюврцнцн эейим мя-

дяниййятиня, еляъя дя цмумян мядяниййятиня тя’сир етмяйя билмязди1. Р.Яфянди эюстярирди ки,

“Сасани сяняти” ады иля гялямя верилян бир чох сянят нцмунясиня нязяр йетирился, бурада

ян’яняви Азярбайъан сяняткарлыьына хас олан бир чох яламятин олдуьу эюрцняр. Гярби Авропа

музейляриндя сахланылан бя’зи Сасани парчаларынын бязякляри дя бу гябилдяндир2.

Гейд етдийимиз кими, орта йцзилликлярдя Азярбайъанда халг сянятляри хейли инкишаф етмиш,

сяняткарлыг вя пешякарлыг юз дюврцнцн алимляри тяряфиндян дя йцксяк гиймятляндирилмишдир.

Бюйцк Азярбайъан философ вя мцтяфяккири Н.Туси дейирди ки, “Щикмят юзцнц тязащцр етдирмяк

цчцн сянят, пешя вя мцлкя мющтаъдыр. Бу сябябя эюря демишдик ки, яэяр о бойда йарадан юз

халгына бир мярифят вя сянят ята едибся, еля ясил сяадят будур, инсанда олан алиъянаблыьын,

ялиачыглыьын, сяхавятин, хейирхащлыьын кюкц дя бурадандыр, лакин бу, камил, там инсана аиддир,

гейри–камил адамларда беля хцсусиййят ола билмяз”3.

Бюйцк философун бу камиллик шяртляриня нязяр салаг:

– Сифаришчини баша дцшмяк, щиссян, рущян онун щяйат шяраитини йашамаг, дуймаг–

алиъянаблыг;

– Онун даща эюзял эюрцнмясиня, кянар мцщит тяряфиндян сямими гаршыланмасына

(“Адамы эейиминя эюря гаршылайар, аьлына эюря йола саларлар”), юзцня инамлы олмасына кюмяк

етмяк–хейирхащлыг;

– Бцтцн билик вя баъарыьыны сифаришчинин эейиминин тякрарсызлыьына (“Эюзяллик ондур, доггузу

дондур”), эюзяллийиня сярф етмяк – сяхавят.

Эейим ону эейянин зювгцнц, дцнйаэюрцшцнц, яхлагыны, ящвали рущиййясини эюстярян ясас

шярт кими бахылдыьындан бу щиссляри сифаришчийя бяхш едянин ялиачыглыьы эейим сяняткарынын камил,

там инсан олдуьуна сцбутдур. Бурадан да бюйцк Низаминин ясил пешякар щаггында дедийи:

“Камил бир паланчы олса да инсан,

Йахшыдыр йарымчыг папагчылыгдан”4

– кяламы тясдиглянир.

1 В.Г.Луконин. Древний и раннесредневековый Иран. М., 1987, стр.144, 145. 2 Р.Яфянди. Азярбайъан ел сяняти, Азярняшр, Бакы, 1971, сящ 5, 6. 3 Х.Н.Туси. Яхлаги-Насири. “Елм” няш, Бакы, 1969, сящ.6 7. 4 Н.Эянъяви. Лейли вя Мяънун. “Йазычы” няш., Бакы, 1982, сящ.65.

73

73

Эейимин гиймяти, эюзяллийи иля йанашы тямиз, сялигяли олмасы да ясас амиллярдян имиш. Дядя

Горгуд дастанында “Аь тонума кир яэлянди сянцнчин”1 дейяряк, Газан хан оьлунун уьрунда

чякдийи зящмяти ифадя едир.

XII йцзилликдя щядиййя олараг эейим елементляри верилмяси Н.Эянъяви ясярляриндя дя гейд

едилир:

“Ялбцрзцн башында эцняш эюрцндц,

Ъямшид хялятиня дцнйа бцрцндц”2.

Шаир эюстярир ки, эцняш чыханда дцнйа–алям неъя севинирся “мярщямятли щюкмдар”

Ъямшид хялят веряндя, инсанлар да о ъцр севинир. Бурада “хялят” щядиййя верилян эейим

елементляринин цмумиляшмиш адыдыр. Гейд едяк ки, Н.Эянъявинин Азярбайъан ЕА Ялйазмалар

Институтунда сахланылан ялйазмасында эейим адларынын орижиналы иля тяръцмядяки адлар арасында

бир сыра фяргляр вар. Бу гябилдян олан “хялят” сюзц дя рус дилиня “халат” кими тяръцмя олунараг

ясас мя’насыны итирмиш вя ядябиййата эейим ады кими дахил олмушдур. Бурадан да, мцасир тяд-

гигатчыларын ясярляриндя, о ъцмлядян, бизим илкин мягаляляримиздя “халат” сюзц “ъцббя” сюзцнц

тамамиля сырадан чыхардараг онун йерини тутмушдур.

Тяръцмядя щямчинин Мяънунун атасынын оьлуна эейим вермясини тясвир едян мисрада

“Бир хялят эютцрцб юз щейбясиндян”3 явязиня “Бир палтар эютцрцб юз щейбясиндян” олмалы иди.

Р.Яфяндийев “Азярбайъан ел сяняти” китабында бу дюврдя Азярбайъан яразисиндя истещсал

олунмуш парчалардан, онларын йаранмасы, материалы, орнаментляри, рянэ сечими вя диэяр бядии

хцсусиййятляри щаггында эениш мя’лумат вермиш, щямчинин, яъняби тядгигатчыларын бу парчалар

барядя фикирлярини эениш ишыгландырмышдыр4. Мянбяляря ясасланан Р.Яфяндийев бу дюврдя

Эянъядя зярля ишлянмиш ятлаз, диба кими ипяк парчалар, щабеля садя ипяк, Бейляганда ипяк

парча (кяззкашидя), Ярдябилдя гара рянэли зяриф парча (ъамя), Сялмас вя Хойда диба, назик

кятандан палтар, Бярдядя ипяк вя с., истещсал олундуьуну гейд едирди5. О, бу дюврдя

Азярбайъанда парча истещсалы иля йанашы щазыр эейим истещсалынын да йцксяк сявиййядя олду-

ьуну–Эянъядя йун палтарлар, Нахчыванда мяшщур чухалар, Тябриздя атлаз вя киши цст

эейимляри, Хойда назик кятандан палтарлар щазырландыьыны эюстярирди6.

1 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.75. 2 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.106. 3 Йеня орада, сящ.255. 4 Расим Яфянди. Азярбайъан ел сяняти. Азярняшр, Бакы, 1971, сящ.14. 5 Йеня орада, сящ.8. 6 Расим Яфянди, эюстярилян ясяри, сящ.7.

74

74

О, 1940–ъы илдя Эянъядя Н.Эянъявинин гябриндя апарылмыш газынты ишляри заманы ашкара

чыхмыш парча тикяляри барядя дя эениш мя’лумат веряряк, щямин парча цзяриндяки

орнаментлярин щямин дюврцн башга абидяляриндяки орнаментлярля охшар–щяндяси вя стилизя

олунмуш нябати орнаментляр олдуьуну гейд едир1.

1 Расим Яфянди, эюстярилян ясяри, сящ.7.

75

75

2.1.2. Гадын эейимляри

Яввялки фясилдян вя эейим материаллары щазырлыьынын вязиййятиндян айдын олур ки, еркян орта

йцзилликляр гадын эейимляри мцхтялиф елементлярдян ибарят олдуьу кими щям дя рянэарянэ,

зянэин вя тянтяняли иди. Эейим материаллары мцхтялиф олдуьу гядяр дя эюзял тохунушлу, даш–гаш,

ъяващират, пилякляр, тикмяляр, мцхтялиф формалы дцймяляр вя хязлярля бязядилирди. Эюрцндцйц кими

артыг эейим тяк физики тя’сирлярдян горунмаг, етик нормалара ямял етмяк функсийаларыны

дашымагла битмир, инсанларын даим йениляшян бядии зювгцнцн эюстяриъиси вя сяняткарын, эейим

материалы йарадыъысынын бядии тяхяййцлцнцн мящсулу кими бядии–естетик мя’на кясб едир.

Бунларла йанашы, эейим щям дя зянэинлийин вя иэидлийин эюстяриъисиня чеврилир.

Оьузларын ибтидаи дюврцндян (б.е. III–IV йцзилликляриндян) башламыш ясрляр бойу дилдян–диля

кечян “Китаби–Дядя Горгуд” дастанлары юз дюврцнцн эейим, мяишят вя силащ тарихини дя лазыми

дяряъядя ишыгландырыр. Бу дастанларда, йазылы мянбялярдя илк дяфя олараг, щямин дювр

эейимляринин адлары чякилир. Бунунла йанашы, онларын бядии–декоратив хцсусиййятляри, фялсяфи

дуйуму, материал сечими, етнографик мязмуну, щятта эейимин эиэийеник тялябляри беля тясвир

едилир.

Дастандан айдын олур ки, эейим йухарыда садаладыьымыз бцтцн хцсусиййятляри иля йанашы

сащибинин кимлийинин эюстяриъиси кими чыхыш едирся дя, эейимин дяйишмяси шяхсиййятин дяйишмя-

синя сябяб олмур. Моданын дяйишмяси иля мя’нявиййатын дяйишмяси чох заман узлашмыр. Эе-

йими иля бир гадын о бириндян сечился дя кимлийи, давранышы, ъямиййятдяки мювгейи, ясил–няъабяти

тякъя эейимля мцяййянляшдирмяк олмаз, йя’ни “Гараваша тон1 эейцрсян, гадын олмаз”2.

Садаланан кейфиййятляря малик олдугдан сонра эейимля сечилмяк мцмкцндцр.

“Китаби–Дядя Горгуд”да, цмумиййятля, эейимя верилян ад тон–дон иди. “Йалынъыьы

тонатмаг” аъы дойурмаг кими саваб сайылырмыш: “Гара тонлу дярвишляря нязирляр вердим”, “Аъ

эюрсян тойурьыл, йалынъыг эюрсян тонатьыл!”2 вя с. демякля тон–дон сюзцнцн, цмумиййятля,

эейим ифадя етдийини билдирир.

Гадын эейимляри мцхтялиф материаллардан, ясасян дя ипякдян тикилирди. Ипяйин зярифлийи иля

гадынларын зярифлийи, инъялийи арасында бир уйьунлуг эюрян Н.Эянъяви буну тез–тез гейд едирди:

“Нарэцлц рянэиндя ипяк эейинди”3

1 Китаби-Дядям Горгуд, яла лисане-тайифейи-оьузан. Дрезден ялйазмасынын дцрцстляшдирилмиш мятни ясасында тяртиб едяни Шамил Ъямшидов. Бакы, 1995, “Эюйтцрк”, сящ.14. 2 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.31. 2 Йеня орада, сящ.35. 3 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.170.

76

76

“Зярли ипяк эейян о назик бядян

Гамыш тели кими инъялди бирдян”.1

Гырмызы–ал рянэ гадын эейиминдя ян чох истифадя олунан рянэ иди. Диэяр рянэли эейимляр

ися фяргли олдуьу цчцн сечилирди. Бу барядя Дядя Горгуд дастанында охуйуруг: “Щамы гызлар ал

эеймишлярди, кянди сары эеймиш иди”. Буна эюря дя она Сары тонлу Селъан хатун дейирдиляр.

Гадын эейимляриндя рянэлярдян бол–бол истифадя едился дя онларын уйушмасына о гядяр дя

диггят верилмирди. Мясялян:

“Бир юртцйц варды, сары нащидтяк,

Яйниндя эцняшдян гырмызы ипяк”2.

Алт эейими. Илкин орта йцзилликляря аид тясвири материалларда гадын алт эейиминин тясвириня щеч

йердя раст эялинмяся дя, онун, формасына эюря, цст эейимин формасындан чох да

фярглянмядийини сюйлямяк олар. Минэячевирдян тапылмыш эил фигурун (бах: I фясил, T I–22, ILL 1, 2)

тясвирляриня ясасян кюйняйин формасынын гафтанла тяхминян ейни олдуьуну сюйлямяк олар (Бу

тяхмини олараг I фясил, табло I. 22, ILL 3 дя олдуьу кимидир).

Й.А.Пахомов Минэячевирдяки кцп гябирдян тапылмыш эянъ гызын яйниндя тохунма

парчадан шалвар олдуьуну гейд едир3.

Классик ядябиййатда чох аз растлашылан щалдыр ки, илкин орта йцзилликляр гадын ъамашыры да

Н.Эянъявинин “Хосров вя Ширин” поемасында тясвир едилиб:

“…Мави рянэли фитя баьлады Ширин”.4

Беляликля, демяк олар ки, еркян орта йцзилликляр гадын алт эейимляри алт чийин эейими вя алт

бел эейими олмагла ики йеря бюлцнцрдц. Бу гафтанла ейни формада олан, дцз бичимли кюйняк вя

дизликдян ибарят иди.

Цст эейимляри. Гейд етдик ки, эейим адлары барядя илк йазылы мянбя кими Дядя Горгуд

дастанындан мя’лумат ялдя етмяк олур. Дастанда гадын цст эейими кими гафтан щаггында

данышылыр. Эялинлик палтары кими гырмызы гафтан, ал дуваг5 эейинилмяси дастанда хцсуси гейд едилир,

1 Йеня орада, сящ.293. 2 Йеня орада, сящ 194. 3 Е.А.Пахомов. Мингечаурские кувшинные погребения. газета “Бак. раб.”, 14.02.1937 г., №3-15139. Щямчинин

бах: С.М.Газыйев. Минэячевирдя археоложи газынтылар. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, “Елм” няш., Бакы, 1949, сящ.73. 4 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.112. 5 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.58.

77

77

мясялян, “Банычичяк гырмызы гафтанын эейди”1 вя саир. Ади, эцндялик эейим нювц кими истифадя

олунан гафтан ися аь рянэдя имиш: “Банычичяк гаралар эейди, аь гафтаныны чыгарды”2. Мя’лум ол-

дуьу кими, гафтанын голу (йени) чох узун имиш вя яли бцтцнлцкля онун ичиндя эизлятмяк олурмуш.

Гафтанын бу узун голундан йараланан вахты сарьы материалы кими дя истифадя едярмишляр. Дирся

ханын хатыны оьлуну ахтараркян “Йараланыб Газлыг атындан енмяйинъя, йенцмля3 алъа ганым

силмяйинъя”4 бу йолдан дюнмяйяъяйини билдирир. Дастандан айдын олур ки, гафтан щям дя исти

эейим нювц имиш вя чох вахт щейван дярисиндян тикилирмиш. Бурада дейилир ки, “Трабузян

тякурунун севимли гызынын цч ъанвяр галынлыьы, гафтанлыьы варды”5. Ъцббя вя чуха эейим адлары

дастанда тез–тез чякилир. Лакин гырмызы гафтанын эейиб, ялини йениня чякян Банучичяк Бейряйи

таныйан кими “ъцббясиля–чухасиля Бейрякин айаьына дцшди”6–дейилирся, ъцббя–чуха гафтанла ей-

ни заманда эейилмиш кими анлашылыр. Бу щалда гафтан, ъцббя вя чуха бирликдя эейим дястини

тяшкил едирмиш. Диэяр бойда бойу узун Бурла хатун щаггында дейилир “Хан гызы йумруланыб йе-

риндян уры дурды, самур ъцббясин яйниня алды”7. Бурадан ъцббянин самур дярисиндян олдуьу

айдын олур. Гафтанын да галынлыг олдуьу, “ъанвяр” дяриляриндян тикилдийи йухарыда гейд едилмишди.

Дядя Горгуд дастанындан айдын олур ки, палтарын йахасына гызыл дцймяляр тикилирмиш.

Дастанда “кюкси гызыл дцймяли”8 гызлар тя’риф едилир. Беляликля, дцймялярин эейимин синясиня

тикилмиш олдуьу айдынлашыр вя бу эейимин диэяр типиня раст эялирик (T II–1, 2).

Лондонда, Бюйцк Британийанын Кортаулд Институнун галерейасында сахланылан XIII йцзиля

аид едилян бцрцнъ шамдан цзяриндя даиря ичярисиндя гадын вя киши тясвирляри верилмишдир (T II–2,

ILL 1, айрыъа T II–2, ILL 2). Гадынын яйниндя эениш, гырчынлы вя узун ятякли туман, бядяня кип

йапышан, садя тохунушлу кюйняк (гофта) вар. Бу эейим дястинин реконструксийасыны T II–2, 1–дя

эюстярилдийи кими вермяк олар9.

Санкт–Петербург Дювлят Ермитажында сахланылан, Юрянгаладан тапылмыш, XII–XIII

йцзилликляря аид едилян мцряккяб бойалы бядии сахсы нимчя цзяриндя ох атан гадын тясвир

едилмишдир10 (T II–3, ILL 1). Онун яйниндя узунлуьу дизя гядяр олан трапес формалы туман вя

тохунма кюйняк (гофта) вар. Туман нювбяляшян енли йашыл, шабалыды золаглардан вя бу

золагларын арасындан кечян енсиз гара вя нисбятян енли аь золаглардан ибарят олуб кюндялян

1 Йеня орада, сящ.65. 2 Йеня орада, сящ.58. 3 Китаби-Дядям Горгуд, яла лисане-тайифейи-оьузан. Дрезден ялйазмасынын дцрцстляшдирилмиш мятни ясасында тяртиб едяни Шамил Ъямшидов. Бакы, 1995, “Эюйтцрк”, сящ. 36, 75. 4 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.38. 5 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.85. 6 Йеня орада, сящ.65. 7 Йеня орада, сящ.72. 8 Йеня орада, сящ.42. 9 Расим Яфянди. Азярбайъанын бядии сяняткарлыьы дцнйа музейляриндя. “Ишыг” няш., Бакы, 1980, сящ.81. 10 Расим Яфянди, эюстярилян ясяри, сящ.30.

78

78

тохунушлудур. Гофта йашыл рянэли сайа тохунушлу, бядяня кип йапышан формададыр. Синясиндя

овал Шякилли аь сащядя гара–аь рянэлярдян нахыш салыныб. Гофтанын голунун узунлуьу биляйя

гядярдир вя бядян щисся иля бирликдя, гол алтында илмялярин тядриъян артырылмасы васитясиля

тохунуб. Чийин щиссядян гола доьру ятякдяки енли золаьа уйьун олан, шабалыды рянэли, гара

нахышлы бязяк щюрцлцб. Бу эейимин реконструксийасыны T II–3, 1–дя эюстярилдийи кими вермяк

олар.

Археолог Г.М.Ящмядов гейд едир ки, зяр нахышлы файанс габлар цзяриндяки нахышлардан

ян чох йайыланы бардаш гуруб отурмуш гадын шякилляридир. Гыйма эюзц, енли вя йумру цзц, ики

йана даранмыш щюрцклц сачы олан беля гызларын яйниндя сярчяэюзц парчадан тикилмиш эен палтар

вардыр. шякилляр чох айдын вя тябии чякилмишдир. Бцтцн орта яср шярг инъясянятиндя олдуьу кими

файанс габларда да гадынларын цзц бцтцнлцкля, гаршыдан тясвир едилмишдир1.

Лондонда янтиг маллар маьазасында сахланылан, XIII–XIV йцзилликляря аид едилян,

Низаминин “Хосров вя Ширин” поемасына щяср едилмиш бядии нимчя цзяриндя дя буна бянзяр

гадын тясвири вар. Гадын сярчяэюзц парчадан тикилмиш чох енли голлары олан, эениш, узун палтар

эейиниб2 (T II–3, ILL 2).

Щяр ики палтарын формасы, эенишлийи, узунлуьу вя цмуми эюрцнцшц Аьсу районунун

Гарачыбулаг кяндиндян тапылмыш антик дювря–е.я. IV йцзиля аид едилян эил гадын фигурунун

яйниндяки узун, енли кюйняйя бянзяйир3.

Еркян орта йцзилликляр эейим формаларынын арашдырылмасында Бейлягандан тапылмыш, XI–XIII

йцзилликляря аид едилян вя уста Бядялин ял иши олдуьу тясдиг едилян сахсы габ юзцнцн бядии–

декоратив хцсусиййятляри иля диггяти ъялб едир.

Дцзбуъаглы орнаментлярля бязядилмиш габ цзяриндя ики шяхс тясвир едилмишдир. Щяр ики

шяхсин баш вя бел эейимляри, демяк олар ки, ейнидир. Бел эейими цзяриндя орнаментал тясвир

олан ятякдян ибарятдир. Ятяйин узунлуьу тяхминян дизя гядярдир. Белдян кип олуб, ятяйя доьру,

ряван олараг, эенялир. Юн ятякдя тясвир едилян орнаментляр щяр бириндя цч сыра иля верилиб, ич

сыранын кцнъляри айрылараг ортада эюзя бянзяр нахыш вурулмушдур. Сол тяряфдяки шяхсин

ятяйиндя ися икинъи вя цчцнъц сыра орнаментин кюмяйи иля говушмушдур. Палтарын яйин щиссяси

саь тяряфдякинин гадын олдуьуну эюстярир. Гадынын палтарынын бядяни узунголлу, биляйи мяъяли,

дярин, ойма йахалыдыр. Йаха кясийинин ятрафына дюврялямя бязяк вурулуб. Бойнуна мирвари вя

йа мунъуг дцзцмц асдыьы ещтимал едилир. Мунъуьун анъаг беля чатан ашаьы щиссяси эюрцнцр.

1 Г.М.Ящмядов. Юрянгала. “Елм” няш., Бакы, 1962, сящ.88. 2 Расим Яфянди, эюстярилян ясяри, сящ.84. 3 Бах: I фясил, табло I-22.

79

79

Эцман етмяк олар ки, бойун щиссяси йахалыьын алтында галыб1 (T II–4, ILL 1). Бу эейимин

реконструксийасыны T II–4, 1–дя эюстярилдийи кими вермяк олар.

Бу, мцряккяб бойалы бядии сахсы нимчя цзяриндяки тясвирдян вя Минэячевирдян тапылмыш

кцп гябирдяки гызын яйниндяки цст чийин эейиминдян диэяр эейим формасы да айдын олур. Бу,

ян’яняви эейим типляриндян бири олан мцхтялиф ъцр щюрцлмуш шябякяли–нахышлы гофталардан ибарят

имиш.

Гядим дюврдя олдуьу кими, бу дюврдя дя хяздян эейим материалы кими эениш истифадя

олунурмуш. Гадын эейимляриндя хяздян истифадя олунмасы Н.Эянъявинин ясярляриндя дя тез–

тез гейд едилир:

“…Лейли хязнядяки хязля ипякдян,

Бир эейим чыхартды о назик бядян”2.

Бу щалда, хяз щям дя ипяк эейимин цзяриня тикиляряк истифадя олунмуш кими анлашылыр. Бу,

йухарыда гейд етдийимиз кими, Ибн ял–Ясирин “Ял Камил фи–т–тарих” ясяриндя тясвир едилян, “хиргя”

адландырылмыш эейимя бянзяйир3.

Йухарыда дейилянляря ясасян еркян орта йцзилликляр гадын эейим дястинин формасыны

ашаьыдакы кими тясяввцр етмяк олур:

Цст чийин эейимляри. I. а) Гафтан–хейли узун голлу, дцз бичимли, эениш ятякли, ойма йахалы (T

II–58, 1);

б) Ъцббя–ъцт йахалы, узун ятякли, йан тикиш хятти бойунъа сыралама дцймяли, узун голлу (T

II–1, 1);

в) Чуха–дцз бичимли, синяси дцймяли (T II–1, 2).

г) Гофта–мцхтялиф ъцр щюрцлмуш шябякяли–нахышлы гофталар.

Цст бел эейимляри. 1) Узунлуьу балдыра гядяр олан гырчынлы туман (T II–2, 1);

2) Узунлуьу дизя гядяр олан трапесшякилли мцхтялиф ъцр тохунмуш туманлар (T II–3, 1, T

II–4, 1);

3) Шалвар;

1 Гара Ящмядов. Гядим Бейляган. Б., Азярняшр, 1977 сящ.98. 2 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.288. 3 Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар, Бакы, 1988, сящ.159.

80

80

4) Чахчур–енли, шалвар–тумана бянзяр олараг алт бел эейиминин цстцндян эейинилян.

Эейим дястинин ялавя елементляри. Кямяр. Минэячевир газынтыларындан тапылмыш яшйалар

ичярисиндя б.е. II–IV йцзиллийиня аид едилян бцрцнъ вя дямир кямяр тоггасы вя йаха санъаьынын

да олдуьу гейд едилир (T II–8, ILL 5).

Й.А.Пахомов кцп гябирдян тапылмыш гызын белиндя гырмызы дяридян кямяр олдуьуну гейд

едир1.

Баш эейими. Яввялки фясилдян айдын олду ки, гядим дюврдя гадынлар сачларыны щюрцр вя

мцхтялиф сач бязякляриндян истифадя едирдиляр. Бу дюврдя дя Азярбайъан гадынларынын сачларыны

щюрмяси мянбялярдя гейд едилир. Мясялян, Дядя Горгуд дастанында “сачы ардына урулу”2,

“юрмя сачлы”3 гадынлар тясвир едилир. Н.Эянъявинин ясярляриндя ися гадынлар “Сачларыны щюрдц,

гяшянэ эейинди”4 дейя тяриф едилирляр.

Дядя Горгуд дастанында гадын баш эейимляри барядя щеч бир мя’лумат олмаса да, ясяр

бойу анъаг йашмаг щаггында сющбят эедир: “Банычичяк йашмагланды”5, “Айаьым башмаг,

йцзим йашмаг эюрмяди”6 вя с. Бурадан айдын олур ки, Оьуз гызлары евдя вя еларасы цзцачыг

эязярмишляр. Еля она эюря дя Бейряк онлары таныйыр вя бир–бир нишанларыны садалайыр. Анъаг тойу

олан гызын цзц баьлы (йягин ки, юрпякли), ал дуваглы олармыш. Мяс., “Ал дуваьым ийяси”7, “Ала эюзли

оьлына ал дувахлу эялин алды”8 вя с.

Дядя Горгуд дастанында Бурла хатун Газан ханын эялдийини ешидяндя, ону гаршыламаьа

чыхыр вя бу йердя “Газана гаршу эялди, габаг галдырды. Газанын йцзиня тоьры багды”–йазылыб9.

Гейд едяк ки, “Габаг галдырды” ифадяси Щямид Араслыда “Габаг галдырыб” кими йазылыб. “Габаг”

сюзц “Гапаг” кими ишлядиляряк Дядя Горгуд енсиклопедийасында цз эейими кими тягдим олунуб.

Бу ися “эюз гапагларын галдырды” демякдир. Мцгайися цчцн 91–ъи сящифядяки “Гантуралы эюзин

ачды, гапагларын галдырды”10 ъцмлясиня диггят етмяк кифайятдир вя дастан бойу щеч бир йердя

гадын цз юртцсц барядя сющбят эетмир.

Археологлар гейд едирляр ки, Минэячевир катакомба гябирляриндя скелетлярин башында

чалма (бурада чалма археологун баш эейиминя вердийи аддыр–С. Д.) вар иди. Бармагларында

1 Е.А.Пахомов. Мингечаурские кувшинные погребения, газета Бак. раб., 14.02.1937г., № 3-15139. 2 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.42. 3 Йеня орада, сящ.68. 4 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.170. 5 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.54. 6 Йеня орада, сящ.33. 7 Йеня орада, сящ.58. 8 Йеня орада, сящ.109 9 Йеня орада, сящ.72 10 Йеня орада, сящ.91

81

81

цзцкляр олдуьуна эюря бу скелетлярин гадынлара аид олдугларыны ещтимал едирляр1. Лакин чалманын

форма вя материалы барядя мя’лумат верилмир.

Еркян орта йцзилликляр гадын баш эейимляри олан юрпяк, чалма, кцлащ барядя ясасян

Н.Эянъяви ясярляриндя мя’лумат верилир. Шаир ясярляриндя цз юртцсц олан нигаб щаггында да

мя’лумат верир. Гейд едяк ки, Н.Эянъявинин Азярбайъан МЕА Ялйазмалар Институтунда

сахланылан ялйазмасында эейим адларынын орижиналы иля тяръцмядяки адлар арасында бир сыра фяргляр

вар. Мясялян, щямин тяръцмядя “Гящряман бир гыздыр, башда кялаьай"–йазылыб”2, лакин

ялйазмада “кялаьайы” ады чякилмяйиб, “мцгняя” йазылыб. Бу ися гянаятбяхш, кифайят гядяр

мя’насындадыр. Бу бейт “санки бир пяридир, пяри йох бир яр, гящряман бир гыздыр, кифайят гядяр”

мя’насындадыр.

“Эизлятди зцлфлярини папаьында ялляри”3–бурада “кцлащ” сюзц “папаг” кими тяръцмя

едилдийиндян онун формасы айдын олмур вя баш эейиминин ады итирилир. Яслиндя “Эизлятди зцлфлярини

кцлащында ялляри” олмалыдыр.

“Ятирли сач кими рцбянди алды,

Ай кими парлайан цзцня салды”4

– бянди ися даща фяргли алыныр. Беля ки, ялйазмада бу рцбянд дейил (ру–цз, бянд – баь-

ламаг, йя’ни цз юртмяк), “щялгяли кямянд” шяклиндя ифадя едилиб. Бурада дейилир ки, “ишыг сачан

айын кянарына зцлмят эеъя щялгяли кямянд кими неъя доланыбса, еляъя дя ниэар, беля ай кими

ишыг сачан цзцнцн кянарына юрпяйини щялгяли кямянд кими долады”. Онда бяндин тяръцмяси беля

алыныр:

“Кямяндя бянзяйян юрпяйин алды,

Ай тяки цзцнц щялгяйя салды”.

Гейд едяк ки, бурада юрпяйин квадрат формада дейил, узун, енли золаг формасында олдуьу

анлашылыр.

Эейим елементляринин ян кичик деталларына беля фялсяфи мя’на верян шаир эюзялин башына

чалдыьы (башына бцрцйцб дцйцнлядийи) чалма иля фяляйин эюзяли салдыьы чятин вязиййяти мцгайися

едир:

1 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, III ъилд, сящ.19. 2 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.103. 3 Йеня орада, сящ.48. 4 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.170.

82

82

“Башына баьларкян гызыл чалмалар,

Башга бир чалмайа дцшдц о ниэар”1.

Гейд едяк ки, чох вахт гызыл сюзц иля гырмызы сюзц ейни мя’нада ишлянир. Она эюря дя

бурада “гызыл чалма” ифадясини “гырмызы чалма” кими дя анламаг олар. Бу бянддян чалманын

юрпякля ейни формалы олдуьу да айдын олур.

Н.Эянъявинин ясярляриндян айдын олур ки, о дювр гадынлары сачларыны щюрцр, башларына кцлащ

гойур, юрпяк юртцрдцляр. Юрпяк баша юртцлдцкдян сонра уълары цз ятрафында доланараг

дцйцнлянирмиш. Юрпяйин вя йа кцлащын цстцндян баша чалма чалыныр, гызыл илэякляр васитясиля

бянд едилирмиш.

Цмумиййятля эютцрдцкдя, Низами Эянъяви сач вя цз юртмяйи шярият ганунлары иля

ялагяляндирмирди:

“Онлара тохунмаз дейя бяднязяр

Цзляриня ясла нигаб юртмязляр”2.

“Бурулмуш кямянддир ъцт гара сачлар,

Сачынын гыврымы щяр ан ъан алыр,

Буруб бирчяйини цзцня салыр”3.

“Ипяк юрпяйини цзя чякяряк

Анайа сиррини ачды баласы”4.

“Аьармыш сачындан эютцрцб юрпяк,

Сачыны кцляйя верди сямянтяк”5.

Биз яввялки арашдырмаларымызда Н.Эянъявинин ясярляринин тяръцмя олунмуш вариантына

ясасландыьымыздан чаршаб щаггында илк мянбя кими “Йедди эюзял” ясяриня истинад етмишдик6:

“Эетди ев ящлиндян кядяр ня ки, вар,

1 Йеня орада, сящ. 293. 2 Йеня орада, сящ.104. 3 Йеня орада, сящ.103. 4 Йеня орада, сящ.293. 5 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.295. 6 Йеня орада, сящ.16.

83

83

Юртцб цзлярини кюнцл ачдылар”

– бянди 1964–ъц илдя Иранда чап олунмуш фарс вариантындан тяръцмя едилиб. 1853–ъц ил

ялйазмасында ися1:

“Ящли ханя зирянъи дил рястянд

Дел ки, шадянд–о–мещри дяр бястянд”

– йазылыб. Йя’ни цз баьламаг дейил, кюнцл баьламаг, мещр салмаг мя’насындадыр. Бе-

ляликля, айдын олур ки, Н.Эянъяви дюврцндя дя гадынлар, ясасян, цзцачыг эязярмишляр.

Бейлягандан тапылмыш, XI–XIII йцзилликляря аид едилян тясвирдя гадын вя кишинин баш эейими

щяр икисиндя ейни олмагла конусшякиллидир. Ялавя олараг папаьын юнцндя цчбуъагшякилли

елемент назик лент васитясиля дюврялямя папаьа баьланыб2 (T II–8, 1).

Бу дювря аид ялдя олунмуш тясвири материаллара ясасян еркян орта йцзилликляр гадын баш

эейиминин реконструксийасы T II–4, 2–дя эюрцндцйц кими олур.

Беляликля, еркян орта йцзилликляр гадын баш эейимляри кцлащ, чалма, юрпяк адланыр, баш

эейимляри баша гызыл илэякляр васитясиля бянд едилир, юрпякляр ися чалынырды.

Кцлащын формасы, Бейлягандан тапылмыш тясвирлярдяки баш эейимляринин ися ады барядя

дягиг фикир сюйлямяк мцмкцн дейил. Ола билсин ки, бу баш эейимляри еля кцлащ адландырылырмыш.

Айаг эейимляри. Щяля гядим дюврлярдян Азярбайъан гадынларынын эейиндикляри айаггабылар

барядя Минэячевир газынтыларындан тапылмыш эил чякмяляр мцяййян тясяввцр йарадыр.

С.М.Газыйев Минэячевир катакомбаларында скелетлярин айаьында дяри айаггабынын галыглары ол-

дуьуну гейд едир3.

Профессор Й.А.Пахомов да Минэячевирдяки кцп гябирдян тапылмыш гызын айаьында гырмызы

дяридян башмаг олдуьуну гейд едир. Лакин онун формасы вя бязяйи барядя щеч бир мя’лумат

ялдя едилмяйиб4.

Дядя Горгуд дастанындакы “Айаьым башмаг, йцзим йашмаг эюрмяди”5 ифадясиня диггят

йетиряк. Касыбчылыг яламяти олараг дейилмиш бу ифадядян айдын олур ки, гадын айаг эейимляри

гиймятли олдуьундан, щамынын ону алыб истифадя етмяси мцмкцн дейилмиш.

1 Азярбайъан МЕА, М.Физули адына Ялйазмалар Институтунда сахланылыр. 2 Гара Ящмядов. Гядим Бейляган. Б., Азярняшр, 1977, сящ.98. 3 Азярбайъан Мадди Мядяниййяти, III ъилд, “Елм” няш, 1953, сящ.35. 4 Е.А.Пахомов. Мингечаурские кувшинные погребения, газета Бак. раб., 14.02.1937г., № 3-15139. 5 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.33.

84

84

Бейлягандан тапылмыш мцряккяб бойалы сахсы нимчя цзяриндяки тясвирин айаьында шабалыды

рянэли узунбоьаз чякмя вар (T II–3, ILL 1, T II–8, 7).

85

85

2.1.3. Киши эейимляри

Еркян орта йцзиллик киши эейимляри барядя кифайят гядяр мадди вя тясвири материаллар вар.

Дядя Горгуд дастанындан киши эейимляринин щансы елементлярдян ибарят олмасы иля йанашы,

онларын формасы да айдын олур. Щямчинин, айдын олур ки, киши эейимляриинин адлары гадын эе-

йимляринин адларындан фярглянмирди. XII йцзил киши эейим дясти Низами Эянъявинин “Лейли вя

Мяънун” ясяриндя Мяънунун атасынын она вердийи эейимдя садаланыр:

“Сонра бой узуну оьлуна бахды,

Эюрдц юлц кими о чыл–чылпагдыр.

Башы папагсыздыр, йалын айагдыр.

Бир палтар эютцрцб юз щейбясиндян,

Эейдирди оьлуна, юртцлдц бядян.

Башмаг да, папаг да верди, мцхтясяр,

Бязяди тяпядян дырнаьа гядяр”1.

Задяэан зцмрясиня мяхсус киши эейимляри дя гадын эейимляри кими ипяк парчадан тикилирди.

Ипяк ня гядяр зяриф вя эюзял олса да, йеня дя даш–гашла бязядилирди:

“Хосровун эейими лялдир дейирляр,

Бяс о нишан щаны, дилдарса, яэяр”2.

Щюкмдарлар щяр ещтимала гаршы зяр–зивярля бязядилмиш бащалы палтары сяфяря чыханда

эейинмяз, щям юзцнц танынмагдан, щям дя палтары зядялянмякдян горуйармышлар:

“Билмирди ки, сяфяр едяркян шащлар,

Ещтийатдан эейир башга ъцр палтар”3.

1 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.255. 2 Йеня орада, сящ.115. 3 Йеня орада, сящ.115.

86

86

Алт чийин эейими. Дядя Горгуд дюврцндя кятандан вя памбыгдан тохунмуш “без”

адланан парчадан тикилмиш чийин эейими–эюмляк эейинирмишляр.

Китабын гящряманларындан Газан гоъа оьлу Йеэняк йухуда эюрцр ки, кюмляэини чыхарыб

йелкян гурур, “иляри йатан дянизи дялиб кечир”1. Билдийимиз кими, йелкян, парашцт вя бу кими сцрятя

давамлы вя сцртцнмядян тез алышмайан материал тяляб олундугда тябии ипякдян истифадя едяр-

мишляр. Бу щалда кюйняйин тябии ипякдян дя тикилдийи гянаятиня эялмяк олур.

Нишанлы гызлар адахлыларына эюмляк тикиб верярмишляр. Банычичяйин Бейряйя вердийи эюмляк

щаггында дастанда дейилир: “Мяэяр Банычичяк буна бир эюмляк баьышламыш иди; эеймяз иди,

сагларды2. Варды, эюмляэи гана–гуна батурди, Байындыр ханын юнцня эятцриб бырагды3.

Байындыр хан айдыр–мяря, бу ня эюмлякдир?

“Бейряки Гара Дярвянддя юлдцрмцшляр, уш бу да нишаны, султаным”–деди. Эюмляки

эюрцъяк бяэляр юкцр–юкцр аьлашдылар, зарлыглара эирдиляр.

Байындыр хан айдыр–мяря, нийя аьларсыз? Биз буны танымазыз. Адаглысуна апарын, эюрсцн.

Ол йахшы билцр. Зира ол дикцбдир, йеня ол таныр–деди.

Вардылар, эюмляки Банычичяйя илятдиляр. Эюрди, таныды. Олдур–деди”4.

Ряссам Ябдцл Мюмин Мящяммяд ял–Хойинин XIII йцзиллийин яввялляриндя чякдийи “Вярга

вя Эцлша” миниатцрцндя5 кишилярин яйниндя кюйняк тясвир едилиб.

Алт бел эейими. Еркян орта йцзилликляр киши алт бел эейими садя, аь парчадан тикилмиш

дизликдян ибарят иди. Ряссам Ябдцл Мюмин Мящяммяд ял–Хойининин XIII йцзиллийин яввялляриндя

чякдийи “Вярга вя Эцлша” миниатцрцндя6 ясир дцшмцш Вярганын яйниндя аь рянэли, ири нахышлы,

эен бичимли дизлик тясвир едилиб.

Цст эейимляри. Гафтан. Эюмлякдян сонра йаранан цст чийин эейими гафтан иди.

Л.И.Гумилевин йаздыьына эюря, гафтан вя енли шалварлар щяля V йцзилликдя щунларын эейими

олмуш вя сонралар чинлиляр вя ромалылар тяряфиндян дя гябул едилмишдир1. Гафтан илк вахтлар–

гафадан, йя’ни башдан эейинилян, бойну ойма эейим иди. Гафтан щейван дярисиндян тикилирмиш.

Бу щейванлары овламаьын юзц еля бир щцняр сайылырмыш. Дцшмянин эцъсцз олдуьуну онун

1 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.95. 2 Йеня орада, сящ.58. 3 Йеня орада. 4 Йеня орада. 5 К.Кяримов. Азярбайъан миниатцрляри. “Ишыг” няш., Бакы 1980, №841. 6 К.Кяримов. Азярбайъан миниатцрляри. “Ишыг” няш., Бакы 1980, №841.

87

87

гафтанынын кющнялийиндян, йыртыглыьындан билярмишляр–“Йеди бин гафтанынын арды йыртыхлу”2–дейя тяг-

дим едярмишляр. Беляликля, гейд етдийимиз кими, эейим щям дя иэидлийин эюстяриъиси функсийасыны

дашыйырды.

Дастанда Бейряк ясирликдян гайытдыгдан сонра юз евляриня эялир вя ону танымайан

баъыларына “Кющня гафтаныныз варса эейяйин, дцйцня варайын”3–дейир.

“Вардылар, Бейряэин гафтаны вармыш буна вердиляр. Алды, эейди. Бойы бойына, бели белиня, голы

голына йагышды”4.

Демяк гафтан ойма бойунлу, голлу, бел йери гейд едилмиш вя бойабой имиш. Эюряндя ки,

гызлар аз гала ону таныйаъаглар, “гафтаны сыйырды, гызларын цстцня аты верди, бир яски дявя чувалы

булды, дялди бойнуна кечцрди”. Еля бурадан да гафтанын адына уйьун бичим конструксийасы ай-

дын олур.

Гафтан щядиййя вериляр (“Хан Бякиля йахшы гафтан верди”5), гафтан верилмяси йахшылыг щесаб

едиляр, щагг–сай кими гиймятляндирилярди. Дастан гящряманы бу щагг–сайы итирмяйи юзцня ар

билир–“Йахшы гафтанларын чог эеймишям, билмязсям кяфяним олсун”6–дейир.

Ашыглара, дярвишляря дя щядиййя олараг гафтан верилярмиш. Бейряк баъыларына “Дцэцндя

ялимя гафтан верцр, эери гафтанынуз веряйим”7–дейир.

“Аьам Бейряк эедяли бизя озан эялдцэи йог.

Яэнимцздян гафтанымуз алдыьы йог.

Башымыздан эеъялиэцмиз алдыьы йог”8;

“Хейир хябяр эятцряня ат, тон верям, гафтанлар эейдцрям”9.

Ади эцнлярдя эейилян гафтан, цмумиййятля аь рянэдя олур (мяс., “Ол бяэляр аь чыгарды,

гара эейди сянинчцн, Бамсы!”10), гырмызы рянэли гафтан гызыл гиймятли сайылырды. Ярэянлик эейими

кими гызлар адахлыларына гырмызы гафтан эюндярирмишляр.

1 Л.И.Гумилев. Открытие Хазарии. М., 1966, стр.56. 2 Китаби-Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.42. 3 Йеня орада, сящ.62. 4 Йеня орада. 5 Йеня орада, сящ.104. 6 Йеня орада, сящ.157. 7 Китаби-Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.62. 8 Йеня орада. 9 Йеня орада, сящ.112. 10 Йеня орада, сящ.59.

88

88

Бу дюврдя хариъи юлкяляря ихраъ едилян гырмыз баща гиймятя олдуьундан онунла

рянэлянмиш дяри дя баща олурмуш–дастанда бу беля тясвир едилир “Адаьлусындан ярэянлик бир

гырмызы гафтан эялди. Бейряк эейди. Йолдашларына бу хош эялмяди. Сяхт олдулар. Бейряк айдыр–

нийя сяхт олдунуз? –деди. Айытдылар–неъя сяхт олмыйалум? Сян гызыл гафтан эейярсян, биз аь

гафтан эейяриз–дедиляр. Бейряк айдыр: –Бу гядяр няснядян ютрц нийя сяхт олурсыз? Бу эцн бян

эейдим, йарын наибим эейсцн. Гырг эцня дякин сыраварды эейякцз. Ондан сонра бир дярвишя

верялим–деди.

Бурада “Палаза бцрцн, елнян сцрцн” ифадяси йада дцшцр–достлары Бейряйин онлардан

сечилмясини истямядийи кими, Бейряк дя онлардан сечилмяк истямир. Дастандан, щямчинин, айдын

олур ки, гафтан узун олуб айаглары юртцрмцш:

“Гафтаны алтындан айаьын бярк сарды”1.

Адятян гафтанын йахасыны боьаз алтында баьлардылар, ачыг сахламаг йахшы яламят

сайылмазды, беля ки, иэидляря бир бядбяхтлик цз веряндя дартыб гафтанын йахасыны ъырармышлар.

Мясялян, Бейряэин юлцм хябярин ешидян бабасы “…тартды, йагасын йыртды. “Оьул! Оьул!”

дейцбян зарыды”2.

Ъцббя. Еркян орта йцзилликляр дюврцнцн ян чох шющрят газанмыш эейими ъцббя иди. Ъцббя

щаггында ян дягиг мя’луматы Дядя Горгуд дастанындан алырыг. Дастанда иэидлик эюстярмиш,

ад–сан газанмыш эянъ щаггында Дядя Горгуд онун атасына беля дейир: “Чиэин3 гушлы ъцббя–

тон верэил бу оьлана, эейяр олсун, щцнярлидир”4.

Диэяр бойда Газан хан оьлунун хилас олмасы мцнасибятиля “Гырг евли гулла, гырг ъарийя

оьлу башына чевирди, азад ейляди, ъыласун ярянляря гара юлкя верди, ъцббя–гуш верди”5–дейилир.

Гядим дювр эейимляриндян бящс едяркян бир нечя ейни формалы эейимин цст–цстя

эейинилдийини гейд етмишдик. Бу дюврдя дя бир нечя ъцббянин цст–цстя эейинилдийи щаггында

дастанда мя’лумат вар: “…гырг ъцббя бцрцнцб”6.

Еркян орта йцзилликляр эейим материалларыны арашдыранда гейд етмишдик ки, ъцббя хяздян

тикилирмиш. Демяли, хяздян тикилмиш ъцббянин чийниндя “гуш” вармыш. Бура фикир веряк. Яэяр “гуш”

демякля ади гуш бязякли, гуш тикмяли чийин дейилирся, буну дюйцшчц эейими кими тя’риф етмяк

1 Йеня орада, сящ.105. 2 Китаби-Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.57. 3 Китаби-Дядям Горгуд, яла лисане-тайифейи-оьузан. Дрезден ялйазмасынын дцрцстляшдирилмиш мятни ясасында тяртиб едяни Шамил Ъямшидов. Бакы, 1995, “Эюйтцрк”, сящ.21. 4 Китаби-Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.36. 5 Йеня орада, сящ.78. 6 Йеня орада, сящ. 50.

89

89

мя’насыз олар. Шамил Ъямшидов буну рцтбя билдирян пагон кими изащ едир1. Тябиидир ки, ордуйа

гябул олунан эцн дюйцшчцйя йцксяк щярби рцтбя вериля билмязди. Щядиййя вериляндя дя ъцббя–

гуш верилир. Бурада чох эцман ки, ъцббянин цстцндян чийиня салынмыш “гуш”дан сющбят эедир.

Мараглыдыр ки, дастанда гадын ъцббяляри щаггында чох сющбят эется дя щеч йердя “гуш”дан

данышылмыр. Бязяк олса иди, тябии ки, бундан гадынлар илк нювбядя истифадя едярдиляр. Тясвиря,

дейимя вя мцщафизя, инам символу кими тягдим едилдийиня эюря бу гуш, Зивийядян тапылмыш,

е.я. VIII йцзиллийя аид едилян, щазырда Тещран археоложи музейиндя сахланылан гызыл лювщя

цзяриндя тясвир едилмиш “Ширля дюйцш сящняси”ндя дюйцшчцнцн чийниня салдыьы “гуш”у хатырладыр2

(вя еля тясяввцр йараныр ки, бу гызыл тябягя Гантуралынын асланла дюйцшдцйц сящняни тясвир

едир).

Чох эцман ки, оьуз бяйляри дя иэидлик эюстярян эянъя “чийни гушлу ъцббя–тон” веряркян

бу ъцр “гуш”лу ъцббяни нязярдя тутур вя беляликля щям ону артыг дюйцшчц кими гябул едир, щям

дя рямзи олараг бунунла иэидлик ян’янясинин давамчысы олдуьуну она хатырладырдылар. Яввялки

бюлмядя биз гафтанын тязялийинин иэидлик рямзи олдуьуну гейд етмишдик. Фикримизъя, ясяр бойу,

щюрмятли шяхсиййятляря щядиййя верилян, иэидляр щаггында “чал гарагуш ярдямли” дейяряк тя’риф

едилян, вятянпярвяр, иэид дюйцшчц эейим дястинин елементи кими тягдим едилян “гуш”, иэидляр

тяряфиндян юлдцрцлян вя йа тутулан чалыъы гарагуша бянзядилирмиш. Гарагушу гушларын ян мяь-

лубедилмязи кими гябул едян оьуз дюйцшчцлярини тя’риф едяркян гящряманы она бянзятмяйя

чалышардылар:

Ъцмля гушлар султаны Чал гарагуш,

Ганады ала саьсаьана кяндизин шагыдармы?3

Йягин еля буна эюря дя Дирся хан оьлу Буьаъ хан бойунда Дядям Горгуд бой

бойлайыр, сой сойлайыр, дейир:

“Ганадларын уълары гырылмасун”4

“Аь саггаллы бабан йери учмаь олсун”5

Гейд едяк ки, “гуш”ун астарынын, щям дя ал рянэли олмасы да ясярдя гейд едилир вя бу ъцр

гушун даща гиймятли олмасы нязяря чарпдырылырды. Беля ки, Байындыр хана верилян верэини

1 Китаби-Дядям Горгуд, яла лисане-тайифейи-оьузан. Дрезден ялйазмасынын дцрцстляшдирилмиш мятни ясасында тяртиб едяни Шамил Ъямшидов. Бакы, 1995, “Эюйтцрк”, изащлы лцьят. 2 Бах: табло I-67, шякил 1, 2, 1 вя 2. 3 Китаби-Дядям Горгуд, яла лисане-тайифейи-оьузан. Дрезден ялйазмасынын дцрцстляшдирилмиш мятни ясасында тяртиб едяни Шамил Ъямшидов, Бакы-1995, “Эюйтцрк”, сящ.97. 4 Китаби-Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.41. 5 Йеня орада, сящ.78.

90

90

садалайаркян “Гушун ала гатыны, гумашын арусыны, тогузлама чырьаб чуга1 Байындыр хана

пянъйек чаьырдылар”–дейилир.

Ъцббя еркян орта йцзилликляр эейимляриндя тяхмини тясвир етдийимиз эейим формасына там

уйьун олан, йя’ни йахасы ъцт бичиляряк, чяпиня олмагла цст–цстя эялиб гол алтында баьланан вя

йа дцймялянян эейимдир. Бу эейимин юн тяряфи ики гат юнцрлц бичилирди (T II–1, 1–дяки кими).

Ъцббянин синя щиссядя дар, ятяк щиссядя ися эен олдуьу да дастанда гейд едилир. “Эен

ятяэиня, дар голтуьуна гысылмаьа эялмишям”– дейилир2.

Ряссам Ябдцл Мюмин Мящяммяд ял–Хойинин XIII йцзиллийин яввялляриндя чякдийи “Вярга

вя Эцлша” миниатцрцндя3 кишилярин яйниндя ъцббя тясвир едилиб.

Чуха. Киши цст чийин эейимляриндян бири дя чуха иди. Бу ъцббянин диэяр варианты кими

тикилирди. Ъцббянин юн тяряфи юнцрсцз бичиляряк, йахалар гаршы–гаршыйа эялмякля дцймяляниб вя

санки материала гянаят едилиб. Беляликля, парчанын чыхарына уйьун диэяр эейим формасы алыныб.

Бу эейими чуха адландырыблар.

Дастан бойу чуханын бязякли, гиймятли олмасы гейд едилир. Бу эейим елементи дя гафтан

вя ъцббя кими йцксяк гиймятляндириляр, щюрмят яламяти олараг щядиййя верилярди. “Ъыласун

ярянляря… ъцббя–чуга верди”4.

Дастанда чох вахт “чуха”, “чырьаб чуха” дейяряк тягдим олунур. Мясялян: “Чырьаб

[чуха] верярдим”5, “Ъцббя–ъуьа чырьаб эейцрди”6 вя с. М.Дадашзадя “Дядя Горгуд

дастанларында Азярбайъан етнографийасына даир бя’зи мя’луматлар” мягалясиндя “чырьаб”ы

айрыъа эейим елементи кими тягдим едир7. Беля оларса “Чырьаб–чырьаб чадыр отаг баьышларды”8

дейиминин мя’насы айдын олмур вя чырьаб сюзцня сярбяст эейим ады кими щеч бир йердя раст

эялинмир. Ш.Ъямшидовун фикринъя чырьаб тязя, бязякли демякдир вя она эюря дя бу сюз щям

эейимя, щям дя чадыр вя с. аид едилиб.

Гейд етдик ки, ъцббя вя чуха щям гадын, щям дя киши эейими иди.

1 Китаби-Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.97. 2 Китаби-Дядям Горгуд, яла лисане-тайифейи-оьузан. Дрезден ялйазмасынын дцрцстляшдирилмиш мятни ясасында тяртиб едяни Шамил Ъямшидов. Бакы, 1995, “Эюйтцрк”, сящ.50. 3 К.Кяримов. Азярбайъан миниатцрляри. “Ишыг” няш., Бакы, 1980, №841. 4 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.78. 5 Йеня орада, сящ.58. 6 Йеня орада, сящ.109. 7 М.Дадашзадя. Дядя Горгуд дастанларында Азярбайъан етнографийасына даир бя’зи мя’луматlар. Азярбайъан

етнографик мяъмуяси, ЫЫЫ бурахылыш, “Елм”, Бакы, 1977. 8 М.Дадашзадя, эюстярилян ясяри, сящ.68.

91

91

Цст эейимляринин ятякляри чох узун олдуьундан, лазым эялдикдя ятяклярини гуршаьа бянд

едярмишляр. Бу дастанда да гейд олунур: “Басат … гылыъын щям гушанды…Ятяклярин гывырды”1 вя

с.

Эюркямли яряб тарихчиси Ибн ял–Ясир “Ял Камил фи–т–тарих” ясяриндя Азярбайъан ящалисинин

татарлара табе олмасы щаггында мягалясиндя йазырды: “Сонра (татарлар) онлардан татарларын

бюйцк падшащы цчцн хиргяляр (узун дон) дя истяди. Она индийя гядяр мисли эюрцнмяйян эюзял

хиргяляр тикдиляр. Онларын цзцнц эюзял вя зярли атласдан, астарыны самур вя гундуз дярисиндян

тикдиляр. Бу онлара чох баща отурду”2. Гейд едяк ки, “Яряб вя фарс сюзляри лцьяти”ндя3 хиргя

сюзцнцн яряб сюзц олдуьу вя дярвишлярин эейдикляри цст палтар, ъцббянин алтындан вя эеъя кюй-

няйинин цстцндян эейилян памбыглы палтар кими изащы верилмишдир. Бурада ися хиргянин цзцнцн

эюзял вя зярли атласдан, астарынын ися самур вя гундуз дярисиндян тикилдийи гейд едилир. Демяли,

хиргяни айрыъа Азярбайъан эейим ады кими гябул етмяк дейил, онун бя’зян, цмумиййятля эейим

(палтар) мя’насында ишлядилдийини гябул етмяк даща дцзэцн олар.

Гейд едяк ки, хиргя эейим адына Азярбайъан эейимляриндя раст эялинмяйиб. Ибн ял–Ясирин

тясвириндян эюрцнцр ки, о, хиргя дейяндя самур вя гундуз хязиндян тикиляряк цстцня ипяк

чякилмиш ъцббяни нязярдя тутур.

Ябу–Ъяфяр Мящяммяд ибн Ъярир ят–Тябяринин “Тарих яр–рцсул вя–л–мцлук” ясяриндя

дейилир ки, Бабяки атдан ендириб Афшиня чатанадяк ону юз дцрря(синдя)… апардылар4. “Дцрря”

эейим адына диэяр мянбялярдя раст эялинмядийиндян буну “ъцббя” эейим адынын тящриф

олунмуш дейилиши (яслиндя ися йазылышы) кими баша дцшмяк олар. Гейд едяк ки, яряб ялифбасы иля

олан йазылы мянбялярин охунмасында нюгтялярин, щярякялярин там охунаглы олмамасы иля

ялагядар бя’зян беля анлашылмазлыглара раст эялинир5.

Йухарыда садаланан киши цст чийин эейимляринин щамысынын, ясасян, узун ятякли олдуьу

гейд едилир. Тясвири материаллардан эюрцнцр ки, бунунла йанашы олараг узунлуьу дизя гядяр олан

киши цст эейимляри дя эейинилирмиш.

1 Китаби-Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.101. 2 Ибн Ял-Ясир. Ял-Камил фи-т-тарих. Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар, Б., 1988, сящ.159. 3 Яряб вя фарс сюзляри лцьяти. Азярняшр, Бакы, 1996, сящ.697. 4 Ябу-Ъяфяр Мящяммяд ибн Ъярир ят-Тябяри. Тарих яр-рцсул вя-л-мцлук. Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар. Б., 1988, сящ.105. 5 Филолоэийа елмляри доктору, ямякдар елм хадими Шамил Ъямшидовун тясдиги вя эялдийи нятиъя. Бакы, МЕА, Фцзули адына Ялйазмалар Институту, 07.09.2001.

92

92

Гобустандакы Бюйцкдаш даьынын цст сякисиндяки 103 сайлы дашдакы, бизим еранын V–VI

йцзилликляриня аид едилян 7 сайлы рясмдя тясвир едилян киши дя узун палтардадыр, белиня кямяр

баьланыб, 3 сайлы рясмдя тясвир едилян киши ися гыса палтардадыр1 (T II–7, ILL 4, 5).

III–IX йцзиллийя аид едилян Минэячевир газынтыларындан тапылан мющцрлярин цстцндя мцхтялиф

тясвирляр, о ъцмлядян, инсан тясвирляри вардыр. Бу газынтылардан тапылан мющцрлярдян биринин

цзяриндя узунлуьу дизядяк олан гафтан эейинмиш адам тясвир едилиб. Цст эейими белдя кямярля

йыьылараг, гырчынланыб. Икинъи мющцрдяки тясвирдяки эейимин дя ятяйи ейниля биринъийя бянзяйир2 (T

II–7, ILL 1, 2, 3).

Минэячевир катакомба гябирляриндян тапылмыш мющцрлярдян бириндя адам тясвири вардыр.

Адамын цзц сола олуб, ялляри йухары галдырылмышдыр. Бел щисся ики кюндялян ъизэи иля эюстярилмишдир

ки, эуйа кямяри тясвир едир. Голлар да ойма ъизэилярля дцзялдилмишдир. Гол дирсяйя кими бир хятля,

дирсякдян сонра ися икинъи хятля чякилмишдир. Белдян ашаьы, диздян йухары щиссядяки палтарын

ашаьысы енли, белдян дар, туман шяклиндя чякилмякля, дикиня алты ядяд ойма хятля диликли дцзял-

дилмишдир3. Щяр цч тясвирдя эейимин бядянинин кип, ятяйинин ися гырчынлы олдуьу эюрцнцр (T II–7,

ILL 1, 2, 3). Бу эейимин реконструксийасыны T II–7, 1–дяки кими вермяк олар. Бу эейим дясти

Лондонда, Бюйцк Британийанын Кортаулд Институнун галерейасында сахланылан XIII йцзиля аид

едилян бцрцнъ шамдан цзяриндя даиря ичярисиндя верилмиш гадын тясвиринин яйниндяки гырчынлы

тумана (T II–2, ILL 1) вя бядяня кип йапышан, садя тохунушлу кюйняйя бянзяйир. Лакин

узунлуьу ондан фяргли олараг дизя гядярдир.

Бейлягандан тапылмыш, XI–XIII йцзилликляря аид олан вя уста Бядялин ял иши олдуьу тясдиг

едилян керамик габын цстцндяки тясвирлярин яйин эейиминин мцгайисяси сол тяряфдяки шяхсин киши

олдуьуну эюстярир. Беля ки, киши чийин эейими узунголлу, ойма йахалы вя бязяксизидир. Кип эюв-

дяли олдуьундан щюрмя олдуьу эцман едилир. Ятяйи трапес шякилли, узунлуьу дизя гядяр олан бел

эейими вар. Синядя ялавя овал шякилли тикиш кянарлары щашийялянмиш дюшлцк вя йа зирещ эейинилиб.

Бу щисся щяр чийиндян дюрд ялавя гайтанла асылыб. Дюшлцйцн яйилмяси кишинин яйилмя щярякятиня

мцвафиг эялмядийиндян буну асма метал тябягя кими дя баша дцшмяк олар4 (T II–5, ILL 1).

Бу эейим дястинин реконструксийасыны T II–5, 1–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар (T II–5, 2).

Бу рясми Минэячевир газынтылары заманы тапылмыш вя е.я. VII–V йцзилликляря аид едилян

бцрцнъ цзцк цзяриндяки рясмля мцгайися етмяк олар. Беля олан щалда щямин дювр

миниатцрляриндя олан эейимлярля бу керамика цзяриндяки эейимлярин тамамиля фяргли олдуьуну

1 И.М.Ъяфярзадя. Гобустан. “Елм” няш., Бакы, 1973, сящ.173. 2 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти. IX ъилд, Елм няш., 1980, сящ.104. 3 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти. III ъилд, Елм няш., 1953, сящ.22. 4 Гара Ящмядов. Гядим Бейляган. Б., Азярняшр, 1977, сящ.98, шякил 9.

93

93

эюрцрцк. Бу эейимляр гядим дювр эейимляриня, мясялян, Минэячевир кцп гябирляриндян тапылмыш

мющцр цзяриндяки рясмдя тясвир едилян эейимляря даща чох бянзяйир.

Гызыл–Вянэ газынтыларындан тапылмыш киши фигуру бу йерлярин гядим ящалисинин тип вя эейими

щаггында мя’лумат верир. Саггаллы тясвир едилмиш кишинин яйниндя гыса кафтан… вар иди1.

Албан тарихчиси Моисей Каьангатлы албан сяркярдяляриндян олан Анарисин кечядян палтар

эейиндийини гейд едир2.

Кцрк. Дядя Горгуд дастанында исти эейим нювц кими кцрк эейилдийи гейд олунур. Иэидин

нящянэлийини, йекяпярлийини эюстярмяк цчцн онун эейиминя сярф едилян материалын гядярини

садалайыр–“алтмыш еркяъ дярисиндян кцрк еляся, топугларыны юртмийян”3– дейя тягдим едярдиляр.

Бурада хяздян тикилмиш кцркцн формасы айдын олур–кцрк узун олуб топуглары юртмялиймиш. Биз

хяздян тикилмиш цст чийин эейими кими ъцббяни тягдим етмишдик вя гейд етмишдик ки, ъцббя

бя’зян хяздян тикиляряк, цзяриня ипяк чякилир, бя’зян дя парчадан тикиляряк тикиш йеринин кянарла-

рына хяз гойулур, формал олараг ясил ъцббя эюрцнтцсц йарадылырды. Ъцббядян фяргли олараг

кцркцн цзяриня парча чякилмирмиш. Кцркцн тякъя гиймятли хяздян дейил, еркяъ дярисиндян дя

тикилмяси синфи фяргляри бир даща нязяря чарпдырыр.

Эейим материалларыны арашдыраркян гара буьа дярисиндян эейим материалы кими истифадя

олундуьуну гейд етмишдик. Дастанда гара буьа дярисиндян тикилян исти цст чийин эейиминин йа-

халыглы олдуьу да гейд едилир–Газанын гардашы Гараэцнянин ”гара буьа дярисиндян пушяэинин

йапуьу олан” эейими тя’риф едилир4. Фарс дилиндя “пушидян”–“эейинмяк”, “пустин”–“кцрк”, “пушак”

ися “палтар”, “эейим” мя’насындадыр5. Йери эялмишкян гейд едяк ки, М.Дадашзадя тцлбянд вя

йапуг адларынын да эейим ады олдуьуну иддиа едир, лакин Ш.Ъямшидовун “Китаби–Дядям–

Горгуд” китабынын лцьятиндя “йапуг”ун бир мя’насынын да палтар бойунлуьу олдуьу гейд едилир6.

Низами поезийасында эейим елементи кими хяз, дяридян бол–бол истифадя едилмяси гейд

едилир, лакин поетик дилля инсан характериндяки унутганлыг, зиддиййят ашаьыдакы кими тясвир едилир:

“Биръя тцк гар йаьды, гачараг йеня

Бцрцнцрцк галын щейван кцркцня”7.

1 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти. III ъилд, А.А.Спитсын. Некоторые кавказские могильники (Могилник Кызыл-

Ванкский), сящ.44. 2 М.Каганкатваци. История Агван, СПб, 1861, стр.22. 3 Китаби-Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.49. 4 Йеня орада, сящ.80. 5 Яряб вя фарс сюзляри лцьяти. сящ.502-503. 6 Китаби-Дядям Горгуд, яла лисане-тайифейи-оьузан. Дрезден ялйазмасынын дцрцстляшдирилмиш мятни ясасында тяртиб едяни Шамил Ъямшидов, Бакы, 1995, “Эюйтцрк”, сящ.161. 7 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.197.

94

94

Кяпяняк. Т.Я.Бцнйадов эюстярирди ки, орта йцзилликлярдя йцксяк кейфиййятли сачаглы

йапынъылары варлылар, сяркярдя вя мютябяр шяхсляр эейинярдиляр. Лакин ящалинин ясас щиссяси

ичярисиндя ади кечядян щазырланмыш йапынъы даща эениш йайылмышды1.

Дядя Горгуд дастанларында кяпяняк адлы эейимин дя ады тез–тез чякилир: “Гантуралы бир

кяпяняэи гапаьына толады, Асланын пянъясиня суны верди... алнын эюзядцб бир йумруг ейля урду

ким, йумруг чянясиня тогунды, оватды”, “Чобан кяпяняэини цзярляриня атды”2.

Кяпяняк кечядян вя йа кечи гязилиндян, гылындан (“гыл кяпяняк бойунъуьун сцряр,

деэил”3) олмагла йанашы памбыгдан да дцзялдилирмиш (“дяхи кяпяняэиндян гырымсу едиб

йарасына басды”4). Гейд едяк ки, инди дя памбыг парчаны йандырыб, йаьла гатараг йарайа

гойурлар.

Гуршаг. Эейим дястини тамамлайан елементлярдян бири гуршаг иди. Иэидлярин белиня гуршаг

баьламасы дастанларда тез–тез гейд едилир. Гуршагдан тяк бел баьламаг цчцн дейил, башга

мягсядляр цчцн дя истифадя едирмишляр. Мясялян, Тякур Гантуралыны “анадан доьма сойун”

дейиб, сойундурмаьы ямр едяндя, “Гантуралы алтунлу инъя кятан безин белиня сарыр”5.

Гуршаьын нишанларындан бири дя гургурма6 олмасы иди (“Чайын багса чалмалу, гара гуш

ярдямлц, гургурма гушаглы, гулаьы алтун кцпяли…газылыг Гоъа оьлы бяэ Йеэняк”7). Гурама

кими анлашылан “гургурма гуршаг”, эюрцнцр, хцсуси технолоэийа иля дцзялдилирмиш. Ола билсин ки,

кямяр парчадан диагонал бойунъа кясилмиш золаглардан ъаланараг гурама гуршаг

дцзялдилсин. Дцз парчадан гурама гуршаг дцзялдился практики ъящятдян дартылма ялдя едилмяз

(гуршаг дартылараг беля сарыныр) вя тикиш йерляри тез араланар, сюкцляр. Гядим дювр гадын

эейимляриндя спирал формалы чахчур тикилдийини гейд етмишдик. Сяфяр эейими олан чахчур да бу

технолоэийайа ясасланараг тикилирди. Мцасир технолоэийада бу ъцр гурамадан эейимин дартылан

щиссяляриня кюбя гойулмасында истифадя едилир.

Кямяр. Эейим дястини тамамлайан диэяр елементлярдян бири дя кямяр иди.

Гызыл–Вянэ газынтыларындан тапылмыш киши фигурунун белиндя енли кямяр вар иди8.

1 Т.Я.Бцнйадов. Гядим Азярбайъанда тохуъулуг вя кечячилийин инкишаф тарихиня даир. Азярбайъан Етнографик Мяъмуяси, I бурахылыш, “Елм” няш., 1964, сящ.104. 2 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.98. 3 Йеня орада, сящ.75. 4 Йеня орада, сящ.44. 5 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.87. 6 Йеня орада, сящ.49. 7 Йеня орада, сящ.77. 8Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти. III ъилд, А.А.Спитсын. Некоторые кавказские могильники (Могилник Кызыл-Ванкский), сящ.44.

95

95

Кямярин функсийасы иля бярабяр атяшпярястликдян галма хцсуси мя’насы да вар имиш.

Яйниня сядря эейиб, белиня кешти баьлайан эянъин артыг атяшпярястлик динини гябул едиб, бу диня

сядагятли олаъаьына инанардылар. Низами Эянъяви буну поетик дилля беля ифадя едирди:

“Йцзлярля хидмятчи тахмыш зяр–зивяр,

Пярястиш етмяйя баьламыш кямяр”1.

“Сян щяр заман белини даиря тяк баьлы ет,

Фялякдянсян, фялякля йахшы долан, йола эет”2.

– демякля, шаир эюстярирди ки, беля даиря кими доланыб баьланан кямяр, хейир вя шяр гцв-

вяляр арасында, таразлыг мяркязиндя олур. Бу дцнйанын мизан тярязисидир ки, таразлыг позулса

дцнйа мящвяриндян чыхар. Шярин бир уъунун хейир, хейирин бир уъунун шяр олдуьуну нязяря

алмаг лазымдыр. Бу ися анъаг шярля йола эетмякля, онун артыглыг едиб таразлыьы позмамасына

наил олмагла мцмкцндцр.

“Хязнядя яйляшян илан дейилдир йохсул,

Кямяр кими гыврылыб олмуш гаршында бир гул.

Бу фяляк дя баш таъы олмады нащаг йеря,

Дюндц хидмят уъундан бядяни бир кямяря.

Щцнярин ъиловундан тутараг чякян адам,

Кямяр чякдийиндяндир тутмуш о да бир мягам.

“Сян юйрянмисян, кямяр баьламаьа, Низами!”3.

Йахуд:

“Кямяр баьламаьа белим вармайыр”4.

Шалвар. Ряссам Ябдцл Мюмин Мящяммяд ял–Хойинин XIII йцзиллийин яввялляриндя чякдийи

“Вярга вя Эцлша” миниатцрцндя5 кишилярин яйниндя шалвар тясвир едилиб. Формасы вя

1Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.442. 2 Йеня орада, сящ.49. 3 Йеня орада, сящ.66. 4 Йеня орада, сящ.313. 5 К.Кяримов. Азярбайъан миниатцрляри. “Ишыг” няш., Бакы, 1980, №841.

96

96

конструксийасы айдын эюрцнмяся дя, гызылы–сары рянэли эениш шалвар балагларынын узунбоьаз

чякмянин ичярисиня салындыьы эюрцнцр.

Дядя Горгуд дастанында оьуз гящряманларындан бири Гараэцня оьлу Гарабудаьын “Ал

мяхмури шалвар” эеймяси хцсуси гейд едилир: “Эялцбян Газанын гызын ярликля алан, “оьузын аь

саггаллу гоъалары эюряндя ол йиэиди тящсинляйян, ал мяхмури шалварлы, аты бящри щотазлы Гараэцня

оьлу Гарабудаг чапар йетди”1.

“Газан бяй Уруз башына гырг баш гул, гырг гырнаг оьлы азад еляди. Ъыласун гоч йиэидляря

галаба юлкя верди, шалвар, ъцббя, чуха верди”2. Бурадан айдын олур ки, шалвар да башга эейим

елементляри кими щядиййя верилирмиш.

Баш эейими. Ябу–Ъяфяр Мящяммяд ибн Ъярир ят–Тябяринин Тарих яр–рцсул вя–л–мцлук

ясяриндя дейилир ки, Бабяки атдан ендириб Афшиня чатанадяк ону юз … чалма(сында)…

апардылар3.

Мянбяляр XIII йцзилликдя Эянъя шящяринин ъаванларынын чохунун башына кечя папаг

гойдуьуну гейд едирляр4.

Гызыл–Вянэ газынтыларындан тапылмыш киши фигурунун башында уъу шиш папаг… вар иди5.

Минэячевир катакомба гябирляриндян тапылмыш мющцр цзяриндяки инсан рясми ясасян дцз

хятлярля чякилмишдир (T II–7, ILL 1–3, T II–8, ILL 3). Онун баш эейими явязиня чяпиня дярин бир

хятт чякилмишдир. Бу хяттин йухарысында 5 хятдян ибарят дишляр ъызылмыш, чяп хятдян ашаьы, сол

тяряфдя (ахырынъы хятля мцгабил) даща узун бир ъизэи чякилмишдир ки, бу да бурун вя эюзляри

мцщафизя едян сипяри тясвир едир. Бундан саьа–архайа доьру чох кичик айпара шяклиндяки

ойма ъизэи вя бу айпара хяттин габаг уъу–бурну, алт щиссядяки кясмя хятляр ися цст вя алт

додаглары ямяля эятирмишдир. Бу хятдян ашаьы даиряви бир хятт ялавя етмякля чяня эюстярилмиш-

дир. Баш юртцйцнц эюстярян кюндялян хятдян чийиня мцгабил, чяпиня бир ъизэи чякмякля, башын

арха щиссяси эюстярилмишдир6 (T II–7, 1). Биринъи мющцр цзяриндя (T II–7, ILL 1) тясвир едилмиш баш

эейиминин реконструксийасыны T II–8, 2, икинъи мющцр цзяриндя (T II–7, ILL 2) тясвир едилмиш баш

эейиминин реконструксийасыны T II–8, 3, цчцнъц мющцр цзяриндя (T II–7, ILL 3) тясвир едилмиш

1 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.49. 2 Йеня орада, сящ.78. 3 Ябу-Ъяфяр Мящяммяд ибн Ъярир ят-Тябяри. Тарих яр-рцсул вя-л-мцлук. Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар, Б., 1988, сящ.105. 4 Н.Д.Миклухо-Маклай. Яъаиб-яд-дцнйа. сящ.208. 5Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, III ъилд, А.А.Спитсын. Некоторые кавказские могильники (Могилник Кызыл-

Ванкский), сящ.44. 6 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, IX ъилд, Елм няш., Бакы, 1980, сящ.104 (табло II-21, шякил 1,2,3).

97

97

баш эейиминин реконструксийасыны T II–8, 4, дюрдцнъц мющцр цзяриндя (T II–8, ILL 3) тясвир

едилмиш баш эейиминин реконструксийасыны T II–8, 5–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар.

Дядя Горгуд дастанында киши баш эейими олан чалма (чайа чалма1, чайын багса

чалмалу2), сарыг (габа сарыг), бюрк, кцлащ барядя дя мя’лумат верилир. Иэидляря бядбяхтлик цз

веряндя башларындан габа сарыг алыб йеря вурар, гязябляняр, щиддятляняр, ялаъ дцшцняр, гярар

верярмишляр. Бу щярякят эцнцмцздя дя ишлянян “папаьыны габаьына гойуб дцшцнмяк”

ифадясини йада салыр. “Бейряэин бабасы габа сарыг эютцрцб, йеря чалды”3, “Бейряк габа сарыг

эютцрди, йеря чалды”4… “гырг йиэиди габа сарыгларыны эютцрдиляр, йеря чалдылар”5… вя с.

Дастанда “Чяпяк багса чалмалу …Газылыг Гоъа оьлы бяэ Йеэняк”6 щаггында сющбят

эедир. Эюрцнцр, чалманын гырчынлары, адятян алына паралел олмагла баша сарынырмыш ки, Йеэняйин

чалмасынын чяп олмасы онун нишанларындан бири кими тягдим едилир.

Бцрцмяк–бцрцк–сюзляриндян йаранмыш бюрк дяридян (эюндян) тикилярмиш. Азярбайъан

милли эейимляриндя бюркцн мцхтялиф формаларына раст эялсяк дя, онун илкин формасы ерамызын

яввялляриндян башлайараг цчбуъаг формалы эюндян тикилиб. Бу цчбуъаьын отуруъаьы паралел ола-

раг кюбя ямяля эятирмякля цстя гатланыб, цчбуъаг шяклиндя баша бцрцняряк катетляр бир–бириня

тикилиб. Цчбуъаьын тяпяси шиш уълу галыб.

Газан ханын евинин йаьмаланмасы бойунда чобан Шюкли Мяликя “Башындакы тульульаны ня

юэярсян, мяря кафяр башымдакы бюркцмъя эялмяз бана”7–дейир. Мцтяхяссисляр гейд едирляр ки,

тульульа туьулба адланан биткидян дцзялдилян “султан” имиш. Бу баш эейиминя–чалмайа тахы-

лараг рцтбя, тябягя билдирирмиш. Бурада да, иэидя зянэинлийи, мянсяби иля дейил, ярянлийи иля

юйцнмяли олдуьу хатырладылыр, йя’ни башга сюзля десяк, “дядянля дядями дейинъя юзцнля юзцмц

де” мя’насыны верир.

Дядя Горгуд дастанларында иэидин нящянэлийини, йекяпярлийини эюстярмяк цчцн онун

эейиминя сярф едилян материалын гядярини садалайыр–“алты юкяъ дярисиндян кцлащ ется, гулагларыны

юртмийян”8–дейя тягдим едярдиляр. Бурада эюндян тикилмиш баш эейиминин формасы айдын олур–

кцлащ ири олуб гулаглары юртмялиймиш.

1 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.49. 2 Йеня орада, сящ.77. 3 Йеня орада, сящ.57. 4 Йеня орада, сящ.59. 5 Йеня орада. 6 Китаби-Дядям Горгуд, яла лисане-тайифейи-оьузан. Дрезден ялйазмасынын дцрцстляшдирилмиш мятни ясасында тяртиб едяни Шамил Ъямшидов, Бакы, 1995, “Эюйтцрк”, сящ.80. 7 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.43. 8 Йеня орада, сящ.49.

98

98

Бя’зи оьуз бяйляри сифяти иля дейил, иэидлийи, гочаглыьы иля сечилмяйя цстцнлцк верярмишляр.

“Онлар Оьузда нигабла эязярдиляр. Бири Гантуралы, бири Гарачякцр вя оьлы Гырггынуг вя боз

айьырлу Бейряк”1. Нигабла эяздикляриндян онларын, илк бахышдан, чиркин олдуглары, цзляринин ейибли

олдуьу дцшцнцля биляр. Лакин дастанда гейд едилир ки, онлар йарашыглы идиляр: “Гантуралы нигабын

сярпди… (Гызын) авсал олмуш тана киби аьзынын суйу агды”2.

Бейряк щаггында–“Сяни йцзц нигаблу Бейряэя вермишям”3 дейярди, “Бу йиэит цзц нигаблу

йахшы йиэиддир”4.

III–IX йцзиллийя аид едилян Минэячевир газынтыларындан тапылан мющцрлярин цстцндяки инсан

тясвирляринин башында кянары дюврялямя кюбяли, йарымсферик, дикиня золаглы баш эейими вар.

Биринъи тясвирдяки баш эейиминдяки кюбянин буна бянзяр олдуьу эюрцнцр, цстдя галан щиссяси

ися, эцман етмяк олар ки, силиниб5.

Ят–Тябяринин “Тарихи яр–рцсул вя–л–мцлук ясяриндя гейд едилир ки, “…Бабяки атдан

ендириб Афшиня чатанадяк ону юз … чалма(сында) … апардылар”6. Щямин мянбядя гейд едилир

ки, сонра она (Бабякя–С. Д.) “…самур хязиндян калансува эейдирдиляр”. Калансува чалма

алтындан баьланан парча вя йа хяз имиш. Калансува сюзцня дя диэяр мянбялярдя раст

эялмядийимиздян бу сюзцн “габа–сарыг” вя йа “галын сарыг” сюзляринин тящриф едилмиш дейилиши

олдуьуну эцман етмяк олар.

Низами поезийасында киши папаьы намус, гейрят рямзи сайылырды, онун башын юзцндян дя

чох горунмалы олдуьу хатырладылырды–папаьы дик сахла, баш эется беля7–дейилирди. Кишилярин

папаьыны эюйляря галдырмасыны, дик сахламасыны башыны дик тутмасы, яйилмязлийи иля ейниляшдирян

шаир йазырды:

“Исфащан шящриндя сакин олду шащ,

Башындан эюйляря уъалды кцлащ”1.

Гызыла щярислийин инсаны уъалдан бир адят олдуьуну гейд едян шаир:

“Бу кимин папаьыны гапмамышдыр башындан,

Бу шейтан ня етмямиш инсана юз йашындан”2

1 Йеня орада, сящ.87. 2 Йеня орада, сящ.87. 3 Йеня орада, сящ.54. 4 Йеня орада, сящ.54. 5 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти. IX ъилд, Елм няш., Бакы, 1980, сящ.104 (T II-21, шякил 1,2,3). 6Ят-Тябяри. Тарихи яр-рцсул вя-л-мцлук. Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар, Б., 1988, сящ.105. 7 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.207.

99

99

– дейирди.

Бцтцн дюврлярдя ясл–няъабяти, вар–дювляти иля сечилян адамлар, бу сечими ян чох

папагларында вя кямярляриндя гейд едибляр. Н.Эянъяви бу сечимлярдян биринъисинин–папаьын

бирмя’налы, кямярин ися икимя’налы олдуьуну гейд едир. Бирмя’налы сечим одур ки, инсанын синфи

мянсубиййяти, вар–дювляти мцвяггяти, эцл юмрц кими гыса ола биляр, онунла о гядяр дя фяхр

етмяйя дяймяз, кямяр ися диня эялиб, анд ичилиб беля баьландыьындан бу сядагят, бу инам

даими олур. Бу ъцр сядагят рямзи кими биринъи мя’насы олан кямяря вар–дювлят рямзи кими икинъи

мя’на веряряк даща гиймятли, бярбязякли етмяк олар.

Беляликля, папаьын мя’насы сяни юзцня гул етмяк, кямярин мя’насы ися сянин гулун

олмагдыр. Щяр сящяр эцн башлайанда белиня кямяр баьлайан инсан онун мя’насына вармалы,

чалышыб хейирля шяри таразлыгда сахламалыдыр. Бунларын щяр щансы биринин таразлыьынын позулмасы

фаъияйя эятириб чыхарар. Хейирин артыглыьы йалтаглыьа, шярин артыглыьы ися алчаглыьа сювг едяр. Щяйаты

ися неъя варса, еляъя дя реал гябул етмяк, хошбяхтлийи йер цзцндя газанмаг лазымдыр.

“Ня вахтадяк эцл кими дикбашлылыг едиб сян,

Папаьын, кямяринля беля юйцняъяксян…,

Папаг, эцл аьалыьы, эцн эяляр веряр сяня,

Юз кюнлцнц гул едяр, бя’зян дя кямяр сяня”3.

Шаир щямчинин гейд едирди ки, инсанын досту ня гядяр чох олса, инсан ня гядяр хош

ямялляр сащиби олса, о гядяр дя башы уъа олар:

“Бир дя ипяк таълы барама гурду,

Таъыны йолдашлыг ялийля гурду”4.

Папаьын материалы, мя’насы иля йанашы усталыгла тикилмяси дя ясас шяртлярдян бири имиш.

Сянятя, сяняткара йцксяк гиймят верян шаир щяр сяняткарын юз сянятиня ляйагятля, йцксяк

пешякарлыгла йийялянмясини тювсийя едяряк:

“Камил бир паланчы олса да инсан,

Йахшыдыр йарымчыг папагчылыгдан”1

1 Йеня орада, сящ.442. 2 Йеня орада, сящ.75. 3 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.72. 4 Йеня орада, сящ.210.

100

100

– дейир.

Ряссам Ябдцл Мюмин Мящяммяд ял–Хойинин XIII йцзиллийин яввялляриндя чякдийи “Вярга

вя Эцлша” миниатцрцндя2 кишилярин… башында яммамя вя дябилгя тясвир едилиб.

Айаг эейими. С.М.Газыйев Гябяля шящяриндя апарылмыш газынтылардан тапылмыш айаггабы

наллары щаггында мя’лумат верир вя айаггабы налларынын ясасян чуст дабаны цчцн олдуьуну

гейд едир. О, щямчинин тапынтылара ясасян IX–XIV йцзилликлярдя наллы башмагларын аз эейинил-

дийини ещтимал едир. Бурада киши башмагларынын налларына чох аз тясадцф едилдийи щалда, гадын

башмагларынын налларына щеч тясадцф едилмядийи гейд едилир3.

Низами поезийасында киши айаг эейиминин дя ады чякилир, инсана юз юлчцсцня уйьун

башмаг эеймяк, йя’ни имканына мцвафиг щярякят етмяк мяслящят эюрцлцр:

“Айаьыны бу дар чякмядян тез чыхар,

Дар башмаг эейинян тез чолаг олар”4.

Илк орта йцзилликляр киши айаг эейимляри щаггында эениш мя’лумат ялдя етмяк мцмкцн

дейил. Тяк бир мянбядя чякмя адланан айаг эейиминин ады чякилир. Ят–Тябяринин “Тарихи яр–

рцсул вя л–мцлук ясяриндя” гейд едилир ки, “…Бабяки атдан ендириб Афшиня чатанадяк ону юз

…чякмясиндя …апардылар”5.

Ряссам Ябдцл Мюмин Мящяммяд ял–Хойинин XIII йцзиллийин яввялляриндя чякдийи “Вярга

вя Эцлша” миниатцрцндя6 кишилярин …айагларында гара вя шабалыды рянэли узунбоьаз чякмя

тясвир едиб.

IX–XIII йцзилликлярдя Бейлягандан тапылмыш керамик каса цзяриндя тясвир олунмуш ов сящ-

няляриндя7 сцварилярин айагларында йцнэцл вя дабанлы айаггабылар вар.

Хцсуси, щярби вя дини эейимляр. Китаби Дядя Горгуд дастанындан айдын олур ки, еркян орта

йцзилликляр матям эейимляри гара вя эюй рянэдя иди. “Йеди гыз гардашы аь чыгардылар, гара тонлар

эейдиляр”8, “Бейряэин йарц йолдашлары аь чыгарыб, гара эейдиляр”9, “Гыз гардашлары гаралу–эюэлц

1 Н.Эянъяви. Лейли вя Мяънун. “Йазычы” няш., Бакы, 1982, сящ.65. 2 К.Кяримов. Азярбайъан миниатцрляри. “Ишыг” няш., Бакы, 1980, сящ.36, Истамбул, Топгапы музейи, №841. 3 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти. V ъилд, сящ.43. 4 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.197. 5 Ят-Тябяри. Тарихи яр-рцсул вя л-мцлук. Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар, Б., 1988, сящ.105. 6 К.Кяримов. Азярбайъан миниатцрляри. “Ишыг” няш., Бакы, 1980, №841. 7 Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти. IX ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1980, сящ.174-175. 8 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.57. 9 Йеня орада, сящ.58.

101

101

отурарлар”1 вя с. Дярвишляр “гара тонлу”2, дцшмянляр ися “гара тонлу азьун динлц кафярляр” кими

тягдим едилирляр3. Н.Эянъявинин ясярляриндян айдын олур ки, о дювр матям эейими эюй рянэдя

олурмуш.

Дядя Горгуд дастанларында щярби эейимляр дя хцсуси йер тутур. Эцндялик щярби эейим

кими ясяр бойу ады чякилян “чиэин гушлы ъцббя тон” мцяййян мянада мцщафизя мягсядли олса

да, дюйцш эейими даща е’тибарлы олуб, металдан щазырланыр, мцхтялиф силащларла зянэинляширмиш.

Дастанда оьуз дюйцшчцлярынин бярк дямир дону олдуьу тез–тез гейд едилир: “…аь ялямлц, бяэ

дямцр тонлу Оьузун юэцнъя эялди”4 вя с.

Дцшмян тяряфиндян алдадылмыш Бамсы Бейряк беля дейир: “Аруз, мана бу иши едяъяэин

билсяйдим. Гарагуъда Газлыг атума бинярдим. Яэни бярк дямцр тонум эейярдим. … Алын

баша гунт ишуьым урардым”5; “Яэни бярк дямир тонун мана верэил!”6; “Ат, йараг вя ишыг Бякилин,

Бякил ичиндя деэил!”7; “Яэнимдяки дямир тонум чиэнцм гысар”8 вя с.

Дямир донлу иэид “алын баша гонд ишыьыны урарса”– гызылы рянэли, эцняш кими парлаг

дябилгясини эейярся, санки эцняшдян эцъ алар, дцшмяня галиб эяляъяйиня инанармыш9.

Бякил оьлы Ямран бойунда хатунун Бякиля дедийи “Алнунда алтун ишыг ъцббяси йог”10

ъцмлясиня диггят едяк. “Алнунда” Щямид Араслыда “яэнцндя” кими йазылыб. Мцасир мятндя

ъцмля “Алныны юртян гызылы ишыглы зирещин йохдур” кими тяръцмя едилиб. Яслиндя ися, бу ъцмля йа

“Яэнцндя алтун ишыг ъцббяси йог” вя йа “Алнунда алтун ишыг ъыггасы йог” олмалыдыр. Биринъи

щалда, “алтун ишыг ъцббя” оларса, бу ъцббя, цзяриндя гызылы тикмяли нахышлары олан парчадан

тикилмиш ъцббядир. Щямин дюврдя гызылы тикмяли парчалар йцксяк гиймятляндирился дя бунун дюйцш

эейими кими истифадя олундуьу шцбщя доьурур. Икинъи щалда, ъцмля даща айдын олур, бурада

“Алтун ишыг ъыгга”, оьуз иэидляринин башына тахдыьы гызыл ъыгга имиш.

Башга бир оьуз иэиди ямр едир: “Ня дедиэими йетцрин, эейинимлян мяним шащбаз атымы

эятцрин!”,

“Яэни бярк дямир тонум саглардым бу эцн ичин”.

1 Йеня орада, сящ.62. 2 Йеня орада, сящ.38. 3 Йеня орада. 4 Йеня орада, сящ.120. 5 Йеня орада, сящ.124. 6 Йеня орада, сящ.107. 7 Йеня орада, сящ.107. 8 Йеня орада, сящ.108. 9 Бах: Н.Рзайев. Мюъцзяляр, гяриняляр. сящ.100; Щямчинин бах: Е.Асланов. Ел-оба ойунлары, халг тамашасы. 10 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.105. (Китаби-Дядям Горгуд, яла лисане-тайифейи-оьузан. Дрезден ялйазмасынын дцрцстляшдирилмиш мятни ясасында тяртиб едяни Шамил Ъямшидов) ясяриндя “Алнында алтын ашыг ъцббяси йог” кими йазылыб, Бакы, 1995, “Эюйтцрк”, сящ.119)

102

102

“Баш йараьын ейлян, цзярицзя йаьы эялцр”1

Минэячевир газынтыларындан тапылмыш мющцр цзяриндяки цчцнъц тясвирдя дюйцшчц тясвир

едилиб. Онун яйниндя дямир дон, башында дараглы дябилгя вар. Ялиндя йай вя низя тутуб,

мяьруръасына дайаныб (T II–29, ILL 2).

Щярби эейим олан дямир дондан башга дюйцшчцлярин айрыъа дямир синялик вя дямир голчаг

да эейиндикляри барядя Дядя Горгуд дастанында мя’лумат вар. Беля ки, Газан бяй оьлы Уруз

бяй бойунда Уруз бяй атасына–“Эцни эялди, йен–йагалар дикдцряйим сянинчцн. Башымда гунт

ишыглар саглардым сянинчцн”2–дейир. “Йен” Щямид Араслыда “йей” кими, “дикдцряйим” ися

“дюэцряйим” кими йазылыб.

Шамил Ъямшидовда “Йеэ йягаляр дюкдцряйим”–йазылыб3. Мцасир мятндя “Эцнц эялди,

голчаг–йаха тикдириб–тахым сянин цчцн”–йазылыб. Тикмялянмиш голчаг–йаха дюйцшчц эейими

кими тяриф едилмядийиндян “дикдцряйим” дейил, “дюэцряйим”–”дюкдцряйим” даща дцзэцндцр. Бу

да дюйцшчц эейим елементи олан голчаг вя йахалыьын дямирдян дюйдцрцлмясиня (ола биляр ки,

“тюкдцрцлмясиня”) ишарядир.

Дюйцш эейиминя дямирдян дюйцлмцш “йен” вя “йага”дан ялавя “дизъик” вя “гаруъыг” да

дахил иди. “Гару” голун дирсяйи иля чийни арасындакы щиссясидир4. Ушун Гоъа оьлы Сяэряк щаггында

“Уру турды, тювлядян бир шащбаз ат чыхарды, яйярляди, эейимин эейди. Дизъик, гаруъыг баьланды”5–

дейилир.

Низами Эянъяви эюзялин бахышларына туш эялмиш эянъин башга бахышлара гаршы етинасыз

олдуьуну поетик тярздя беля ифадя етмишдир:

“Эеймишдир бахышындан яйниня дямир эейим,

Бу дямир эейиминя ким ох вура биляр, ким?”6

Дюйцш эейими олан дямир дон да давамлы, е’тибарлы олуб ох кечиртмирди.

Эюрцндцйц кими, бу дювр щярби эейимляри дямир дон, гонд ишыг–дябилгя, дараглы дябилгя,

дямир йен (голчаг), йага (дямирдян дюйдцрцляряк дябилгяйя бирляшдирилян йахалыг), дизъик вя

1 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.106. 2 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ. 70. 3“Китаби-Дядям Горгуд, яла лисане-тайифейи-оьузан. Дрезден ялйазмасынын дцрцстляшдирилмиш мятни ясасында тяртиб едяни Шамил Ъямшидов, Бакы, 1995, “Эюйтцрк”, сящ.122. 4 Йеня орада, сящ.156. 5 Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988, сящ.112. 6 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.66.

103

103

гаруъыгдан ибарят имиш. Щярби эейим олан дямир дон вя дараглы дябилгянин формасы Минэячевир

газынтыларындан тапылмыш дюрдцнъц мющцрдян айдын олур (T II–29, ILL 2).

Дядя Горгуд дюврцндя ов заманы эейинилян хцсуси эейим эцндялик эейимдян бир гядяр

фярглянирди, тябиятя уйьун олараг даща бязякли олурмуш. Газан хан оьлу Уруз бяйи йанына алыб

ова чыханда “Цч йцз мцряссе донлу йиэид сойлады бойуна алды”– дейилир1. Эейимдя

символикляшмя бурада юзцнц айдын эюстярир. Тябиятя ова чыхан иэидляр, тябиятин рянэляри вя

чаларларыны эейимляриндя тякрар етмякля, тябиятин айрылмаз щиссяси олдуьуну эюстярмякля

йанашы, щям дя тябиятдян сечилмямяк, ову дуйуг дцшцрмямяк мягсядини эцдцбляр. Мцасир

сящра дюйцш эейиминин дя ала–була олмасы бу сябябдяндир.

Ов вя идман ойунлары заманы гадынларын да хцсуси эейим эеймяси фактларына Н.Эянъяви

поезийасында раст эялирик. Мясялян, гадынларын да кишилярля ейни эейимдя–киши эейиминдя ова

эетмяси чох мараглы фактдыр:

“Папаг гойуб эюзял оьланлар сайаг,

Гызлар эейиндиляр, сыьалланараг.

Беля адят варды–ова эедянляр,

Оьлан палтарында эедярди, йексяр”2.

Низами поезийасында киши палтары эейиб, киши кими дюйцшя билян гадынлар, иэид гызлар

щаггында да мараглы мя’луматлар верилир:

“Палтар эейинмишди кишиляр кими”3

“Чох эюзял арвад вар, мярдликдя бир шир,

Чох ипяк ичиндя ширляр эизлянир”4.

Ряссам Ябдцл Мюмин Мящяммяд ял–Хойинин XIII йцзиллийин яввялляриндя чякдийи “Вярга

вя Эцлша” миниатцрцндя5 атлы дюйцшчцлярин яйниндя гара, мави, чящрайы рянэли, узунлуьу

топуьа гядяр олан узун голлу ъцббяляр, башларында гырмызы рянэли чалмалар, дябилгя вя она бир-

ляшдирилмиш йахалыг–бойунлуг, айагларында узунбоьаз, алчагдабан чякмяляр вар. Ъцббялярин

1Китаби-Дядям Горгуд, яла лисане-тайифейи-оьузан. Дрезден ялйазмасынын дцрцстляшдирилмиш мятни ясасында тяртиб едяни Шамил Ъямшидов, Бакы, 1995, “Эюйтцрк”, сящ.69. 2 Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы. Низами Эянъяви. IV ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.111. 3 Йеня орада, сящ.112. 4 Йеня орада, сящ.95. 5 К.Кяримов. Азярбайъан миниатцрляри. “Ишыг” няш., Бакы, 1980, сящ.36, Истамбул, Топгапы музейи, № 841.

104

104

голунда базубянд кими бязяк елементи вар. Ола билсин ки, бу цст–цстя эейинилмиш ъцббялярдян

цстдян эейинилян гыса голлу ъцббянин гол аьзыдыр.

Чящрайы рянэли ъцббя, гызылы–сары рянэли, узунбоьаз чякмя эейинмиш Эцлшанын яйниндя

гара рянэли, гыса, голсуз горуйуъу, ола билсин ки, дямир эейим вар.

Беляликля, демяк олар ки, еркян орта йцзилликляр киши эейимляри алт вя цст эейиминя

бюлцнцрдц.

Алт эейимляри алт чийин вя бел эейими олмагла ики щиссядян ибарят иди.

Алт чийин эейими. Алт чийин эейими кятандан вя памбыгдан тохунмуш “без” адланан

парчадан тикилмиш – эюмлякдян, алт бел эейими ися садя, аь парчадан тикилмиш дизликдян ибарят

иди.

Цст эейимляри. Гафтан. Эюмлякдян сонра йаранан цст чийин эейими гафтан иди. Гафтан

ойма бойунлу, голлу, бел йери гейд едилмиш вя бойабой имиш. Ади эцнлярдя эейилян гафтан,

цмумиййятля аь рянэдя олур, гырмызы рянэли гафтан гызыл гиймятли сайылырды. Гафтанын йахасыны

боьаз алтында кип баьлардылар.

Ъцббя. Еркян орта йцзилликляр дюврцнцн ян чох шющрят газанмыш эейими ъцббя иди. Бу

дюврдя бир нечя ейни формалы эейим цст–цстя эейинилирди.

Ъцббянин синя щиссядя дар, ятяк щиссядя ися эен олмагла, йахасы ъцт бичиляряк, чяпиня

олмагла цст–цстя эялиб гол алтында баьланыр вя йа дцймялянирди.

Чуха. Бу дюврдя эейилян цст чийин эейимляриндян бири дя чуха иди. Чуха хейли бязякли

олмагла, гиймятли парчалардан тикилирди. Ъцббя бя’зян хяздян тикиляряк, цзяриня ипяк чякилир,

бя’зян дя парчадан тикиляряк тикиш йеринин кянарларына хяз гойулур, формал олараг ясил ъцббя

эюрцнтцсц йарадылырды.

Цст эейимляри ятякляринин узунлуьуна эюря фярглянирди. Ъцббя вя чуханын ятякляри чох

узун олдуьундан, лазым эялдикдя ятяклярини гуршаьа бянд едярмишляр. Бунунла йанашы олараг

узунлуьу дизя гядяр олан киши цст эейимляри дя эейинилирди. Бу ъцр эейимляр ясасян динамик ишля

мяшьул олан адамлар арасында эениш йайылмышды. Бу група дахил олан эейимляр ясасян щюрмя

цсулу иля щазырланырды.

Йухарыда дейилянляря ясасян еркян орта йцзилликляр киши эейим дястини формасыны схематик

олараг ашаьыдакы кими тясяввцр етмяк олур:

Цст чийин эейимляри. I. а) Гафтан–хейли узун голлу, дцз бичимли, эениш ятякли, ойма йахалы;

105

105

б) Ъцббя–ъцт йахалы, узун ятякли, йан тикиш хятти бойунъа сыралама дцймяли, узун голлу;

в) Чуха–дцз бичимли, синяси дцймяли.

г) Гофта–мцхтялиф ъцр щюрцлмуш гофталар.

Цст бел эейимляри. 1) Узунлуьу балдыра гядяр олан гырчынлы туман;

2) Узунлуьу дизя гядяр олан трапесшякилли мцхтялиф ъцр тохунмуш туманлар;

3) Шалвар;

Кцрк. Исти цст чийин эейими олан кцрк бащалы хяздян вя йа еркяъ дярисиндян тикилирди. О,

узун олуб топуглары юртцрдц. Ъцббядян фяргли олараг кцркцн цзяриня парча чякилмирди.

Кяпяняк. Кцркля йанашы оларагкяпяняк адланан, кечядян щазырланмыш исти цст эейими дя

эейинилирди. Варлылар, сяркярдя вя мютябяр шяхсляр сачаглы йапынъы, ящалинин ясас щиссяси ися ади

кечядян щазырланмыш йапынъы эейинирди.

Гуршаг вя кямяр. Эейим дястини тамамлайан ясас елементлярдян бири гуршаг диэяри ися

кямяр иди. Гуршаь бязян гурама цсулла тикиоирди.

Шалвар. Кишиляр балаглары узунбоьаз чякмянин ичярисиня салынан шалвар эейинирдиляр. Шалвар

мцхтялиф рянэлярдя, щятта ал гырмызы рянэдя дя олурду.

Баш эейими. киши баш эейимляри чалма, сарыг, бюрк вя кцлащдан ибарят иди.

Щярби эейимляр. Бу дюврдя Азярбайъанда низамлы орду вя уйьун олараг тякмил щярби

эейим дясти олмушдур. Щярби эейим дясти дямир дондан ибарят иди. Бу дондан ялавя эейим

дясти ялавя олараг, айрыъа, дямирдян дюйцлмцш синялик, голчаг, йахалыь, дизъик вя гаруъыгла

тамамланырды. Баш эейими гунт ишыг дейилян дямир башлыгла тамамланырды. Щярби эейим елементи

ъцббянин чийниндя “гуш” символик елементиндян истифадя едирдиляр. Рцтбяли дюйцшчцлярин

эейиндийи “гуш”ун астары, щям дя ал рянэли олурду.

106

106

II ФЯСИЛ

II БЮЛМЯ. ИНКИШАФ ЕТМИШ ОРТА ЙЦЗИЛЛИКЛЯРДЯ

АЗЯРБАЙЪАН ЭЕЙИМЛЯРИ

2.2.1. Эейим материалларынын истещсалы вя ялдя олунмасы

Бу дюврдя башлыъа эейим материаллары йеня дя йун, памбыг, кятан вя ипякдян щазыр-

ланырды. 1403–ъц илдя Сямяргяндя Теймурун йанына эедян Кастилийа елчиси Рйу Гонзалес де

Клавихо йолцстц Азярбайъанда оларкян Шамахы ипяйи иля марагланмыш, Гярбдян вя Шяргдян

бурайа ипяк алмаьа эялян таъирлярдян бящс етмишдир1. Испанийа (Кастилийа) елчиси Р.Г.Клавихо

“Эцндялий”индя Азярбайъан (Тябриз) дцканлары барядя йазырды: “гапылар мцхтялиф шейляр, мисал

цчцн, ипяк вя памбыг парчалар, сандал вя тафта, ипяк вя мирвари сатылан айры–айры кцчяляря ачы-

лыр...”2. Даща сонра о йазырды: Эиланда емал едилмиш ипяйин чох щиссяси Султаниййяйя апарылыр. Эи-

лан ипяйи Сурийанын Дямяшг шящяриня, Тцркийяйя, Зафяйя вя башга йерляря дя апарылыр. Бурайа

Шамахыда истещсал олунан ипяк дя эятирирляр. Шамахыда чохлу ипяк истещсал олунур вя бурайа

ипяк апармаьа Эенуйа вя Венетсийадан да эялирляр. Шираздан да бурайа чохлу ипяк, тафта,

памбыг парчалар, сандал эятирилир. Хорасандан бура чохлу яйирилмиш вя яйирилмямиш, мцхтялиф

рянэляря бойадылмыш памбыг эятирирляр. Бунлардан мцхтялиф эейим материаллары щазырланыр3.

Щазырда дцнйанын бир нечя мяшщур музейиндя, еляъя дя юлкямиздя XIV йцзилликдя

Азярбайъанда тохунмуш беля орижинал парча нцмуняляри сахланылмагдадыр.

Бу парчалар ичярисиндя Алманийа Федератив Республикасынын Бруншвейг шящяриндяки

Щерсог Антон Уилрих адына музейдя, Италийанын Верона шящяриндя Гастелло Веккионун шяхси

коллексийасында, еляъя дя Бакыда Азярбайъан Тарихи Музейиндя нцмайиш етдирилян парчалар

диггяти ъялб едир. Йцксяк техники цсулла тохунан бу парчалар гуш, щейван вя стилизя едилмиш эцл–

чичяк рясмляри иля бязядилмишдир4.

1 Путешественники об Азербайджане. Т. I, Баку, 1961, стр.50. 2 Йеня орада, сящ.60. 3 Йеня орада, сящ.57. 4 Расим Яфянди. Азярбайъан ел сяняти. Азярняшр, Бакы, 1971, сящ.12.

107

107

Биринъи парча цзяриндя гызыл, эцмцш сапларла тохунмуш, бир–биринин ардынъа тякрар олунан

товузгушу рясмляри тясвир едилмишдир. Товузгушу рясмляри щоризонтал вязиййятдя: йя’ни бир ъярэя

йандан (профил), бир ъярэя цздян (анфас) ганадлары ачылмыш бир тярздя тясвир олунараг, парча

цзяриндя йекнясяглийи позараг чох эюзял ритмик щярякят йарадыр. Гейд етмяк лазымдыр ки,

товузгушу рясмляри кечмишдя Азярбайъанда ян эениш йайылмыш рясм цнсцрляриндян олмушдур.

О дюврдя щямин гушун тясвириня няинки парча цзяриндя, щятта даш, метал вя керамикада да

тез–тез раст эялинир. Мя’лум олдуьу кими, товузгушу щяля узаг кечмишлярдя эцняш вя од танрысы

кими, илащи вя рямзи бир мя’на дашымышдыр1.

Ейни композисийа цсулу Гастелло Веккионун шяхси коллексийасында сахланылан ипяк

парчада да вардыр. Бурада да бязякляр ардыъыл тякрар олунмуш, лакин йекнясяг эюрцнмямяси

цчцн тясвирляр мцхтялиф вязиййятлярдя вя айры–айры рясмлярля явяз едилмишдир2.

Азярбайъан Тарихи Музейиндя нцмайиш етдирилян цчцнъц парча бязякляри вя композисийа

гурулушу е’тибариля о бириляриндян фярглянся дя, бу бязяклярин тохунушу, цслуб хцсусиййятляри

ейнидир. Кечмишдя яба тикмякдя истифадя олунан бу зяриф ипяк парча цзяриндя стилизя едилмиш

эцл–чичяк рясмляри тохунмушдур. Эцл–чичяк рясмляри уълары ити дилимли бюйцк гцббяляр ичярисиндя

йерляшдириляряк ябанын дюш вя ятяк щиссяляриндя истифадя едилмишдир3.

XIV–XV йцзилликдя Азярбайъан яразисиндя беля йцксяк кейфиййятли парча истещсалы, тябии ки,

эейимляря дя мцсбят тя’сир эюстярмишдир.

Щазырда Москва, Бакы, щямчинин, дцнйанын бир чох мяшщур музейляриндя о заман

Тябриздя, Ярдябилдя, Шамахыда, Эянъядя вя Азярбайъанын башга шящярляриндя щазырланмыш

ипяк парчалардан, гырмызы, йашыл мяхмярлярдян, тяркибиня гызыл–эцмцш гарышдырылмыш сапларла то-

хунмуш зярбаф вя с. парчалардан чох нцмуня сахланылыр4.

Вахты иля йцксяк дяряъядя гиймятляндирилян бу эюзял сянят нцмуняляриня Венетсийа,

Эенуйа, Щолландийа, Франса, Инэилтяря вя Русийада щямишя бюйцк тялябат олмушдур.

Азярбайъан парчалары бу йцзилликлярдя Русийада хцсусиля чох мяшщур иди. Мяшщур рус

алими Б.Денике “Шярг сяняти” адлы китабында йазыр ки, гызылбаш мяхмяри вя зярбаф мя’мулаты бу

дюврдя Русийа шящярляриндя алыъылар арасында чох эениш йайылмышды5. Дцнйа базарларында бу

вахт Азярбайъан ипяйи чох шющрят тапмышды.

1 Йеня орада, сящ.11. 2 Йеня орада, сящ.12. 3 Йеня орада. 4 Расим Яфянди, эюстярилян ясяри, сящ.12. 5 Б.Денике. Искусство Востока. Казань, 1923, стр.184.

108

108

Рус вя Гярби Авропа таъирляри Азярбайъандан пуду 15–16 маната алдыглары бу ипякляри

юз юлкяляриндя чох баща гиймятя сатараг, чохлу эялир ялдя едирдиляр. Мясялян, Азярбайъан

ипяйинин бир пуду Русийанын Йарославл шящяриндя 50–60 маната, Арханэелскдя ися 70 маната

сатылырды1.

Орта йцзилликлярин сонларына доьру Азярбайъан эейим мядяниййятинин сявиййясини эюстярян

фактлардан бири дя эейим символикасынын даща да зянэинляшмяси вя йа башга сюзля, эейим

мотивлянмясинин дяринляшмясидир–мцхтялиф мярасимляря (той, гонаглыг, байрам, йас вя с.),

мцхтялиф ъямиййятляря уйьун эейим формалары бичиминя, рянэиня, бязяйиня вя с. эюря фярглянир;

бу ъцр мотивлянмя халг мяишятинин айры–айры сащялярини якс етдирян миниатцрлярдяки

персонажларын эейимляриндя юзцнц бцтцн айдынлыьы иля эюстярир2.

XIV–XV йцзилликлярдя Азярбайъанда тцрк ислам мядяниййяти юз инкишафынын ян йцксяк

сявиййясиня галхыр–сянятдя мцъяррядлик, щяндяси орнаментлярин мцряккяб системи гярарлашыр;

бцтцн бунлар юзцнц эейим мядяниййятиндя дя щисс етдирир. Щямин йцзилликлярдя Азярбайъанда

олмуш Клавихо, А.Контарини, А.Ъенкинсон, А.Едуардс, Л.Чепмен, Д.Декет, Т.Бенстер вя

башгалары эейимлярдя рянэ щармонийасыны, бичим эюзяллийини, симметрийасыны, эейими дашыма

зювгцнц вя с. йцксяк гиймятляндирмишляр ки, бу да XIV–XV йцзилликляр Азярбайъан эейим мя-

дяниййятинин зянэинлийини бир даща тясдиг едир.

Бу дюврляря аид миниатцрлярдя вя сахсы мя’мулатларын цзяриндя якс олунмуш эейим вя

бязяк нцмуняляри эюстярир ки, онлар щям бичими, формасы, щям дя бязякляри бахымындан яввялки

дюврлярдякиляря охшар олмушдур.

Бу дюврляря аид миниатцрлярдя тясвир едилмиш образлардан эюрцнцр ки, бу дюврцн эейимляри

мцхтялиф нахышлы, мцхтялиф рянэли олсалар да ясасян ейни формалы идиляр.

1 Расим Яфянди, эюстярилян ясяри, сящ.12-13. 2 С.Ю.Садыхова. Азербайджанская миниатюрная ъивописъ XIV- XVII веков как источник по истории костюма.

АКД, Б., 1990, стр14-15.

109

109

2.2.2. Гадын эейимляри

Алт эейими. Инкишаф етмиш орта йцзилликляр гадын алт эейимляри дцз бичимли, садя, узунголлу,

кцнъ йахалы кюйнякдир. Кюйняйин формасы ейниля яввялки бюлмядян таныш олан гафтанын

формасына бянзяйир. Гафтандан анъаг йаха кясиминя вя ясасян дя, материалына эюря

фярглянир. “Кялиля вя Димня” ясяриня 1360–1374–ъц иллярдя Тябриздя чякилмиш “Алданмыш оьру”

миниатцрцндя1 гадынын эеъялийи шабалыды рянэли ипякдян олуб, узунголлудур. Йахасы бойундан

синяйя доьру кцнъ кясилиб (T II– 5, ILL 1). Гадын алт бел эейими барядя тясвири материала раст

эялмясяк дя, бунун яввялки дюврцн давамы кими инкишаф етдийини демяк олар.

Алт чийин эейиминин реконструксийасыны T II–5, 1–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар.

Цст эейимляри. 1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян “Щядиййянин

шаща тягдим едилмяси”2 миниатцрцндя гадынларын яйниндя цзяри нахышлы парчадан тикилмиш гырмызы

вя чящрайы рянэли ъцббяляр вар (T II–6, ILL 1 вя T II–7, ILL 1). Бу ъцббялярин реконструксийасыны

уйьун олараг T II–6, 1 вя T II–7, 1–дяки кими чякмяк олар.

1370–ъи илдя Тябриздя чякилмиш “Зал овда” миниатцрцндя3 кянардан бахан гадынларын

яйниндя мцхтялиф рянэли ъцббяляр, башларында юрпяк вя онун цстцндян баша тахылмыш отуруъаьы

алына тяряф олан сектор шякилли алынлыг вар. Эейимляр там эюрцнмядийиндян, онларын

реконструксийасыны вермяк мцмкцн дейил.

Низаминин “Хосров вя Ширин” ясяриня 1405–1410–ъу иллярдя Тябриздя чякилмиш, “Шапур

Фярщады Ширинин йанына эятирир”1 миниатцрцндя 17 гадын тясвир едилиб. Ширинин яйниндя бойну

бойун даирясиня мцвафиг дюврялямя кясилмиш сары рянэли кюйняк вар, онун цстцндян цч ядяд

чуха эейиниб. Биринъи вя икинъи чуханын йахасы нисбятян ачыг олмагла кцнъ кясилиб, икинъинин

йахасы биринъидян даща дяриндир. Биринъи чуха хынейи, икинъи сары астарлы, бянювшяйи, цчцнъц аь

астарлы гырмызы рянэдядир. Цчцнъц чуханын голлары узундур вя голлар онун ичиндя эизлядилиб.

Чуханын бойнуна тцнд рянэли гатлама йахалыг тикилиб. Башында щямин рянэдя юрпяк вар. Галан

гадынлардан он биринин ъцббяляринин рянэляри мцхтялиф олса да, онлар ейни типли эейимдядирляр (T

II–8, ILL 1). Бурада раст эялдийимиз 5 тип эейимин реконструксийасыны T II–8, 1, T II–9, 1 вя 2, T

II–10, 1 вя 2–дяки кими чякмяк олар. Бурада T II–8, 1 вя T II–9, 1–дя тясвир едилян эейимляр

уйьун олараг кюйняк вя гафтаны тясвир едир, бир–бириндян анъаг боьаз кясийинин дяринлийиня

эюря фярглянирляр. T II–10 1–дяки эейим T II–9, 2–дякиндян анъаг йахалыьына эюря, T II–10, 2–

дяки эейим ися щямин T II–дяки икинъи рясмдя эюстярилян эейимдян анъаг голунун хейли узун

1 Кярим Кяримов. Азярбайъан миниатцрляри. Бакы, “Ишыг”, 1980, Табло 10. 2 Йеня орада, табло 6. 3 Йеня орада, табло 12.

110

110

олмасы иля фярглянир. Эейимляря тикилмиш йахалыг щаггында яввялки бюлмядя мя’лумат версяк дя2,

онун тясвириня биринъи дяфядир ки, раст эялирик.

Инкишаф етмиш орта йцзилликляря аид миниатцрлярин арашдырылмасындан айдын олур ки, 1330–

1340–ъы иллярдя гадын цст эейимляри узун, эениш, чяп йахалы ъцббялярдян (T II–6, 1 вя T II–6, 1)

ибарятдир. Бу ъцббяляр ейни формалы олуб, мцхтялиф рянэли парчалардан вя астарлы тикилирди.

1360–1374–ъц иллярдя эейинилмиш ипяк гадын эеъялийинин йахасы бойундан синяалтына

гядяр цчбуъагшякилли ачылыб. 1405–1410–ъу иллярдя ися ойма йахалы кюйнякдян (T II–8, 1),

онун цстцндян эейинилян, йахасы кюйняйин йахасындан бир гядяр дярин кясилмиш гафтандан (T

II–9, 1), гафтанын цстцндян эейинилмиш йахасы даща дярин кясилмиш чухадан вя онун цстцндян

эейинилмиш гатлама йахалыглы чухалардан ибарятдир (T II–9, 2, T II–10, 1 вя 2).

Бу дювря аид арашдырылмыш 24 гадын тясвирляриндя цст эейимляриндян 13–ц гырмызы, 4–ц

бянювшяйи, 5–и йашыл, 6–сы ися сары рянэлярдян ибарят иди. Гадын чухаларынын узунлуьу топугдан

ашаьы олуб, айаглары бцтцнлцкля юртцрдц. Бцтцн эейимлярин голлары узундур, кюйняйин йахасы бо-

ьаз алтындан кип баьланыр. Гафтанын вя голу узун, йахасы ачыг цст чуханын йахалыьы ясас

материала зидд рянэдя, ясасян гара олурду. Беляликля, йухарыда садаланан тясвири материаллар-

дан айдын олур ки, инкишаф етмиш орта йцзилликляр гадын эейимляринин формасы еркян орта йцзилликляр

гадын эейимляринин формасындан бир о гядяр дя фярглянмир. Бцтцн миниатцрляр сарайдахили щяйаты

якс етдирдийиндян исти цст эейимляриня–хяз ъцббя, чуха вя диэяр эейимляр барядя щеч бир

мя’лумата раст эялинмир. Лакин шцбщясиз ки, яввялки дюврлярдя дябдя олмуш мцхтялиф ъцр

эейимляр бу дюврдя дя кифайят гядяр истифадя олунубмуш. Ялдя олунмуш тясвири материаллары

яввялки дюврлярля мцгайися етдикдя моданын узун мцддят дяйишмяз олудуьуну мцшащидя

едирик. Йеня дя яввялки дюврлярдя олдуьу кими, эейимин анъаг материалында вя йахасында мо-

да дяйишиклийи щисс олунур. Эейимлярин бичиминдя йенилик нязяря чарпмыр. Ейни дювря аид мцхтялиф

эейимлярин щамысында эейимлярин бичими ейни олса да, рянэлярин сечими бахымындан буну

демяк олмаз. Бу дювр гадын эейимляриндя дя рянэ боллуьуну тяъяссцм етдирмяк мейли ачыг

щисс олунур. Эюрцндцйц кими орта йцзилликлярдя Азярбайъанда мцхтялиф эейим материаллары

истещсалы хейли инкишаф етмишди. Буна бахмайараг дябдя щяля дя бир дурьунлуг щюкм сцрцр,

эейим инсанын бядян гурулушуна уйьунлашдырылмыр, инсан бу эейимлярин формасы васитясиля

юзцнц тябиятдян айырыр, ейни заманда эейимлярин рянэляри васитясиля юзцнцн тябиятин бир парчасы

олдуьуну тясдиг едирди. 1473–1477–ъи иллярдя Тябриздя олмуш А.Контарини йазырды: “Гадынлар ки-

файят гядяр йахшы эейиндикляри кими, ат сцрмякдя дя кишилярдян эери галмырдылар”3. А.Контаринин

1 Йеня орада. 2 Бах: I щисся, сящ.112. 3 Путешественники об Азербайджане. Т.I, Баку, 1961, стр.84.

111

111

фикирляри бизя щяля яввялки бюлмядян, Н.Эянъявинин ясярляриндян танышдыр. Беля ки, гадынларын да

кишилярля бярабяр ова эетмясини, идман ойунларында иштирак етмясини вя щятта, бу заман

уйьунлашдырылмыш хцсуси эейим эеймясини дя гейд етмишдик. Азярбайъан эейим

мядяниййятинин инкишафыны изляйяркян бу амил хцсуси гейд олунмалыдыр.

Баш эейимляри. Инкишаф етмиш орта йцзилликлярдя дябдя олмуш гадын баш эейимлярини

ашаьыдакы кими тясвир етмяк олар: 1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян

“Щядиййянин шаща тягдим едилмяси” миниатцрцндя гадынларын башында енсиз тяряфи ашаьы йюнялян

кясик конус формалы баш эейими вар. Баш эейиминин ортасында гцббя формада бута вя йа од

тясвири вар1. Бу баш эейиминин схемини T II–12, 1–дяки кими чякмяк олар. 1370–ъи илдя Тябриздя

чякилмиш “Зал овда” миниатцрцндя2 кянардан бахан гадынларын башында кцлащ вя онун цстцн-

дян баша юртцлмцш юрпяк вар (T II–11, ILL 2). Кцлащын схемини T II–11, 2–дя эюстярилдийи кими

чякмяк олар. Юрпяк T II–11, 1–дя эюстярилдийи кими дцзбуъаглы формада олмагла, эейимин рян-

эиня мцвафиг олуб, гырмызы, эюй, сары рянэлярдя сечилибдир. 1405–1410–ъу иллярдя кцлащлар сяккиз

дилимли идиляр.

Низаминин “Хосров вя Ширин” ясяриня 1405–1410–ъу иллярдя Тябриздя чякилмиш, “Шапур

Фярщады Ширинин йанына эятирир” миниатцрцндя гадынларын бир гисминин баш эейими конус сятщли

кцлащдыр (T II–12, ILL 4). Бу кцлащын схемини T II–12, 3–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар. Бу

миниатцрдя саь кцнъдя отурмуш беш гадын ейни тип эейимдя олсалар да, башларына мцхтялиф

рянэли сайа юрпякляр юртмцшляр (T II–11, ILL 3). 1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя”

ясяриня чякилян “Исэяндярин ъяназяси цзяриндя аьлашма”3 адлы миниатцрдя ъяназя цзяриндя аь-

лайан гадынын чадрасы сцрцшцб дцшдцйцндян гадынларын чадра эейиндийи айдын олур. Испанийа

(Кастилийа) елчиси Клавихо (XV йцзиллийин яввяли) “Эцндялий”индя Азярбайъан (Тябриз) гадынларынын

эейими барядя йазырды: “…Онлар башдан айаьа кими аь юртцйя бцрцнмцш щалда эязирляр ки, он-

лары танымаг мцмкцн олмасын”1. Айдындыр ки, ады чякилян аь юртцк чадрадыр. Гейд едяк ки,

гадын баш эейимляриндя чадрайа илк дяфя олараг “Исэяндярин ъяназяси цзяриндя аьлашма”

миниатцрцндя вя Клавихонун гейдиндя раст эялирик. Она эюря дя бу баш эейиминин ня

замандан эейинилмяйя башламасы щаггында дягиг фикир сюйлямяк мцмкцн дейил.

Айаг эейимляри. Бу дювря аид олан миниатцрлярдяки тясвирлярдя цст эейимляр узун олуб,

айагларын цстцнц бцтцнлцкля юртдцйцндян гадынларын айаг эейимляри эюрцнмцр. Айаг эейиминя

даир диэяр фактик материал ялдя олунмаса да гадын айаг эейимляринин яввялки дюврцн давамы

олараг инкишаф етдийини демяк олар.

1 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 6. 2 Йеня орада, табло 12. 3 Йеня орада, табло 4.

112

112

Беляликля, демяк олар ки, еркян орта йцзилликляр гадын алт эейимляри алт чийин эейими вя алт

бел эейими олмагла ики йеря бюлцнцрдц. Бу гафтанла ейни формада олан, дцз бичимли кюйняк вя

дизликдян ибарят иди.

Йухарыда дейилянляря ясасян еркян орта йцзилликляр гадын эейим дястинин формасыны

ашаьыдакы кими тясяввцр етмяк олур:

Цст чийин эейимляри. I. а) Гафтан–хейли узун голлу, дцз бичимли, эениш ятякли, ойма йахалы (T

II–58, 1);

б) Ъцббя–ъцт йахалы, узун ятякли, йан тикиш хятти бойунъа сыралама дцймяли, узун голлу (T

II–1, 1);

в) Чуха–дцз бичимли, синяси дцймяли (T II–1, 2).

г) Гофта– мцхтялиф ъцр щюрцлмуш шябякяли–нахышлы гофталар.

Цст бел эейимляри. 1) Узунлуьу балдыра гядяр олан гырчынлы туман (T II–2, 1);

2) Узунлуьу дизя гядяр олан трапесшякилли мцхтялиф ъцр тохунмуш туманлар (T II–3, 1, T

II–4, 1);

3) Шалвар;

4) Чахчур–енли, шалвар–тумана бянзяр олараг алт бел эейиминин цстцндян эейинилян.

Эейим дястинин ялавя елементляри. Кямяр. Минэячевир газынтыларындан тапылмыш яшйалар

ичярисиндя б.е. II–IV йцзиллийиня аид едилян бцрцнъ вя дямир кямяр тоггасы вя йаха санъаьынын

да олдуьу гейд едилир (T II–8, ILL 5).

Й.А.Пахомов кцп гябирдян тапылмыш гызын белиндя гырмызы дяридян кямяр олдуьуну гейд

едир2.

1 Путешественники об Азербайджане. Т.I, Баку, 1961, стр.60. 2 Е.А.Пахомов. Мингечаурские кувшинные погребения, газета Бак. раб., 14.02.1937г., № 3-15139.

113

113

2.2.3. Киши эейимляри

Алт эейими. Инкишаф етмиш орта йцзилликляр киши алт эейимляри, тябии ки, яввялки дюврлярин давамы

олараг инкишаф едирди. Тясвири шякилдя “Кялиля вя Димня” ясяриня 1360–1374–ъц иллярдя Тябриздя

чякилмиш “Алданмыш оьру”1 миниатцрцндя киши алт эейимляри тясвир олунуб. Миниатцрдя тясвир

олунмуш ев сащибинин яйниндя аь рянэли, йухарыдан эен, айагда дар вя хейли узун олмагла

топугда бцзмялянмиш дизлик вар. Дизлийин реконструксийасыны T II–16, 2–дя эюстярилдийи кими чяк-

мяк олар.

Алт чийин эейими. Узунголлу, ойма йахалы, эениш, узун ятякли алт кюйняйидир. Бу кюйняйин

реконструксийасыны T II–16, 1–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар.

Оьру аь рянэли дизлик вя алт кюйняйи, онун цстцндян узун голлу, эениш ятякли иннабы рянэли

цст эейими эейиниб. Лакин бу цст эейиминин формасы айдын эюрцнмцр (T II–15, ILL 1).

Низаминин “Хосров вя Ширин” ясяриня 1405–1410–ъу иллярдя Тябриздя чякилмиш “Шапур

Фярщады Ширинин йанына эятирир”2 миниатцрцндя дюрд киши тясвир едилиб (T II–25, ILL 1). Бу киши тяс-

вирляринин яйниндя узун голлу, ойма йахасы боьаз алтда кип дцймялянян кюйняк вар. Бу

кюйняйин реконструксийасыны T II–25, 2–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар.

Цст эейимляри. Цст чийин эейими. Мянбялярдя эейим ады кими гафтанын да ады чякилир. Тябии

ки, яввялки дюврлярин давамы олараг бу дюврдя дя гафтан эейинилирди. А.Контарини йазырды “Щюкм-

дар айын 31–ъи эцнц сящяр Лцдовики юз йанына дявят етди. Истяди ки, биз дя онун йанында олаг.

Патриарх яввялъя она гызылы парчадан олан цч гафтандан ибарят ади щядиййяляр, сонра ися цч

ядяд ал–гырмызы мяхмярдян вя цч ядяд дя бянювшяйи рянэли мащуддан гафтан баьышлады”3.

Фикримизъя, артыг гафтан, цмумиййятля эейим ады кими ишлядилир. Она эюря дя форма вя

материалына эюря щансы эейимин гафтан адландырылмасынын о гядяр дя фярги олмур.

Чуха. Инкишаф етмиш орта йцзилликляр цст эейимляри барядя бу дювр миниатцрляриндян

тясяввцр ялдя етмяк олур. 1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян

“Исэяндярин ъяназяси цзяриндя аьлашма”4 миниатцрцндя кишиляр ятяйи шалварын ичиня салынмыш

бойну ойма кюйняк эейинибляр. Бу кюйняйин реконструксийасыны T II–17, 2–дя эюстярилдийи кими

чякмяк олар.

1К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 10. 2 Йеня орада, табло 13. 3 Путешественники об Азербайджане. Т.I, Баку, 1961, стр.86. 4 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 4.

114

114

Щямин миниатцрдя узун голлу, узун ятякли, эен чуха эеймиш кишиляр тясвир олунуб.

Чухаларын щамысынын йахасы ачыг сахланылыб. Бу чухаларын реконструксийасыны T II–18, 1–дя

эюстярилдийи кими чякмяк олар.

1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян “Фирудин оьлунун

ъяназясини гаршылайыр”1 миниатцрцндя кишилярин яйниндя мцхтялиф рянэли голу вя ятяйи хейли узун

бичилмиш, эениш чухалар тясвир олунуб. Бу чухалар ейниля T II–18, 1–дяки чухайа бянзяйир.

Щямин миниатцрдя тясвир олунмуш Фирудинин яйниндяки чуханын йахасында юз парчасындан

гатлама йахалыг эюрцнцр. Чуханын йахасы яввялки миниатцрдяки чухалардан фяргли олараг

боьаздан ашаьы сых дцймяляниб. Бу чуханын реконструксийасыны T II–20, 2–дя эюстярилдийи кими

чякмяк олар.

1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян щямин ялйазмадан

“Щядиййянин шаща тягдим едилмяси”2 миниатцрцндя шащын яйниндя аь рянэли узун голлу, узун,

енли ятякли чуха тясвир едилмишдир.

Щямин миниатцрдяки икинъи кишинин яйниндяки боз рянэли, узун голлу чуханын цстцндян

эейиндийи гыса голлу чуха хынейи рянэдядир. Чуханын йахасында юз парчасындан тикилмиш гатлама

йахалыг эюрцнцр. Синядян ашаьы сыралама дцймяляр тикилиб вя дцймяляниб. Бу чуханын рекон-

струксийасыны T II–23, 1–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар.

Ъцббя. “Щядиййянин шаща тягдим едилмяси” миниатцрцндя шащын яйниндя чуханын

цстцндян эейинилмиш узун декоратив голу олан, эениш ятякли, узун ъцббя тясвир едилиб. Ъцббянин

парчасы золаглы–нахышлы олуб, йерлийи нарынъы–гырмызы рянэдя, астары ися тцнд йашыл рянэдядир (T II–

19, ILL 1). Ъцббянин йахасында астарын парчасындан тикилмиш гатлама йахалыг эюрцнцр. Бу

ъцббянин реконструксийасыны T II–20, 1–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар.

1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян щямин ялйазмадан

“Щядиййянин шаща тягдим едилмяси” миниатцрцндя шащын яйниндя чуханын цстцндян эейинилмиш

гыса голлу, узун ятякли, цзяриндя аь нахышлары олан эюй йерликли парчадан ъцббя тясвир едилмишдир.

1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян “Ярдяван Ярдяширин

щцзурунда”3 миниатцрцндя Ярдяшир узун голлу, узун, эен ятякли, гырмызы рянэли ъцббянин

цстцндян тцнд мави рянэли, гыса голлу, узун вя эениш ъцббя эейиниб. Ъцббянин йахасындан алт

1 Йеня орада, табло 5. 2 Йеня орада, табло 6. 3 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 8.

115

115

эейиминин–аь кюйняйин йахасы эюрцнцр. Ъцббянин йахасы вя голлары тикмяляниб. Бу ъцббянин

реконструксийасыны T II–24, 1–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар.

Щямин миниатцрдя шащын яйанлары боз, гырмызы, эюй рянэли узун голлу, узунятякли, эениш

ъцббяляр эеймишляр. Голлары архадан баьланмыш Ярдяванын яйниндя узунлуьу топуьа чатан

эюй, аь нахышлы, золаглы ъцббя вар (T II–24, ILL 1).

1370–ъи илдя Тябриздя чякилмиш “Зал овда” миниатцрцндя Залын вя кянарда дайанмыш

кишилярин яйниндя ъцббя тясвир едилиб. Залын яйниндя гызылы нахышлы гара парчадан тикилмиш

узунголлу, эениш, узун ятякли ъцббя, онун цстцндян эейинилмиш гырмызы рянэли, йашыл астарлы, гыса

голлу, саь голтуг алтында баьланан, узун, эениш ятякли ъцббя вар. Бу ъцббянин

реконструксийасыны T II–27, 1–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар. Саь тяряфдяки кишиляр нарынъы вя

йашыл рянэли, гырмызы астарлы, узун голлу, эениш ятякли ъцббя, онун цстцндян гыса голлу, иннабы вя

эюй рянэли, гырмызы астарлы ъцббя эейинибляр (T II–27, ILL 1 вя 2).

1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян “Бящрамын яъайиб шири

юлдцрмяси”1 миниатцрцндя Бящрамын яйниндя узунголлу, хына рянэли ъцббя, онун цстцндян

эейинилмиш гыса голлу, гызылы нахышлы, гырмызы астарлы чуха вар. Чуханын йахасы кцнъ кясилмякля

синядян беля гядяр дцймяляниб (T II–28, ILL 1).

Низаминин “Хосров вя Ширин” ясяриня 1405–1410–ъу иллярдя Тябриздя чякилмиш “Шапур

Фярщады Ширинин йанына эятирир” миниатцрцндя 4 киши тясвир едилиб (T II–25, ILL 1). Бу киши

тясвирляринин яйниндя 4 ъцр чухайа раст эялирик. Солдан биринъи дайанан кишинин яйниндяки чуха

гырмызы рянэдя олуб голу гысадыр. Бойнуна йахалыг тикилиб. Бу чуханын реконструксийасыны T II–

25, 1–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар. Икинъи кишинин яйниндя T II–25, 2–дя эюстярилмиш кюй-

няйин цстцндян эейинилмиш чуханын йахасы кцнъ кясилиб. Бу чуханын реконструксийасыны T II–26,

1–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар. Бу чуханын цстцндян эейинилмиш эюй рянэли, узунлуьу

алтдакы чухайа нисбятян гыса олан чуханын йахасы ачыг сахланылыб. Цчцнъц кишинин эейими

биринъидян анъаг алт кюйняйинин рянэи иля фярглянир. Биринъинин алт кюйняйи аь, икинъининки ися эюй

рянэдядир. Дюрдцнъц киши кюйняйин цстцндян T II–26, 2–дя эюстярилдийи кими ачыг мави рянэли

чуха эейиниб. Чуханын синясиня чийин хяттиня паралел олмагла, тцнд мави рянэли парчадан гу-

рама тикилиб. Онун яйниндя чуханын цстцндян эейинилмиш тцнд эюй рянэли ъцббя дя вар. Бц

ъцббянин голу хейли узун тикилиб, беля ки, ялляри бцтцнлцкля бу голларын ичиндя эюрцнмяз олуб.

Ъцббянин йахасы кцнъ бичилиб вя щеч бир бязяк елементиндян истифадя олунмайыб.

Эейим типляринин мцгайисясиндян эюрцнцр ки, бцтцн ъцббялярин ясасында T II–26, 1–дя

эюстярилян форма дурур вя щяр бир йени тип бу ясас формадан анъаг бир елементи иля фярглянир.

116

116

Тясвирлярдян эюрцнцр ки, кишилярин чухалары гадынларын чухаларына нисбятян гысадыр. Эейимлярдя

ян чох истифадя едилмиш рянэ гырмызыдыр.

Цст бел эейимляри. 1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян

“Исэяндярин ъяназяси цзяриндя аьлашма” миниатцрцндя2 тясвир едилмиш кишиляр эен шалвар

эейинибляр. Бу шалварларын реконструксийасыны T II–17, 1–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар.

Исти цст чийин эейими. Кяпяняк. Бу дюврдя “кяпяняк” адлы цст эейиминин олмасы Нясими

поезийасындан айдын олур. Беля ки, И.Нясиминин Фязлуллащ Няимийя йаздыьы гязялдя онун

гяляндяриляр тяригятиня гябул олунмасы барядя беля бир мисра вар:

“Кяпяняк–пушям о яз таифящайе–диэярям,

Шяряфим бяс ке, тора йафтяям дяр кяпяняк!”

Тяръцмяси: “Мян кяпяняк–пуш олдум (пушидян–эейинмяк) вя башга тяригятляря мянсуб

оланлара нисбятян мяня о шяряф бясдир ки, кяпянякдя сяни тапмышам”.

Нясиминин ше’рляриндя гяляндярилярин голсуз, гыса палтар эеймяляри вя бу эейимин йун иля

ат тцкцндян щазырланмасы барядя дя мя’луматлар вар3.

Баш эейимляри. 1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян “Щядиййянин

шаща тягдим едилмяси” миниатцрцндя шащын башында таъ вар. Миниатцрдяки икинъи киши башына

яммамя гойуб.

1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян “Ярдяван Ярдяширин

щцзурунда” миниатцрцндя Ярдяширин башында таъ вар.

Миниатцрдя шащын яйанларындан биринин башында тцркмян папаьына бянзяр конусшякилли,

йанлары гатланыб ачыла билян аь рянэли папаг вар, диэяринин башындакы папаг буна бир гядяр

бянзяся дя гатланан щиссяси гырмызы рянэдядир. Кянарда кцнъдя дайанмыш икинъи атлынын

башындакы папаг да буна бянзяйир. Кянардакы атлыларын папаглары ися формаъа бунлара бир

гядяр бянзяся дя гатланан щиссяси эюй рянэдядир.

1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян “Ярдяван Ярдяширин

щцзурунда” миниатцрцндя голлары архадан баьланмыш Ярдяванын башында тясяк вар.

1 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 9. 2 К. Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 4. 3 Яфяндийев Р., Дцнйамалыйева С. Азярбайъан эейимляри. “Азярняшр”, 1997, сящ.28.

117

117

1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян “Бящрамын яъайиб шири

юлдцрмяси” миниатцрцндя Бящрамын башында таъ вар.

1370–ъи илдя Тябриздя чякилмиш “Зал овда” миниатцрцндя Залын башында тирмя яммамя

вар. Аь рянэли яммамя гырмызы рянэли кцлащ цзяриня сарыныб.

Саь тяряфдяки кишилярин башларында тяпяси йуварлаг, коник олмагла, йанлары цстя гатланмыш

гырмызы астарлы иннабы вя эюй астарлы йашыл папаглар вар.

Низаминин “Хосров вя Ширин” ясяриня 1405–1410–ъу иллярдя Тябриздя чякилмиш, “Шапур

Фярщады Ширинин йанына эятирир” миниатцрцндя тясвир едилмиш кишилярин башларында кцлащын цстцндян

сарынмыш яммамя вар.

Бу дюврдя йурдумузда олмуш Авропа сяййащларынын эцндяликляриндян мя’лум олур ки,

гяляндяриляр сачларыны дибиндян гырхыр, башларына кечядян аь папаг гойурдулар. Дейилдийиня эю-

ря, бунлар бцтцнлцкля йунан кешишляринин папаьына бянзяйирди. Бу папагларын кянарларындан бир

гарыш сачаглар салланырды. Онлар ат тцкцндян гайрылдыьы цчцн чох мющкям олурду1.

Эейим дястинин ялавя елементляри. Инкишаф етмиш орта йцзилликляря аид ялдя едилян

тясвирлярдян эюрцнцр ки, бу дюврдя кишиляр белляриня парча тикяси, гуршаг вя йа кямяр баь-

лайырдылар. 1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян “Фирудин оьлунун

ъяназясини гаршылайыр” миниатцрцндя тясвир едилмиш кишиляр йахасы ачыг чухаларынын белиня

диагонал бойунъа гатланмыш дцзбуъаглы парча баьламышлар. Бя’зи тясвирлярдя бу парча шалварын

белиня баьланыб, чуха сярбяст бурахылыб. Бу парча T II–17, 3–дя эюстярилдийи кимидир.

Ябдцл Баги Бакувинин (XIV йцзил) щазырда Истанбулда Топгапы сарайы музейиндя

сахланылан Фатещ албому миниатцрляриндя цзяриня бядии метал щиссяляри бяркидилмиш орижинал

тоггалы мешин кямярлярин тясвирини эюрцрцк. Адятя эюря беля мешин кямярлярин сол йан тяряфин-

дян ичярисиндя бычаг вя йа пул сахламаг цчцн дяри кися салладардылар2. 1330–1340–ъы иллярдя

Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян “Бящрамын яъайиб шири юлдцрмяси” миниатцрцндя

Бящрамын чухасынын цстцндян баьланмыш кямярдян йай габы, ох габы вя гылынъ асылдыьы эюрц-

нцр. 1370–ъи илдя Тябриздя чякилмиш “Зал овда” миниатцрцндя Зал ъцббянин цстцндян белиня

гуршаг баьлайыб, гара гызылы золаглардан дцзялдилмиш бу гуршаьын уъунда гызылы рянэдя готаз

вар (T II–27, ILL 1). Кямярдян гящвяйи рянэли кичик торба асылыб.

Айаг эейимляри. 1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян “Исэяндярин

ъяназяси цзяриндя аьлашма” адлы миниатцрдя кишилярин айаг эейими гара рянэли, узунбоьаз

1 Р.С.Ефендиев. Азербайджанский костюм XVI- XVIII вв., Ленинград 1961, (автореферат канд. дис.). 2 Р. Яфяндийев, эюстярилян ясяри.

118

118

чякмядян ибарятдир. Чякмянин боьазы архада диз алтыны, диз гапаьында ися диз цстцнц ящатя

едян цчбуъагшякилли бичилиб. 1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян

“Фирудин оьлунун ъяназясини гаршылайыр” миниатцрцндя кишилярин айаьында тцнд рянэли айаггабы

олдуьу эюрцнцр. 1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян “Ярдяван Ярдя-

ширин щцзурунда” миниатцрцндя Ярдяширин айаьында шабалыды рянэли дяридян узунбоьаз чякмя

вар. Щямин миниатцрдя шащын яйанларынын айагларында гара, узунбоьаз, дяри чякмяляр вар.

Голлары архадан баьланмыш Ярдяванын айаьында узунбоьаз ъораб, йцнэцл башмаг вар. 1330–

1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян “Бящрамын яъайиб шири юлдцрмяси”

миниатцрцндя Бящрамын айаьында узунбоьаз ъораб вя онун цстцндян эейинилмиш зяриф, гара

башмаг вар. 1370–ъи илдя Тябриздя чякилмиш “Зал овда” миниатцрцндя Залын айаьында ъораб,

онун цстцндян эейинилмиш зяриф, гара башмаг вар. Щямин миниатцрдя саь тяряфдяки кишилярин

айагларында гара, узунбоьаз чякмяляр вар.

Низаминин “Хосров вя Ширин” ясяриня 1405–1410–ъу иллярдя Тябриздя чякилмиш, “Шапур

Фярщады Ширинин йанына эятирир” миниатцрцндя тясвир едилмиш кишилярин айаьындакы ъораблары вя зяриф

башмаглары эюрцнцр.

Щярби вя дини эейимляр. 1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян

“Бящрам Эурун яждащаны юлдцрмяси” миниатцрцндя (Парис, Рогерсин коллексийасы) Бящрам узун

голлу, узун, эен ятякли, бянювшя рянэли ъцббянин цстцндян, чийинляриня дямир дюшлцк эейиниб.

Дябилгядян чийинляря гядяр дямир бойунлуг (йаха) асылыб. Дюйцш эейимини йай габы, ох габы вя

гылынъ тамамлайыр. 1330–1340–ъы иллярдя Фирдовсинин “Шащнамя” ясяриня чякилян “Ярдяван Яр-

дяширин щцзурунда” миниатцрцндя дюйцшчцлярин яйниндя эюй, гырмызы рянэли ъцббяляринин цстцн-

дян эейинилмиш дцзбуъаглы, метал тябягялярдян дцзялдилмиш дямир дон вар. Дямир донун

узунлуьу диздян бир гядяр ашаьыдыр. Башларында дябилгя вя дябилгядян асылмыш дямир йахалыг

вар. Айагларында гырмызы, гара рянэли ъораблар, онларын цстцндян эейинилмиш инъя, гырмызы, гара

рянэли башмаглар вар. Дямир донун цстцндян белляриня силащ асмаг цчцн кямяр баьлайыблар.

1370–ъи илдя Тябриздя чякилмиш “Мянучющрцн Тур иля вурушмасы” миниатцрцндя сцвари дюйцшчц

эейимляри тясвир едилиб. Мянучющрцн дюйцшчцляри дцзбуъаглы, метал тябягялярдян дцзялдилмиш

узун голлу дямир дон эейинибляр. Донун синясиня ялавя метал тябягя–йахалыг эейинилиб. Дцз-

буъаглы метал тябягяляр газма нахышлыдыр, синя вя кцряйи тутан ялавя метал йаханын синясиндя

вя кцряйиндя даиря ичярисиндя бязяк вя йа, чох эцман ки, мцяййян инамла баьлы йазы (дуа)

чякилиб. Башларында дябилгя, дябилгядян асылмыш бойунлуг, голларында дямир голчаг вар. Айагла-

рында гара, узунбоьаз чякмяляр вар.

С.Садыгова орта йцзилликлярин сон дюврцня аид миниатцрляр ясасында гейд едир ки,

рущанилярин эейдикляри либасын голу о гядяр узун иди ки, онларын ялляри голун ичярисиндя галырды–бу,

119

119

о демякдир ки, рущаниляр юзлярини бцтцнлцкля диня щяср етдикляриндян бу дцнйанын ишляри иля

гятиййян мяшьул олмурлар1. Мясялян, XV йцзил миниатцрчц ряссамы Гасым Ялинин “Мистикляр

баьда” адлы ясяриндя буну мцшащидя едирик2. Дин хадимляри башларында, ясасян, аь чалма,

яйинляриндя йахасы ачыг узун яба, ялляриндя китаб баьда, эюрцнцр, халча цзяриндя отуруб чох

ъидди бир шякилдя сющбят едирляр.

Беляликля, демяк олар ки, еркян орта йцзилликляр гадын алт эейимляри алт чийин эейими вя алт

бел эейими олмагла ики йеря бюлцнцрдц. Бу гафтанла ейни формада олан, дцз бичимли кюйняк вя

дизликдян ибарят иди.

Йухарыда дейилянляря ясасян еркян орта йцзилликляр гадын эейим дястинин формасыны

ашаьыдакы кими тясяввцр етмяк олур:

Цст чийин эейимляри. I. а) Гафтан–хейли узун голлу, дцз бичимли, эениш ятякли, ойма йахалы (T

II–58, 1);

б) Ъцббя–ъцт йахалы, узун ятякли, йан тикиш хятти бойунъа сыралама дцймяли, узун голлу (T

II–1, 1);

в) Чуха–дцз бичимли, синяси дцймяли (T II–1, 2).

г) Гофта– мцхтялиф ъцр щюрцлмуш шябякяли–нахышлы гофталар.

Цст бел эейимляри. 1) Узунлуьу балдыра гядяр олан гырчынлы туман (T II–2, 1);

2) Узунлуьу дизя гядяр олан трапесшякилли мцхтялиф ъцр тохунмуш туманлар (T II–3, 1, T

II–4, 1);

3) Шалвар;

4) Чахчур–енли, шалвар–тумана бянзяр олараг алт бел эейиминин цстцндян эейинилян.

Эейим дястинин ялавя елементляри. Кямяр. Минэячевир газынтыларындан тапылмыш яшйалар

ичярисиндя б.е. II–IV йцзиллийиня аид едилян бцрцнъ вя дямир кямяр тоггасы вя йаха санъаьынын

да олдуьу гейд едилир (T II–8, ILL 5).

Й.А.Пахомов кцп гябирдян тапылмыш гызын белиндя гырмызы дяридян кямяр олдуьуну гейд

едир3.

1 С.Ю.Садыхова. Азербайджанская миниатюрная живописъ XIV- XVII веков как источник по истории костюма.

АКД, Б., 1990, стр.14. 2 Б.Денике. Живопись Ирана. М., 1938, приложение. 3 Е.А.Пахомов. Мингечаурские кувшинные погребения, газета Бак. раб., 14.02.1937г., № 3-15139.

120

120

ЫЫЫ ФЯСИЛ

СЯФЯВИЛЯР ДЮВРЦНДЯ АЗЯРБАЙЪАН ЭЕЙИМЛЯРИ

3.1. Эейим материалларынын истещсалы вя ялдя олунмасы

Яввялки фясиллярдян бялли олдуьу кими, орта йцзилликляр Азярбайъанында эейим материалы

истещсалы йцксяк сявиййядя инкишаф етмиш, бурада истещсал олунан парчалар няинки тякъя йерли

тялябаты юдямиш, щямчинин, юз эюзяллийи вя кейфиййяти иля авропалылары щейран гойараг, тиъарят вя

мцбадиля васитяси олмагла бир чох хариъи юлкялярля эениш игтисади мцнасибятлярин йарадылмасы

цчцн зямин олмушдур. Сон орта йцзилликлярдя дябин дяйишмяси башлыъа олараг эейим

материалларында вя онларын рянэляринин дяйишилмясиндя юзцнц эюстярир. Дябдя бу мейл о щяддя

чатыр ки, йерли мящсуллар сарайда эедян дяб йарышмасы цчцн азлыг едир, йени парчалара тялябат

йараныр. Хариъдя истещсал олунан парчалар бу тялябаты тя’мин етмяйя хидмят едир вя хариъи

юлкялярля эейим материалларынын интенсив тиъаряти инкишаф едир.

Сяфявилярин еркян щакимиййят дюврц иътимаи, сийаси, щярби сащялярдя олдуьу кими, юзцнцн

игтисади гцдряти вя тиъарят мцнасибятляри иля дя Азярбайъан тарихинин зянэин сящифялярини тяшкил

едир. Бу дюврцн хариъи тиъаряти ясасян хам ипяк вя ипяк сап цзяриндя гурулмушдур.

Азярбайъандан ихраъ олунан бу мящсулларын мцгабилиндя Авропадан мцхтялиф рянэли, мцхтялиф

тохунушлу мяхмяр, мащуд, камзол, каразей, атлас алыныр. Йцксяк зювгя малик олан Шащ

Тящмасиб хариъи юлкялярдян алаъаьы мящсулун кейфиййяти, естетик эюзяллийи, рянэ сечими иля

шяхсян марагланырмыш. 1561–1563–ъц иллярдя Тябриздя олмуш Антони Ъенкинсон шащын алмаг

истядийи малларын адларыны эениш сийащыда эюстярир. Сарай мцщитиндя ян чох тялябат олан маллар

эцмцшц парча вя йа гызылла ишлянмиш (эцлябятин тикмяли) мяхмяр, ал гырмызы, ля’л рянэли, йашыл вя

гара мяхмярляр, йахшы комнов, камлот вя атласын бцтцн нювляри иди. Азярбайъан йцксяк ипяк

истещсал едян тохуъулуг мяркязляриндян олмасына бахмайараг Хариъдян йухарыда садаланан

рянэлярдя, щямчинин, мави рянэдя ипякляр дя эятирилирди.

Ъенкинсон юз гейдляриндя эюстярирди ки, йцксяк мянсябли адамларын папаьы цчцн

(гызылбаш яммамяси нязярдя тутулур–С.Д.) галын вя сых тохунушлу, ал гырмызы рянэли каразей

адланан мащуд нювц дя хариъдян эятирилирди. Шащын сифариш етдийи маллар ичярисиндя Щолланд пар-

часы вя Лондон мащудунун бцтцн нюв вя рянэляри дя вар иди. Бу рянэляр ал–гырмызы, бянювшяйи,

иннабы, гара, шабалыды рянэляр иди вя бунлардан анъаг йцксяк мянсябли адамлар юз

эейимляриндя истифадя едирмишляр. Галанлары ися башга ачыг рянэлярдя, мясялян, Лондондан эя-

тирилян кцрян–тцнд гырмызы, шир рянэи, йашыл, ачыг йашыл вя с. рянэлярдян истифадя едирмишляр1.

1 Путешественники об Азербайджане, т. I, Баку, 1961, стр.137-138.

121

121

Мащуд вя каразейи бурада даими йашайан тцркляр, бя’зян дя ермяниляр Щялябдян, бир

гисмини ися тябризлиляр юзляри Венесийадан эятирирлярмиш1.

Ихраъ ямялиййатлары иля ясасян Венесийа вя тцрк таъирляри мяшьул олурдулар. Бу барядя

1561–1563–ъц иллярдя Азярбайъанда олмуш сяййащ Антони Ъенкинсонун эцндялийиндя гейдляр

едилиб: – “Венесийалылар тцрклярля мещрибан давранырлар. Онлар юз малларыны, ясасян Ирандан эя-

тирилмиш хам ипяйя дяйиширляр”2.

Бу дюврдя Азярбайъана мцхтялиф мягсядлярля эялян таъир вя сяййащлар идхал вя ихраъ

ямялиййатлары барядя эениш мя’лумат верирдиляр.

Антони Ъенкинсон Щяштярхан базарыны тясвир едир. Орада сатылан Шамахы ипяйи барядя

йазырды: “Щяштярханда ящалинин тялябат малларынын сатышы кечирилир …бурайа мцхтялиф йерлярдян

таъирляр эялирляр… Татарлар бура мцхтялиф памбыг мящсуллары, мцхтялиф нюв рянэли ипякляр вя ипяк

мя’мулатлары эятирирляр ки, бунлардан да Русийада чох истифадя едилир”3. О, щямчинин гейд едирди

ки, эятирилян парчалар тякъя наьд пула сатылмыр, щям дя йахшы мала дяйишдирилирди4.

Шамахы ханынын сарайында олмуш яъняби таъир Абдулла хана 40 самур, 4 аршын гырмызы

мащуд, 3 ядяд чох кейфиййятли вя яла каразей вя 40 ядяд гызылы рянэли тцлкц дяриси эятирилмясини

гейд едирди”5.

Таъирляр йерли ящалинин ясасян дябя уйьун рянэляри йцксяк гиймятляндирдийини гейд едир,

Лондонун вя Венесийанын истещсалы олан эейим материалларынын анъаг хариъи мал олдуьуна эюря

гиймятляндирилмяси ян’янясинин олмадыьыны эюстярирдиляр. “Бурада Венесийадан эятирилмя

мцхтялиф рянэли, шярг чаларлы гырмызы материаллара тялябат чохдур. Халг мащуду чох хошлайыр.

Гара ъамаат ади каразейи, имканлылар ися назик мащуду алырлар”6.

Инэилтяряйя зяриф вя йахшы кейфиййятли хам ипяк ихраъ едилмяси дя сяййащларын диггятиндян

йайынмамышдыр7.

Башга шящярлярдя, ясасян дя Варасда чохлу ипяк кяляфинин вя бундан башга гырмызы

рянэя бойанмыш ипяйин олдуьу да мянбялярдян бяллидир8.

1 Йеня орада, сящ.140. 2 Йеня орада, сящ.114. 3 Путешественники об Азербайджане, т. I, Баку, 1961, стр.102. 4 Йеня орада, сящ.104. 5 Из сокровищницы рукописей Азербайджана, стр.124. 6 Йеня орада, сящ.129. 7 Путешественники об Азербайджане, т. I, Баку, 1961, стр.127. 8 Йеня орада.

122

122

Мянбялярдя, щямчинин, Эиланда да хариъи компанийанын мящсул ещтийатларыны тя’мин едя

биляъяк гядяр хам ипяк1 олдуьу гейд едилирди. Бу мянбялярдя, щямчинин Инэилтярядян Ирана

эятирилян маллар вя онларын гиймятляри щаггында да мя’лумат верилир. Бурадан айдын олур ки, гейд

етдийимиз кими, эейим материалларында сцрятля дяйишян дяб хатириня йерли хаммал чох уъуз

гиймятя хариъя сатылыр, явязиндя баща гиймятя хариъи мал алынырды. Мясялян, мянбядя гейд

едилирди ки, “Ирандан Инэилтяряйя апарылан хам ипяйин 1 батманы 6 шащыйа олдуьу щалда, назик гыр-

мызы мащудун щяр йарды 25–30 шащыйа иди”2.

Таъир Иранда Лондон мащудунун йцксяк гиймятляндирилмяси щаггында йазырды: “Гязвин

шящяриндя Лондон мащудундан палтар эейинирляр. Бурада ясасян бянювшяйи–гырмызы вя гырмызы

рянэляр дябдядир, яэяр йахшы рянэляр эюрсяляр, онлары да аларлар. Бурада гадынлар гара рянэли

мащудун нарынъы вя ал гырмызы рянэля бирликдя палтарларыны хошлайырлар вя ясасян зяриф мащуд

эейинирляр”. Бурада биз илк дяфя олараг эейимлярин щазырланмасында аванд вя астар цздя

мцхтялиф рянэлярин боллуьундан ялавя, ейни заманда, эейимин аванд цзцндя ики рянэдян

гурама едиляряк истифадя олунмасы фактына раст эялирик. Бу гурама просеси заманы ясасян кон-

траст рянэлярдян истифадя олунурду.

Иранлылар Лондон мащуду щагда чох данышырдылар. Цмумиййятля, материалын кющнялмяси

щагда тясяввцрц олан адамлар Лондон мащудуна даща чох цстцнлцк верирдиляр. Беля ки, йерли

эейим материаллары кющняляндя ону памбыг парча кими йамайырлар. Бурада ени 1,5 йард олан

Венесийа мащуду чох эейинилир, щамы ал гырмызы, ля’л рянэли вя ачыг гырмызы мяхмярдян палтар

эейинир. Бурада гара материалын башга рянэлярля тикилмясиндян алынан палтарлары хошлайырлар.

Гара рянэин гызылы (зярли) парча, гызылы (эцлябятин) тикмяли мяхмяр, атлас, камвол, ян чох ися ал

гырмызы рянэин бцтцн чаларлары иля бирляшмясиндян истифадя едирляр. Бурада ян чох Гярб

каразейиня, даща доьрусу, дцжин адланан мала даща чох тялябат вар. Бу парча сых тохунушлу,

чох галын олуб, зяриф гырмызы вя йа ал гырмызы рянэлярдя бойадылмалыдыр. Онларын папаглары цчцн

бундан йахшы материал ола билмяз”3.

Таъирляр тез–тез гейд едирдиляр ки, Азярбайъанда ипяк чохдур, кейфиййятлидир вя башга

юлкялярдякиндян уъуздур4.

А.Едуардс вя Л.Чепмен (1568–1569) Азярбайъана ихраъ едиля биляси маллары

садалайырлар: “Ирандан бизим малларын явязиня ала биляъяйимиз мящсуллар бцтцн рянэлярдя олан

ипяк ола биляр ки, ону да щям хам, щям дя щазыр мящсул шяклиндя ала билярик. Щямчинин, мирвари

1 Из сокровищницы рукописей Азербайджана, стр.129. 2 Путешественники об Азербайджане. Т. I, Баку, 1961, стр.129. 3 Йеня орада, сящ.130-131. 4 Йеня орада, сящ.133-134.

123

123

вя башга гиймятли дашлар алмаг олар. Иранын истянилян шящяриндя Лондонда истещсал едилян

мащуддан чох ипяк истещсал едилир1.

Мянбялярдя эюстярилир ки, хариъи таъирляр тяк ипякля дейил, щям дя Азярбайъанда битян вя

истещсал олунан памбыг биткиси иля дя марагланырмышлар. Винченто Алессандри (1571) йазырды ки,

“Иранда чохлу вя ейни заманда йахшы памбыг парча вар. О кичик аьаъда вя йа щцндцрлцйц

адамын чянясиня гядяр, бя’зян дя даща щцндцр олан колда битир”2–дейя мя’лумат верир. Сонра

о памбыг колуну, мящсулуну вя тохунушуну тясвир едир.

Бунунла йанашы ипяк щяля дя диггяти ъялб едян ясас хаммал сайылырды. 1569–ъу илдя

Шамахыда олмуш Д.Декет йазырды ки: – “Шамахы бцтцн Мидийада ян эюзял шящярдир. Бу юлкянин

ясас мящсулу хам ипякдир”3.

1579–1581–ъи иллярдя Азярбайъанда олмуш Т.Бенистер вя Х.Берроу йазырдылар ки, “Бизим

таъирляримиз Мидийанын бцтцн шящярляриндя олдулар вя ямин олдулар ки, бурада хам ипякдян

башга щеч бир гиймятя щеч бир шей алмаг мцмкцн дейил вя ону да анъаг пашанын васитяси иля

алмаг олар”4.

Ипяйин истещсалы кяндлярдя, бойама иши ися мяркязи шящярлярдя апарылырды. Бу барядя

мянбялярдя гейд едилирди ки, “Шамахыда чох мящсул, щямчинин чохлу бойанмыш вя хам ипяк

вар. Ипяйи Шамахыда рянэляйирляр, хам ипяйи ися Шамахы ятрафы кяндлярдя щазырлайырлар”5.

Шамахыда иплик вя ипяк парча истещсалы иля йанашы, тикмя сяняти дя эениш йайылмышды.

Тикмялярдя ясасян ипяк вя памбыг саплар истифадя олунурмуш. 1636–1639–ъу иллярдя

Шамахыда олмуш алман сяййащы А.Олеарий йазырды: “…онларын ясас мяшьулиййяти–ип яйирмяк,

ипяк вя памбыгла тикмя тикмякдян ибарятдир. Орада бюйцк базар вар. Чохлу кюшклярдя мцхтялиф

маллар–эцллц, рянэли памбыг парчалар, ипяк, эцмцшлц–гызыллы парчалар, хяз, ипяк, памбыг, гызыл–

эцмцшля тохунмуш баш йайлыглары сатылыр. Бурайа йящудиляр эялир вя чохлу шал вя памбыг

йайлыглар сатырлар”6.

1 Путешественники об Азербайджане. Т. I, Баку, 1961, стр.147. 2 Йеня орада, сящ.148. 3 Сяфярнамеща-йе Венезийан дяр Иран, Мянучющр Ямиринин фарс дилиня тяръцмяси, Тещран, 1-ъи чапы, 1960, сящ.151-152. 4 Йеня орада, сящ.168. 5 Йеня орада, сящ.226. 6 А.Олеарий. Путешествия в Московию и Персию, стр.270.

124

124

1602–1605–ъи иллярдя Азярбайъанда олмуш Тектандер йазырды ки, (Гадынларын) палтарлары,

эейимляри мцхтялиф рянэлярдян ибарятдир. Онлар тцнд абы, зейтуни, гырмызы, сары рянэли палтарлар

эейинир, ал гырмызы рянэи даща чох севирляр1.

Йухарыда гейд етдик ки, бу дювр Азярбайъанында бцтцн шух рянэляр истифадя едился дя

ясас дябдя олан рянэ ал гырмызы вя онун чаларлары иди.

Бу дювр эейимляриндя ал–йашыл рянэлярдян эениш истифадя едилмяси Азярбайъан миниатцрляри

иля йанашы “Короьлу” дастанында да тясвир едилир. Мясялян,

“Эейиниб ялван сярасяр,

Йашыл цстдян аллар Ейваз”2;

“Эейяр щяр вахт ал–гумашы Короьлу”3.

XVI йцзил эейимлярини, бядии парчаларыны вя цмумиййятля эейим мядяниййятини мцфяссял

тясвир вя тядгиг едян Р.С.Яфяндийев щямин йцзиллийи “феодал Азярбайъаны мядяниййят вя

инъясянятинин ян чох чичякляндийи дювр” щесаб едир4. О эюстярир ки, тятбиги инъясянятин йцксяк

сявиййяси (о ъцмлядян бядии парчалар нязярдя тутулур), щеч шцбщясиз дябин инкишафына да юз

тя’сирини эюстярмяли иди5. О, щямчинин гейд едирди ки, Тябриз мяктябиня аид чохсайлы

миниатцрлярдя тясвир олунмуш сурятлярин эейимляри мцхтялиф тикилиш формаларыны нцмайиш етдирир.

Ейни заманда бу дюврдя эейим мядяниййятинин сявиййясиня тя’сир эюстярян яламятлярдян бири

дя гызыл, эцмцш, мис вя с. материаллардан щазырланмыш хцсуси сяняткарлыг нцмуняляри олан бя-

зяклярдир6 ки, бунларсыз XVI йцзил, йя’ни орта йцзилликлярин сону Азярбайъан эейим

мядяниййятинин сявиййясини мцяййян етмяк мцмкцн дейил.

Щаггында сющбят эедян миниатцрляр вя бядии парчалары (T III–1, ILL 1, T III–2, ILL 1),

щягигятян дя о дюврцн мода нцмайиши кими гябул етмяк олар. Беля ки, Москвада, Силащ

палатасында сахланылан XVI йцзиллийя аид бядии парча нцмуняси7, Будапешт декоратив сянятляр

музейиндя сахланылан XVI йцзиллийя аид сцжетли тикмя8, Нйу–Йоркда ъянаб Морун шяхси

коллексийасында сахланылан, Тябриздя истещсал олунмуш, XVI йцзиллийя аид сцжетли парча1, Нйу–

Йоркда ъянаб Морун шяхси коллексийасында сахланылан, Тябриздя истещсал олунмуш, XVI

1 Сяфярнамеща-йе Венезийан дяр Иран, Мянучющр Ямиринин фарс дилиня тяръцмяси, Тещран, 1-ъи чапы, 1960. сящ.144. 2 М. Г. Тящмасиб. Короьлу. “Елм” няш., Бакы, 1949, сящ.352. 3 Йеня орада, сящ.94. 4 Р.Эфендиев. Азербайджанский костюм. Автореферат кандидатской диссертации, Ленинград, 1961, стр.5. 5 Р. Яфяндийев, эюстярилян ясяри, сящ.6. 6 Йеня орада, сящ.7. 7 Р. Яфяндийев. “Азярбайъанын бядии сяняткарлыьы дцнйа музейляриндя”, сящ.14. 8 Йеня орада, сящ.43, табло 14.

125

125

йцзиллийя аид сцжетли парча2, Бостон Инъясянят музейиндя сахланылан Тябриздя истещсал

олунмуш, XVI йцзиллийя аид сцжетли мяхмяр чятирцстц3, Лондонда, Викторийа вя Алберт музейиндя

сахланылан, Тябриздя истещсал олунмуш, XVI йцзиллийя аид сцжетли парчалар4, Парисдя ъянаб

Левенин шяхси коллексийасында сахланылан, Тябриздя истещсал олунмуш, XVI йцзиллийя аид бядии

мяхмяр5, Парисдя декоратив сянятляр музейиндя сахланылан, Тябриздя истещсал олунмуш, XVI

йцзиллийя аид бядии парчалар6 юз дюврцндя олдуьу кими бу эцн дя Азярбайъанын зянэин эейим

мядяниййятини бцтцн дцнйайа нцмайиш етдирир.

1 Йеня орада, сящ.64, Табло 27. 2 Йеня орада, сящ. 67, табло 30. 3 Йеня орада, сящ. 68, табло 31. 4 Йеня орада, табло 41, табло 43. 5 Йеня орада, табло 52. 6 Йеня орада, табло 53, 54, 55.

126

126

3.2. Гадын эейимляри

Гейд етдийимиз кими, Азярбайъан миниатцрляри юз дюврцнцн, XVI йцзилин инъясяняти,

ряссамлыьы, бядии тяхяййцлцнцн ифадячиси олмагла бярабяр Азярбайъанын зянэин эейим

мядяниййятини дя якс етдирян явязсиз фактики мянбялярдир. Ясасян сарайла баьлы олан щяйаты

тясвир едян бу сянят ясярляриндя мцхтялиф зцмряляря, мцхтялиф рцтбя вя вязифяляря мяхсус

эейим дястляри тясвир олунмушдур. Миниатцрляри йарандыьы дювря уйьун олараг ардыъыл излядикъя, о

дюврцн эейим материалларынын зянэинлийи, эейим дястляриндя истифадя олунан рянэляр вя рянэ

чаларлары, бичим вя форма мцхтялифлийи, эейим тярзи вя нящайят артыг бу дюврдян е’тибарян,

эейимин тякъя материал вя рянэляринин дейил, щям дя дябин дяйишмясини мцшащидя етмяк олур.

XVI йцзиллийя аид “Исэяндяр вя мяслящятчиси”1, “Исэяндяр Нцшабянин сарайында”2,

“Исэяндяр вя чобан”3, “Шащын йай кюшкцндя мусиги динлямяси”4, “Хяфтвадын гызы вя ряфигяляри”5,

“Щиндистандан эятирилмиш щядиййялярин Хосрова тягдим едилмяси”6, “Солтан Сянъяр вя гары”7,

“Шапур Хосровун портретини Шириня эюстярир”8, “Хосровун Шириня раст эялмяси”9, “Хосров вя Ширин

кянизлярин щекайятини динляркян”10, “Дилянчи гарынын Мяънуну Лейлинин йанына эятирмяси”11,

“Бящрам Эур вя Фитня овда”12, “Ъябрайылын Йусифя назил олмасы”13, “Хосров Ширинин гясри юнцн-

дя”14, “Фярщад Ширинин сарайында”15, “Шащын ов мяълиси”16, “Кючярилярин щяйаты”17, “Эеъя вахты

шящяр щяйаты”18, “Ширинин Бисцтуна эялмяси”19, “Гоъа кишинин эюзял гызла эюрцшц”1

миниатцрляриндя тясвир едилмиш гадынларын эейимляриня ясасян Сяфявиляр дюврцнцн эейим

мядяниййяти щаггында тясяввцр ялдя етмяк олар.

Яввялки фясилдя эейимлярин формаларына уйьун олараг онларын адларынын мцяййян

едилмясиня чалышмышдыг. Ялдя етдийимиз нятиъяляря ясасланараг, миниатцрлярдя вя диэяр тясвири

васитялярдя раст эялдийимиз эейимляри уйьун адлары иля адландырмаьа чалышаг. Гейд едяк ки, бир

1 К. Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 14. 2 Йеня орада, табло 16. 3 Йеня орада, табло 31. 4 Йеня орада, табло 38. 5 Йеня орада, табло 50. 6 Йеня орада, табло 53. 7 Йеня орада, табло 55. 8 Йеня орада, табло 57. 9 Йеня орада, табло 58. 10 Йеня орада, табло 60. 11 Йеня орада, табло 62. 12 К. Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 65. 13 Йеня орада, табло 66. 14 Йеня орада, табло 70. 15 Йеня орада, табло 71. 16 Йеня орада, табло 72,73. 17 Йеня орада, табло 75. 18 Йеня орада, табло 76. 19 Йеня орада, табло 77.

127

127

чох мянбялярдя бу эейим адлары тящриф олундуьундан бу эцня гядяр дягиг олараг щансы

эейим адынын щансы формалы эейимя аид едилмясиндя гарышыглыглар вар.

АБШ–ын Нйу–Йорк шящяриндя, ъянаб Дебенщамын шяхси коллексийасында сахланылан XVI–

XVII йцзилликляря аид едилян бядии нимчя2 цзяриндя тясвир едилян гадын узун, эениш ятякли, узун

голлу гафтанын цстцндян гыса голлу, узун ятякли ъцббя эейиниб. Ъцббянин йахасы кюбяли тикилиб вя

цст–цстя эяляряк сол тяряфдя, белдя бяндляниб. Ъцббянин белиня гуршаг баьланыб (T III–1, ILL

1). Бу ъцббянин реконструксийасыны T III–1, 1–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар.

Парисдя декоратив сянятляр музейиндя сахланылан, Тябриз шящяриндян эютцрцлмцш, XVI

йцзиля аид едилян бядии парча3 цзяриндя тясвир едилян гадын узун голлу, узун, эениш ятякли чуха

эейиниб. Чуханын йахасы чийиндян синяйядяк кцнъ кясилиб. Чуханын цстцндян белиня гуршаг

баьланыб (T III–2, ILL 1). Бу чуханын реконструксийасыны T III–2, 1–дя эюстярилдийи кими чякмяк

олар.

АБШ–ын Нйу–Йорк шящяриндя, ъянаб Таббащын шяхси коллексийасында сахланылан XVII

йцзиллийя аид едилян бядии нимчя4 цзяриндя анъаг бядян щиссяси тясвир едилян гадынын яйниндя

енли гатлама йахалыглы чуха вар (T III–2, ILL 2). Чуханын голу яввялки эейимлярдякиндян фяргли

олараг кясмя–тикмядир. Эцллц парчадан тикилян чуханын йахалыьы гара рянэли сайа парчадандыр.

Бу чуханын реконструксийасыны T III–2, 2–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар.

“Исэяндяр вя мяслящятчиси” (1523–ъц ил) миниатцрцндя пянъярядян бахан гадын пялянэ

рянэли парчадан бойну ойма кясилмиш, дцз, кясмя йахасы боьаз алтда бир дцймя иля баьланан

кюйняк, онун цстцндян ейни рянэдя олуб, йахасы кцнъ ачылмыш, узунлуьу биляйя гядяр олан

дар голлу чуха эейинмишдир.

“Исэяндяр Нцшабянин сарайында” (1523–ъц ил) миниатцрцндя (T III–3) гадынлар ейни бичимли

гафтан (кюйняк) эейинибляр. Бу гафтанлар йаха кясийиня эюря ики типя бюлцнцр: Биринъи тип

гафтанларын бойну ойма кясиляряк хейли дярин вя дцз йаха ачылмыш, боьаз алтда бир дцймя иля

баьландыьы эюстярилмишдир. Икинъи типдя ися биринъи типдяки кими ачылмыш дцз йаханын бцтцн кянары

бойунъа сыралама дцймя тикилмишдир. Гафтанын бойун даирясиня вя йаха кясийиня бязяк тикилиб.

Бу бязяк ясас материала якс рянэдя олуб, йаханы даща эюзял эюстярир. Бу бязяйин цстцндян

ясас материалын юзц рянэдя дцймя вя асма илэяк тикилиб. Гафтан боьаздан беля гядяр кип

дцймяляниб. Бу гафтанларын реконструксийасыны T III–5, 1 вя 2–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар.

Щямин миниатцрдя тясвир едилмиш гадынлар гафтанын цстцндян йахасы бойундан беля доьру кцнъ

1 Йеня орада, табло 87. 2 Р.Яфяндийев. Азярбайъанын бядии сяняткарлыьы дцнйа музейляриндя. Бакы, “Ишыг”, 1980, табло 28. 3 Йеня орада, табло 54. 4 Р.Яфяндийев, эюстярилян ясяри, табло 29.

128

128

кясилмиш ачыг йахалы чуха эейинибляр. Онлар форма вя бичим е’тибары иля ейни олуб, анъаг голунун

узунлуьуна эюря фярглянирляр. Бу чухаларын реконструксийасыны T III–4, 1 вя 2–дя эюстярилдийи

кими чякмяк олар. Бя’зиляри бу чуханын цстцндян гыса вя йа гондарма голлу, йахасы ачыг сах-

ланылан ъцббя эейиниб. Саьда айаг цстдя дуран гадынлардан солдан биринъи гадын рясм 2–дя

эюстярилян беля декоратив голлу ъцббянин щяр ики голуну эейиниб, Нцшабя ися сол голуну

эейиниб, саь голуну ися эейинмяйиб, садяъя ъцббяни чийниня атыб. Палтарлар узун олуб, дабана

гядярдир. Гадынлар чуханын цстцндян белляриня зяриф, бязякли кямяр баьлайыблар. Бир эейим

дястиндя, йаха бязяйини дя нязяря алсаг, ян азы цч рянэ истифадя едилиб.

“Исэяндяр Нцшабянин сарайында” вя “Исэяндяр вя чобан” (XV йцзилин сону–XVI йцзилин

яввяли) миниатцрляриндя гадынлар йухарыда тясвир етдийимиз кими кюйнякляр, онун цстцндян бойну

чийиндян синяйя гядяр кцнъ ачылараг, кянарына гатлама йахалыг тикилмиш чуха, онун цстцндян

ися ачыг йахалы ъцббя эейинибляр. Бя’зисиндя гатлама йахалыьын явязиня йаха кясийинин кянары

тикмяляниб. Ъцббялярин голу йа гыса, йа да узун, гондарма голчаглыдыр. Ятякляр эен вя узун

олуб, айагларын цстцнц юртцр. Бурада раст эялдийимиз гафтанын (кюйняйин) реконструксийасыны да

T III–5, 1 вя 2–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар. Тясвир олунан ъцббялярин дя реконструксийасы

T III–4, 1 вя 2–дя эюстярилдийи кими олур.

“Шащын йай кюшкцндя мусиги динлямяси” (1528–1529) миниатцрцндя (T III–6, ILL 1)

ейванда отурмуш ики гадын тясвир едилиб. Биринъи гадынын яйниндя бойну ойма олмагла дцз

кясмя йахалы, боьаз алтда бир дцймя иля дцймялянян гафтан (кюйняк), онун цстцндян бойну

чийиндян беля гядяр кцнъ кясилмиш чуха вар. Чуханын йери эюй рянэдя олуб, цзяри гызылы–сары

бязяклидир. Голлары дар вя дцз олуб, узунлуьу биляйя гядярдир. Чуханын цстцндян гыса голлу,

эениш ятякли, йахасы ачыг ъцббя эейинилиб. Ъцббя гырмызы рянэдя олуб, цзяри сары–гырмызы

бязяклидир. Ъцббянин йахасына чийиндян башлайараг паралел, бязякли гайтанларла дцймя вя

илэяк тикился дя, эюрцнцр бу, декоратив бязяк функсийасы дашымышдыр. Бу ъцббянин реконст-

руксийасыны T III–12, 1–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар. Икинъи гадын йашыл чуха, онун цстцндян

ися гырмызы рянэли ъцббя эейиниб.

“Хяфтвадын гызы вя ряфигяляри” (1537) (T III–6, ILL 2) миниатцрцндя тясвир едилмиш гадынларын

эейимляри нисбятян садя вя бязяксиздир. Боьаз алтда бир дцймя иля дцймялянян сары, мави,

чящрайы гафтанлар (кюйнякляр) (T III–5, 1 вя 2–дя эюстярилдийи кими), онун цстцндян эейинилмиш,

голунун узунлуьу билякдян олан, дцз, дар голлу, эениш, узун ятякли, йахасы чийин хяттиндян беля

гядяр кцнъ ачылмыш гырмызы, йашыл, сары чухалар, онун цстцндян ися гыса голлу, габаьы ачыг

ъцббяляр эейинилиб (T III–4, 2–дя эюстярилдийи кими). Гейд едяк ки, С. Й. Садыхова бу эейими

129

129

фяряc адландырыр1, бизим фикримизcя ися бу, ян’яняви cцббянин йени модификасийасыдыр. Готтенрот

фаразиййя–ни ярябляря мяхсус тянтяняли эейим кими тягдим едир вя бу эейимин формасыны голу

кясмя олмайан узун “халата”–гиббяйя (чох эцман ки, cцббяйя–С.Д.) бянзяйян олдуьуну

гейд едир2. Н. М. Клеменскайа ися рус цст эейими олан ферясь кими тягдим едир3.

“Щиндистандан эятирилмиш щядиййялярин Хосрова тягдим едилмяси” (1537) (T III–6, ILL 3 вя

4, T III–7, ILL 1) миниатцрцндяки гадынлар да ейни формалы эейимдядирляр. Щисс олунур ки, эейим

материаллары даща бязякли вя нахышлыдыр. Узунголлу гафтанларын цстцндян эейинилян гыса голлу

ъцббялярин йахасында, T III–12, 1–дя эюстярилдийи кими, чийиндян беля доьру паралел

дцймялянмядян истифадя едился дя йахалары ачыг сахланылыб.

“Солтан Сянъяр вя гары” (1539–1543) миниатцрцндя гары аь рянэли алт эейиминин цстцндян

эюй рянэли, узунлуьу топуьа гядяр олан ъцббя эейиниб (T III–7, ILL 3).

“Шапур Хосровун портретини Шириня эюстярир” (1539–1543) (T III–7, ILL 4) миниатцрцндя

тясвир едилмиш гадынларын эейиндийи палтарлар “Тящмурязин дивлярля вурушмасы” миниатцрцндяки

гадынларын эейимляри иля демяк олар ки, ейнидир.

“Хосров вя Ширин кянизлярин щекайятини динляркян” (1539–1543) миниатцрцндя (T III–8)

тясвир олунмуш гадын эейимляринин бядии–декоратив хцсусиййятляри яввялкилярдян хейли фярглянир.

Бя’зи цст кюйняклярин йахасы хейли ачыг олуб, анъаг боьаз алтда бир дцймя иля баьландыьындан

аь алт кюйнякляринин йахасы билинир. Бя’зисинин кюйнякляринин йахасы боьаздан башлайараг ашаьы

доьру паралел бязякли гайтанларла дцймялянир. Онун цстцндян эейинилян чухаларын йахасында

чийиндян беля доьру паралел дцймялянмядян истифадя едился дя йахалары ачыг сахланылыб.

Бурада гондарма голун гыса гола бирляшмясиндя дя паралел дцймялянмядян истифадя едилдийи

эюстярилир (T III–7, 1). Эейимлярин тикилмясиндя истифадя едилян парчалар даща бязякли вя

нахышлыдырлар, лакин эейимлярин бичиминдя щяля дя дяйишиклик нязяря чарпмыр.

“Дилянчи гарынын Мяънуну Лейлинин йанына эятирмяси” (1539–1543) миниатцрцндяки (T III–

9) гадынларын эейими “Шапур Хосровун портретини Шириня эюстярир” (1539–1543) миниатцрцндяки

гадынларын эейими (T III–7, ILL 4) иля ейнидир.

“Бящрам Эур вя Фитня овда” (1539–1543) миниатцрцндя Фитнянин яйниндя дя ейни тип

эейим тясвир едилиб (T III–10, ILL 1).

1 С.Й.Садыхова, эюстярилян ясяри, сящ. 50. 2 Ф. Готтенрот. История внешней культуры. Одежда, домашняя утварь, полевые и военные орудия народов

древних и новых времен. Перевод с немецкого, С. Л. Клячко, изд. 2-ое, СпБ-М, Вольф,1900, стр.147. 3 Клеменская Н. М. История костюма. Москва, Легпромиздат. 1986, стр.127.

130

130

“Ъябрайылын Йусифя назил олмасы” (1540) миниатцрцндя Зцлейханын яйниндяки эейим дясти

(T III–10, ILL 2) “Шапур Хосровун портретини Шириня эюстярир” (1539–1543) миниатцрцндяки эейим

дястляри иля ейнидир (T III–7, ILL 4).

“Хосров Ширинин гясри юнцндя” (1603–1604) миниатцрцндяки гадынлар ейни формалы эейимдя

тясвир едилсяляр дя, йахалары юртцлцдцр, алт кюйнякляри эюрцнмцр (T III–10, ILL 3).

“Фярщад Ширинин сарайында” (1603–1604) (T III–11, ILL 1, 4, 5) миниатцрцндя тясвир едилмиш

гадынларын эейиндийи мцхтялиф рянэли кюйняклярин йахасы боьаз алтда бир дцймя иля баьланыб.

Боьаздан синяйядяк дцз кясилмиш цст кюйняйинин (гафтанын) йахасы ачыг галдыьындан алтындакы

аь рянэли алт кюйняйи эюрцнцр. Бу кюйняклярин цстцндян йахасы чийиндян гуршаьа гядяр кцнъ

кясилмиш, узунлуьу биляйя гядяр олан дцз, дар голлу, мцхтялиф рянэли чухалар, онун цстцндян ися

гыса вя йа узун голлу, габаьы ачыг галан, мцхтялиф рянэли, ятяйи эен вя узун ъцббяляр эейинир-

диляр. Ъцббялярин йахасына чийиндян гуршаьа гядяр паралел бязякли гайтанларла дцймя вя илэяк

тикилиб. Бу ъцббялярин реконструксийасыны T III–12, 1 вя T III–13, 1 вя 2–дя эюстярилдийи кими

чякмяк олар.

“Кючярилярин щяйаты” (1540) миниатцрцндя тясвир едилмиш гадынлардан палтар йуйан гадынын

алт кюйняйи вя дизлийи эюрцнцр. Алт кюйняйи аь парчадан тикилмиш, узун голлу (тясвирдя гол

дирсяйя гядяр чырмаланыб), узун, эен ятяклидир. Бу кюйняйин реконструксийасы T III–5, 1–дяки

кими олур. Онун цстцндян бойунда бир дцймя иля дцймялянян, дцз, кясмя йахалы, узун голлу,

узун ятякли, тцнд рянэли гафтан (цст кюйняйи) вар. Гафтанын цстцндян боз рянэли сары–гызылы

нахышлы, йахасы чийиндян беля гядяр кцнъ кясилмиш чуха вар. Диэяр гадынлар да буна бянзяр эе-

йимдядирляр.

“Ширинин Бисутуна эялмяси” (XVI йцзиллийин биринъи йарысы) миниатцрцндяки сцвари гадынлар

йухарыда тясвир едилдийи кими гафтан, чуха вя узун, декоратив голлу (гондарма голчаглы) ъцббя

эейинибляр. Ъцббялярдян бири сцжетли парчадан, о бириляри ися эцллц–нахышлы парчадан тикилиб.

Ъцббялярин гондарма голчаглары мане олмасын дейя голчаьы голларына долайыблар.

“Гоъа кишинин эюзял гызла эюрцшц” (XVI йцзиллийин 70–ъи илляри) миниатцрцндя тясвир едилмиш

эюзял гыз гызылы тикмяли, тцнд бянювшяйи рянэли, узун, дар голлу, гырмызы рянэли астары олан ъцббя

эейиниб. Голуна ъцббянин голунун цстцндян гырмызы рянэли голбаг тахылыб.

Йухарыдакы тясвирляря ясасян XV–XVI йцзилликлярин гадын эейимляринин инкишафыны ардыъыл

олараг ашаьыдакы кими характеризя етмяк олар.

XV йцзиллийин сону XVI йцзиллийин яввяли гадын эейим дясти боьаз алтда дцймялянян

кюйняк, йахасы чийин хяттиндян синя алтына доьру кцнъ кясилиб, йанлары бязядилмиш гафтан,

131

131

гатлама йахалыглы вя йа йахасы ачыг чуха иди. Чуханын голу йа дирсяйя гядяр, йа да биляйя

гядяр олурду. Имканлы адамларын чухасынын синя, чийин вя кцряк щиссяси тикмялярля бязядилирди.

Гафтанын (кюйняйин) реконструксийасы T III–5, 1 вя 2–дя, чуханын реконструксийасы T III–

4, 1 вя 2–дя, ъцббянин реконструксийасы T III–1, 1, T III–2, 2, T III–12, 1 вя T III–13, 1 вя 2–дя

эюстярилдийи кимидир.

Эюрцндцйц кими, илк дяфядир ки, гадын чухаларынын йахасына ялавя парчадан, чох вахт ися

башга рянэли парчадан кясиляряк тикилмиш йахалыьа раст эялирик. Йахалыьын формасы T III–2, 2–дя

эюстярилиб.

Бцтцн эейимлярин узунлуьу айаглары там юртцр. Ъцббялярин цстцндян кямяр баьланылыр.

XV йцзилин биринъи йарысында гадын эейими боьаз алтда бир дцймя иля баьланан дярин

кясикли, ъар йахалы кюйняк, онун цстцндян эейинилян, йахасы чийин хяттиндян беля доьру кцнъ

ачылмыш чуха, онун цстцндян эейинилян ъцббядян ибарятдир. Ъцббянин йахасы йа ахыраъан

дцймялянир, йа да ачыг сахланырды. Ъцббянин чийиндян башлайараг тикилян паралел бязякли

илэяклярля дцймялянмяси чох вахт декоратив форма дашыйыр вя ясасян йаха ачыг галырды. Голу

гондарма голчаглыдыр.

1539–1543–ъц иллярдя артыг чуханын да йахасы чарпаз дцймяли тикилир, эейимлярдя

орнаментал парчалардан даща чох истифадя едилир.

1540–ъы иллярдя чухада чарпаз дцймялянмяйя аз–аз раст эялинир. Эейимляр нисбятян

гысалыб, айаг эейими, ъораб эюрцнцр.

1570–1579–1584–ъц иллярдя орнаментал парчалардан истифадя едилир. Эейим нисбятян

гысалдылдыьындан, айаггабы вя шалварын балаьы эюрцнцр.

Кюйняк ясасян аь рянэдя материалдан тикиляряк, формасы яввялки дюврлярдякиндян

фярглянмир.

Беляликля, арашдырдыьымыз дюврдя ъцббялярин бир нечя формасына раст эялирик.

1) Йахасы бязякли;

2) Йахасы сайа;

3) Ятяйи дабана гядяр;

4) Ятяйи топуьа гядяр;

132

132

5) Биляйядяк узун голлу;

6) Дирсяйядяк гыса голлу;

7) Узун декоратив голлу.

XVII йцзил эейимлярини арашдырмаг цчцн ян мараглы мянбя бу дюврдя Ирана сяфяр едян

сяййащларын китабларындан эютцрцлмцш рясмлярдир. Бу рясмлярдян эюрцнцр ки, артыг XVII

йцзилликдя бядянин тябии гурулушуна мцвафиг эейимлярин бичилмяси иля йени эейим типляри йараныр.

Артыг инсан, юзцнцн дцз бичимли эейими иля тябиятля юзц арасында сярщяд йарадараг, тябиятдян

тяърид олунмур, юз бядянинин тябии юлчцлярини эейими васитясиля нязяря чарпдырмагла санки

тябиятин бир парчасы олдуьуну нцмайиш етдирир. Щюрмя–тохунма материаллардан дцзялдиляряк

бядяня кип йапышан эейимлярдян сонра бу ян’яня йенидян дябя гайыдыр. Чох эцман ки, бу

ян’янянин бярпа едилмясиндя гярб юлкяляри иля олан игтисади мцнасибятляр дя мцяййян рол

ойнамышдыр.

“Шащ Сцлейман Сяфяви дюврцндя бир ханым” рясминдя1 (T III–19, ILL 1) гадынын яйниндя

йахасы боьаз алтда бир дцймя иля баьланан кюйняк, узунлуьу топугдан бир аз ашаьы олан

трапес бичимли, дюрд тахталы туман, йахасы чийиндян синяйя гядяр кцнъ кясилмиш, узунлуьу бел

хяттиндян бир гядяр ашаьы, голу дцз, узунлуьу биляйя гядяр олан гофта вя онун цстцндян

эейинилмиш чяпкян вар. Чяпкян дцз бичилиб, беля гядяр дар олуб, белдян ашаьысы ряван эенялир.

Ятякдя, йанларында чапыг вар. Белдян бир аз ашаьы чапыьын хятти бойунъа кясмя ъиб гойулуб.

Голу гысадыр вя айрыъа гол диби кясилмядян бцтюв бичилиб. Чяпкян бцтцн кянар хятляри, ъиб вя

чапыг бойунъа кюбя иля бязядилиб. Гафтанын алтындан бойну бойун юлчцсцня кип бичилмиш

кюйняк эейиниб. Гафтанын узунлуьу омайа гядярдир вя туманын баш щиссясини юртцр. Ятяйиня

туманын ятяйи кими бир–бириндян бир гядяр аралы ики сыра кюбя тикилиб. Бу эейим дястинин

елементляринин реконструксийасыны T III–19, 1,2 вя 3–дя эюстярилдийи кими чякмяк олар.

T III–20, ILL 1 дя тясвир едилмиш кянизин яйниндя2 сайа парчадан эениш вя узун ъцббя

вар. Белиня гуршаг баьланыб. Ъцббянин голлары биляйя доьру нисбятян дар вя узундур. Онун

формасы ян’яняви формадан фярглянмир вя реконструксийасы T III–20, 1–дя эюстярилдийи кимидир.

T III–16, ILL 1–дя тясвир олунмуш гадынын яйниндя аь вя орнаментал золаглы парчадан

тикилмиш чуха вар3. Чуханын ятяк щиссясиндя гырчынлар еля тикилиб ки, орнаментал золаьа паралел

олан назик золаг дахили гата гатланараг, цмуми эюрцнцшдя биррянэ орнаментал парча

1 Нямируллащ Фялсяфи. Зендеэане шаще Аббас яввял. ентешариат Елми, 1326, сящ.671, рясм Сансонун китабындан эютцрцлцб. 2 Нямируллащ Фялсяфи, эюстярилян ясяри, рясм Корнели де Брйуинин китабындан эютцрцлцб. 3 Йеня орада, сящ.607, рясм Шарденин китабындан эютцрцлцб.

133

133

тясяввцрц верир. Гол парчанын ениня тикилдийиндян золаглар айдын эюрцнцр. Чуханын йахасы чийнин

ортасы вя дюврялямя дюш ятрафындан кечян чевряшякилли бичилиб. Чуханын ятяк хятти бойунъа аь

рянэли сайа парчадан пярваня тикилиб. Бу чуханын реконструксийасыны T III–16, 1–дя эюстярилдийи

кими чякмяк олар.

T III–16, ILL 2–дя тясвир олунмуш гадынын яйниндя тцнд рянэли сайа парчадан тикилмиш

чуха вар1. Узунлуьу топуьа гядяр олан бу чуха белдян кип олмагла, ятяйя доьру хейли эен

бичилиб. Голу кип олуб, узунлуьу биляйя гядярдир. Синя алтында гаршы гаршыйа эяляряк паралел

чарпаз илэяклярля кип дцймялянян чуха гатлама йахалыглыдыр. Ялавя йахалыг ачыг рянэли

парчадан бичилиб. Бу чуханын реконструксийасыны T III–16, 2–дяки кими чякмяк олар.

T III–17, ILL 1–дя тясвир олунмуш гадынын2 яйниндяки чуханын бичими ейниля T III–16, ILL

2–дякиня бянзяйир, лакин йахасы дярин, ойма йахалы кясилиб вя ялавя йахалыг гойулмайыб. Ятяк

хяттиня паралел олараг аь рянэли парча золаьы васитясиля бязяк тикилиб. Бу чуханын

реконструксийасыны T III–17, 1–дяки кими, цлэцсцнц ися T III–17, 2–дяки кими чякмяк олар.

T III–16, ILL 1,2 вя T III–17, ILL 1–дя эюстярилян гадынлар чуханын алтындан ара туманы,

кюйняк, шалвар, айаг вя баш эейими эейинибляр. T III–18, ILL 1–дяки гадын ися ара туманы,

кюйняк, цст туманы, чяпкян, шалвар, айаг вя баш эейими эейиниб, туман юндян ачыг гойулуб.

Бу эейим дястинин реконструксийасыны T III–18, 1 вя 2–дяки кими чякмяк олар.

Беляликля, йухарыдакы тясвирлярдян XVI–XVII йцзиллийя аид олан ашаьыдакы эейимляри

ашкарлайырыг:

Алт эейими. Азярбайъан миниатцрляриня ясасланыб демяк олар ки, гадын алт палтары аь

парчадан тикилмиш алт кюйняйи вя алт эейими–дизликдян ибарят олмушдур.

Алт кюйняйи. Гадын алт кюйняйи ясасян аь рянэли парчадан тикиляряк, узунлуьу диздян

ашаьы олурду. “Кючярилярин щяйаты”3 миниатцрцндя йердя отуруб палтар йуйан гадынын кюйняйи аь

рянэдядир, узунлуьу диздян ашаьыдыр, якс щалда отуранда дизи сярбяст юртмязди. Кюйняйин голу

дирсякдян бир аз ашаьы олмагла голаьзы нисбятян дар тикилирди. Кюйняйин йахасы гафтанын йахасы

кими “дцз йаха” олуб, хейли ачыгдыр (Щямин миниатцрдя ушаьа сцд верян гадын щеч гафтанын

йаха дцймясини ачмайыб. Демяли, алт кюйняйи вя гафтанын щяр икисинин йахасы хейли дяриндир).

1617–ъи илдя Ярдябилдя олмуш Италийа сяййащы Пйетро де–Ла–Валле йазырды: “Кюйняк цчцн

еля парчалардан истифадя едирляр ки, памбыг вя ипякдян шащмат формасында (1:1–С.Д.)

1 Йеня орада. 2 Йеня орада. 3 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 75.

134

134

тохунмуш олсун. Бу парча о гядяр инъя олур ки, бир кюйняйи бцтцнлцкля бир овуъда йыьыб

эизлятмяк олур. Беля кюйняк гышда да ялверишлидир, чцнки памбыг юзц–юзлцйцндя истидир. Йайда

ися ипяк юз–юзлцйцндя сярин олдуьундан йеня дя бу парча ялверишлидир. Бундан башга зяриф

памбыг сап вя ипякдян атласа охшар парча тохунур ки, бу парчадан цст эейими, йя’ни чийинлик,

бцрцнъяк, палтар, йасдыг юртцйц вя с. щазырлайырлар”1. Сяййащ щямчинин гейд едир ки: “...гадынлар

ипяк кюйняк эейинирляр. Онларын кюйнякляри тцркляринкиндян дардыр (османлы тцркляринин–С.Д.).”2

Алт кюйняйинин формасы T III–5, 1–дя эюстярилдийи кими олур.

Дизлик. Гадынларын дизлийи ясасян золаглы парчадан олуб, узунлуьу топуьа гядярдир3.

“Кючярилярин щяйаты” миниатцрцндя палтар йуйан вя чадырда отуран гадынын дизлийи золаглы

парчадан олуб, узунлуьу топуьа гядярдир.

Хцсуси алт эейими кими, фитяни дя эюстяря билярик (T III–7, ILL 5).

Цст эейимляри. Гадын цст эейим дясти бир нечя елементдян ибарят олурду.

Шалвар. XVI йцзилликдя кцтляви сурятдя эейилян гадын эейимляриндян бири дя балаглары

дабана гядяр узанан шалварлар иди. Кишилярдя олдуьу кими, гадынларын да шалварлары айаг

тяряфинлян чох дар, йухарысы енли олурду. Лакин киши шалварларындан фяргли олараг гадын

шалварларынын айаглары ики–цч бармаг ениндя башга бир галын парча иля тикилярди. Гадын

шалварларынын, щямчинин белдян бцзмяси оларды ки, онун да ичиндян гяшянэ щюрмя гайтан

кечириб баьлардылар. Гадынын юз зювгцня мцвафиг олараг бу гайтанын уъундан салланан

готазлар мцхтялиф рянэдя оларды4.

“Гоъа кишинин эюзял гызла эюрцшц” (XVI йцзиллийин 70–ъи илляри) миниатцрцндя тясвир едилмиш

гыз гызылы тикмяли, тцнд бянювшяйи рянэли шалвар эейиниб.

1666–ъы илдя Азярбайъанда олмуш Франсыз сяййащы Шарден йазырды ки:–“Шярг гадынлары

кишиляр кими узунлуьу дизя гядяр олан шалвар эейинирляр. Она эюря дя онлар рягс едяркян, ял–

айагларындан башга, бядянляринин щеч йери эюрцнмцр”5.

Ф.Котов йазырды: “ бцтцн гыз вя гадынлар шалвар эейинирдиляр”6.

1 Пиетро Делла Валле, Шцаяддин Шяфанын италйан дилиндян фарс дилиня тяръцмяси, Тещран, II чапы, 1991, сящ.142. 2 Йеня орада, сящ.146. 3 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 75. 4 Р.Яфяндийев. Азярбайъанда милли эейим тарихиндян. “Ядябиййат вя инъясянят” гязети, 07.02.1959, № 6 (1001) 5 Сяфярнаме-йе Шарден, Мящяммяд Аббасинин франсыз дилиндян фарс дилиня тяръцмяси, II ъилд, Тещран, 1966, сящ.323. 6 Сяфярнаме-йе Шарден, Мящяммяд Аббасинин франсыз дилиндян фарс дилиня тяръцмяси, II ъилд, Тещран, 1966, сящ.323.

135

135

Шалварын узунлуьу йа дизя гядяр, йа да дабана гядяр узун олурду. Шалвар йа сайа1, йа

да эцллц2 парчадан тикилирди.

Н.Эянъявинин “Хосров вя Ширин” ясяриня чякилмиш иллцстрасийада Ширинин яйниндяки шалвар

эюрцнцр. Шалварын балаьына цч сыра ениня бязяк–кюбя тикилиб3.

T III–16, ILL 1,2, T III–17, ILL 1, T III–18, ILL 1–дя эюстярилян гадынлар шалвар эейинибляр.

Тцнд рянэли, узунлуьу дабана гядяр олан шалварларын балаьына ялавя кюбя тикилиб.

Чуха. T III–16, 17 вя 18–дя тясвир олунмуш узунлуьу топуьа гядяр олан чухалар

миниатцрлярдяки чухалардан хейли фяргли олуб, белдян кип олмагла бядян юлчцсцня, ятяйя доьру

ися эен бичилиб. Чухаларын ятяк вя юн кянар хятти бойунъа кюбя тикилиб. T III–16, ILL 1, T III–17,

ILL 1 вя T III–18, ILL 1–дя тясвир едилмиш гадынларын туманынын ятяйи сялигя иля гырчынланыб.

Голлары дцз вя узунлуьу биляйя гядярдир. Гол ойуьу чийин хяттинин ортасындан башлайыр. Тясвир-

лярдян айдын олур ки, бу дюврдя бир нечя ъцр чуха формасы эейинилирмиш:

1. XVII йцзиллийин I йарысында узун вя йа гыса голлу цст чухасы эейинилиб. Узунголлу алт

чуханын йахасы кип дцймяляниб.

2. 1636–ъы илдя эениш, узун голлу, боьаз алтда бир дцймя иля баьланан, беля гядяр ачыг

йахалы кюйняк, топуьа гядяр шалвар, кюйняйин цстцндян узун, дар голлу, йахасы овал кясилмиш

гафтан эейинилирди. Гафтанын дар голунун алтындан, билякдя кюйняйин эен голу чыхардылараг бязяк

ямяля эятирир. Кюйняк вя гафтанын рянэи бир–бириня яксдир (тясвирдя гафтан эеъя эейими кими

верилиб).

3. Цст эейими–чуханын артыг бели дар, голу кясмя–бичмя, дар вя узундур. Йахасы овал

формада кясилмякля йахадан беля гядяр чарпаз дцймя иля баьланыр. Чарпаз дцймялянмя

яввялки кими дцзхятли дейил, “Х” шякиллидир.

XVII йцзиллийин сону гадын эейими кюйняк, гафтан, онун цстцндян эейинилян бир нечя ъцр

чухадан ибарятдир. Белдян дар олуб, ятяйя доьру эенялян, эцняш типли (даиря формалы) туманлар

белдя айрыъа тикилмиш, там бядян силуетиня уйьун олан лифя бирляширди. Синядян беля гядяр цз–

цзя дцймялянмя вя йа чарпаз дцймялянмядян истифадя едилирди. Йаха кясийи йа овал шякилли

олуб, йахалыгсыз вя йа кцнъшякилли олуб гатлама йахалыглыдыр. Артыг нимтяня–чяпкян сон

1 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 62, 65. 2 Йеня орада, табло 75, 87. 3 Н.Эянъяви. Ялйазма. Из сокровищницы рукописей Азербайджана. 1636-ъы ил.

136

136

модификасийасына – инкишафынын сон дюврцня йахынлашыб. Цст–цстя эейинилян бир нечя эен

туманын ятяйи ялавя парчадан кясилмиш кюбя иля бязядилир.

Шащ Сцлейман Сяфяви дюврцндя гадын эейимляри кюйняк, йахасы чийин тикишиндян синяйя

гядяр кцнъ кясилмиш, узун голлу, эен ятякли, узунлуьу топуьа гядяр олан гафтан, онун

цстцндян эейинилмиш голсуз, дар, ятяйи ашаьы эетдикъя эенялян чяпкяндян ибарят иди.

Цст туманы. Биринъи тип цст туманынын узунлуьу топуьа гядяр олуб бцзмяли–гырчынлыдыр. Юн

тяряфдя белдян ятяйядяк ачыг гойулуб (T III–18, 1).

Икинъи тип цст туманы 4 ядяд трапес формалы парчадан тикилиб вя узунлуьу топуьа гядярдир

(T III–18, 2).

Нимтяня–Чяпкян. Белдя бядяня кип, омайа доьру нисбятян эен бичилиб. Дцз, узунлуьу

биляйя гядяр олан голлары вар. Йахасы чийиндян башлайараг ятяйя доьру кцнъ кясилиб, синяси

ачыгдыр (T III–18, 2).

XVI–XVII йцзиллийин миниатцрляриня вя рясмляриня ясасян демяк олар ки, бу дюврдя

эейимлярин цмуми эюрцнцшцндя бир сыра фяргляр олмушдур.

Гадын цст эейими кюйняк вя онун цстцндян эейинилян гафтан, чуха вя ъцббялярдян

ибарят иди. Кюйняйин йахасы дцз, кясмя йаха олуб, боьаз алтда бир дцймя иля дцймялянирди.

Узунлуьу топугдан ашаьы олан бу кюйняйин голу узун вя дцз иди. Гафтанын йахасы чийин

хяттиндян беля гядяр кцнъ кясилмякля узун голлу, узун ятякли вя эениш олурду.

Гафтанын цстцндян чуха эейинилирди. Чуха астарлы олуб, узунлуьу гафтанын узунлуьу гядяр,

голу дцз, голун узунлуьу биляйя гядяр олурду. Йахасы ачыг вя боьазадяк паралел дцймяли

олмагла ики формада тикилирди. Чох вахт бу паралел дцймяляр дцймялянмир вя анъаг бязяк

функсийасы дашыйырды. Чуханын белиня кямяр баьланырды1 (бах: саь тяряфдян айаг цстя

дуранлардан биринъиси).

Чуханын цстцндян ъцббя эейинилирди. Ъцббя астарлы олуб, йахасы дцз вя ачыг тикилирди.

Ъцббя йа сярбяст бурахылыр2 (саь тяряфдян айаг цстя дуранлардан икинъиси), йа да белдян кямяр

вя йа гуршагла сыхылырды3 (Ширинин йанында айаг цстя дуран). Ъцббянин голу бир нечя ъцр: гыса4

(саьда йердя отуран дюрд гыздан дюрдцнъцсц), дцз вя узун5 (саьда йердя отуран дюрд

1 К.Кяримов, эюстярилян əсяри, табло 71. 2 Йеня орада. 3 Йеня орада. 4 Йеня орада. 5 Йеня орада.

137

137

гыздан цчцнъцсц), гыса гол вя ялавя декоратив узун голчаглы1 (Ширинин ъцббяси2, атлы гызларын

ъцббяляри) тикилирди. Миниатцрлярдя кишилярдян фяргли олараг гадынларын ъцббяляринин йахасынын баь-

ланмасына тясадцф етмядик. Беляликля айдын олур ки, ъцббянин йахасы дцз, ачыг вя йа паралел

дцймяли олурду.

Исти эейим кими щяля дя яввялки дюврлярдя олдуьу кими хяз эейимлярдян истифадя олунур.

1636–1639–ъу иллярдя Азярбайъанда олмуш алман сяййащы А.Олеари йазырды ки: “Эюзялляр

ъцрбяъцр–эюй, мави рянэляри олан Исфащан хязиндян бцрцнъяк эейир, црякачан мирзяляр кими

шад, инъя, нязакятля данышыр, мещрибан ряфтар едирдиляр”3.

Эейим дястини тамамлайан елементляр. “Исэяндяр Нцшабянин сарайында” (1523–ъц ил)

миниатцрцндя (T III–3) гадынлар ъцббянин цстцндян белляриня зяриф, бязякли кямяр баьлайыблар.

Гяба. 1507–1520–ъи иллярдя, Шащ Исмайылын щакимиййяти дюврцндя Тябриздя олмуш

аноним венесийалы таъир йазырды: “Бцтцн Тябриз гадынлары киши гябасы (чухасы) эейир вя ону

башларына чякирляр. Башдан айаьа гядяр бунунла юзлярини юртцрляр. Бу гябаларын яксяриййяти ону

эейянин мадди вязиййятиндян асылы олараг, ипякдян, бир щиссяси ися гырмызы гумашдан,

мяхмярдян вя эцлябятинли парчалардан тикилмишдир”4. Гейд едяк ки, бу эейим тярзи Тцркмян

милли эейимляриндя бу эцнядяк сахланылыб (T III–29, ILL 1, 2)5.

T III–15, ILL 1, 2 вя T III–16, ILL 1–дя тясвир едилмиш гадынлар чуханын цстцндян белляриня

кямяр баьлайыблар.

Баш эейимляри. “Исэяндяр вя мяслящятчиси”6 (1523–ъц ил) миниатцрцндя тясвир едилмиш

гадынларын баш эейими дилимли лячякдир.

“Исэяндяр Нцшабянин сарайында”7 (1523–ъц ил) миниатцрцндя (T III–3) тясвир едилмиш

гадынларын баш эейими дилимли лячякдир. Башларында зяриф юрпякляр вар. Юрпякляр тяпядя башлыьа

бяркидилиб.

1 Йеня орада. 2 Йеня орада, табло 77. 3 Сяфярнамеща-йе Венезийан дяр Иран, Мянучющр Ямиринин фарс дилиня тяръцмяси, Тещран, 1-ъи чапы, 1960, Сяфярнамейи А.Олйеари. 4 Сяфярнамеща-йе Венезийан дяр Иран, Мянучющр Ямиринин фарс дилиня тяръцмяси, Тещран, 1-ъи чапы, 1960, Сяфярнамейи А.Олйеари, сящ.386. 5 Мацумато Тосино. Происхождение и преобразование верхней одежды. Этнографическое исследование одежды,

Научно исследовательское изучение одежды, Кансай (Йапон дилиндя).

6 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 14. 7 Йеня орада, табло30.

138

138

“Шащын йай кюшкцндя мусиги динлямяси”1 (1528–1529) миниатцрцндя (T III–6, ILL 1)

ейванда отурмуш ики гадын тясвир едилиб. Онларын башында дилимли лячяк вар. Бу лячяк башлыьа

бяркидилиб.

“Хяфтвадын гызы вя ряфигяляри”2 (1537) миниатцрцндя тясвир едилмиш эянъ гызларын башында

дилимли лячяк, йашлы гадынын башында аь юрпяк вар (T III–6, ILL 2).

“Щиндистандан эятирилмиш щядиййялярин Хосрова тягдим едилмяси”3 миниатцрцндя дилимли

лячяк юртян гадынлардан икиси башына ялавя олараг чадра да юртцб. Бу чадралар аь вя чящрайы

рянэдядирляр.

“Солтан Сянъяр вя гары”4 (1539–1543) миниатцрцндя гары башына баьладыьы эюй рянэли баш

эейиминин цстцндян аь рянэли чадра юртцб (T III–7, ILL 3).

“Хосров вя Ширин кянизлярин щекайятини динляркян”5 (1539–1543) миниатцрцндя тясвир

олунмуш гадын баш эейимляри йедди дилимли юрпяйин цч дилимли модификасийасыдыр. Баш эейими баша

боьазалты васитясиля бяркидилиб (T III–8).

“Дилянчи гарынын Мяънуну Лейлинин йанына эятирмяси”6 (1539–1543) вя “Шапур Хосровун

портретини Шириня эюстярир”7 (1539–1543) миниатцрляриндяки гадынларын баш эейими цч дилимли

лячякдир. Йашлы гадын башына юрпяк юртцб (T III–9).

“Ъябрайылын Йусифя назил олмасы”8 (1540) миниатцрцндя Зцлейханын баш эейими дилимли

лячякдир (T III–10, ILL 2).

“Хосров Ширинин гясри юнцндя”9 (1603–1604) миниатцрцндяки гадынлар ейни формалы баш

эейиминдя тясвир едилибляр (T III–10, ILL 3).

“Фярщад Ширинин сарайында”1 (1603–1604) миниатцрцндя тясвир едилмиш гадынларын баш

эейими дилимли лячякдир (T III–11, ILL 1, 4, 5).

“Кючярилярин щяйаты”2 (1540) миниатцрцндя тясвир едилмиш гадынлардан беши башына

диликлянмиш лячяк, галанлары ися аь юрпяк баьлайыб. Юрпяйин цстцндян юрпякля ейни материалдан

олан гяшбянд алына чякиляряк башын архасында дцйцнляниб (T III–14, ILL 1, 2, 3).

1 Йеня орада, табло38. 2 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло50. 3 Йеня орада, табло 52. 4 Йеня орада, табло 55. 5 Йеня орада, табло 60. 6 Йеня орада, табло 62. 7 Йеня орада, табло 57. 8 Йеня орада, табло 66. 9 Йеня орада, табло 70.

139

139

“Ширинин Бцсутуна эялмяси” (XVI йцзиллийин биринъи йарысы) миниатцрцндяки сцвари гадынларын

баш эейимляринин конструксийасы яввялкиляря нисбятян фярглянир. Лакин бу да дилимли баш

эейиминин модификасийасыдыр (T III–14, ILL 4, 5).

“Гоъа кишинин эюзял гызла эюрцшц” (XVI йцзиллийин 70–ъи илляри) миниатцрцндя тясвир едилмиш

эюзял гызын башында аь башлыг вя аь рянэли чадра вар (T III–15, ILL 1).

Тясвирлярдян эюрцндцйц кими XVI йцзиллийя аид миниатцрлярдя тясвир едилмиш баш эейими

башлыг цзяриня бяркидилиб. Кянарлары дилимляниб, бирчяклярин цстцнц, сач арасыны, гулаьы вя

щюрцкляри айры–айрылыгда юртцр (T III–22, 1–5). “Шащын ов мяълиси” миниатцрцндя биринъи

дилимлярдян йашмаг кими истифадя едилиб (T III–11, ILL 3). “Исэяндяр Нцшабянин сарайында”3

миниатцрцндя 1–ъи вя 7–ъи дилимляр башын цстцндя баьланыб, 2–ъи вя 6–ъы дилимляр сярбяст

бурахылыб, 3–ъц вя 5–ъи дилимляр ися боьаз алтында дцйцнляниб (T III–3). “Исэяндяр Нцшабянин

сарайында”4 миниатцрцндя саьда сыра иля отурмуш дюрд гыздан солдан икинъиси биринъи вя йеддинъи

дилимляри икинъи вя алтынъы дилимлярин алтында эизлядиб, икинъи вя алтынъы дилимляри ися боьаз алтында

баьлайыб (T III–6, ILL 5). Сонракы дилимлярин архада сачлары юртдцйц эюрцнцр. Щямчинин, “Шащын

йай кюшкцндя мусиги динлямяси” вя “Шапур Хосровун портретини Шириня эюстярир” миниатцрцндя

дилимлярин боьаз алтында баьланмасы ашаьыдакы нятиъяйя эялмяйя имкан верир:

1. Баш эейими йарымдаиря формасында кясилир, эцняш шцалары кими дилимлянир, башда башлыьа

бирляшдирилир вя щяр ики тяряфдян боьазалты васитясиля бяркидилир (T III–23, 1).

2. Ясасян аь рянэли парчадан тикилир.

3. Биринъи дилимляр цз йанында салланараг бирчякляри, икинъи дилимляр гулаьын цстцнц юртцр.

4. Галан дилимлярин щюрцклярин цзяриня салынмасы вя анъаг йас мярасимляриндя сачын ачыг

олмасы ону ифадя едир ки, сачын эюрцнмяси кядяр ифадя едирди.

5. Дилимлярин шах дайанмасы онун икигат, башда зяриф эюрцнмяси ися назик ипяк парчадан

олмасыны эюстярир.

6. Эюрцнцр ки, дилимлярин уъларында баьланмаг цчцн гармаг вя гармаг йери олуб.

“Дилянчи гарынын Мяънуну Лейлинин йанына эятирмяси” миниатцрцндяки баш эейими дя

эцняшябянзяр баш эейиминин цчцнъц модификасийасыдыр (T III–9). Бунун ачылышы ися эцнябахан

формасыны хатырладыр (T III–23, 3). Миниатцрлярдя дюрдбуъаг йайлыьа да раст эялинир. Йашлы гадынлар

1 Йеня орада, табло 71. 2 Йеня орада, табло 75. 3 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 16. 4 Йеня орада, табло 30.

140

140

дюрдбуъаг йайлыьын цстцндян цчбуъаг йайлыгла “алынларыны чякирдиляр” (башлыг явязи). Дюрдбуъаг

вя цчбуъаьын тяряфляри дцз хятля дейил, ясасян гювсвари бирляшдирилиб (T III–24, 1–4). Чюля чыхар-

кян башюртцсцнцн цзяриндян юрпяк салмагла бцтцн эейими вя цзц кянар нязярлярдян

эизлядирдиляр1 (T III–16, ILL 1, 3). Эцняшябянзяр лячяйин икинъи модификасийасы одабянзяр

шякилдядир. Бу баш эейиминин реконструксийасыны T III–23, 2–дяки кими чякмяк олар.

Мцасир дюврдя эейинилян чадралар да йарымдаиря шякиллидир. Бу йарымдаирянин радиусу ону

эейинянин бойуна бярабяр олур. Беляликля, гадын баш юртцйцнцн инкишаф йолу ашаьыдакы кими

олмушдур: Йарымэцняш, од, эцнябахан вя нящайят гадыны бцтцнлцкля башга нязярлярдян

горуйан йарымдаиря шякилли юрпяк–чадра бу эцня гядяр халгын эцняшя вя тябият гцввяляриня

инамыны ифадя едир.

1625–ъи иллярдя юрпяк дилимлянмяйиб, цчбуъаг алынлыьын цстцня чякилир.

XVII йцзиллик гадын баш эейимлярини юйрянмяк цчцн щямин дювр сяййащларына истинадян

йухарыда вердийимиз рясмлярдяки баш эейимляриня нязяр салаг.

T III–19, ILL 1–дя гадынын башында мараглы бир папаг вар (T III–25, 6). Бу баш дюврясинин

юлчцсцня кясилмиш икигат кюбяйя тикилмиш даиряви парчадан ибарятдир (T III–25, 7) . Парчанын

диаметри баш дюврясинин диаметриндян хейли бюйцк эютцрцлцб вя цст щисся кянарлара бурулараг

тикилиб. Папаьын алына дцшян щиссяляриня пуллар дцзцлцб. Папаьа архадан зяриф юрпяк бяркидилиб

(T III–27, ILL 7).

T III–21, ILL 1–дя тясвир едилмиш гадынын баш эейими, цзяриня султанлар вя чичякляр тахылмыш

папагдыр. Баш эейими баша сярмя–боьазалты васитяси иля бяркидилиб. Архадан баш эейиминя

узун юрпяк бянд едилиб. T III–20, ILL 1–дя тясвир едилмиш кяниз ири дюрдбуъаг йайлыьы диагонал

бойунъа гатлайыб, мяркяз щисся алына дцшмяк шяртиля уъларыны боьаз алтындан кечиртдикдян

сонра, бойун ардында дейил, тяпядя дцйцнляниб (T III–24, 5). T III–26, ILL 1 дя тясвир едилмиш

гадын чадрайа еля бцрцнцб ки, щеч эюзляри дя эюрцнмцр2. Чадра йарымдаиря формасындадыр.

T III–16, ILL 1–дя тясвир едилмиш гадын таъабянзяр, лакин кянарлары дилимлянмямиш папаг

эейиниб. Папаьа саь тяряфдя султан тахылыб (T III–25, ILL 4, 4). Архада папаьа зяриф юрпяк

бяркидилиб.

T III–18, ILL 1–дя тясвир едилмиш гадын башына алынгабаьы гойуб, онун саь тяряфиня султан

тахылыб, архада зяриф юрпяк бяркидилиб.

1 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 62. 2 Нямируллащ Фялсяфи, эюстярилян ясяри, сящ.607.

141

141

T III–16, ILL 2–дя тясвир едилмиш гадын башына яммамя гойуб, яммамянин бир уъу

чяня алтындан кечмякля саь тяряфдя икинъи уъла дцйцнляниб, сол тяряфя султан тахылыб (T III–25,

ILL 3, 3).T III–17, ILL 1–дя тясвир едилмиш гадын кянарлары хязля ящатялянмиш силиндрик папаг

гойуб. Архада папаьа зяриф юрпяк бяркидилиб (T III–25, ILL 1, 1).

XVII йцзил миниатцрляриндя йухарыда садаланан баш эейимляриндян ялавя цчбуъаг шякилли

баш эейими дя тясвир едилиб. Бу йа папаг формасында юрпяйин цстцндян эейинилиб, йа да уълары

архада башлыг ятрафындан кечмякля дцйцнлянир вя айрыъа папаг алынырды.

Сянаинин “Щядигятцл–щягигят”1 ясяриня чякилмиш иллцстрасийасында (XVI йцзиллик) беля баш

эейиминдян истифадя едилиб. Щямин ясяря чякилян башга иллцстрасийада цчбуъаг секторлардан

йыьылмыш арахчын формалы баш эейиминя дя раст эялирик (еля бу баш эейими вя цчбуъаг да

сонрадан арахчын вя алынгабаьы–чцткцгабаьына чеврилиб) ки, бунун да ятрафына парча золаьы

доламыш, уъуну саь гулаг цстя дцйцнляйиб сярбяст бурахмышлар. Бу сонралар истифадя едилмиш

гыйгаъ, лячяк кимидир.

Бу ъцр баш эейиминя Н.Эянъявинин “Йедди эюзял”, “Хосров вя Ширин” ясярляриня (1636–ъы

ил) чякилмиш иллцстрасийаларда да раст эялинир.

Миниатцрлярдя мцхтялиф гадын таълары да тясвир едилиб. Гадынларын таъы юрпяйин цстцндян

гойулур вя киши таъындан архайа чыхынтысы олмасы иля фярглянирди. Бу таъларын архасы щюрцк кими

узадылыб йухары галдырылырды2.

Ювлийа Чяляби гейд едирди ки, бу типли гадын баш эейимляри Тябриз вя Нахчыванда чох эениш

йайылмышды. О, гейд едирди ки, “Нахчыванда бу типли щцндцр папагларын цстцндян гадынлар аь

юртцк юртцрдцляр. Буранын няфис гадын баш юртцкляри Нахчывандан чох–чох узагларда мяшщур

иди”3.

Бу дюврдя гадынларын евдян чыхаркян башларына чадра юртмяси бир чох мянбялярдя гейд

едилир. Чадралы гадын тясвирляриня дя артыг бу дюврдя раст эялинир (T III–25, ILL 1 вя T III–25, ILL

3).

1 Из сокровищницы рукописей Азербайджана. 2 Расим Яфяндийев. Азярбайъанда милли эейим тарихиндян. “Ядябиййат вя инъясянят” гязети, 7 феврал 1959-ъу ил, №6 (1001). 3 Эвлия Челеби. Книга путешествия, вып. 3, 1983, стр.115.

142

142

Мянбяляр гейд едирдиляр ки, “Гадынларын баш юрпякляринин парчасы Баьдад гадынларынын баш

юрпякляриня бянзяйир. Баш юрпякляри мцхтялиф рянэлидир. Онун уъу архадан йеря гядяр узаныр.

Гадынлар евдян байыра чыханда бцтцн цз вя бядянлярини аь парча иля юртцрляр”1.

“Гадынлар… башларына чадра юртцр, сифятлярини ачырлар. Башларына мирвари вя ъяващират

вурурлар”2.

Ювлийа Чяляби йазырды ки: “Нахчыван эюзялляри аь рянэдядир. Башларына сиври уълу арахчын

эейир, цзяриндян аь дуваг юртцрдцляр”3. Ф.Котов гейд едирди ки, “Гызылбаш… гадынлары цзлярини

назик мидгал иля еля юртцрдцляр ки, цзц вя эюзц дя эюрцнмцрдц…”4. Гадын рцбянди щаггында

“Короьлу” дастанында да мя’лумат вар: “…Щцрц ханым црбянди салды цзцня. Гара ипяк црбянд

гырмызы йанаглары еля гуъаглады, еля гуъаглады ки, еля бил лаляли, нярэизли даь башына гара думан

чюкдц. Короьлу цряйи беля шейя таб еляйя биляр? Оду ща сазы басды дюшцня. Деди:

Оьрун–оьрун тцл алтындан бахан йар,

Галдыр црбяндини, эюрцм эцл цзцн!..

Ашыглары ешг одуна йахан йар,

Галдыр црбяндини, эюрцм эцл цзцн!”5

Айаг эейимляри. XVI йцзил миниатцрляриндя гадын айаг эейимляри узунбоьаз ъораб

цстцндян эейинилмиш гара зяриф дяри башмаг вя йа чуст кими тясвир едилир. О дювря аид бя’зи

мянбялярдя дя бу барядя мя’луматлара раст эялиниб. Мянбяляр гейд едирдиляр ки, гадынларын

ъораблары мяхмяр вя йа эцлябятиндяндир. Цмумиййятля, щяр кяс юз сялигясиня уйьун эейинир6.

Шцбщясиз ки, бурада сющбят кцбар гадынлара мяхсус айаг эейимляриндян эедир. Гадынлар

айагларына ялван, мцхтялиф рянэли чякмя эейирляр7. Ф.Котов йазырды: “Гызылбаш… гадынлары

айагларына кишилярдяки кими ъораб вя мащуд башмаг эейирдиляр. Бя’зиляринин ъорабы мяхмярдян

иди”8. Азярбайъан миниатцрляриндя тясвир едилмиш гадынлар зяриф чякмяляр эейинибляр9.

“Исэяндяр Нцшабянин сарайында” (1523–ъц ил) миниатцрцндя (T III–27, ILL 1) тясвир

едилмиш гадынларын айаг эейими йцнэцл, зяриф, гара рянэли дяри башмаглардыр. “Солтан Сянъяр вя

1 Сяфярнаме-йе Пйетро де-Ла Валле, Шцаяддин Шяфанын италйан дилиндян фарс дилиня тяръцмяси, Тещран, 2-ъи чапы, 1991, сящ.147. 2 Шцаяддин Шяфа, эюстярилян ясяри, сящ.444. 3 Йеня орада, Ю.Чяляби. сящ.115. 4 Путешественники об Азербайджане, т. I, Баку, 1961, стр.232-233. 5 М. Г. Тящмасиб. Короьлу. “Елм” няш., Бакы, 1949, сящ.315. 6 Шцаяддин Шяфа, эюстярилян ясяри, сящ.144. 7 Йеня орада, Ю. Чяляби, сящ.115. 8 Путешественники об Азербайджане. Т. I, Баку, 1961, стр. 232-233. 9 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 16, 57, 62, 87.

143

143

гары” (1539–1543) миниатцрцндя гарынын айаьында шабалыды–сары рянэли узунбоьаз айаг эейими

вар (T III–27, ILL 5).

“Гоъа кишинин эюзял гызла эюрцшц” (XVI йцзиллийин 70–ъи илляри) миниатцрцндя тясвир едилмиш

гызын айаьында аь ъораб, зяриф, йцнэцл, гара рянэли башмаг вар (T III–27, ILL 2).

Миниатцрляр ясасында бу дюврдя эейинилмиш айаггабылары T III–28, 1–5–дя эюстярилдийи кими

чякмяк олар.

Щямчинин, Я.Х.Дящлявинин “Щяшт бещишт” ясяриня (1579) чякилмиш миниатцрлярдя тясвир

едилмиш иллцстрасийада (1584) сагинин айаггабысы аь рянэдядир.

XVII йцзиллик гадын баш эейимлярини юйрянмяк цчцн щямин дювр сяййащларына истинадян

йухарыда вердийимиз рясмлярдяки айаг эейимляриня нязяр салаг.

T III–16, ILL 1, 2, T III–17, ILL 1, T III–18, ILL 1 вя T III–26, ILL 1–дя тясвир едилмиш

гадынлар да гара дяридян зяриф чякмяляр эейинибляр. Бу чякмялярин 1–1,5 см щцндцрлцкдя

дабаны вар.

T III–19, ILL 1–дяки гадын айаггабысы даща модерндир. Бу, дикдабан, уъу миз, цстц узун

вя бцтюв тикилмиш чякмядир.

T III–21, ILL 1 дя тясвир едилмиш гадынын вя T III–20, ILL 1–дя тясвир едилмиш кянизин

айаьында зяриф дяридян тикилмиш айаггабы вар.

Беляликля XVII йцзиллик Азярбайъанында эейинилмиш гадын айаггабылары T III–29, 1–6–да

эюстярилдийи кимидир.

144

144

3.3. Киши эейимляри

Эейим материалларынын ялдя олунмасыны арашдыраркян бу дюврдя сцжетли парчалар

истещсалынын чох инкишаф етдийини гейд етмишдик. Щямин дювря аид парча нцмуняляри бу эцн дя

дцнйанын бир чох мяшщур музейляриндя сахланылыр. Бу парчалар цзяриндя ясасян гызылбаш

эейимли адамлар тясвир едилмиш, беля эейим дясти вя ясасян дя, гызылбаш папаьы диэяр дювлят

атрибутлары иля бирликдя, демяк олар ки, дювлятин символуна чеврилмишди.

Москвада, Силащ палатасында сахланылан XVI йцзиллийя аид бядии парча нцмуняси цзяриндя

тясвир олунмуш киши тясвиринин яйниндяки аь рянэли, гызылы астарлы чуха бойундан беля гядяр ири

дцймялярля дцймяляниб, цстцндян кямяр баьланыб вя бу кямяря хянчял санъылыб. Чуханын

ятякляри кямяря бянд едилиб. Чуха иля ейни рянэдя, узунлуьу топуьа гядяр олуб, цст тяряфдя

эениш, балагда ися дар олан шалвар эейиниб. Кишинин башында гызылбаш папаьы, айаьында ися

нисбятян тцнд рянэли ъораб вя йцнэцл, дабансыз айаггабы вар (T III–35, ILL 1)1.

Будапешт декоратив сянятляр музейиндя сахланылан XVI йцзиллийя аид сцжетли тикмя

цзяриндя тясвир олунмуш кишилярин яйниндя цст чийин эейими кими ъцббя вя чухалар вар. Ъцббяляр

узун голлу, чяп йахалыдыр вя йахалары кип баьланыб. Ъцббялярин цстцндян эейинилян чухаларын

бойну ойма олуб, йахасы гаршы–гаршыйа эяляряк, сыралама дцймя–илэяк тикилиб. Голу гыса вя

узун декоратив олмагла ики типя айрылан бу чухалар да астарлы тикилибляр. Бу тикмядя чуханын

узунлуьу дизя гядяр олан гафтан цзяриндян эейинилмясиня вя декоратив голлу чуханын нисбятян

гыса типиня вя дар шалварлара да раст эялирик. Сол тяряфдя айаг цстдя дурмуш шяхс узунлуьу

дабана гядяр олан ъцббянин цстцндян узунлуьу балдыра гядяр олан чуха эейиниб. Ъцббя вя

чухаларын цстцндян белляриня енсиз гуршаг вя йа кямяр баьланыб (T III–38)2.

Нйу–Йоркда ъянаб Морун шяхси коллексийасында сахланылан, Тябриздя истещсал олунмуш,

XVI йцзиллийя аид сцжетли парча цзяриндяки киши рясмляринин яйниндяки гыса голлу, аь вя гырмызы

рянэли чухалар бойундан беля гядяр ири дцймялярля дцймяляниб, цстцндян кямяр баьланыб. Аь

чуханын гол аьзына вя бойнуна гырмызы, гырмызы чуханын ися гол аьзына вя бойнуна аь рянэли

гатлама кюбя тикилиб (T III–33, ILL 1, 2)3.

Нйу–Йоркда ъянаб Дебенщамын шяхси коллексийасында сахланылан, XVI–XVII йцзиллийя аид

бядии нимчя цзяриндяки чальычынын яйниндя тцнд рянэли, узун голлу, йахасы бойундан беля гядяр

1 Р.Яфяндийев. Азярбайъан бядии сяняткарлыьы дцнйа музейляриндя. Бакы, “Ишыг”, 1980, T II- 2 Р.Яфяндийев, эюстярилян ясяри, табло 14. 3 Йеня орада, табло 27.

145

145

ири дцймялярля дцймялянмиш чуха вар. Чуханын цстцндян белиня кямяр баьланыб. Башында

гызылбаш папаьы вар (T III–33, ILL 3)1.

Нйу–Йоркда ъянаб Морун шяхси коллексийасында сахланылан, Тябриздя истещсал олунмуш,

XVI йцзиллийя аид сцжетли парча цзяриндя тясвир олунмуш кишинин яйниндя узунголлу эейимин

цстцндян эейинилмиш, гыса голлу, йахасы бойундан беля гядяр ири дцймялярля дцймялянмиш кичик

йахалыглы чуха вар. Чуханын цстцндян белиня кямяр баьланыб. Чуханын ятякляри енли шалварын,

шалварын балаглары ися узунбоьаз чякмянин ичярисиня гойулуб. Башында гызылбаш папаьы вар (T

III–33, ILL 4)2. Бостон Инъясянят музейиндя сахланылан Тябриздя истещсал олунмуш, XVI йц-

зиллийя аид сцжетли мяхмяр чятир цзяриндя тясвир олунмуш атлынын яйниндя узунголлу эейимин

цстцндян эейинилмиш, гыса голлу, йахасы бойундан беля гядяр ири дцймялярля дцймялянмиш

чуха вар. Чуханын цстцндян белиня кямяр баьланыб. Башында гызылбаш папаьы вар3.

Лондонда, Викторийа вя Алберт музейиндя сахланылан, Тябриздя истещсал олунмуш, XVI

йцзиллийя аид сцжетли парча цзяриндя тясвир олунмуш атлынын яйниндя йахасы бойундан беля гядяр

ири дцймялярля дцймялянмиш чуха вар. Чуханын цстцндян белиня кямяр баьланыб. Башында

гызылбаш папаьы вар (T III–33, ILL 5)4.

Икинъи бядии парча цзяриндя тясвир олунмуш кишинин яйниндя дя ейни иля буна бянзяр эейим

вар (T III–34, ILL 1)5. Парисдя ъянаб Левенин шяхси коллексийасында сахланылан, XVI йцзилликдя

Тябриздя истещсал олунмуш бядии мяхмяр цзяриндя тясвир олунмуш киши рясмляринин яйниндя

узун голлу, йахасы бойундан беля гядяр ири дцймялярля дцймялянмиш чуха вар. Чуханын

цстцндян кямяр баьланыб. Чуханын ятякляри кямяря бянд едилиб. Башында гызылбаш папаьы вар

(T III–31, ILL 1, 2)6. Измирдя Археоложи музейдя сахланылан XVI–XVII йцзилликляря аид бядии ваза

цзяриндя тясвир олунмуш киши дя ейни типли эейимдядир (T III–31, ILL 3)7. Парисдя декоратив

сянятляр музейиндя сахланылан, Тябриздя истещсал олунмуш, XVI йцзиллийя аид бядии парчалардан

биринин цзяриндя тясвир олунмуш кишилярин яйниндя узун голлу эейимин цстцндян эейинилмиш, гыса

голлу, йахасы бойундан беля гядяр ири дцймялярля дцймялянмиш чуха вар. Чуханын цстцндян

белиня кямяр баьланыб. Чуханын ятякляри кямяря бянд едилиб. Башында гызылбаш папаьы вар (T

III–31, ILL 4)1. Диэяр парча цзяриндя тясвир олунмуш кишинин яйниндя узунголлу эейимин

цстцндян эейинилмиш, гыса голлу, йахасы бойундан беля гядяр ири дцймялярля дцймялянмиш

чуха вар. Чуханын цстцндян белиня кямяр баьланыб. Чуханын ятякляри енли шалварын, шалварын

1 Йеня орада, табло 28. 2 Йеня орада, табло 30. 3 Йеня орада, табло 31. 4 Р.Яфяндийев, эюстярилян ясяри, табло 41. 5 Йеня орада, табло 43. 6 Йеня орада, табло 52. 7 Йеня орада, табло 76.

146

146

балаглары ися узунбоьаз чякмянин ичярисиня гойулуб. Башында гызылбаш папаьы вар (T III–31,

ILL 5)2. Цчцнъц парча цзяриндя кишинин яйниндя узунголлу эейимин цстцндян эейинилмиш, гыса

голлу, йахасы бойундан беля гядяр ири дцймялярля дцймялянмиш чуха вар. Чуханын цстцндян

белиня кямяр баьланыб. Башында гызылбаш папаьы вар (T III–32, ILL 2)3. Ясир алынмыш пийада

монгол типли эейимдядир (T III–32, ILL 1).

XVI йцзиллийя аид “Исэяндяр вя мяслящятчиси”4 “Исэяндярин йя’ъуъ–мя’ъуълара гаршы сядд

чякдирмяси”5, “Исэяндяр Нцшабянин сарайында”6, “Фирдовсинин “Шащнамя”ни Солтан Мащмуда

тягдим етмяси”7, “Манучющр дюйцшдян гайыдаркян”8, “Рцстям Кейкавусун щцзурунда”9,

“Газы Ъащанын диваны”10, щямин ялйазмада “Эянъ шащын йайлагда истиращяти”11, “Човкан ойу-

ну”12, “Исэяндярин Дара иля вурушмасы”13, “Исэяндяр Чин хаганынын йанында”14, “Оьуз ханын

мяълиси”15, “Сам Мирзянин сарай мяълиси”16, “Ики агилин йарышмасы”17, “Ъябрайылын Йусифя назил

олмасы”18, “Фярщад Ширинин сарайында”19, “Кючярилярин щяйаты”20, “Эеъя вахты шящяр щяйаты”21, “Са-

рай баьчасында мусиги мяълиси”22, “Шащ шащинля”23 миниатцрляриндя бир сыра киши эейимляри тясвир

олунмушдур.

“Исэяндяр вя мяслящятчиси” миниатцрцндя тясвир едилмиш кишиляр чяп йахалы, биляйя гядяр

узун голлу, узун эен ятякли, мцхтялиф рянэли, эениш, астарлы ъцббяляр, онун цстцндян гыса вя йа

узун голлу, йахасы гаршы–гаршыйа эялян чухалар эейинмишляр. Бя’зиляринин чухалары бойундан

беля гядяр дцймяляниб, цстцндян кямяр баьланыб, бя’зиляринин ися кямярляри ъцббя цстцндян

баьланыб, чухаларын габаьы ачыг олараг сярбяст бурахылыб. Бурада ики тип чуха формасына раст

эялирик. Биринъиси гыса голлу, кичик йахалыглы, йахасы дцймяли, икинъи узун голлу, йахалыгсыз, йахасы

1 Йеня орада, табло 53. 2 Йеня орада, табло 54. 3Р.Яфяндийев, эюстярилян ясяри, табло 55. 4 К. Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 14. 5 Йеня орада, табло 15. 6 Йеня орада, табло 30. 7 Йеня орада, табло 17. 8 Йеня орада, табло 18. 9 Йеня орада, табло 20. 10 Йеня орада, табло 23, 24. 11 Йеня орада, табло 25. 12 Йеня орада, табло 26. 13 Йеня орада, табло 32. 14 Йеня орада, табло 33. 15 Йеня орада, табло 34. 16 Йеня орада, табло 40. 17 Йеня орада, табло 56. 18 Йеня орада, табло 66. 19 Йеня орада, табло 71. 20 Йеня орада, табло 75. 21 Йеня орада, табло 76. 22 Йеня орада, табло 80, 81. 23 К. Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 85.

147

147

дцймяли. Бу чуха типляринин реконструксийасыны T III–34, 1 вя T III–39, 1–дя эюстярилян кими

чякмяк олар.

“Исэяндярин йя’ъуъ–мя’ъуълара гаршы сядд чякдирмяси” миниатцрцндя (T III–40, ILL 2)

тясвир едилмиш кишиляр цст чийин эейими кими ъцббя вя чуха эейинибляр. Ъцббяляр яввялки

миниатцрдяки ъцббялярля ейнидир. Чухаларын бойну ойма олуб, йахасы гаршы–гаршыйа эяляряк

сыралама дцймя иля кип баьланыр. Голу гыса (T III–55, 1) вя узун (T III–36, 1) олмагла ики типя

айрылан бу чухалар да астарлы тикилибляр. Гыса голун аьзына уйьун нахышлы диэяр парчадан кюбя

верилиб. Ъцббя вя чухаларын цстцндян белляриня енсиз гуршаг вя йа кямяр баьланыб. Ишчиляр

мцхтялиф рянэли, дцз, узун голлу, чяпйахалы ъцббяляр, бу ъцббялярин цстцндян бя’зиляри гыса гол-

лу, йахасы бойундан беля гядяр кип дцймялянмиш чуха эейинмишляр. Бу мцхтялиф рянэли астары

олан цст эейимляринин ятякляри белдя кямяря санъылыб ки, ишлямяйя мане олмасын. Бел эейими

олараг узун, аь, йухарыдан эен, балагда дар олан дизликляр эейинмишляр. Мане олмасын дейя

дизликляри дизя гядяр чырмамышлар. Ишчилярдян биринин яйниндя тцнд йашыл рянэли ейни бичимли шалвар

вар вя о да дизя гядяр чырманыб. Яйинляриндя ъцббя вя чухалары вар. “Исэяндяр Нцшабянин

сарайында” миниатцрцндяки киши эейимляри (T III–40, ILL 1) “Исэяндяр вя мяслящятчиси” миниатц-

рцндяки киши эейимляри иля ейнидир. Бу эейимлярин реконструксийасыны T III–55, 2 вя T III–53, 1–

дяки кими чякмяк олар. Бунлар узун голлу, чяп йахалы ъцббя вя гыса голлу, кцнъ йахалы чухадан

ибарятдир. “Фирдовсинин “Шащнамя”ни Солтан Мащмуда тягдим етмяси” миниатцрцндя (T III–41,

ILL 2) тясвир олунмуш кишилярин яйниндяки ъцббялярин цстцндян эейинилмиш чухалардан бир гисми

дцз, гыса голлу (T III–39, 2), диэяри ися гондарма голчаглыдыр. Гондарма голчаьын узунлуьу

ятякдян тяхминян бир гарыш йухары олурду. Бу ъцр чухаларын йаха кясийиня паралел сыралама

дцймя–илэяк тикился дя тясвирлярин щеч бириндя йаха баьланмайыб (T III–56, 1). Беля чухаларын

цстцндян дейил, алтындан эейинилян йанйаха ъцббялярин цстцндян зяриф, бязякли кямярляр

баьлайыблар. Цст эейимляри дабана гядяр узун олса да айаг щиссядя шалварын балаьы вя зяриф

башмаглары эюрцнцр. “Мянучющр дюйцшдян гайыдаркян” миниатцрцндя (T III–42, ILL 1) Мяну-

чющрц мцшайият едян ясэярляр тясвир едилиб. Эейимляри эцндялик эейимлярдян (мясялян, “Фир-

довсинин “Шащнамя”ни Солтан Мащмуда тягдим етмяси” миниатцрцндяки) чох фярглянмяся дя

бя’зи елементлярля зянэинляшдирилиб. Бу эейимлярин щеч бириндя декоратив голчаг йохдур. Ъцббя

вя чухаларын йахасы кип баьланыб. Пийадаларын ъцббя вя чухаларынын ятякляри белдя кямяря

санъылыб. Дюйцшчцляр голларына дямир голчаг, диз вя айагларына дизлик вя топуглуг тахыб,

башларына бойунлуглу чийинлик дямир дябилгяляр гойублар. Пийадаларын яйниндя тцнд бянювшяйи,

йерлийи йашыл олуб цзяри сары–гызылы нахышлы, йухарыдан эен, балагда дар бичилмиш шалвар вар. Кюй-

няк вя ъцббяляри шалварын ичиня, цст чуха вя ъцббяляри ися цстцня салыныб. Бурада тясвир олун-

муш эейимлярин формасы T III–55, 1 вя 2–дяки кимидир. “Рцстям Кейкавусун щцзурунда”

миниатцрцндя (T III–41, ILL 2) тясвир олунмуш кишиляр артыг ъцббя дейил, щям алтдан, щям дя

148

148

цстдян чуха эейинибляр. Алт вя цст чухаларын йахасында паралел бязякли гайтанларла дцймя вя

илэяк тикилиб. Узунголлу алт чуханын йахасы кип дцймяли олмагла, белдян кямярля йыьылыр, цст чуха

гыса вя йа узун, декоратив голлу олмагла йахасы ачыг сахланылыр (T III–39 , 1). Алт чухалара ен-

сиз, дик йаха тикилиб (T III–47, 1). Рцстя’мин чухасы, цзяриндя учан аь гаьайылар тясвир едилмиш,

шабалыды рянэдя олуб, узунлуьу диздян бир гядяр ашаьыдыр. “Газы Ъащанын диваны” миниатцрцндя

(T III–43, ILL 1) ясэярлярдян биринин ъязаландырылмасы сящняси тясвир олунур. Бурада тясвир

едилян кишиляр мцхтялиф рянэли ъцббяляр вя чухалар эейинмишляр. Эцнащкар дюйцшчцйя ъяза

верян адам чухасынын ятяйини шалварын ичиня салыб. Кишилярин цст чухаларынын гыса голу нисбятян

эендир, чуханын бойнуна ися енсиз, дик йахалыг тикилиб. Бурада тясвир едилян эейимляр T III–53, 2,

T III–49, 2, T III–55, 2, T III–36, 1–дяки кимидир. “Эянъ шащын йайлагда истиращяти” (T III–43, ILL

2) вя “Човкан ойуну” (T III–44, ILL 2) миниатцрляриндя артыг кишилярин алт чухаларынын узунлуьу

диздян бир гядяр ашаьыдыр. Цст чухаларын ятяйи белдя кямяря санъылса да, архада узун ятяк эю-

рцнцр. Атлылардан бири щяр ики чуханын ятяйини шалварын ичиня салыб. Чухаларын йахасына кичик дик

йахалыг тикилиб (T III–51, 2). “Човкан ойуну” миниатцрцндяки чухалар бунун ейни олуб, голларынын

узунлуьу биляйя гядярдир. Йахада чарпаз дцймялянмядян истифадя едилиб (T III–52, 1). Диэяр

“Човкан ойуну” миниатцрцндя (T III–45, ILL 1) чухаларын йаха–чийин бязякляри галан щиссяляр-

дяки бязяклярдян фяргли олдуьундан, демяк олар ки, бу чухаларын парчасы гызылы тикмяли ма-

териалдандыр. Йаха вя чийин щиссядя даща зянэин орнаментлярдян истифадя едилиб. Беля чуха “Ис-

эяндярин Дара иля вурушмасы” миниатцрцндя Сяфяви дюйцшчцляринин яйниндя дя вар. “Исэяндяр

Чин хаганынын йанында” миниатцрцндя (T III–45, ILL 2) тясвир едилмиш киши эейимляриндя тцнд

рянэли кичик, гатлама йахалыгдан истифадя едилиб (T III–51, 1). “Оьуз ханын мяълиси” миниатцрцндя

(T III–46, ILL 1) тясвир едилмиш кишилярин чухаларынын щям йаха–чийин щиссяси, щям дя гыса

голунун аьзы даща зянэин нахышларла тикмяляниб. Цмумиййятля, бу дюврдян башлайараг эейим

материалларында тикмяли–нахышлы парчалардан даща чох истифадя едилмяйя башланылыб. “Сам Мирзя-

нин сарай мяълиси” миниатцрцндя (T III–46, ILL 2) цст чухаларын йаха кянарына ири дцймяляр

тикилмяйя башланылыр. Бу, чох эцман ки, бязяк мягсяди эцдцрмцш (T III–37, 2). “Ики агилин йарыш-

масы” миниатцрцндя (T III–47, ILL 2) ялиндя шащин тутмуш гызылбаш саь ялиня аь рянэли, енли,

узун голчаглы ялъяк эейиниб. Гуш ялъяйин цстцндя отуруб. Солдакы сагинин ъцббясинин саь

йахасында ики ядяд гара чыхынты вар. Эейимлярин йаха, чийин вя гол аьзы тикмяляниб. Формасы

яввялки миниатцрлярдя тясвир едилдийи кимидир. “Ъябрайылын Йусифя назил олмасы” миниатцрцндя (T

III–47, ILL 1) Йусифин ъцббясинин голу биляйя доьру нисбятян эен тикилиб. Формасы миниатцрлярдя

тясвир едилдийи кимидир. “Фярщад Ширинин сарайында” миниатцрцндя (T III–49, ILL 3) Фярщадын ъцб-

бясинин бойнуна дик йахалыг тикилиб. “Кючярилярин щяйаты” (T III–49, ILL 2) вя “Эеъя вахты шящяр

щяйаты” (T III–49, ILL 1) миниатцрляриндя бя’зи чухаларын йахасы чийиндян беля гядяр кцнъ кяси-

либ. “Сарай баьчасында мусиги мяълиси” (T III–48, ILL 1) миниатцрцндя чуха юндя дцймя вя

149

149

илэякля баьланыб. Чуханын бойнуна енсиз дик йахалыг тикилиб. “Шащ шащинля” миниатцрцндя шащ

шащин тутмуш ялиня голчаьы кясик конус формасында олан дяри ялъяк эейиниб (T III–48, ILL 2).

XVII йцзил киши эейимляринин арашдырылмасында ян мараглы мянбя бу дюврдя Иранда сяфярдя

олмуш сяйащятчилярин китабларында верилмиш рясмлярдир. Сяфяви щакимиййяти дюврцндя Тябриздя

олмуш сяййащларын вя таъирлярин гейдляриндян дя Сяфяви дюврц эейимляри щаггында мя’лумат

ялдя етмяк олур. Мясялян, “Палтар биррянэ щинд гумашындандыр. Цстцндян ики бел тоггасы гарын

алтында баьланыр. Йухары тябягяйя мянсуб адамларын палтарын цстцндян баьладыьы тогга,

адятян, гызылдан дцзялдилир. Икинъи кямяр нисбятян кичик, садя вя биррянэлидир. Чох вахт ипякдян

дейил, памбыг вя дявя йунундан щазырланыр вя щеч дя ипякдян эери галмыр1. Гышда цстдян

эейинилян цст палтары да о гядяр узун дейил вя сцвари эейими кими ращатдыр2. Ашаьы тябягяйя

мянсуб ящалинин эейими нисбятян узундур, лакин диздян ашаьы дейил. Беля палтарлар памбыгдан

тикилир. Гярибя рянэлярдя олур. Рянэли ипяк гайтан вя кюбя иля бязядилир. Палтар йанда гайтан

васитясиля баьланыр, лакин чох вахт ону дцймялямяйиб, сярбяст бурахырлар3. Гызылбашларын архалыг

эейиняряк, белляриня чох ири гуршаг сарымаьы вя гуршаьын цстцндян эилянар рянэли шал

баьламаглары мянбялярдя дя гейд едилир4.

Кишилярин исти эейим кими истифадя етдикляри палтарлар онлар арасында олан сосиал фярги даща

чох нязяря чарпдырырды. Беля ки, яйанлар мави рянэли самур хязиндян тикилмиш кцрк, башгалары ися

чуха эейирди5.

Эейимин тяк сосиал фяргин эюстяриъиси дейил, щям дя тайфа мянсубиййятинин эюстяриъиси кими

функсийа дашымасы да мянбялярдя гейд олунур. Беля ки, Бякташиляр юлкядя дябдя олан палтар

эеймяси, мювлявилярин эейимляринин ади адамларын эейимляриндян фяргли олмасы, Щейдярилярин кц-

ряклярини тцклц гойун дяриси иля юртмяси, Немятуллащилярин чох гярибя эейими, Абдалларын вягф дя-

рисиндян палтар эеймяси вя бу эейимин онларын синясиндян дизляриня гядяр узанмасы бу дюврдя

Азярбайъана сяйащят едян сяййащларын диггятини ъялб едиб. Онлар щямчинин гейд едирдиляр ки,

дярзиляр плаша охшар чухалар вя диэяр цст палтарлары тикирляр. Бу палтарлары шащ чох вахт щядиййя

верир6.

Сяййащларын йаздыьына эюря, кишилярин палтарлары анъаг памбыг гумашдан имиш ки, бу да

хцсуси рянэлярдя вя парылтылы олурмуш7. Бу палтарлары щяр эцн дяйиширмишляр, чцнки парча кей-

1 Шцаяддин Шяфа, эюстярилян ясяри, сящ.143. 2 Йеня орада. 3 Йеня орада. сящ.144. 4 Шцаяддин Шяфа, эюстярилян ясяри, сящ.127. 5 Сяфярнамеща-йе Венезийан дяр Иран, Мянучющр Ямиринин фарс дилиня тяръцмяси, Тещран, 1-ъи чапы, 1960, Енгелберт Кемпфер, сящ.150-151. 6 Шцаяддин Шяфа, эюстярилян ясяри, сящ.141. 7 Йеня орада, сящ.142.

150

150

фиййятли дейилмиш. Цмумиййятля, бу палтарлары анъаг беш–алты дяфя эеймяк олурмуш. Бу парчаны

адятян Щиндистандан эятирирмишляр1. Иранлыларын эейими османлы тцркляринин эейиминдян фярглидир,

йя’ни иранлыларын эейимляри тцркляря нисбятян садя вя йахалары даща ачыгдыр. Гышда кюйняйин цс-

тцндян ъылыгга эейирляр. Ъылыгга эюдяк олдуьу цчцн эюрцнмцр. Ъылыгганы памбыг сапдан,

нахышлы вя бязякли тохуйурлар. Бир ъцр узун цст палтары да вардыр ки, йайда онун алтындан ъылыгга

эеймирляр. Щямин эейимин йухары щиссяси бядяня йапышыр, бели кипдир, ики йахасы солдан саьа бири

о биринин цзяриня йерляшир, дюрд йердян дцйцнлянир. Белдян ашаьы эенялир вя узунлуьу айаьын

будуна гядярдир. Голу енсиз, узундур, дцймяси вя йарыьы йохдур2.

Шащ Тящмасибин адяти вармыш ки, эцндя 50 дяфя палтарыны дяйишсин. Сонра ону 10 дяфя

артыг гиймятиня диэяр адамлара сатдырсын. Щеч кяс ъцрят едиб, о палтарлары алмагдан имтина едя

билмязди3. 1553–ъц илин апрел айында Шамахыда Абдулла ханын гонаьы олмуш инэилис сяййащы вя

дипломаты Антони Ъенкинсон, ханын либасыны тясвир едяркян, орада эюрдцйц зярэярлик ишляриня

валещ олдуьуну гейд етмишдир. Бу дювр Азярбайъан эейимляриндя истифадя едилян зин’ят ишляри

щагда йцксяк ряйя биз Дон Жуан вя башгаларынын гейдляриндя раст эялирик4.

Р.Яфяндийев эюстярирди ки, XVI йцзил Азярбайъан эейимляриндя истифадя едилян зин’ят ишляри

барядя йазылы мянбялярдя чохлу мцсбят ряйлярин олмасына бахмайараг, фактик материалларын

сайы аздыр, онларын ян мцщцмц I Шащ Исмайылын 1506–ъи ил тарихли гызыл кямяридир5.

Шамахы ханынын сарайында олмуш таъир Ширван ханы (ону крал адландырыр) иля эюрцшцнц беля

тясвир едир: “Крал зянэин ипяк вя гызыл иля бя’зянмиш чадырда отурмушду; Щюкмдар юзц орта

бойлу вя зящмли адам иди, узун ипяк парчалардан бащалы мирвариляр дцзцлмцш палтар эейинмиш-

ди”. О, щямчинин гейд едир ки, “Ешик аьалары мяни йерли дябя уйьун тикилмиш чяп йахалы, йеря гя-

дяр узун эейимля гаршыладылар. Онлардан бири ипяк, о бири ися гызыл тикмяли ипяк иди”6. Сяфяви шащы

Мящяммяд Худабяндянин 1583–ъц илдя Тцрк султаны Мурада эюндярдийи яба эцлябятин тикмя-

ли мяхмяр парчадандыр (T III–39, ILL 1). “Бир гызылбаш” рясминдя тясвир олунмуш гызылбаш

кюйняк, ъцббя, чуха, айаггабы эейиниб. Башына тирмя таъ гойуб7 (T III–57, ILL 1). Кюйняк

золаглы парчадандыр, бойнунда дцймя иля дцймяляниб. Кюйняйин реконструксийасы T III–57, 1–

дя, цлэцсц ися T III–57, 2–дя эюстярилдийи кимидир. Ъцббя нахышлы парчадандыр. Узунлуьу топуьа

гядяр олан бу ъцббя чяпйаха бичилиб, йаха цст–цстя кечяряк саь гол алтында баьланыб. Щяр ики

3 Шцаяддин Шяфа, эюстярилян ясяри, сящ.143. 2 Сяфярнамеща-йе Венесийан дяр Иран, Тещран 1-ъи чапы, 1960, Мянучющр Ямиринин фарс дилиня тяръцмяси, Винченто Алессандри, сящ.440. 3 А. Олеарий. Путешествия в Московию и Персию, стр. 207-208. 4 Р.Яфяндийев. Азярбайъанын бядии сяняткарлыьы дцнйа музейляриндя. “Ишыг” няш., Бакы 1980, таб. 73. 5 Р.Яфяндийев, эюстярилян ясяри. 6 А.Олеарий, эюстярилян ясяри, сящ.217-218. 7 Нямируллащ Фялсяфи. Зендеэане шаще Аббас яввял. Ентешариат Елми, 1326, сящ. 227, рясм Сансонун китабындан эютцрцлцб.

151

151

йаха вя ятяк бойунъа кюбя иля бязядилиб, палтарын ятяйи эен, голу ися узун вя дардыр. Ъцббянин

цстцндян гуршаг баьланыб. Бу эяляъяк архалыьын илкин формасыдыр. Ъцббянин реконструксийасы T

III–58, 1–дя эюстярилмишдир. Чуха ъцббядян хейли гыса бцтюв бичилмиш, белдя дар, ятяйя

эетдикъя эенялян формададыр. Йанларында чапыг вар. Нахышлы парчадан тикилмиш чуханын

бойнуна хяз йахалыг тикилиб. Голу гысадыр, чийиндя бцтюв бичилиб. Бцтцн кянар тикишляри бойунъа

кюбя иля бязядилиб. Бу эяляъяк кцляъянин илкин формасыдыр. Чуханын реконструксийасы T III–58,

2–дя эюстярилмишдир. Сяфяви дюврцнцн мцхтялиф киши эейимлярини тясвир едян рясмдя эянъ

оьланын яйниндя дизя гядяр узунлуьу олан, эениш ъцббя, узунголлу чяпйаха, ятяйи эениш чуха

вар. Чуханын йахасы чийиндян беля гядяр кцнъ кясиляряк ятякляри гуршаьа бянд едилиб. Гуршаг

сых–сых бурма–дцйцнлямядир. Айаьында нахышлы–золаглы ъораб, йцнэцл, аь, нисбятян дикдабан

чякмя вар. Эянъ оьланын башында енли ятрафлары олан силиндршякилли шлйапа вар. Сол тяряфдя шлйа-

пайа султан тахылыб, саь ятраф йухары гатланылыб, сол ятраф эюзцн цстцня гядяр дцшцр. Оьланын

ялиндя яса вар. Бундан бязяк мягсядиля истифадя олундуьу эцман едилир1 (T III–59, ILL 1). Бу

чуханын реконструксийасы T III–59, 1–дя эюстярилмишдир. Икинъи кишинин яйниндяки эейим йухарыда

тясвир етдийимиз эейимля ейнидир. Чуханын астары хяздяндир. Айаьында гара дяридян чякмя вар.

Ъорабы биррянэ вя нисбятян эендир2 (T III–61, ILL 1). Бу чуханын реконструксийасы T III–61, 1–

дя эюстярилмишдир. Хяз чуханын голу узундур. Голунун аьзына хяз тикилиб.

“Мярде–Иран–дяр–дювране–Сяфяви” рясминдя3 кишинин эейиндийи ъцббя ири сырыглы

материалдан тикилиб. Узунлуьу топугдан ашаьы, голу узун, сырыглыдыр. Йахасы юнцрлц олуб, чяп

йахадыр. Саь гол алтында баьланыб. Белиндя гуршаг, башында тирмя бюрк вар (T III–63, ILL 1). Бу

ъцббянин реконструксийасы T III–63, 1–дя эюстярилмишдир. Айаьында узунбурун, дикдабан, цстц

бцтюв бичилмиш чякмя вя ъораб вар.

“Щаммале–ьялйан дяр дювране Сяфяви” рясминдя ялиндя гялйан тутуб, узунгулаг минмиш

киши тясвир едилиб. Онун яйниндя ъцббя, ондан бир гядяр гыса, узунголлу чуха вя онун

цстцндян эейинилмиш хяз, голсуз эюдякъя вар. Башына тирмя бюрк гойуб, айаьына дикдабан

чякмя вя ъораб эейиниб (T III–62, ILL 1).

“Дяр бане ьяср–е шащ” рясминдя4 башында гызылбаш папаьы олан киши тясвир едилиб. Папаьа

3 ядяд ляляк тахылыб. Чяпйаха, юнцрлц, сол гол алтында баьланан, узун голлу ъцббя цстцндян

хяз, голсуз эюдякъя эейиниб (T III–64, ILL 1).

1 Йеня орада и, сящ.817, рясм Шарденин китабындан эютцрцлцб. 2 Йеня орада, сящ.817. 3 Нямируллащ Фялсяфи, эюстярилян ясяри, сящ.178, рясм Корнели де Брйуинин китабындан эютцрцлцб. 4 Иран ясре-Сяфяви, Тяръцме Кащбиз Язизи, (Iran under the Safavids Roger savory. Cambrige university Press. 1980).

152

152

“Ьуламе–сийащ дяр дювране Сяфяви” рясминдя1 енли, узунголлу, узун, эениш чуха эеймиш

зянъи тясвир едилиб. Чуханын йахасы сых дцймялидир. Белиня гуршаг баьланыб. Башында яммамя,

айаьында алчагдабан цстц бцтюв бичилмиш чякмя вар (T III–64, ILL 2).

“Шащ Исмайылын портрети”ндя2 (T III–65, ILL 1) узун голлу палтарын цстцндян эейинилмиш гыса

голлу, кип, ойма йахалы цст эейими тясвир едилиб. Бойун, гол аьзы вя йаха хятти бойунъа бязякли

бафта тикилиб.

Сяфяви дюврцндя башга юлкядя дювлят сяфири вязифясиндя чалышмыш Мащмуд Табикин

портретиндяки эейимин формасы миниатцрлярдя тясвир олунмуш йахасы чарпаз дцймя–илэяклидир3 (T

III–65, ILL 2).

Эюрцндцйц кими бу дюврдяки цст эейим формалары ясас е’тибариля гядим эейим

ян’яняляринин давамы кими инкишаф едир. Лакин бу ян’яня, эетдикъя даща да зянэинляшмиш,

эюзялляшмиш вя декоративляшмя истигамятиндя инкишаф етмишдир. Дяйишиклик ясас е’тибариля айры–

айры деталларда, нахыш вя бязяклярдя ямяля эялмишдир.

XVI йцзил Азярбайъан миниатцрляриндя 114 ядяд киши ъцббяси, 247 ядяд ися киши чухасы

саймаг мцмкцн олмушдур. Ъцббялярдян 41–и гырмызы, 22–си сары, 56–сы эюй, 25–и йашыл, 17–си

шабалыды рянэдя, 114–нцн голу узун, 46–сы голу гыса, 25–и декоратив голчаглы, 74–нцн

узунлуьу дабана гядяр, 7–синин узунлуьу топуьа гядяр, 27–синин ися узунлуьу диздян йухары

тясвир олунуб. Чухалардан 19–у чящрайы, 72–си эюй, 110–у гырмызы, 50–си сары, 18–и шабалыды,

57–си йашыл рянэдя, 241–нин голу узун, 165–и голу гыса, 39–у декоратив голчаглы, 166–нын

узунлуьу дабана гядяр, 14–нцн узунлуьу топуьа гядяр, 46–сынын узунлуьу диздян йухары

тясвир едилиб.

XVI йцзиллийин биринъи йарысында киши эейимляри йахасы боьаздан беля гядяр дцймяли, узун

голлу, узун, эен ятякли чуха вя онун цстцндян эейинилмиш гыса голлу вя йа узун декоратив

голчаглы, узун, эен ятякли чухалардан ибарят иди. Чухаларын йахасында чарпаз дцймялянмядян

истифадя едилирди.

Баш эейими гызылбаш папаьындан, айаг эейими йцнэцл, гара рянэли, дяри чякмялярдян

ибарят иди.

Зящмят адамлары щяля дя ъцббядян истифадя едирдиляр. Садя адамлар арасында кцлащ вя

кцлаща сарынмыш яммамяляр дя истифадя едилир. Ъцббя вя чухаларын голлары дцз, дар вя

1 Сяфярнамеща-йе Венесийан дяр Иран, Тещран 1-ъи чапы, 1960, Мянучющр Ямиринин фарс дилиня тяръцмяси, Винченто Алессандри. 2 Кащбиз Язизи, эюстярилян ясяри, сящ.28. 3 Кащбиз Язизи, эюстярилян ясяри, сящ.120.

153

153

узунлуьу биляйя гядярдир. Узун декоратив голчагдан анъаг цст чухасында истифадя едилир. Цст

чуханын йахасы ясасян ачыг галыр.

Беляликля, йухарыда садаланан тясвири материаллара ясасян Сяфявиляр дюврц киши эейим

дястини ашаьыдакы кими тясвир етмяк олар.

Алт эейим. Миниатцрлярдя киши алт эейими олан алт кюйняйи вя дизлийин тясвири верилиб.

Дизлик. “Исэяндярин йя’ъуъ–мя’ъуълара гаршы сядд чякдирмяси” миниатцрцндя бу даща

ашкар эюрцнцр. Ишчилярин яйинляриндя аь рянэли дизлик вар. Дизлик йухарыдан эен олуб, балаьа

эетдикъя даралыр. Дизлийин реконструксийасыны T III–68, 2–дяки кими чякмяк олар.

Алт кюйняйи. “Щиндистандан эятирилян щядиййялярин Хосрова тягдим едилмяси” миниатцрцндя

баьбан аь рянэли кюйняк эейиниб. Йахасы баьлы (йягин ки, йанйаха), голлары узундур. Кюйняйин

реконструксийасыны T III–57, 1–дяки кими чякмяк олар. Гафтанын реконструксийасыны T III–57, 2–

дяки кими чякмяк олар.

Цст эейимляри. Сяфявиляр дюврцнцн киши цст эейимляри ъцббя вя чухадан ибарятдир. Яввялки

фясиллярдя гейд етдийимиз кими ъцббя адландырылан цст чийин эейими щям гадын, щям дя киши

эейими кими бцтцн дюврлярдя Азярбайъанлыларын ян’яняви эейим типи олуб вя заман–заман

формасында вя материалында азачыг дяйишикликляр олунмагла инкишаф едиб вя Азярбайъан милли

эейиминин ясасыны тяшкил едиб. Щямчинин, гейд етмишдик ки, ъцббя чох бязякли вя гиймятли эейим

олдуьундан щюрмятли гонаглара щядиййя вериляр вя хариъи юлкяляря дя апарыларды. Мянбяляр бу

зянэин эейимин хариъи юлкялярдя, ясасян дя Азярбайъанла эениш тиъарят ялагяляриня малик олан

Авропа юлкяляриндя чох йцксяк гиймятляндирилдийини гейд етмишдир. Авропада Реформасийа

дюврцнцн йени дябли киши контуру ясасян гыса плашын щесабына йаранырды ки, буну алманлар

шаубе, чехляр шуба адландырырды. Италйан таппертиня бянзяйян бу плашы италйанлар ъцббя

адландырырдылар вя онун Италийайа XIV йцзилликдя эялдийини гейд едирдиляр. Ъцббяни чох вахт кятан

парчадан тикир вя белиня кямяр баьлайырдылар. Чех плашлары иля мцгайисядя бу чох сялигяли иди1.

Ъцббянин реконструксийасыны T III–69, 2–дяки кими, гыса голлу типи ися T III–70, 1–дя эюс-

тярилдийи кими чякмяк олар. Ъцббя тясвири материаллар ясасында мцяллиф тяряфиндян бярпа едил-

мишдир.

Чуханын реконструксийасыны T III–71, 1–дяки кими, цлэцсцнц ися T III–71, 2–дяки кими

чякмяк олар. Чуха тясвири материаллар ясасында мцяллиф тяряфиндян бярпа едилмишдир.

1 Иллюстрированная энциклопедия моды Артия. 1988, Чехословакия, стр.153.

154

154

Цст бел эейими. Шалварын реконструксийасыны T III–68, 3–дяки кими чякмяк олар.

Беляликля, йухарыда садаланан тясвири материаллардан айдын олур ки, 1523–1524–ъц илляр киши

сарай эейимляри нисбятян гысалыр. Мащуддан тикилмиш узунбоьаз ъораб топуг щиссядя эюрцнцр.

1528–1529–ъу иллярдя чухаларын дцймялянмясиндя дя чарпаз дцймялянмядян истифадя

едилир. Ара эейимлярдя орнаментли парчалар цстцнлцк тяшкил едир.

1537–1538–ъи иллярдя чухаларын йахасы чарпаз дцймяляндийи кими, узун декоратив голчаг

да гол йериня чарпаз дцймялянир. Узун, декоратив голчаглар йенидян дябдядир.

1539–1543–ъц иллярдя чарпаз дцймялянмяляр паралел хятлярин арасы тяк–тяк, ейни юлчцдя

дейил, ъцт–ъцт, бир–бириндян айры щалда да тикилир.

1540–ъы илдя цст чуханын йахасынын цчкцнъ кясилмясиня дя раст эялинир. Чухаларын

узунлуьу дизя гядяр дя олурду.

1579–1584–ъц иллярдя цст чухаларда кичик гатлама йахалыглардан истифадя едилир. Чухаларла

йанашы, аз да олса ъцббядян истифадя едилир.

XVII йцзилликдя голу гыса, гатлама йахалыглы чухаларын узунлуьу артыг омайа гядярдир. Бу

чухалар белдя бядяня кип отурмагла синядян беляъян дцймялянир. Бунунла йанашы олараг

узунлуьу топуьа гядяр олан чухалар да эейинилир. Гатлама йахалыглы чухаларда чарпаз

дцймялянмядян дя истифадя едилир.

XVII йцзиллийин сону киши эейими ясасян боьаз алтда бир дцймя иля баьланан кюйняк, онун

цстцндян эейинилмиш белдян дар, ятякдян эен, чяпйаха ъцббя, онун да цстцндян эейинилян

голу гыса, белдя дар, ятякдя эен вя йанларына чапыг гойулмуш, бойну хязли чухадан ибарят иди.

Ъцббянин голу дар, дцз вя узунлуьу биляйя гядяр олуб, йахасына ялавя кюбядян бязяк

тикилирмиш.

Баш эейимляри. Кярим Кяримовун “Азярбайъан миниатцрляри” китабындакы ХVI йцзиля аид 93

миниатцрцн 86–сындан 1144 баш эейими саймаг мцмкцн олмушдур. Бунлардан 993–ц киши,

151–и ися гадын баш эейимляридир.

Бунлардан бешиндя таъ тясвир едилиб. Бу йарымкцря формасында олуб, йанларында бязякли

диликлянмиш ялавя вар. Таъын юзц эцнбяз формасындадыр (T III–72, ILL 1–5). Эцнбяз сюзц–

эцнябянзяр–эцняшябянзяр сюзляриндяндир ки, бу да щямин баш эейиминин эцняшя бянзярлийини

эюстярмякля йанашы ону эейинян адамын уъалыгда олмасыны билдирирди.

155

155

Арашдырылмыш киши баш эейимляриндян сайъа ян чох оланы (650 ядяд) Гызылбашлара мяхсус

чалмадыр. T III–74, 7, 8–дя эюстярилмиш бу баш эейиминин ясасы бярк тохунушлу папагдыр.

Бу папаг ясасян гырмызы рянэдя олурду. Миниатцрлярдя анъаг аз щалда бунун башга

рянэдя олмасына тясадцф едилир. Бурада да баша эейилян щисся йарымкцря эцнбяз

формасындадыр, йухары галхан шиш уъу ися еля бил ки, сямайа доьру истигамят эюстярир. Буну щяр

бир инсанын уъалыьа, йцксялишя мейли кими баша дцшмяк олар. Бу ясасын цзяриня чалма сарыныр.

Йцксяк рцтбяли адамлар, шащлар чалманын цзяриня гуш ляляйи тахардылар.

Еля бу да фикримизи бир даща тясдигляйир–гуш кими ганад ачыб йцксялмяк, эцняшя

йахынлашмаг щяйатын–инкишафын символу кими баша дцшцлцрдц (Мярщумун щаггында “Инди онун

рущу ганад ачыб эюйлярдя учур” ифадясинин дейилмяси дя бу символла ялагядардыр). Лялякдян

башга чалмайа тахылан гиймятли гашлар, зянъиряляр, бязякляр бу баш эейиминин даща эюзял вя

естетик ъящятдян хош эюрцнмясини тя’мин едирди.

128 миниатцрдя чалма шиш уъу ичяри гатланмыш ясас цзяриня сарыныб (T III–72, 8),

бунлардан анъаг бириндя (“Зал овда” миниатцрцндя) чалма уъу шиш эцнбязшякилли ясас цзяриня

сарыныб (T III–72, 7).

50 миниатцрдя овал шякилли баш эейими тясвир едилиб. Бу баш эейиминин йанлары мцхтялиф

формаларда бязядилирди. Бунлардан 16–сы T III–73, 3–дя эюстярилдийи кими икигат ящатяли, беши ейни

ъцр, биргат ящатяли (T III–73, 8), цчц бязяксиз, биргат ящатяли (T III–73, 7), икиси биргат чыхынтылы

форма иля (T III–73, 9) ящатялянмишдир. Дюрд миниатцрдя бу ъцр чыхынты эцнбяз ятрафында чякилиб

(T III–73, 6).

T III–73, 2 вя T III–73, 4–дя баш эейими сарьы вя хяз иля ящатяляниб. Бу гябилдян олан он

бир баш эейими секторлардан йыьылыб вя даща садя эюрцнцр (T III–74, 1). Бир йердя бу форма

даща алчаг вя баша йапышан формада тикилиб (T III–74, 2). Бу ушаг вя йенийетмялярин баш

эейими иди. T III–74, 3–дя эюстярилмиш баш эейиминя доггуз йердя тясадцф едилир. Бу мцхтялиф

парчалардан тикилир. Башда бярк дайансын дейя ортасы ялавя парча иля сыхылыб. T III–72, 6, 5, T III–

74, 4, T III–73, 11, T III–74, 5, 6, 9–да верилмиш баш эейимляринин щярясиня миниатцрдя анъаг

бир дяфя раст эялинир. Она эюря дя онлары кцтлялярин, халгын ян’яняви баш эейими кими гябул

етмяк олмаз. “Кючярилярин щяйаты”1, “Дилянчи гарынын Мяънуну Лейлинин йанына эятирмяси”2

миниатцрляриндя дяридян тикилмиш баш эейими дя мараглыдыр (T III–73, 12). “Тящмурязин дивлярля

вурушмасы” миниатцрцндя3 ися пялянэ дярисиндян тикилмиш баш эейими тясвир едилиб (T III–73, 10).

1 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 75. 2 Йеня орада, табло 62. 3 Йеня орада, табло 51.

156

156

“Кейумярз инсанлара сянят юйрядир” миниатцрцндя1 T III–73, 11–дя эюстярилмиш формада баш

эейими дя вар. Ю.Чяляби йазыр ки, “Нахчыван кишиляри башларына тирмяли таъ, узун сярбянд гойур-

лар”2. О, щямчинин йазырды ки, Тябризин яйан вя задяэанлары башларына ал вя гырмызы папаг

гойурлар, лакин чоху иранлылар кими аь, мящяммяди яммамя, сарыг гойурлар вя папагларынын

цзяриндя тирмя олмасы зяруридир ки, она да таъ дейирляр. Алимлярин таъынын щцндцрлцйц ики гарышдан

чохдур. Садя адамларын таъы бир гарышдыр”3. О, йазырды ки, “гызылбаш” истилащы да сарыг иля ялагядар

мейдана эялмишдир. Гызылбашлар башларына гойдуьу гырмызы чалманын башы юртян тяряфи эен, уъу

ися дардыр. Бу чалмаларда бир бармаг галынлыьында 12 буруг (тирмя) вардыр ки, бу да 12 имамын

яламятидир.

Пиетро Делла Валле йазырды: “Гызылбашлылар…башларына чалма гойурдулар”4. Чалма,

яммамя, сарыглары рянэлидир. Адятян онларын тохунушунда памбыг парча цзяриндя ипяк

саплардан йол–йол нахышлар ишлянилмишдир. Аь рянэдян надир щалларда истифадя едирляр. Варлылар

башларына ясасы вя арьаъы гызыл вя эцмцшдян олан гиймятли чалмалар гойурлар. Сярт гыш

айларында башларына астары дяри олан папаг гойурлар. Папаьын бир уъу чалманын ортасындан

йухарыйа чыхыр, кянары щятта гулаьын цстцнц дя юртцр. Йцксяк тябягядян оланлар бу папаьы евдя

чалмасыз да гойурлар. Ади Адамлар ися чюлдя дя щямин папагдан истифадя едирляр5.

Бякташиляр башларына бездян тикилмиш 12 тирмя золаглы яммамя гойурлар. Мювлявилярин

яммамяси йухарыдан ашаьыйа доьру дюрд бурмадыр. Щейдярилярин яммамяси кющня парчадан

щазырланыр вя беш золаглыдыр6.

Рцтбя билдирян елемент кими баш эейиминя дурна тели тахылмасы факты Короьлу дастанында

да вар: “Дяли Щясян иля Дямирчиоьлу Ейвазы эятирдиляр мяълися. Короьлу бир Ейваза бахды, бир

бой–бухунуна, шясти–бястиня нязяр салды. Палтар, эейим, йараг, йасаг, дурна тели дя

башында…”7.

“Исэяндяр вя мяслящятчиси” миниатцрцндя8 тясвир едилмиш кишилярин щамысынын башында гы-

зылбаш папаьы вар. “Исэяндярин йяъуъ–мяъуълара гаршы сядд чякдирмяси” миниатцрцндя9 ишчиля-

рин башында кцлаща сарынмыш чалма, бя’зисиндя ися анъаг кцлащ вар. Ишя рящбярлик едянляр

гызылбаш папаьы эейинибляр. “Фирдовсинин “Шащнамя”ни шаща тягдим етмяси” миниатцрцндя10

1 К. Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 46. 2 Эвлия Челеби. Книга путешествия, вып. 3, 1983, стр.238-244. 3 Йеня орада, сящ.232-233. 4 Шцаяддин Шяфа, эюстярилян ясяри, сящ.146. 5 Йеня орада, сящ.147. 6 Йеня орада. 7 М. Г. Тящмасиб. Короьлу. “Елм”, 1949, сящ.155 8 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 15. 9 Йеня орада, табло 17. 10 Йеня орада, табло 25.

157

157

тясвир едилмиш кишилярин башларында гызылбаш папаьы вя яммамяляр вар. “Эянъ шащын йайлагда

истиращяти”1 вя “Чювкан ойуну”2 миниатцрляриндя баш эейими кими гызылбаш папаьы иля йанашы

кянарлары хязли кцлащ да эейинилиб. XVII йцзил киши баш эейимляринин арашдырылмасында ян мараглы

мянбя бу дюврдя Ирана сяфяр етмиш сяййащларын китабларында верилмиш рясмлярдир. T III–57, ILL

1–дя эюстярилмиш “Бир гызылбаш” рясминдя гызылбаш башына тирмя таъ гойуб. Ейни иля буна бянзяр

таъ T III–65, ILL 1–дя эюстярилмиш Шащ Исмайылын портретиндя дя тясвир едилиб. T III–65, ILL 2–дя

тясвир едилмиш сяфирин башындакы буна бир гядяр бянзяйян баш эейими бафта васитясиля ромбвари

бязядилиб. T III–68, ILL 1 вя T III–62, ILL 1–дя тясвир олунмуш кишилярин башында да бу ъцр тирмя

таъ тясвир едилиб.

Сяфяви дюврцнцн мцхтялиф киши эейимлярини тясвир едян рясмдя эянъ оьланын башында енли

ятрафлары олан силиндршякилли шлйапа вар (T III–59, ILL 1). Сол тяряфдя шлйапайа султан тахылыб, саь

ятраф йухары гатланылыб, сол ятраф эюзцн цстцня гядяр дцшцр. Цчцнъц кишинин башында Баьдад

типли чалма тясвир едилиб (T III–61, ILL 1). T III–63, 1–дя тясвир олунмуш “Мярде–Иран дяр–

дювране–Сяфяви” рясминдяки кишинин дя башында бу тип бюрк вар. T III–64, ILL 1–дя тясвир

едилмиш “Дяр бане ьясре–шащ” рясминдя башында гызылбаш папаьы олан киши тясвир едилиб.

Папаьа 3 ядяд ляляк тахылыб. T III–64, ILL 2–дя тясвир олунмуш “Ьуламе–сийащ дяр дювране

Сяфяви” рясминдя зянъинин башында яммамя вар.

Фязлуллащ бин Рузбахан ял–Исфащани “Тарихи Алем арайи Амини” ясяриндя йазырды ки, беля

баш эейимляринин ямяля эялмясиндя I Шащ Исмайылын атасы Шейх Щейдярин (1456–1488) ясас

ролу олмушдур. О юз мцридляриня тапшырыр ки, “…бундан сонра “Тякиййя” (тцркмян папаьы)

явязиня 12 имамын шяряфиня 12 гырмызы хятли сяфяви таъы гойсунлар”.

Ювлийа Чяляби йазырды ки, “гызылбашлылар” сюзц Тябриздя дябдя олан баш эейимляри иля

ялагядардыр. Бу баш эейимляри ал гырмызы мащуддан дцзялдилир, ятрафына ися ян’яняви аь

парчадан яммамя долайырлар.

1553–ъц илин апрел айында Шамахыда Абдулла ханын гонаьы олмуш инэилис сяййащы вя

дипломаты Антони Ъенкинсон, ханын либасыны тясвир едяряк йазырды: “Ширван ханы… башына бащалы

тафтадан тяпяси йарым метр щцндцрлцкдя, уъу ити, ятрафына 20 метр узунлуьунда гызыл иля ишлянмиш

щинд ипяйи доламыш чалмалы папаг гойур. Чалманын сол тяряфиндян, ширмайыдан гайрылмыш гызыл вя

гиймятли дашларла ящатя олунмуш борудан ляляк дястяси чыхыр, онун цстцня ися ял ичи бойда гызыл

лювщядя ики гиймятли йагут йапышдырылмышды”3.

1 Йеня орада, табло 26. 2 Йеня орада, табло 27, 28. 3 А. Олеарий. Путешествия в Московию и Персию, стр.217-218.

158

158

Айаг эейимляри. Иранлыларын айаггабыларынын уъу дик, дабаны щцндцр олур ки, бу, кишилярин

бойуну щцндцр эюстярир1. Кишилярин ъораблары зяриф вя инъя, мцхтялиф рянэли сапдандыр ки, биз она

парис сапы дейирик2. …Айагларына ялван кечя чатыр, йашыл, гырмызы, турунъу, нарынъы башмаг

эейярляр3. Ъораб тикянляр Авропадан Ирана эятирилян йундан шащ сарайы цчцн ъораблар то-

хуйурлар4. Ф.Котов йазырды: “Гызылбаш кишиляри …айагларына ъораб, башмаг эейинирдиляр”5. Бя’зи

щалларда узунбоьаз ъораб дизлийин цстцндян эейинилир6. Бу заман ъораб гайтанла сыхылыр. “Исэян-

дярин йя’ъуъ–мя’ъуълара гаршы сядд чякдирмяси” миниатцрцндя ишчилярин айаглары йалындыр. Ишя

рящбярлик едянлярин айагларында узунбоьаз чякмяляр эюрцнцр. “Фирдовсинин “Шащнамяни”ни

Солтан Мащмуда тягдим етмяси” миниатцрцндяки цст эейимляри дабана гядяр узун олса да,

айаг щиссядя шалвар балаьы вя зяриф башмаглары эюрцнцр. “Мянучющр дюйцшдян гайыдаркян”

миниатцрцндя Мянучющрц мцшайият едян ясэярлярин бя’зисинин айагларында узунлуьу диздян

йухары олуб, диз алтында гайтанла баьланан ъораб, онун цстцндян эейинилмиш зяриф, йумшаг

башмаглар вар. Башмаглардан бя’зисинин бурну йухары гатланыб. “Рцстям Кейкавусун щцзу-

рунда” миниатцрцндя тясвир олунмуш кишилярин айагларында узун мащуд ъораблар вя онун

цстцндян эейинилмиш гара, уъу миз, дабаны дик айаггабылар вар. Миниатцрлярдя тясвир олунмуш

киши айаггабылары T III–75, 1–7–дя эюстярилдийи кимидир. T III–57, ILL 1–дя эюстярилмиш “Бир

гызылбаш” рясминдя тясвир едилмиш кишинин айаггабысы T III–76, 1–дя эюстярилдийи кимидир. Сяфяви

дюврцнцн мцхтялиф киши эейимлярини тясвир едян рясмдя эянъ оьланын айаьында нахышлы–золаглы

ъораб, йцнэцл, аь, нисбятян дикдабан чякмя вар (T III–59, ILL 1). T III–68, ILL 2–дя тясвир

олунмуш кишинин айаьында гара дяридян ращат чякмя вар. Ъорабы биррянэ вя нисбятян эенишдир.

T III–63, ILL 1–дя тясвир едилмиш кишинин айаьында узунбурун, дикдабан, цстц бцтюв бичилмиш

чякмя вя ъораб вар. T III–62, ILL 1–дя тясвир едилмиш кишинин айаьында дикдабан чякмя вя

ъораб вар. T III–64, ILL 2–дя тясвир едилмиш зянъинин айаьында алчагдабан, цстц бцтюв бичилмиш

чякмя вар. Эюрцндцйц кими Сяфяви дюврцндя мцхтялиф бичимли, эюзял киши айаггабылары эейинилирди

ки, бунлар да T III–76, 1–5–дя эюстярилдийи кимидир. Бу айаггабылар бир нечя моделдя тикилирди:

йумшаг дяридян тикилмиш алчагдабан айаггабылар; йумшаг дяридян тикилмиш узунбоьаз

чякмяляр; астарлы, хцсуси алтлыглы щцндцрдабан, сивриуълу чякмяляр; нисбятян кобуд бичимли,

алчагдабан, узунбоьаз чякмяляр. Тохунма ъорабларла бярабяр, мащуддан тикилмиш

узунбоьаз ъораблар да эейинилирмиш.

1 Шцаяддин Шяфа, эюстярилян ясяри, сящ.144. 2 Эвлия Челеби. Книга путешествия, вып. 3, 1983, стр.238-244. 3 Сяфярнамеща-йе Венезийан дяр Иран, Мянучющр Ямиринин фарс дилиня тяръцмяси, Тещран, 1-ъи чапы, 1960, Сяфярнаме-йе Енгелберт Кемпфер дяр Иран, сящ.150-151. 4 Йеня орада, Сяфярнаме-йе Шарден дяр Иран, сящ. 232-233. 5 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 29. 6 Сяфярнамеща-йе Венетсийан дяр Иран.

159

159

XVI йцзиллийин орталарында (1562–ъи илдя) шащ Тящмасибин сарайында олмуш инэилис сяййащ

таъири йазыр: “Сарай гапылары йанында мян атдан дцшяркян, айагларым щяля йеря дяймямиш

суфинин (Шащ Тящмасибин–С.Д.) фарсъа башмаглар адланан юз айаггабыларындан бир ъцтцнц

мяня эейиндирдиляр… Бу айаггабыларсыз мяня хачпяряст кими, йа онларын ишлятдийи адла десяк,

йя’ни динсиз, мурдар бир мяхлуг кими онларын мцгяддяс торпаьына айаг басмаьа иъазя

вермяздиляр.”

Бу дюврдя кишилярин “баьдады башмаг” эеймяляри “Короьлу” дастанындан айдын олур1.

Хцсуси, щярби вя дини эейимляр. Гырмызы рянэли чалма щярби рцтбя билдирир вя она таъ

дейирляр2.

1602–1605–ъи иллярдя Иранда олмуш Тектандер йазырды ки, Иранын дин хадимляри башларына аь

яммамя явязиня гящвяйи чалма гойур вя дявя йунундан тохунмуш мащуд архалыг

эейинирдиляр3.

Мязщякячи эейимляри. Солтан Мящяммядинин “Дярвишлярин рягси”, “Мейханада”

рясмляриндя чальычылар ади эейимлярдядирляр. Рягс едянлярдян икиси ъцббянин голуну салладыб

рягс едирляр. Башларында олан конусвари папаглара готаз бяркидилиб (T III–64).

Идман эейимляри. Бу дюврцн идманчы эейимляри ади эейимдян фярглянмир, амма чох вахт

баш эейими кими кянарлары хязли папагдан истифадя едилирди. “Чювкан ойуну”, “Гушбаз”

миниатцрляри бя’зян ъцббянин ятяклярини гуршаьа бянд едир, бя’зян дя шалварын ичярисиня

салырдылар ки, щярякятя мане олмасын.

Ишчи, баьбан, баггал, щамбал, одунчу, балыгчы эейимляри–ади, эцндялик эейимдир. Ращатлыг

вя сярбястлик цчцн ъцббянин ятякляри гуршаьа бянд едилир, шалварын вя йа дизлийин балаьы

чырманыр, ъцббянин голу дирсяйя гядяр гатланыр.

Цзлцк–Султан Мящяммядинин “Дярвишлярин рягси” рясминдя кечийя бянзядилян цзлцк

эейинмиш цч няфяр тясвир едилиб. Биринин “буйнузларына” готазлар бяркидилиб.

Щярби эейимляр. Сяфяви дюврцнцн щярби эейимляри барядя Азярбайъан миниатцрляриндя

кифайят гядяр материал вар4. Тясвирлярдян эюрцнцр ки, щярби эейим кими хцсуси эейим дясти

олмамышдыр, лакин мцщафизя мягсядли мцхтялиф елементляр эцндялик эейим дястиня ялавя

едилмишдир. Беля ки, дюйцшчцляр башларына дябилгя гоймушлар. Дябилгянин архасындан бойуну

1 М. Г. Тящмасиб. Короьлу. “Елм”-1949, сящ.151. 2 Шцаяддин Шяфа, эюстярилян ясяри, сящ.146. 3 Йеня орада, сящ.180. 4 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 18, 19, 20, 21, 22, 32

160

160

юртян метал тябягя асылыб. Чийинляриня ялавя чийинлик гойулуб, голларына дирсякдян биляйя гядяр

олан метал голчаг эейинилиб.

Щярбчиляр атларына да охкечмяз юртцк эейиндириб, онларын цзляриня метал маска

гоймушлар. Айагларына метал топуглуг вя дизлик бяркидилиб.

“Мянучющр дюйцшдян гайыдаркян” миниатцрцндя Мянучющрц мцшайият едян ясэярляр

башларына бойунлуглу дямир дябилгяляр гойублар. Бя’зи пийадаларын башларында гызылбаш папаьы

вар.

“Рцстям Кейкавусун щцзурунда” миниатцрцндя Рцстя’мин башындакы дябилгянин

цстцндян пялянэ башы кечирилмиш, рцтбя билдирян лялякляр пялянэин башына тахылмышдыр.

“Рцстям Кейкавусун щцзурунда” миниатцрцндя1 Рцстям айрыъа чийинлик дейил, бцтюв

бойунлуг эейиниб. Бунлардан башга щярби эейим щагда там тясяввцрц “Йек сцвари гызылбаш”

рясминдян дя алмаг олар.

Миниатцрдя верилмиш дюйцш сящняляриндяки зирещли баш эейимляри дя мараглыдыр. 93

миниатцрдя верилмиш баш эейими T III–74, ILL 13–дя эюстярилдийи кимидир. Ики йердя зирещли папаг

T III–74, ILL 14, 15–дя эюстярилдийи кимидир. Эюрцнцр бунлар щансыса рцтбяли адамларын баш

эейимляри олуб.

Азярбайъан халг инамына эюря юзцндян зяифя гялябя чалмаг гящряманлыг щесаб

едилмирди. Ики йердя T III–74, ILL 12–дя эюстярилян дябилгяйя раст эялинир. Бурада дябилгянин

цстцня пялянэ башынын тахылмасы онун сащибинин пялянэля дюйцшяряк ону юлдцрдцйцнц билдирир.

Бу ъцр дябилгянин щям дя беля бир мя’насы вар иди ки, дцшмян неъя олурса олсун, онун эцъцнц

дцзэцн гиймятляндириб, онунла дюйцшя эетмяк лазым иди. Ясил гящряманлар анъаг юзцня лайиг

дцшмянлярля юзц вурушур, зяифлярин цзяриня ися башга адамлары, дюйцшчцлярини эюндярирдиляр.

Сяфяви дюврцнцн мцхтялиф киши эейимлярини тясвир едян рясмдя дюрдцнъц киши сцвари

эейиминдядир2 (T III–77, ILL 1). Башында гызылбаш папаьы вар. Папаьына 3 ядяд султан тахылыб.

Сцвари эейими “Бир гызылбаш сцвари” рясминдя дя тясвир едилиб (T III–77, ILL 2). Ялдя олан

нцмуняляр эюстярир ки, щярби эейимляр ичярисиндя метал башлыглар (дябилгя) хцсуси зювгля

бязядилирди. Зяманямизя гядяр эялиб чатмыш беля бядии башлыглардан бири щазырда Москвада

Силащ Палатасында (T III–81, ILL 1), о бириси ися Истамбулда Топгапы Сарайы музейиндя

сахланылыр3 (T III–81, ILL 2). Дюйцш эейим дястиня зирещли кюйнякля бярабяр дямир голчаг

1 Йеня орада, табло 20. 2 Нямируллащ Фялсяфи, эюстярилян ясяри, сящ.817, рясм Шарденин китабындан эютцрцлцб. 3 Р.Яфяндийев. Азярбайъанын бядии сяняткарлыьы дцнйа музейляриндя. “Ишыг” няш., Бакы 1980, табло 4, 72.

161

161

(дирсяклик) вя дизъик дя дахил иди. Беля дямир голчаглардан бири щазырда Москвада Силащ Палата-

сында сахланылыр1.

1501–ъи илдя Шащ Исмайыл Аьгойунлу дювляти цзяриндя гялябя чаландан сонра

Аьгойунлуларын хязинясиня вя ъяббяханасына да сащиб чыхды. Шащ Исмайыл 23 август 1514–ъц

илдя Чалдыран савашында Османлы щюкмдары Йавуз Султан Сялимя мяьлуб олду. Османлыларын

бу гялябясиндян сонра Йавуз Султан Сялим Тябризли 1700 сяняткар иля бирликдя бир чох гянимяти

вя Тябриздяки силащ арсеналыны Истамбула кючцрдц. Бунлар, ясасян, мцщафизя ясэярляринин вя

аьыр сцвари бирликлярин истифадя етдикляри зирещли эейимлярдир. Беля щярби эейим дясти Низами

Эянъявинин “Хямся”синя чякилмиш дюйцш сящнясиндя дя якс олунуб2 (T III–78, ILL 1).

Истамбул Ясэяри Музейиндя сахланылан Аьгойунлу султаны Щясян Бащадыра аид олан

зирещли кюйняйин3 бойу 114 см, ени, гол да дахил олмагла 135 см–дир. Кюйняк кцнъ йахалы,

юндян ачыг, архадан йарыглы вя йарым голлудур. Кюйняк зянъирля щюрцлмцш, юн вя архада

дюймя дямир тябягялярля бяркидилмишдир. Зирещли кюйняклярин цмуми узунлуьунун 80–90 см,

енинин ися 100–115 см олдуьуну нязяря алсаг, бу зирещли кюйняк онлардан даща эениш вя

узундур4 (T III–78, ILL 2, 3).

T III–79, ILL 1–дя Аьгойунлу султаны Йагуб ял–Газийя аид олан, узунлуьу 87, ени 112

см олан зирещли кюйняк эюстярилмишдир5. T III–79, ILL 2–дя Аьгойунлу Султаны Йагуб ял–Газийя

аид олан, бойу 84 см, ени 114 см олан зирещли кюйняк эюстярилмишдир6. T III–78, ILL 4–дя

Аьгойунлулара аид олан, бойу 92 см, ени ися 119 см олан зирещли кюйняк, T III–78, ILL 5–дя

ися онун архасы эюстярилмишдир7. T III–79, ILL 3–дя Аьгойунлулара аид олан, 95 см узунлуьу,

114 см ени олан зирещли кюйняк, T III–79, ILL 4–дя онун юн лювщяляри, T III–79, ILL 5–дя ися

онун архасы эюстярилмишдир8. T III–79, ILL 6–да Аьгойунлулара аид олан, 40 см узунлуьунда

голчаг эюстярилмишдир9. T III–80, ILL 1–дя Аьгойунлулара аид олан голчаг эюстярилмишдир10. T III–

80, ILL 2–дя Аьгойунлулара аид, узунлуьу 51 см олан дизъик эюстярилмишдир11. T III–80, ILL 3–

дя Аьгойунлулара аид олан вя цзяриндя Йагуб ял–Газинин мющцрц олан, 64 см узунлуьу олан

1 Йеня орада, табло 3. 1. 2 Тцлин Чорущлу. Османлы Ъебещанесиня Ганимет олараг эирян Аьгойунлу силащлары. “Улусларарасы Дюрдцнъц Тцрк Културу Конгреси” Билдирилери 4-7 Касым 1997, Анкара, I ъилд, Ататцрк Кцлтцр Мяркязи Башканлыьы. Анкара, 1999., сящ.177. Тцрк сянят Музейи, инвентар № 762. 3 Йеня орада, сящ. 177. Тцрк сянят Музейи, инвентар 4331-2, шякил 3, 3а, сящ.393. 4 Йеня орада, сящ.394. 5 Йеня орада, XV йцзилин сону, инвентар 16462. 6 Йеня орада, XV йцзилин сону, инвентар 4339-1. 7Йеня орада, инвентар 27504. 8 Йеня орада, сящ. 177, инвентар 4475/3. 9 Йеня орада, инвентар 14445/12. 10 Йеня орада, сящ. 177. Тцрк сянят Музейи, инвентар № 762, инвентар 4475/4. 11 Тцлин Чорущлу, эюстярилян ясяри, инвентар 13292.

162

162

дизъик эюстярилмишдир1. T III–80, ILL 4–дя Аьгойунлулара аид, узунлуьу 53 см олан вя цзяриндя

Йагуб ял–Газинин мющцрц тясвир едилмиш дизъик эюстярилмишдир2.

“Короьлу” дастанында щярби эейим тясвирляриня хейли йер верилиб:

“Ясли дямир олан яэсян бцкцлцр,

Дяблцья ойналыр, эейим сюкцлцр.

Баш кясилир, ахтармалар чякилир,

Гоч иэид газаныр намы мейданда”3

Даим ичимиздя ярлик ишлянир.

Гоч иэидляр тюряр илиэимиздян,

Ьяним габаьында бири бешлянир”4;

“Яйляшибди Чянлибелин елиндя,

Дейил ишляриндя нашы Короьлу.

Мисри гылынъ щямайылды белиндя,

Эейяр щяр вахт ал–гумашы Короьлу”5.

С.Садыгова орта йцзилликлярин сон дюврцня аид миниатцрляр ясасында гейд едир ки,

рущанилярин эейдикляри либасын голу о гядяр узун иди ки, онларын ялляри голун ичярисиндя галырды–бу,

о демякдир ки, рущаниляр юзлярини бцтцнлцкля диня щяср етдикляриндян бу дцнйанын ишляри иля

гятиййян мяшьул олмурлар6. Мясялян, XV йцзил миниатцрчц ряссамы Гасым Ялинин “Мистикляр

баьда” адлы ясяриндя буну мцшащидя едирик. Дин адамлары башларында, ясасян, чалма,

яйинляриндя йахасы ачыг, узун яба, ялляриндя китаб баьда, халча цзяриндя отуруб эюрцнцр, чох

ъидди бир ILLдя сющбят едирляр. XVI ясря аид, мцгяддяс имамлары тясвир едян башга бир миниа-

тцрдя ися персонажлар уъу ашаьы салланан аь чалма гоймуш, белдян гуршагла баьланан гара

яба эеймишляр, ябанын алтындан узун аь рянэли дон эюрцнцр.

1 Йеня орада, инвентар 22517. 2 Йеня орада, инвентар 16387. 3 М. Г. Тящмасиб. Короьлу. “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.472. 4 Йеня орада, сящ.491. 5 Йеня орада, сящ.94. 6 С.Й.Садыхова, эюстярилян ясяри, сящ.14-15.

163

163

“Короьлу” дастанында чавуш эейими кими тягдим едилян эейим дя тясвир едилир. Чавуш да

ейниля яба эейиб, башына яммамя гойурмуш: “…Гызлар щамысы чыхды. Еля ки, тяк галдылар,

Короьлу ябаны, яммамяни чыхардыб бир тяряфя туллады. Ниэар бахды ки, яммамяли чавуш дюндц

олду бир иэид оьлан”1.

1 М. Г. Тящмасиб, эюстярилян ясяри, сящ.59.

164

164

IV ФЯСИЛ

ХАНЛЫГЛАР ДЮВРЦНЦН ЭЕЙИМЛЯРИ

4.1. Эейим материалларынын истещсалы вя ялдя олунмасы

XVII йцзилликдян башлайараг Сяфявиляр дювлятинин етносийаси мащиййятинин дяйишмяси иля

ялагядар дювлят мцстягиллийини итирян Азярбайъан Надир шащын гятлиндян сонра Ирандан ващид

шякилдя айрылмайыб ханлыглара парчаланды. Эцней Азярбайъанда Урмийа, Тябриз вя Хой,

Гарадаь, Мараьа, Маку вя Сяраб ханлыьы, Гцзей Азярбайъанда ися Губа, Шяки, Бакы,

Нахчыван, Иряван, Гарабаь ханлыглары йаранды. Арасы кясилмяйян тайфа давалары, ханлыглар

арасындакы дюйцшляр цмумазярбайъан мянафейинин дейил, парчаланмыш ханлыгларын

мя’нафейинин мцдафиясиня йюнялдийиндян, бцтцн сащялярдя олдуьу кими, орта йцзилликлярдя

Азярбайъан игтисадиййатында вя мядяниййятиндя баш вермиш ирялиляйишляр дя кафи сурятдя давам

едя билмирди. Бунун бир сябяби дя мцщарибяляр нятиъясиндя юлкядян башга гянимятлярля

бирликдя сяняткарларын зорла апарылмасы, онларын мяишят шяраитинин аьырлыьы цзцндян юлкяни тярк

етмяси вя диэяр амиллярля дя ялагядар иди. Башлыъа олараг декоратив сяъиййя дашыйан тясвири

сянят нцмуняляри, ясасян, сарай, йашайыш еви вя иътимаи биналара чякилян рясмлярдя юзцнц

эюстярирди. Буна мисал олараг Шякидя хан сарайы вя Шякихановларын евинин дивар рясмлярини,

Шушада Мещмандаровларын вя Сяфибяйовларын евини эюстярмяк олар.

Бу дювря аид бядии вя шифащи халг ядябиййатындан эейим материаллары щаггында мцяйян

тясяввцр ялдя етмяк олур. Мясялян, халг шериндя “нимтяня” адлы парчадан бящс едилир:

“Галмазсан сян харадан,

Атласдан, зярхарадан,

Эялмисян Бухарадан.

Яришин ипликдяндир,

Яряъин ипякдяндир,

Бутан чичяк–чичякдир.

Цстцндя ал бутан вар,

Сяни баша атан вар.

Щяшйялярин гырмызы,

165

165

Бязяр палтарымызы.

Атлас дейибляр сяня,

Ай нимтяня, нимтяня”1

Эюрцндцйц кими, халг шериндя нимтянядян, ясасян, бир парча нювц кими бящс олунур вя

о, бцтцн парчалардан цстцн тутулур. Эюрцнцр “нимтяня” парча ады “нимтянялик парча”

ифадясиндян йараныб. Чцнки нимтяня тикмяк цчцн ян гиймятли вя бязякли парчалардан истифадя

едилирди.

Бухарадан эятирилян (ше’рин цчцнъц мисрасы) беля гиймятли парчанын адыны ися еля

“нимтянялик парча”–нимтянялик–нимтяня адландырмышлар.

Н.Мустафайева “Ъянуби Азярбайъан ханлыглары” китабында ханлыглар дюврцндя Ъянуби

Азярбайъанын игтисади вязиййяти щаггында бя’зи мя’луматлар верир. О, гейд едир ки: “Ъянуби

Азярбайъан ханлыгларынын яксяриййятинин кянд тясяррцфатында памбыгчылыг ясас йер тутурду.

Яэяр яввялки дюврлярдя памбыг анъаг дахили ещтийаълары юдямяк цчцн беъярилирдися, XVIII

йцзилликдян башлайараг юлкяйя тиъарятля мяшьул олан яънябилярин эялмяси, базарда памбыьа

тялябатын артмасы иля ялагядар тохуъулуг сянайесинин гиймятли хаммалынын истещсалыны

эенишляндирмяк зяруряти йаранды. Бу дюврдя Азярбайъанда ясасян “гара гоза” адландырылан

кобуд вя гыса лифли памбыг нювц беъярилирди.

Гейд етмяк лазымдыр ки, XVIII йцзиллийин сонунъу рцбцндя фасилясиз ара мцщарибяляри вя

Иран шащларынын Ъянуби Азярбайъан ханлыгларына тез–тез етдикляри щцъумлар ящалинин кянд

тясяррцфатынын мцщцм сащяси олан памбыгчылыгла мяшьул олмасына имкан вермирди. Бу дюврдя

памбыьын чийиддян тямизлянмяси чох примитив бир цсулла апарылырды, эцндя 12–15 пуддан чох

олмайараг памбыг тямизлянирди”2.

Мянбяляр бу дюврдя Шамахыда 1500 ипяк парча тохуйан дязэащ ишлядийини, Шамахы

йахынлыьындакы ики кянддя–Басгалда вя Мцъидя ися щям парча тохуйан емалатханаларын, щям

дя тохуъу дязэащы дцзялдян емалатханаларын олдуьуну гейд едирляр3.

Азярбайъан парчаларынын бядии хцсусиййятлярини арашдыран Р.Яфяндийев гейд едир ки, бу

дюврдян башлайараг бурада тохунан парчаларда Гярби Авропа нахышлары цнсцрляриня раст

1 Азярбайъан классик ядябиййаты китабханасы. I ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1982, сящ.448. 2 Н.Мустафайева. Ъянуби Азярбайъан ханлыглары, Бакы, 1995, сящ.17. 3 А.С.Сумбат-заде. Щелкостацкие заведения в Азербайджане XIX в.. Известия АН Азерб. ССР, 1958, № 6, стр.19.

166

166

эялинир. Бу дюврдя мцхтялиф мязмуна малик сцжетли парча нахышлары бцтцнлцкля сырадан чыхыр,

нябати вя щяндяси формалы нахышларла явяз олунурду1.

Ипякля йанашы йун, памбыг, кятан вя с. парчалар да Азярбайъанда эениш йайылмышды. Бу

дюврдя Азярбайъан фолклорунда, мясялян, кятандан щазырланмыш кюйнякляр барядя чох бящс

едилир: “Бу йолдан ютяня бах, Кюйняйи кятана бах...”2, “Бир гуш эялир Тяртярдян, Кятан кюйняк,

аь эярдян”3, “Гашларын чатан оьлан, Кюйняйи кятан оьлан”4 вя с.

Кятан гиймятли парча дейилди, рянэи сары (щясрят рянэи) олдуьуна эюря, байатыларда, бир

гайда олараг, гяриблярин эейими кими тягдим едилир.

Ал вя йашыл рянэляр Азярбайъан халгынын мяишятиндя, эейиминдя уьурла ишлядилян ясас

рянэляр олуб. Йашыл рянэ тябиятин ъанланмасынын башланьыъ–бцнювря рянэидир. Илащинин йаратдыьы

камил тябиятин бцтцн рянэляри–гящвяйи аьаъ эювдяси, ал–ялван эцл–чичякляр, бар–бящряляр,

пайызын сары–гызылы рянэи юз башланьыъыны анъаг ъцъяртидян–йашыл рянэдян алыр.

XVIII йцзиллийин эюркямли дювлят хадими вя шаири М.П.Вагиф юз ясярляриндя Азярбайъан

халгынын эейиминдя, мяишятиндя истифадя едилян рянэлярин естетик эюзяллийини бядии дилля чох

дягигликля ифадя едир. Бунунла йанашы М.П.Вагиф мя’няви эюзяллийин ваъиб елементи кими

утанъаглыьы, щяйалылыьы йцксяк гиймятляндирмишдир: “Щяйасы цзцндя, ягли башында”5, “Ня эюзял

йарашыб ал, йанаьына”6, “Лалятяк гызармаг цз гайдасыдыр”7 вя с.

Ал рянэи эейимдя дя эюрмяк инсана хош тя’сир баьышлайыр:

“Зяр щашийя ал нимтяня цстцндя,”8

“Ал эейиб, ялван лячяк юртяр, эцлабяфшан чыхар”9

“Ал сяряндаз сяриндя зярнишан севмяк эяряк”10

Кишиляр дя эейимляриндя ал рянэдян имтина етмирдиляр:

“Чухадыр гырмызы йа данейи – ля’ли Йямяни”11

1 Р.Яфянди. Азярбайъан ел сяняти. Азярняшр, Бакы, 1971, сящ.24. 2 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.157. 3 Йеня орада, сящ.54. 4 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.113. 5 М.П.Вагиф. Ясярляри. Бакы, 1944, сящ.12. 6 Йеня орада. 7 Йеня орада, сящ.83. 8 Йеня орада. 9 Азярбайъан классик ядябиййаты китабханасы. VI ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1988, сящ.45. 10 Йеня орада, сящ.121. 11 М.П.Вагиф. Ясярляри. Бакы, 1944, сящ.136.

167

167

Вагиф йашыл рянэи тяк гадынларын эейиминдя эюзяллик дейил:

“Йарым ня эюзял эейиниб, ялван бя’зянибдир,

Балапуши – йашыл”1

кишилярин дя эейиминдя ясас рянэ щесаб едир:

“Чцн бизим шалварымыз ялавц щям яфзял эяряк,

Рянэи йашыл, бир гядяр гядди дяхи ятвял эяряк”2.

О, гейд едир ки, Кя’бя евинин юртцйцня тай тутула биляъяк нимтянянин дя рянэи йашыл имиш:

“Улдуза шябищ нягши, йери эюй кими яхзяр,

Няззаряси бящщаъ”3

Вагиф эейимдя, эюзялликдя йашыл вя ал рянэлярин ащянэиндян дя мящарятля истифадя едир:

“Алтдан эцлэяз, цстдян йашыл тцрабы,

Бу рянэ илян юзцн бязят, севдиэим”4

“Кялаьайын габаьына ал баьлар,

Йашылын алтындан, аьын цстцндян”5

“Сян гяддиня йашыл–аллар эейиъи”6 вя с.

Вя бу ясас–база рянэлярин цзяриндян дя ялван рянэлярин йаранмасы, тябиятин камиллийинин

тякрары–ялван баш юртцкляри иля тамамланыр:

“Кялаьайы ялван, гясабя гыйгаъ”7;

“Ялван кялаьайлым, бяйаз синялим”8 вя с.

М.П.Вагифин йарадыъылыьы тяк онун эюзяллийи дуймасы, ону вясф етмяси, инсан дуйьуларына

щяссаслыгла йанашмасы иля битмир. Вагиф инсаны тябиятля щямащянэ эюрцр. Бу ики мяфщуму щеч

1 Йеня орада, сящ.144. 2 М.П.Вагиф, эюстярилян ясяри, сящ.122. 3 Йеня орада, сящ.147. 4 Йеня орада, сящ.48 5 Йеня орада, сящ.54. 6 Йеня орада, сящ.51. 7 Йеня орада, сящ.83. 8 Йеня орада, сящ.29.

168

168

вахт бир–бириндян айырмыр вя бир–бирини тамамлайан, бир–бириня хидмят едян, бир–бири цчцн варлыг

мянбяйи олан амил кими тясвир едир.

Вагиф поезийасында тябиятин рянэляри инсан эюзяллийинин башлыъа амили, камил вя габил инсан

ися тябият эюзяллийини тамамлайан бир амил кими юн мювгедя эюстярилир, инсан тябиятин бир

парчасына чеврилир, эюзяллийя говушур:

“Ал эейиниб чыхсан эцлшян сейриня,

Йыьылыр башына эцлляр доланыр”1.

вя йа

“Эцлэцн сяряндазын тазя эцл кими

Яфшан етмиш ай габаьын цстцндян”2;

“Либасын ялвандыр, чаргат нарынъы,

Сачаглар йарашыр гырагларындан”3.

1 М.П.Вагиф, эюстярилян ясяри, сящ.81. 2 Йеня орада, сящ.54. 3 М.П.Вагиф, эюстярилян ясяри, сящ.52.

169

169

4.2. Гадын эейимляри

Алт эейими. XVIII йцзил гадын алт эейимляри барядя щеч бир мя’лумат ялдя етмяк мцмкцн

олмаса да, онларын яввялки дюврлярин давамы олараг инкишаф етдийини сюйлямяк олар.

Цст эейимляри. Нимтяня. М.П.Вагифин шерляриндя XVIII йцзиллик эейимляринин ян бязяклиси вя

зянэини олан нимтянянин щаггында эениш данышылыр:

“Ойнайанда пярваз едяр нимтяня”;1

“Хош йарашыр сяня диба нимтяня,

Бу бязяйин эеня яламяти вар”2

– дейян шаир нимтянянин шяниня даща чох сюзляр дейя биляъяйини вурьулайыр. М.П.Вагиф

нимтяня щаггында “Бир нимтяня ким, та ола зярбяфтц никутяр”3 шериндя бу эейим вя бязяк

нювцнцн там тясвирини верир, онун няинки естетик, щятта бир сыра техноложи хцсусиййятляриндян

бящс едир:

Бир нимтяня ким, та ола зярбяфтц никутяр,

Диба она мющтаъ;

Мятниндя тамам рабитя мювзуну сярасяр,

Тяк щашийя гийгаъ;

Цстцндя онун ашигц мяшуг мцсяввяр,

Дил шювгцня минщаъ;

Улдуза шябищ нягши, йери эюй кими яхзяр,

Няззаряси бящщаъ;

Тири–нязяри ящли–тямашайя мцгяссяр,

Щяр бутасы амаъ;

Ичиндя онун шюля веря тял’яти–дилбяр,

Та бяндейи–вящщаъ;

1 Йеня орада, сящ.84. 2 Йеня орада, сящ.67. 3 Йеня орада, сящ.147.

170

170

Эюрян дейяр бу мащдыр, ол чярхи–ниряктяр,

Йа бящри–пцрямваъ;

Кябя евинин юртцйцня дута бярабяр,

Симасыны щцъъаъ;

Эяр дцшя ятяйи яля, ялбяття, тез ейляр,

Биздян гями ихраъ;

Яндишя ня итдир чыха бир дя чяня ляшкяр,

Кюнлц едя тараъ.

Шянц шяряфи хял’яти–шащанядян артыг,

Пирайейи–шювкят;

Тянц тяряби няшяйи пейманядян артыг,

Зювги мейи–ъяннят;

Зяр дцймя эирибанына дцрданядян артыг,

Мянзул ола ялбят.

Мцстязадын бу ики бяндиндя билаваситя нимтянядян данышылыр, йердя галан цч бяндиндя ися

даща чох айры мятляблярдян сющбят эедир. Нцмуня эятирдийимиз бяндлярин дили яряб вя фарс

сюзляри иля аьырлашдыьына эюря ону нясря чевирмякля мцасир Азярбайъан дилиня тяръцмясини

веририк:

Еля бир нимтяня ки, эюзял зярбафтдан (гызыл сапла тохунмуш парчадан) олсун, диба (гиймяти

чох баща олан рянэли ипяк парча) онунла мцгайисяйя эялмясин. [Нахышлары] башдан–баша бир–

бириня уйьун эялсин, тякъя щяшийяси айры ъцр олсун. [Парчанын] цстцндя ашигля–мяшуг рясм

олунсун, цряк шювгдян ачылсын. Нахышлары улдуза бянзясин, йери [йерлийи] эюй кими мави (йашыла

чалан) олсун, эюрцнцшц эюзя хош эялсин. Она тамаша едянлярин бахышларынын оху щяр бутасыны

щядяф еляйиб дурсун. Онун (нимтянянин) ичиндя эюзялин [бядянинин] ишыьы шюля версин, бцтцн пар-

лаглыьы иля. Эюрян десин ки, бу айдыр, о ися йа улдузларла долу эюй, йа да дальаларла долу дяниз.

Щяъъя эедянляр онун эюзял эюрцнцшцнц Кя’бя евинин юртцйцня бярабяр туталар... Яэяр [щямин

нимтянянин] ятяйи ялимизя кечся, ялбяття, дярддян–гямдян гуртарарыг.

171

171

Шан–шяряфи шащаня эейимлярдян артыг ола, бязяйи–рювняги иля сечиля. Эялин эюзяллийиндян

артыг адама фярящ эятиря, зийнят дяфтяриня бянзяйя. Вердийи няшя шяраб няшясиндян артыг ола,

Ъяннят мейинин зювгцнц веря. Йахасында гызыл дцймя дцрданяйя бянзяйя, ялбяття ки,

мцвафиг эяля. Ону эейян гадынын аьлы эедя, диванядян даща чох сярхош эязя, яринин башына

пярваня кими дюня вя ишляр гайдасына дцшя... Ял дараг кими зцлфя долана, щясрят ъандан чыха.

Шяриятин ещкамлары буъагларда китабханалардакы кими охуна. [Нимтянянин] тярифи гийамят

эцнцня гядяр яфсанядян даща чох дилляря дцшя... Яэяр бир йеря йцз бюйцк ъаме йыьышса,

щамысына баш таъы ола...

Эюрцндцйц кими шаир бурада нимтянянин чох гиймятли, эюзял олмасыны, гиймятли металдан

дцзялдилмиш бязяклярля бязядиляряк дольун вя там сцжетли сянят ясяри олдуьуну ачыглайыр. Беля

ки, нимтяня вар–дювлят щесаб едиля билярмиш. Бу шеря ъаваб олараг Вагифин оьлу Яли Аьа Алим

“Ей хащиш едян нимтяня пул зивярц зин’ят”1 шерини йазмыш вя арзусуну билдирмишдир ки, беля

гиймятли палтары эейян юврят дя эяряк она лайиг ола.

Нимтянянин образы М.П.Вагифин башга шерляриндя дя йарадылмышдыр:

Эцлябятин кюйняк, абы нимтяня,

Йахасында гызыл дцймя эярякдир2.

Йахуд:

Нимтяняси, нийлуфяри, пиращяни эцлэцн,

Бухаьы, зяняхданы, габаьы долу алтун,

Гылмыш юзцнц ъцмля зяряфшан гара чаргат3.

Вагиф “Щайыф ки, йохдур”4 гошмасында “Зяр щашийя ал нимтяня цстцндя” дейяряк,

нимтянянин щям дя ал рянэдя олмасыны билдирир. Нимтяня гиймятли парчалардан, о ъцмлядян,

ипяк вя сцжетли парчалардан тикилирмиш (“Хош йарашыр сяня диба нимтяня”5).

Мярасим палтары олан нимтянянин декоратив голу ачыг салланыр вя ойнайанда ганад кими

ачылармыш (“Ойнайанда пярваз едяр нимтяня”6).

1 М.П.Вагиф, эюстярилян ясяри, сящ.176. 2 Йеня орада, сящ.76. 3 М.П.Вагиф, эюстярилян ясяри, сящ.138. 4 Йеня орада, сящ.83. 5 Йеня орада, сящ.67. 6 Йеня орада, сящ.84.

172

172

Нимтяня мцхтялиф рянэли–ал (“Зяр щашийя ал нимтяня цстцня”1), абы (“Эцлябятин кюйняк, абы

нимтяня”2), зярли (“Бир нимтяня ким, та ола зярбяфтц никутяр”3) олур, тикиш кянарларына “щашийя”

тикилирмиш (“Зяр щашийя ал нимтяня цстцндя”4).

Бу дюврдя артыг, ады чякилмяся дя, архалыг эейинилирмиш. Даиряви йаха кясийинин (“Синя

мейдан, зцлф пяришан, бел назик”5, “Синяси мейданым, нечцн эялмядин”6) щяля XVIII йцзилликдя

дябдя олмасы Вагиф поезийасында вясф едился дя, бир дяфя дя олсун, “архалыг” адлы эейим адына

раст эялинмир. Беля щесаб етмяк олар ки, нимтянянин мцхтялиф йаха кясикли модификасийасы олан

“архалыг” истилащы сон дюврляря мяхсусдур.

Вагиф шериндя “нилуфяр”, “нимтяня” адларынын гоша чякилдийиня (“Нимтяняси, нийлуфяри,

пиращяни эцлэцн”7) диггят едяк. Буну “нилуфяр голлу нимтяня кими баша дцшмяк олар ки, бу да

йухарыдакы “архалыг” барядя фикримизи бир даща тясдиг едир.

Нимтяня ян гиймятли эейим елементи олдуьундан эейим дястинин башга елементляри она

уйьунлашдырылырмыш–“Ал чаргатдан йашмаг тутуб чяняйя, Симин йарашдырыб зяр нимтяняйя”8.

Сарай мцщити иля садя халг эейимляри арасында хейли фяргляр олмушдур. Мясялян,

Гарабаьын шящяр–сарай мцщитиндя йашамыш М.П.Вагифин Кцр гыраьы гадынларынын эейимини

бяйянмямяси: “Кцр гыраьынын яъяб сейрянэащы вар”9 вя “Сийащтел эюрмядим Кцр гыраьында”10

гошмаларында юз яксини тапыр вя бу фяpг “Бу дийарда кялаьай йох, кятан йох”; “Бязяк билмяз

бу дийарын эюйчяйи, Танымаз ал чаргат, зяррин лячяйи”11 вя йа “Кялаьайы ялван, гясабя гыйгаъ,

Алтындан ъунасы, щайыф ки, йохдур!”; “Эцмцш биляклярин, бяйаз голларын, Сары кящрябасы щайыф ки,

йохдур!”12 мисраларында кяскин щисс едилир. Лакин еля бу гошмадан да эюрцнцр ки, Кцр гыраьы га-

дынларынын да ясас цст чийин эейими нимтяня имиш вя щансы тябягяйя аид олмасындан асылы

олмайараг, йеня дя бязякли эейим имиш (“Зяр щашийя ал нимтяня цстцндя”13).

XVIII йцзилликдян дюврцмцзя эялиб чатмыш, Азярбайъан Дювлят Тарих Музейиндя

сахланылан чяпкян–нимтяня (е.ф.3571) гара рянэли мяхмярдян тикилиб, эцлябятин вя ипяк

сапларла тикмяляниб (T IV–13, ILL 1). Бу нимтянянин цлэцсц T IV–14, 1–дяки кимидир.

1 Йеня орада, сящ.83. 2 Йеня орада, сящ.76. 3 Йеня орада, сящ.147. 4 Йеня орада, сящ.83. 5 Йеня орада, сящ.32 6 Йеня орада, сящ.29. 7 М.П.Вагиф, эюстярилян ясярляри, сящ.138. 8 Йеня орада, сящ.19. 9 Йеня орада, сящ.82 10 Йеня орада, сящ.18. 11 Йеня орада, сящ.18. 12 Йеня орада, сящ.83. 13 Йеня орада, сящ. 83.

173

173

XVIII йцзиля аид тясвири материаллара Шяки хан сарайы вя Шякихановларын евинин дивар

рясмлярини дя аид етмяк олар.

Шякихановларын евинин дивар рясмляриндя цч гадын тясвири вар. Тясвирлярдян бириндя узун

щюрцклц, гарайаныз, инъябелли эянъ гадын тясвир едилиб (T IV–12, ILL 1). Онун яйниндя узун,

эен туман вя архалыг вар. Туманын ятяйи нисбятян галын, бязякли парча иля щашийяляниб.

Бцзмяли олмасы ещтимал едилир. Архалыьын йахасы чийиндян беля гядяр дцз кясилиб, айрыъа олараг

белдян, ялавя эен бичилмиш ятяк тикилиб. Ялавянин ятяйи вя йахалыьын кянары щашийяляниб. Архалыьын

голлары дар вя узунлуьу биляйя гядярдир.

Белиня уълары кцнъ кясилмиш, сачаглы вя бута нягшли долама гуршаг баьлайыб. Архалыг

белдя бир йердян тогга иля баьланыб. Бойнунда даиряви йаха санъаьы эюрцнцр. Йаха иля бярабяр

бойун дюврясиндян кечириляряк йахада уълары салланан гайтан да санъагла баьланыб. Кюйняк

аь рянэдядир.

Алнына дцзцлян тел вя йанаьында бурулмуш бирчякляри вар. Сачлары чох узун вя бир нечя

щюрцкдян ибарятдир. Бел долама гуршагла баьланса да, архалыьын кип бичими белин инъялийини ифадя

едир. Санъагдан башга щеч бир бязяк яшйасындан истифадя едилмяйиб.

Диэяр шякилдя (T IV–10, ILL 2) даиря ичярисиндя гадынын беля гядяр фигуру тясвир едилиб.

Онун да эейими биринъи иля ейни эейимдядир. Фярг анъаг сол голундан салланан готазлардыр.

Цчцнъц тясвир “Лейли вя Мяънун” поемасына чякилян иллцстрасийадыр (T IV–11, ILL 1).

Палтарын бичими, йаха кясийи, баш эейими, йахалыьы XVII йцзиллийин сонунда эейинилмиш эейимлярин,

демяк олар ки, ейнидир.

Чуханын алтындан эюрцнян гафтан, белиня баьланмыш долама гуршаг вя баш эейими ейни

парчадан тикилиб. Чуханын астары, баш эейиминин кянарлары вя йахалыг бир рянэли ейни парчадан

тикилиб. Чуха цстцндя бута нахышлары олан галын парчадандыр. Чуханын бели вя голлары кип бичилиб,

голун узунлуьу биляйя гядяр олуб, ялин цстцня дцшян ох шякилли голчагла битир. Ращат эейилмяк

цчцн голун тикиш йериндя йарыг гойулуб вя бир дцймя иля баьландыьы эюрцнцр. Чуха йахадан

беля гядяр ири дцймялярля дцймяляниб.

Гофта. Гофта (кюйняк) гафтанын чийин вя бел эейимляриня бюлцнмясиндян ямяля эялян

чийин эейимидир. Гофта сайа вя эцллц парчадан да тикилирмиш (“Эейибсян яйниня эцл пирящяни”1,

“Нимтяняси, нийлуфяри, пиращяни эцлэцн”2). Кюйняклярин йахасы тикмялярля бязядилир (“Эцлябятин

1 М.П.Вагиф, эюстярилян ясярляри, сящ.60. 2 Йеня орада, сящ.138.

174

174

кюйняк, абы нимтяня”1), гызыл дцймялярля (“Йахасында гызыл дцймя эярякдир”2, “Сярасяр йахасы

гызыл дцймяли”3) вя йа йаха санъаьы васитясиля (“Эялинин йахасы полад ийняли”4) баьланырды.

Кюйняйин йахасы, Сяфяви дюврцндя олдуьу кими, чарпаз дцймя иля дцймялянир (“Гызын йахасыдыр

чарпаз дцймяли”5), ятяйиня гызыл ятяклик тикилирмиш (“Ятяклийи алтун, гясабяси зяр”6).

Туман. Туман алт вя цст туманы олмагла бичим вя тикиш технолоэийасы, демяк олар ки,

ейни иди. Цст туманын ятяк бязяйи, материалы алт тумандан фярглянирди.

Беляликля, йухарыда дейилянлярдян айдын олур ки, XVII йцзилликдя олдуьу кими XVIII йцзилликдя

дя артыг чийин эейими чийин вя бел эейиминя бюлцнцб. Бунунла йанашы щяля дя белдян кясмя вя

бели кип олуб, ятякдя эетдикъя эенялян, узунлуьу дабана гядяр олан чухалар эейинилирди.

Чуханын йахасына ири дцймяляр вя бойнуна гатлама йахалыг тикилирди. Голчаг артыг гысалараг

билякдян кясмя–дцймялянмя олмагла декоратив голчаьы азачыг ялин цстцня дцшцр. Чийин вя

бел эейимляриня бюлцнмцш туман–гофтанын цстцндян даща бир цст туманы вя чяпкян–нимтяня

эейинилирди. Гарабаьда бута вя мейдан йахалы, нилуфяр голлу архалыглар (архалыг адына ядябий-

йатда щяля раст эялинмир), о ъцмлядян йенли, йя’ни декоратив голчаглы архалыглар эейинилирди.

Баш эейимляри. Вагиф поезийасында мцхтялиф баш юртцкляринин ады чякилир:

“Бу дийарда кялаьай йох, кятан йох”7;

“Бязяк билмяз бу дийарын эюйчяйи,

Танымаз ал чаргат, зяррин лячяйи”8;

“Ал чаргатдан йашмаг тутуб чяняйя”9;

“Чящрайы чаргаты гяддя бярабяр”10;

“Кялаьайы эцлэяз, либасы ялван”11;

“Либасын ялвандыр, чаргат нарынъы

Сачаглар йарашыр гырагларындан”1;

1 Йеня орада, сящ.76. 2 Йеня орада, сящ.76. 3 Йеня орада, сящ.72. 4 Йеня орада, сящ.17. 5 Йеня орада. 6 Йеня орада, сящ.37 7 М.П.Вагиф, эюстярилян ясярляри, сящ.18. 8 Йеня орада, сящ.18. 9 Йеня орада, сящ.19 10 Йеня орада, сящ.37. 11 Йеня орада, сящ.47.

175

175

“Эащ заман башына тирмя шал баьлар,

Щиъаб ейляр, кятан салар башына”2;

“Сяряндазын уъу дцшяр эярдяня”3;

“Аь цз чющрясиндя гызыл гуллабы

Ал чаргатын гыраьына йарашмыш”4;

“Чцн бярабяр гамятиня ялайыг

Эейиб саллан башдан о зярбабы сян”5;

“Кялаьайы ялван, гясабя гыйгаъ,

Алтындан ъунасы, щайыф ки, йохдур!”6;

“Ялван кялаьайлым, бяйаз синялим”7

“Чякибдир цзцня сийащ сяряндаз”8

“Ал эейиб, ялван лячяк юртяр, эцлабяфшан чыхар”9

“Эащ заман башына тирмя шал баьлар”10

Бу сятирлярдян айдын эюрцнцр ки, гадынлар бир нечя ъцр баш юртцкляриндян истифадя едирдиляр.

Сачы бир йеря йыьмаг цчцн ъуна вя кятандан истифадя едярдиляр. Буна щям дя тярэютцрян

васитя кими бахылырды. Сцрцшмямяси цчцн гуллабыдан (чянэял, боьазалты) истифадя едирдиляр.

Гуллабы (чянэял, боьазалты) ясасян гызылдан щазырланар, уъларына, цстцня гармаг

йапышдырылмыш гызыл пул бяркидилярди.

Ъуна аь рянэли памбыг парчадан, чаргат ися нарынъы, ал, чящрайы рянэлярдя вя бя’зян дя

сачаглы олурду.

1 Йеня орада, сящ.52. 2 Йеня орада, сящ.54 3 Йеня орада, сящ.84. 4 Йеня орада, сящ.90. 5 Йеня орада, сящ.97. 6 Йеня орада, сящ.83. 7 Йеня орада, сящ.29. 8 Йеня орада, сящ.70. 9 Йеня орада, сящ.451. 10 М.П.Вагиф, эюстярилян ясярляри, сящ.54.

176

176

Кялаьайынын ялван рянэляриня цстцнлцк верилярди. Лячяйин кялаьайынын цстцндян

баьланмасына да тясадцф едилирди. Бу заман лячяк сачаглы да ола билярди. Лячяк цчкцнъ

олурду. Бу мягсядля чаргатдан да истифадя едилирди. Гиймятли парчалардан тикилян дюрдкцнъ

чаргатын узунлуьу гяддя бярабяр иди.

Цстдян сяряндаз, зярбаб, гясабя кими гиймятли парчалардан юртцк салынарды.

Сяряндаз, лячяк, гясабя, зярбаб гызылла, зярля тохунмуш парчадан тикилирди. Баша

юртцляндя сяряндазын ятяйи эярдяня (беля) гядяр олурду.

Демяли, ейни заманда цч баш эейими эейинилирди: биринъи ъуна (вя йа кятан), икинъи

кялаьайы, цчцнъц лячяк (вя йа гясабя, сяряндаз, зярбаб).

Сойуг щаваларда бцтцн бу эейимин цстцндян шал салардылар (тирмя шал, кяшмири шал, тябии

йундан ялля тохунмуш шал).

М.П.Вагиф шерляриндя рцбянд, нигаб вя йашмаьа гаршы юз етиразыны билдирмишдир:

“Щиъаб ейляр, кятан салар башына,

Оьрун бахар о, йашмаьын цстцндян”1

“Та ки, мяни эюрдц ол гялби гара,

Чякди йашмаьыны о эцл рцхсара”2;

“Ачаг цздян, эюздян тамам нигабы”3;

“Чякиб йашмаьын аьзындан ряван,

ля’лц эювщяр ачмаг”4.

Шаир инсана баханларын зювгцнц охшамаг цчцн эюзяллярин цзцнц юртмясини дцзэцн

щесаб етмир, чиркин оланларын цзцнц юртмясини мягсядяуйьун щесаб едир:

“Аллаща шцкр, лаля йанаьында ейиб йох,

Дишиндя, дящаниндя, додаьында ейиб йох...

Бир зярряъя зцлфцндя, бухаьында ейиб йох,

1 М.П.Вагиф, эюстярилян ясярляри, сящ.54. 2 Йеня орада, сящ.18. 3 Йеня орада, сящ.20. 4 Йеня орада, сящ.111.

177

177

Гашында, эюзцндя, габаьында ейиб йох,

Дяхи ня йашынмаг, ня бцрцнмяк, ня утанмаг?

Бясдир бу дайанмаг!”1;

“Нигаб чякиб цзя, халы эизлярям”2;

“Алайдым йашмаьын, ачыб кямярин,

Чыхарыб яйниндян зярбафын, зярин”3;

“Ня аьзында йашмаг, ня цздя йайлыг,

Чиркинлик цзцнц бцрцйяндядир”4.

Вагиф гошмаларындан айдын олур ки, халгын эюзяллийя мейли тяк эейим вя бязяйиндя дейил,

сачдцзцмц, щюрцк, бирчяклярин бурулмасы вя мцхтялиф формалары иля дя юзцнц габарыг шякилдя

бцрузя верир. Сач габагдан ики щиссяйя “тахтайа” айрыларды:

“Зцлфцн башы тахталаныб габагда,

Гыраг верир гясабянин алтындан”5.

Сачын галынлыьындан асылы олараг бир вя йа даща чох (14–16 да ола биляр) щюрцк щюрярдиляр:

“Зцлфц эярдяниндя бир гуъаг ола”6;

“Сийащ зцлфц дал эярдяня тюкяндя”7;

“Щюрцб сачларыны салыб гатара

Дцзцб теля, щям готаза бянювшя”8;

“Зцлфцн йашмаг алтда, сачын эярдяндя”9;

“Эирещ–эирещ зцлфцн тюкя эярдяня”10 вя с.

1 Йеня орада, сящ.143. 2 Йеня орада, сящ.40. 3 Йеня орада, сящ.51. 4 Йеня орада, сящ.77. 5 М.П.Вагиф, эюстярилян ясярляри, сящ.53. 6 Йеня орада, сящ.12. 7 Йеня орада, сящ.14. 8 Йеня орада, сящ.25 9 Йеня орада, сящ.56. 10 Йеня орада, сящ.76.

178

178

Щюрцклярин ачылмамасы цчцн мунъуглу сач баьы мцяййян узунлугда щюрцкля бирликдя

щюрцляр вя кцряйя дцзцлярди. Уъуна готаз баьланырды:

“Сяни эюрян дейяр, йашылбаш сона,

Дцзцб теля, щям готаза бюнювшя”1

Сач щюрцкляринин баьы зянъиряйя дцзцлмцш гызыл пуллар, мирвариляр дя ола билярди:

“Уъу щялгя сийащ тел илян, сяня”2;

“Эярдяндя зцлфцнцн кямянди эюзял”;3

“Сачын зянъириня кюнцл баьладым”4.

Гызлара адятян той габаьы бирчяк кясмяляриня иъазя верилирди. Бирчякляр йа гулаьын

кянарында бурулуб цзя гойулур:

“Бирчяклярин щялгя гойа цзцня”5;

“Амма ики дястя тяр бянювшятяк

Гоймуш ал йанаьын тяр габаьында”6;

“Аь цзцндя сийащ сачы бцрмяйи”7

йа цз йанындан салланараг бухаг алтында бурулур:

“Аь бухаг алтындан щялгя бирчяйи

Тяр синя цстцндян салмаз бу йердя”8;

“Боьазы алтында сыьаллы бирчяк”;9

“Илан гуйруьу тяк гоша гыврылмыш,

Уъу чыхмыш зяняхданын алтындан”;10

1 Йеня орада, сящ.25. 2 Йеня орада, сящ.22. 3 Йеня орада, сящ.19. 4 Йеня орада, сящ.21. 5 М.П.Вагиф, эюстярилян ясярляри, сящ.12. 6 Йеня орада, сящ.399. 7 Йеня орада, сящ.41. 8 Йеня орада, сящ.18. 9 Йеня орада, сящ.37. 10 Йеня орада, сящ.53.

179

179

“Йанаьын алтындан зцлфя тов вермиш,

Уъун салмыш тяр бухаьын цстцндян”1

йа да гашын габаьында тели сыьаллайыб дцзярдиляр:

“Гашын габаьында сыьаллы бирчяк

Сайя салмыш цзя шюля мцбаряк”;2

“Цз йанында тюкцлцбдцр тел назик,

Синя мейдан, зцлф пяришан, бел назик”3

Шяки хан сарайы дивар рясмляриндя тясвир едилмиш гызын (T IV–11, ILL 1) башындакы баш

эейими T IV–15, 1–дя эюстярилдийи кимидир. Диэяр тясвирдяки (T IV–12, ILL 1) баш эейими башлыьа

бирляшдирилмиш сяряндаздыр. Башлыг T IV–15, 2–дя эюстярилдийи кимидир. Сяряндаз нахышлы

парчадан щяр ики уъа доьру трапесийа формасында бичилир. XVIII яср Вагиф ше’риндя бу барядя де-

йилир:

“Эцлэцн сяряндазын гяддя бярабяр”4

Сяряндазын бир уъу архада, бир уъу ися саь чийиндян кечмякля сол чийин цзяриндян архайа

атылыб. Башлыьа кичик чичяк дястяси санъылыб.

Даиря ичярисиндя тясвир едилмиш гызын да баш эейими ейниля буна бянзяйир, лакин чичяк

дястяси явязиня башлыьын тяпя щиссясиндя бута тясвир едилиб.

Айаг эейимляри. XVIII йцзиллик айаг эейимляри барядя Шяки хан сарайы дивар рясмляриндян

тясяввцр ялдя етмяк олур. Бу, дикдабан, цстц бцтюв, бурну дик олмагла архасы ачыг тикилян

айаггабылардыр. T IV–12, ILL 1–дя тясвир олунмуш гызын айаьында дикдабан башмаг вар. Бу

башмаг T IV–15, 3–дя эюстярилдийи кимидир. T IV–11, ILL 1–дя тясвир олунмуш гызын айаьындакы

башмаг ися T IV–15, 4–дя эюстярилдийи кимидир.

Бязякляр. Билдийимиз кими та гядим дюврлярдян Азярбайъан гадынлары косметикадан

истифадя едяр, гаша вясмя, эюзя сцрмя, ялляриня щяна йахардылар. М.П.Вагифин гошмаларында

да косметикадан истифадя едилмяси эюстярилир:

“Гаша вясмя, эюзя сцрмя чякяндя”1;

1 Йеня орада, сящ.54. 2 Йеня орада, сящ.11. 3 Йеня орада, сящ.32. 4 М.П.Вагиф, эюстярилян ясярляри, сящ.14.

180

180

“Сящяр дура сцрмя чякя эюзцня”2;

“Сцрмялянсин ала эюзляр шух олсун”3;

“Ъан алырсан йеня, бу ня сцрмядир

Чякибсян ол хумар эюзя, Фатимя?!”4;

“Аь яллярин ялван щянадан, Пяри”5;

“Назик ялляриндя иннабы щяна”6.

Буна бахмайараг шаир:

“Янлийи, киршаны нейляр ъамалын

Сян еля эюзялсян бинадан, Пяри!”7

– дейяряк, тябии эюзяллийи даща цстцн щесаб етмишдир.

Шаир гейд едирди ки, бу бязякляр анъаг варлы адамлара аид иди. Касыблар ися бунлары ялдя

едя билмир вя анъаг тябии эюзялликляри иля сечиля билярдиляр:

Бязяк билмяз бу дийарын эюйчяйи,

Танымаз ал чаргат, зяррин лячяйи.

Аь бухаг алтындан щялгя бирчяйи

Тяр синя цстцндян салмаз бу йердя8.

Шаирин шерляриндян бялли олур ки, гадынлар эцлабдан бир чох мягсядля истифадя едярмишляр:

“Эцлабилян зцлфцн ъыьасын яйяр”9;

“Эцлаб иля сыьалланыр, суланыр,

Щялгя дцшцб, бухаг алтда доланыр”10

1 Йеня орада, сящ.54. 2 Йеня орада, сящ.12. 3 Йеня орада, сящ.20. 4 Йеня орада, сящ.21. 5 Йеня орада, сящ.32. 6 М.П.Вагиф, эюстярилян ясярляри, сящ.22. 7 Йеня орада, сящ.32. 8 Йеня орада, сящ.83. 9 Йеня орада, сящ.19. 10 Йеня орада, сящ.66.

181

181

вя с.

4.3. Киши эейимляри

Алт эейими. Киши алт эейимляри щагда щеч бир мя’лумат ялдя едилмяся дя онларын яввялки

дюврцн давамы олараг инкишаф етдийини сюйлямяк олар.

Цст эейимляри. Киши чийин эейими кими бядян юлчцсцня бичилмиш, белдян кясмя, кип, ятяйи

бцзмяли вя йа ашаьы эетдикъя эенишлянян олуб, узунлуьу биляйя гядяр вя дар голу олан чухалар

эейинилирди. Чухаларын йахасы боьаздан белядяк кип дцймялянирди. Гатлама йахалыглы олуб,

бойну кцнъ кясилмиш синядян беля гядяр ири дцймялярля дцймялянян чухалар да эейинилирди.

Шалварын балаьы узунбоьаз ъорабын вя йа чякмянин ичиня салынырды.

Белляриня гуршаг, кямяр, тякбянд баьлайыр, синяляриндян чарпаз гайыш кечирирдиляр.

Шякихановларын ев вя сарай дивар рясмляриндя ов вя дюйцш сящняляриндя киши эейимляри дя

мараглыдыр. Ов сящнясиндя (T IV–7, ILL 1) олан бцтцн кишилярин палтар вя папаглары ейни

формададыр. Бу да XVIII йцзил модасынын тялябляриня уйьундур. Башларында силиндр Шякилли хяз

папаглар, яйинляриндя гыс–гывраг эейинилмиш чуха, белляриндя гуршаг, айагларында чякмяляр

вар. Гуршагдан гылынъ вя ох йыьмаг цчцн садаг асылыб. Синяляри цстцндян кечян чарпаз гайыш

тцфянэи сахламаг цчцндцр.

Чухаларын йан тикишиндя, ятякдя йарыг гойулуб. Бу ата миняркян вя йа щярякят едяркян

щярякятин сярбяст олмасы цчцндцр. Голлары узун вя кип бичилиб. Йахасы дцз, бойну цчбуъаг

кясилиб. Чухаларын бел кясийиндян бцзмяли ятяк тикилиб. Бу эцня гядяр бизя эялиб чатан башга

эейимлярдя вя рясмлярдя олдуьу кими бурадакы эейимлярин дя ал–ялван рянэлярдя олмасы

Азярбайъанлыларын, цмумиййятля, рянэлярин естетик эюзяллийини дуймаг габилиййятляриндян иряли

эялирди.

Рясмлярдян бири “Фярщад вя Ширин” поемасында Фярщад сурятиня чякилмиш иллцстрасийадыр (T

IV–9, ILL 1). Фярщадын яйниндя саь синядян дцймялянян, беля гядяр бядяня кип бичилмиш,

ятяйи эен вя узун олмагла чичякли парчадан тикилмиш чуха, сайа шалвар, узунбоьаз ъораб вя

айаггабы вар. Башына арагчын гойуб. Чуханын алтындан эейилян кюйняйин бойнунун кюбяси

тцнд рянэли парчадандыр, беля кюбяйя ов сящнясиндя тясвир едилмиш киши палтарларында да раст

эялинир.

Чуханын цстцндян белиня гуршаг баьлайыб. Архалыьын ятякляри ишлямяйя мане олмамаг

цчцн гуршаьа бянд едилиб.

М.П.Вагиф чуханы тя’риф едяркян:

182

182

“Эюстяриб дярзи бир ялазц кярамят, ня дейим

Ки, тамам кари–Ярястуйу Фялатуна дяйяр”1

йазырды. О, щямчинин:

“Верди аьа мяня бир чуха ки, мин доня дяйяр”2

– дейяряк чуханын чох сялигяли вя эюзял тикилмясини билдирир.

Гяба. М.П.Вагифля М.В.Видадинин дейишмясиндя кишилярин яйниня гяба эейинмяси дя гейд

едилир.

Кцрк. Сойуг щаваларда цст эейими кими кцрк дя эейинилирди.

М.П.Вагифин ясярляри о дювр киши эейимляри щаггында да мцяййян тясяввцр йаратмаьа

имкан верир. Мясялян, Ширванын сащибинин шаиря эюндярдийи кцркцн тя’рифи щаггында, аьанын

вердийи чуханын тясвири вя тя’рифи щаггында, шалвар щаггында шер буна мисал ола биляр. Бу

ше’рлярдян айдын олур ки, кцркц ясасян моллалар эейярмиш:

“Ол сябябдян лайиг олмуш фиргейи–моллайя кцрк”3.

Кцркцн ичи исти “Ъяннят” кими олдуьундан шаир ону “ханейи–ещсан” адландырыр вя “Фяхр гыл

ким, падишащлардан эялир пашайя кцрк”4–дейяряк беля бир кцркцн она эюндярилдийиня фяхр едир.

Шаир шалвара щяср олунмуш ше’риндя гейд едир ки, шалвар ясасян йашыл рянэдя, узун

олмалы, тцкляри ятир сачан йундан истещсал олунмалыдыр (Ябришими зцлфи – мцшкяфшаня мцстямял

эяряк). Амма ясас мясяля шалвар тохуйанын ким олмасыдыр:

“Йя’ни шалвар тохуйан бир дилбяри–новряс ола,

Йохса ки, мцтляг дейил, устади–мцстямял эяряк”5.

Баш эейимляри. XVIII йцзилликдя киши баш эейими силиндрик бюрк (T IV–16, 1) вя тясякдян (T

IV–16, 2) ибарят иди. Бу щагда да анъаг Шяки хан сарайы дивар рясмляриндян мя’лумат ялдя

етмяк олур. Дин хадимляринин баш эейиминдя яммамя–тяйлясан щяля дя сахланылыр.

1 М.П.Вагиф, эюстярилян ясярляри, сящ.135. 2 Йеня орада, сящ.35. 3 Йеня орада, сящ.123. 4 Йеня орада, сящ.124. 5 М.П.Вагиф, эюстярилян ясярляри, сящ.122.

183

183

Ов сящнясиндя (T IV–7, ILL 2), К.Кяримовун Азярбайъан миниатцрляри китабындакы

“Ярдяван Ярдяширин щцзурунда”1 вя “Елчилярин гаршыланмасы”2 миниатцрляриндян дя бялли олан,

тцркмян типли баш эейими олан киши тясвири вар.

Бу дюврдя дя кишилярин кцлащ эейинмяляри щагда мя’луматы М.П.Вагиф ясярляриндян алмаг

олур (“Та эюйя йетишсин кцлащым мяним”)3.

Айаг эейимляри. Шяки хан сарайы дивар рясмляриндян эюрцнцр ки, киши айаг эейимляри гара,

сары, тцнд шабалыды рянэли узунбоьаз чякмялярдир. Ов вя дюйцш заманы эен шалварларын балаьы

чякмянин ичиня салынырды. T IV–84, ILL 1–дя тясвир едилмиш Фярщадын рясминдя айаг эейими T

IV–16, 3–дя эюстярилдийи кимидир. Ола билсин ки, боьаз щисся дяридян дейил, башга материалдан

тикилирмиш. Орта йцзилликляря аид олан тясвирлярдя дя беля айаг эейиминя раст олунур. T IV–8, ILL

1–дя тясвир едилмиш кишилярин айаг эейими T IV–16, ILL 4–дя тясвир едилдийи кими узунбоьаз

чякмялярдир.

Щярби вя дини эейимляр. Шякихановларын сарайынын дивар рясмляринин бириндя (T IV–9, ILL 2)

дюйцш, даща доьрусу, ъищад сящняси тясвир едилмишдир. Атлы рущанилярин яйниндя чяп йахалы

ъцббя, эен шалвар, чуха, башларында яммамя (тяйлясан), айагларында узунбоьаз чякмяляр

вар. Ъцббяляр ятяйи эен шалварларын ичярисиня, шалварларын балаьы ися узунбоьаз чякмялярин

ичярисиня салыныб. Ъцббялярин голу дар олуб, узунлуьу биляйя гядярдир. Ъцббялярин цстцндян

эейинилмиш чуханын голлары гыса, узунлуьу тяхминян дизя гядярдир. Чуханын йахасы бойунъа вя

гыса голун аьзына хяз тикилиб. Онларын эейимляри чох мцхтялиф рянэлярдя–гырмызы, эюй, йашыл, сары

вя с. рянэлярдядирляр.

T IV–1, ILL 1–6, T IV–2, ILL 1–6, T IV–3, ILL 1–6, T IV–4, ILL 1–6, T IV–5, ILL 1–6–да

ов вя ъищад сящняляриндя овчу вя дюйцшчц эейими, T IV–6, ILL 1–дя ися зирещли дюйцш эейими

тясвир едилмишдир.

Эейимляр ади, эцндялик эейимдян щеч ня иля фярглянмир, тякъя силащларла зянэинляшиб.

Дюйцшчцлярин щансы тяряфя аид олмасыны ися анъаг онларын баш эейими васитясиля мцяййян

етмяк олар. Бир дястянин баш эейими гара хяз бюрк, диэяр дястянин баш эейими ися тирмя

яммамядир.

1 К.Кяримов, эюстярилян ясяри, табло 8. 2 Йеня орада, табло 90. 3 М.П.Вагиф, эюстярилян ясярляри, сящ.99.

184

184

V ФЯСИЛ

ЙЕНИ ДЮВР АЗЯРБАЙЪАН ЭЕЙИМЛЯРИ

Эириш

XIX йцзиллик вя ХХ йцзиллийин яввялляри Азярбайъан халгынын тарихиндя ян мцщцм

дюврлярдян бири олуб юлкянин ики щиссяйя парчаланмасы, сосиал–игтисади вя мядяни–техники

тяряггинин мцхтялиф истигамятлярдя инкишафы иля характеризя олунур. XIX ясрин яввялляриндя

Азярбайъанын Шимал торпаглары чар Русийасы тяряфиндян ишьал олунмуш, Ъянуб торпаглары ися

Иран ясаряти алтында галмышдыр. Азярбайъан халгынын талейиндя дярин из бурахан бу тарихи

парчаланма ващид етносун сийаси вя сосиал–игтисади щяйатынын бцтцн сащяляриня, о ъцмлядян

онун мадди вя мя’няви мядяниййятинин инкишаф мейлляриня тя’сирсиз гала билмязди.

Ишьалын мцстямлякя мягсядляриндян асылы олмайараг бу тарихи акт сайясиндя

Азярбайъанын Шимал торпаглары хариъи гясбкарларын басгынларындан, йерли феодал щакимлярин

даьыдыъы ара мцщарибяляриндян щямишялик хилас ола билди. Бцтцн бунлар ися юз нювбясиндя узун

чякян тясяррцфат гапалылыьы вя феодал пяракяндялийиня сон гоймаьа, Шимали Азярбайъан

ящалисинин габагъыл Авропа вя рус мядяниййятиня даща сых йахынлашмасына имкан вермишдир.

Шимали Азярбайъанын игтисади ишьалы, башга сюзля, бу яразинин тясяррцфатынын игтисади

ъящятдян мянимсянилмяси, онун щярби–сийаси ишьалындан чох сонра баш вермиш вя узун

мцддят давам етмишдир. XIX ясрин икинъи йарысында Русийада капитализмин инкишафы иля ялагядар

олараг Шимали Азярбайъан рус игтисади системинин айрылмаз тяркиб щиссясиня чеврилмиш,

Азярбайъан игтисадиййаты тядриъян Русийа вя дцнйа базарына ъялб олунмаьа башламышдыр. Бу

просесляр юз нювбясиндя Азярбайъанда феодал–патриархал мцнасибятлярин даьылмасына вя

капиталист истещсал мцнасибятляринин инкишаф етмясиня, беляликля дя, юлкянин капиталист инкишафы

йолуна дцшмясиня сябяб олмушдур.

Бу тарихи дюнцш нятиъясиндя Бакыда вя сянайе мяркязляриня чеврилмякдя олан диэяр

Азярбайъан шящярляриндя йени синифляр–бурjуазийа вя пролетариат тяшяккцл тапмаьа башламыш,

милли консолидасийа просеси эцълянмишдир. Чаризмин мцртяъе мцстямлякя сийасятиня бахмайа-

раг, ишьалдан сонракы дюврдя Азярбайъанда дахили игтисади–тиъарят ялагяляринин эцълянмяси, су

вя гуру йолларынын, хцсусиля дямир йолу няглиййатынын интенсив инкишафы, мятбу органларын артмасы,

рабитя васитяляринин тякмилляшмяси вя с. амилляр мядяниййятин, о ъцмлядян мадди мядяниййятин

инКишафында цмуммилли хцсусиййятлярин артмасына вя эцълянмясиня эятириб чыхармышдыр. Бунунла

беля, ян’яняви мадди мядяниййятдя, о ъцмлядян халг эейимляриндя цмуммилли хцсусиййятляр

эцъляндикъя мящялли яламятляр азалмыш, лакин тамам йох олмамышдыр. Цмуммилли эейим

185

185

дястляринин тяшяккцл тапмасында Азярбайъанын тарихи–етнографик бюлэяляринин щяр бири йахындан

иштирак етмиш, бу мядяни сярвятин йаранмасына юз ямяли тющфясини вермишдир. Мящз бу сябяб-

дян дя биз XIX йцзиллик вя ХХ йцзиллийин яввялляриндя Азярбайъанын цмуммилли эейиминин

мящялли нювляриндян бящс едя билярик.

Мадди мядяниййятин диэяр сащяляри кими, эейимляр дя сосиал–игтисади щяйат шяраити иля цзви

сурятдя баьлы олуб, халгын ямяк фяалиййятинин, онун тясяррцфат–истещсал мяшьулиййятинин

характерини, бядии естетик зювгцнц, ъямиййятин иътимаи груплары арасындакы сосиал–зцмря фяргля-

рини айдын шякилдя юзцндя якс етдирир. Азярбайъанын XIX йцзиллик сосиал–игтисади щяйаты ися

яввялки тарихи дюврлярдян кяскин сурятдя фярглянирди. Эейим мядяниййятинин сяъиййяси

бахымындан бу дювр, щяр шейдян яввял, тарих сящнясиня бурjуазийа вя пролетариатдан ибарят

йени синфи тябягяляри чыхармышды. Йери эялмишкян гейд едяк ки, эейим мядяниййятинин

инкишафында йени йаранмагда олан милли буржуазийанын хцсуси ролу олмушдур. Феодал эейим вя

бязяк ян’янялярини давам етдирян Азярбайъан милли бурjуазийасы юзцнцн мювъуд эейим дябини

тезликля чыхарыб Авропа эейими иля явяз етмямишди. Мящз бу сябябдян дя милли эейим дяби иля

Авропа либасы арасындакы цстцюртцлц мцбаризя ХХ йцзиллийин яввялляринядяк кяскин шякилдя

давам етмишдир. Лакин бурjуа сарайларында бяргярар олмуш лабцд дябляр тядриъян мяьрур милли

либасы чыхармаьы вя Авропа эейим дябини гябул етмяйи тякидля тяляб едирди.

Яввялляр олдуьу кими, XIX йцзилликдя дя эейим дяби халгын мя’няви щяйаты иля цзви сурятдя

баьлы олмаг ян’янялярини горуйуб сахлайырды. Бу ъящят юзцнц байрам вя мярасим

эейимляриндя даща айдын бцрузя верирди. Бцтцн бунларла йанашы, милли эейим мядяниййяти юзцня

мяхсус хцсусиййятляря дя малик олмушдур. Беля ки, XIX йцзиллик Азярбайъан эейим дястиндя

ящалинин мцхтялиф зцмря вя иътимаи групларына хас олан пешя мянсубиййяти юз яксини тапмышдыр.

XIX йцзиллийин эейим дябляриндя о дюврцн гябул олунмуш етик нормаларына да ъидди ямял

олундуьу нязяря чарпыр. Мя’лум олдуьу кими, мода инсанларын даим тязялянян мяишят вя

естетик ещтийаъларына мцвафиг олараг мяишят яшйаларынын, о ъцмлядян эейим формаларынын гыса

мцддятли защири дяйишмясиндян ибарятдир. Эейим дябляри сащясиндя зювглярин дяйишкянлик тезлийи

ися щяр бир тарихи дюврцн щяйат сявиййяси иля юлчцлцр. Бу мя’нада XIX йцзиллийин сону вя ХХ йц-

зиллийин яввялляриндя Азярбайъанда сянайе истещсалынын инкишаф етмяси тякъя щяйат тярзиня дейил,

щабеля фабрик цсулу иля щазырланан эейим материалларынын нювцня вя кейфиййятиня дя ясаслы тя’сир

эюстярмишдир.

XIX йцзиллийин эейим формалары бичим цсулуна вя тикиш техникасына эюря юзцндян яввялки

тарихи дюврлярдя тяшяккцл тапмыш эейим нювляринин мянтиги давамы олса да, йени дюврцн

тялябляриня уйьун олараг дяйишиклийя мяруз галмышдыр. Бу ъящят юзцнц даща чох шящяр–кцбар

186

186

эейимляриндя вя пешя эейимляриндя тязащцр етдирирди. Хцсусиля ямяк бюлэцсцнцн артмасы

мцхтялиф нюв пешя эейимляринин йаранмасыны шяртляндирмишдир. Ъямиййятдя пешя вя зцмря

фяргляринин артмасы онларын либасында да юзцнц эюстярирди.

XIX йцзиллик Азярбайъан эейимляриндя баш верян мцщцм дяйишикликлярдян бири дя щярби

эейимин вя онунла баьлы олан яслящя нювляринин тядриъян эяряксизляшмяси вя арадан чыхмасы

олмушдур. Тякъя кямярдян асылан хянъяр вя чуханын йахасында патрондашы явяз едян вязня

щяля дя киши либасынын тамамлайыъы елементи кими галмагда иди. Бу елементляр ися юзляринин

функсионал ящямиййятини гисмян итиряряк, даща чох декоратив бязяк елементи кими

сахланылмышды.

Мцасир эейим мядяниййятиндян бящс едяркян бу дюврдя алт вя цст палтарынын гяти

сурятдя бир–бириндян айрылдыьыны нязярдян гачырмаг олмаз. Фабрик цсулу иля йцксяк кейфиййятли

аь парча истещсалынын артмасы алт палтарынын эениш йайылмасына вя ящалинин бцтцн иътимаи

зцмряляри арасында бу анлайышын мющкямлянмясиня эцълц тякан вермишдир.

XIX йцзил–ХХ йцзиллийин яввялляриня аид Азярбайъан эейимляри типолоjи ъящятдян XVIII

йцзиллийин эейимляриндян о гядяр дя фярглянмир, лакин бу дюврцн эейимляриндя мцяййян

тякмилляшмя просеси эетдийи нязяря чарпыр.

Бу дюврцн эейимляри ХХ йцзиллийин 50–ъи илляриндян башлайараг елми ядябиййатда мцяййян

гядяр ишыгландырылмышдыр. Азярбайъан Дювлят Тарих Музейиндя, Азярбайъан Дювлят Инъясянят

Музейиндя, щямчинин, республиканын диэяр шящяр вя районларында йарадылмыш тарих–

дийаршцнаслыг музейляриндя бу дювря аид кифайят гядяр фактик материал, милли эейим нцмуняляри

топланмышдыр. Онларын бир гисми “Азярбайъан милли эейимляри” ады алтында, няфис албом щалында

няшр олунмушдур1.

Истяр бядии, истярся дя елми–публисистик мягалялярдя, шяхси коллексийаларда сахланылан фото

шякиляр, тясвири сянят нцмуняляри вя музей материаллары XIX йцзил вя ХХ йцзиллийин яввялляриндя

дябдя олмуш Азярбайъан эейимляри барядя мцяййян тясяввцр йарадыр.

Ялдя олан фактик материалларын тящлили, XIX йцзиллик Азярбайъан эейимляринин ханлыглар

дюврцндя тяшяккцл тапмыш эейим типляринин давамы олдуьуну эюстярир. Она эюря дя XIX йцзил

эейимляри мцяййян гядяр ханлыглар дюврцнцн мящялли хцсусиййятлярини якс етдирир. Бу мя’нада

ханлыгларын ярази щцдудлары Азярбайъанын етнографик бюлэяляри иля хейли дяряъядя цст–цстя

дцшцр.

1 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972.

187

187

Азярбайъанын мцхтялиф етнографик бюлэяляринин мадди мядяниййятини тядгиг едян

етнографлар експедисийа вя елми сяфярляр заманы ялдя етдикляри фактик материал ясасында халг

эейимлярини дя арашдырмышлар.

Халг эейимляринин тарихи–етнографик бюлэяляр цзря арашдырылмасы щям Азярбайъан эейим

мядяниййятинин цмуми (охшар) вя мящялли (фяргли) хцсусиййятлярини ашкар етмяйя имкан верир,

щям дя Азярбайъанлыларын гоншу халгларла етник–мядяни ялагялярини излямяйя йахындан кюмяк

едир.

XIX йцзиллик эейимляриндян бящс едяркян беля бир ъящяти дя гейд етмяк лазымдыр ки, бу

вахтадяк Азярбайъанын мадди мядяниййят тарихи иля мяшьул олан мцтяхяссисляр юз

тядгигатларыны, башлыъа олараг, республикамызын айры–айры бюлэяляри цзря апардыгларындан милли

эейимляря даир цмумАзярбайъан мигйаслы, цмумиляшдириъи монографик тядгигат ясярляриня

щялялик тясадцф олунмамышдыр. Бу вахтадяк ня етнографлар, ня дя сянятшцнаслар тяряфиндян

щямин мясялянин щяллиня ъящд эюстярилмямишдир. Щалбуки, сон 70–80 ил ярзиндя Азярбайъан

эейим мядяниййятиня даир ялдя олунмуш зянэин фактолоjи материалларын лабцд тящлили йолу иля беля

бир цмумиляшдириъи елми тядгигат ишинин апарылмасы зяруряти гаршыйа чыхмышдыр.

188

188

5.1. Эейим материалларынын истещсалы вя ялдя олунмасы

Азярбайъанын Русийа тяряфиндян игтисади ишьалы онун сийаси ишьалындан хейли сонра, даща

доьрусу XIX йцзиллийин 30–ъу илляриндян е’тибарян башланмышдыр. Русийа сянайесинин, хцсусиля

тохуъулуг мануфактураларынын хаммала олан тялябатыны юдямяк цчцн чар Русийасынын щаким

даиряляри ясас диггяти Загафгазийайа йюнялтмишдир. Бу мягсядля 1836–ъы илдя “Загафгазийа

юлкясиндя ипякчилийи вя тиъарят сянайесини инкишаф етдирян компанийа” тяшкил олунду. Ширкят

мцстямлякялярдя йетишдирилян памбыг–парча малларынын, бойа мящсулларынын истещсалыны тяшкил

едиб, онлары тякмилляшдирмяйи нязярдя тутурду. Лайищядя дейилирди ки, “Загафгазийа юлкясинин тя-

бии мящсуллары о гядяр рянэарянэ вя зянэиндир ки, онлары йалныз сечмяк вя емал етмякля файда

ялдя етмяк олар. Бунлардан ян башлыъалары олан ипяк, памбыг, гызыл (гырмызы) бойа вя башга

бойаларын йетишдирилмяси даща чох файда веря биляр. Ипяк (барама), хцсусян Ъянуб

яйалятляриндя даща чох истещсал олунур. Онун истещсалынын эенишляндирилмяси чох файда веря

биляр. Франсадан Тифлися эялмиш ипяксарыма устасынын сарыдыьы ипяк нцмуняляри эюстярди ки, бу

ипяк Италийа ипяйиндян гятиййян эери галмыр вя цмид етмяк олар ки, бир вахт Шамахы ипяйи Италийа

ипяйиндян цстцн тутулаъаг вя бунунла бирликдя, тябиидир ки, бараманын да гиймяти артаъагдыр”1.

Азярбайъанда ян’яняви парча истещсалынын вязиййяти XIX йцзиллийин 30–ъу илляриндя щазырланмыш

“Русийанын Гафгаз архасындакы яйалятляринин статистика, етнографийа, топографийа вя малиййя

бахымындан хцласяси”ндя дя якс олунмушдур. Йелизаветпол (Эянъя–С.Д.) даирясиндян бящс

едян щиссядя дейилир: “Йелизаветполда мануфактура истещсалынын мцщцм истигамятини ипякдян

парча вя йайлыг щазырланмасы тяшкил едир. Инди бурада тохуъу дязэащларынын сайы 200 олдуьу

щалда, Ъавад ханын дюврцндя 375–я чатырды. Бу сянайе сащясинин тяняззцля уьрамасыны

онунла баьлайырлар ки, шярбафхана сащибляри кейфиййятсиз парчалар бурахырдылар ки, онлар да Шама-

хы вя хцсусян Иран маллары иля рягабят апара билмирдиляр. Шящярдя ипяк карханаларындан ялавя,

аь вя гырмызы без, щабеля ъяламайи адланан назик памбыг парча истещсал едян 30 дязэащ

варды. Цмумиййятля, бцтцн Йелизаветпол тохуъу мцяссисяляриндя щяр ил 10000 топ парча,

мцхтялиф чешидли 15000 йайлыг, 2000 топ аь, 200 топ гырмызы рянэли без (шиля–С.Д.), 400 топ

ъяламайи щазырланыр. Даирядя щямчинин без, шалвар цчцн парча, йундан чул, шал, палаз, халча

тохунулур. Тохуъу дязэащлары чох садядир. Мануфактура ишляриндя ян чох самухлулар сечилирляр.

Онлар йахшы парчалар, ипяк, йарымипяк парчалар вя ъеъим адланан йун парча щазырлайырдылар”1.

Китабда щямчинин гейд олунур “Шящярдя йедди даббагхана вардыр. Бунларда отуз адам

ишляйир. Бундан башга Чилябюрд кяндиндя дюрд эюн емалатханасы ишляйир. Эюн ашылама иши

1 Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар. Б., 1989, сящ.291-292.

189

189

белядир: эюнц дюрд эцн чай суйуна гойдугдан сонра ийирми эцн ону хцсуси габда, сонра цч

эцн дуз ичиндя вя сонра он ики эцн дя сараьан ашында сахлайырлар. Бундан сонра дярини

йенидян дузлайыр, она пий сцртяряк эцн вурмаг цчцн асырлар”2.

XIX йцзилликдя ипякчилик Азярбайъан ящалисинин мцщцм сянят нювляриндян бири олараг

галырды. А.Н.Мустафайев гейд едирди ки, мясялян, Шякидя шящяр ящалисинин игтисади щяйатында

ипякчилийин башлыъа йер тутмасы шярбафлыг вя онунла баьлы бир сыра кюмякчи сянят сащяляринин–

бойагчылыг, шяридчилик, тякялдуз вя с. эениш мигйас алмасына сябяб олмушдур. XIX йцзиллийин

орталарында Шякидя он дюрд миня йахын аиля кцмдарлыгла мяшьул олурду. Шяки кцмдарлары ил

ярзиндя он беш мин пуда гядяр хам ипяк щасил едирдиляр. Бу, бцтцн Загафгазийада истещсал

едилян ипяйин йарысына бярабяр иди. Шяки ипяйинин бир гисми юлкя щцдудларындан кянара ихраъ еди-

лир, галан щиссяси йерли шярбафханалара сярф олунурду. Кустар ипяк парча тохуъулуьундан фяргли

олараг милли калоритя малик орнаментал бязякли кялаьайы истещсалы Шякидя бу эцня гядяр

галмагдадыр.

Шякидя бядии парча истещсалы да эениш йайылмышды. Бурада тякялдузчулуг да эениш инкишаф

етмишди. “XIX йцзиллийин яввялляриндя Шякидя йящяр цзц бязяйян 22, башмаг цзц бязяйян 16,

пцштц цзц бязяйян 50 тякялдуз дцканы варды. 1891–ъи илдя фяалиййят эюстярян 20–йя гядяр

тякялдуз дцканларында 100 няфяря йахын уста чалышырды”3. Ф.И.Вялийев Азярбайъанын Гярб

зонасында XIX йцзиллик вя ХХ йцзиллийин яввялляриндя ящалинин, эейим материаллары кими, ясасян

йерли усталар тяряфиндян кустар цсулла цфги тохуъу дязэащында–кярякдя тохунмуш гылыъы шалдан,

мцхтялиф нювлц вя мцхтялиф рянэли ипякдян, назик йун вя памбыг парчалардан, щямчинин

ашыланмыш эюн вя дяридян истифадя етдийини эюстярир. Бунунла йанашы алынма, фабрик мящсуллары

да истифадя олунурмуш4.

Щ.Н.Мяммядов Муьан зонасында ясас эейим материалларынын йун вя памбыгдан ялдя

тохунма парчалар олдуьуну гейд едир. О, гейд едирди ки, ъящря вя ял ийиндя яйрилмиш ипи мцхтялиф

рянэляря бойамаг цчцн, ясасян, йерли биткилярдян истифадя олунурмуш. Бу мягсядля габыг,

йарпаг, кюк вя с. формада тябии бойалардан истифадя олунурду. Шал бир гайда олараг щанада

тохунулурмуш. Муьанда йер щанасы даща эениш йайылыбмыш. XIX йцзилликдя Муьанда хам ипяк

(барама) ещтийатынын аз олмасы цзцндян бурада ипяктохума о гядяр дя эениш йайылмамышды.

Муьанлылар ипяк парчалары–тафта, дарайы, гановуз, атлас вя с. сатыналма йолу иля ялдя едирдиляр.

1 Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар. Б., 1989, сящ.303-304. 2 Йеня орада, сящ.303-304. 3 А.Н.Мустафайев. Шяки сяняткарлар дийарыдыр. Бакы, “Елм”, 1987, сящ.43-46. 4 Ф.И.Велиев. Материалъная кулътура западной зоны Азербайджана в XIX-начала ХХ вв., автр., Ленинград, 1990,

стр.10.

190

190

А.Н.Мустафайев Ширван зонасында эейим материалларынын ялдя едилмяси барядя йазыр:

“Ширванда эейим материаллары (дяри, эюн, ипяк вя с.) щяр бир аилянин, демяк олар ки, юзцндя

щазырланырды. Азярбайъанын башга зоналарындан фяргли олараг, бурада йун парча, шал йер

щанасында дейил, хцсуси мцтящяррик дязэащда тохунурду. Щяр бир аиля тяк юз ещтийаъыны

юдямякдян ялавя, “базар шалы” адланан йун парча да истещсал едирди ки, бу да ямтяя характери

дашыйырды. Шал кцзям йундан тохунурду. Эюйчай гязасы кяндляри кцзями Ширван дцзцндян

йайлаьа галхан елатлардан, Шамахы кяндлиляри ися Гобустан тярякямяляриндян сатын алырдылар.

Ширванда шал истещсалыны зярури едян амиллярдян бири кцзям ещтийатынын боллуьу иди. Парча

йалынгат, ямяля, икигат олмагла мцхтялиф нювлярдя тохунурду вя буна эюря дя мцхтялиф гиймятя

олурду. Мцтящяррик шал дязэащынын иш принсипи шярбаф дязэащларындан (гановуз, атлаз, тафта,

дарайи вя с.) о гядяр дя фярглянмирди. Хам шал “биширилдикдян” сонра она “тяпмя шал” дейирдиляр.

Шал башлыъа олараг киши цст эейимляринин (чуха, бцрмя, башлыг, шалвар, долаг вя с.)

щазырланмасына сярф едилирди. Парча тохумаг цчцн тякъя гойун йуну дейил, дявя йуну вя кечи

гязили дя истифадя едилирди. Дявя йунундан яла нюв мащуд тохунулурмуш. Шамахыда 1865–ъи

илдя 19 мащуд карханасы ишляйирмиш.

Ширванда йерли ипяк парча истещсалы мцщцм йер тутурду. Бу ев пешяси вя кархана

тохуъулуьу олмагла ики формада тясадцф едилирди. Ширванда кархана шярбафлыьынын ясас

мяркязляри Шамахы шящяри, Басгал вя Мцъц кяндляри иди.

Хам ипяйи Шяки, Гарамярйям, Быьыр, Вяндам, Гутгашен, Исмайыллы, Ордубад, Кутаиси вя

Сямяргянддян эятирирмишляр”1.

А.Н.Мустафайев бу китабда эейим материалларынын тохума технолоэийасыны да эениш изащ

едир.

XIX йцзиллийин икинъи йарысындан башлайараг мануфактура вя йа фабрик истещсалы олан хариъи

парчалар Азярбайъанда йайылмаьа башлайыр.

Азярбайъанда парча истещсалы технолоэийасынын инкишафы бойагчылыгла да баьлыдыр. Йерли

бойагчылар тябии бойаг цчцн, адятян, биткилярин кюк, йарпаг, габыг, одунъаг щиссяляриндян,

мейвялярдян, щямчинин от биткиляриндян вя онларын кюкляриндян истифадя едирдиляр. Бу ишля хцсуси

усталар мяшьул олурдулар.

Ипякчилик тясяррцфатында тябии бойалардан истифадя едилмяси Азярбайъан ипяйинин кющня

шющрятини бярпа етмякля йанашы, ипяк щасилатынын, хцсусиля сатлыг ипяк мящсулунун мигдарынын

1 А.Н.Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977, сящ.61-69.

191

191

сцрятля артмасына сябяб олмушдур. Мящз бу сяйлярин нятиъясиндя XIX йцзиллийин 30–ъу илляриндя

Загафгазийада иллик ипяк щасилаты 15000 пуда чатдыьы щалда, щямин ясрин орталарында онун

мигдары ики дяфяйя йахын артараг, 24–32 мин пуда галхмышды1.

Юлкядя истещсал олунан ипяйин ясас щиссяси Загафгазийанын башлыъа ипякчилик районлары

сайылан Азярбайъан яйалятляринин пайына дцшцрдц. “Гафгаз” гязетинин йаздыьына эюря,

Загафгазийа ипяйинин бюйцк щиссясини Шамахы губернийасы, хцсусиля онун цч гязасы: Шамахы,

Шуша вя Нуха гязалары верирди. Бу дюврдя бцтцн Загафгазийа яразисиндя щасил едилян хам

ипяйин йарыйа гядяри, йя’ни 15000 пуду тякъя Нуха гязасынын пайына дцшцрдц2.

Азярбайъанын ян’яняви ипякчилик тясяррцфаты XIX йцзиллийин икинъи йарысына уьурла гядям

гоймушду. 60–ъы иллярин яввялляриндя о, юз инкишафынын ян йцксяк мярщялясиня чатмышды. 1861–

ъи илдя тякъя Бакы губернийасында 17532 пуд хам ипяк истещсал олунмушду ки, бунун да

14889 пуду Русийайа ихраъ едилмишди. Щямин дюврдя бир сыра кустар ипяксарыма мцяссисяляри

вя ири ипяк фабрикинин мейдана эялмяси Азярбайъанда ипякчилийин интенсив инкишафына йахындан

кюмяк етмишдир3.

XIX йцзиллийин сонларында Азярбайъанын ипякчилик тясяррцфатлары йеня дя юзцнцн кющня,

ян’яняви мяркязляриндя: Нуха, Яряш, Ъябрайыл, Ъаваншир вя Шуша гязаларында, Загатала

даирясиндя, Эюйчай, Шамахы, Губа вя Нахчыван гязаларында ъямляшмишди. Ипякчилик,

щямчинин, Йелизаветпол вя Зянэязур гязаларынын кяндли тясяррцфатларында да нязяря чарпаъаг

дяряъядя мцщцм рол ойнайырды4.

Азярбайъанда XIX йцзиллийин ахырлары ХХ йцзиллийин яввялляриндя сяняткарлыьын инкишафы,

бунунла ейни заманда елмин эери галмасы “Молла Нясряддин” журналында дяръ олунмуш “Миллят

эери галды” мягалясиндя беля тясвир едилир: “Буйур эюряк сянятдя миллят няйи баъармыр? Йахшы

башмаг, чуст, чарыг тикмяк билмир, йа бязякли Хорасан кцркц тикмяк баъармыр?”5.

“Молла Нясряддин” журналынын, 10.IX.1907–ъи ил 47–ъи сайында Иряван мащалында да

щямчинин Ширван вя Кирмандан эятирилян шалдан истифадя едилдийи эюстярилир:

“…Кюйняк, ал яйниня, щям башына шали–Ширван

… Фясли йайлагда тиким минтяня шали–Кирман”6.

1 А.Н.Мустафайев. Азярбайъанда шярбафлыг сяняти. Бакы, “Елм”, 1991, сящ.36. 2 Йеня орада, сящ.37. 3 Йеня орада. 4 Йеня орада, сящ.40. 5 “Молла Нясряддин” jурналлары, I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988, сящ.590. 6 Йеня орада, сящ. 94.

192

192

XIX йцзилликдя Азярбайъан ипякчилик тясяррцфаты эениш мя’нада бир–бириля цзви сурятдя баьлы

олан мцхтялиф мяшьулиййят сащялярини: тутчулуг, барамачылыг, ипякяйирмя, ипяксарыма,

ипяккешмя, ипяктохума (шярбафлыг), ипякбойама вя с. кими сянят вя пешя нювлярини ящатя

едирди1.

Азярбайъанын хариъи юлкялярля тиъарят ялагяляри эетдикъя эенишлянирди. Лакин Русийа юз

фабрикляриндя истещсал олунан мящсулларынын сатышыны тяшкил етмяк мягсядиля башга юлкялярдян

парча эятирилмясиня вя сатылмасына гадаьа гойурду. Бу барядя М.Ф.Ахундовун “Сярэцзяшти

Мярди Хясис” комедийасында фирянэ читинин о дюврдя мяшщур олмасы щаггында мя’лумат верилир:

“Щейдяр бяй:–Ахы бир гулаг вер, эюр ня дейирям! Рус фирянэ читини гадаьан едибдир, щеч кяс

горхудан эедиб эятиря билмир. Мяэяр щанда бир ряшид вя гочаг адам ъцрят едиб бир йцк, ики йцк

чыхарда билир.

Сона ханым:–А киши, мяним ня веъимя ки, рус фирянэ малыны гадаьан едибдир? Аллащ вара

йерли–дибли чит эеймяйи халга гадаьан едя! Сюзцнц де эюрцм, пулу кимдян алдын?

Щейдяр бяй:– А гыз, гоймазсан бир сюзцмц тамам едям? Амма буранын халгы беля

фирянэ читиня щярисдир ки, ону эюряндя ал–йашылын цзцня бахмырлар! Ясэяр бяй дейир ки, щям

уъуздур вя щям эюйчякдир, щям дя рянэи солмур. Арвадлар беля читлярдян ютрц биихтийардылар.

Щеч рус читини танымырлар.

Щейдяр бяй:–Беля, началникин арвады да, дейирляр яриндян хялвят щямишя фирянэ чити алыр,

эейир, Щаъы Язим бу йахында ийирми тцмянлик она фирянэ чити сатыбдыр”2.

Фирянэ чити шифащи халг ядябиййатында да тяряннцм олунурду (“Архалыьын икидир, бири фирянэ

читидир”3).

Бу дюврдя дя гадын эейимляриндя ал вя йашыл рянэляр (бу барядя байатыларда дейилир: “Йар

эейиниб тамам ал, тамам йашыл, тамам ал”4, “Язизийям бизя эял, ал–йашыл эей, бизя эял”5,

“Башында аь шалы вар, йашылы вар, алы вар”6, “Яйниндя вар харасы, ал–йашылы гарасы”7, “Ал–йашыл

эейинмишям, даьдан дцзя енмишям”8, “Эялин, эялин олмазмы, ал–йашылы солмазмы”9), йас

1 А.Н.Мустафайев. Азярбайъанда шярбафлыг сяняти. Бакы, “Елм”, 1991, сящ.42. 2 М.Ф.Ахундов. Ясярляри. Аз. ССР ЕА няш., Б., 1958, сящ.196. 3 Байатылар. II няшри, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы, 1960, сящ.114. 4 Йеня орада, сящ.40. 5 Йеня орада. 6 Йеня орада, сящ.61. 7 Йеня орада, сящ.86. 8 Йеня орада, сящ.91. 9 Йеня орада, сящ.119

193

193

мярасимляриндя ися яввялляр олдуьу кими, тцнд рянэляр, ясасян, гара рянэ цстцнлцк тяшкил едирди

(“Язизим алма гара, эеймяйя алма гара”1).

XIX йцзиллийин сон рцбцндя сянайенин илкин формасы сех сяняткарлыьы иля йанашы,

сяняткарлыьын айры–айры сащяляриндя, яввялки дюврлярдя мейдана эялмиш, мануфактура цчцн

сяъиййяви ъящятляря, инди даща чох тясадцф олунур, муздлу ямякдян истифадя эенишлянир, бир чох

сяняткарлар ихтисаслы муздлу фящляляря чеврилир, нящайят, бя’зи сянят сащяляри цзря онларла вя

даща чох фящляси олан мцяссисяляр йаранырды. Демяли, ейни вахтда щям ев сяняткарлыьы, щям

мануфактура, щям дя аз мигдарда капиталист мцяссисяляри фяалиййят эюстярирди.

Тябриздя, Халхалда вя бя’зи башга шящярлярдя йун вя ипяк йайлыг, шал, ипяк, йун, памбыг

парчалар вя диэяр тохуъулуг мящсулларынын истещсалы бцтцн манеяляря бахмайараг щяля эениш

мигйасда давам едирди. Бу мящсулларын бир щиссяси йерли ящалинин тялябатына сярф едилир, диэяр

щиссяси ися щям Иранын башга яйалятляриня, щям дя диэяр юлкяляря ихраъ олунурду. Ъянуби

Азярбайъанын шящярляриндя айаггабы, папаг вя с. истещсал едилирди. Сяняткарлыгда дулусчулуг,

о ъцмлядян тумаъ истещсалы, бойагчылыг, кечячилик, паландузлуг, сярраълыг вя с. эениш

йайылмышды. Мясялян, нисбятян кичик шящяр олан Мярянддя 50, Ярдябилдя ися 18 эюн истещсал

едян мцяссися фяалиййят эюстярирди. Сяняткарлыьын бу сащяси тиъарят буржуазийасынын тя’сири

алтында иди. Адятян, муздлу ямякдян истифадя олунур вя щяр мцяссисядя 5–15 адам чалышырды.

Шящярлярдя чох йайылмыш сяняткарлыг оъагларында мисэяр, дямирчи, зярэяр дцканларыны хцсусиля

гейд етмяк олар. Мясялян, Ярдябилдя 20 мисэяр, 70 папаг вя с. эейимляр тикян, 100 дямирчи,

Мярянддя ися 7 дямирчи емалатханасы вар иди.

Тябриздя памбыг емалы цзря мцяссисяляр дя фяалиййят эюстярирди. Ибтидаи дязэащларда

тохунмуш памбыг, йун, ипяк вя с. парчалар кими йерли маллар мцасир техниканын истещсал етдийи

ямтяялярля рягабят апара билмирди. Диэяр тяряфдян, щаким даирялярин милли сянайейя гайьысызлыьы

вя йцрцтдцйц эюмрцк сийасяти нятиъясиндя хариъи маллар сцрятля йерли базарларда щаким мювге

тутурду. Мясялян, 1888–1913–ъц иллярдя хариъдян эятирилян чит парча цч дяфя артмышды. Бурада

дюзцлмяз ъящят о иди ки, идхалатын ясас щиссясини щеч дя Иранда истещсал олунмайан маллар

дейил, бялкя яксиня, йерли ещтийаълар вя ихраъ цчцн Иранын юзцндя истещсал едилян ямтяя нювляри

тяшкил едирди. Беля ки, идхалатын 30–35 фаизи памбыг, йун, ипяк парчалардан ибарят иди. Беля бир

шяраитдя юлкядя хцсусиля памбыг парча истещсалы илдян–иля азалыр вя онун гоншу Русийа

базарларына ихраъы дурмадан ашаьы дцшцрдц. Бурада тохуъулуг кими чох мцщцм сяняткарлыг

сащясини хариъи маллардан асылы вязиййятя салан даща бир ъящяти дя гейд етмяк лазымдыр. Мясяля

бундадыр ки, XIX йцзиллийин яввялляриндя юлкяйя хариъдян кцлли мигдарда иплик вя сап эятирилирди.

1 Йеня орада, сящ.17.

194

194

XIX йцзиллийин орталарында буна тясадцф едилмирдися (бялкя яксиня, Иран юзц иплик ихраъ едирди), ар-

тыг 1888–1914–ъц иллярдя иплик вя сап идхалы 10,5 дяфя артмышды. Яввялляр юзцнц ипликля

артыгламасиля тя’мин едян тохуъулуг цчцн бу, зярбя иди: бир тяряфдян ону хариъи

йарымфабрикатдан асылы вязиййятя салыр, диэяр тяряфдян ися иплик вя сап истещсал едян сяняткарлары

ифласа уьрадырды. Бир чох щалларда ися кяндлинин истещсал етдийи кянд тясяррцфаты мящсулунун ба-

зара чатдырылмасында хырда алверчиляр васитячи ролуну ойнайырдылар. Тябриздяки тиъарят ширкятляри

беля таъирляри Азярбайъанын ян уъгар йерляриня кяндлилярдян памбыг, йун, ипяк вя с. алмаьа

эюндярирдиляр.

Ъянуби Азярбайъан яйалятиндян Иранын башга йерляриня вя хариъи юлкяляря тахыл, ипяк, гуру

мейвя иля йанашы, эюн–дяри вя с. апарылырды. Ъянуби Азярбайъана, яввялки иллярдя олдуьу кими,

Инэилтяря, Франса, Италийа, Белчика, Русийа, Австрийа вя Алманийадан чит, йун парча, мяхмяр,

ипяк, хырдават шейляри вя с. эятирилир, бурадан ися бадам, гурудулмуш мейвя, о ъцмлядян,

кишмиш вя с. апарылырды.

XIX йцзиллийин орталарында Ъянуби Азярбайъандан сяняткарлыг мящсуллары эениш ихраъ

едилдийи щалда, артыг ясрин сонларына доьру бурадан ихраъ едилян сянайе маллары азлыг тяшкил

едирди. Памбыг, йун, барама, эюн вя с., ясасян, хаммал шяклиндя апарылырды. Юлкянин юзцндя

сянайенин дурьунлуьу вя хариъи малларын рягабяти нятиъясиндя мювъуд сяняткарлыг пешяляри

ифласа уьрайыр, ясасян Русийадан кцлли мигдарда памбыг, йун, ипяк парча вя с. эятирилирди1.

1715–1718–ъи иллярдя Азярбайъанда олмуш А.Волински йазырды: “Русийадан Ирана…

эцмцш щяшийя, бафта, сапдан щюрцлмцш щяшийя, парча, гара вя гырмызы ипяк, бузов дяриси,

мцхтялиф хязляр, Ирандан Русийайа ися хам ипяк, ипяк вя памбыг парчалар вя гойун дяриси

апарылмасына тялябат вар”2.

1 Ъянуби Азярбайъан тарихинин очеркляри. “Елм” няш., Бакы, 1985, сящ.52-62 2 А.С.Сумбатзаде. Промышленностъ Азербайджана в XIX в. Б., 1964, стр. 373.

195

195

5.2. Гадын эейимляри

XIX йцзиллийя аид ялдя едилмиш фактики материаллары зоналар (бюлэяляр) цзря груплашдырмагла

бу дювр гадын эейимляринин мящялли хцсусиййятлярини ашкар етмяйя чалышаг:

Бакы эейимляри. Бакы гадынларынын цст палтары кюйняк, туман, архалыг, чяпкян, бащары вя

чахчурдан ибарят олмушдур. Азярбайъан Тарихи Музейинин фонд вя експозисийаларында щямин

эейим нцмуняляринин бир гисми мцщафизя олунмагдадыр. Онларын бя’зи нцмунялярини технолоjи вя

естетик бахымдан сяъиййяляндирмяк мцмкцн олмушдур. Азярбайъан Дювлят Тарих Музейиндян

Бакы гадын эейимляриня аид ашаьыдакы фактик материаллар ъямляшмишдир:

Чяпкян (е.ф.8871)–чийиндян эейинилян гадын цст эейими олуб, эювдя щиссядя сырынмышдыр.

Сары рянэли парчадан тикилиб. Узунлуьу 44 см, голунун узунлуьу 30 см–дир. Голтуг алтда ири

йарыглар гойулуб. Йанларында 7,5 см щцндцрлцкдя чапыг вя чыхынты вар. Юн лифляря 2 гайтан тикилиб

ки, чяпкян бу гайтанларла белдя баьланылыр. Чяпкянин ятяйи, гол аьзы, йаха кясийи вя чапыьы

бойунъа йасямян рянэли бафта вя зянъиря тикилиб (T V–69, t.ill 1).

Чяпкян (е.ф.8872)–шабалыды рянэли, лавсан типли парчадан тикилиб. Астары вя ара гаты иля

бирликдя сырыныб. Узунлуьу 44 см, голунун узунлуьу 30 см–дир. Голтуг алтында ири йарыглар

гойулуб. Йанларында чапыг вар. Йахайа 2 гайтан тикилиб ки, бунун васитясиля дя чяпкян белдя

баьланыр. Йаха, ятяк, гол, голтугалты йарыг вя чапыьын кянарларына 1 см ениндя иннабы тафтадан

пярваня верилиб. Голун аьзындан йаханын йарысына гядяр зянъиря тикилиб (T V–69, t.ill 1).

Чяпкян (е.ф.8870)–сырынмыш гадын цст эейимидир. Нахышлы тафта парчадан тикилиб. Узунлуьу

44 см, голунун узунлуьу 30 см–дир. Голтуг алтында ири йарыглар гойулуб. Йанларында 7,5 см

узунлугда чапыг вя чыхынты вар. Юндя йахайа ики гайтан тикилиб вя бунун васитясиля чяпкян

белдя баьланыр. Йаха кясийи, гол вя ятяк аьзы, чапыг бойунъа 1 см ениндя эюй мяхмярдян

пярваня верилиб. Йаха, гол вя ятяк аьзы, чапыг бойунъа зянъиря тикилиб (T V–69, t.ill 1).

Чяпкян (е.ф.4596)–йасямян рянэли мяхмярдян тикилиб. Астары дамалы памбыг

парчадандыр. Бядяня кип йапышыр. Узунлуьу 50 см, голунун узунлуьу 66 см, ялъяйин узунлуьу

24 см–дир. Йаха габарыг формададыр. Голтуг алтында ири йарыглар гойулуб. Йанларда 14 см

щцндцрлцкдя чапыг вя чыхынты гойулуб. Йаха кясийи, ятяк вя гол аьзы бойунъа гызылы вя мави

сапларла ишлянмиш бафта тикилиб (T V–69, t.ill 2).

Чяпкян (е.ф.4587)–гырмызы гумашдан тикилиб. Астарлыдыр, бядяня кип йапышыр. Узунлуьу 45

см, голунун узунлуьу 67 см–дир. Гол алтында ири йарыглар гойулуб. Йанларында 14 см

196

196

щцндцрлцкдя чапыг вя чыхынты вар. Голу дцз вя узун олуб, эюй рянэли, басма нахышлы атласдан

тикилиб. Гол 24 см узунлуглу ялъякля битир (T V–70, t.ill 3).

Чяпкян (е.ф.4687)–бянювшяйи рянэли гумашдан тикилиб. Цзлцк арагаты вя астарла бирликдя

сырыныб. Сырыьын ени 4 см–дир. Чяпкянин узунлуьу 45 см, голунун узунлуьу 67 см–дир. Йахалар

габарыг формададыр. Голтуг алтында ири йарыглар гойулуб. Йанларында 14 см щцндцрлцкдя чапыг

вя чыхынтылар вар. Голу дцз вя узун бичилиб, 24 см узунлугда “ялъяк”ля битир (T V–69, t.ill 2).

Чяпкян (е.ф.4588)–ачыг шабалыды–сары рянэли басма нахышлы атласдан тикилиб. Астарлыдыр,

бядяня кип йапышыр. Чяпкянин узунлуьу 47 см, голунун узунлуьу 67 см–дир. Йаха габарыг

формададыр. Голтуг алтында ири йарыглар гойулуб. Йанларында 14 см щцндцрлцкдя чапыг вя чыхынты

вар. Голу дцз вя узун бичилиб, “ялъяк”ля битир. Йаха кясийи, ятяк, гол аьзы чапыг ятрафы бойунъа

гызылы саплар вя 1 см ениндя гырмызы–гызылы саплар вя 1 см ениндя гырмызы–гызылы рянэли бафта иля

бязядилиб (T V–70, t.ill 3).

Чяпкян (е.ф.4079)–эюй рянэли гумашдан тикилиб, астарлыдыр. Астар арагаты иля бирликдя

сырыныб. Чяпкянин узунлуьу 45 см, голун узунлуьу 67 см–дир. Йаха габарыг формададыр.

Голтуг алтында ири йараглар гойулуб. Йанларында 14 см щцндцрлцкдя чапыг вя чыхынтылар вар. Голу

дцз вя узун бичилиб, 24 см узунлугда “ялъяк”ля битир (T V–69, t.ill 2).

Чяпкян (е.ф.1772)–мяхмярдян тикилиб. Астары ара гаты иля бирликдя сырыныб. Эювдясинин

узунлуьу 54 см, голунун узунлуьу 73 см–дир. Йахасы чийиндян ятяйя гядяр азачыг габарыг

олмагла щамар бичилиб. Йанларында 20 см щцндцрлцкдя чапыг вя парча чыхынтысы вар. Ити уълуглу,

узун, дцз голлары вар. Гол алтында ири йарыг гойулуб. Чяпкянин йаха вя ятяйиня бафта тикилиб (T V–

70, t.ill 4).

Чяпкян (е.ф.2249)–йерлийи боз, цзяриндя мави рянэли эцлляри олан мяхмярдян тикилиб. Йаха

вя чапыьын кянарына гара рянэли парчадан кюбя верилиб вя она паралел олараг эцллц бафта иля

бязядилиб. Гол ойуьунун кянарына енсиз гара кюбя тикилиб. Декоратив голун кянарлары ялъяйя

гядяр башга нахышлы бафта иля бязядилиб. Сол голчаьын ялъяйи дирсякдян бир гядяр ашаьыдан

ъалагла тикилиб, ъалаьын цзяри бафта иля бязядилиб. Саь голчаг да симметрик олараг бафта иля

бязядился дя бир гядяр ашаьыда йеня дя ъалаг верилиб вя цстц бязядилмяйиб. Астары ачыг

гящвяйи рянэли ипякдяндир1 (T V–1, ILL 1).

Архалыг (е.ф.5663)–тафтадандыр. Белиня ейни парчадан ялавя ятяк тикилиб. Ятякля бирликдя

архалыьын узунлуьу 70 см, ятяйин узунлуьу 28 см, ени 268 см–дир. Ятяк кичик бцзмялярля

бцзмяляниб. Йахасы дцзбуъаг формасында ачыг бичилмишдир. Голун узунлуьу 70 см олмагла

1 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 11.

197

197

бойабой дцз бичилиб, голаьзына 22 см юлчцдя “ялъяк” тикилиб. Голларын алтында йарыг гойулуб.

Архалыьын астарына 13х11 см юлчцдя дахили ъиб тикилиб (T V–71, t.ill 5).

Архалыг (е.ф.4686)–бута нахышлы парчадан тикилиб, астарлыдыр. Йаха кясийи дярин дцзбуъаг

формасындадыр. Архалыьа белдян ялавя ятяк тикилиб. Ятяйин узунлуьу 10 см, ени 243 см–дир.

Белдян ени вя дяринлийи 2 см олан биртяряфли гырчынларла гырчынланыб. Йаха кясийинин кянары

бойунъа 1,5 см ениндя, 2 см дяринликдя гырчынланмыш кюбя тикилиб. Гол аьзына 2 см ениндя, 1

см дяринлийиндя гырчынлардан ибарят 9 см ениндя биляклик тикилиб. Ятяк щиссядя щяр ики йанда 13х9

см юлчцдя дахили ъиб тикилиб. Ялавя ятякля бирликдя архалыьын узунлуьу 51 см–дир (T V–71, t.ill 6).

Архалыг (е.ф.3137)–басма нахышлы гарышыг рянэли тафтадан тикилиб. Астарлыдыр. Йаха кясийи

дярин дцзбуъаглы формададыр. Йаха кясийи бойунъа 1,5 см узунлугда, 2 см ениндя вя 1 см

дяринликдя икицзлц гырчынланмыш ялавя кюбя тикилиб. Бел хяттиндян 13,5 см узунлуьунда, 162 см

ениндя икицзлц гырчынланмыш ятяк тикилиб. Голларын аьзына 9 см узунлугда бцзмяли ялавя парча

биляклик тикилиб. Йаха гырчыны вя гол аьзына ялавя лентля бязяк тикилиб. Архалыьын ятякля бирликдя

узунлуьу 50,5 см–дир (T V–72, t.ill 7).

Архалыг (е.ф.4051)–эюй мяхмярдян тикилиб. Астарлыдыр. Бядяня кип йапышыр. Белдян 28 см

узунлуьунда ятяк тикилиб. Ятяк 1 см ениндя, 0,5 см дяринлийиндя гырчынларла ящатяляниб. Йаха

кясийи 31х15 см юлчцдя дцзбуъаглы формададыр. Голу дцз бичилиб, узунлуьу 52 см–дир. Сол лифдя

13 см узунлуьунда кясмя ъиб тикилиб. Узунлуьу 65 см олан архалыг цч илэякля баьланыр (T V–

72, t.ill 8).

Архалыг (е.ф.4525)–иннабы рянэли мяхмярдян тикилиб. Астары да мцвафиг рянэли памбыг

парчадандыр. Бядяня кип йапышыр. Белдян ялавя ятяк тикилиб. Ени 3 см, дяринлийи 0,5 см гырчынларла

ящатялянмиш ялавя ятяйин узунлуьу 20 см–дир. Йаха кясийи дяринлийи 31 см олан дцзбуъаглы

формасындадыр. Голу дцз бичилиб, узунлуьу 52 см–дир. Архалыг 3 илэякля белдя баьланыр.

Узунлуьу 65 см олан бу архалыьын бойнуна дик йаха тикилиб. Йаха кясийи, ятяк, гол аьзы вя бел

хяттиня гызылы сапла ишлянмиш гайтан тикилиб. Саь лифдя дахили ъиб тикилиб (T V–72, t.ill 8).

Архалыг (е.ф.8118)–тцнд эюй рянэли мяхмярдян тикилиб. Астарлыдыр, бядяня кип йапышыр.

Узунлуьу 53 см, голунун узунлуьу 56 см–дир. Белдян 16 см ениндя ялавя ятяк тикилиб. Ялавя

ятяк 1 см ениндя, 0,5 см дяринликдя гырчынларла ящатяляниб. Йаха кясийи 28 см дяринликдя

дцзбуъаглыдыр. Белдя 6 ядяд гармагла баьланыр (T V–72, t.ill 8).

Архалыг (е.ф.6509)–эюй рянэли мяхмярдян тикилиб. Астары сырыглыдыр, бядяня кип йапышыр.

Белиня ялавя ятяк тикилиб. Ятяйин ени 224 см, узунлуьу 31 см–дир. Архалыьын узунлуьу 62 см,

голун узунлуьу 55 см–дир. Голу дцз вя узундур. Йаха кясийи, ятяк вя голдиби кясийи бойунъа

198

198

гызылы сапларла ишлянмиш гара бафта тикилиб. Щямин тикишлярдян 3 см аралы, ялавя олараг, 1 см

ениндя гызылы сапларла ишлянмиш бафта тикилиб. Йахада астар тяряфдян 2 дахили ъиб тикилиб (T V–73,

t.ill 9).

Архалыг (е.ф.5061)–гара эцллц, йасямян рянэли тикмяляри олан бянювшяйи парчадан тикилиб.

Астары арагаты иля бирликдя сырыныб. Бядяня кип йапышыр. Белдян 28 см узунлуьунда ятяк тикилиб.

Ятяк 1 см ени, 0,5 см дяринлийи олан биртяряфли гырчынларла гырчынланыб. Йаха кясийи 31 см

дяринликдя дцзбуъаглыдыр. Архалыьын узунлуьу 65 см, голун узунлуьу 52 см–дир. Архалыг 3

илэякля баьланыр (T V–72, t.ill 8).

Архалыг (е.ф.8119)–гырмызы тикмяли, ачыг гящвяйи–сары рянэли парчадан тикилиб. Астарлыдыр.

Узунлуьу 57 см, голун узунлуьу 56 см–дир. Белиня 15 см узунлугда, 195 см ениндя ятяк

тикилиб. Ятяк ени вя дяринлийи 1 см олан гырчынларла гырчынланыб. Йаха кясийи дяринлийи 28 см олан

дцзбуъаглы формасындадыр. Голу дцз вя узун бичилиб. Белдя 5 ядяд гармагла баьланыр (T V–73,

t.ill 10).

Архалыг (е.ф.3034)–йерлийи нарынъы рянэли, цзяриндя гара–гырмызы рянэли кичик эцл дястяляри

олан кямхадан тикилиб1 (T V–1, ILL 2). Астарлыдыр, бядяня кип йапышыр. Белдян 24 см узунлугда,

220 см ениндя ятяк тикилиб. Йаха кясийи дяринлийи 33 см олан дцзбуъаглы формасындадыр. Голу

узундур, ялъякля битир. Ялъяйин узунлуьу 24 см–дир. Йаха кясийи, ятяк вя голаьзы бойунъа гызылы

сапларла ишлянмиш гара бафта тикилиб. Архалыьын узунлуьу 62 см, голунун узунлуьу 63 см–дир.

Голтуг алтында йарыг гойулуб. Голу гол дибиндян дирсяйя гядяр тикилиб, дирсякдян ашаьы галан

щисся ачыг сахланылараг кянарлары аь–гара золаглы бафта иля бязядилиб. Гол аьзы овал шякилли

кясилиб. Бядян щиссяйя тцнд эилянар рянэли ипяк астар тикилиб. Голун ачыг галыб, эюрцнян щиссяси

астарсыздыр. Бу щиссядя тирмянин тярс цзц эюрцнцр. Бойнуна гара рянэли ипякдян кюбя тикилиб (T

V–74, t.ill 11).

Бащары (е.ф.4656)–тцнд йашыл рянэли мяхмярдян тикилиб (T V–33, ILL 3). Астары чящрайы

рянэли атлас парчадан, голларынын астары ися эцллц атлас парчадандыр. Чийиндян башлайараг йаха,

ятяк вя голчаьын кянары бойунъа гызылы зянъиря, бафта вя шащпясянд иля бязядилиб. Узунлуьу

75,5 см–дир ки, бунун да 38 см–и бядян щисся, 37,5 см–и ися ялавя ятякдир. Ялавя ятяйин ени

2 м–дир. Голчаьын узунлуьу 75 см, ялъяйин узунлуьу 16 см–дир. Гол алтына ири йарыг гойулуб.

Бащарынын бел щяъми 57 см–дир. Юн лиф ики щиссядян ибарятдир (T V–74, t.ill 12).

1 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 10.

199

199

Кюйняк (е.ф.5737)–эцллц атласдан тикилиб. Кюйняйин эювдяси гатлама цсулу иля дцз бичилиб,

чийинляри тикишсиздир. Эювдясинин узунлуьу 49 см, голун узунлуьу 55 см–дир. Голун чийин

щиссясиндя 0,5 см–лик хырда гырчынлар гойулуб, голун алтына

ися хишдяк тикилиб (T V–75, t.ill 13).

Кюйняк (е.ф.8868)–аь золаглы эюй рянэли парчадан тикилиб. Узунлуьу 50 см–дир. Голунун

узунлуьу 55 см–дир. Кюйняйин чийни тикишсиздир, эювдяси гатлама цсулу иля дцз бичилиб. Голун

чийин щиссясиндя 4 см ени, 1 см дяринлийи олан 4 гырчын тикилиб. Голтуг алтында хишдяк тикилиб. Йаха

кясийинин дяринлийи 27 см–дир. Ятяйинин йанларында 6 см юлчцдя “пеш” адланан йарыг гойулуб (T

V–75, t.ill 14).

Кюйняк (е.ф.8866)–аь золаглы, гырмызы рянэли парчадан тикилиб. Кюйняйин эювдясинин

узунлуьу 50 см, голунун узунлуьу 55 см–дир. Эювдя гатлама цсулу иля дцз бичилдийиндян

чийинляри тикишсиздир. Голун чийин щиссясиндя 4 ядяд (щяр бири 4 см ениндя) гырчын гойулуб.

Голларын алтында ялавя хишдяк гойулуб. Кюйняйин кцряйи 44,5 см олмагла юндян гысадыр вя

чящрайы рянэли гумашдан тикилиб. Йаха кясийинин узунлуьу 27 см, йан кясиклярин узунлуьу 6

см–дир (T V–75, t.ill 14).

Кюйняк (е.ф.8867)–чящрайы рянэли гумашдан тикилиб. Кцряк щиссяси юндян 10,5 см гыса

олмагла, чящрайы рянэли астарла тамамланыр. Кюйняйин эювдяси гатлама цсулу иля дцз бичилиб,

чийни тикишсиздир. Голтугларынын алтына хишдяк тикилиб. Кюйняйин узунлуьу 50 см, голунун узунлуьу

55 см, йаха кясийинин дяринлийи 27 см, йан кясиклярин юлчцсц 6 см–дир. Голларын аьзы сутикиши

васитясиля тикмяляниб (T V–75, t.ill 14).

Ушаг цст кюйняйи (е.ф.3911)–дама–дама, газ–газы парчадан тикилмишдир. Узунлуьу 89

см–дир1 (T V–2, ILL 1)

Туман (е.ф.1788)–эцллц атласдан тикилиб. Узунлуьу 90 см, ени 57 см олан 10 тахтадан

ибарят бичилиб. Баь йери (нифя) 3 см ениндядир. Туманын бели 0,5 см дяринлийи, 0,5 см ени олан

хырда гырчынларла гырчынланыб. Туманын ятяйиня 3 см ениндя щяшийя тикилиб. Туманын ятяйиня

башга парчадан 4 см ениндя “гат пайы” ялавя едилиб (T V–76, t.ill 15).

Туман (е.ф.7087)–ачыг гящвяйи–сары рянэли, газ–газы адланан ипяк парчадан тикилиб.

Парчанын цзяри эцл тикмялярля бязядилиб. Туманын узунлуьу 83 см олуб, щяр биринин ени 55 см

олан дюрд тахтадан ибарят бичилиб тикилмишдир. Баь йери–нин ени 1 см–дир. Бел щяъми 82 см–дир.

1 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 8.

200

200

Туманын бел щиссяси ени 6 см, дяринлийи 4 см олан биртяряфли гырчынларла ящатяляниб. Бел йарыьы 16

см, ятяйин гат пайы 3 см–дир (T V–76, t.ill 16).

Туман (е.ф.8120)–гящвяйи рянэли, басма нахышлы атласдан тикилиб. Узунлуьу 88 см олуб,

щяр биринин ени 58 см олан 4 тахтадан ибарятдир. Баь йеринин ени 1 см, бел щяъми 76 см–дир.

Туман 8 см ени, 3 см дяринлийи олан гаршы габаг гырчынларла ящатяляниб. Бел йарыьынын узунлуьу

24 см, ятяйин гат пайы 7 см–дир (T V–77, t.ill 17).

Туман (е.ф.8488)–ачыг гящвяйи–сары рянэли, эцл тикмяли ипякдян тикилиб. Узунлуьу 84 см,

ени 190 см–дир. Бел щяъми 92 см–дир. Туманын белиня белбаьы цчцн йер тикилмяйиб, парчанын

юзц 4 см тярс цзя гатланараг ичярисиндян резин кечирилиб. Ятяйин гат пайы 2 см–дир (T V–77, t.ill

18).

Туман (е.ф.8869)–ачыг гящвяйи–сары рянэли гумашдан тикилиб. Узунлуьу 102 см олуб щяр

биринин ени 54 см олан 10 тахтадан ибарятдир. Баь йери (лифя) 6 см ениндядир. Тярс цздян баь

йери аь памбыг парчадан тикилиб. Бел щяъми 146 см–дир. Ени вя дяринлийи 2 см олан биртяряфли

гырчынларла гырчынланыб. Туманын ятяйиня аь памбыг парчадан гат пайы тикилиб. Гат пайы 15 см–

дир (T V–78, t.ill 19).

Туман (е.ф.6582)–боз рянэли эцлмяхмярдян тикилиб. Узунлуьу 94 см олуб щяр биринин ени

100 см олан 4 тахтадан ибарятдир. Баь йеринин ени 1 см–дир. Туман ени вя дяринлийи 3,5 см олан

биртяряфли гырчынларла гырчынланыб. Бел йарыьынын узунлуьу 24 см–дир. Ятяйин гат пайы 4 см–дир (T

V–78, t.ill 20).

Кялаьайы–70–140 см газ–газы парчадандыр.

Бакы гадын эейимляриня аид олан 1 ядяд фото шякилдя (T V–2, ILL 2) 7 няфяр ушаг вя

йенийетмянин якси вар. Онларын щяр бири садя, бязяксиз эейимдядирляр. Щамысынын башы юрпякля

юртцлцб. 2, 3 вя 5–ъи гызын юрпяйинин алтындан чцткц эюрцнцр. Яйинляриндя эен узун туманлар,

туманын цстцня салынмыш эен, узунголлу цст кюйнякляри эюрцнцр. 2, 5 вя 7–ъи гызын яйниндя цст

эейими дя вар. Айаглары йалындыр.

Ряссам Г.Гагаринин чякдийи рясмдя Бакылы гадын тясвир олунуб (T V–3, ILL 1). Онун

яйниндя цст–цстя эейинилмиш цст туманы вя юнлцк эюрцнцр. Туманын ятяйиня ялавя парчадан

кюбя тикиляряк цст тяряфдя бязяк ямяля эятириб. Юнлцйцн юн тяряфиндя ятякдя кичик йарыг

гойулуб. Цстдян нимтяня эейиниб. Нимтянянин голу гол алтында дцймяляниб, голчаьын уъ

щиссяси цстя гатланыб. Нимтянянин астары ясас материала нисбятян ачыг рянэдядир. Бцтцн кянар

тикишляри бойунъа бафта тикилиб. Башына аь рянэли зяриф парчадан щиъаб эейиниб. Цзц ачыгдыр.

201

201

Ряссам Г.Гагаринин чякдийи “Чадралы гадын” рясминдя гадын байыр эейиминдя тясвир

олунуб (T V–3, ILL 2). Гадын, палтарларынын цстцндян чадра вя чахчур эейиниб, йашмагланыб.

Чадранын алтындан баш эейими эюрцнцр. Айаьында йцнэцл, дабансыз айаггабы вар.

Ряссам Г.Гагаринин чякдийи диэяр рясмдя дамалы чадра эейинмиш гадын тясвир олунуб,

айаьында нахышлы йун ъораб вя нялейин вар. Алны баш йайлыьы иля баьланыб, аьзы йашмаглыдыр (T V–

3, ILL 3). Ряссам Г.Гагаринин чякдийи “Бакылы гадын” рясминдя (T V–8, ILL 2) ачыг рянэли, узун

палтар эейиниб, гара рянэли чадрадан щиъаб юртяряк отурмуш гадын тясвир едилиб.

Шамахы эейимляри. Азярбайъан Дювлят Тарих Музейиндя Шамахы районуна аид бир нечя

эейим елементи арашдырылыб:

Чяпкян (е.ф.4627)–узунлуьу 46 см, голун узунлуьу 50 см–дир. Мяхмярдян тикилиб,

астарлыдыр. Йанларында 9 см–лик чапыг вя чыхынты вар. Голлары узун вя дцз бичилиб. Гол аьзы вя йан

тикиши бойунъа зянъиря тикилиб (T V–79, t.ill 21).

Чяпкян (е.ф.4621)–Шамахыйа аиддир. Кичик дястя шяклиндя эцлляри олан кямхадан тикилиб.

Бцтцн кянар тикишляр вя голчаьы бойунъа зярбафта иля бязядилиб1 (T V–4, ILL 2).

Кюйняк (е.ф.4627–1)–е.ф.4627 сайлы чяпкяня уйьун рянэдядир. Узунлуьу 43 см, голун

узунлуьу 50 см–дир. Чийни тикишсиздир, дцз бичилиб. Голун цстцндя 0,5 см дяринликдя гырчынлар

вар. Голун алтына башга парчадан хишдяк тикилиб (T V–79, t.ill 22).

Туман (е.ф.1584)–е.ф.4627 иля ейни парчадан тикилиб. Узунлуьу 73 см олуб, ени 66 см–лик

4 тахтадан ибарятдир. Баь йери 2,5 см–дир. Туманын ятяйиня 4,5 см ениндя башга парчадан

гат пайы тикилиб. Туман ятяйи бойунъа зянъиря иля бязядилиб (T V–80, t.ill 23).

Бащары–тцнд йашыл рянэли мяхмярдян тикилиб. Йаха кясийи U формасындадыр. Астар йерлийи аь

сятиндяндир. Сятинин цзяриндя бадамбута формалы чичякляри вар. 40 см узунлуьу олан эювдя

щиссяйя 31 см узунлугда гырчынланмыш ялавя парча тикилиб, бу ялавя парчанын ени 2,34 м–дир.

Узун вя дцз голлары вар. Голун узунлуьу 53 см, ени 14 см–дир. Бцтцн кянар хятлярдян 4 см,

ятякдян ися 5 см аралы олмагла зярли бафта тикилиб2.

Архалыг (е.ф.2268)–цстцндя бута нахышлары вар. Узунлуьу 78 см–дир. Бцтцн тикиш кянарлары

гара рянэли атлас, зянъиря вя бафта иля бязядилмишдир. Бел хяттиня йахын мясафядян кясмя ъиб

тикилмиш вя ъиб йарыьынын кянарлары да бафта иля бязядилмишдир. Бел хяттинин цзяриня дя бафта

1 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 81. 2 Камилзадя Салещя Щцсейнаьа г., Бакы, Ашыг Ялясэяр кцч., 2/54.

202

202

тикилмишдир. Астары ачыг рянэли, гушэюзц парчадандыр. Гол алтына ири йарыг гойулуб. Дирсякдян

башлайараг голчаг тикилиб. Йаха кясийи U формасындадыр1 (T V–5, ILL 2).

Архалыг (е.ф.1569)–Узунлуьу 46 см, голунун узунлуьу 33 см–дир. Гол алтында йарыг

гойулуб. Юн тяряф чяпкяндя олдуьу кими бичилиб. Астарлыдыр (T V–63, t. ill 56)

Архалыг (е.ф.3145)–нахышлы тирмя парчадан тикилиб. Астары гырмызы атласдандыр. Золаглары сары,

шякяри, гырмызы вя гара рянэлярдядир. Узун, дцз голу чийинин ортасындан башлайараг тикилиб.

Бцтцн кянар хятляри, бел кясийи вя йахасынын кянарына тирмя, бафта вя шащпясянд тикилиб2.

Узунлуьу 48 см–дир (T V–5, ILL 1).

Архалыг (е.ф.4423)–Кцрдямиря аиддир. Мяхмярдян тикилиб. Узунлуьу 52 см–дир. Белиня

ялавя гырчынланмыш ятяк тикилиб. Астары чичякли сятин парчадандыр. Йаха вя ятяк хятляри бойунъа

зярли бафта тикилиб. Узун, дцз голларынын аьзына бафта, зярбафта вя зянъиря тикилиб3 (T V–6, ILL 1).

XIX йцзилин эюркямли Азярбайъан ряссамы Няъяфгулу Шамахылынын вя Г.Гагаринин

рясмляриндя тясвир едилмиш эейимляри дя (T V–7, ILL 2; T V–8, ILL 1) Шамахы эейимляриня аид

етмяк олар.

Няъяфгулу Шамахылынын Фирдовсинин “Йусиф вя Зцлейха” ясяриня чякилмиш иллцстрасийасында

тясвир едилмиш гадынын туманы топугдан бир гядяр ашаьы, ятяйи тирмя бязяклидир, яйниндя ойма

йахалы кюйняк вя ениня золаглы парчадан архалыг вар. Башында дикиня гойулмуш кцсцлц бута

формалы султан вя она бяркидилмиш юрпяк вар. Гызын айаьындакы айаггабылар нисбятян

дикдабандыр вя аь рянэдядир (T V–7, ILL 1).

Чяпкян–ачыг чящрайы рянэли биррянэ парчадан тикилиб. Йахадан бел хяттиня гядяр гоза

дцймяляр тикилиб. Йаха, ятяк вя голчаьын кянарлары бафта иля бязядилиб. Голчаьын кянарларына

асма метал бязякляр тикилиб. Гол алтындан дирсяйя гядяр тикишли олан голчаг, тякъя билякдя илэякля

баьланыб (T V–7, ILL 2).

Чяпкян–йерлийи ачыг чящрайы рянэдядир, цзяриндя ениня овал шякилли аь лякяляр вар.

Голунун узунлуьу дирсяйя гядярдир. Гол аьзына хяз тикилиб. Йаха, ятяк, голаьзы бойунъа бафта

тикилиб. Йан тикиш хяттиндя чяпкянин ятяйиня эенишлик вермяк мягсядиля цчбуъаг ъалаг ялавя

едилиб. Голларына туманла ейни материалдан ялавя голчаг тикилиб. Голчаьын аьзы ялъякля битир.

Голчаг гол алтында, биляйя гядяр илэякля баьланыб. Ялъяк ялин цстцнц бцтцнлцкля юртцр (T V–8,

ILL 1).

1 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 78. 2 Йеня орада, табло 80. 3 Йеня орада, табло 82.

203

203

Кюйняк–эюй рянэли ипяк парчадан тикилиб. Бойну чийин хяттиндян синяйя гядяр кцнъ

кясилиб. Синядя бир дцймя иля баьланыр. Узунлуьу чяпкянин узунлуьуна бярабяр олуб, омбайа

гядярдир (T V–7, ILL 2).

Кюйняк–аь рянэли парчадан тикилиб. Голлары узун вя енлидир. Чяпкянин голу билякдя

кюйняйин голунун цстцндян илэякля баьландыьындан онун алтындан бцзмялянмиш голаьзы эюзял

эюрцнцр. Узунлуьу чяпкянин узунлуьуна бярабярдир. Йахасы чийиндян синяйя гядяр кцнъ

кясилиб (T V–8, ILL 1).

Туман–узунлуьу дабана гядяр олуб, иннабы рянэли парчадан тикилиб. Бели бцзмялидир. Щеч

бир диэяр бязяк елементиндян истифадя едилмяйиб (T V–7, ILL 2).

Туман–чящрайы рянэли ипякдян тикилиб. Бели гырчынлыдыр. Ятяйиндя щеч бир диэяр бязяк

елементиндян истифадя едилмяйиб (T V–8, ILL 1).

Шамахыйа аид олан фото шякилдя (T V–4, ILL 1) эянъ гыз тцнд рянэли узун туман эейиниб.

Зярхара парчадан тикилмиш, голунун узунлуьу дирсяйя гядяр олан цст чийин эейими, формасына

эюря, ляббадяйя бянзяйир. Аь рянэли, узун голлу цст кюйняйи хейли эениш тикилиб. Кюйняк сол ятяк

щиссядян саь тяряфя, ляббадянин саь йаха тяряфини юртмякля гатланылыб вя кюйняйин цстцндян

баьланылмыш эцмцш кямяря бянд едилиб.

Шамахыйа аид олан диэяр фото шякилдя азйашлы гызлар тясвир едилиб (T V–6, ILL 2). Онларын

яйниндя эен, дцз шалвар, кюйняк, цст кюйняйи вя онун да цстцндян дон эейинилиб. Дона

белдян бир аз йухарыдан кясмя, бцзмяли ятяк тикилиб. Кясмя йаха сырыглы кими эюрцнцр. Буну

юнлцк кими дя гябул етмяк олар (юндяки кичик гызын яйниндяки кими). Бурада баш эейими

мараглыдыр вя Г.Гагаринин “Шамахылы гыз” (T V–8, ILL 1 вя T V–7, ILL 2) рясмляри иля мцгайися

етдикдя мящялли хцсусиййяти айдынлашыр. Беля ки, кянарына ачыг рянэли парчадан кюбя тикилмиш баш

йайлыьы щяр цч щалда истифадя едилмишдир. Бу баш йайлыьы динэя вя арахчыны явяз едир.

Эюрцндцйц кими Шамахы гадын эейимляри Бакы эейимляриня бянзяйир. Беляликля, ялдя

едилмиш фактик, тясвири вя фотоматериаллардан ашаьыдакы нятиъяляр ялдя едилмишдир:

Бакы гадын эейимляри типолоjи бахымдан бир тяряфдян Шамахы, диэяр тяряфдян ися Шяки

эейимляриня бянзяйирди. Йухарыда арашдырылмыш эейим елементляри иля йанашы фотоматериалларын,

Я.Язимзадянин карикатураларынын, щямчинин Г.Гагаринин рясмляринин нязярдян кечирилмяси

сайясиндя XIX йцзил Бакы гадын эейимляринин типолоjи хцсусиййятляри, онларын бядии–естетик

мязиййятляри барядя дольун тясяввцр ялдя етмяк мцмкцн олмушдур.

204

204

Рянэ сечими. Шящяр гадынларынын эейим дясти ансамбл тяшкил едирди. Эейим дястиндя ян

чох бянювшяйи рянэин чаларларындан вя иннабы рянэдян истифадя олунса да, характерик рянэ

сечими, “Сураханы” халчасында олдуьу кими1, ачыг гящвяйи, сольун хардал рянэи, щямчинин аь вя

тцнд мави рянэлярин цстцнлцк тяшкил етмясиндян ибарят олмушдур. Фактик материаллардан айдын

эюрцнцр ки, палтарын щансы рянэдя олмасындан асылы олмайараг, онларын кянар бязяк вя

тикмяляриндя мцтляг, мави вя гызылы–сары рянэлярдян истифадя едилмишдир. Беляликля, Бакы

эейимляриндя дя инсанлар тябиятля щямащянэ олмаьа чалышмыш, дянизин, сяманын аь–мави–эюй,

сащилин гызылы–сары гум рянэиня цстцнлцк вермишляр. Кцбар гадынларын эейиминдя тирмя парчадан

бол–бол истифадя едилмяси, чох ещтимал ки, Абшеронун иглими, хцсусиля хязри вя эилаварла баьлы

олмушдур.

Шамахы эейимляриндя мцхтялиф рянэлярдян истифадя едилиб ки, бу да Шамахынын рянэарянэ

тябияти иля уйьунлашыр.

Естетик эюзяллийи. Бакы гадынларынын цст чийин эейими чяпкян–нимтяня Азярбайъанын башга

зоналарында эейилян чяпкяндян о гядяр дя фярглянмирди. Гадын архалыглары (“дон”) садя тикился

дя, дирсякдян башламыш гондарма голчагла тамамланырды. Бу да архалыглара хцсуси йарашыг

верирди. Бя’зян бу елемент цчцн тамамиля башга парчадан истифадя едилирди. Бцтцн тикиш хятляри

бойунъа мцхтялиф зянъиря, бафта вя шащпясяндлярля бязяк верилирди. Чяпкян вя архалыгла

бярабяр Бакы гадынлары, Шякидя олдуьу кими, ляббадя дя эейинирдиляр ки, бу да юз йцнэцллцйц вя

ращатлыьы иля сечилирди. Имканлы гадынлар архалыьын йахасына гызыл–эцмцш гоза дцймяляр тикирдиляр.

Фото шякиллярдян эюрцнцр ки, халг эейимляри садя, бязяксиз вя дябдябясиз тикилиб. Бу

эейимлярдя мягсяд естетик эюрцнцш, эюзяллик дейил, анъаг бядянин юртцлмяси имиш.

Шамахыда халг эейимляриндя нисбятян садялик, пяракяндялик щисс олунса да, кцбар

эейимляриндя зярифлик, зянэинлик вя ращатлыг щисс едилир. Эейимлярдя тикмяляря вя бязяк

елементляриня аз–аз раст эялинир. Архалыьын голуна тикилмиш хяз бязяк характери дашыйыр.

“Шамахылы гыз” рясминдя чяпкянин голуна, дирсякдян йухары, дюврялямя хяз тикилиб. Бязяк

елементи кими чох сайда пуллардан истифадя едилиб.

Бичим хцсусиййятляри. Бакы гадын архалыгларынын бичиминин характерик хцсусиййяти, ясасян

йаха кясийи иля мцяййян едилир. Архалыьын йаха кясийи дцзбуъаглыдыр. Архалыьын голлары дирсякдян

бир гядяр йухары тикилян голчаглары да, чох вахт дцзбуъаглы формада кясилирди. Мараглы щалдыр ки,

бакылы гадынларын юртдцкляри чадра вя тирмя шал да дцзбуъаглы формасында иди. Чяпкян, кюйняк

вя туманын формасы башга зоналарда олдуьундан фярглянмирди. Архалыьын формасы ейниля Бакы

1 Н.А.Абдуллаева. Ковровое искусство Азербайджана. “Элм”, Б., 1971, стр.61.

205

205

архалыьына бянзяйир. Мящялли хцсусиййяти йаха кясийиндядир. Йаха кясийи U формасындадыр.

Мараглыдыр ки, голуна дирсякдян башлайараг тикилян гондарма голчаг да, чох вахт щямин

формада олурду. Цст кюйняйинин цчбуъаг шякилли йаха кясийиня дя раст эялинир. Чяпкянин

йанларында, белдян бир аз ашаьы эенишлик вермяк цчцн истифадя едилян чапыг вя чыхынтынын явязи-

ня ики ядяд цчбуъаг формалы ялавя парча тикилиб. Бакы архалыглары садя бичими иля сечилир. Архалыьа

белдян тикилян гырчынлы ялавя 16 см–дян 21 см–дяк олурду.

Технолоэийасы. XIX йцзиллийин сонларына гядяр тикилмиш эейимлярин щамысы ял тикиши иля тикилиб.

Щисс олунур ки, гиймятли парчалардан, йцксяк тябягя нцмайяндяляри цчцн тикилмиш эейимляр

даща сялигяли вя зювгля щазырланыб. Шамахы эейимляриндя эейим елементляри ял иши иля чох сялигяли

ишляниб. Эейимлярин тикмялярля бязядилмяси барядя етнографик мя’луматлар олса да арашдырылмыш

фактик материалларда тикмяляря раст эялмядик.

Нахчыван эейимляри. Азярбайъан Дювлят Тарих Музейиндя Нахчывана аид бир нечя эейим

дясти мцщафизя едилир. Онлардан бир гисмини арашдырмаларымыза дахил етмишик.

Архалыг (е.ф.5422)–эцмцшц рянэдя атласдан тикилиб. Узунлуьу 46 см, голун узунлуьу 50

см–дир. Астарлыдыр. Йанларында 10 см щцндцрлцкдя чапыьы вя парча чыхынтысы вар. Голлары дцз

тикилиб, узундур. Гол аьзы вя йан чапыглары зянъиря иля ящатяляниб (T V–80, t.ill 24).

Архалыг (е.ф.3712)–йашыл эцллц мяхмярдян тикилиб. Астары аь–гара милямил сятиндяндир.

Голу дцз бичилиб, узунлуьу биляйя гядярдир. Гол алтына йарыг гойулуб. Йанларда чапыг вя чыхынты

гойулуб. Йаха ятяк вя чапыьын кянары бойунъа бафта иля, гол аьзында ися щям дя шащпясяндля

бязядилиб. Узунлуьу 54 см–дир1 (T V–9, ILL 1).

Архалыг (е.ф.1598)–гырмызы, эцллц зярхарадан тикилиб. Астары аь сятиндяндир. Голу дцз

бичилиб, узунлуьу биляйя гядярдир. Йаха, ятяк, голаьзы вя чапыьын кянары бойунъа тоз мунъуг,

пиляк вя гызылы бафта иля бязядилиб2 (T V–12, ILL 1).

Кюйняк (е.ф.4116)–е.ф.5422 иля ейни рянэдядир. Узунлуьу 43 см, голунун узунлуьу 50

см–дир. Дцз бичилиб, чийни тикишсиздир. Голун цстцндя 0,5 см дяринликли гырчынлар вар. Голун алтына

хишдяк тикилиб (T V–81, t.ill 25).

Кюйняк–е.ф.5422 иля дяст тяшкил едир. Ейни рянэдя, амма башга, даща йумшаг

парчадандыр. Узунлуьу 43 см, голун узунлуьу 50 см–дир. Дцз бичилиб, чийни тикишсиздир. Голун

цстцндя 0,5 см дяринликдя гырчынлар вар. Голун алтында башга парчадан хишдяк тикилиб. Эейим

дястиня ипяк парчадан уйьун рянэли юрпяк ялавя едилиб. Ени 59 см, узунлуьу 220 см–дир.

1 Азербайджанская национальная одежда. АН Аз.ССР, под ред. П.А.Азизбековой, Албом 4, табло 20. 2 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 73.

206

206

Кцляъя (е.ф.1897)–иннабы рянэли, нахышлы, парчадан тикилмиш, белдян кясик цст гадын

эейимидир. Белдян кичик гырчынланмыш ятяк тикилиб. Ятяйин узунлуьу 32 см, ени 124 см–дир.

Дцймясиздир. Голу дцз бичилиб, узунлуьу 41 см–дир. Голаьзы, юн тикишляр вя ятяк хятти бойунъа

тирмя шащпясянд тикилиб (T V–81, t.ill 26).

Кцляъя (е.ф.1584)–иннабы рянэли, мяхмярдян тикилмиш, белдян кясик цст гадын эейимидир.

Белдян кичик гырчынланмыш ятяк тикилиб. Голу дцз бичилиб, ятякля бирликдя узунлуьу 93 см–дир.

Голаьзы, юн тикишляр вя ятяк хятти бойунъа тоз мунъуг, мялиля вя пиляк тикмядян истифадя едилиб1

(T V–12, ILL 2).

Туман (е.ф.4025)–е.ф.1897–дяки кцляъя иля ейни парчадандыр. Узунлуьу 54 см, ени

48смх7 тахтадыр. Баь йери 2,5 см–дир. Туманын ятяйиня башга парчадан 10,5 см ениндя гат

пайы тикилиб. Туманын ятяйи бурма эцмцш, зянъиря, тоз мунъуг вя пилякля бязядилиб (T V–82,

t.ill 27).

Туман (е.ф.5421)–е.ф.5422 иля ейни парчадан тикилиб. Бир эейим дястиня аиддир. Узунлуьу

57 см–дир. Ятяйин ени 104смх4 тахтадыр. Туманын ятяйиня 5 см ениндя башга парчадан гат

пайы тикилиб. Туманын ятяйи бурма эцмцш вя пиляклярля бязядилиб (T V–82, t.ill 28).

Туман (е.ф.1644)–мяхмярдян тикилиб. Узунлуьу 51,5 см олуб, ени 45,5 см–лик 6

тахтадан ибарят бичилмишдир. Баь йери 2 см–дир. Туманын ятяйиня садя парчадан 7 см ениндя

гат пайы тикилиб, ятяйи бойунъа бурма эцмцшля бязядилиб (T V–83, t.ill 29).

Туман (е.ф.1589)–иннабы рянэли мяхмярдян тикилиб, узунлуьу 53 см олуб, ени 42 см–лик 8

тахтадан ибарятдир. Баь йери 2 см–дир. Ятяйиня садя парчадан 13 см ениндя гат пайы тикилиб.

Туманын ятяйиня бурма эцмцш вя тоз мунъугларла бязяк тикилиб. T V–12, ILL 2–дя верилмиш

кцляъя иля дяст тяшкил едир (T V–9, ILL 2, T V–83, t.ill 30).

Арашдырылмыш эейим елементляри иля йанашы профессор Щ.Гулийевин шяхси коллексийасына аид

олан (3 ядяд–3 няфяр) фотоматериаллар нязярдян кечирилмишдир (T V–10, ILL 1, 2; T V–11, ILL 1).

Эюрцндцйц кими Нахчыван гадын эейимляри зянэин бязякляри иля сечилир вя ясасян Ъянуби

Азярбайъан эейимляриня бянзяйир. Азярбайъанын башга зоналарындан фяргли олараг, ясасян,

гыса туман эейинилирди (е.ф.4025–54 см, е.ф.5412–57 см, е.ф.1644–51,5 см вя с.). Шярур

району бу мя’нада “биринъилик” газанмышды. Онлара “гыса туман” шярурлулар дейярдиляр. Нахчы-

ван, Тябриз вя Эиланда эейинилян гыса туманлар ХХ йцзиллийин яввялляриндя чап едилян “Молла

Нясряддин” jурналынын тянгид щядяфиня чеврилмишди.

1 Йеня орада, табло 76.

207

207

Рянэ сечими. Иннабы, йашыл, эцмцшц рянэляря цстцнлцк верилирди. Эейим дястиндяки рянэляр

ян кичик деталлара гядяр дягигликля вя уйьун чаларларда сечилирди. Эейим дястинин айры–айры

елементляри эцллц парчадан тикилирдися дя, мцтляг тох вя сакит рянэляр сечилирди.

Естетик эюзяллийи. Зяриф бязякляр, зянъиряляр вя шащпясяндлярля бязямяк, мунъуглу тикмя,

бурма металларла тикмяляр вя цмумиййятля, бцтцн тикмя техникаларындан истифадя етмякля

щазырланан эейимляр ня гядяр зянэин вя эюзял эюрцнся дя, бцтювлцкдя эейим дястляри юз

ъиддилийи вя аьырлыьы иля ятраф мцщитля эейими дашыйан арасында бир сярщяддя чеврилирди. Туманын

ятяйи хцсуси зювгля бязядилирди. Ясасян бурма эцмцш вя мунъуглу тикмядян истифадя едилирди.

Архалыьын вя йа кцляъянин дя бцтцн тикиш хятляри бойунъа зяриф бязяк тикилирди. Бу мягсядля

ясасян зянъирбяндлярдян истифадя едилирди. Мунъуглу тикмя техникасындан истифадя едиляркян,

ясасян нябати нахышлар ишлядилирди.

Бичими. Нахчыван эейимляринин бичими садядир. Голу дцз бичилирди. Кюйняк вя туманын

бичими вя тикиш технолоэийасы башга зоналарда олдуьу кими иди. Тякъя архалыг юз формасы иля

нисбятян фярглянир. Архалыьын йаха кясийи чяпкяндя олдуьу кимидир. Архалыг узун оларса (буна

кцляъя дейилир) белдян кясик, гыса оларса, чяпкян кими бцтцн кясилир, амма бу заман

йанларында чапыг вя парча чыхынтысы гойулур. Узунголлу, голчаглы архалыгларын юн йахасы бир–

бириндян хейли аралы олурду ки, бу архалыьы да зянэин синябяндляр, сярмяляр, эярдянликляр вя с. иля

тамамлайырдылар. Зянэин ханымларын синя бязякляри чянядян беля гядяр дцзцлцрдц. Сойуг

щаваларда архалыьын голунун дцймяляри баьланыр, цстцндян кцляъя эейинилирди. Голчаг, мане ол-

масын дейя, билякдян цстя гатланырды. Еля буна эюря дя, голчаг астар щиссядя чох бязякли

тикилирди. Кцляъя юз формасына эюря Шушада эейинилмиш бащарыйа бянзяйир, голу чох вахт узун

тикилирди. Бел хятти, йан тикиши, кцряйи тикмялянмирди.

Технолоэийасы. Ял ишинин сялигяси, мцнтязямлийи йцксяк технолоэийадан хябяр верир.

Тикмяляр бюйцк усталыгла иъра едилмишдир. T V–10, ILL 1, 2 вя T V–11, ILL 1–дя эюстярилмиш фото

шякиллярдя эярдянлик ашкар эюрцнцр ки, буна да башга зоналарын эейимляриндя раст эялинмир.

Гарабаь зонасына мяхсус е.ф.4522 нюмряли эейим дястиндя архалыьын щяр ики чийин тикишиндя

цстдян тикилмиш ики ядяд щюрмя илэяк мараг доьурмушдур. А.Г.Трофимова да Гараъалыйа аид

гадын цст эейими олан катибидя дя бу ъцр илэяйя раст эялдийини гейд едир1. Бу фото шякилляря

ясасланараг демяк олар ки, эярдянлик бойуна асылмыр, еля щямин чийин илэякляриня бянд едилир-

миш. Етнографик мянбялярдя дя бу барядя мя’лумат вар2.

1 А.Г.Трофимова. Обзор коллекции одежды народов Азербайджана государственного музея Грузии им. акад.

С.Н.Джанашиа. Хозяйство и материалъная кулътура народов Кавказа в XIX-ХХ вв., изд. “Наука”, 1971, стр.178. 2 А.Н.Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977.

208

208

Иряван эейимляри. Иряван эейимляри барядя чох сайда фактик материал тапмаг мцмкцн

олмады. Лакин шаир Рамиз Щейдярин шяхси коллексийасындан олан бир ядяд гадын фото шякли (T V–

13, ILL 1) вя Иряван зонасындан мяъбури кючкцн олан дярзи–информаторун1 вердийи мя’луматлар

гадын эейимляри щаггында, мцяййян тясяввцр йаратмаьа имкан верир. Гадын эейими туман,

узунгол архалыг вя кюйнякдян ибарятдир. Гадын туман вя архалыьы Нахчыван эейимляриндя

олдуьу кимидир. Кюйняйи нисбятян фярглянир, йахасы дцз, кясмя йаха дейил, ойма йаха кясилиб,

йаханын кянарларына щяшийя тикилиб. Архалыьын кянар хятляри вя туманын ятяйи кюбя иля бязядилиб.

Архалыьын йахасына, щяр тяряфдя он бир ядяд олмагла гоза дцймя тикилиб. Архалыьын голуна тикилян

кюбя дишли–чыхынтылыдыр. Сярин щаваларда архалыьын цстцндян чуха (информаторун ифадяси)

эейинилирмиш (T V–97, t.ill 57). Ады чякилян чуханын бичиминдян вя тясвириндян, онун ейниля

Нахчыванда эейинилмиш кцляъя кими олдуьу айдынлашыр. Фото аь–гара олдуьундан палтарын рянэи

щаггында бир сюз демяк мцмкцн олмады.

Эейим дясти Нахчыван гадын эейимляриня тамамиля бянзядийиндян бичим хц-

сусиййятляринин ейни олдуьуну демяк олар.

Эейим мядяниййятиня даир тарихи–етнографик мя’лумат ялдя етмяк мцмкцн ол-

мадыьындан, ХХ йцзиллийин яввялляриндя чякилмиш фото шякилдя тягдим олунан милли эейимдян

истифадя олунуб.

Гейд етдийимиз кими бу зонайа аид фактик материал ялдя етмяк мцмкцн олмаса да, XIX

йцзил тясвири сянят ясярляриндя Иряван эейимляриня раст эялирик. Юз зяманясинин шащиди олан бу

ясярлярдя милли эейим нцмуняляри чох дягиг вя мцфяссял шякилдя якс олунмушдур. Бу

ъящятдян Мирзя Гядим Иряванинин йарадыъылыьы зянэин мянбяшцнаслыг ящямиййяти кясб едир.

Ряссамын “Мусигичи гадын” (шцшя, йаьлы бойа) ясяриндя дяф чалан гыз тясвир едилиб (T V–13, ILL

2). Яйниндя узун, енли, ятяйи бязякли туман, кюйняк, дар, узунголлу, голаьзы голчаглы архалыг

вар. Архалыьын ятяйи, голларын базу вя биляк щиссяси сачагла бязядилиб. Башына нарын эцллц кцлащ

гойуб. Буна бянзяр кцлаща XVIII йцзиллик Шяки хан сарайынын дивар рясминдя дя раст эялмишдик.

Кцлащдан мунъуглар асылараг боьаз алтында башга бязяйя бирляшиб. Белиндя гуршаг вар.

Гуршаьын уълары кичик сачаглы вя бязяклидир. Цзяриндя эцняш тясвири ишляниб.

Щямин мцяллифин “Гадын” рясминдя эен, узун, йашыл туман, нарынъы, ойма йахалы кюйняк,

голу дирсякдян, белдян бцзмяли кцляъя эейинмиш гадын тясвир едилиб (T V–13, ILL 3). Голуна,

уъу овал кясилмиш, йашыл голчаг тикилиб. Голчаьын астары тирмядян тикилиб вя биляк алтында

баьланылыб, голчаг щисся эери гатланыб. Башында тирмя сяряндаз вар. Тяпядя сяряндаза ири эцл

тахылыб.

1 Ялийева Зярифя Рза гызы, Бакы шящяри, Йусиф Вязиров кцчяси, 29, Ермянистандан мяъбури кючкцн.

209

209

Ряссамын 1870–cи илдя чякдийи “Отурмуш гадын” рясминдя (T V–13, ILL 4) эюй рянэли,

эениш бцзмяли туман, сары рянэли, ойма йахалы кюйняк, бута нахышлы кцляcя эейинмиш гадын

тясвир едилиб. Кюйняйин ятяйиня ятяклик тикилиб. Йаха гара бафта вя гызылы рянэли пилякля дюврялямя

бязядилиб. Кцляcянин бцтцн кянар тикишляри бойунъа тирмя бафта тикилиб. Голунун узунлуьу

дирсяйя гядяр юз парчасындан тикилиб, дирсякдян башлайараг йашыл рянэли парчадан ялавя голчаг

тикилиб. Голчаг гол алтында биляйя гядяр дцймяляниб вя ялъяк щисся цстя гатланыб. Астары вя

кясийин кянары тирмя парчадандыр. Тирмя баш юртцсцнцн цстцндян башына ири гызылэцл тахылыб.

Ясяр Р. Мустафайев адына Азярбайcан Дювлят Инcясянят Музейиндядир.

Эянъя–Гарабаь эейимляри. Азярбайъан Дювлят Тарих Музейиндя Гарабаь вя Эянъяйя

аид хейли эейим елементи мцщафизя едилир. Ялдя едилян материалларын анализиндян айдын олду ки,

Эянъя эейимляри иля Гарабаь эейимляри бир–бириндян чох да фярглянмямишляр, она эюря дя бу

эейимляр щаггында мя’луматы бирликдя тягдим едирик. Ялдя едилмиш фактики материалларла йанашы

профессор Щ.Гулийевин шяхси китабханасындан олан Гарабаьа аид 3 (T V–14, ILL 1,2 вя T V–

15, ILL 1), щямчинин Г.Гагаринин, Верешшагинин рясмляри, З.А.Килчевскайанын1,

Е.Н.Бабайанын2 мягаляляри арашдырылмышдыр.

Биз ашаьыдакы эейим елементлярини арашдырмаларымыза дахил етмишик:

Чяпкян (е.ф.5882)–узунлуьу 58 см, голун узунлуьу 64 см–дир. Тирмядян тикилиб,

астарлыдыр. Йанларында чапыг вя парча чыхынтысы вар. Голу узундур, голчаьы гювсвари кясилиб. Тикиш

кянарлары гызылы шащпясянд вя бафта иля бязядилиб (T V–84, t.ill 31).

Чяпкян (е.ф.5135) –тирмядян тикилиб. Узунлуьу 54 см, голун узунлуьу 60 см–дир.

Чяпкян астарлыдыр, йанларында чапыг вя парча чыхынтысы вар. Голу узундур, голчаьы гювсвари

кясилиб. 3 см ениндя бафта иля бязядилиб (T V–84, t.ill 32).

Чяпкян (е.ф.1721) –чящрайы рянэли, гызылы симкечяр парчадан тикилиб (T V–17, ILL 1).

Узунлуьу 59 см, голунун узунлуьу 72 см–дир. Астарлыдыр, кип бядян юлчцсцня тикилиб.

Йанларында чапыг вя парча чыхынтысы вар. Узун голчаьы чийиндян сярбяст салланыр. Гызылы бафта

васитясиля бцтцн кянар хятляр бойунъа бязядилиб (T V–85, t.ill 33).

Чяпкян (е.ф.1506)–бадамбута нахышлы, ачыг йасямян рянэли зярхарадан тикилиб (T V–18,

ILL 1). Буталарын нахышлары мавидир. Ичярисиндя йашыл йарпаглы гырмызы эцл дястяляри тясвир едилиб.

1 З.А.Килъчевская. Азербайджанский женский костюм XIX века из Карабаха. Вопросы этнографии Кавказа,

Тбилиси, 1952. 2 Бабаян Е.H. О женской одежде Карабаха. Ученые записи АГУ, Т 7, 1966.

210

210

Астары гырмызы рянэдядир. Голчаьына, йаха, ятяк вя чапыьынын кянарына гара рянэли сятин

парчадан кюбя тикилиб. Узунлуьу 50 см–дир1.

Чяпкян (е.ф.1713)–гырмызы рянэли цстц нахышлы парчадандыр (T V–18, ILL 2). Астары сайа,

гырмызы рянэдядир. Бцтцн кянар тикишляри бойунъа тирмя, бафта вя шащпясяндля бязядилмишдир.

Узунлуьу 58 см–дир2.

Чяпкян–T V–16, ILL 1–дя Хуршудбану Натяванын фотошяклиндя Натяванын вя гызынын

яйниндя гыса бичимли чяпкян вар. Чяпкянин декоратив голчаьы ялъяк щиссяйя йахын йердя

бязядилиб. Йахасына гоза дцймяляр тикилиб. Чяпкян синя алтында илэяк дцймя васитясиля

баьланылыб.

Пуллу чяпкян–(T V–32, ILL 3) Бичими чяпкянля ейни формада олуб, голсуздур. Астары

золаглы материалдандыр. Йаха вя ятяк хятти бойунъа 3 сыра пулларла бязядилиб. Йахасына, бел

щиссядя баьланмыш гайтан васитямиля чарпаз баьланыб3.

Архалыг (е.ф.2198)–Эянъяйя аиддир. Парчадан тикилиб. Астарлыдыр. Йахасы бута кясилиб. Йаха

кясийи бойунъа 1 см ени, 1,5 см узунлуьунда икицзлц гырчынланмыш ялавя парча тикилиб. Голу

“нилуфяр”дир. Голун ашаьысына 8 см узунлуьу олан 2 см ениндя ялавя гырчынланмыш парча тикилиб

(T V–85, t.ill 34).

Архалыг (е.ф.2288)– астарлыдыр. Бел хяттиндян ятяк тикилиб. Ятяйин узунлуьу 8,5 см–дир.

Ятяк 2,5 см ениндя гырчынланыб. Йахасы бута кясилиб. Йаха кясийи бойунъа 1,5 см ениндя

икицзлц гырчынланмыш ялавя парча тикилиб. Гырчынын дяринлийи 1 см–дир. Архалыьын голу “нилуфяр”дир.

Голун ашаьысына 8 см узунлуьу олан 2 см ениндя ялавя гырчынланмыш парча тикилиб. Архалыьын

кцряйи орта тикишли олмагла 2 щиссядян ибарятдир. Тикишин цстцндян 0,2 см ениндя цст бязяк тикиши

тикилиб (T V–86, t.ill 35).

Архалыг (е.ф.3365)–харадан тикилиб, астарлыдыр. Бел хяттиндян ятяк тикилиб. Бел хяттиндян 8 см

дяринлийи вя 2 см ени олан ялавя ятяк тикилиб. Йахасы бута кясилиб. Йаха кясийи бойунъа ени вя

узунлуьу 1,5 см олан икицзлц гырчынланмыш ялавя парча тикилиб. Архалыьын голу “нилуфяр”дир. Голун

ашаьысына 8 см узунлуьу олан 2 см ениндя ялавя гырчынланмыш парча тикилиб. Голаьзы вя йаха

кясийинин ятрафы бафта иля бязядилиб. “Нилуфяр”ин гырчын йеринин цстцня бант тикилиб (T V–86, t.ill 36).

Архалыг (е.ф.3475)–шаиря Хуршудбану Натявана мяхсус олан архалыг йерлийи аь рянэдя

олуб, цзяриндя габарыг тохунушлу мави, гырмызы чичякли, йашыл йарпаглы, бозумтул будаглы чичяк

1 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 35. 2 Йеня орада, табло 44. 3 Бабайан Е.H., эюстярилян ясяри, сящра материалы.

211

211

дястяляри олан зярхарадандыр (T V–19, ILL 1). Бел хяттиндян ялавя гырчынланмыш ятяк тикилиб.

Ятяйин узунлуьу 18 см, гырчынларын ени 2 см, дяринлийи 1 см–дир (T V–87, t.ill 37).

Архалыг (е.ф.3822)–йерлийи эюй рянэли, цзяри ири, бута нахышлы тафтадан тикилиб1. Голу дцз вя

узун тикилиб. Белиня, ян’яняви Гарабаь архалыгларында олдуьу кими, ялавя гырчынланмыш ятяк

тикилиб. Йахасы, чяпкян йахасы кими ачыг бичилиб. Йаха, ятяк, гол аьзы бойунъа тирмя, зянъиря вя

бафта иля бязядилиб. Бел тикишинин цстцня дя бафта тикилиб. Узунлуьу 46 см–дир (T V–19, ILL 2).

Бащары (е.ф.2053)–тцнд гырмызы рянэли мяхмярдян тикилиб2. Голлары дцз тикилиб вя узунлуьу

дирсяйя гядярдир. Бел хяттиндян ялавя бцзмяли ятяк тикилиб. Щяр ики ятякдя кясмя ъиб гойулуб.

Йаха, гол аьзы, ятяк, бел тикишинин цстц, ъиб кясийинин ятрафы эцлябятин, мялиля вя пиляк тикмя иля

бязядилиб. Ятякдя щяр ики кцнъдя бута нягши тикмяляниб. Кцряйинин ортасында, бел хяттиня йахын

йердя дя тикмя иля бязядилиб (T V–20, ILL 1, 2).

Бащары (е.ф.5919)–моруг рянэли мяхмярдян тикилиб3. Астарлыдыр. Белиня ялавя гырчынлы ятяк

тикилиб. Голлары дцз тикилиб, узунлуьу дирсяйя гядярдир. Гара рянэли мяхмярдян кюбя вя бафта иля

бязядилиб. Узунлуьу 64 см–дир (T V–19, ILL 1).

Кцрдц (е.ф.3990)–йерлийи гырмызы рянэли цзяриндя бута нягшляри олан тафта парча, эюй рянэли

ипяк астар вя арагаты иля бирликдя сырыныб. Йаха чапыг ятяк вя гол аьзына хяз тикилиб4. Хязин кянары

бойунъа дюврялямя бафта иля бязядилиб. Щяр ятякдя, бир тяряфи чапыьа бирляшян ъиб гойулуб.

Ъибин дя кянарына бафта тикилиб. Узунлуьу 50 см–дир (T V–24, ILL 2).

Кцрдц (е.ф.4405)–цзяриня тирмя чякилиб. Йанларында чапыг гойулуб. Бцтцн тикиш кянарлары

бойунъа бафта вя хяз иля бязядилмишдир. Узунлуьу 55 см–дир5.

Кцрдц (е.ф.5880)–тирмя парчадан тикилиб6. Бцтцн кянар хятляр бойунъа бафта вя хяз иля

бязядилиб. Щяр ятякдя чапыьа бирляшян ъиб гойулуб. Ъибин дя кянары бафта иля бязядилиб.

Узунлуьу 49 см–дир (T V–24, ILL 1).

Кцрдц (е.ф.5911)–Эянъяйя аиддир. Исти, сырыглы гадын цст эейимидир (T V–23, ILL 1, 2).

Узунлуьу 56 см–дир. Голсуздур. Ашыланмыш гойун дярисиндян щазырланыб. Йаха вя кцряк сары

рянэли сапларла бцтцн сятщи бойунъа тикмяляниб (T V–87, t.ill 38).

1 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 43. 2 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 37. 3 Йеня орада, табло 41. 4 Йеня орада, табло 46. 5 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 45. 6 Йеня орада, табло 47.

212

212

Кюйняк (е.ф.3924)–гырмызы рянэли парчадан тикилиб. Юн бядянин узунлуьу 46,5 см–дир.

Арха 50 см–дир. Голун узунлуьу 50 см–дир. Дцз бичилиб, чийни тикишсиздир. Бойнуна ени 3,5 см

олан “дик йаха” тикилиб. Юн бядянин ятяйинин гат пайы 3,5 см–дир. Кюйняйин йанларында 5 см

узунлуьу олан йарыг гойулуб. Голунун алтына хишдяк тикилиб (T V–88, t.ill 39).

Кюйняк (е.ф.3365[2])–е.ф.3365 вя е.ф.3365[1]–ля дяст тяшкил едир. Уйьун рянэли парчадан

тикилиб. Узунлуьу 50 см–дир. Чийни тикишсиздир. Голун цстцндя ени вя дяринлийи 0,5 см олан

гырчынлар тикилиб (T V–88, t.ill 40).

Кюйняк (е.ф.5272)–ал гырмызы рянэли гановуздан тикилиб. Узунлуьу 52 см, голунун

узунлуьу 50 см–дир. Голу гатлама цсулу иля дцз бичилиб, чийни тикишсиздир. Чийин щиссядя 0,5 см

дяринликдя вя ендя 8 гырчын гойулуб. Гол кюйняйя цстдян тикилиб. Голун аьзында, бядяня

бирляшян тикиш йериндя, кюйняйя чийиндян ятяйя гядяр верилян ъалаьын арасында парчанын сары

рянэли эярзяйи йан тикиш хяттиня вя голун бирляшдирмя хяттиня дцшдцйцндян бязякли эюрцнцр.

Кюйняйин голунун алтына йашыл рянэли ипякдян хишдяк тикилиб (T V–89, t.ill 41).

Туман (е.ф.3365[1])–е.ф.3365–ля дяст тяшкил едир. Ейни парчадан тикилиб, гырчынлыдыр.

Узунлуьу 92,5 см олуб, щяр биринин ени 137 см олан 4 тахтадан ибарятдир. Баь йеринин ени 3,5

см, гырчынын ени 2,5 см–дир. Ятяйиня 14 см ениндя охшар парчадан ялавя гат пайы тикилиб (T V–

89, t.ill 42).

Туман (е.ф.3477)–“газ–газы” адланан йашыл рянэли симкечяр парчадандыр1. Ятяйиня, гат

тикишинин цстц бойунъа гырмызы хятт тикилиб. Узунлуьу 86 см олуб, щяр биринин ени 116 см олан 4

тахтадан ибарятдир. Ятяйин гат пайы 8,5 см, баь йери 4 см олмагла йашыл рянэли атлас

парчадандыр (T V–16, ILL 2).

Туман (е.ф.3474)–е.ф.3477–дяки туманла ейнидир. Рянэи гырмызыдыр. Туман Хуршудбану

Натявана мяхсусдур. Е.ф.3475–дяки архалыг да она мяхсусдур. Архалыьын цзяриндяки эцллярин

рянэи щям йашыл, щям дя гырмызы олдуьундан, ола билсин ки, щяр ики туман бу архалыгла дяст тяшкил

едиб.

Туман (е.ф.2288)–архалыгла ейни парчадан тикилмиш эейим дястиня аиддир. Ени 5 см,

дяринлийи 8,5 см олан гырчынларла ящатяляниб. Туманын узунлуьу 98 см, ени 112смх4 тахтадыр.

Баь йеринин ени 2 см–дир. Туманын ятяйиня уйьун парчадан 6 см ениндя гат пайы верилиб (T V–

90, t.ill 43).

1 Йеня орада, табло 32.

213

213

Туман (е.ф.4523)–узунлуьу 102 см олуб, щяр биринин ени 82 см олан 4 тахтадан

ибарятдир, баь йери 2 см–дир. Туман 3 см дяринликли гырчынларла гырчынланыб. Туманын ятяйиня

11,5 см ениндя гат пайы тикилиб (T V–90, t.ill 44).

Туман (е.ф.3476)–газ–газы парчадан тикилиб. Узунлуьу 95 см, ени 116смх4 тахта, баь

йери 6,5 см–дир. Ятяйиня башга парчадан 10 см ениндя гат пайы тикилиб (T V–91, t.ill 45).

Туман (е.ф.3230)–нарынъы рянэли сейряк гара эцллц зярхара парчадан тикилиб1. Ятяйинин гат

тикишинин цстцндян бафта тикилиб. Узунлуьу 93 см–дир (T V–22, ILL 2).

Туман (е.ф.2639)–Эянъяйя аиддир. Йашыл–гара золаглы атлас парчадан тикилиб (T V–22, ILL

2). Гара золагларын цзяриндя чичяк рясмляри вар. Узунлуьу 87 см, ени 66смх8 тахтадыр.

Дяринлийи 1,5 см, ени 0,5 см олан гырчынларла гырчынланыб. Баь йери 4 см ениндядир. Баь йериндян

щюрмя гайтан бел баьы кечирилиб. Туманын ятяйиня 5 см ениндя ялавя тирмя парча тикилиб (T V–

91, t.ill 46).

Юрпяк (е.ф.3772)–дцзбуъаглы формасында олан юрпяк газ–газы парчадандыр. Ени 53 см,

узунлуьу 132 см–дир.

Рцбянд (е.ф.2307)–тирмядян щазырланыб, зянъиря иля бязядилиб2. Юлчцсц 69х47 см–дир (T

V–22, ILL 4).

Башмаг (е.ф.4382)–тоз мунъуг вя эцлябятин иля тикмялидир3. Шаиря Хуршудбану

Натяванын ял ишидир (T V–26, ILL 1).

Башмаг (е.ф.3367)–тоз мунъуг вя эцлябятин иля тикмялидир4. Шаиря Хуршудбану

Натяванын ял ишидир (T V–26, ILL 2).

Мяст (е.ф.85)–гара рянэли дяридян тикилиб5. Эянъяйя аиддир (T V–25, ILL 3).

Узунбоьаз гадын чякмяси (е.ф.643)–Эянъяйя аиддир. Гящвяйи рянэли дяридян тикилиб6.

Дабаны вя пянъяси йашыл рянэли гумашдандыр (T V–25, ILL 1).

Узунбоьаз гадын чякмяси (е.ф.2623)–Эянъяйя аиддир1. Гырмызы мащуддан тикилиб. Цзяри

ипяк сапла тякялдуз тикмяси иля тикмяляниб. Дабаны вя пянъяси йашыл рянэли гумашдандыр (T V–

25, ILL 4).

1 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 33. 2 Йеня орада, табло 48. 3 Йеня орада, табло 51. 4 Йеня орада, табло 63. 5 Йеня орада, табло 63. 6 Йеня орада, табло 60.

214

214

Cораб (е.ф.3194)–йундан тохунуб2 (T V–27, ILL 2).

Фактик материаллардан эюрцнцр ки, Эянъя–Гарабаь эейимляри Азярбайъан милли эейимляри

ичярисиндя рянэ сечими, бичим мцтянасиблийи, естетик эюзяллийи вя мцряккяб технолоэийасы иля

сечилир.

Рянэ сечими. Бцтцн Азярбайъан эейимляриндя олдуьу кими Эянъя–Гарабаь эейим

дястляри дя ансамбл тяшкил едирди. Цст туманы вя цст чийин эейими йа ейни, йа да уйьун

рянэлярдя, кюйняк ися туман вя архалыьын (вя йа чяпкянин) рянэиня нисбятян ачыг вя парлаг

рянэлярдя сечилирди.

XIX йцзил фактики материалларын анализи эюстярди ки, эейим дястини щазырлайаркян илк юнъя

кянардан баханын зювгцнц охшамаг мягсяди эцдцлцрдц. Палтары эейянин юзцнц бу палтарда

ращат щисс етмяси икинъи дяряъяли амил кими бахылырды. Ясасян, ал, йашыл рянэлярдян истифадя

едилирди3.

Эянъяйя аид эейим елементляриндян эюрцнцр ки, бурада тцнд йашыл вя шабалыды рянэлярдян

дя истифадя едилиб.

Естетик эюзяллийи. Архалыг гиймятли парчалардан тикилирди. Ясасян “тох” рянэлярдян истифадя

едилир, “гышгыран” рянэлярдян ня ъаван, ня дя йашлы гадынлар истифадя етмирдиляр. Гол аьзына, йаха

кясийиня верилян гырчынлы–бцзмяли ялавяляр архалыьы даща бахымлы вя эюзял эюстярирди.

Архалыг чох галын парчадан тикилдикдя, щямин парчадан гырчынлы ялавя тикмяк мцмкцн

олмурду, амма бу ялавя ваъиб елемент щесаб едилдийиндян архалыьы (е.ф.4522) тикян сяняткар

чыхыш йолу тапмышдыр (T V–21, ILL 2). Материалын цзяриндя олан рянэлярин щяр бириня уйьун

биррянэли назик парча тикяляри эютцрмцш, онларын цстцнц парчанын рянэиня вя нахышына уйьун

тикмялямиш, щямин щиссяляри бир–бириня бирляшдириб гырчынлы гол ялавяси тикмякля там бир ансамбл

йаратмышдыр.

Гарабаь цст гадын эейимляриндян бири дя чяпкян иди. Чяпкян дцз бичилир, йанлары чапыг вя

чыхынтылы олурду ки, бу да чяпкянин белдя кип отуруб, омбада енли эюрцнмясиня сябяб олурду.

Чяпкянин уъу голчагла битян гондарма голу олурду. Йахасы ачыг олмагла, чарпаз кечирилян

баьлар вя йа шябякяли эцмцш тогга иля баьланырды. Йаха, йан, ятяк тикишляри, гондарма голун вя

голчаьын ятрафы бойунъа бязякли тикмялярля вя йа ялавя зянъирялярля бязядилирди. Голчаьын

гондарма гола бирляшян тикишиня дя, щямчинин, бязяк вурулурду.

1 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 61. 2 Йеня орада, табло 50. 3 С.С.Дцнйамалыйева. Вагиф поезийасында ал вя йашыл рянэлярин ащянэи. “Дил вя ядябиййат” нязяри, елми, методик журнал, N2, 1996, сящ.138.

215

215

Астар тикилмяздян яввял бцтцн тикиш йерляриня ялавя мцнасиб (чох вахт золаглы тирмядян) 1

см ениндя “пярваня”си олан кюбя тикилирди.

Бащары чох бязякли цст эейимидир. Мяхмярдян тикилян астарлы бащарынын йахасы ачыг,

чяпкян йахасы кими олуб, голу гыса тикилирди. Ятяйи архалыг ятяйи кими ялавя тикилирди, амма

узунлуьу вя тикиш технолоэийасы иля фярглянирди.

Йаха, ятяк, гол аьзы, ъиб, йан тикиш, бел кясийи бойунъа тикмялярля бязядилирди. Чяпкяндя

олдуьу кими астар тикилмяздян яввял мцнасиб парчадан бцтцн тикишляр бойунъа 1 см ениндя

кюбя верилирди. Нисбятян садя тикилмиш бащарыда тикмяляр кюбя иля явяз едилирди. “Йан тикиш” гол

алтындан беля гядяр шагули хятля дейил, гол алтындан башлайараг чийиндян беля гядяр ендирилмиш

хяттин сонуна гядяр маили тикилирди. Бащарыда адятян гызылы тикмя технолоэийасындан истифадя

едилирди.

Эцлябятин тикмяли узунбоьаз чякмя, тикмялянмиш кцрдц Эянъя гадынларынын зювгля

эейиндийини билдирир.

Бичим мцтянасиблийи. Архалыьа белдян тикилян гырчынлы ялавя (мяс., Бакы архалыьына нисбятян)

гыса, тяхминян 8–10 см олурду.

Бичим мцтянасиблийи архалыьын голунда да юзцнц эюстярирди. Яввяла, чийин хяттинин

узунлуьу мцасир бичимдя олдуьу кими чийин узунлуьу гядяр дейил, чийин узунлуьунун йарысы

гядяр, гол–чийин щярякят апараты системинин щяряки щиссясиня гядяр эютцрцлцрдц. Бу да голун

мцхтялиф фырланма–дюнмя щярякятляри заманы архалыьын бядян формасынын сабит галмасына

сябяб олурду.

Бурада голун архадан юня доьру щярякяти даща чох олдуьундан голун симметрийа хятти

чийин хяттиндян дейил, гол ойуьунун арха щиссясинин ортасындан щесабланырды.

Чийиндян дирсяйя гядяр дцз тикилян голун дирсякдя дя щяряки щиссяси айрылыб, айрылан

сярщяд артыг бичилмиш парча иля эенишляндирилир вя беляликля, голун дирсякдян даиряви щярякятиндя

сярбястлийи тя’мин едилирди. Дирсяк бцкцмцндян голун иряли сярбяст гатланмасыны тя’мин етмяк

цчцн “нилуфяр гол”ун енсиз щиссяси голун бцкцм тяряфиня салынырды.

Архалыьын голунун узунлуьу биляйя гядяр дейил, нисбятян гыса бичилир, ялин билякдян

щярякятинин чевря бойунъа олдуьуну тясвир едян елемент олараг “нилуфяр гол”ун аьзына

бярабяр ендя, ялавя гырчынлы парчадан бязяк верилирди.

Архалыг, адындан эюрцндцйц кими, бядянин арха щиссясини, кцряйи бцтцнлцкля юртцр,

горуйур, синядя ися ачыг олурду. Белдя бир нечя зяриф дцймя иля кип баьланырды.

216

216

Йаха хятти чийиндян башлайараг дюш кянары иля дюврялямя кясилир, дюш алтында ися ики йаха

говушурду.

Палтарын щяр бир елементи бядянин щярякят апараты системини айырдыьы кими йаха кясийи иля дя

щяйатын даими “щярякят апараты системини” айырыр вя йаха кясийи бойунъа дцзцлян бязяк

елементляри, гюнчяйя бянзяйян “гоза дцймя”лярля ящатя едирдиляр. Дюш алтындан бел хяттиня

гядяр шагули гойулмуш сцмцк (гузу габырьасы), метал, чубуг синянин габарыг, йени инсан

няслинин тюрядиъиси олан ананын вцгарлы, гцрурлу эюрцнмясиня сябяб олур вя еля бил, гадынын ана

олмасы иля фяхр етмяли олдуьуну она хатырладырды.

Гарабаь гадын архалыгларыны йаха кясийи васитясиля башгаларындан фяргляндирмяк

мцмкцндцр. Беля ки, Гарабаьда архалыгларын йаха кясийи бир гайда олараг “гюнчя” вя мейдан

формасында даиряви олуб. Бу йаха кясикляринин тясвириня ядябиййатда тез–тез раст эялинир.

Мясялян:

Бянювшя эцлляр хасы,

Нядир онун бащасы?

Гызылэцлдян дон бичдим,

Тяр гюнчядян йахасы1.

Доьрудан да, бу йаха кясийинин ортасындан дцзбуъаглы кясиб эютцрсяк, алынан фигур

гызылэцл гюнчясиня бянзяйяр.

Икинъи нюв йаха кясийи там чевря формасында иди (T V–14, ILL 2). М.П.Вагифин гошмасында

да буна ишаря едилиб:

Синя мейдан, зцлф пяришан, бел назик2

Эянъя архалыьынын бичими ейниля Гарабаьда эейилмиш “гюнчя” йахалы архалыг кимидир.

Гарабаьа аид хейли сайда архалыг арашдырылыб. Эянъяйя аид ися тяк бир архалыгла онун мящялли

бичим хцсусиййяти щагда сюз демяк олмаз. Амма тикмяляри, хцсусян узунбоьаз чякмя вя

тикмяли кцрдц башга зоналардан сечилир.

Шяки эейимляри. Азярбайъан Дювлят Тарих Музейиндя Шякийя аид бир нечя эейим

елементляри мцщафизя едилир. Онлардан бир нечясини арашдырмаларымыза дахил етмишик.

1 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.86. 2 М.П.Вагиф. Ясярляри. Бакы, 1944, сящ.32.

217

217

Ляббадя (е.ф.6879)–мяхмярдян тикилмиш цст гадын эейимидир. Астарлыдыр. Астар йумшаг

арагаты иля бирликдя сырыныб. Бойу 45 см, голун узунлуьу 29 см–дир. Дцймясиздир. Гол алтында ири

йарыг гойулуб. Ятяк, йаха кясийи вя голаьзы бойунъа 0,8 см ениндя бафта тикилиб. Йанларында 8

см узунлуьунда чапыьы вя парча чыхынтысы вар (T V–92, t.ill 47).

Ляббадя (е.ф.6432)–мяхмярдян тикилиб. Астарлыдыр. Бойу 46 см, голун узунлуьу 29 см–

дир. Дцймясиздир. Гол алтында ири йарыг гойулуб. Ятяк, йаха кясийи вя гол аьзы бойунъа 0,5 см

ениндя бафта тикилиб. Йанларында 7 см щцндцрлцкдя чапыг вя парча чыхынтысы вар (T V–92, t.ill 47).

Ляббадя (е.ф.3113)–тафтадан тикилиб. Бойу 53 см, голунун узунлуьу 23,5 см–дир. Гол

алтында ири йарыг гойулуб. Йан тикишлярдя 10 см чапыг вя парча чыхынтысы вар. Йаха бойунъа

тикилмиш илэяклярдян кечирилян гайтанлар васитясиля баьланыр. Йаха кясийи, ятяк хятти, гол аьзы,

чапыгларын кянары бойунъа 3 см ениндя мяхмяр бафта тикилиб (T V–92, t.ill 48).

Ляббадя (е.ф.6064)–тафтадан тикилиб. Узунлуьу 54 см, голунун узунлуьу 23,5 см–дир.

Гол алтында ири чапыг гойулуб. Юндя, бел хяттиня йахын тикилмиш илэяклярдян кечирилян гайтанла

баьланыр. Йанларында 9 см щцндцрлцкдя чапыг гойулуб. Йаха хятти, ятяк, голаьзы бойунъа 2,6

см ениндя мяхмяр бафта тикилиб (T V–92, t.ill 48).

Ляббадя (е.ф.3186)–мяхмярдян тикилиб. Бойу 45 см, голунун узунлуьу 29 см–дир.

Дцймясиздир. Гол алтында ири йарыг гойулуб. Йанларында 8 см щцндцрлцйцндя чапыг вя парча

чыхынтысы вар. Йаха, ятяк, голаьзы бойунъа зянъиря вя гайтанла бязядилиб (T V–92, t.ill 47).

Ляббадя1–ал гырмызы рянэли гановуздан тикилиб. Астары, цзяриндя даиряви аь–гырмызы

нахышлары олан читдяндир. Бцтцн тикиш кянарлары бойунъа йашыл рянэли мяхмяр парчадан 1см

астарда вя 1см цздя олмагла сары симкечяр бафта тикилиб. Узунлуьу 45 см, голунун узунлуьу

33 см–дир. Чапыьын щцндцрлцйц 7,5 см, ени ися 2,5 см–дир. Гол алтында ири йарыг гойулуб. Бел

щяъми 60 см–дир. Ляббадянин цзяри тикмяляниб.

Ешмяк (е.ф.5795)–сырыглы цст гадын эейимидир. Тирмядян тикилиб. Бойу 60 см, голунун

узунлуьу 36 см–дир. Дцймясиздир. Голу дирсяйя гядярдир, гол алтында ири йарыьы вар. Голун

аьзына, йаха кясийинин ятрафы бойунъа вя ятяйиня дюврялямя хяз тикилиб. Зянъиря иля бязядилиб (T

V–93, t.ill 49).

Чахчур (е.ф.7750)–цст бел эейимидир (T V–31, ILL 1). Гановуздан тикилиб. Узунлуьу 121

см, ени 114 см–дир. Астарлыдыр. Трапес формада бичилиб. Трапесин кичик тяряфи 73 см, цст

отуруъаг 74 см–дир. Айаг аьзы 93 см–дир, гырчынланыб 15 см олуб (T V–93, t.ill 50).

1 Мядятова Елнаря Рящим г., Бакы, Растропович (Аьамалыоьлу) кцч., 19/16.

218

218

Туман (е.ф.4103)–атласдан тикилиб. Узунлуьу 102 см, ени 56смх10 тахтадыр. Баь йеринин

ени 5 см–дир. Ени 1 см, дяринлийи 2,5 см олан гырчынларла гырчынланыб. Туманын ятяйиня башга

парчадан 8 см ениндя гат пайы тикилиб. Бел баьы щюрмя гайтандыр (T V–94, t.ill 51).

Юрпяк–177 см узунлугда уйьун рянэдя сечилмиш газ–газы парчадан тикилиб.

Арашдырылмыш эейим елементляри иля йанашы профессор Щ.Гулийевин шяхси китабханасындан

олан бир ядяд (T V–28, ILL 1) фото шякил вя А.Г.Трофимованын мягаляси арашдырылыб. О,

Эцръцстанда Ъанашиа адына Дювлят Музейиндя сахланылан Нухайа (Шяки) аид ики дяст гадын

эейиминин олдуьуну гейд едир. Бу эейим дястлярини бцтцн инъяликляриня гядяр арашдыран алим

эейим дястинин аь бездян тикилмиш алт кюйняйи, алт туманы, цст кюйняйи, цст туманы вя

ляббадядян, баш эейиминин тцлу вя кялаьайыдан, айаг эейиминин ися йун ъораб вя башмагдан

ибарят олдуьуну гейд едир1. Макс Тилкенин Эцръцстан Дювлят Музейинин материаллары ясасында

чякдийи “Нухалы гадын” рясми T V–31, ILL 2–дя эюстярилмишдир.

Рянэ сечими. Эейимдя мцхтялиф рянэляр истифадя едился дя, эейим дясти бцтцнлцкдя

ансамбл тяшкил едир, рянэляр бир–бирини тамамлайырды. Чох вахт аь–мави–эюй, бя’зян ися тцнд

гырмызы рянэляр истифадя едилиб. Гырмызы рянэли палтарлар ясасян той палтары кими истифадя едилирди.

Эцръцстанын Дювлят Музейиндя мцщафизя едилян эейим дястиндя гара атлас лентя бяркидилмиш

йаха санъаьына раст эялиниб (буна Шяки Хан сарайынын дивар рясминдя дя раст эялмишдик). Бу

лент, фикримизъя, бязяк елементи ролуну ойнайыб вя щялялик башга щеч бир зонада буна раст

эялинмяйиб. Ляббадя дюзцмлц парчалардан тикилдийиндян, узунюмцрлц олур, эейим дясти ейни

материалдан тикилмиш туман–кюйнякля тамамланырды.

Естетик эюзяллийи. Узун туман, гыса ляббадя, сялигяли баш бязяйи эейим дястиня хош бир

йцнэцллцк, садяликля бярабяр, юзцнямяхсус тянтяня верирди. XIX йцзиллийя аид фото шякиллярдян

эюрцнцр ки, ятрафы гармагла тохунмуш мцхтялиф рянэли даиряви чичяклярля–“йанаг дюйянлярля”

бя’зянмиш баш юртцйц вя ясасян мцхтялиф нахышлы, зяриф кялаьайылардан истифадя едилмяси эейим

дястини хцсуси зювгля тамамлайырды. Ляббадя чох вахт исти цст эейими кими узунголлу архалыьын

цстцндян эейинилирди. Ляббадя вя архалыг гоза дцймяляр, асма зянэляр, башлыг, эцмцш пуллар,

бязякли кюбяляр васитясиля бязядилмишдир.

Бичими. Туман узун бичилир, ятяйиня чох вахт “щяшийя” тикилирди. Шякидя ляббадяйя бянзяр

архалыг да эейинилирмиш. Архалыьын голлары дирсяйядяк тикилир, дирсякдян башлайараг гондарма гол–

голчаг гойулурду. Ляббадя архалыьын цстцндян эейинилирдися, архалыг белдян дцймялянир,

ляббадянин йахасы ачыг галырды. Ляббадянин кянар хятляри бойунъа гоза дцймяляр тикилирди.

1 А.Г.Трофимова. Обзор коллекции одежды народов Азербайджана государственного музея Грузии им. акад.

С.Н.Джанашиа. Хозяйство и материалъная кулътура народов Кавказа в XIX-ХХ вв., изд. “Наука”, 1971.

219

219

Ляббадя цст чийин эейими кими, тяк эейилмяк цчцн нязярдя тутулдугда, онун голуна ялавя

голчаг да тикилирди.

Технолоэийасы. Эейим дястляри ял иши иля чох сялигяли ишляниб. Арагаты зяриф дидилмиш памбыгла

вя йа йунла дцзялдилирди.

Борчалы эейимляри. Борчалы мащалына аид фактик материал ялдя етмяк мцмкцн олмаса да

1822–ъи илдя Санкт–Петербург шящяриндя чап олунмуш китабда1 эюстярилян тясвирлярдян

ашаьыдакы мя’луматлары алмаг олар.

Борчалы гадынынын эейими дя орта йцзилликляр Азярбайъан эейим ян’янялярини юзцндя

сахлайыб. Эейим дястиндя олан рянэляр зювгля сечилиб, чящрайы гафтан иля чящрайы гашбянд,

нарынъы узунбоьаз чякмя иля эюй ъцббянин астары вя бцтцн кянар хятляри бойунъа эюрцнян

нарынъы кюбя, аь кялаьайы иля аь гуршаг щямащянэ эюрцнцр.

Ъцббя–голу Борчалы киши эейиминин голу кими бичилиб. Голчаг голла бирликдя бичилиб.

Ъцббянин узунлуьу диздян бир гядяр ашаьыдыр. Айаьында йумшаг дяридян нарынъы рянэдя

узунбоьаз чякмя вар.

Ялиндя олан йун дараьы онларын тохуъулуг вя щейвандарлыгла мяшьул олдуьуну эюстярир.

Щямин китабдакы тясвирлярдян эюрцнцр ки, Борчалы мащалы иля гоншу олан иберийалы гадынларын да

цст эейиминин гол, голчаг, йаха, ятяк бязякляри вя рянэ сечими охшардыр. А.Г.Трофимованын

мягалясиндя2 Эцръцстан Дювлят Музейиндя сахланылан, Борчалы мащалынын Кяпянякчи кяндиня

аид гадын эейим дясти арашдырылыб. Бу эейим дястиня мейзяр, архалыг, катиби, баш эейими олан

кялаьайы, айаг эейими олан йун ъораб вя ъуьа дейилян айаггабы аиддир.

Эейим дястиня аид олан чийин эейими кюйняк, гырмызы рянэли ипяк–гановуздан тикилиб. Дцз

бичилмиш бу кюйняйин узунлуьу 138 см–дир. Юн вя арха тяряф ени 51 см олан ипякдян тикилиб,

йанларында ятяйя эенишлик вермяк цчцн узунлуьу 115 см, цст тяряфи 12 см, алт тяряфи ися 34 см

олан трапесшякилли ялавя, ялавянин йухары щиссясиня ися даща бир 5х6 см юлчцдя ромб верилиб ки,

бунун да сайясиндя йан ялавясинин узунлуьу 120 см–я чатыб. Гол алтына 12х12 см юлчцдя

хишдяк тикилиб. Голу дцз бичилиб, ени 36 см, узунлуьу ися 53 см–дир. Бойун даиряси 38 см, йаха

кясийи ися 35 см–дир. Киши кюйняйи кими солдан саьа дцймяляниб. Кюйняк ал гырмызы гановуз-

дан олса да гол, хишдяк вя йанлара верилян ялавя парча зоьалы рянэли ипякдяндир. Бойун даиряси

вя йаха кясийи гара рянэли бафта, ятяйин йанларына гойулмуш 59 см–лик йарыг вя ятяк бойунъа 1

см ениндя гызылы рянэли бафта иля бязядилиб.

1 Народы, живущие между Каспийскимь и Чернымь морями. СПб, 1822 г. 2 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ.171

220

220

Алт бел эейими олан енли шалвар (ъцтбалаг)–кюйнякля ейни материалдан тикилиб. Шалвар

астарлыдыр, астары зоьалы рянэли парчадандыр. Ятяйиня, кюйняйин ятяйиня тикилян бафтайа охшар,

амма 2,5 см ениндя гызылы бафта тикилиб. Шалварын нифяси (ени 6 см) дя астарын парчасындан тикилиб.

Щям юндя, щям дя архада туман баьы кечирмяк цчцн йарыг гойулуб. Шалварын щяр балаьынын

ени 66 см, узунлуьу 80 см–дир. Балаглар мийанча иля бирляшдирилиб. Мийанча 2 ядяд

цчбуъагдан кясилиб ки, бу цчбуъагларын да отуруъаьы 42 см, тяряфляри ися 23 вя 33 см–дир. Щяр

ики цчбуъаьын отуруъаглары гаршы–гаршыйа гойулараг тикилиб. Шалварын икигат, нифя йарыьынын ися

щям юндя, щям дя архада олмасы шалварын тярс–дцз, щям дя юн вя арха тяряфлярини алдяйишик

етмякля дя шалварын истифадя мцддятинин артмасына сябяб олур.

Мейзяр (юнлцк)–ики щиссядян ибарятдир. Цст щиссянин юлчцсц 31х34 см–дир, эейим дясиня

дахл олан шалварла ейни материалдан тикилиб. Цзяриня йашыл, гара, нарынъы, бянювшяйи вя эюй рянэли

материалларла гондарма бязяк тикилиб. Йашыл парчадан 9–10 дишли бязяк бу щиссяни цстдян вя

алтдан, ейни дишли бязяйи олан гара парча йанлардан ящатя едир, бу рянэ тядриъян ортасында

бянювшяйи рянэли квадрат олан нарынъы рянэли сяккиз буъаглыйа кечир.

Ятяк щисся эюйцмсов рянэли гановуздан тикилиб. Белдя 2,5 см дяринликли гырчынларла

гырчынланыб вя кямяря йыьылыб. Мейзярин ени белдя 35 см, ятякдя 101 см–дир. Мейзярин ятяйинин

узунлуьу 92 см–дир. Бцтцн ятяк вя йан тикишляр бойунъа 1 см ениндя гызылы бафта иля бязядилиб.

Бел ятрафына вя бойун дюврясиня гайтанларла доланараг баьланыр.

Архалыг–фирузяйи рянэли, нахышлы атласдан тикилиб. Цзяриндя сары бута вя мави ящатяли гырмызы

эцлляр вар. Чийни тикишлидир. Юн щисся гисмян бцтюв кясился дя арха щиссядя бцтцнлцкля белдян

кясмядир. Бел хяттиндян ашаьыйа доьру ялавя бцзмяли ятяк тикилиб. Йан тикиш хяттиндян чапыг

гойулуб. Архалыьын узунлуьу 70 см–дир. Архалыьын голу гол кясийиня дцз тикилмякля гол алтына ири

йарыг гойулуб. Йарыгдан башлайараг гол 25 см тикилиб, галан щисся ачыг сахланылыб. Голун

узунлуьу 78 см–дир. Ашаьыдан йухарыйа 34 см узунлуьунда йашыл гановуздан астар тикилиб.

Бцтцн тикиш кянарлары бойунъа 1 см ениндя йашыл гановуздан бафта тикилиб. Голчаьын ялъяйи

даща чох бязядилиб. Голчаьын бцтцн арха хятти бойунъа 40–дан чох асма метал бязякляр

тикилиб. Бу голчаг вя ялъяк Газах архалыьынын голчаг вя ялъяйиня бянзяйир. Бу эейим дястиня

даща бир цст чийин эейими кафтан–катиби дахилдир. Кафтан–катиби гырмызы атласдан тикилиб ки, онун да

цзяриндя йашыл, мави, сары вя ачыг–зоьалы рянэдя эцлляр вар. Астары зоьалы рянэли парчадандыр.

Кафтан белдян кясмя олуб ятяк щиссядя бцзмялидир. Кафтанын узунлуьу 124 см, белдян

ятяйядяк узунлуьу ися 70 см–дир. Бел щяъми 84 см, ятяйин ени 218 см–дир. Голун узунлуьу

78 см–дир. Гол голчаг вя ялъякдян ибарятдир. Катибинин йахасына хяз тикилиб. Йаха кясийинин ал-

221

221

тындан баьламаг цчцн баьлар гойулуб. Голчаьын вя ятяйин бцтцн кянар тикишляри бойунъа гара

сятин бафта тикилиб. Голчаг гол дибиндян 7–8 см вя 18 см мясафядя бяркидилиб. Галан щиссядя

ачыг сахланылыб.

Тифлис губернийасынын Гараъалы кяндиндян ялдя едилмиш катиби нахышлы, мави атласдан тикилиб.

Нахышлары нарынъы–гырмызы вя бир аз боз–йашыл эцл вя гушлардан ибарятдир. Астары зоьалы рянэдядир.

Ахалкяляк уйездиндя мейзярляр (юнлцкляр) белдян баьлама да олурмуш (дюшлцксцз).

Бя’зян садя, бя’зян дя кянарларына бязяк тикиляряк эейинилирмиш1.

Баш эейими. Гара рянэли аь–сары нахышлы кялаьайыдан ибарят олмушдур.

Беляликля, йухарыда гейд етдийимиз рясмляр вя А.Г.Трофимованын2 мягалясиндяки фактик

материаллар ясасында ашаьыдакы нятиъяляр алынмышдыр.

Рянэ сечими. Ятрянэи, сары, мави, гырмызы, йашыл рянэлярдян истифадя едилиб. Тифлис

губернийасынын Гараъалы кяндиндян олан катибидя мави, нарынъы–гырмызы, бир гядяр боз–йашыл вя

зоьалы рянэлярдян истифадя едилиб.

Естетик эюзяллийи. Архалыьын голчаьына, бцтцн тикиш хятляри бойунъа 1 см ениндя йашыл

гановуздан кюбя тикилиб. Гол вя голчаг даща зянэин бязядилиб. Беля ки, бцтцн кянар хятляр

бойунъа 1 см ениндя гызылы кюбя, цз тяряфдян ися бцтцн кянар хятти бойунъа гара гызылы дамалы

шащмат формасында йерляшмиш бафта тикилиб. Исти цст чийин эейими олан катибинин йахасына тикилмиш

хяз, истиликдян чох декоратив бязяк елементи тя’сири баьышлайыр. Катибинин голчаьы бир нечя йердян

бянд едился дя, ясасян, декоратив характер дашыйырды. Бцтцн кянар хятляри бойунъа тикилмиш 1

см ениндя гара атлас кюбя тикишляря мющкямлик вермякля йанашы, щям дя бязяк елементи кими

истифадя едилиб. Гараъалыдан олан катибинин хяз бязяйи бу катибийя тамам яксдир. Беля ки, йа-

хадан башга, бцтцн кянар тикишляр хязля бязядилиб. Йаха кясийиня гара кюбя, кясик кянарына

бянювшяйи кюбя тикилиб. Хязля паралел 1,5 см ениндя зоьалы рянэли атлас, сонра 0,5 см ениндя

гара–гызылы дамалы кюбя, сонра 2,5 см ениндя гара кюбя вя нящайят, 1 см ениндя гара кюбя

тикилиб ки, бу да катибини даща да бахымлы эюстярир. Катиби цч ядяд гара гайтана тикилмиш дцймя

вя щямин гайтандан дцзялмиш илэякля дцймялянир. Ряссам М.Тилкенин Эцръцстанын Дювлят

Музейинин материаллары ясасында чякдийи “Борчалылы гадын” рясминдя3 эейим дясти шалвар, щямин

материалдан кюйняк, мейзяр (юнлцк), архалыг, катибидян ибарятдир (T V–31, ILL 3).

1 “Молла Нясряддин” журналлары, I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988, сящ.600. 2 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ. 171. 3 Вольфганг Брун, Макс Тильке. История костюма. Эксмо-Пресс, Москва, 2000, таблица 171.

222

222

Бичими. Архалыг вя щяр ики катибинин йаха кясийи буъаглары овал кясилмиш дярин дцзбуъаглыдыр.

Кяпянякчи кяндиня аид катиби–чяпкянин, Гараъалыйа аид катиби ися бащары–кцляъянин

модификасийасыдыр. Кяпянякчийя аид олан архалыьын гол бичими чяпкян типлидир, йан чапыгда чыхынты

гойулмайыб, чцнки ятяк белдян кясмя вя эен бичилиб. Гараъалыдан олан катибинин юн ятяк бичими

Гарабаьдан олан бя’зи архалыгларын юн ятяк бичиминя уйьундур, бцзмяли ятяк юндян саьа вя

сола 11–12 см сонра башлайыр.

Технолоэийасы. Эейим елементляринин щамысы ял иля тикилиб. Катибинин бойнунда вя

чийинляриндя гара гайтанла илэяк тикилиб. Фикримизъя, бу илэякляр эярдянлик асмаг цчцн истифадя

едилиб (буна е.ф.4522 сайлы Гарабаь эейим дястиндя дя раст эялинмишдир) вя еля буна эюря дя

катибинин йахасына хяз тикилмяйиб.

Лянкяран эейимляри. Лянкяран эейимляриня аид Азярбайъан Дювлят Тарих Музейиндя

фактик материал ялдя етмяк мцмкцн олмаса да, Лянкяран Дювлят Тарих вя Дийаршцнаслыг

Музейиндя мцщафизя едилян бир нечя эейим нцмунясини арашдырмаларымыза дахил етмишик.

Архалыг (ЛКМКП 4781 T–III)–ал–гырмызы мяхмярдян тикилиб (T V–34, ILL 2, 3). Узунлуьу

41 см, голун узунлуьу 53 см–дир. Голу узун вя дцз бичилиб. Йан тикишлярдя чапыг вя чыхынты

гойулуб. Гол аьзы, йаха, ятяк хятляри бойунъа 4 см ениндя бафта тикилиб. Голун аьзына йахын

щисся, кцряк вя йаха эцл формада тикмяляниб (T V–94, t.ill 52).

Архалыг (ЛКМКП 2504 T–I 604)–тцнд иннабы рянэли мяхмярдян тикилиб (T V–34, ILL 1).

Астары золаглы сятиндяндир. Узунлуьу 49 см, голунун узунлуьу 49 см–дир. Йанларында 13 см

узунлугда чапыг вя чыхынты вар. Бцтцн кянар тикишляри бойунъа 1,5 см ениндя кюбя вя паралел

олараг да гызылы бафта тикилиб (T V–95, t.ill 53).

Архалыг (ЛКМКП 563, Т–I 190)–гырмызы харадан тикилиб. Узунлуьу 40 см, голунун

узунлуьу 47 см–дир (T V–95, t.ill 53).

Архалыг (ЛКМКП 1804 Т–I 460)–бадымъаны рянэли мяхмярдян тикилиб (T V–32, ILL 1).

Астары эцллц читдяндир. Архалыьын узунлуьу 40 см, голун узунлуьу 41 см–дир. Йанларында чапыг

гойулуб. Саь юн тяряфдя астарда 20х11 см юлчцдя эизли ъиб тикилиб (T V–95, t.ill 53).

Бащары (ЛКМКП 4611 23/T–II 1227)–тцнд иннабы рянэли мяхмярдян тикилиб (T V–32, ILL

2). Белиня бцзмяли ялавя ятяк тикилиб. Ялавя ятяйин астары эюй рянэли, бядян щиссянин астары

гырмызы рянэли сятиндяндир. Узунлуьу 52,5 см, голунун узунлуьу 46,5 см–дир. Ялавя ятяйин ени

1,60 см, узунлуьу 16 см–дир. Бцтцн кянар тикишляри бойунъа 2 см ениндя кюбя вя 3 см

ениндя бафта иля бязядилиб. Белдя бафтанын узунлуьу 6,5 см–дир. Йаха кясийи дцзбуъаглыдыр.

Ашаьыда буъаглар гювсля явяз едилиб (T V–95, t.ill 54).

223

223

Кюйняк (ЛКМКП 2737 Т–I 644)–узунлуьу 50 см, голунун узунлуьу 49 см–дир. Гол

алтындан 9,5 см–лик хишдяк гойулуб. Бойну дик йахалыглыдыр. Йахалыьын ени 2 см, дюврялямя 20

см–дир. Йаха кясийиня 3 см ениндя кюбя гойулуб, цч дцймя иля дцймяляниб (T V–96, t.ill 55).

Туман (ЛКМКП 2736 Т–I 643)–узунлуьу 78 см, ени 48смх6 тахтадыр. Туманын ятяйи юз

парчасындан 5 см ичяри гатланыб.

Ялдя едилмиш фактик материаллардан ашаьыдакы нятиъяляр алынмышдыр:

Рянэ сечими. Ал–гырмызы, бадымъаны, ачыг гящвяйи рянэлярдян истифадя едилиб. Баш йайлыьы

чох вахт гырмызы рянэдя олуб.

Естетик эюзяллийи. Характерик хцсусиййяти беля баьланан йайлыгда вя баша доланараг юндя

баьланан баш йайлыьында эюрмяк олар.

Чяпкян вя архалыьын кянарлары кюбя вя паралел олараг бафта иля бязядилиб ки, бу да эейимин

даща да эюзял эюрцнмясиня сябяб олур.

Бичими. Туман ясасян узундур, амма эцндялик эейим кими нисбятян гыса да олурмуш.

Кюйняк бойунда бир дцймя иля дцймялянир, бя’зян белдян гыса да олурду. Чяпкян вя йа

архалыьын йахасы ачыгдыр. Лянкяран бащарысы ейни иля Бакы архалыьына бянзяйир. Йаха кясийиндя

буъаглар гювсля явяз едилиб.

Технолоэийасы. Эейимляр щамысы ял иля чох сялигяли тикилиб. Арахчынларда вя бя’зи

архалыгларда су тикиши тикмя техникасындан вя мцхтялиф тикмя техникаларындан истифадя етмякля

бязякляр вурулуб. Бя’зи архалыгларда тикмя иля бязяк вурулса да бу бязяк сятщ цзря симметрик

пайланмайыб. Ола билсин ки, парча дярзийя верилмяздян яввял тикмяляниб вя бичим

конструксийасы нязяря алынмайыб.

Беляликля, йухарыда арашдырылан фактики материаллардан айдын олур ки, XIX йцзил гадын эейим

дясти алт палтар, цст палтар, баш вя айаг эейимляриндян ибарят иди. Алт палтары юз нювбясиндя чийин

вя бел эейимляриня бюлцнмякля, бел эейимляри “ич дон”, ара туманы, шалвар, чийин эейими ися алт

кюйняйиндян ибарят иди. Имканлы гадынларын алт эейимляри мцхтялиф зоналарда мцхтялиф

материаллардан вя гисмян фярглярля тикился дя, цмумиликдя, ейни конструксийа вя технолоэийайа

ямял едилирди. Бу алт эейимлярини ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар.

Алт кюйняйи. Ширван гадынларынын алт кюйняйи щям ялдя тохума, щям дя сатыналма

парчалардан тикилирди. Бу мягсядля Эулфа дязэащында тохунмуш без, гисмян ися мидгал, шиля,

гядяк вя с. кими сатыналма памбыг парчалардан истифадя олунмушдур. Гадын алт кюйняйинин

ятяйи узун олмагла, йанлардан чапыг гойулурду. Касыб аилялярдя алт кюйняйи бя’зян рянэли

224

224

парчалардан да тикилирди ки, бу да ейни заманда цст кюйняйини явяз едирди1. Шяки гадынларынын алт

кюйняйи аь бездян тикилирди. Алт кюйняйи гатлама цсулу иля дцз бичилдийиндян, чийни тикишсиз олурду.

Гол ойуьу вя голлары дцз кясилир, голалты хишдяк гойулмурду. Гол аьзы мяъяли тикилир вя бир дцймя

иля дцймялянирмиш. Бойнуна ени 3 см олан дик бойунлуг тикилирди. Йаха 3 ядяд дцймя иля саь-

дан–сола дцймялянирди. Дюзцмлц олмаг цчцн йахасына щямин парчадан 48х19,5 см юлчцдя

ялавя икинъи гат тикилиб2.

Эянъя губернийасынын Буъаг кяндиня мяхсус алт кюйняйи аь бездян ял иля тикилиб.

Узунлуьу 63 см–дир. Йаха кясийинин сону енсиз золаг шяклиндя гара тикмя иля бязядилиб ки, бу

да кюйняйин йаха йарыьынын давамлылыьыны артырмаг мягсядиля едилибмиш. Бойнуна 3 см ениндя

дик бойунлуг тикилиб. Йахасы ики дцймя иля дцймялянир3. Гол алтына хишдяк гойулуб, голу

мяъялидир4.

Имканлы аилялярдя алт кюйняйи гановуздан да тикилирди. Мясялян, е.ф.79795 вя е.ф.58916 алт

кюйнякляри гановуздандыр. Онларын узунлуьу 70 см–дир (алт кюйняйи туманын ичярисиня

салынырды).

Алт кюйняйинин йаха кясийинин узунлуьу 35–35,5 см иди (е.ф.5891, е.ф.7979, е.ф.3231) вя

ясасян ачыг сахланылырды. Е.ф.3231–дя 35,5 см дяринликли йаха кясийи бойундан башлайараг

цчбуъаг формада кясилмишдир.

Иряван гадынларынын алт кюйняйи диздян бир гядяр йухары, голу узун, дцз вя голунун алты

хишдякли тикилирмиш. Йахасына юндя “бир гарыш, дюрд бармаг”, архада “бир гарыш” олмагла икинъи гат

тикилирмиш. Бя’зян хишдяк еля кясилирмиш ки, гол алтындан башлайараг ятяйя дя эенишлик версин. Алт

кюйняйи аь, кичик эцллц читдян, кятандан, имкан олдугда ися атлас вя йа гановуздан да

тикилирди7. Муьан гадынларынын “узунлуг” адланан алт кюйняйи голсуз, йахасы цчбуъаг шякилли, ачыг

олуб, йерлиляр арасында “соси” адланан аьдан тикилирди. Голлу тикилян цст кюйняйиндян фяргли олараг

онун ятяйи хейли узун олурду8.

Алт туманы. Ширван гадынларынын алт палтары “дарбалах” адланан дизлик иля тамамланырмыш9.

Шяки эейим дястини арашдыран А.Г.Трофимова мягалясиндя Шякийя мяхсус олан туманын алт

1 А.Н.Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977, сящ.84. 2 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ.52, техники рясм №44. 3 Йеня орада, сящ.166. 4 Йеня орада, сящ.52, техники рясм №57. 5 Йеня орада, техники рясм №44. 6 Йеня орада, техники рясм №40. 7 Ялийева Зярифя Рза гызы, Бакы шящяри, Йусиф Вязиров кцч., 29, Ермянистандан мяъбури кючкцн (дярзи). 8 Щ.Н.Мяммядов. Муьанын мадди мядяниййяти. автр., Бакы, 1996, сящ.12. 9 А.Н.Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977, сящ.84.

225

225

туманына бянзяр олдуьуну гейд едир1. Лакин бизим фикримизъя, бу туман ара туманыдыр. Чцнки

алт бел эейими мцтляг мийанчалы бирляшмя иля тикилирди. Еля щямин мягалянин 163–ъц сящифясиндя

башга бир эейим дястиндя Шякийя аид алт бел эейими тясвир едилиб. Алт туманы ени 64 см олан

читдян алты тахта щесабы иля тикилмишдир. Щяр балаьын ени 192 см, бел щяъми 172 см, туманын

узунлуьу 77 см–дир. Ортасына 20х20 см юлчцдя мийанча тикилиб2.

Нахчыван эейим дястиндя туман хейли гыса олдуьундан она мцвафиг олараг “шялтя”

адланан алт туманы да даща гыса олмушдур. Шялтя ортасына мийанча гойулараг тикилмиш эен

балаглы алт туманы олмушдур.

Иряванда эейинилян “шялтя” щаггында3 информатор мя’лумат верир. Садя адамларын

туманынын узунлуьу топуьа гядяр олурмуш. Шялтя дя она мцвафиг олараг тумандан бир гядяр

(“дюрд бармаг”) гыса тикилирмиш.

Муьан гадынларынын алт бел эейими дизлик иди4. Иряванда вя Нахчыван зонасында “дизлийя”

“ишдан” дейилирди. Бу сюзцн мяншяйини юйрянян Б.Р.Мяммядова онун “ич дон”, “иш тон”, “диз

тон” сюзляринин “штан” сюзц иля ейни олдуьуну эюстярир вя бунун тцрк мяншяли олдуьуну сцбут

едир5.

Ара туманы. Ара туманынын сайы бирдян он биря гядяр олур вя тикилишиня эюря цст

туманындан фярглянмирди. Цст туманына нисбятян гыса бичилир вя аз бязякли олурду. Йухарыда

гейд етдийимиз ара туманы цст туманындан 14 см гыса тикилибмиш6.

Шалвар. Ращат вя практик эейим нювц олан шалвар эцндялик тялябатдан йаранмышдыр.

Тядгигатчылар шалвары кючяри мяишят тярзиня мяхсус эейим нювц щесаб едирляр7. Елат гадынлары

туманын узун ятяйи щярякятляриня мане олмасын дейя, онун дал ятяйини пачанын арасындан

эятириб нифянин габаг тяряфиня санъырдылар. Беляликля, эен туман ики балаг шяклиня дцшцрдц8.

Ширванда “ъцтбалах” адланан, щяр балаьы беш–алты тахтадан ибарят шалварлар эейинилирмиш. Газах

бюлэясиня аид шалвар9, Кяпянякчи кяндиня мяхсус туман10, Шякийя мяхсус алт туманлары11 да

бу гябилдяндирляр. Муьанда елат гадынларынын ян’яняви туман нювц ъцтбалаг олмушдур ки, бу

1 Хозяйство и материалъная кулътура народов Кавказа в XIX-ХХ вв., изд. “Наука”, 1971, №44, стр.158. 2 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ.55, техники рясм №53. 3 Ялийева Зярифя Рза гызы, Бакы шящяри, Йусиф Вязиров кцч., 29, Ермянистандан мяъбури кючкцн (дярзи). 4 Щ.Н.Мяммядов. Муьанын мадди мядяниййяти. автр., Бакы, 1996, сящ.11. 5 Б.Р.Мамедова. Название одежды в Азербайджанском языке. Автр., Б., 1992. стр.14. 6 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, 971, сящ.55, техники рясм №45-1. 7 К.Т.Каракашлы. Материалъная кулътура азербайджанцев. Б., 1964,-стр.131-133. 8 А.Н.Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977, сящ.87. 9 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, техники рясм №66. 10 Йеня орада, техники рясм №68. 11 Йеня орада, техники рясм №53, щямчинин бах: е.ф.776.

226

226

да онларын миник васитяляриндян чох истифадя етмяси иля сяъиййялянир1. Азярбайъан Дювлят Тарих

музейиндя гадын цст эейимляри иля йанашы бир нечя гадын алт эейимляри дя мцщафизя едилир.

Онлардан бир нечясини тягдим едирик.

Алт кюйняйи. Гарабаьа аиддир (е.ф.3231). Узунлуьу 54 см, голунун узунлуьу 62 см–дир.

Чийни тикишсиздир, дцз бичилиб. Голун цстцндя 0,5 см–лик гырчынлар вар. Голун алтына хишдяк

гойулуб, кюйняйин йанларында 8 см щцндцрлцкдя чапыг вар. Голун аьзы вя йаха кясийи

бойунъа бафта тикилиб (T V–99, t.ill 61).

Алт кюйняйи. Эянъяйя аиддир (е.ф.7979). Гановуздан тикилиб. Узунлуьу 70 см, голунун

узунлуьу 65 см–дир. Гол дцз бичилиб, чийни тикишсиздир. Голун алтында хишдяк тикилиб. Бойну бафта

иля бязядилиб (T V–99, t.ill 62).

Алт кюйняйи. Шякийя аиддир (е.ф.5891). Гановуздан тикилиб. Узунлуьу 70 см, голун

узунлуьу 65 см–дир. Чийни тикишсиздир. Гол алтына хишдяк тикилиб (T V–100, t.ill 64).

Цст эейимляри. XIX йцзиллийя аид Азярбайъан эейимляринин бичим цсулу вя тикиш

технолоэийасына хас олан ганунауйьунлуглары, онларын локал хцсусиййятлярини юйрянмяк

мягсядиля мювъуд тарихи етнографик мя’луматлар, фото шякилляр вя Азярбайъан Дювлят Тарих

Музейиндя, Лянкяран Дювлят Тарих вя Дийаршцнаслыг Музейинин етнографик фондунда мцщафизя

едилян фактик материаллар диггятля арашдырылмышдыр. Щямин фактларын тящлили Азярбайъан

эейимляринин бир сыра мящялли хцсусиййятлярини мцяййянляшдирмяйя имкан вермишдир. Бу дюврцн

гадын цст эейимляри цст кюйняйи, ляббадя, чяпкян–нимтяня, бащары, кцляъя, ешмяк, кцрдц,

катиби, катубу, цст туманы, шалвар, чахчурдан ибарят олмушдур.

Цст кюйняйи. Чийин эейими олмагла гиймятли парчалардан тикилирди. Диэяр цст чийин

эейимляриня нисбятян кюйняк бядяня даща йахын олдуьундан халг ядябиййатында кюйняйин

тясвириня эениш йер верилиб (“Мян даьларда чичяйям, ял вурма кюйнякчяйям”2, “Йара кюйняк

олайдым, сойунуб чимян йердя”3). Мцхтялиф зоналара мяхсус 14 ядяд цст кюйняйинин анализи

эюстярди ки, варлы гадынлара мяхсус олан бу кюйняклярин щамысы ясасян ипяк, атлас, гумаш вя

гановуздан тикилиб. Голунун аьзына, йаха кясийиня, бойнуна мцхтялиф бязякляр–бафта, пиля,

чахма метал бязяк тикиляр вя йа тикмя иля тикмялянирди. Байатыда йаха бязякляри барядя дейилир:

“Ялим бяндиван олуб, зяр бафталы йахана”4. Адятян, бойунда бир дцймя иля (T V–14, ILL 2),

бя’зян сых–сых тикилмиш сыралама гызыл–эцмцш дцймялярля (T V–15, ILL 1) дцймялянирди.

1 Щ.Н.Мяммядов. Муьанын мадди мядяниййяти. автр., Бакы, 1996, сящ.13. 2 Байатылар. II няшри, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы, 1960, сящ.44. 3 Йеня орада, сящ.24. 4 Байатылар. II няшри, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы, 1960, сящ.19.

227

227

Кюйняйин йанларында чапыг гойулур (10–11 см), чапыьын кянары вя ятяк даща чох бязядилирди.

Бу бязякли щисся “ятяклик” адланырды.

Ятяклик бир ъярэя гызыл вя йа эцмцш пуллардан, бир ъярэя ися чахма пиляклярдян ибарят

олурду1 вя ялавя парча золаьы цзяриня бяндлянирди.

Кюйняйин голунун алтына хишдяк тикилирди. Фактик материалларын тящлили эюстярди ки, чох вахт

хишдяк цст эейиминин рянэиндя сечилирди ки, кянардан тамлыг тясяввцрц йаратсын вя эейим

дястинин естетик эюрцнцшц позулмасын (T V–79, t.ill 22). Н.П.Гринкова да хишдяйин башга

рянэдя олмасынын сябябини изащ едя билмядийини етираф едирди. О йазырды: “В этнографической

литературе мы находим весьма наивное истолкование этой тенденции применять в покрое рубахи

ластовицу. Сплошь и рядом встречается такое обьяснение ластовица в рубахе делается, для того

чтобы при прямом покрое рукава было удобнее поднимать руку. Чтобы за рукавом при

поднимании руки не тянулось бы вверх и само полотнище рубахи ластовица же способствует более

свободным движениям руки. Но исходя из этих соображений рациональности покроя большей его

конструктивности. Мы, тем не менее, никак не объясним особо загадочный факт применения

для изготовления ластовиц материала иного цвета, чем материал всей рубахи. Казалось бы, что в

данном случае мы должны были ожидать применение как раз того же самого материала, из которого

сделана рубаха. Так как рационализация покроя должна была придти на более позднем этапе раз-

вития одежды”.2

Кюйняйин голу дцз бичилирди, бя’зян чийниндя нарын гырчынлар гойулурду (е.ф.5737; е.ф.8868;

е.ф.8866; е.ф.4116; е.ф.5272; T V–79, t.ill 22). Кюйняйин голу тяхминян цст эейиминин голундан

“ики бармаг” узун эютцрцлцрдц. Беля ки, цст эейиминин голунун алтындан чыхан щямин щисся

бцзмяляняряк эейим дястиня хцсуси йарашыг верирди.

Кюйняклярин цстцндян эейинилян цст эейими гыса олдуьу щалда кюйняйин ятяклийи эюзял

эюрцнцрдц. Цст кюйняклярини бойуна эюря дюрд група бюлмяк олар:

1) Нахчыван, Бакы, Шяки, Гарабаь–Эянъя, Шамахы, Лянкяран, Иряванда кюйняйин

узунлуьу 46,5 см–дян 54 см–дяк олурду;

2) Лянкяранда эейинилян узун цст кюйняйи диздян тяхминян дюрд бармаг йухары олурду;

3) Борчалыда эейинилян вя цст туманы явяз едян узун кюйняк 138–140 см юлчцдя

олурду3;

1 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ. 159, 167, 168. 2 Н.П.Гринкова. Отражение производственной деятельности руки. Советская этнография 1935. стр.71. 3 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ.60, техники рясм №67.

228

228

4) Шамахыда, Бейляганда, Лянкяранда, Сядярякдя вя Иряванда (T V–98, t.ill 59) цст

туманларын цстцндян эейинилян узун цст кюйняйи.

Бцтцн щалларда цст кюйнякляринин йанларында щярякятин сярбястлийини тя’мин етмяк

мягсядиля йарыг гойулурду. Чох вахт цст кюйнякляринин кцряк щиссяси юн щиссядян узун

бичилирди (мясялян, е.ф.3924–дя юндя узунлуг 46,5 см, архада 50 см–дир). Цст кюйняйинин

йаха кясийи алт кюйняйиня нисбятян гыса иди, мясялян, е.ф.3231–дя алт кюйняйинин йаха кясийи

35,5 см, цст кюйняйинин йаха кясийи ися 27 см иди (е.ф.8866, е.ф.8868, е.ф.8867).

Доьрудур, Азярбайъанда Авропада олдуьу кими, деколте дябдя олмаса да, ачыг йаха,

гыса туман, гыса кюйняк эейяряк “Тойчулар намящрям дейилляр” дейя дцшцнцб, ял галдырыб

ойнамаг бюйцк “ъясарят” тяляб едирди. “Молла Нясряддин” журналы бу ъцр ачыг йахалары тянгид

едирди. Я.Язимзадянин щямин jурналын 26.V.1907–ъи ил 20–ъи сайында чап етдирдийи “Нахчыван

тойу” вя 24 сентйабр 1907–ъи ил 36–ъы сайында дяръ етдирдийи “Гачырылан гадын” карикатурасы бу

мювзуйа щяср олунуб1.

Бакыйа аид е.ф.5737 (T V–75, t.ill 13), е.ф.8868, (T V–75, t.ill 14), е.ф.8867 (T V–75, t.ill

14), е.ф.8866 (T V–75, t.ill 14), Гарабаьа аид е.ф.3365[2] (T V–88, t.ill 40), е.ф.5272 (T V–89,

t.ill 41), е.ф.3924 (T V–88, t.ill 39), Нахчывана аид е.ф.4116 (T V–81, t.ill 25), Лянкярана аид

ЛКМКП 2737 Т–I 644 (T V–96, t.ill 55) фактик материаллары мцгайися едяряк ашаьыдакы

нятиъяляря эялмяк олар:

Бакы вя Гарабаь цст кюйнякляринин бичими ейни олмушдур. Гол чийиндя гырчынланараг

эювдяйя тикилирди. Парчанын ени аз олдуьундан гол алтындан башлайараг кюйняйин узунлуьу

бойунъа дцзбуъаглы формада 6х16 см юлчцдя ъалаг тикилирди. Голун алтына, адятян, хишдяк

тикилирди. Кюйняйин парчасынын ени имкан вердикдя голтугалты ъалаг салынмырды (е.ф.392). Голун

цстц гырчынсыз олдугда, голун енини артырмаг мягсядиля дирсякдян она дюврялямя гырчынланмыш

ялавя енли парча тикилирди. Халг арасында бу “йелпазя” гол адланырды.

Шяки цст кюйняйинин голу биляйя доьру юнъя тяхминян дирсяйя гядяр яйри хятт бойунъа,

сонра ися биляйя гядяр чийин хяттиня паралел олараг дцз хятт бойунъа эенишлянирди. Гол дибиндян

башлайараг ятяйя доьру чяп хятт бойунъа ялавя парча вермякля ятяк нисбятян

эенишляндирилирди2.

Иряванда эейинилян узун цст кюйняйинин юн тяряфи узунуна 3 парча бичилирмиш. Биринъи

парчанын узунлуьу голун ени эютцрцлцрмцш. Икинъи парчанын узунлуьу эюбяйин алтына гядяр

1 С.С.Дцнйамалыйева. “Молла Нясррядин” журналы намцнасиб эейимин тянгидчиси кими. “Дил вя ядябиййат” нязяри, елми, методик журнал №3, Бакы, 1996, сящ.108. 2 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ.64, tech.ill №45.

229

229

олурмуш. Цчцнъц парчанын узунлуьу еля эютцрцлцрмцш ки, туманын цстцндян эейиниляндя

туман алтдан бир гарыш–дюрд бармаг эюрцнсцн. Икинъи вя цчцнъц парчалар щяр бири яввялкиндян

бир гядяр эен эютцрцлцр вя бцзмялянирмиш. Икинъи вя цчцнъц парчаны бирляшдирян тикишин цзяриня

ятяклик тикилирди1.

Мцяллифин шяхси мцшащидяляриня эюря Нахчыванын Гарабаьлар вя Сядяряк кяндляриндя дя

буна бянзяр цст кюйнякляри олмушдур.

Эейим материаллары диггят мяркязиндя олдуьундан халг йарадыъылыьында эениш тяряннцм

олунурду. Мясялян, кюйняйин кятандан (“Алма атдым, нар эялди, Кятан кюйняк дар эялди”2,

“Дада чатана гурбан, кюйняк кятана гурбан”3, “Бир гуш эялир Тяртярдян, Кятан кюйняк, аь

эярдян”4), гановуздан (“Мяня бир хябяр дейин, кюйняйи гановуздан”5, “Бир даш атдым товуза,

кюйняйи гановуза”6), читдян (“Кюйняйин читдир сянин, йайлыьын итди сянин”7), атласдан (“Олам бир

атлас кюйняк, йарашам эцл яндама”8) тикилирмиш.

Кюйняк мцхтялиф рянэли (“Язизийям сары гыз, сары кюйняк, сары гыз”9, “Мян ашиг

йасямяндян, кюйняйи йасямяндян”10, “Сары кюйняк, сары гофта, бадамы чит туман”11), мцхтялиф

формалы (“Кюйняйин ъар йахасы, онун да вар йахасы”12) вя мцхтялиф нахышлы (“Кюйняйин эцлц бута,

ким йапыша, ким тута”13) олурмуш.

XIX йцзиллийя аид ялдя едилмиш фактик материаллары зоналар цзря груплашдырмагла, онларын

мящялли хцсусиййятлярини ашкар етмяйя чалышмышыг.

Чяпкян. Фактик материаллардан эюрцндцйц кими, цст чийин эейими олан чяпкянин формасы

XVII йцзилин сону вя XVIII йцзилликдя олдуьу кими сахланылмыш вя щеч бир мящялли хцсусиййят

газанмадан бцтцн Азярбайъан милли эейимляринин ясасы олмушдур. Беля ки, архалыг, ляббадя,

бащары вя кцляъя щямин эейим ясасында, мцяййян тялябляр юдянилмякля йарадылмышдыр. Бу

тялябляр: 1) Щярякятин сярбястлийи, голун гыс–гывраг, гол юлчцсцня вя щярякятя мане олмамаг

шяртиля, алт бирляшдирилмя тикиши васитясиля тикилмяси; 2) Йаха кясийиня мцяййян форма вермякля

1 Ялийева Зярифя Рза г, Бакы шящяри, Йусиф Вязиров кцч., 29, Ермянистандан мяъбури кючкцн (дярзи). 2 Байатылар. II няшри, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы, 1960, сящ.34. 3 Йеня орада, сящ.49. 4 Йеня орада, сящ.54. 5 Йеня орада, сящ.50. 6 Йеня орада, сящ.88. 7 Йеня орада, сящ.56. 8 Йеня орада, сящ.18. 9 Йеня орада, сящ.200. 10 Йеня орада, сящ.200. 11 Ялийева Зярифя Рза г, Бакы шящяри, Йусиф Вязиров кцч.29, Ермянистандан мяъбури кючкцн (дярзи). 12 Байатылар. II няшри, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы, 1960, сящ.86. 13 Йеня орада, сящ.199.

230

230

мящялли хцсусиййятин айдынлашдырылмасы; 3) Бел кясийи ялавя етмякля омайа дцшян щиссядя ятя-

йин эенишлийинин мцмкцн гядяр артырылмасы; 4) Цст эейимини кип формада тикмякля бядянин бцтцн

ъизэиляринин о дювр цчцн идеал гябул едилмиш силуетя бянзядилмяси; 5) Сойуг щавалардан

горунмаг мягсядиля белдян тикилян ялавя ятяйин нисбятян узун тикилмяси вя с.–дян ибарят иди.

Чяпкянин бичиминдя дюрдбуъаглы формада кясилмиш парча тикяляриндян истифадя едилирди.

Чяпкян мцтляг астарла тикилирди. Бу щям палтарын давамлылыьыны артырмагла онун истифадя

мцддятини узадыр, щям дя ял тикишляринин цстцнц юртмякля, палтары сялигяли эюстярирди. Чяпкянин

бцтцн кянар тикишляри бойунъа онун цзяриня бяндлянян мцхтялиф бафта, зянъиря, щяшийяляр вя с.

бязяк елементи олмагла йанашы, ял трикишляринин цстцнц юртмяк мягсяди эцдцрдц. Беля гядяр

бядяня кип бичилян чяпкяня белдян ашаьы эенишлик вермяк цчцн йан тикиш хяттиндя ятяйя йахын

10–12 см узунлуьунда чапыг вя чыхынты гойулурду. Айдындыр ки, цст–цстя эейилмиш чохсайлы (3–

дян 10–а гядяр) бцзмяли–гырчынлы туманлар гадынын ома щяъмини артырыр вя чяпкянин белдян

ашаьы щиссясинин бу ъцр эенишляндирилмясини тяляб едирди.

Чяпкянин, уъу ялъякля битян гондарма голлары олурду. Бу голун кянар тикиш хятляри

бойунъа бязякли дцймяляр вя илэякляр тикилирди. Бу да сойуг–кцлякли щаваларда голун голалтында

дцймялянмясиня имкан йарадырды. Чяпкянин гондарма голунун астары эюрцндцйцня эюря, бир

гайда олараг, ону гиймятли вя рянэли парчалардан тикирдиляр.

Чяпкян тирмя, мяхмяр, зярхара вя с. бащалы парчалардан тикилир, ясасян байыр палтары кими

истифадя олунурду. Фактики материалларын бир чохунда чяпкянин ялъяйи симметрийа хятти бойунъа

гатланараг бир йердя, сялигяли бирляшдирилирди.

Й.Н.Бабайан сящра материалы ясасында Гарабаьда эейинилмиш пуллу чяпкян барядя

мя’лумат веряряк, онун синя щиссясинин чох сайда пулларла бязядилдийини гейд едир1 (T V–32,

ILL 3).

К.Т.Гарагашлы гейд едир ки, Кичик Гафгаз зонасында чяпкяня “зыбын”, йахуд “зывын”

дейилирди. О, щямин эейимин Эянъя вя онун ятрафларында эениш йайылдыьыны, Бакыда вя бир сыра

Шярг районларында мя’лум олмадыьыны эюстярир2. Лакин фактик материалларын мцгайисясиндян

эюрцндцйц кими, Бакы, Нахчыван, Гарабаь вя Шамахыда да чяпкян ейни бичимдя вя адда

истифадя едилмишдир (бах: Бакыйа аид T V–70, t.ill 4, T V–69, t.ill 2– T V–70, t.ill 3; Нахчывана аид

T V–80, t.ill 24; Шамахыйа аид T V–79, t.ill 21; Гарабаьа аид T V–84, t.ill 31– T V–85, 33).

1 Бабаян Е.H. О женской одежде Карабаха. Ученые записи АГУ, Т: 7, 1966, стр.89. 2 К.Т.Каракашлы. Материалъная кулътура азербайджанцев. Б., 1964, стр.76.

231

231

Шяки, Бакы, Шамахы, Нахчыван, Иряван, Лянкяранда эейинилмиш архалыглар чяпкянин

бирбаша сяляфляридир. Беля ки, бу архалыгларда анъаг голун формасы дяйишилмиш, бичим,

технолоэийа, функсийа олдуьу кими сахланылмышдыр (T V–69, t.ill 1, T V–93, t.ill 49, T V–92, t.ill

47, T V–80, t.ill 24, T V–96, t.ill 56, T V–94, t.ill 52, T V–95, t.ill 53(ЛКМКП 1804 Т –I 460), T

V–95, t.ill 53(LKMKP 2504 T–I 604), T V–95, t.ill 53(LKMKP 563 T–I 190), T V–96, t.ill 56).

Газахда чяпкяня “архалыг” дейилирди, ясасян, атласдан тикилдийиндян “атлас архалыг” кими

адландырылырды1.

Иряванда да минтяня (нимтяня–С.Д.) эейинилдийи “Молла Нясряддин” jурналынын 10.IX.1907–

ъи илдя 47–ъи сайында дяръ едилмиш “Фаты” сатирик шериндя гейд едилиб:

“...Сащиби–хейл рямя, Ящли мящали Иряван,

...Сатыб ал Телпярийя, Эцлпярийя минтянялик”;

“...Фясли йайлагда тиким минтяня Шали–Кирман”2.

М.Ф.Ахундов “Сярэцзяшти–вязири–хани–Лянкяран” комедийасында вязир, Щаъы Салащы

йанына чаьырыб дейир: “Щаъы Салащ, эярякди Ряштдя бир минтяня (“нимтяня”нин тящриф олунмуш

дейилиши–С.Д.) тикдирясян. Йери аби зярбяфтдян ки, мисли вя бярабяри бу вахтадяк Лянкяранда

эюрцнмямиш ола. Еля ки, щазыр олар, ийирми дюрд дяня дяхи гызыл дцймя, тойуг йумуртасындан

кичик, эюйярчин йумуртасындан бюйцк, зярэяря кясдириб йахасына дцздцрцб юзцнля бярабяр

гайыданда эятирясян...”3.

Бурада сющбят анъаг кцбар гадынларын эейя биляъяйи гиймятли эейимдян эедир.

Бу ону эюстярир ки, XIX йцзилликдя Ъянуби Азярбайъанда, Ряштдя дя чяпкян–нимтяня

эейинилирди вя орада мащир нимтяня тикянляр вар имиш. Бу ися бир даща Г.Т.Гарагашлынын

йцрцтдцйц фикрин там дцзэцн олмадыьыны эюстярир.

Архалыг. Астарлы чийин эейими олуб, ясасян, тирмя, тафта, мяхмяр, атлас, хара, зярхара

парчалардан тикилирди. Гарабаь архалыглары цст чийин эейими олмагла бярабяр бу эцнкц алт

палтарынын функсийасыны да йериня йетирирди. Бу мягсядля архалыгларын бел гарсагларынын йанына

гузу габырьасы, метал тябягя вя йа йонулмуш йасты чубуг дикиня тикилирди (е.ф.4522).

Кцбар гадынларын архалыгларынын йахасына бир гайда олараг гызыл вя йа эцмцшдян “гоза”

дцймяляр тикилирди (T V–4, ILL 1; T V–7, ILL 2; T V–10, ILL 1, 2; T V–11, ILL 1; T V–13, ILL 1; T

1 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ.169. 2 “Молла Нясряддин” журналлары, I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988, сящ.594. 3 М.Ф.Ахундов. Ясярляри. Аз. ССР ЕА няшр., Б., 1958, сящ.98.

232

232

V–14, ILL 1, 2; T V–15, ILL 1, 2; T V–16, ILL 1; T V–21, ILL 2 вя с.). Бир байатыда дейилир:

“Архалыьым цчдцмц? Дцймяси эцмцшдцмц?”1.

Гейд етмяк йериня дцшяр ки, Гарабаь гадын архалыгларынын эюзяллийи няинки башга халгларын

нцмайяндяляри тяряфиндян мцшащидя олунараг йцксяк гиймятляндирилир, щямчинин онлар бу ъцр

архалыг тикдириб эейинмяйи юзляриня фяхр щесаб едярдиляр. Бу барядя ермяни тядгигатчысы

Й.Н.Бабайан юз мягалясиндя Саровск мяктябинин бахыъысы Николай Григоровдан ситат

эятиряряк мя’лумат верир: “Оставив свой национальный костюм, местные армянки стали одеваться

подобно своим близким соседкам, татаркам (азербайджанкам–Е.Б.), короткий архалуг, к рука-

вам и вороту которого пришиты рядами серебряные монеты старого чекана”2.

Архалыглары бел кясийи формасына эюря цч група бюлмяк олар:

1) Бакы, Ширван, Борчалы, Кцрдямир;

2) Гарабаь–Эянъя;

3) Нахчыван, Лянкяран, Иряван (T V–96, t.ill 56), Шяки, Газах.

Биринъи група аид олан архалыглара белдян бцзмяли ятяк (узунлуьу 10 см–дян 31 см–дяк)

тикилирди.

Икинъи група аид олан архалыгларын бел бцзмяси зяриф гырчынлы вя нисбятян гыса, тяхминян 8–

18 см олурду.

Цчцнъц груп архалыглар бойабой олуб ялавя ятяксиз тикилирди. Бу архалыгларын бичими

чяпкянин формасыны хатырладырды.

Голларын формасына эюря гадын архалыгларыны дюрд група бюлмяк олар:

1) Лянкяран, Нахчыван, Шамахы, Иряван;

2) Газах, Борчалы;

3) Шяки, Бакы;

4) Гарабаь–Эянъя.

Биринъи група дахил олан архалыгларын голлары узун вя дцз бичилирди.

1 Байатылар. II няшри, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы, 1960, сящ.190. 2 Бабаян Е.H. О женской одежде Карабаха. Ученые записи АГУ, Т: 7, 1966, стр.88

233

233

Нахчыванда голчаглы архалыьа да раст эялинирди (T V–11, ILL 1). Сярин щавада беля

архалыьын цстцндян кцляъя эейинилярся, голчаг эерийя гатланараг ялавя бязяк ямяля эятирирди.

Икинъи група аид архалыгларын гол формалары чяпкянин голуну тякрар едирди.

Цчцнъц група мяхсус архалыгларда гол дирсяйя гядяр дцз тикилир, бя’зи щалларда дирсякдян

башлайараг гондарма гол ялавя олунурду. Бу да анъаг бязяк мягсяди дашыйырды.

Дюрдцнъц група аид архалыгларын голу “нилуфяр” гол адланыр. Етнографик мянбяляр1 Ширван

зонасында да буна бянзяр гол формасы олдуьуну вя онун “йелпазя” адландырылдыьыны тясдиг

едир. Лакин биз фактик материалларда “йелпазя” голун анъаг кюйнякдя олдуьуна раст эялдик.

Йаха кясикляриня эюря ися гадын архалыгларыны груплара бюлмяк чятиндир. Чцнки, щяр зона

архалыгларын йаха кясийиня эюря бир–бириндян фярглянир. Буна бахмайараг, Нахчыван, Иряван,

Шяки, Лянкяран, Газах архалыгларынын йахасы бир–бириня бянзяйир.

Муьанын варлы гадынларынын архалыьы йашыл, гырмызы зярхара вя йа гановуздан тикилирди2.

Архалыг шифащи халг ядябиййатында юзцнямяхсус йер тутур. Архалыьын мцхтялиф парчалардан

тикилмяси (“Зярхарадан архалыг, яшряфидян йахалыг”3, “Архалыьын харады, баьрым башы йарады”4,

“Архалыьын харадыр, баьы, бянди гарадыр”5), мцхтялиф рянэли (“Архалыьын чим йашыл, бахдыгъа эюз га-

машыр”6,”Архалыьын эцллцдц, ятри мяни бцрцдц”7, “Архалыьым нарышды, гайтаны бир гарышдыр”8),

мцхтялиф нахышлы (“Архалыьын бадамы, эцн йандырыр адамы”9) олмасы поетик дилля ифадя едилирди.

Бащары. Сярин щаваларда эейинилян, сырыглы вя астарлы гадын чийин эейимидир. Беля гядяр

бядяня кип тикилян бащарыйа белдян зяриф гырчынлы, узун ятяк тикилирди. Голу дцз вя дирсяйя гядяр,

йахасы ачыг бичилирди. Бащары Гарабаьда, Бакыда, Лянкяранда эейинилирди. Лянкяран бащарысынын

бичими вя цмуми эюрцнцшц Бакы архалыьы кимидир (ЛКМКП 4611). Бакыда, гадын эейими олан

бащарыйа чуха дейилмясиня (Франсада йашайан, нефт милйончусунун гызы Зцлейха ханым

Ясядуллайева1 да мцяллифин эейим коллексийасына бахаркян тясдиг едиб (ред.–С.Д.)) раст

эялинся дя йазылы щеч бир мянбядя бу факта раст эялинмир.

Кцляъя Нахчыван зонасында эениш йайылмыш мювсцми сяъиййя дашыйан сырыглы вя астарлы

гадын чийин эейимидир. Голу дцз вя дирсякдян бир аз ашаьы, йахасы ачыг бичилирди. Бцтцн кянар вя

1 А.Н.Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977, сящ.88. 2 Щ.Н.Мяммядов. Муьанын мадди мядяниййяти. автр., Бакы, 1996, сящ.13. 3 Байатылар. II няшри, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы, 1960, сящ.22. 4 Йеня орада, сящ.80. 5 Йеня орада, сящ.95 6 Йеня орада, сящ.74. 7 Йеня орада, сящ.115. 8 Йеня орада, сящ.194. 9 Йеня орада, сящ.83.

234

234

тикиш хятляри бойунъа чох зянэин бязядилирди. Ясасян галын мяхмяр вя тафта парчалардан тикилян

кцляъя цст туманын ятяк бязяйи иля ейни ъцр бязядилирди. Бязяк цчцн мцхтялиф тикмя

техникаларындан–эцлябятин тикмя, мялиля, бафта, зянъиря, гараэюз, сярмя, мунъуглу тикмя,

пилякли долдурма вя с. истифадя едилирди. Эцръцстанда йашайан Азярбайъанлы гадынларын да

кцляъя эейиндийини гейд едян Ъ.Я.Новрузов2 бу эейим адынын эцръц эейимляриндя дя

олдуьуну гейд едир. Мцяллиф, щямчинин, Г.А.Чачашвилийя3 истинад едяряк гяба, лячяк, зубун,

чоха вя с. эейим адларынын да эцръц эейим адлары иля аналоjи олдуьуну эюстярир. Бизим

фикримизъя, кцляъя сюзц “бащары” эейим адына мцвафиг олараг бащарда эейилян вя чохлу эцллц–

бязякли олдуьуна эюря “эцллцъя” сюзцндян йараныб. Билдийимиз кими, эейим щямишя мювсцми

олмагла бярабяр, ону эейинянляр дя эейим васитяси иля тябиятля узлашмаьа чалышыблар. Беляликля

дя, бу, щямин эейимин гоншу халглар тяряфиндян ейни адла гябул едилдийини эюстярир.

А.А.Бакыханов киши эейимини садалайанда “кцляъя” дя ишлядир4. Демяли, бу щям дя киши

эейиминя аид иди. Кцляcя киши эейиминя Мирзя Гядим Иряванинин “Эянc оьлан” рясминдя дя раст

эялирик. Рясмдя тясвир едилмиш оьлан мави рянэли, узун голлу архалыьын цстцндян гыса голлу,

белдян кясмя–бцзмяли кцляcя эейиниб. Кцляcя, бцтцн кянар тикишляри бойунcа бафта бязядилиб

(T V–39, ILL 5). Ясяр Р. Мустафайев адына Азярбайcан Дювлят Инcясянят Музейиндядир.

Иряванда “кцляъя”йя “чуха” дейилдийи информаторун мя’луматында5 гейд едилир.

Кцрдц. Голсуз, ашыланмыш хяздян тцклц тяряфи астара дцшмякля, цзяриня парча чякилмиш

исти эейим нювцдцр. Гол вя бцтцн йаха, ятяк–чапыг бойунъа диэяр хяздян бязяк тикилирди.

Бя’зян кцрдц, арасына йун дцзцляряк сырынмыш формада да тикилирди. Бу щалда, йеня дя

онун гол, йаха, ятяйинин кянарларына хяз тикилирди. Хязя паралел олараг цзлцк парчаны дярийя

бирляшдирян ял тикишинин цстцня дя бафта тикилирли. Кцрдцнцн цзяриня тирмя, хара вя с. галын парча

чякилирди.

Гарабаьда кцрдцнц гырмызы мяхмярдян, астарыны мави вя йа башга рянэ ипякдян

тикярлярмиш.

Имкансыз аиляляр хяз явязиня кцрдцнцн кянарларына бафта тикярлярмиш6.

Кцрдц бядянин юлчцсцня эюря кип тикилир, йанларында 12 см узунлуьунда чапыг вя чыхынты

гойуларды (е.ф.1502; T V–98, t.ill 60). Эянъядя эейинилян кцрдцнцн цзяриня парча чякилмир, дяри

1 Ясядуллайева Зцлейха Мирзя гызы, нефт милйончусу Шямси Ясядуллайевин нявяси, Франса вятяндашы. 2 Дж. А.Новрузов. Традиционная и современная материалъная кулътура Азербайджанцев проживающих в Грузии,

автр., Б., 1991, стр.16. 3 Народные истоки грузинского костюма середины XIX века, Тбилиси, 1964, стр.6, 7, 9. 4 А.А.Бакыханов. Китаби ясэяриййя. Азярбайъан классик ядябиййаты китабханасы, VIII ъилд, сящ.337. 5 Ялийева Зярифя Рза гызы, Бакы шящяри, Йусиф Вязиров кцч.,29, Ермянистандан мяъбури кючкцн (дярзи). 6 Бабаян Е.H. О женской одежде Карабаха. Ученые записи АГУ, Т: 7, 1966, стр.89.

235

235

юзц щямин рянэдя сапларла тикмялянирди. Гол аьзы вя кянар тикишляря ялавя хяз тикилмирди

(е.ф.5911).

Кцрдцйя Эцръцстан Азярбайъанлылары “сырыглы” вя “эюдякчя” дя дейирлярмиш1.

Ешмяк. Тябии хяздян вя цстцня парча чякилмякля (хяз цзц астара дцшмякля) тикилмиш исти

эейим нювцдцр. Чох вахт цз вя астар арасына йун дцзцляряк сырынмыш ешмяк дя эейинилирди.

Ешмяйин голу дирсяйя гядяр олурду. Гол аьзы вя кянарлары хязля бязядилирди. Голунун

алтында ири чапыг гойулурду. Хязя паралел олараг бафта иля бязядилирди. Дцймясиз тикилмякля, га-

баьы ачыг (е.ф.5795) эейинилирди.

Ъанлыг. Кцрдцнцн бязяксиз, садя формасы олуб, имкансыз аиляляр арасында эейинилирди. Чох

вахт габаьына дцймя тикилирди. Буну щям гадынлар, щям дя кишиляр эейинирдиляр. Муьан гадынлары

бу эейими “йял” адландырырдылар. Йял чох вахт гырмызы вя йа йашыл мяхмярдян тикилир, имканлы

гадынларын йяли гоза дцймялярля дцймялянирмиш2. Иряванда ъанлыьа ишдик дейилдийи информаторун

мя’луматында гейд олунур3.

Ляббадя. Шяки, Бакы вя Шамахыда эейинилян, астары арагаты иля бирэя сырынмыш цст чийин

эейими иди. Голу дирсяйядяк дцз тикилир, гол алтында ири йарыг гойулурду (е.ф.6879, е.ф.1569,

е.ф.5795, е.ф.8871, е.ф.8870, e.ф. 8872). Бир чох щалларда гыса голун аьзына сярбяст декоратив

голчаг тикилирди4. Ляббадянин бцтцн кянар тикишляри бойунъа мцхтялиф бафталар, зянъиряляр тикилир,

юндя эцмцш гоза дцймялярля бязядилир, декоратив голун кянарларына эцмцш асмалар, йахасына

белдян эцмцш готаз баьлар вя зынгыровлар тикярдиляр5. Шамахыда эейинилян ляббадянин голларына

хяз тикилмиш, чапыг вя чыхынты йериндя эенишлик лдя етмяк цчцн ики ядяд ялавя цчбуъаг парчадан

истифадя едилирмиш.

Катиби. Борчалыда эейинилмиш катиби бащары вя кцляъянин мящялли хцсусиййятляр газанмыш

формасыдыр. Ятяйи узун, бцзмяли, декоратив голу узун вя голчаьы олан катибинин йахасына тябии

хяз тикилирди. Бцтцн кянар тикишляри бойунъа кюбя иля бязядилирди6.

Катубу. Гараъалыда эейинилян “катубу”, “катиби”дян анъаг хяз бязяйиня эюря фярглянир.

Беля ки, бурада хяз анъаг белдян башламыш ятяйя гядяр тикишляря вя дюврялямя бцтцн ятяк

бойу тикилирмиш. Эюрцнцр, йаха, ялавя асма бойун бязякляриндян истифадя етмяк мягсядиля бош

1 Дж.А.Новрузов. Традиционная и современная материалъная кулътура Азербайджанцев проъивающих в Грузии.

Автр., Б., 1991, стр.18. 2 Щ.Н.Мяммядов. Муьанын мадди мядяниййяти. Автр., Бакы, 1996, сящ.13. 3 Ялийева Зярифя Рза гызы, Бакы шящяри, Йусиф Вязиров кцч.,29, Ермянистандан мяъбури кючкцн (дярзи). 4 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, техники рясм №48. 5 Йеня орада, tech.ill №48. 6 Йеня орада, техники рясм №71.

236

236

сахланылырмыш. Буну катубунун чийинляриня тикилмиш илэякляр дя сцбут едир. Аьыр чякили синя вя

йаха бязяйи бу илэяклярдян асылырмыш1.

Цст туманы. Фактик материаллар эюстярир ки, Азярбайъан гадынлары цст–цстя, цчдян–он

икийядяк сайда туман эейирмишляр.

Туманларын узунлуьу ясасян 84 см–дян 102 см–ядяк олурду. Туманын сайы вя

узунлуьу ону эейинянин мяшьулиййятиндян вя мадди вязиййятиндян дя асылы иди. Нахчыван,

Иряван, Тябриз вя Эилан гадынларынын туманлары гыса олмасы иля фярглянирди. Онларын орта узунлуьу

51,5 см–дян 75 см–ядяк иди. Ясасян, Нахчыван туманларынын ятяйи чох зянэин бязядилирди.

Ятяклярин бязядилмясиндя мунъуглу тикмя, мялиля, пиляк, эцмцш бурмалар, долдурма вя с.

тикмя нювляриндян истифадя едилирди. Ятяйи бязямяк имканы олмайан гадынлар туманын ятяйиня

бир нечя сыра мцхтялиф ендя щяшийяляр тикирдиляр.

Ширван зонасында туманын ятяйиня гырчынлы гыйгаъ тикилирмиш.

М.Ф.Ахундовун “Щекайяти–Мцсйю Жордан вя Дярвиш Мястяли шащ ъадукцни–мяшщур”

ясяриндя2 Щатямхан аьа бизим гадынларла Фирянэ гадынларынын эейимлярини мцгайися едяряк

дейир ки: “...бизим арвадларымыз эюдяк либас эейяр, онларын арвадлары узун либас”.

Туманларын тикмя технолоэийасы бцтцн зоналарда ясасян ейни иди. Ятяк бязякляриня эюря

ися бир–бириндян фярглянирди. Ятякляря, адятян, галын вя бязякли парчалардан енли кюбя тикилирди.

Бу кюбя туманы дцз вя шах сахламагла, нисбятян аьыр олмасына сябяб олурду. Бя’зян буну

ясас парчайа гянаят етмяк цчцн дя едирдиляр. Ятяк юз парчасындан гатланардыса цст тяряфдя

сечилян рянэдя сапла гат йериндян нахыш эедярдиляр. Информатор гейд едир ки, парча йыьылан

олдугда, туманын ятяйиня дюврялямя бир нечя золаг гат тикярдиляр ки, йуйулуб йыьылдыгда щямин

гаты ачмаг щесабына туманын узунлуьу яввялки щала дцшсцн3. Кечмишдя Муьанда эенбалаг

туманлар дябдя имиш ки, бу гадын туманларынын да бели нифяли олуб, “гарманлы” (гырчынлы), йахуд

“чимдикли” (бцзмяли) тикилирди. Туманын балаьына, адятян, дюрд сырынма, ики гырчын вурулурду.

Балагда олан щяр ики гырчынын арасына бир ядяд “чяпяря” гойулурду. Бя’зян ися чяпяря явязиня

эцмцшц бафта да бянд олунурду4. Иряван мащалында эейинилян цст туманларын узунлуьу топуьа

гядяр олурмуш. 3–4 тахтадан тикилян бу туманлар бцзмяли вя гырчынлы олурмуш. Белиня нифя тикилир,

бел баьы салынырмыш. Бел баьы евдя баь тохума дязэащында тохунулурмуш. Нисбятян гыса

туманлар эейинянляри дя вармыш5.

1 Йеня орада, техники рясм №176. 2 М.Ф.Ахундов. Ясярляри. Аз. ССР ЕА няшр., Б., 1958, сящ.71. 3 Шамахы району, Няриманкянд кянди, Гасымова Бибисара Сярхан гызы, 85 йашында. 4 Щ.Н.Мяммядов. Муьанын мадди мядяниййяти. Автр., Бакы, 1996, сящ. 13 5 Ялийева Зярифя Рза гызы, Бакы шящяри, Йусиф Вязиров кцч., 29, Ермянистандан мяъбури кючкцн (дярзи).

237

237

XX ясрин яввялляриндя гадын эейимляриндян ян чох тянгидя мяруз галан эейим елементи

гыса туманлар иди. Мараглыдыр ки, беля гыса туманларла узун шалвар эейинмирдиляр вя йалын айаглар

щеч дя “мцсялман кишиляринин” гязябиня сябяб олмур, яксиня Авропа эейимляриня пис

бахырдылар. Еля бу гярибялик дя “Молла Нясряддин”ин тянгид щядяфиня чеврилмишдир. Мясялян,

jурналын 21.IV.1906 тарихли 3–ъц сайында гыса туман эеймиш, айагйалын гадын тясвир олунуб1 (T

V–60, ILL 1), 28.IV.1906 тарихли 4–ъц сайында гыса туманлы, балдырлары ачыг гадын тясвири2 (T V–

60, ILL 2), 5.V.1906 тарихли 5–ъи сайынын цз габыьында гыса туманлы, айаглары йалын щалда тясвир

едилмиш гачырылан гыз3 (T V–60, ILL 3), 7.VI.1906 тарихли 14–ъц сайында тясвир олунмуш гадын

дизядяк туман эейиниб, балдырлары ачыгдыр, амма гара гыса чадрайа бцрцнцб, бир эюзц эцъля

эюрцнцр4 (T V–60, ILL 4) вя с. Доьрудан да ади щяйатда беля гярибялик эюряндя илк бахышдан

адамын о гядяр дя диггятини ъялб етмир, карикатурада эюряндя ися беля уйушмазлыг кяскин щисс

олунур. Jурналын 8.XII.1906–ъы ил 36–ъы сайында чап едилмиш карикатурада “Тещран вя

Азярбайъан, Эилан мцсялман юврятляринин щяйалы либасы, Йевропа юврятляринин щяйасыз либасы”5 (T

V–61, ILL 1) карикатурасында гыса, эен туман эейиниб гыса чадра юртмцш, цзц, балдырлары ачыг

Тещран, Азярбайъан гадыны вя гыса, эен туман, дар шалвар эеймиш, чадрасыз Эилан гадыны иля

узун, сялигяли палтар эейиб, башына шлйапа гойуб, цзцня рцбянд юртмцш Авропалы гадын

мцгайися олунур. Авропалы гадына истещза иля бахан бу гадынлар юзляринин намцнасиб эейимини

даща “щяйалы” щесаб едирляр.

Беля бир аъы щягигят журналын 28.IV.1907–ъи ил тарихли 17–ъи сайында он ики йашлы мцсялман

гызы иля он ики йашлы йящуди гызыны мцгайися едян карикатурада да тясвир едилиб6 (T V–62, ILL 1).

Сялигяли мяктяб палтары эейинмиш йящуди гызы мяктябя эедир, гыса туман эеймиш, айагйалын,

ян’яняви эейимли мцсялман–Азярбайъанлы гызы ися артыг яря эедиб, юзц дя гоъа кишийя.

Jурналын 26 май 1907–ъи ил тарихли 25–ъи сайында тясвир едилмиш “Тойчулар намящрям

дейилляр” адлы “Нахчыван тойу”ндан чякилмиш карикатурада диздян йухары, гыса туман, гыса,

йахасы аз гала эюбяйя гядяр ачыг кюйняк эейиб, йалын балдырлары ачыг олан яйниндяки

намцнасиб эейимя бахмайараг яллярини галдырыб рягс едян гыз вя гыса туман эейинмясиня

бахмайараг йердя сярбяст яйляшян Азярбайъанлы гадынлар тясвир едилиб7 (T V–61, ILL 2).

15.VII.1907–ъи ил тарихли 26 сайлы jурналда “Щиъаб мясялясиня даир” мягаляйя чякилмиш “Ханым вя

нюкяр” карикатурасында да гыса туман тясвир едилиб8 (T V–62, ILL 2) (Ордубада аиддир–С.Д.) вя

1 “Молла Нясряддин” журналлары, I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988, сящ.40. 2 Йеня орада, сящ.48. 3 Йеня орада, сящ.49. 4 Йеня орада, сящ.121. 5 Йеня орада, сящ.301. 6 “Молла Нясряддин” журналлары, I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988, сящ.464. 7 Йеня орада, сящ.496. 8 Йеня орада, сящ.532.

238

238

2.Х.1907–ъи ил тарихли 37 сайлы jурналда да гыса туман эеймиш, айагйалын гадынлар тясвир едилиб1

(T V–63, ILL 1).

Карикатуристин вя мцяллифлярин ъидди наращатчылыьына сябяб олан беля намцнасиб эейим

доьрудан да ейбяъяр эюрцнцрдц2.

Мейзяр (юнлцк). Етнографик материаллар бир чох зоналарда мейзяр (юнлцк) эейинилдийини

эюстярир3. Дюшлцйцн бир цзц хейли бязякли, бир цзц ися садя олурмуш.

Ахалкяляк уйездиндя мейзярляр (юнлцкляр) белдян баьлама да олурмуш (дюшлцксцз).

Бя’зян садя, бя’зян дя кянарларына бязяк тикиляряк эейинилирмиш4 (T V–63, ILL 2).

Чахчур. Гядим дюврдян ХХ йцзиллийин яввялляриня гядяр Азярбайъан яразисиндя

эейинилмиш чахчур байыр–баъаг эейими щесаб едилирди. Ата миняркян эейинилян бу бел эейими

айры–айры ики балагдан ибарят тикилир, балагларын аьзы бцзмяли олуб, топуглуг” вя “цзянэи” иля

гуртарырды (е.ф.7750, t.ill 50). Чахчурун бичими ади шалварларын бичиминдян хейли фярглянирди. Беля

ки, чахчур спиралвари тикилирди. Щяр балаг айрылыгда бцтюв парчадан тикилирди. Парча дцзбуъаглы

трапес формада кясилир. Трапесин маил тяряфинин кянар нюгтяляри бирляшдирилир вя йан тяряфляр гаршы–

гаршыйа бир–бириня спиралвари тикилирмиш. Щямин маили хятт топуг хятти ямяля эятирирди. Ахырда бир

кцнъ артыг галырды. Балаглар айры–айрылыгда эейинилир, щямин кцнъ ися туманын нифясиня бяркидилирди.

Чахчурун спиралвари тикилмяси щесабына айаг бойунъа шагули хятт парчанын диагоналы бойунъа

дцшцр ки, бу щалда да, дартылма вахты деформасийа ямяля эялмир. Ф.Д.Лйушкевич Иранда

эейинилян чахчурун юлчцлярини эюстяряряк гейд едир ки, чахчур беля ики цсулла бяркидилирди: айры–

айрылыгда туманын белиня кечирмякля вя бирликдя айрыъа бел баьына тикилмяк шяртиля5.

Е.ф.7750 фактик материалын юлчцляринин Исфащанда эейилян чахчурун юлчцляриндян бюйцк

олмасы ону эюстярир ки, Шимали Азярбайъанда эейинилян узун туманларын шахлыьыны позмамаг

цчцн чахчуру даща эениш тикирлярмиш. Исфащан гадынлары ися чох гыса туман эейинирдиляр.

Бурадан, щесаб етмяк олар ки, гыса туман эейинян Нахчыван гадынлары да нисбятян дар чахчур

эейинирмишляр. Чахчур эейинилдикдян сонра топугда вя диздян йухары баьла баьланырды.

Гадынларын чахчур вя чадра эейинмиш щалда эюрцнцшц ряссам Г.Гагаринин чякдийи “Бакылы

гадын” рясминдя дя (T V–3, ILL 2) верилмишдир. Чахчур эейинилдикдян сонра топугда вя диздян

йухары баьла баьланырды.

1 Йеня орада, сящ.624. 2 С.С.Дцнйамалыйева. “Молла Нясряддин” jурналы намцнасиб эейимин тянгидчиси кими. “Дил вя ядябиййат”, нязяри, елми, методик jурнал №3, Бакы, 1996. 3 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ.172. 4 “Молла Нясряддин” журналлары, I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988, сящ.600. 5 Ф.Д.Люшкевич. “Одежда ъителей централъного и юго-западного районов Ирана первой четверти ХХ вв.”,

Традиции и кулътуры народов средней Азии, Л., 1970, стр.293.

239

239

Баш эейимляри. XIX йцзилликдя гадын баш эейимляри XVIII йцзилликдяки баш эейимляриндян о

гядяр дя фярглянмир вя онун давамы щесаб олунур.

Гадын баш эейимляри баш юртцкляри вя баш бязякляри олмагла ики щиссяйя айрылыр. Баш

юртцкляри юз нювбясиндя эиэийеник, мцщафизя вя бязяк функсийасы дашымагла цч група бюлцнцр:

1) Эиэийеник функсийа дашыйан баш эейимляри–ъуна, фитя, гашбянд (гяшбянд), лячяк, тцл,

чцткц, арахчын, хынабянд, гыйгаъ, тясяк;

2) Мцщафизя функсийасы дашыйан баш эейимляри–тцл, чцткц, юрпяк, йайлыг, кялаьайы, арахчын,

чадра, йайлыгларын исти нювляри–шал йайлыг, ипяк йайлыг, кишмири шал (Кяшмир шалы), щейраты кялаьайы,

тирмя шал, боьазалты, гармаг, динэя, рцбянд, нигаб, дуваг;

3) Бязяк функсийасы дашыйан баш эейимляри–башлыг, юрпяк, газ–газы, наз–назы, арахчын,

чутгу габаьы, баш баьы, боьазалты, гармаг.

Биринъи група дахил олан ъуна, фитя, хынабянд, гыйгаъ, гашбянд, лячяк ейни формада

эейилмиш баш эейиминин мцхтялиф адларыдыр. Бу назик памбыг парчадан вя йа тянзифдян

дюрдкцнъ вя йа цчкцнъ кясиляряк кянарлары бязякли вя йа бязяксиз баш эейимидир. Ону сачлары

бир йеря йыьмаг, бунун цстцндян эейиниляъяк гиймятли баш эейимлярини сач тяриндян горумаг

цчцн ишлядирдиляр. Дюрдкцнъ кясилярся диагонал бойунъа гатланыр, диагонал щисся алын тяряфдян

баша доланыр, уълары архада сачын алтындан кечириляряк чарпаз олараг алында гаршы–гаршыйа

эятирилир вя дцйцнлянир.

Шяки, Губа, Шамахы вя с. зоналарда бу функсийаны сач торбасы–тцл, чцткц, эюрцрдц. Бу,

ени баш дюврясиня чата биляъяк, узунлуьу сачы юртя биляъяк щяр ики тяряфи ачыг бору кимидир.

Астарлы вя тцнд рянэли парчалардан тикилир. Щяр ики тяряфиня бязяк вурулур, сач алты ахырАъан баьлы

тикилир. Баша бцрцнян тяряфин уъларына узун гатма тикилирди ки, бу да чцткцнц башда сахламаг

цчцн баш ятрафына доланырды.

Эюрцнцр, тцл вя йа чцткцнцн дя эюрцнмяси гейри–етик сайылырмыш, беля ки, кянарлары бязякли

олса беля, баша “чцткцгабаьы”, “алынгабаьы” дейилян баш бязяйи эейилмякля онун цстц

юртцлцрмцш.

Бу група дахил олан арахчына (тясяк) тярэютцрян васитя кими бахылса да, о, хейли бязякли

олурду (буна шифащи халг ядябиййатында да раст эялинир: “Су эялир пяр эяляня, зцлфцн бас

тярэяляня”1). Чцткц вя тцлдян фяргли олараг арахчынын юн тяряфдян эюрцнмяйи ейиб сайылмырды,

беля ки, арахчын, ейни заманда, чцткцгабаьыны явяз едирди. Боьазалты вя йа гармаг васитясиля

1 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.26.

240

240

баш дюврясиндя мющкямляндирилян арахчына бязякли баш санъаглары васитясиля юрпяк, кялаьайы

вя с. бянд едилирди ки, бу да баш эейиминин сцрцшцб башдан дцшмясинин гаршысыны алырды.

Арахчынларын эюзяллийи шифащи халг ядябиййатында эениш тясвир едилирди (“Арашгыны саллама,

йудун йеря туллама”1, “Арашгынын зяри вар, бутасы вар, зяри вар”2, “Арахчынын мяндядир,

гоймушам чямяндядир”3, “Арахчынын мил–мили, зяр цстядир щяр эцлц”4, “Арахчынын йан гойар,

йан эютцряр, йан гойар”5, “Арахчынын щашымы, щара гойум башымы”6, “Арашгыны дястя гой, ендириб

эюз цстя гой”7, “Арахчыны йан гойдум, ичиня бийан гойдум”8).

М.И.Ткешелов эюстярирди ки, Азярбайъанлы эялинляр той эцнц башларына тясяк гойурлар, тясяк

галын гиймятли материалдан щазырланыр, цзяриня ики сыра гызыл пул тикилир ки, бу да эялинин алныны

бязяйир вя тясяйин алтындан бир нечя узун щюрцк ашаьы дцшцр9.

Той эцнц эялинлярин башына дуваг салардылар. Байатыда дейилдийи кими: “Дуваг салын цзцня,

эялмясин эюзя дилбяр”1.

Биринъи група дахил олан баш эейимляринин цстцндян эейинилян икинъи груп баш эейимляри

мцхтялиф зоналарда мцхтялиф ъцр баьланырды.

Гарабаьда арахчынын цстцндян эейинилян кялаьайы диагонал бойунъа гатланыр, мяркяз

тяпяйя дцшмяк шяртиля ики уъ юндя, боьаз алтда гаршы–гаршыйа эятирилир, сонра ися йа саь уъ сол

чийиндян архайа атылыр, сонра ися сол уъу эери гатланыр, сол чийиндян архайа эедир, йа да гаршы–

гаршыйа эялян уълар якс тяряфляря апарылараг бойун архасында дцйцн вурулурду. Имканлы

аилялярдя гиймятли башлыьа бянд едилмиш, гиймятли парчалардан тикилмиш юрпяк сярбяст шякилдя

архайа атылыр. Бу щалда боьазы цст кюйняйинин дик йахалыьы юртцр. Шамахыда чцткцнцн цстцндян

юртцлян йайлыг диагонал бойунъа гатланыр, мяркяз алына дцшмяк шяртиля уълар сачын алтындан

чарпаз кечирилир, юндя щяр бир тяряф о бириндян кечиб эерийя дюнмяк шяртиля йенидян сач алтында

дцйцнлянир. Цстцндян ялавя шал салыныр. Шамахыйа аид олан фото шякилдя (T V–6, ILL 2) эянъ

гызын баш эейими ири сачаглы йайлыгдан ибарятдир. Йайлыг диагонал бойунъа гатландыгдан сонра

орта щисся алына дцшмяк шяртиля кцнъляри гулагларын цстцндян кечмякля башын архасына доьру

апарылыб. Архада чарпаз кечириляряк йенидян алына доьру эятирилиб вя алын щиссядя илэяк ямяля

эятирмякля щяр кцнъ эялдийи истигамятдя эерийя апарылараг башын арха щиссясиндя дцйцнляниб.

1 Йеня орада, сящ.18. 2 Йеня орада, сящ.59. 3 Йеня орада, сящ.70. 4 Йеня орада, сящ.77. 5 Йеня орада, сящ.95. 6 Йеня орада, сящ.96. 7 Йеня орада, сящ.129. 8 Йеня орада, сящ.155 9 Йеня орада, сящ.103-104.

241

241

Цстцндян зянъиря бяркидилмиш пулларла бязядилиб. Г.Гагаринин 1840–ъы илдя чякдийи “Шамахылы

ряггася” рясминдя чцткцнцн ашаьы уъу йенидян гатланыб, баша гайтарылараг чарпаз бязяк

ямяля эятирмиш, цстцндян салынан юрпяк сярбяст бурахылмышдыр. Чцткцнцн бу ъцр гатланмасына

T V–6, ILL 2–дя дя раст эялинир. Ширван зонасында эейилян баш эейимляринин мцхтялиф нювляри

олуб вя Ширванда гадын арахчынынын “тясяк” адландырылдыьы да мянбялярдя гейд едилир2.

Лянкяранын даь кяндляриндя башда йайлыглардан “шяддя” гурулурду. Бу дюрд ядяд

мцхтялиф юлчцлц вя мцхтялиф рянэли йайлыглардан дцзялдилир. Кичик юлчцлц биринъи йайлыг диагонал

бойунъа гатланыр, мяркяз бир аз алына дцшмякля юндя ялля тутулур, икинъи бюйцк юлчцлц

(диагоналы баш дюврясиндян ики дяфядян чох олан) йайлыг Шамахы зонасында олдуьу кими

баьланыр. Цчцнъц щямин юлчцдя вя башга рянэдя йайлыг диагонал бойунъа гатланыр, мяркяз

тяпяйя дцшмяк шяртиля, уълар сач алтындан гаршы–гаршыйа кечир, тяпядя биринъи чарпазын

архасында дцйцнлянир вя уълар гатларын арасында эизлядилир. Биринъи йайлыьын ялля сахланылан уълары

эерийя дюняряк бязяк формасында баш архасында, сачларын цстцндя дцйцнлянир. Бу цч йайлыг

бирликдя “шяддя” адланыр. Цстцндян бир уъунда гармаг, диэяр уъунда илэяк олан баш баьы

сарынараг, бяркидилир. Цстцндян дюрдцнъц ири йайлыг салыныр.

Шящярдя ясасян ики йайлыгдан истифадя едилирди. Имканлы аилялярдя алт йайлыьыны арахчын явяз

едирди. Нахчыванда, садя аилялярдя баша баьланан гяшбяндин (чаргатын) цстцндян кялаьайы

баьланырды. Гяшбянд баша щяр ики уъунда гармаг олан боьазалты васитясиля бяркидилирди. Цстдян

баьланан кялаьайы вя йа сачаглы ипяк йайлыг диагонал бойунъа гатланыр, мяркяз тяпяйя

дцшмяк шяртиля уълар юндя гошалашдырылыр. Саь уъда гулагдан ашаьы ичяри кичик гат ямяля

эятирмякля щямин уъа щямин щиссядя перпендикулйар гат алыныр, бу гат йашмаг ямяля

эятирмякля бурун алтындан кечириляряк сол чийиндян архайа атылыр, саь уъ эери гайытмагла сол

уъун мювгейини мющкямлядир вя бя’зян даща дайаныглы вязиййят алынмасы цчцн сол уъ саь чи-

йиндян кечмякля юня атылыр.

Имканлы аилялярдя бязякли арахчын вя йа гызыл–эцмцш башлыглардан истифадя едилирди. Йайлыг

бунлара хцсуси гиймятли баш санъаьы васитясиля бяркидилирди. Беля аилялярдя боьазы чох вахт

йайлыгла дейил, гызыл боьазалтынын асма силсиляляри иля юртцрдцляр. Бу щалда башлыьа вя йа арахчына

бяркидилмиш зяриф юрпяк сярбяст олараг архайа атылыр (T V–10, ILL 1, 2; T V–11, ILL 1).

Иряванда да баш эейими тяхминян Нахчывандакы кими олмушдур (T V–13, ILL 1).

1 Йеня орада, сящ.65. 2 А.Н.Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977, сящ.91-93.

242

242

Шякидя тцлцн цстцндян юртцлмцш кялаьайы сцрцшмясин дейя, онун цстцндян баш баьы–

гармагла тохунмуш бязякли баь баьланырды (T V–28, ILL 1).

Чцткцгабаьынын пилякляри алына дцшцр вя баша хцсуси йарашыг верирди.

Азярбайъанын Гярб зонасына мяхсус баш эейимляри “эеймя” вя “юртмя” олмагла ики

група бюлцнцр. Биринъи група тясяк (арахчын), икинъи група динэя, чалма, шал, лячяк, ъуна, ипяк

йайлыглардан кялаьайы, чаргат, юрпяк аид едилир1 (биз икинъи група дахил едилян цзцм вя ийдя

чубугларындан (чянбяр) цзяриня шал сарынмагла дцзялдилмиш динэяни биринъи група аид едирик). О,

щямчинин, гейд едир ки, динэядян фяргли олараг чалма тясяйин (арахчынын) цзяриндян сарынырмыш.

Борчалы эейим дястиня Ъанашиа адына Эцръцстан Дювлят Музейиндя сахланылан дюрд ядяд

баш эейими дахил иди. Сюйцд вя цзцм шцвцлцндян (чубуьундан) чямпяря, чямпяряйя доланан

чалма–кялаьайы, баш юртцсц юрпяк–йайлыг вя эцмцш баш бязяйи аиддир2. Ъ.Я.Новрузов,

Эцръцстан Азярбайъанлыларынын баш эейимляринин кялаьайы, динэя, арахчын, шал, чаршаб, лячяк,

чалма олдуьуну гейд едир. Бцтцн бу баш юртцкляринин цстцндян сойуг щаваларда йун йайлыг,

шал йайлыг, кишмири шал баьланырды вя йа бу шал баша юртцляряк бцрцнъяк кими истифадя едилирди3. Бу

шаллардан кянд гадынлары бел шалы кими дя истифадя едирдиляр. Беля кип баьланмыш бел шалынын

гатларындан ъиб кими истифадя едилирди. Йухарыда садаланан баш эейимляри сачы йад нязярдян,

башы ися сойуг вя йа истидян мцщафизя едирди. Баш баьы, боьазалты, гармаг, динэя ися йайлыьы

башда мцщафизя едир, сцрцшцб дцшмясинин гаршысыны алырды. Иряван мащалы гадынларынын баш

эейими “гыйгаъ”, “ъуна йашмаг”, ипяк йайлыг, шал йайлыг, сачаглы йайлыг имиш. Ъуна ири эютцрцлцр,

диагонал бойунъа гатланыр, мяркяз тяпяйя дцшмяк шяртиля саь гулаг йанында перпендикулйар

йашмаг ямяля эятирилир, уълары бойун ардында дцйцнляниб, алына гайыдыр, чалкечир едилир вя уълары

гатлар арасында эизлядилирмиш4. Баш эейимляри халг фолклорунда тяряннцм едилирди. Йайлыьын

гиймятли материалдан харадан (“Язизим эцлц хара, йайлыьын эцлц хара”5, “Йар баша хара баьлар,

шал баьлар, хара баьлар”6, “Башында шал харадыр, эедир йолу щарадыр”7) олмасы, гадынларын о

дюврдя мяшщур олан “кишмири шал” юртмяси (“Кишмири шалын оллам, Цзцндя халын оллам”8, “Кишмири

1 Ф.И.Велиев. Материалъная кулътура западной зоны Азербайджана в XIX-начала ХХ вв. Автр., Ленинград, 1990,

стр.12. 2 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ.176. 3 Дж.А.Новрузов. Традиционная и современная материалъная кулътура Азербайджанцев, проживающих в Грузии.

Автр., Б., 1991, стр.18. 4 Ялийева Зярифя Рза гызы, Бакы шящяри, Йусиф Вязиров кцч., 29, Ермянистандан мяъбури кючкцн, дярзи. 5 Байатылар. II няшри, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы, 1960, сящ.20. 6 Йеня орада, сящ.62. 7 Йеня орада, сящ.72. 8 Йеня орада, сящ.42.

243

243

шаллы буду, йанаьы халлы буду”1, “Кишмири шалын мяндядир, ики уъу тяндядир”2, “Кишмирдян шалды

сяндя, дил дейил балды сяндя”3) дя эениш йайылмышды.

Иряванда эейилмиш баш эейими юрпякдян, бязякляр боьазалтыдан, сярмядян, архалыьын

чийниня бянд едилян эярдянликдян, щямайыл, чячик, мирвари дцзцмц, щямчинин боьазалты

елементляриндян дцзялдилмиш алынлыгдан ибарятдир. Имкансыз гадынлар эцллц лячякдян дя баш

эейими кими истифадя едирдиляр (“Салланды эялди эюйчяк, башында эцллц лячяк”4).

Гызлар вя эянъ гадынлар адятян аь баш юртцйц юртярдиляр (“Башында аь шалы вар, йашылы вар,

алы вар”5, “Башында аь шалы вар, юртцбдцр аь шалы вар”6). Гара рянэли баш эейиминдян йас

мярасимляриндя истифадя едилирди (“Шалыны алма гара, башына салма гара”7, “Шалым гара бойанды,

уъу йеря дайанды”8).

Рцбянд вя нигаб цзц кянар нязярлярдян эизлятмяк цчцн бир васитя иди. Бу барядя

байатыларда дейилир: “Эютцр цздян рцбянди, бахым бир ай ъамала”9, “Ат црбянди цзцндян, эюрцм

мян эюряндими?”10, “Язизийям цзя сян, црбянд салма цзя сян”11.

Бу дюврдя гадынлар кцчяйя чыхаркян бцтцн эейимин цстцндян башларына чадра юртцрдцляр.

Ислам дининин адятляриня эюря “бцтцн гадынлар, дцнйанын щарасында йашайырса йашасын ял, цз вя

айагдан башга бядянлярини бцтцнлцкля юртмялидирляр”12. Шяриятя эюря гадынларын йашынмаларын

“сатр” вя “щиъаб” дейилян бяндляри вар. Беля ки, “сатр”а эюря гадын яриндян башга бцтцн

кишилярдян йашынмалыдыр (атасы вя оьлу дахил олмагла). “Щиъаб”а эюря ися йахын киши гощумлары иля,

цмумиййятля, кишиляр арасында фярг гойулур. Анъаг евдя йашынмамаьа иъазя верилир. Бурада ял

дедикдя гол дейил, анъаг ял, айаг дедикдя дабандан пянъяйя гядяр, цз дедикдя алындан

чяняйя гядяр нязярдя тутулур.

“Щиъаб” мясяляси халга дцзэцн чатдырылмадыьындан мцяййян анлашылмазлыглара сябяб

олурмуш. “Молла Нясряддин” jурналынын 25.XI.1907–ъи ил 47–ъи сайында бу мясяляйя айдынлыг

эятирилир13.

1 Йеня орада, сящ.72. 2 Йеня орада, сящ.94. 3 Йеня орада, сящ.162. 4 Йеня орада, сящ.40. 5 Йеня орада, сящ.61. 6 Йеня орада, сящ.181. 7 Йеня орада, сящ.17. 8 Йеня орада, сящ.150. 9 Йеня орада, сящ.17. 10 Йеня орада, сящ.36. 11 Йеня орада, сящ.55. 12 Маулана Саййид Абулъ Ала Маудуди. К вопросы об одежде. Серия “Кулътура Ислама”, кн. I, стр.13. 13 “Молла Нясряддин” jурналлары, I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988, сящ.506.

244

244

Бу ещкамлара эюря йашынмаг цчцн йашмаг, чадра, рцбянд, нигаб вя с. истифадя едилирди.

Чадра ики формада бичилирди. Йарымдаиря Шякилли вя дцзбуъаглы. Йашлы гадынлар арасында

мярасим эейими кими чадра вя чаршаб бу эцн дя сахланылыр.

Мцсялман аляминдя чадра эейимин ваъиб елементи сайылырды. Амма мараглыдыр ки, чадра

бя’зи йерлярдя гадынын анъаг цзцнц эизлятмяси цчцн васитя иди, айагларын ачыг галмасы ися ейиб

дейилмиш. Гадынлар бцтцн иътимаи йерляря гара чадрайа бцрцнцб эедярдиляр. Мясялян, Молла

Нясряддин jурналынын 7.VI.1906–ъы ил тарихли 14–ъц сайында тясвир едилян гадын гара чадрайа

бцрцнцб, бир эюзц эцъля эюрцнцр, амма айаглары ачыгдыр1 (T V–60, ILL 4). Журналын 3.II.1907–

ъи ил тарихли 5–ъи сайында Тябриздя “Сащибцл–Ямр” мясъидинин гаршысында гара чадралы, цзц

юрпякли гадынлар дуа йаздырыр2, еля щямин сайдаъа “Бакыда театр тамашасы” карикатурасында

гара чадралы гадынлар дамда ит дюйцшдцрцлмясиня бахыр3, 10.III.1907–ъи ил тарихли 10 сайлы

jурналда “Ъорабын вя гыз ушаьынын бюйцйц, кичийи олмаз” карикатурасында кюрпя гызын той

мярасиминдя гара чадралы гадынлар иштирак едир4.

22.XII.1906–ъы ил 38 сайлы jурналдакы карикатурада дивар дибиндя гара чадрайа бцрцнцб

цзц дивара сары отурмуш, йумаьабянзяр цч гадына бахан яъняби “Нядир бунлар?” дейя

дцшцнцр, дюнцб ардынъа баханда ися онларын дюндцклярини эюрцб “Адя, дейясян, адамдырлар...”

дейяряк бу мяхлуглардан тяяъъцблянир5. Гярибя бурасындадыр ки, чадралы гадынлар юзляри яъайиб

эюрцнсяляр дя, бу эюркями чох ади гябул едир вя 28.VII.1906–ъы ил 17 сайлы jурналдакы

карикатурада эюстярилдийи кими, юзляри гара чадрада, айаглары йалын, цзляри рцбяндли ола–ола, атын

цстцндя олан цзц ачыг, садя Авропа эейимли адамлара бахараг “Башына дюнцм, Ханбаъы, гой-

ма, баьрым йарылды, бунлар неъя инсанды?” дейяряк юз эцлцнъ вязиййятлярини онлардан цстцн

щесаб едирмишляр6. “Молла Нясряддин” кор дилянчи иля гара чадралы, цзц юрпякли гадыны бир рясмдя

тясвир едяряк, онлары ейни вязиййятдя “Ики кор”7 адландырырды (3.III.1907–ъи ил 9–ъу сай).

Карикатуралары излядикъя беля тясяввцр йараныр ки, чадра щеч дя абыр–щяйа рямзи олмайыб, анъаг

цзц ким олдуьуну эизлятмяк цчцн васитя имиш. Чцнки, 4.XI.1907–ъи ил 41 сайлы jурналда арабада

бяй, онун арвады вя гызы тясвир едилиб. Онлар мцсялман базарындан кечяндя цзлярини юртцр, хрис-

тиан базарындан кечяндя ися ачырлар8.

1 “Молла Нясряддин” jурналлары, I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988, сящ.121. 2 Йеня орада, сящ.368. 3 Йеня орада, сящ.364-365. 4 Йеня орада, сящ.405. 5 Йеня орада, сящ.316. 6 Йеня орада, сящ.148. 7 Йеня орада, сящ.656. 8 Йеня орада, сящ.656.

245

245

Бакы вя Бакы ятрафы йашайыш йерляриндя чадра йа гара (T V–8, ILL 2), бир рянэ атласдан (T

V–3, ILL 2), йа да дама–дама ипяк парчадан (T V–3, ILL 3), Нахчыван вя бя’зи башга

йашайыш йерляриндя аь эцллц, зяриф парчалардан тикилир. Бакы кцлякли олдуьуна эюря чадранын белдя

бел баьы иля баьланмасына да тясадцф едилир. А.Г.Трофимованын арашдырмасына эюря Тбилиси

Дювлят Музейиндя сахланылан, Шякийя мяхсус чадра аь бездян йарым овал шяклиндя (радиусу

180 см) ики кясик материалдан щазырланмышдыр, ясас парчанын цстцндян йеня дя щямин матери-

алдан башга бир кясик (радиусу 96 см) ял иля чох сялигяли шякилдя тикилмишдир1.

Чадранын кянарларына гырмызы вя мави парчадан золаг тикилмишдир ки, онун да ени бир

тяряфдя 2 см, диэяр тяряфдя 12 см–дир.

Кянд йерляриндя вя Азярбайъанда йашайан бир чох азсайлы халглар арасында чадра

эейинилмирди.

Сосиалист ингилабы илляриндян башлайараг шящяр гадынларынын “рядд олсун чадра” щярякаты

башланыр. Бу ишдя ян бюйцк ролу гадынлар шуралары ойнайырды. Фяал Азярбайъанлы иътимаиййятчи

гадынлар мядяниййятсизлик, эерилик символу кими кцтляви йерлярдя, чох вахт клубларда, ян’яняви

чадраны атмаьа, ону ади баш йайлыьы иля явяз етмяйя башладылар. Бу ишдя ян чох рол ойнайан

мяктябляр иди2.

Гадынларын чадраны атыб фяал иътимаи щяйата атылмаглары ядябиййатын мцасир мювзусуна

чеврилмишдир. Бу просесдя ъидди проблемлярля гаршылашан гадынлар щаггында Ъ.Ъаббарлынын

“Севил”, “Алмаз”, С.Рящимовун “Мещман” вя с. бядии ясярлярдя эениш бящс едилир.

Азярбайъан Дювлят Тарих Музейиндя бир чох эейим дястляриня баш эейимляри дя дахилдир.

Айаг эейимляри. Гадын айаг эейими кими йун вя йа ипяк ъораб, онун цстцндян башмаг,

нялейин вя йа чуст эейинилирди. Гадын башмаьынын цзлцйц мцшкц вя йа тумаъдан, алты ашылы

эюндян олурду3.

Шящяр гадынлары евдя, адятян, нялейин эейинирдиляр. Нялейинин дабаны нисбятян алчаг вя

чох вахт, цстц тикмяли олурду.

Бцтцн зоналарда йун вя ипякдян нахышлы ъораблар тохунурду. Ъорабларын нахышлары щямин

зонанын халча вя тикмя нахышлары иля ейни елементлярдян ибарят олурду.

1 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ.157. 2 С.Ш.Гаджиева. Одежда народов Дагестана. Изд. “Наука”, Москва, 1981, стр.136. 3 А.Н. Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977, сящ. 94.

246

246

Эцръцстан Дювлят Музейиндя сахланылан Азярбайъанлылара мяхсус эейим дястляриндя йун

ъораблар вя башмаглар да вар. Шякийя, Эянъяйя (Шяки иля ейни) вя Борчалыйа мяхсус олан

“ъуга” адланан айаггабы чох зяриф дяридян тикилиб1. Азярбайъан Дювлят Тарих Музейинин

етнографик материалларындан айдын олур ки, бу дюврдя узунбоьаз чякмя дя эейинилирмиш.

Эянъяйя (е.ф.2623) мяхсус чякмяляр мяхмярдян тикилиб, цстц тякялдуз, гызылы тикмя вя диэяр

тикмялярля бязядилиб.

Имканлы гадынларын айаггабысына гызылдан да бязяк вурурдулар (байатыда дейилдийи кими:

“Айаьында чякмяси, гызылдандыр дцймяси”2).

“Молла Нясряддин” jурналынын тянгидиня мяруз галан намцнасиб эейимлярдян бири дя

башмаг иди. Бу дабаны ачыг, дикдабан башмаг Кярбялайи Халыгвердинин арвады, йазыг Фатма

халанын башына чох аъы вя мязяли бир ящвалат эятирмишди3 (29.IX.1906, 26 сайлы jурнал).

4.XI.1907–ъи ил 41–ъи сайда jурнал йенидян бу “аьрылы” мювзуйа мцраъият едяряк “Башмаг” адлы

мягаля4 дяръ етмишдир: Башмаг, йя’ни, мягалядя дейилдийи кими, “Он дюрд мин ил бундан иряли бир

гули–бийабани (эял апар бу щейваны) бир сыьырчын йувасы иъад еляйиб вя бу йуванын бир тяряфиня он

ики эирвянкя аьырлыьында бир дабан йапышдырыб вя бунун адыны гойуб “башмаг”, йя’ни айаггабы,

йя’ни мцсялман арвадынын айаьынын габы”. Бу башмаг чох наращат олса да гадынлар “... башла-

рыг йаваш–йаваш урус арвадлары кими чуст эеймяйя, утан, утан, бир дя беля сюзляр данышма”–

дейяряк бу наращатчылыгдан гуртармаг истямирдиляр5.

Информаторун вердийи мя’лумата эюря ъорабын узунлуьу о гядяр олмалы имиш ки, аьзы

туманын алтындан эюрцнмясин. Иряванда садя адамлар памбыьы сечир, теши иля яйирир вя ъораб

тохуйурлармыш6.

Гызлар юзляриня вя нишанлыларынын йахын гощумларына ъораб тохуйар, юзляри иля ъещиз

апарармышлар.

1 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри. 2 Байатылар. II няшри, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы, 1960, сящ.39. 3 “Молла Нясряддин” jурналлары, I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988, сящ.223. 4 “Молла Нясряддин” jурналлары, I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988, сящ.654. 5 С.С.Дцнйамалыйева. “Молла Нясряддин” jурналы намцнасиб эейимин тянгидчиси кими. “Дил вя ядябиййат”, нязяри, елми, методик jурнал, №3, Бакы, 1996. 6 Ялийева Зярифя Рза гызы, Бакы шящяри, Йусиф Вязиров кцч., 29, Ермянистандан мяъбури кючкцн, дярзи.

247

247

5.3. Киши эейимляри

Архалыг. Бу дювр киши цст чийин эейиминин ясас елементляриндян бири архалыг иди ки, бу да юз

формасы е’тибары иля яввялки дюврдя эейинилмиш архалыглардан фярглянмирди. Ядябиййатларда киши цст

эейимляриндян кифайят гядяр бящс едилиб. “Обозрение Российских владений за Кавказом”

мяъмуясиндя киши архалыгларынын да чуха кими йахасы ачыг олдуьу гейд едилир. Лакин бу йахасы

ачыг чухайа анъаг Иряван вя Гарабаь эейиминдя раст эялирик1 ки, онун да алтындан “дюшлцк” вя

йа йахалыг эейинилирмиш. Архалыглар юнцрлц (байатыда дейилдийи кими: “Архалыьын ъцт йаха, йахана

йар эцл таха”2) вя юнцрсцз олмагла ики нювя бюлцнцр3. Архалыглар астарлы тикилир, бя’зян кцряк

щиссядя щяндяси фигур формада сырыг сырынырды. Ширван киши архалыглары барядя ян мцфяссял

мя’луматы А.Н.Мустафайевин “Ширванын мадди мядяниййяти” китабындан алмаг олар4. Иряван5,

Карс6, Эянъя (е.ф.1267, е.ф.1268), Бакы (е.ф.6509), Лянкяран (T V–35, ILL 4) архалыгларыны,

щямчинин7, T V–35, ILL 1–3–дяки архалыглары мцгайися едяряк эюрцрцк ки, Лянкяран архалыьы

Бакы архалыьындан хариъи эюркяминя эюря о гядяр дя фярглянмир. Кянар тикишляри кюбя иля

ящатяляниб. Голу кясмя, дцз вя биляйя доьру дараландыр. Щяр ики архалыг белдян кясмядир вя

бел хяттиндян 1 см дяринлийиндя гырчынланмыш ялавя ятяк тикилиб. Ялавя ятяйин ени вя узунлуьу

тяхминян ейнидир. Лянкяран архалыьында юн бел хяттиндян 15 см мясафядя кясмя ъиб гойулуб,

Бакы архалыьында ися бу ъиб йохдур. Бакы архалыьынын юн тяряфиндя кясмя йан тяряф гойулуб. Щяр

ики архалыглар юндя гайтанла баьланыб.

Эянъя архалыьы яввялки архалыглардан ашаьыдакыларла фярглянир: бойнунда 4 см ениндя дик

йахалыг вар. Юнцрлцдцр, синясиндя ъибляр гойулуб. Ялавя ятяк гырчынлы дейил, 7–9 кащлыдыр. Бядян

щиссянин щамысы дейил, йарысы бцтюв бичилиб. Губа, Борчалы, Газах вя Шямшяддил архалыглары бир–

бириня чох бянзяся дя яввялки архалыглардан эениш вя ращат бичиминя эюря хейли фярглянир. Юн

ятякдя йарыг гойулуб вя бу щисся гатланараг гуршаьа бяркидилиб. Голлары дцз, узун вя енсиздир.

Голаьзы кцнъ кясилмиш голчагла битир ки, бу да ялин цстцнц йарыйа гядяр юртцр. Голчаглар билякдя

дцймя иля баьланыр. Муьан кишиляри арасында “хцсусиля йахасы сырынма гядяк архалыь”ын дябдя

олмасы гейд едилир (байатыда дейилир: “Гядяк алдым йахалыг, эялди дцшдц бащалыг”8). О, доьрама

цсулла синя, кцряк, ятяк вя голлардан ибарят бичилиб тикилирди. Бойнуна, адятян, дик бойунлуг

гойуларды. Чох вахт гара рянэдя, белдян ашаьыйа бир гядяр дцймяли оларды9 (байатыда дейилдийи

1 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ,181. 2 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.21. 3 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ,141. 4 А.Н.Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977, сящ.73-75. 5 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ.181. 6 Йеня орада, сящ.88. 7 Народы, живущие между Каспийскимъ и Чернымъ морями. СПб 1822. 8 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.22. 9 Щ.Н.Мяммядов. Муьанын мадди мядяниййяти. Автр., Бакы, 1996, сящ.11.

248

248

кими: “Архалыьы диздян йар, инъийибдир биздян йар”1). Киши архалыгларынын бели бцзмяли олурду (“Арха-

лыьы бцзмяням, ялли мяням, йцз мяням”2). Сойуг щаваларда бир нечя архалыг цст–цстя

эейинилирди (“Архалыьын ики гат, бирин сахла, бирин сат”3). Архалыгларын узун ятяклярини иш эюряркян,

ата миняркян гатлайыб кямяря санъармышлар (“Эцл дцзцбдцр теля йар, ятяк санъыб беля йар”4,

“Йар эялир бядюй атда, архалыьы эей, гатда”5). Нишанлы гызлар адахлыларына бяй архалыьы бичяркян,

онун цстцндя нишанлысына сядагятли, вяфалы олаъаьына анд ичярдиляр. Бу шифащи халг

ядябиййатында беля тяряннцм олунур: “Архалыьы бичдим эял, цстцндя анд ичдим эял”6, “Архалыьы

бичейдим, цстцндя анд ичейдим”7 вя с. Азярбайъан Дювлят Тарих Музейиндя киши эейиминя аид

бир нечя архалыг нцмуняси сахланылыр. Бунлара Бакыйа аид тцнд гырмызы рянэли атласдан тикилмиш,

узунлуьу 37 см олан ушаг архалыьы (е.ф.3161, T V–37, ILL 3), Газаьа аид олан, аь назик

йундан тикилмиш, узунлуьу 39 см олан ушаг архалыьы, Нахчывана аид, йун парчадан тикилмиш

архалыг (е.ф.5069, T V–37, ILL 1), Шякийя аид памбыг парчадан тикилмиш архалыг (е.ф.1049, T V–

37, ILL 2) да дахилдир.

Дюшлцк. Кюйняйин цстцндян, йахасы ачыг архалыьын алтындан эейинилян, йахасы баьлы,

голсуз, яйиня кип тикилмиш эейим нювцдцр. Бу эейим нювцня анъаг Иряван Азярбайъанлыларынын

эейим дястиндя раст эялиниб8. Ращат эейинмяк цчцн боьазы там бойун дювряси юлчцсцня

кясилмиш дюшлцйцн саь чийниндя дюрд ядяд илэяк–дцймя, саь голтуг алтында, юндя вя архада

ися гайтан тикилиб.

Йахалыг (дюшлцк) гядякдян дя тикилирмиш. Байатыда дейилир: “Гядяк алдым йахалыг, эялди

дцшдц бащалыг”1.

Ъанлыг вя йа голсуз. (Буна “ишдик” вя йа “ъылыгга” (жилетка) да дейилир–С.Д.). Ичярисиня йун

дцзмякля сырынмыш исти эейим нювц олуб, ясасян кцркц явяз едирди. Бу эейим нювцндян

имкансыз аиляляр, чюл–байыр эейими кими, анъаг цстцндян башга палтар эейинмякля истифадя

едирдиляр.

Ъанлыьы явяз едян “йун кюйняк” (тохунма кюйняк, щюрмя кюйняк) адланан, йундан ики

мил васитяси иля тохунан исти чийин эейиминдян дя истифадя едилирди. Чох вахт нишанлы гызлар юз

адахлыларына йун кюйняк тохуйардылар. Кюйняйин тохунулмасында истифадя едилян миллярин биринин

о бириня гаршы эетмясиндян щюрэц алыныр, лакин онлар щеч вахт гошалашмырлар. Тез–тез тохун-

1 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.75. 2 Йеня орада, сящ.44. 3 Йеня орада, сящ.75. 4 Йеня орада, сящ.74. 5 Йеня орада, сящ.217. 6 Йеня орада, сящ.30. 7 Йеня орада, сящ.91. 8 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ.180.

249

249

дугда йунла сцртцнмядян метал милдя истилик айрылмасы просеси эедирди. Байатыларда миллярин бу

вязиййятини йун кюйняйи тохуйан нишанлы гызын вязиййяти иля мцгайися едян поетик ифадяляря дя

раст эялинир: “Ай кечди, илим йанды, кюйнякдя милим йанды”2, “Кюйняк цстя мил йанар, цряк йанар,

дил йанар”3, “Кюйняйин мили йансын, од алсын эцлц йансын”4.

Гуршаг, кямяр. Гуршаг вя кямярляр бцтцн дюврлярдя олдуьу кими XIX ясрдя дя киши

эейим комплексиндя мцщцм йер тутурду5. Иряван Азярбайъанлыларынын эейим дястиндя ени 62,

узунлуьу 242 см олан гуршаг да садаланыр. Бу аь–гара чичякли, гырмызы рянэли читдян ибарятдир.

Гуршаьын гатларындан ъиб кими истифадя олунурду. Лянкяранда беля мясял дя варды: “Аъын

гуршаьында чюряк галмаз”6. Гуршагдан лазым эялярся, сцфря, юртцк, кяфян кими дя истифадя

едярмишляр. Ширван зонасында сярбяст щалда эейилдикдя архалыьын белиня гуршаг вя йа кямяр

баьланырды. Кечмишдя эцмцш тякбяндля йанашы ипяк вя йа кеъи гуршаглар да дяб олмушдур.

Гуршаг, хцсусиля рущани шяхсляр, таъир вя баггаллар арасында эениш йайылмышды. Касыблар

тякбянд явязиня архалыьын белиня гайыш баьлайырдылар. Бу мя’нада тякбянд бир нюв иътимаи

зцмряляр арасында сосиал фяргин эюстяриъисиня чеврилмишди7.

Шалвар. Кямярбястя киши цст эейими олмагла дизликдян формаъа о гядяр дя фярглянмирди.

Ясас фярг онларын материалында нязяря чарпырды. Бу мягсядля мащуд, биррянэ ипяк, шал

парчалардан истифадя едилирди. Шалвар бир гайда олараг нифяли тикилир, нифянин щяр ики тяряфиндян баь

йери гойулурду ки, бу да шалварын щяр ики цзцня эейилмясиня имкан йаратмагла, тез

даьылмасынын гаршысыны алырды8. Карс Азярбайъанлыларынын шалвары да ейни формада иди9.

Я.Язимзадянин карикатураларындан эюрцнцр ки, шалвара эюря ону эейянин мяшьулиййятини, синфи

тябягясини, мадди вязиййятини мцяййян етмяк олурду. Динамик физики ишля мяшьул оланлар

шалварын балаьыны ъорабын ичярисиня гойур, цстцндян долаг иля сарыйырдылар. Бу барядя байатыда

дейилир: “Йол цстя булаг оллам, сарыннам долаг оллам”10.

Хан шалвары узун, енли, таъир шалвары нисбятян гыса вя гиймятли парчадан олурду11.

Молла шалвары да нисбятян гыса имиш, фярг онда имиш ки, молла тез–тез намаз гылдыьындан,

чох вахт ъорабсыз олурмуш ки, дястамаз аланда чятинлик чякмясин12. Той шалварлары золаглы,

1 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.22. 2 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.150. 3 Йеня орада, сящ.210. 4 Йеня орада, сящ.93. 5 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ.182. 6 И.Ахундов. Хатиряляримдя йашайан Лянкяран. Б., 1989, сящ.70. 7 А.Н.Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977. 8 Йеня орада, сящ.72. 9 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ.185. 10 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.112. 11 “Молла Нясряддин” jурналлары, I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988, сящ.492. 12 Йеня орада, сящ. 492.

250

250

дамалы вя йа сайа парчадан тикилир, узун олурду1. Азярбайъан Дювлят Тарих Музейиндя

сахланылан шалдан тикилмиш, узунлуьу 94 см олан шалвар (е.ф.706 в) T V–41, ILL 1–дя

эюстярилмишдир.

Чуха. Азярбайъанын бцтцн зоналарында архалыьын цстцндян чуха эейинилирди. Чуха евдя

тохунма “ял шалы”ндан вя йа мащуддан тикилирди. Е.Г.Торчинскайа чухалары бичиминя эюря цч

група бюлцр2.

Чухалар цст эейими кими бязякли вя йарашыглы олурду. Байатыларда дейилдийи кими: “Чухан

сяня йарашыр, йа бя’зян эял, йа беля”3.

Биринъи груп чухаларын юн тяряфляри дцз вя бцтюв бичилир, кцряк вя йанлары кясмя олурду. Бу

груп чухаларын ятяйи бцзмялянирди. Ятяйин йан тайлары бир нечя кащдан4 ибарят олур вя йахасы

бир–бириня чатмыр. Чуханын голу дярин ойма формасында эювдяйя бирляшир, узун вя дцз олурду5.

Икинъи груп чухаларын бичими биринъи групда олдуьу кимидир. Онлардан йалныз гол бичиминя эюря

фярглянир, енли, дцз вя биляйя гядяр тикишлидир. Бу груп чухаларын бя’зиляринин йахасында вязняляр

гойулуб6. Цчцнъц груп чухалар яввялкилярдян кцряк бичими, голунун ашаьыйа доьру эенялмяси,

узунлуьу вя бойунлуьунун олмамасы иля фярглянир. Бунлар, щямчинин, йахадан дцймялянир.

Бунларын да йахасында вязняляр тикилиб7.

Вязняли чухалар байатыларда да вясф едилирди: “Дюшянибдир хяли йар, чухасы вязняли йар”8.

Бя’зи йерлярдя чухайа дон да дейилирди вя дон чухайа нисбятян садя тикилирди (“Он бир

ондан йахшыдыр, чуха дондан йахшыдыр”9). Чуха кими донлар да халг ядябиййатында эениш йер

тутурду (“Бир дон алдым мийана, ал–йашыла бойана”10, “Донам ки, эейилям мян? Йар эюрдцм

яйилям мян?”11, “Язизим без тикибсян, аь донун без тикибсян”12, “Ешит сюзцм дейим йар, до-

нум эюндяр эейим йар”13, “Даьылды дон бир зийан, он зийан, он бир зийан”14, “Бу эцн айын

онудур, зярхарадан донудур”15, “Дон тиксян аьы биздян, белинин баьы биздян”16) вя с. Чухаларын

1 Йеня орада, сящ. 624. 2 Торчинская, сящ.143. 3 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ. 89. 4 А. H. Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977, сящ. 76. 5 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ.36. 6 Йеня орада, шякил 37. 7 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, шякил 38. 8 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.188. 9 Йеня орада, сящ.145. 10 Йеня орада, сящ.19. 11 Йеня орада, сящ.55. 12 Йеня орада. 13 Йеня орада, сящ.75. 14 Йеня орада, сящ.115. 15 Йеня орада, сящ.118. 16 Йеня орада, сящ.155.

251

251

тямизлийи дя диггят мяркязиндя иди (“Язизим бах чухайа, тюкцлцб йаь чухайа”1). Йухарыда са-

даланан чухалары Е.Г.Торчинскайанын2, А.Г.Трофимованын3 А.Н.Мустафайевин4 мягаляляриндя

арашдырылан, щямчинин Губайа аид5 чуха иля мцгайися етсяк эюрярик ки, бичиминя эюря онлар бир–

бириндян ясаслы сурятдя фярглянмямишляр. Эювдянин габаг ганадлары бойабой ятякля бцтюв би-

чилирди. Кцрякдя вя йанларда кичик гырчынланмыш ялавя ятяк бирляшдирилирди. Бакы, Шуша, Губа чуха-

ларында голларын формалары ейнидир, голаьзы голчагла битир вя демяк олар ки, ялин цстцнц бцтцнлцкля

юртцр. Голун алт щиссяси, адятян, гол дибиндян дирсяйя гядяр ачыгдыр, дирсякдян биляйя гядяр

дцймялянир, галан щисся ися ачыг сахланылыр. Бакы вя Газах чухаларынын гол кясийи ейни олуб,

кясмя вя овал формададыр, ашаьыйа доьру хейли эенишлянир. Юн тяряфдя чуха беш дцймя иля

дцймялянир. Щяр ики чухада бойун кясийи цчбуъаг шякиллидир, синясиндя вязняляр тикилиб. Эянъя

чухасы яввялкилярдян бойун кясийиня эюря фярглянир, онун 3 см щцндцрлцйцндя дик бойунлуьу

вар. Ич тяряфдян она 2 см ениндя ялавя кюбя тикилиб. Кюбянин узунлуьу бел кясийиня гядярдир.

Ятяйи эенишляндирмяк мягсяди иля, юн кащларда, трапес формалы кащлар ялавя едилирди.

Азярбайъан Дювлят Тарих Музейиндя сахланылан киши чухаларындан бир нечясини

арашдырмаларымыза дахил етмишик.

Бакыйа аид киши чухасы6 (е.ф.1336)–аь мащуд парчадан тикилиб. Бцтцн тикиш кянарлары

бойунъа гызылы рянэли бафта иля бязядилиб. Йаха щиссядя, бел хяттиня гядяр, ялавя олараг даща

енли бафта иля паралел олараг бязядилиб. Йаха тяряф ятякля бирликдя бцтюв бичилиб, ятяйин йан вя

арха щиссяси кясмя–тикмя олмагла бцзмялянибдир. Голу хейли узун олуб, декоратив голчагла

битир. Гол голтуг алтындан дирсяйядяк ачыг сахланылыб, дирсякдян ялъяк щиссяйядяк бирляшдирилиб.

Ятяк щиссядян савайы щяр щиссяйя тцнд мави рянэли парчадан айрыъа астар тикилиб. Узунлуьу 96

см–дир (T V–36, ILL 3).

Бакыйа аид киши чухасы7 (е.ф.2003)–тирмядян тикилиб. Голу дцз бичилиб, узунлуьу биляйя

гядярдир. Бели кясмя тикмя олмагла бцзмяляниб. Астары эюй рянэли парчадандыр. Гол алтында

йарыг гойулуб. Щеч бир ялавя бязяк елементиндян истифадя едилмяйиб. Чуханын узунлуьу 95

см–дир (T V–36, ILL 4).

1 Йеня орада, сящ.96. 2 Э.Г.Торчинская. Мужская одежда Азербайджанцев XIX начала ХХ вв. по собранию Гос. Музея Этнорафии

народов СССР. Хозяйство и материалъная кулътура народов Кавказа в XIX-XX вв., Изд. “Наука”, Москва, 1971,

стр. 139, рис.31. 3 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ. 181. 4 А. H. Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977, табло 5.IV. 5 Азярбайъан Дювлят Тарих Музейи, е.ф.4386, T V-101, t.ill 65. 6 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 15. 7 Йеня орада, табло 16.

252

252

Газаьа аид киши чухасы1 (е.ф.4008)–ялдя тохунмуш гара шалдан тикилиб. Бцтцн тикиш

кянарлары бойунъа гара ипяк гайтан иля бязядилиб. Йаха тяряф ятякля бирликдя бцтюв бичилиб, ятяйин

йан вя арха щиссяси кясмя–тикмя олмагла бир гядяр бцзмялянибдир. Голу дцз бичилиб, узунлуьу

биляйя гядярдир. Дирсякдян бир гядяр ашаьыдан башлайараг биляйя гядяр гол ачыг сахланылараг,

тикилмядян чалкечир формада бирляшдирилиб. Синясиндя, щяр тяряфдя 8 ядяд вязня тикилиб. Йахасы 6

ядяд чалкечирля бяндляниб. Узунлуьу 118 см–дир (T V–38, ILL 1).

Эянъяйя аид киши чухасы2–памбыг парчадан тикилиб. Йаха тяряф ятякля бирликдя бцтюв

бичилиб, ятяйин йан вя арха щиссяси кясмя–тикмя олмагла бир гядяр бцзмялянибдир. Голу дцз

бичилиб, узунлуьу биляйя гядярдир. Дирсякдян бир гядяр ашаьыдан башлайараг биляйя гядяр гол,

ачыг сахланылыб. Юн ятякдя ялавя олараг, узунасына цчбуъагшякилли кащ тикилиб. Йаха щиссядя,

бел хяттиня гядяр, аь рянэли парчадан тикишин алтына тикилмяк шяртиля бязяк тикилиб. Аь парча 1 см

эюрцнмякля бязяк ролуну ойнайыр (T V–38, ILL 2).

Чухаларын мцхтялиф рянэлярдя олмасы халг ядябиййатында поетик дилля тясвир едилирди,

мясялян, “Ал чуха, гара чуха, йар эейиб щара чыха?”3, “Чухасы йашыл оьлан, эейин, йарашыр,

оьлан”4. Бяй чухасы, адятян, аь рянэдя олурду вя бяй хончасында гыз евиндян оьлан евиня

щядиййя эедирди. Бу барядя байатыларда дейилир: “Чуханын аьы биздян, белинин баьы биздян”5. Еля

буна эюря дя бу мя’нада гарьыш байатылары да йаранмышды: “Аь чухан аьлы галсын, бохчада

баьлы галсын”6, “Аь чуха аьлы галды, бохчада баьлы галды”7. Чуха ян чох ялдя тохунма шалдан

тикилирди. Байатыларда бу барядя дя дейилир: “Чийнимдя чуха мяним, шал мяним, чуха мяним”8.

Кцрк. Киши цст эейими кими кцрк эениш йайылмышды. Кцрк исти эейим групуна мянсуб олуб

сойуг вахтларда эейилирди. Кцрк хцсусиля Ширванын малдар елатларынын мяишятиндя мцщцм йер

тутурду. Ширванда бичиминя эюря фярглянян ики ъцр кцрк эейинилиб: “кавал” кцрк вя “эеймя” кцрк.

“Кавал” кцркцн декоратив голу топуьа гядяр узун олурду. Ондан зяввар вя чарвадарлар

йатаъаг кими дя истифадя едирдиляр. Кавал кцрк, ясасян чийиня салынырды. Бу кцркя “Ярдябил кцркц”

дя дейирдиляр, чцнки Хорасан вя Ярдябилдя щазырланан кцркляр эениш шющрят газанмышды9. Им-

канлы аилялярдя бя’зян “хяз–язями” эейянляр дя олурду10.

1 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 59. 2 Йеня орада, табло 58. 3 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.22. 4 Йеня орада, сящ.92. 5 Йеня орада, сящ.135. 6 Йеня орада, сящ.179. 7 Йеня орада, сящ.215 8 Йеня орада, сящ.203. 9 А.Н.Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977, сящ.78. 10 Йеня орада.

253

253

Азярбайъан Дювлят Тарих Музейиндя, Шамахыйа аид олан, Хорасан кцркц (е.ф.2279)

сахланылыр1 (T V–40, ILL 2). Диэяр кцрк (е.ф.707) Шякийя аиддир вя Хорасан кцркцндян фяргли

олараг цзяри тикмясиздир2 (T V–40, ILL 1).

Азярбайъанын Гярб зонасында да “кавал кцркя” бянзяр, чийиня салынан “саллама кцрк”

эейинилдийини гейд едирди. О, щямчинин бурада кобуд ашыланмыш гойун дярисиндян “чобан кцркц”

эейинилдийини дя эюстярир3. XIX йцзилликдя Салйанда эюн–дяри мямулаты емалы, хцсусиля кцрк

истещсалы мцщцм йер тутурду. О заман Салйанда кцрк истещсалы иля 35 няфяр сяняткар мяшьул

олурду4. Гойун дярисиндян тикилян кцрк Даьыстан Азярбайъанлыларынын да эейиминдя ваъиб

елемент сайылырды5. Ашыланмыш дярини хцсуси цсулла гырмызы, сары рянэляря бойайырмышлар. Байатыда

дейилдийи кими: “Гырмызыдыр кцркцн, йар, чых кцчяйя, эюр ким вар”6.

Лянкяран зонасынын эейиминдя кцрк о гядяр мцщцм сайылырмыш ки, щятта ян касыб

адамлар беля няйин бащасына олурса олсун, кцрк алыб эеймяйя чалышармышлар. Йягин еля буна

эюря дя “Айраны йох ичмяйя, кцркнян эедир эязмяйя” мясяли йараныбмыш7. Цмумиййятля, кцрк

бащалы вя щямчинин давамлы олдуьуна эюря ону атадан–оьула, бир нечя нясил эейинирмиш.

М.Ф.Ахундовун “Щекайяти молла Ибращимхялил кимйаэяр” ясяриндя дейилдийи кими: “Камал ата

кцркц дейил ки, ирс иля ювлада йетишя”8 дейими йараныбмыш. Имканлы адамларын кцркц даща зянэин

вя бязякли олсун дейя мцхтялиф тикмя нювляри иля тикмялянирмиш (е.ф.1049).

Йапынъы. Пешя сяъиййяли эейим нювц олуб, малдарлыгла мяшьул олан ящали арасында эениш

йайылмышды. Йапынъы кечя кими, тяпмя (басма) цсулу иля щяллаъ тяряфиндян щазырланырды. Ширван

йапынъылары “сачаглы” вя “сачагсыз” олмагла ики ъцр щазырланырды9.

Муьанда йапынъыйа “бцрцнмя” дейирдиляр10. Азярбайъанын Гярб зонасы малдарлары

арасында да йапынъы эениш йайылмышды11.

Иряванда йапынъыйа “кяпяняк” дейилдийи «Молла Нясряддин” jурналынын 10 сентйабр 1907–

ъи ил 47–ъи сайындан айдын олур. Беля ки, “Фаты” сатирик шериндя дейилир: “... Яйин башун тюкцлцб, ал

юзцня бир кяпяняк...”1.

1 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 83. 2 Йеня орада, табло 97. 3 Ф.И.Велиев. Материалъная кулътура западной зоны Азербайджана в XIX-начала ХХ вв.”, автр., Ленинград, 1990,

стр.11. 4 Щ.Н. Мяммядов. Муьанын мадди мядяниййяти. Автр., Бакы, 1996, сящ.11. 5 H.В.Дадашов. Современная материалъная кулътура Азербайджанцев Дагестана. Автр., Москва, 1989, стр.12. 6 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.95. 7 И.Ахундов. Хатиряляримдя йашайан Лянкяран. Б., 1989, сящ.70. 8 М.Ф.Ахундов. Ясярляри. Аз. ССР ЕА няшр., Б., 1958, сящ.98. 9 А.Н. Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977, сящ.78. 10 Щ.Н.Мяммядов. Муьанын мадди мядяниййяти. автр., Бакы, 1996, сящ.12. 11 Ф.И.Велиев. Материалъная кулътура западной зоны Азербайджана в XIX-начала ХХ вв. Автр., Ленинград, 1990, стр.11.

254

254

Баш эейимляри. Ян’яняви киши баш эейимляри дяри, кечя, парча вя с.–дян щазырланырды. XIX

яср киши баш эейимляри ичярисиндя папаг хцсуси йер тутурду. Ширванда папагларын бир нечя нювц

мя’лумдур.

Имканлы кишиляр, ясасян гараэцл дярисиндян папаг тикдирирдиляр ки, бу дярини дя кянардан

эятирирдиляр. Буна “бухара” папаг да дейилирди. Ширванда йерли дяри папагларын бир нечя нювц

мя’лум иди:

1) Шиш папаг–бу конусвари иди, буна щямчинин “Зярнява папаьы”, “молла папаьы”,

“Гябяля папаьы”, “Зцлля папаг” дейирдиляр;

2) Шяля папаг–буна “йасты папаг”, “чобан папаьы”, “йапба папаг”, “мотал папаг”,

“гырмызы папаг” да дейярдиляр.

3) Чапма папаг–бу папаьын ортасы узунсов шякилдя вя чюкяк олурду.

Дагга папаьын саьанаьы гараэцл дярисиндян, гапаьы ися мащуддан тикилирди. Бунунла

йанашы, “галмыьы дяри”дян тикилмиш йухарысы эен, ашаьысы дар “лязэи” вя йа “ногай” папаг да

эейинилирди.

“Гялями папаг” щцндцр олмагла бцтюв дяридян тикилирди. Варлылара мяхсус бу папаьа

“ишкары”, “гаъары”, “гочу папаьы” да дейилирди.

Ширванда, щямчинин, арагчын (тясяк), чялтари, башлыг да эейинилирди. Башлыг, ясасян сойуг

щаваларда эейинилирди2.

Гоъа кишиляр ишляйян заман башларына сарыг баьлайырдылар.

ХХ йцзиллийин яввялляриндя зийалыларын башларына фяс гоймаларына да тясадцф едилирмиш3.

Гярб зонасы Азярбайъанлылары мцхтялиф формалы папаглар, башлыг вя сарыг эейинярмишляр.

Варлы адамлар башларына гараэцл дярисиндян “бухара папаг” да гойармышлар4.

Даьыстан Азярбайъанлылары гойун дярисиндян чеврилмиш кясик конуса бянзяр папаг

эейинярдиляр5.

1 М.Нясряддин jурналлары, I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988, сящ.594. 2 А.Н.Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977. 3 Йеня орада, сящ.80-81. 4 Ф.И.Велиев. Материалъная кулътура западной зоны Азербайджана в XIX-начала ХХ вв. Автр., Ленинград, 1990,

стр.11. 5 H.В.Дадашов. Современная материалъная кулътура Азербайджанцев Дагестана. Автр., Москва, 1989, стр.12.

255

255

Эцръцстан Азярбайъанлылары башлыг, арагчын, тясэцлащ вя мцхтялиф папаглар, гараэцл

дярисиндян вя гойун дярисиндян “мотал папаг”, “чобан папаьы” эейинярдиляр1.

Муьан кишиляри арасында мотал вя йа шяля папаг, копан папаьы, сцр папаг дябдя

олмушдур. Копан папаг хам гойун дярисиндян, уъу шиш олуб, гулагларын цстцнц юртмякля

тикилирди.

Сцр папаьы, ясасян варлы кишиляр эейинярдиляр. Исти вахтларда варлы кишиляр башларына арахчын

гойар, йахуд “сарыг” баьлайардылар. Эеъя йатанда башларына “шябкцлащ” (“эеъя папаьы”)

эейинярдиляр. Бу, байатыда да тясвир едилирди (“Башымда кцлащым вар, сянин тяк пянащым вар”2,

“Бу даьлар ащы нейляр, башым кцлащы нейляр”3).

Шякидя папаг тикмя сяняткарлыьы эениш фяалиййят эюстярирди. Онлар “дагга”, бя’зян дя

“чяркязи папаг” да тикирдиляр. Шящяр ящалиси арасында дябдя олан сцр дяридян “чапма”,

“гялями”, “шикары” вя башга папаглар щазырланырды. Шякидя инди дя папагчы емалатханалары вя

дцканлары фяалиййят эюстярир4.

“Чобан папаьы”на “чал папаг” да дейярдиляр (“Отурубсан даш цстя, чал папаьын гаш

цстя”5).

Иряванда йашайан Азярбайъанлы кишиляр йай айларында башларына чалпаг гойурдулар.

Чалпаг дюрд ядяд цчкцнъ парчадан гара сапла хцсуси гайдада тикилир, ашаьы щиссясиня 10 см

галынлыьында эцллц парча иля гыраг верилирди. Конус шякилли бу чалпаьын щцндцрлцйц 30 см–дян чох

олурду1.

Эейимин ян ваъиб вя гиймятли елементи киши папаглары иди.

Папаг йухарыда эюстярдийимиз ямяли вязифя дашымагла йанашы, гейрят вя иэидлик рямзи

сайылырды.

Тяяссцф ки, гейрят вя намус рямзи олан папаьы эейинян бя’зи кишиляр няинки юз халгы

ичярисиндя, щятта башга йерлярдя дя кобудлуг, кюнтюйлцк, мядяниййятсизлик, яхлагсызлыг эюстярир,

юз хейриня олан ишин башгасынын зийанына олдуьуну саймамагла юзляри щаггында пис ряй

йарадырдылар. Бу щярякятляр башга юлкядя, башга халг нцмайяндяляри арасында едилдикдя

сечмя вя мцгайися етмя имканы мящдуд олдуьундан халгымыз щаггында, цмумиликдя пис ряй

1 Дж.А.Новрузов. Традиционная и современная материалъная кулътура Азербайджанцев, проживающих в Грузии.

Автр., Б., 1991, стр.18. 2 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.60. 3 Йеня орада, сящ.68. 4 А.Н.Мустафайев. Шяки сяняткарлар дийарыдыр. Бакы, Елм 1987, сящ.65. 5 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.29.

256

256

ойадырды. Еля бу нюгтейи–нязярдян дя 15 ийул 1907–ъи илдя 26 сайлы «Молла Нясряддин”

jурналында Молла Нясряддин имзасы иля чап едилмиш папаг мягаляси мцяллиф наращатлыьыны кяскин

ифадя едир2.

Папаглар формасына эюря реэионал хцсусиййят дашыдыьындан папаьын формасына эюря онун

сащибинин щансы зонадан олдуьуну билмяк олурду. Мясялян, «Молла Нясряддин” jурналынын 16

ийун 1906–ъы ил тарихли 11–ъи сайында Р–Р имзалы карикатурада Шяки–Ширван, Газах, Иряван,

Ордубад–Иран ящалисинин эейиндийи бюркляр тясвир едилиб3. Гейд олунур ки, Шяки–Ширван папаглары

“щяр бири йедди гойун дярисиндян тикилиб, щцндцрлцйц бюйцк гянд кяллясиня охшайыр”. Формасы

кясик конуса бянзяйян бу папаьы “йайда гоймаг чох сяламятдир”. Айдындыр ки, инъя йумор

щисси иля дейилмиш бу ъцмля беля ири вя исти папаьын йайда щям эиэийеник, щям дя физики

бахымдан наращат олдуьуну хатырладыр.

Газах мащалына мяхсус папаг енли конус шякиллидир4. “Бу папаглар пендир моталына

бянзядийиндян “мотал папаг” ады иля шющрят тапыб. Аьырлыьы отуз беш эирвянкядян пут йарым, ики

пута гядяр олур”. Щям аьырлыьы, щям дя истилийи иля сечилян бу папагла сярбяст щярякят етмяк

наращат иди.

Иряван губернийасында гойулан папаг йан сятщи нисбятян енли олан силиндр формасындадыр5.

“Бюйцклцйц вя вязни дяйирман дашы бюйцклцйцндя вя вязниндя олур”. Мцяллиф бу папаг

щаггында “Йай фясли цчцн чох ращат вя сяламятдир” демякля эейимлярдя форманын мязмуна

уйьун олмадыьыны эюстярир.

Ордубад вя Иран кяндляриндя гойулан папаглар чох енли вя нисбятян йасты тясвир едилиб6.

Еля буна эюря дя онун щаггында мцяллиф “Лазым олан вахтда йастыг явязиня дя ишлядилир” дейя

дябя уйьун эейимин щяйат вя мяишятдя ня гядяр наращат олдуьуну хатырладыр.

«Молла Нясряддин” jурналынын 7 апрел 1906–ъы ил тарихли биринъи сайынын цз габыьындакы

рясмдян айдын олур ки, о дюврдя кишиляр йатанда башларына кцлащ адлы папаг эейярдиляр7. Кцлащ

сектор шякилли мцхтялиф садя парчалардан тикиляр вя йа тохунарды. Бурада йатанларын, “хаби–

гяфлятдя” оланларын биринин Иряван губенийасына мяхсус бюркля йатдыьы тясвир едилиб. Буну беля

баша дцшмяк олар ки, бцтцн Азярбайъанда “хаби–гяфлятдя олан кишиляр олса да” онлар щеч

1 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, шякил 82. 2 М.Нясряддин jурналлары, I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988, сящ.530. 3 Йеня орада, сящ.104. 4 Йеня орада. 5 Йеня орада. 6 М.Нясряддин jурналлары, I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988, сящ.104. 7 Йеня орада, сящ.17.

257

257

олмаса кцлащ эейиб йатмаьы унутмайыблар (галан палтарлары яйинляриндядир), амма Иряван

губернийасы кишиляри ичярисиндя буна да тянбяллик едиб, еля бюрк башындаъа йатанлар вар.

Jурналын 28 апрел 1906–ъы ил тарихли 4–ъц сайында кишинин мцхтялиф йашлардакы тясвири верилиб1.

Он дюрд йашында шалвар, архалыг эейинмиш, башында кцлаща бянзяр кичик папаг олан, ешгбазлыг

едян оьлан, ийирми дюрд йашында Шяки–Ширван зонасына мяхсус бюрк, яйниня ъцббя, гуршаг,

яба, айаьына нялейин эейиниб ялиндя кяшкцл олан, сач–саггалы узун дярвиш, гырх дюрд йашында

яйниня ъцббя эейиб, гуршагла белини баьламыш, башына яммамя гоймуш, ялиндя яса олан

молла, алтмыш дюрд йашында оланда ися даща да кюкялмиш, гуршаьы даща енли, саггалы вя ясасы

даща узун, яммамяси даща ири ахунд тясвир едилиб. Бурада бцтюв бир юмрцнц даща файдалы ишя

сярф етмяйян, юмрцнц ибадятдя кечириб халга щеч бир хейир вермяйянляр тянгид едилиб. Журналын

10–ъу сайында Р–Р имзасы иля Аьдам бяйляри тясвир едилиб2. Онларын бюркляри Иряван

губернийасында эейинилян бюркляря нисбятян гыса тясвир едилиб. Бюркцн цст сятщи парчадандыр,

цзяриня енсиз чарпаз парча тикилиб. Бя’зиляриндя ясас щисся хяз щиссядян щцндцр олур вя

эюрцнцрдц. Бя’зян хяз папаглар чирклянмясин дейя кянарына, баша отуран щиссяйя парча зо-

лаьы долайырдылар3. Интеллиэентляр кичик, гыса, силиндршякилли тцнд парчадан папаг гойармышлар (бу

бюркляр щаггында байатыларда дейилирди: “Архалыьын нарышдыр, папаьын бир гарышдыр”4, “Папаьын га-

баьы дцз, далы дцз, габаьы дцз”5). Онларын бя’зиляри Гарабаь вя Зянэязур аъларына етинасыз

олараг ресторанларда “Барышналара” “100”–лцк вермяйи цстцн тутардылар6.

Йашыл рянэ мцсялманчылыгда мцгяддяс рянэ щесаб едилирди вя сейидляр йашыл рянэли папаг

эейирдиляр. Юзлярини йаландан сейид елан едянляр щаггында “Молла Нясряддин” jурналынын 31–ъи

сайынын цз габыьында “Эянъядя сейид фабрикасы” адлы карикатура чап едилиб. Бурада ади адамын

башындан боз бюркцнц эютцряряк, она йашыл “сейид бюркц” тягдим едян “сейид” тясвир едилиб7.

Jурналын 5 август 1907–ъи ил тарихли 29–ъу сайында йенидян папаг мювзусуна мцраъият едилиб

вя “Мцсялман алями” (милли папагларымыз) адлы карикатура чап едилиб8. Бурада, мяркяздя бюрк

цзяриня сарынмыш яммамя, кянарларда ися Шяки–Ширван, Газах, Иряван, Аьдам бюркляри,

“интеллиэент” папаьы вя ади яммамя тясвир едилиб. Щаъылар папагларынын цстцндян аь золаг баь-

лайырдылар. Буну jурналын 18 нойабр 1907–ъи ил тарихли 43–ъц сайында “Кцрдямирдя Щаъылар” кари-

катурасындан эюрмяк олар1. Онлары Щяъъя апаран ися яряб эейимли зяввардыр. Аьсаггал Щаъы

бир–бир онларын папаьына аь золаг баьлайыр вя хейир–дуа верир. Журналын 2 декабр 1907–ъи ил

1 Йеня орада, сящ.44. 2 Йеня орада, сящ.92. 3 “Молла Нясряддин” jурналлары. I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988, сящ.493. 4 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.95. 5 Йеня орада, сящ.200. 6 Йеня орада, сящ.256. 7 Йеня орада, сящ.257. 8 Йеня орада, сящ.560

258

258

тарихли 45–ъи сайында “Бакыда, Аьа Микайыл щамамында” карикатурасындан Бакыда эейилян бюр-

кцн формасыны тясяввцр етмяк олар2. Бу Аьдам бюркляриндян нисбятян иридир, тяпяси ися гырмызы

парчадан тикилиб.

Айаг эейимляри. Бу дювр киши айаг эейимляри йун ъораб, айаг долаьы, патава, онун

цстцндян эейинилян чарыг, башмаг вя йа узунбоьаз чякмядян ибарят иди. Чарыг, ясасян кянд

йерляриндя эейинилирди. Бу хам вя йа ашыланмыш эюндян тикишсиз щазырланан айаггабы иди, ъорабын

цстцндян баь васитясиля топуьа сарынырды.

Башмаг дяридян тикилмиш, ачыгдабан, уъу дик, щцндцр айаггабы иди. Башмаьын дабанына

хцсуси метал вурулурду.

Гарапапах кишиляри йун ъорабдан ялавя бадыш адланан айаг эейими дя эейинир, шалварын

балаьыны онун ичиня салырдылар3. Бадыш 1:1 тохунушу иля тохунуб, айаьы вя башы ачыг торбаны

хатырладырды.

А.Н.Мустафайев Ширванда эейилян киши эейимляринин чарыг, башмаг, нялейин, мяст, чуст,

узунбоьаз чякмя вя с.дян ибарят олдуьуну гейд едирди4. О эюстярир ки: “Ширванда чарыьын

ашаьыдакы формалары мцяййян едилмишдир:

1. Шатры чарыг даь кяндляриндя “Сулут чарыьы” адланыр. Кялбяъяр районунда бу тип чарыг

“ширмайи” ады иля танынырды. Абы вя йа бянювшяйи рянэли ипликля тикилян шатры чарыьы варлылар эцндялик,

касыблар ися “хейир иш заманы” эейирдиляр.

2. Ширази чарыг бичим е’тибары иля шатры чарыьа бянзяйир, лакин тикилмя гайдасы ондан

фярглянирди. Ширази чарыьын эюзякляри ики ъярэя олурду. Ону, адятян, той либасы иля эейирдиляр.

3. Цстлц чарыьа тумаъ вя йа мцшкцдян цстлцк тикилирди. Ону башлыъа олараг варлылар эейирди.

4. Калманы чарыг кюшя иля хам эюндян тикилир вя бурну азъа гатланмыш олурду. Буна

бя’зян “ешмя чарыг” да дейилирди5.

Башмаг “зянаня” вя “мярданя” олмагла ики нювдя щазырланырды. Ону пешякар

башмагчылар тикирди. XIX йцзиллийин орталарында башмаьа ня гядяр тялябат олдуьу бу фактдан

айдын эюрцнцр6.

1 Йеня орада, сящ.672 2 Йеня орада, сящ.688. 3 А.Г.Трофимова, эюстярилян ясяри, сящ.187. 4 А.Н. Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977, сящ.82. 5 А.Н. Мустафайев. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977, сящ.82. 6 Йеня орада, сящ.83.

259

259

Чуст ян чох эцндялик эейилирди. Кянд шяраити цчцн чуст башмаьа нисбятян даща ялверишли

иди. Бу сябябдян дя даь кяндляриндя о йахын заманлара гядяр галмышдыр1.

Узунбоьаз чякмянин алтлыьы ашылы эюндян, цзц тумаъ вя йа мцшкцдян тикилирди.

Узунбоьаз чякмяни ат белиндя эязян варлы кишиляр эейярдиляр. 1859–ъу илдя Шамахыда 30 няфяр

чякмячинин ишлямяси кечян ясрдя айаггабынын бу нювцня ня гядяр тялябат олдуьуну

эюстярир2.

Мяст тякъя Азярбайъанда дейил, диэяр мцсялман халглары арасында да эениш йайылмышды.

Мястин щям цстц, щям дя алты тумаъдан тикилдийиндян байыра чыхан заман онун цстцндян

айаггабы эейилирди3.

Киши айаг эейимляриня, щямчинин ялдятохунма ъораб, долаг, патава вя айаг шалы дахил

иди4.

Йер щанасында тохунан, 2м узунлуьу, бир гарыш ени олан айаг шалыны гарлы щавада

айаггабынын цстцндян долайырдылар.

Долаг вя патава кянд ящалиси арасында хцсусиля эениш йайылмышды. Айаьа вя балдыра кип

сарынмасы чюл тясяррцфат ишляри цчцн онларын ролуну хцсусиля артырмышды5. Долаьын сарынмасы

поетик тярздя беля мцгайися едилирди: “Йол цстя булаг оллам, сарыннам долаг оллам6.

Муьанда ян’яняви айаг эейими чарыг иди. Чарыг эюндян чякилмиш назик “киря” иля тикилирди.

Муьанда “чобан чарыьы”, “гурдаьзы”, “шатыры” вя с. чарыг нювляри дябдя олмушдур. Бир гайда

олараг чарыг ъорабын цстцндян эейилир вя чарыгбаьы иля балдырадяк баьланырды7.

Мянбялярдя Эцръцстан Азярбайъанлыларынын хам дяридян тикилмиш чарыг, щямчинин эениш

йайылмыш башмаг вя сон дюврдя Авропа типли айаггабылар эейиндийи гейд едилир8.

Мянбялярдя, щямчинин Даьыстан Азярбайъанлыларынын иняк, гоч вя йа ат эюнцндян тикилмиш

чарыглар эейдийи гейд едилир. Чарыглар, адятян, тохунма йун ъорабларла эейинилирди. Бурада

узунбоьаз чякмяляря дя раст эялинирди9.

1 Йеня орада. 2 Йеня орада. 3 Йеня орада. 4 Йеня орада, сящ.84. 5 Йеня орада. 6 Байатылар. II няшри, Азярняшр, Бакы, 1960, сящ.112. 7 Щ.Н.Мяммядов. Муьанын мадди мядяниййяти. Автр., Бакы, 1996, сящ.12. 8 H.В.Дадашов. Современная материалъная кулътура Азербайджанцев Дагестана. Автр., Москва, 1989, стр.12-13. 9 H.В.Дадашов, эюстярилян ясяри.

260

260

Азярбайъанын Гярб зонасы кишиляринин хам вя йа ашыланмыш эюндян чарыг эейиндикляри

щаггында мя’лумат верилир. Чарыгла ъораб, бадыш вя долаг эейинирдиляр. Бундан башга дяридян

узунбоьаз чякмяляр, башмаг, чуст да эейинилдийи гейд едилир1. Азярбайъан Дювлят Тарих

Музейиндя XIX йцзиллийя аид хейли сайда эюзял, зяриф вя щяр бири бир сянят ясяри щесаб олунан

гадын айаггабылары сахландыьы щалда, киши айаггабылары нцмуняси кими, адятян, чарыг–ъораб

тягдим едилир ки, бу да тябии ки, щямин дюврцн киши айаг эейимляри барядя там тясяввцр йарада

билмир, онлардан бир нечясини арашдырмаларымыза дахил етмишик.

Чарыг–ъораб (е.ф.1289)–ашыланмыш дяри вя йундан тохунмуш ъораб2. Эянъяйя аиддир (T

V–25, ILL 2).

Киши башмаьы (е.ф.66)–дяридян тикилиб, ъораб йундан тохунуб3. Эянъяйя аиддир (T V–27,

ILL 1).

Дини, щярби вя хцсуси эейимляр. Дин хадимляринин эейими, ясрляр бойу олдуьу кими, XIX

йцзилликдя дя ъцббя, яба, гяба вя с. ян’яняви эейим нювляриндян ибарят иди. Бу эейим нювляри

бцтцн зоналарда йайылмышды. Дин хадимляринин ясас баш эейими яммамя олараг галыр. Шяки

папагчыларындан сейид, яфянди вя Щаъылар цчцн сарыг папаг щазырлайанлар да вар иди. Хцсусиля,

зийарятдян тязяъя гайытмыш Щаъылар башларына бир мцддят сарыг папаг гойармышлар4.

А.Н.Мустафайев Ширванда рущаниляря мяхсус яба, яммамя, чялтари вя с. кими эейим нювляри

олдуьуну гейд едир5. О эюстярир ки, рущани либасы цмуми киши эейим комплектиндян кяскин

сурятдя сечилирди. Яряби вя йа кяйани дон, Мисри яба, хиргя ахунд, яфянди, сейид вя дярвишляря

мяхсус эейим типи сайылырды. Бичим цсулуна эюря яба йапынъыны хатырладырды. Дцзбуъаглы формада

олан ябанын ени 140–150 см олурду. Узуну щяр кясин бойуна мцвафиг бичилирди. Биррянэ

парчадан тикилян ябанын щяр чийнинин ени 60–70 см–я чатырды. Гол кечирмяк цчцн щяр ики

чийнинин алтындан хцсуси “гол йарыьы” ачылырды. Гол йарыьынын ятрафы, бойунарды вя йахасынын

кянарлары ялван рянэли сапла тикилиб бязядилирди6.

Рущаниляр башларына яммамя гойурдулар. Яммамя арахчын вя йа кцлащын цстцндян

хцсуси гайдада доланан, енсиз ипяк парчадан ибарят баш эейими иди. Ян чох аь рянэли ипяк

яммамя дяб олмушдур. Яммамянин юлчцсц, адятян, щяр бир шяхсин бойуна мцвафиг олурду.

1 Ф.И.Велиев. Материалъная кулътура западной зоны Азербайджана в XIX-начала ХХ вв. Автр., Ленинград, 1990,

стр.14. 2 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 62. 3 Азярбайъан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 64. 4 А.Н.Мустафайев. Шяки сяняткарлар дийарыдыр. Бакы, “Елм”, 1987, сящ.65-68. 5 Йеня орада, сящ.69. 6 Йеня орада, сящ.79.

261

261

Чцнки, ондан йалныз баш эейими кими дейил, лазым эялдикдя сцфря, гуршаг вя бя’зян дя кяфян

кими дя истифадя едирдиляр1.

Шамахыда сейидляр йашыл яммамя эяздирярдиляр. Дярвиш вя сейидляр, щямчинин цзяриндя

“Яли” сюзц йазылмыш кцлащ вя йа чялтари эейярдиляр2. Бу эейим нювц XIX йцзилин ряссамы Мирзя

Гядим Иряванинин “Дярвиш” ясяриндя дя тясвир едилиб (T V–64, ILL 2).

Юлкянин хцсуси ордусу олмадыьындан мяхсуси гябул едилмиш щярби эейим формасы да

олмамышдыр. Амма XIX йцзил ряссамларынын чякдийи тясвири сянят нцмуняляриндян (бах; T V–

64– T V–68), щямчинин Г.Гагаринин ясэяр рясмляриндян (T V–38, ILL 3, 4; T V–39, ILL 2)

щярби эейимин неъя олдуьуну тясяввцр етмяк олар.

Я.Язимзадянин карикатураларында пешя эейимляри, “Чайчы” (T V–55, ILL 1. 3), “Яъзачы” (T

V–57, ILL 1.2), “Балыгчы” (T V–57, ILL 2.3; T V–57, ILL 2.4), “Ъорабсатан” (T V–57, ILL 2.2),

“Айрансатан” (T V–58, ILL 2.4), “Эюйярчинля фала бахан” (T V–52, ILL 2.3), “Гязетсатан” (T V–

59, ILL 1.1), “Аш сатан” (T V–51, ILL 3.1), “Рянэсаз” (T V–50, ILL 1.2), “Шабалыд сатан” (T V–

52, ILL 2.2), “Бишмиш нохуд сатан” (T V–51, ILL 3.2), “Гумарбаз” (T V–51, ILL 1) вя диэярляри-

нин эейимляри бол–бол тясвир едилиб.

“Яъзачы” (T V–57, ILL 1.2), “Интеллиэент” (T V–53, ILL 1.2), “Кешляли ъентлемен” (T V–51,

ILL 1) (“Гумарбаз”), “Тялябя” (T V–55, ILL 2.3), “Мирзя” (T V–50, ILL 2.1) авропасайаьы

эейинмишляр. Галан садя адамлар ади шалвар, кюйняк вя архалыгдадырлар. “Дямирчи” (T V–50, ILL

2.3) вя “Рянэсаз” (T V–50, ILL 1.2) ися садяъя кюйнякдядирляр.

Пешя эейимляри щаггында фактик материаллардан да мя’лумат ялдя етмяк олур. Профессор

Щ.Гулийевин шяхси коллексийасында сахланылан, ясасян Эянъяйя аид фотошякилляр садя ямяк

адамларынын эейимляри щаггында мцяййян тясяввцр йарадыр. Бунлара арабачынын (T V–44, ILL

2), фящлялярин (T V–45, ILL 1, 2, T V–48, ILL 2), пинячинин (T V–47, ILL 1), чюряк биширянин (T V–

49, ILL 1), баггалын (T V–48, ILL 1, T V–49, ILL 2), Бакыйа аид олан аршын малы сатанларын (T V–

51, ILL 1) эейимлярини аид етмяк олар.

XIX йцзиллик тясвири сянят нцмуняляриндян олан, Мирзя Ялигулу Ял–Хойинин чякдийи

рясмдян (T V–68, ILL 1), щямчинин Г.Гагаринин 1840–ъы илдя чякдийи рясмлярдя (T V–7, ILL 2)

мусигичи вя ряггас эейимляри дя тясвир едилир.

Идманчы эейимляри щаггында да бядии тясвири сянят нцмуняляриндян (мясялян, Мирзя

Ялигулу Ял–Хойинин “Чювкан ойуну” рясминдян (T V–68, ILL 2) мя’лумат ялдя етмяк олур.

1 Р.Яфяндийев. Азярбайъан эейимляри тарихиндян. Азярбайъан ССР ЕА мярузяляри, 1956, №9, сящ.882. 2 А.Н.Мустафайев, эюстярилян ясяри, сящ.81.

262

262

Я.Язимзадянин “Сирк артисти” (T V–59, ILL 2.3) вя “Кяндирбаз” (T V–56, ILL 1) ясярляриндя дя

идманчы эейимляри тясвир олунуб.

Бу дювря аид олан сцвари эейимляри барядя намя’лум ряссамын чякдийи “Цч сцвари” (T V–

65, ILL 3), “Рцстя’мин бенйамини гуйудан чыхармасы” (T V–68, ILL 3), Мир Мющсцн Няввабын

“Миср–е Галибин Яли Якбярля дюйцшц” (T V–68, ILL 4), “Аббасын куфилярля дюйцшц” (T V–64, ILL

4) рясмляриндян тясяввцр ялдя етмяк олур.

Задяэан эейимляри барядя Мирзя Ялигулу Ял–Хойинин “Хямся”йя чякилмиш ил-

лцстрасийасындан (T V–65, ILL 2), Мирзя Гядим Иряванинин “Аббас Мирзя” (T V–67, ILL 1),

намя’лум ряссамын чякдийи “Нуряли шащ” (T V–64, ILL 3), “Кялиля вя Димня” ясяриня чякилмиш

иллцстрасийа (T V–65, ILL 3) вя с. ясярлярдян тясяввцр ялдя етмяк олар.

Дярвиш эейими барядя Мирзя Гядим Иряванинин “Дярвиш” (T V–64, ILL 2), Я.Язимзадянин

“Дярвиш” (T V–52, ILL 1.1) рясмляри мцяййян тясяввцр йарадыр.

Рущани эейимляри Я.Язимзадянин, Г.Гагаринин, В.Верешшагинин бир чох рясмляриндя

тясвир олунуб. Буна мисал олараг Г.Гагаринин T V–39, ILL 1 вя 3–дя верилмиш рясмлярини

эюстярмяк олар.

Садя адамларын эейимляри барядя Я.Язимзадянин рясмляри иля йанашы намя’лум

ряссамын чякдийи рясмдян (T V–66, ILL 3), Няъяфгулу Шамахылынын чякдийи “Устанын едамы” (T

V–66, ILL 2), Явяз Яли Муьанлынын “Кялиля вя Димня” ясяриня щяср олунмуш иллцстрасийасы (T V–

66, ILL 1) вя с. ясярлярдян мя’лумат ялдя етмяк олур.

Азярбайъан Дювлят Тарих Музейиндя Бакыйа аид бир нечя пящляван шалвары мцщафизя

олунур1 (T V–41, ILL 2, 3). Бу шалварларын узунлуьу диздян бир гядяр ашаьы олмагла диз архасы

ачыг сахланылараг гайтанла баьланылыр. Шалварлар гядякдян тикиляряк, цзяри памбыг сапла

тикмялянмишдир (е.ф.746а).

Фолклорда, ел тамашалары вя ойунларында ойунчулар эцндялик эейимдян фяргли эейим вя

эейим елементляри иля сечилирдиляр. Е.Асланов “Ел–оба ойунлары, халг тамашалары” китабында2

мцхтялиф мярасимляр заманы эейинилян эейим елементляри вя эейим аксессуарлары барядя эениш

сющбят ачыр. О, гейд едир ки, мясялян, Атяшяфруз, Атяшяфруз мярасиминдя (Новруз габаьы одлу

чяршянбя мярасими вя Азяр шянликляриндя) 2–3 няфяр вя йа бюйцк бир дястя иля чыхыш едян

тялхяйин адыдыр. О, ялван, зынгыровлу эейимдя, сифятляри щисли, йахуд маскалы олан бу

мязщякячиляр йа шишпапаг гойур, йа да хямиря булашмыш башларына нефтли яски вя памбыг

1 Азярбайcан милли эейимляри. Албом, “Искусство”, 1972, табло 17, 18. 2 Е.Асланов. Ел-оба ойуну, халг тамашасы. Бакы, Ишыг, 1984.

263

263

баьлайыб, онлары йандырырдылар. Тялхяклярдян бири ики тахтаны бир–бириня вурараг “атяшяфрузам, щя-

гирям, илдя бир эцн фягирям...” вя с. сюзлярля башлайан ян’яняви мащны охуйур, о бириляр ися ялля-

риндя мяшял, тябил наьара иля рягс едяряк, кцчялярдяки тонгаллара од вуруб алышдырыр, тонгал

ятрафында ойун эюстярирдиляр. О, щямчинин, мя’лумат верир ки, Бащарбянд (“йаз бяряси”) (бащар

вахты гадынларын бяря эюйяртясиндя иъра етдикляри бир мярасим ойунудур. Щямчинин, йаз

мярасим шянликляриндя кечирилян атцстц ойунлардан биринин адыдыр) ойунунда атчылар аты сцряряк

папаг, гылынъ, хянъяр, кямяр, чуха–архалыгларыны бир–бир чыхарыб мцяййян йерляря атыр, сонра ися

аты ъялд эери дюндяриб, чапа–чапа атдыьы яшйалары нювбя иля йердян галдырыб эейирдиляр. Ойун

даща чох Гарабаьда мешя иля ящатя олунмуш “бянд” адлы дцзянликлярдя кечирилирди.

Азярбайъанда, орта йцзилликлярдя, хцсуси эейим вя маскаларла мцшайият олунан кцтляви ел

шянликляриня “Бяргяндан” дейярдиляр. Бу сюз вахтиля “карнавал”, “маскарад” анламында ишлянян

дейим иди.

Году–году мярасим шянлийи заманы эяздирилян, гадын фигуруну хатырладан, бир тахта

мцгявванын адыдыр1. Узаг кечмишдя эцняш танрысыны тямсил едян бу фигур, чаьлар кечдикъя,

мцхтялиф йерлярдя, мцхтялиф шякилдя тяъяссцм олунмушдур. Бир мяхяздя о, аьаъа сарынмыш йун

вя яски парчалардан ибарят олуб, о бири йердя эялинъик кими гырмызы лентлярля бязядилмиш ади бир

чюмчя иди. Бир мя’хяздя о, бцсбцтцн кящряба мунъуглар иля бязядилмиш эцняш таълы, йахуд

алнына ишыг тимсалы–эцзэц парчасы баьланмыш кукла–эялинъик шяклиндя тясвир олундуьу щалда,

диэяриндя цзяриня гырмызы парча чякилмиш бир даирядир. Бу мцхтялиф гурулушлу мцгяввалара

“доду”, “эоду, “щоду”, “чюмчяхатын” вя с. дейирдиляр.

Е.Асланов даща сонра эюстярирди ки, бя’зи ел тамашаларында ойунчуларын айаьына эейдийи

щцндцрдабан айаггабыйа, юзцнямяхсус тахта бир нялейиня “гондара–гондара” вя йа

“гушкечян” дейирдиляр2.

Хилафят дюврцндя вя орта йцзилликлярдя пешяси олмайыб, тясадцфи ишлярля вахт кечирян

адамларла йанашы, кцчя вя мейданларда мязяли тамаша кечирян, “яййар” адланан ойунчу

(сонралар бу ад тялхяк вя лотулара аид едилирди) яйниня олдугъа гыса бир дон, чох дар шалвар

эейир, белиня кямянд баьлайыр, башына, уъунда зынгырову олан “яййар папаьы” гойурду3.

1 Йеня орада, сящ.55. 2 Е.Асланов, эюстярилян ясяри. 3 Йеня орада.

264

264

Ойунчу дястяляриндя ойун либасларына нязарят едиб, онларын тямири иля мяшьул олан

шяхсляря “ялбясядар” (“ялбисядар”) дейярдиляр. Дястянин там щцгуглу цзвц олан бу “палтарчы”

чох вахт ойунчулардан бири олурду. Мянбяляр ону “ъямадар” да адландырырдылар1.

Кцтляви дярвиш ойунларында ряггас дярвишлярин, мцтрцб ойунларында ися ифачыларын

бойунларына салдыьы юзцнямяхсус бир шярфя “ятяйму” “ятяклик” дейярдиляр2.

Мяншяъя гядим шаман–гам мярасимляри иля баьлы олан кцтляви бир дярвиш ойуну олан

”зикир” (“зикр”– “йад етмя”, “хатиря” анламында) ойунунда 8–12 айагйалын ифачы охума, ней вя

гавалын мцшайияти иля рягс ифа едирляр. Ифачылар бир айаг цзяриндя щям юз ятрафы, щям дя ойун

мейданчасынын йериндя чякилмиш даиряляр цзря фырланма щярякяти едир вя щярлянмя сцрятини

тядриъян артырмагла эейдикляри “тяннуря”нин ятяклярини щаваландырыб ачырмышлар. “Тяннуря”

“тяндиря охшар” анламында олуб, эениш ятякли бир эейимдир. Йайда аь, гышда ися гара рянэлярдя

олан бу эейимин йахасы ачыг, голсуз, бели бцзмяли иди. Тяннурянин бели гуршагла сыхылыр, цстцн-

дян “дястяэцл” адланан гыса эюдякчя эейинилирди. Ифачы фырландыгъа донун ятякляри щаваланыб

галхырды. Бурада айаглар ян чох дизя гядяр эюрцнмяли иди, ятякляри даща йухары учурмаг ейиб

сайылырды. Бя’зи гайнаглар бу либасы “ъялун” да адландырырлар3.

Бир чох шябищ тамашаларында чыхыш едян Имам Щцсейн адланан гящряман аь ябалы, йашыл

гуршаглы вя нящянэ яммамядя тягдим едилир. Щялак оландан сонра цзц нигаблы эюрцнцр4.

Шябищ тамашаларында нисбятян аз иштирак едян Йязид адланан хялифя сурятидир ки, о, тамаша

заманы башында шябкцлащ вя йа хялифяйя мяхсус зянэин шал, йахуд йашыл чалма, яйниндя ися

сары ъцббя вя йа гара лякяли гырмызы эейимдя тягдим едилирди5.

“Кечял пящливан” ойунунда “кечял пяйлцван” адланан тялхяйин яйниня астарына ал–ялван

яскиляр тикилмиш гойун кцркц тярсиня эейиндирилир, сифяти унланырды6.

Кяндирбаз ойунунда идманчы яйниня архасы вя синяси ъцрбяъцр эюзмунъуьу,

цчбуъагшякилли щямайыл вя дуаларла тикилмиш, голларына рянэли парчалар баьланмыш ипяк вя йа

атлас архалыг, гыса мяхмяр шалвар эейинир, башына арахчын гойур, айаглары ися йалын олурду7.

Кявсяъ Новруз, Коса–коса мярасим шянликляри вя бир сыра ел тамашаларында иштирак едян

баш сурят, гядим шаман–гам сяняти вя яски чаьларын инамлары иля баьлы олуб, гоъалмыш эцняш

1 Йеня орада. 2 Йеня орада. 3 Е. Асланов, эюстярилян ясяри, сящ.56. 4 Йеня орада. 5 Йеня орада. 6 Йеня орада. 7 Е.Асланов, эюстярилян ясяри, сящ.56.

265

265

танрысынын йер цзцндяки явязини тямсил едир, сонралар мярасим тамашаларында кющня ил вя гыш

фяслинин шикяст вя чиркин бир образында тяъяссцм олунараг, эюркяминдя шаман эейиминин рямзи

яламятлярини якс етдирмиш, сифятиня йаш йумшаг аьаъ габыьы вя йа кечядян щазырланмыш маска

тахыб, башына узун, шиш тяскцлащ гоймуш, яйниня аь ляббадя эеймиш, гуршаьына вя бойнуна

зынгыровлар, белиня чюмчя, сцпцрэя, сцмцк асылмыш щалда тягдим едилирди. Рус дилиндя олан

“кошшей” сюзцнцн дя билаваситя бу “кявсяъ”, “коса” ады иля баьлы олдуьу да мянбялярдя гейд

едилир1.

Няш шябищ тамашасы заманы, айры–айрылыгда щяр бири Кярбяла шящидини тямсил едян, башсыз

инсан мцгявваларынын бойнуна тязя кясилмиш гойун боьазы йапышдырыр, бядяниня гырмызы–

бянювшяйи рянэляря бойанмыш аь палтар эейиндирир, синясиня ох вя яйилмиш гылынъ тийяляри

санъырдылар. Айаьында гара, узунбоьаз чякмя олан бу мцгявваларын ятрафына эюйярчинляр

баьланырды2.

Эюзбаьлыъа ойуну вя ял чевиклийи нцмайиш едян мющрябаз, щоггабаз, комик ойунчунун

башына гойдуьу папаьын ады сиврикцлащ иди. Уъу шиш, конусвари, шякилдя олуб, бцтюв кечядян

щазырланан бу папаг мцхтялиф тцк, готаз вя сыра иля дцзцлмцш зынгыровлар иля бязядилирди3.

Кцтляви ойунларда иштирак едян дярвишлярин баш эейими “таъ” адланырды. Мянсуб олдуьу

тяригятин яламяти, рямзи кими ифадя олунараг, кечядян щазырланан бу папаглар бойу, формасы,

дилимляринин сайы, цзяриня сарынмыш сарыьын рянэи вя сарыма тярзиня эюря бир–бириндян

фярглянмишляр. Мясялян, цстц сиври, дюрд дилимли, йашыл сарыглы “ящдями” вя “ялифи” адлы папаглары

бякташи дярвишляри, уъа, силиндр шякилли, дявятцкц рянэли “сиккя”ни мювляви дярвишляри, аь

мащуддан тикилмиш, сяккиз дилимли, йашыл сарыглы “яхи” папаьыны ися “гядириййя” адланан дярвишляр

эейинирдиляр вя с. Халг дилиндя бу баш эейими “дядятаъы” ады иля дя адландырылырды4.

Зорханадакы кцшти иштиракчыларынын эейими “тцнцкя” (“туника” сюзцнцн тящрифи) адландырылырды.

Чох галын, давамлы парчадан тикиляряк эюдяк шалвара бянзяйян бу дизлик–туманын цзяри

тикмялярля бязядилир. Бя’зи щиссяляр ися инъя дяри вя йа мешиндян тикилирди. Эейимин нифясинин

уъларында кечи тцкцндян яйирилиб, гызылы вя эцмцшц эцлябятин сапларла тохунмуш готазлары олан

туманбаьысы да олурду. Пящляванын эювдяси вя диздян ашаьы щиссяси чылпаг галырды5.

1 Йеня орада, сящ.57. 2 Йеня орада. 3 Йеня орада. 4 Елчин Асланов, эюстярилян ясяри. 5 Йеня орада.

266

266

Щцррцн шящадяти шябищ тамашасында Йязид хялифянин сяркярдяляриндян бирини тямсил едян

Щцррцн башына ойун заманы лялякли дябилгя гойур, яйниня дизя гядяр зирещли эейим, айаьына

узунбоьаз чякмя эейиндирирляр1.

Ъцтъц шуму мярасим тамашасынын сащиби вя ясас гящряманы олан “ъцтъц баба”нын

яйниндя гойун дярисиндян хязи цстя дцшмякля чеврилмиш эюдяк кцрк, башында ири мотал папаг

олурду2.

Шябищ тамашасынын тяшкилатчысы вя бядии рящбяри олан шябищэярдун башына яммамя

гойуб, яйниня узун яба эейир, бир ялиндя чубуг, о бириндя шябищ нцсхяси тутараг, мейданчада

эязишир, ойунчулары изляйирди. О щям дя ойунчу дястясинин ряиси кими танынырды. Бя’зян бу

вязифяни ики няфяр мцшайият едирди. Мянбяляр ону муниилбюкя вя эярдун да адландырырды3.

НЯТИЪЯ

Беляликля, йухарыда эятирилян фактлар ясасында гядим дювр гадын эейимляринин тяснифатыны

ашаьыдакы кими вермяк олар:

Инсанларын эейинмяйя башладыьы илк дюврлярдян етибарян дяри парчаларындан бцрцнмя

эейим типи кими истифадя едирдиляр.

Е.я. VIII–VI минилликлярдя тябии лифлярдян щюрцлмцш енсиз золаг сарьыдан спиралвари техника

иля бирляшдириляряк, синяни вя айры–айрылыгда айаглары юртян эейим васитяси кими, истифадя олунмуш-

дур вя бу сайаг эейим тярзи е.я. VI–IV минилликляря гядяр давам етмишдир. Бу ъцр эейими

сарынма эейим типи гябул едяк.

Еркян Тунъ дюврцндя артыг щюрмя алятляриня даща чох раст эялинир вя тясвирлярдя щюрмя

цсулу иля ялдя олунмуш эейимляря (эейинмя эейим типи) тясадцф олунур. Щюрмя цсулу иля ща-

зырланмыш эейимлярин узунлуьу дизя гядяр олур вя ятяк хятти гейд олунурду.

Е.я. I минилликдя гадын эейимляри алт палтарындан, ясасян узунлуьу дабана гядяр олан

сярбяст бичимли, эениш эювдяли, узунголлу цст эейиминдян вя айагдан синяйя гядяр бцтцн

бядяни юртян, спиралвари (бурма–бурма) конструксийа иля тикилмиш чахчурдан ибарят иди.

Е.я. IX–VII йцзиллийин чийин эейими цст–цстя эейинилмиш, ейни формалы, мцхтялиф рянэли цч

ядяд эейимдян ибарят иди. Эейимлярин щяр бири, щяр бир гол алтында сыра иля тикилмиш 20 ядяд ири

1 Йеня орада. 2 Йеня орада. 3 Йеня орада.

267

267

дцймя иля дцймялянирди. Эейимляр–гол аьзында да сыралама тикилмиш нисбятян кичик юлчцлц

дцймялярля дцймялянирди.

Е.я. VII йцзилликдян е’тибарян гадынлар узун, дцз бичимли, голларынын узунлуьу дирсяйя

гядяр олан кюйняк эейир вя онун цстцндян бойну ойма, еллипс формалы, йанлары тикишли вя йа

тикишсиз юрпяк типли эейим эейинирдиляр. Бя’зян юрпяйин йан хятти бойунъа сачаг тикилирди. Диэяр

формалы кюйняклярин ятяк хятти дцз дейил, чяп олур, белиня кямяр баьланыр, цзяриндян ися юрпяк

типли эейим эейинилмирди.

Чийин эейими ики формада олурду:

1. Дцз бичимли, гыса голлу олуб, узунлуьу бир тяряфдя балдырын йарысына, о бири тяряфдя ися

дизя гядяр олан кюйняк.

Бу эейимин ятяк хятти бя’зян гырыг хятлярля гейд едиляряк ятяйя паралел олан золаг

формасында нахыш ямяля эятирир, бя’зян дя щеч бир ишаря гойулмурду, бу эейимин белиня бир не-

чя сыра кямяр (вя йа гуршаг) баьланырды.

2. Эениш, дцз бичимли, узун голлу олуб, узунлуьу дабана гядяр олан кюйняк вя йа дон.

Бу эейимин ятяйи йеря паралел кясилир, ятяк хяттиня паралел олмагла золаглы нахыш–ятяклик

тикилирди. Щяр ики щалда кюйняйин йахасы бойун даиряси бойунъа дюврялямя кясилирди.

Бу эейимин цстцндян юрпяк формалы эейим эейинилирди.

Юрпякляр бир нечя формада олурду:

1. Ени бядян юлчцсцня уйьун эютцрцлмцш материалдан бичиляряк, гол ямяля эятирмякля

йан хятти тикили олан;

2. Ени бядян юлчцсцндян бюйцк эютцрцлмякля йан хятти ачыг сахланылан.

Бу щалда йа йан хятт садяъя ачыг сахланыр, йа да бцтцн йан хятт вя ятяк хятти бойунъа

сачаг тикилирди.

Гядим дювр киши эейимляринин тяснифатыны ашаьыдакы кими вермяк олар:

1) Бцрцнмя типли эейим

2) Сарынма типли эейим.

3) Эейилмя типли эейим.

268

268

Эейилмя эейим типи чийин вя бел эейимляриня бюлцнцрдц.

Чийин эейими кюйняк вя онун цзяриндян эейинилян бцрцнъякдян ибарят иди.

Кюйняк ики формада олурду:

3. Бойвябой, дцз бичимли, гыса голлу олуб, узунлуьу дизя гядяр олан;

Бу эейимин ятяк хятти бя’зян гейд едиляряк ятяйя паралел олан золаг формасында нахыш

ямяля эятирир, бя’зян дя щеч бир ишаря гойулмурду.

2. Бойвябой, дцз бичимли, узун голлу олуб, узунлуьу дабана гядяр олан;

Щяр ики щалда эейимин йахасы бойун даиряси бойунъа дюврялямя кясилирди. Тясвирлярдя

голунун узунлуьу дирсяйя вя биляйя гядяр олан кюйнякляря нязяр салаг. Гол ашаьы салындыьы

щалда гол алтында щеч бир гырыш щисс олунмур. Демяли, йа материал щюрмя олуб, палтарын голу бя-

дяниня битишик тохунуб, йа да сых тохунмуш материалдан ялавя гол кясиляряк гол ойуьуна тикилиб.

Бу щалда гол ойуьу овал шякилли дейил, дцзбуъаглы эютцрцлцб.

Бел эейими–шалвар. Йухарыда гейд олунмуш тясвирлярдян бир нечя ъцр шалвар формасына

раст эялдик:

1. Узун, енсиз щюрмя золаьын сарынырмыш кими бирляшдирилмяси васитясиля ялдя олунан шалвар

(Сон Тунъ вя Илк Дямир дюврц).

2. 1–ъи бянддя гейд олунмуш золагларын ениня бирляшдирилмясиндян алынан дюрдкцнъ ма-

териалдан тикилмиш, балаьы узунбоьаз, тохунма ъорабын ичярисиня гойулан нисбятян гыса шалвар

(дизлик) (Сон Тунъ вя Илк Дямир дюврц).

3. Узунлуьу дизя гядяр олан орнаментли шалвар (е.я. I миниллийин башланьыъы).

4. Балдырда кип дайанмагла арха щиссяси узунбоьаз чякмянин цстцня дцшян шалвар (е.я.

VIII йцзиллик);

5. Спиралвари техника иля тикилмиш шалвар (е.я. VII–VI й.).

6. Узунлуьу дабана гядяр олан, дцз бичимли шалвар (е.я. VI йцзиллик).

4) Юртцлмя типли эейим

Эейимин цстцндян чийиня юртцк салынырмыш. Бу юртцкляр дя ики ъцр олурду:

1. Щейван дярисиндян дцзялдилмиш дяри бцрцнъяк;

269

269

Бу бцрцнъяк бир гола эейиниляряк чийиня салынырды. Бя’зян бу дяри парчасынын цстцндян

беля кямяр баьланырды.

4. Еллипс формалы парча юртцкляр;

Фактик материалларын тящлили эюстярир ки, е.я. VIII йцзилдян башлайараг дяри бцрцнъякля

йанашы юртцк дя эейинилмяйя башлайыр. Юртцк еллипс формалы тохунма материалдан щазырланыр вя

ортасы ойулараг баша кечирилирди. Онун кянарлары тикишсиз олмагла ачыг сахланыр вя бцтцн кянар

хятляри бойунъа сачаг тикилирди. Бязян юртцк цст чийин эейиминдян хейли узун олурду. Бязян бу

юртцйцн кянарлары ири дцймяляр бяркидилмиш кюбя иля бирляшдирилирди.

3. Плаш (бцрмя, хиргя);

Бу эейим типи йухарыда гейд олунан юртцйя бянзяр олуб, кюйняйин цстцндян эейинилирди.

Бу эейим нювцнцн бир нечя формасы бяллидир:

1) Гыса олуб, голун цстцнц дя юртмякля чийиня салынан вя бя’зи щалларда папаглы тикилян

бцрмя.

2) Узун олуб, узунголлу, эен ятякли олмагла белдя кямярля йыьылан.

3) Эениш бичимли олуб, гырчынларла белдя йыьылан бцрмя.

Бязян онун декоратив мягсяд дашыйан голлары эейинилмядян сярбяст салланыр. Беля

декоратив гол, гол ойуьу иля бирликдя айрыъа кясиляряк она тикилирди. Бязян гыса бцрмябеля гядяр,

узун бцрмя ися дабана гядяр бядяни юртцрдц. Плаш эен вя сярбяст бичилир вя бу заман

бядянин формасы нязяря алынмырды.

Цст кюйняйинин белиня гуршаг вя йа кямяр баьланыр, гуршаьын бир уъу сярбяст салладылырды.

Айрылыгда алт эейиминя раст эялинмяся дя йухарыда гейд етдийимиз кюйняйин щям алт, щям

дя цст кюйняйи явязиня эейинилдийи гянаятиня эялирик. Кюйняйин алтындан азачыг эюрцняряк дизи

юртян, шалвар эейинирдиляр.

Еркян орта йцзилликляр гадын эейим дясти:

Цст чийин эейимляри. I. а) Гафтан–хейли узун голлу, дцз бичимли, эениш ятякли, ойма йахалы;

б) Ъцббя–ъцт йахалы, узун ятякли, йан тикиш хятти бойунъа сыралама дцймяли, узун голлу;

в) Чуха–дцз бичимли, синяси дцймяли.

г) Гофта–мцхтялиф ъцр щюрцлмуш шябякяли–нахышлы гофталар.

270

270

Цст бел эейимляри. 1) Узунлуьу балдыра гядяр олан гырчынлы туман;

2) Узунлуьу дизя гядяр олан трапесшякилли мцхтялиф ъцр тохунмуш туманлар;

3) Шалвар;

4) Чахчур–енли, шалвар–тумана бянзяр олараг алт бел эейиминин цстцндян эейинилян.

Кямяр эейим дястини тамамлайан елемент иди.

Гадынлар сачларыны щюрцр вя мцхтялиф сач бязякляриндян истифадя едирдиляр.

Беляликля, еркян орта йцзилликляр гадын баш эейимляри кцлащ, чалма, юрпяк адланыр, баш

эейимляри баша гызыл илэякляр васитясиля бянд едилир, юрпякляр ися чалынырды.

Беляликля, демяк олар ки, еркян орта йцзилликляр гадын алт эейимляри алт чийин эейими вя алт

бел эейими олмагла ики йеря бюлцнцрдц. Бу гафтанла ейни формада олан, дцз бичимли кюйняк вя

дизликдян ибарят иди.

Йухарыда дейилянляря ясасян еркян орта йцзилликляр гадын эейим дястинин формасыны

ашаьыдакы кими тясяввцр етмяк олур:

Цст чийин эейимляри. I. а) Гафтан–хейли узун голлу, дцз бичимли, эениш ятякли, ойма йахалы;

б) Ъцббя–ъцт йахалы, узун ятякли, йан тикиш хятти бойунъа сыралама дцймяли, узун голлу;

в) Чуха–дцз бичимли, синяси дцймяли.

г) Гофта–мцхтялиф ъцр щюрцлмуш шябякяли–нахышлы гофталар.

Цст бел эейимляри. 1) Узунлуьу балдыра гядяр олан гырчынлы туман;

2) Узунлуьу дизя гядяр олан трапесшякилли мцхтялиф ъцр тохунмуш туманлар;

3) Шалвар;

4) Чахчур–енли, шалвар–тумана бянзяр олараг алт бел эейиминин цстцндян эейинилян.

XV–XVI йцзилликлярин гадын эейимляринин инкишафыны ардыъыл олараг ашаьыдакы кими характеризя

етмяк олар.

XV йцзиллийин сону XVI йцзиллийин яввяли гадын эейим дясти боьаз алтда дцймялянян

кюйняк, йахасы чийин хяттиндян синя алтына доьру кцнъ кясилиб, йанлары бязядилмиш гафтан,

271

271

гатлама йахалыглы вя йа йахасы ачыг чуха иди. Чуханын голу йа дирсяйя гядяр, йа да биляйя

гядяр олурду. Имканлы адамларын чухасынын синя, чийин вя кцряк щиссяси тикмялярля бязядилирди.

Бу дюврдя, илк дяфя олараг, гадын чухаларынын йахасына ялавя парчадан, чох вахт ися

башга рянэли парчадан кясиляряк тикилмиш йахалыглардан истифадя едилир. раст эялирик.

Бцтцн эейимлярин узунлуьу айаглары там юртцр, ъцббялярин цстцндян кямяр баьланылырды.

XV йцзилин биринъи йарысында гадын эейими боьаз алтда бир дцймя иля баьланан дярин

кясикли, ъар йахалы кюйняк, онун цстцндян эейинилян, йахасы чийин хяттиндян беля доьру кцнъ

ачылмыш чуха, онун цстцндян эейинилян ъцббядян ибарятдир. Ъцббянин йахасы йа ахыраъан

дцймялянир, йа да ачыг сахланырды. Ъцббянин чийиндян башлайараг тикилян паралел бязякли

илэяклярля дцймялянмяси чох вахт декоратив форма дашыйыр вя ясасян йаха ачыг галырды. Голу

гондарма голчаглы олурду.

1539–1543–ъц иллярдя артыг чуханын да йахасы чарпаз дцймяли тикилир, эейимлярдя

орнаментал парчалардан даща чох истифадя едилирди.

1540–ъы иллярдя чухада чарпаз дцймялянмяйя аз–аз раст эялинирди. Эейимлярин узунлуьу

яввялки дювря нисбятян гыса тикилир, алтындан айаг эейими, ъораб эюрцнцрдц.

1570–1579–1584–ъц иллярдя орнаментал парчалардан даща эениш истифадя едилирди. Эейим

нисбятян гысалдылдыьындан алтындан айаггабы вя шалварын балаьы эюрцнцрдц.

Кюйняк ясасян аь рянэли материалдан тикиляряк, формасы яввялки дюврлярдякиндян

фярглянмирди.

Беляликля, бу дюврдя ъцббялярин ашаьыдакы формалары истифадя олунурду:

1) Йахасы бязякли;

2) Йахасы сайа;

3) Ятяйи дабана гядяр;

4) Ятяйи топуьа гядяр;

5) Биляйядяк узун голлу;

6) Дирсяйядяк гыса голлу;

7) Узун декоратив голлу.

272

272

XVII йцзилликдя бядянин тябии гурулушуна мцвафиг олан эейимлярин бичилмяси иля ялагядар

йени эейим типляри йараныр. Артыг инсан, юзцнцн дцз бичимли эейими иля тябиятля юзц арасында

сярщяд йарадараг, тябиятдян тяърид олунмур, юз бядянинин тябии юлчцлярини эейими васитясиля

нязяря чарпдырмагла санки тябиятин бир парчасы олдуьуну нцмайиш етдирир. Щюрмя–тохунма

материаллардан дцзялдиляряк бядяня кип йапышан эейимлярдян сонра бу ян’яня йенидян дябя

гайыдыр. Чох эцман ки, бу ян’янянин бярпа едилмясиндя гярб юлкяляри иля олан игтисади

мцнасибятляр дя мцяййян рол ойнамышдыр.

XVI–XVII йцзиллийя аид олан ашаьыдакы эейимляри ашкарлайырыг:

Алт эейими. Азярбайъан миниатцрляриня ясасланыб демяк олар ки, гадын алт палтары аь

парчадан тикилмиш алт кюйняйи вя алт эейими–дизликдян ибарят олмушдур.

Алт кюйняйи. Гадын алт кюйняйи ясасян аь рянэли парчадан тикиляряк, узунлуьу диздян

ашаьы олурду. Кюйняйин голу дирсякдян бир аз ашаьы олмагла голаьзы нисбятян дар тикилирди.

Кюйняйин йахасы гафтанын йахасы кими “дцз йаха” олуб, хейли ачыг олурду.

Дизлик. Гадынларын дизлийи ясасян золаглы парчадан олуб, узунлуьу топуьа гядярдир.

Хцсуси алт эейими кими, фитя эейинилирди.

Цст эейимляри. Гадын цст эейим дясти бир нечя елементдян ибарят олурду.

Шалвар. XVI йцзилликдя кцтляви сурятдя эейилян гадын эейимляриндян бири дя балаглары

дабана гядяр узанан шалварлар иди. Кишилярдя олдуьу кими, гадынларын да шалварлары айаг

тяряфинлян чох дар, йухарысы енли олурду. Лакин киши шалварларындан фяргли олараг гадын

шалварларынын айаглары ики–цч бармаг ениндя башга бир галын парча иля тикилярди. Гадын

шалварларынын, щямчинин белдян бцзмяси оларды ки, онун да ичиндян гяшянэ щюрмя гайтан

кечириб баьлардылар. Гадынын юз зювгцня мцвафиг олараг бу гайтанын уъундан салланан

готазлар мцхтялиф рянэдя оларды.

Шалварын узунлуьу йа дизя гядяр, йа да дабана гядяр узун олурду. Шалвар йа сайа, йа

да эцллц парчадан тикилирди.

Чуха. T III–16, 17 вя 18–дя тясвир олунмуш узунлуьу топуьа гядяр олан чухалар

миниатцрлярдяки чухалардан хейли фяргли олуб, белдян кип олмагла бядян юлчцсцня, ятяйя доьру

ися эен бичилиб. Чухаларын ятяк вя юн кянар хятти бойунъа кюбя тикилиб. Бязи туманынын ятяйи

сялигя иля гырчынланырды. Голлары дцз вя узунлуьу биляйя гядяр олурду. Гол ойуьу чийин хяттинин

ортасындан башлайырды. Бу дюврдя бир нечя ъцр чуха формасы эейинилирди:

273

273

1. XVII йцзиллийин I йарысында узун вя йа гыса голлу цст чухасы эейинилир, узунголлу алт

чуханын йахасы кип дцймялянирди.

2. 1636–ъы илдя эениш, узун голлу, боьаз алтда бир дцймя иля баьланан, беля гядяр ачыг

йахалы кюйняк, топуьа гядяр шалвар, кюйняйин цстцндян узун, дар голлу, йахасы овал кясилмиш

гафтан эейинилирди. Гафтанын дар голунун алтындан, билякдя кюйняйин эен голу чыхардылараг бязяк

ямяля эятирир. Кюйняк вя гафтанын рянэи чох вахт бир–бириня якс олурду.

3. Цст эейими–чуханын артыг бели дар, голу кясмя–бичмя, дар вя узундур. Йахасы овал

формада кясилмякля йахадан беля гядяр чарпаз дцймя иля баьланырды. Чарпаз дцймялянмя

яввялки кими дцзхятли дейил, “Х” шякилли олурду.

XVII йцзиллийин сону гадын эейими кюйняк, гафтан, онун цстцндян эейинилян бир нечя ъцр

чухадан ибарят иди. Белдян дар олуб, ятяйя доьру эенялян, эцняш типли (даиря формалы) туманлар

белдя айрыъа тикилмиш, там бядян силуетиня уйьун олан лифя бирляширди. Синядян беля гядяр цз–

цзя дцймялянмя вя йа чарпаз дцймялянмядян истифадя едилирди. Йаха кясийи йа овал шякилли

олуб, йахалыгсыз вя йа кцнъшякилли олуб гатлама йахалыглы тикилирди. Артыг нимтяня–чяпкян сон

модификасийасына – инкишафынын сон дюврцня йахынлашыб. Цст–цстя эейинилян бир нечя эен

туманын ятяйи ялавя парчадан кясилмиш кюбя иля бязядилирди.

Шащ Сцлейман Сяфяви дюврцндя гадын эейимляри кюйняк, йахасы чийин тикишиндян синяйя

гядяр кцнъ кясилмиш, узун голлу, эен ятякли, узунлуьу топуьа гядяр олан гафтан, онун

цстцндян эейинилмиш голсуз, дар, ятяйи ашаьы эетдикъя эенялян чяпкяндян ибарят иди.

Цст туманы. Биринъи тип цст туманынын узунлуьу топуьа гядяр олуб бцзмяли–гырчынлы олурду.

Юн тяряфдя белдян ятяйядяк ачыг гойулурду.

Икинъи тип цст туманы 4 ядяд трапес формалы парчадан тикилир вя узунлуьу топуьа гядяр

олурду.

Белдя бядяня кип, омайа доьру нисбятян эен бичилмиш нимтяня–чяпкян эейинилирди.

Нимтянянин голлары дцз олуб, узунлуьу биляйя гядяр олурду. Йахасы чийиндян башлайараг ятяйя

доьру кцнъ кясилир, синяси ачыг сахланылырды.

XVI–XVII йцзиллийин эейимляринин цмуми эюрцнцшцндя бир сыра фяргляр олмушдур.

Гадын цст эейими кюйняк вя онун цстцндян эейинилян гафтан, чуха вя ъцббялярдян

ибарят иди. Кюйняйин йахасы дцз, кясмя йаха олуб, боьаз алтда бир дцймя иля дцймялянирди.

Узунлуьу топугдан ашаьы олан бу кюйняйин голу узун вя дцз иди. Гафтанын йахасы чийин

хяттиндян беля гядяр кцнъ кясилмякля узун голлу, узун ятякли вя эениш олурду.

274

274

Гафтанын цстцндян чуха эейинилирди. Чуха астарлы олуб, узунлуьу гафтанын узунлуьу гядяр,

голу дцз, голун узунлуьу биляйя гядяр олурду. Йахасы ачыг вя боьазадяк паралел дцймяли

олмагла ики формада тикилирди. Чох вахт бу паралел дцймяляр дцймялянмир вя анъаг бязяк

функсийасы дашыйырды. Чуханын белиня кямяр баьланырды.

Чуханын цстцндян ъцббя эейинилирди. Ъцббя астарлы олуб, йахасы дцз вя ачыг тикилирди.

Ъцббя йа сярбяст бурахылыр, йа да белдян кямяр вя йа гуршагла сыхылырды. Ъцббянин голу бир

нечя ъцр: гыса, дцз вя узун, гыса гол вя ялавя декоратив узун голчаглы тикилирди. Кишилярдян фяргли

олараг гадынларын ъцббяляринин йахалары ачыг сахланылырды. Ъцббянин йахасы дцз, ачыг вя йа

паралел дцймяли олурду.

Исти эейим кими щяля дя яввялки дюврлярдя олдуьу кими хяз эейимлярдян истифадя олунурду,

чох вахт Исфащан хязиндян бцрцнъяк эейинирдиляр.

Гадынлар ъцббянин цстцндян белляриня зяриф, бязякли кямяр баьлайыблар.

Тябриз гадынлары киши гябасы (чухасы) эейир вя ону башларына чякирдиляр. Башдан айаьа

гядяр бунунла юзлярини юртцрдцляр.

Сяфявиляр дюврц киши эейим дястини ашаьыдакы кими тясвир етмяк олар.

Кишилярин алт эейими алт кюйняйи вя дизликдян ибарят иди. Дизлик йухарыдан эен олуб, балаьа

эетдикъя даралырды. Алт кюйняйи аь рянэли материалдан олараг йахасы баьлы, голлары узун тикилирди.

Цст эейимляри. Сяфявиляр дюврцнцн киши цст эейимляри ъцббя вя чухадан ибарят иди. Гейд

етдийимиз кими ъцббя адландырылан цст чийин эейими щям гадын, щям дя киши эейими кими бцтцн

дюврлярдя Азярбайъанлыларын ян’яняви эейим типи олуб вя заман–заман формасында вя

материалында азачыг дяйишикликляр олунмагла инкишаф едиб вя Азярбайъан милли эейиминин ясасыны

тяшкил едиб. Ъцббя чох бязякли вя гиймятли эейим иди.

Ъцббя иля йанашы чуха да эейинилирди.

Цст бел эейими шалвар ыди.

1523–1524–ъц илляр киши сарай эейимляри нисбятян гыса иди. Мащуддан тикилмиш узунбоьаз

ъораб топуг щиссядя эюрцнцрдц.

1528–1529–ъу иллярдя чухаларын дцймялянмясиндя дя чарпаз дцймялянмядян истифадя

едилир. Ара эейимлярдя орнаментли парчалар цстцнлцк тяшкил едирди.

275

275

1537–1538–ъи иллярдя чухаларын йахасы чарпаз дцймяляндийи кими, узун декоратив голчаг

да гол йериня чарпаз дцймялянирди. Узун, декоратив голчаглар йенидян дябя дцшмцшдц.

1539–1543–ъц иллярдя чарпаз дцймялянмяляр паралел хятлярин арасы тяк–тяк, ейни юлчцдя

дейил, ъцт–ъцт, бир–бириндян айры щалда тикилирди.

Бязян цст чуханын йахасы цчкцнъ кясилир вя узунлуьу дизя гядяр олурду.

1579–1584–ъц иллярдя цст чухаларда кичик гатлама йахалыглардан истифадя едилирди.

Чухаларла йанашы, ъцббядяндя истифадя едилирди.

XVII йцзилликдя голу гыса, гатлама йахалыглы чухаларын узунлуьу артыг омайа гядяр олурду.

Бу чухалар белдя бядяня кип отурмагла синядян беляъян дцймялянирди. Бунунла йанашы олараг

узунлуьу топуьа гядяр олан чухалар да эейинилирди. Гатлама йахалыглы чухаларда чарпаз

дцймялянмядян дя истифадя едилирди.

XVII йцзиллийин сону киши эейими ясасян боьаз алтда бир дцймя иля баьланан кюйняк, онун

цстцндян эейинилмиш белдян дар, ятякдян эен, чяпйаха ъцббя, онун да цстцндян эейинилян

голу гыса, белдя дар, ятякдя эен вя йанларына чапыг гойулмуш, бойну хязли чухадан ибарят иди.

Ъцббянин голу дар, дцз вя узунлуьу биляйя гядяр олуб, йахасына ялавя кюбядян бязяк

тикилирди.

Гядим дюврдян зяманямизядяк Азярбайcан эейим мядяниййятинин арашдырылмасы

эюстярди ки, бу эейим нювляри истифадя олунма тярзиня эюря бцрцнмя, сарынма, юртцлмя вя

эейилмя олмагла бир нечя типя бюлцнцр. Заман–заман эейим дястляриндя символика билдирян

елементлярдян дя истифадя олунмушдур. Археолоjи вя палеетнографик материалларын тящлилиндян

бялли олур ки, ибтидаи инсанларын илк вахтлар эейими щазыр вя щазырланма олмагла ики цсулла ялдя

олунурмуш.

Щазыр эейим нювц олан щейван дяриси бцрцнмя эейимлярин илк типик нцмуняси олмушдур.

Ов щейванларынын хам дяриси сонрадан йаранмыш йапынcы вя йа кяпяняйин илк прототипи щесаб

едиля биляр. Инсаны тябиятин мцхтялиф физики вя иглим тя’сирляриндян мцщафизя етмяк мягсяди иля

йаранмыш бцрцнмя эейим нювц (ашыланмамыш бясит дяри парчасы, йапынcы) сонралар ися щям дя

гадынлары кянар нязярлярдян мцщафизя едян чюл–байыр либасы олан чадра, чаршаб вя с.

йаранмасына тякан вермишдир.

Сарынма эейим нювц щазырланма эейим типинин илк нцмуняси олмагла башланьыcыны щюрмя

материалдан эютцрмцш вя сонралар тохунма материал иля явяз олунмушдур. Бу эейим нювцня

гадын чахчуруну, киши эейим елементи олан патава вя долаьы мисал эюстярмяк олар.

276

276

Мцтяхяссисляр сарынма эейим нювцнц цмумиййятля эейим мядяниййятинин башланьыcына

аид едирляр. Бу нювя гядим йунанларын эейимлярини, буна бянзяр олан йапон кимоносуну, щинд

дхоти вя сарисини дя аид едирляр1.

Мцтяхяссисляр щямчинин дяфн заманы мярщума бцрцнян кяфяни дя сарынма эейим

нювцня аид едирляр вя бунун орта Асийайа Ирандан эялдийини эюстярирляр2.

Дцнйа халгларынын эейим тарихи иля мяшьул олан мцтяхяссисляр шалварын илк йаранышда щяр

айаьа тяк–тяк сарынан бел эейими олдуьуну тясдиг едир вя гядим Ромалыларын бу эейими

Шяргдян гябул етдиклярини сцбут едян дялилляр эятирирляр3.

Юртцлмя эейим нювц дя чох гядим дюврлярдян йаранмышдыр. Бу эейим нювцндян щям

гадынлар, щям дя кишиляр истифадя едирдиляр. Юртцлмя эейим нювц парча тикясиндян олуб, щям

садя, щям дя гырчынлара йыьылмыш щалда истифадя олунмушдур.

Эейим дястляриндя мцяййян функсионал мя’на дашыйан елементлярля йанашы рямзи

сяcиййя кясб едян цнсцрлярдян дя истифадя олунмушдур. Гуш, йашмаг, кясти, эцняшябянзяр

юрпяк вя с. елементляр символика билдирян елементляр кими истифадя олунуб. Символика билдирян

гуш Дядя Горгуд дюйцшчцляринин эейим цнсцрц олмушдур. Сяфявиляр дюврцндя гадын баш

эейими олан 7 дилимли лячякляр дя символик мя’на дашыйырды. Атяшпярястликдя мцгяддяс эцл

щесаб олунан нилуфяр XIX йцзилликдя Гарабаь зонасына мяхсус архалыьын голунда юзцнц

эюстярир.

Эейилмя либас нювцня чийин вя бел эейимляри аиддир. Кюйняк, гафтан, cцббя, чуха,

нимтяня, чяпкян, гофта, туман, архалыг, шалвар, кцрк, кцрдц, ешмяк, cанлыг вя с. буна мисал

эюстярмяк олар. Бу эейимлярин бичим цсулунун тящлили ашаьыдакы нятиcяляря эялмяйя ясас верир.

Щазыр щалда истифадя олунан бцрцнмя эейим нювцндян сонра мейдана эялян щюрмя

эейимляр илк яввялляр cалашдырылмадан, сарынма цсулу иля истифадя олунурдуса да, сонралар онун

щиссяляри бир–бириня битишдириляряк бцтюв щала салынырды. Бу cцр эейим нювц Хоcалы–Эядябяй

мядяниййятиня аид едилян тунc кямярляр цзяриндя тясвир олунмуш гылынcойнадан кишинин

яйниндя мцшащидя едилир.

Щюрмя–cалашдырма (тикилмя) эейим нювцня, щямчинин е.я. I миниллийя аид едилян эил фигурун

яйниндя раст эялирик.

1 О. А. Сухарева. “Опыт анализа покроев традиционной “туникобразной” среднеазиатской одежды в плане их

истории и эволюции”, “Костюм народов Средней Азии”, изд. “Наука”, 1979 г., под ред. О. А. Сухарева, стр. 99. 2 Йеня орада, сящ. 99, 127. 3 “Военная форма от тату до цвета хаки”, журнал “Разгадай”, приложение к журналу “Лиза”, 2000г., стр. 15.

277

277

Бу дюврдя, артыг щюрмя–тикмя эейимлярля йанашы, тохунма материалдан бичиб–тикмя цсулу

иля ялдя олунмуш эейим нювц, мясялян, cцббя дя эейинилириш. Минэячевирин щюрмя

эейимляриндя1 нязяря чарпан мцхтялиф нахышларла (эюстярилян нцмунядя шябякя формада

щюрцлмцш гофта) йанашы, бичмя–тикмя эейимлярдя чох сайлы мцхтялиф дцймялярин истифадя

олунмасы2 эюстярир ки, бу дюврдян е’тибарян эейимин естетикасы апарыcы мювгейя чякилмяйя

башлайыр. Мцтяхяссисляр азярбайcанлылара мяхсус узунголлу, узун ятякли эейимин (кюйняйин–

Йунанлар буну “сарапис” адландырырды), бир сыра гоншу халглар тяряфиндян дя гябул едилдийини

тясдиг едян фикирляр сюйляйирляр3.

Енсиз золаг шяклиндя щюрцляряк щяр айаьа айры–айрылыгда сарынмыш бел эейиминя, неолит

дюврцндян башлайараг мцшащидя етдийимиз тясвирлярдя раст эялирик. Буну бичиб–тикмя бел

эейими олан шалварын прототипи щесаб етмяк олар.

Гейд етдийимиз кими, е. я. I минилликдя дябдя олан эейим дястиня cцббя дя дахил иди. Щям

киши, щям дя гадын эейими олан cцббя тохунма йун материалдан бичиб–тикмя цсулу иля

щазырланырды. Щям дя чох вахт мцхтялиф рянэли, эцллц вя тикмя нахышлы олурду4. Мянбянин вердийи

мя’лумата эюря cцббя артыг ерамыздан хейли яввял гоншу халглар арасында да йайылмышдыр.

Cцббя дцнйа эейим мядяниййятиндя дjуба–шуба кими, бя’зи халгларда ися, йанлыш анлашылараг,

халат кими юзцня мющкям йер тутмуш вя бу адла да зяманямизя гядяр эялиб чатмышдыр.

Щюрмя–тикмя эейим нювляри иля йанашы тохума парчадан бичмя–тикмя цсулу иля

щазырланмыш кюйняк, шалвар, cцббя вя с. ибарят эейим дясти кцтляви сяcиййя дашымагла ящалинин

бцтцн зцмряляри тяряфиндян эейинилмишдир. Лакин бу эейимляр иcтимаи зцмрялярин мадди

имканларындан асылы олараг материал вя бязякляри иля сечиляряк синфи фяргляри юзцндя якс

етдирмишдир.

Мадди вязиййяти имкан вермяйян ящали груплары йцксяк зцмрялярин эейим формасыны

сахламаг наминя щямин эейимлярин имитасийасыны йаратмаьа чалышмыш, охшар эюрцнцш еффектляри

ялдя етмяйя наил олмушлар. Бу cцр эейимляря мисал олараг кянарларына хяз тикилян катибини,

ичярисиня памбыг вя йа йун гойулараг сырынан ляббадя, cанлыг, ишдик вя с. эюстярмяк олар.

1 Е. А. Пахомов. “Мингечаурские кувшинные погребения”, газета “Бак. раб.”, 14.02.1937 г., №3-15139. Щямчинин

бах: С. М. Газыйев. “Минэячевирдя археоложи газынтылар”, АММ, “Елм” няш., I ъилд, Бакы-1949, сящ. 76. 2 . П. Фоменко. Грунтовое погребение №63 в Мингечауре, АММ, III ъилд, “Елм” няш., сящ. 68. 3 И. М. Дьяконов. “История мидии с древнейших времен до конца IV века до нашей эры”, Л., 1956, стр. 103. 4 Йеня орада, рясм 26, сящ. 146.

278

278

Дцнйа эейим мядяниййятиндя юзцня мющкям йер тутмуш кафтан, кофта (гофта) вя с.

эейим нювляри дя, щямчинин бу гябилдян олуб бичим цсулу вя техникасы бахымындан цмуми

охшар cящятляря малик олмушдур.

Азярбайcан эейим мядяниййяти тарихиндя гурама тикиш техникасынын кюкляри чох гядим

заманлара эедиб чыхыр. Тясвири сянят нцмуняляриндя енсиз эейим материалларындан енли

мямулат ялдя етмяк мягсядиля эейимлярин спиралвари бурма вя кичик парча тикяляринин cаланыб

бирляшдирилмяси олмагла ики техники цсулла ялдя олунмасына раст эялирик. Сонрадан бу техники

цсуллар мяишятдя эениш ILLдя истифадя олумуш вя бу эцня гядяр дя юзцнцн ямяли

ящямиййятини итирмямишдир. Гурамадан истифадя едян мцасир тикишчи–ряссамлар бу техника

васитясиля камил сянят ясярляри йарадырлар. Щям дя бу техники цсуллар тякcя эейимдя дейил,

щямчинин, панно, мяишят юртцляри вя с. формаларда евлярин вя диэяр иcтимаи биналарын интерйеринин

бязядилмясиндя истифадя олунмагдадыр.

Азярбайcан мядяниййятинин интибащ дюврц щесаб олунан XVI–XVII йцзилликлярдя

эейимлярин форма мцхтялифлийинин мейдана эялмяси иля чешидинин артмасы мцшащидя олунур.

Бунунла йанашы, эейимлярдя рямзи елементлярин йеня истифадя олунмасы, эейим типляринин гядим

дюврлярдян башланан ардыcыл тякамл истигамятинин сахланылмасы шяраитиндя локаллашма мейлляри

щисс олунмаьа башлайыр. Бу дюврдя эейимлярин бядянин тябии формасына уйьунлашдырылмасы

мейлляринин эцcляндийи нязяря чарпыр. Артыг XVII йцзилликлярин орталарындан башлайараг киши вя

гадын цст либасынын чийин вя бел эейимляриня бюлцнмяси просеси башлайыр. Кафтан (гафтан) – гоф-

та–тумана, cцббя – нимтяняйя чеврилир. Узун мцддят мцасир алт эейиминин функсийасыны йериня

йетирян цст эейимляриня, бу мягсядля бир сыра хцсуси деталлар ялавя олунмаьа башлайыр. Яэяр

тясвирлярдя киши эейимляриндя кямяря лап гядим дюврлярдян башлайараг раст эялирдикся, гадын

эейимляриндя кямярдян истифадя бир гядяр эеc, е. я. I минилликдян башландыьы нязяря чарпыр1.

XVII йцзилликлярин орталарындан башлайараг кямяр гадын эейиминин ваcиб елементиня чеврилир вя

бунун васитясиля дя бядян гурулушунун мцтянасиблийи даща габарыг нязяря чарпдырылырды. XIX

йцзилликдя эейинилян архалыгларда ися бу мягсяд даща габарыг ILLдя юзцнц эюстярир.

XVI йцзилликдян башлайараг эейимин естетик эюркями диггят мяркязиндя олмуш, мцхтялиф

ъцр бафта, гырчынлы ялавя, зянcиряляр, шащпясяндляр вя с. васитясиля эейимляря даща чох

бахымлылыг вермяйя чалышмышлар. Лакин бунунла йанашы, бцтцн дюврлярдя эейимлярин инсанын

щярякятиня мане олмамасы цчцн бичим конструксийасы даща cидди вя диггятля дцшцнцляряк

щяйата кечирилмишдир. Щяр бир эейим елементиндя хцсуси ганунауйьунлуглара ямял

олунмушдур.

279

279

Цмумазярбайcан эейимляриндя рянэ сечиминин мащиййяти. Гядим дювр Азярбайcан

эейимляриндя рянэ сечими мцасир дюврдякиндян хейли фяргли олуб. Беля ки, бир эейим дястиндя бир

нечя рянэдян истифадя едилиб. Мясялян, cцббянин цз парчасы бир рянэдя, астары ися буна уйьун

эялмяйян башга рянэдя, цст–цстя эейинилян cцббялярин вя чухаларын щяр бири вя шалвар мцхтялиф

рянэлярдя тикилирди, башга сюзля десяк, эейим елементляринин сайындан тяхминян ики дяфя чох

сайда рянэдян истифадя едилирди.

Мцасир эейим дястляриндя ися чох рянэдян истифадя едилмяси йахшы бахылмыр, ясасян ики

рянэдян истифадя едилир, цчцнъц, бунлара зидд рянэдян ися бязяк елементи кими истифадя едилир.

Бу, модайа мейлин, ясасян, шящяр мцщитиндя инкишафы иля изащ едилир. Чцнки шящярдя инсан

тябиятля билаваситя аз тямасда олур. Тябиятля тямасын сых олдуьу кянд мцщитиндя ися, бу эцня

гядяр, эейимлярдя чох рянэлярдян истифадя олунур.

К. Кяримовун “Азярбайcан миниатцрляри” китабында топланан миниатцрлярдян орта

йцзилликлярин эейимляриндя истифадя олунан рянэляр щаггында мцфяссял мя’лумат верилир. Беля ки,

миниатцрлярдя 1067 –дян чох сайда эейим елементиндян 353 эейимдя гырмызы, 194 эейимдя

йашыл, 314 эейимдя эюй, 119 эейимдя сары вя гисмян дя диэяр рянэлярдян истифадя

олунмушдур. Эюрцндцйц кими, ян чох истифадя едилян гырмызы, эюй, йашыл рянэлярдир ки, бунлар да

мцяййян мя’нада халг инамынын ифадячиси ролуну ойнайыр.

Азярбайcан халг эейимляриндяки бу рянэ сечими поезийайа да сирайят етмиш вя

ядибляримиз бу рянэ сечиминин фялсяфи мя’наларыны ачмаьа мцвяффяг олмушлар. Буна мисал

олараг Н. Эянcяви вя М. П. Вагиф поезийасыны эюстярмяк олар.

XVI йцзиллийя гядяр Азярбайcан эейимляриндяки моданын дяйишилмяси ясасян юзцнц рянэ

боллуьунда бцрузя верир, эейимин форма, бичим, технолоjи вя диэяр хцсусиййятляринин ифадяси ися

арха планда галыр.

Азярбайcан эейимляринин тарихи тякамцлц цзяриндя апарылмыш мцшащидяляр эюстярlи ки,

эейим типляринин технолоjи инкишафы иля йанашы, онларын естетик бахымдан тякмилляшмяси,

Азярбайcан халгынын дцнйаэюрцшц, зювгц, цмуми мядяни тяряггиси иля цзви сурятдя баьлы

олмушдур. Эейимлярин естетикасы юзцнямяхсус хцсусиййятляря малик реэионал, мящялли мигйас

кясб етдийи кими, мянсуб олдуьу миллятин естетик тяфяккцрцнц ифадя етмяси бахымындан да

бцтюв бир систем тяшкил едир.

1 Е. А. Пахомов. Мингечаурские кувшинные погребения. газета Бак. раб., 14.02.1937г., № 3 -

15139.

280

280

Яввялки йцзилликлярдян фяргли олараг, сон орта йцзилликлярдя инсанын бядян эюзяллийинин тясвири

иля эейим эюзяллийинин тяряннцмц тяхминян ейни естетик мязиййят кясб едир. Эейимлярин

садялийи, ращатлыьы, орта йцзилликляр дябдябясиндян фяргли олараг йцксяк ъямиййятлярдя,

сарайларда халг (елат) эейимляриня мараьын артмасы, ейни заманда рянэ ялванлыьы, щяндяси

нахышлар явязиня нябати нахышлара цстцнлцк верилмяси (буну Шяки хан сарайынын дивар рясмляри

дя тясдиг едир) диггяти ъялб едир. Бу дюврцн эейимляри халг тяфяккцрцндя мцщцм естетик

образа, тясвир–тяряннцм васитясиня чеврилмишдир. Щеч шцбщясиз, мядяни естетик тяфяккцрдя

мцхтялиф сянят вя сяняткарлыг сащяляриндя эедян демократикляшмя, хялгиляшмя, миллиляшмя

просеси дя халг мяишятинин тяркиб щиссяси олан эейимя мараьы артырмыш, ону яввялки йцзилликлярля

мцгайисяедилмяз дяряcядя, естетик кейфиййятдя гаврамышдыр.

Беляликля, XX йцзиллийин яввялляриндян башлайараг Азярбайcан халг эейимляриндя щям

техноложи, щям дя естетик бахымдан авропалашмаьа (гярбляшмяйя) мейл юзцнц эюстярир. Бу

ися принсип е’тибары иля мцасирлик, новаторлуг кими гиймятляндирилирди. Лакин гейд етмяк лазымдыр

ки, щямин новаторлуьун щям мцсбят, щям дя мянфи cящятляри вардыр. Мцсбят cящятлярдян ян

башлыъасы эейим дястиндя кямиййят артымынын тя’мин олунмасындан ибарятдир. Мянфи cящят ися

ясасян, ян’янявиликдян мящрум олмаг, илк нювбядя, естетик юзцнямяхсуслуьун мцяййян

мягамларда итирилмяси тящлцкяси иля баьлыдыр.

Шцбщясиз Азярбайcан cямиййятинин, онун эейим мядяниййятинин бу эцн цмумдцнйа

стандартлары иля сых баьлы олмасы халг эейим ян’яняляринин инкишафына, онун кцтлявиляшмясиня,

апарыcы мювгейя чыхмасына имкан вермир. Бунунла беля, щямин ян’яняляр мцасир Азярбайcан

эейим мядяниййятинин йцксялиши, юзцнямяхсуслуьу, естетиклийин инкишафы цчцн cанлы,

щямишяйашары ещтийат мянбя олараг галыр.

281

281

КРАТКИЙ ОБЗОР

Исследование культуры одежды Азербайджана, с древних времен до нашего времени

показало, что эти виды одежды по своему типу ношения и назначения делятся на укутывание,

обвертывание, покрывание и одевание.

Временами в костюмах были использованы элементы, определяющие особую симво-

лику. При анализе археологических и полеэтнографических материалов становится ясно, что

одежда первобытного человека получалась двумя способами: готовым и изготовленным.

Звериная шкура является первым типичным образцом готовой одежды для укутывания.

Необработанная шкура пойманного дикого зверя может считаться первым прототипом

созданного со временем йапынджы и кепенек.

Изготовленная с целью защиты человека от различных физических и климатических

природных воздействий одежда для укутывания (кусок простой шкуры, йапынджы) со

временем становится и выходным покрывалом как чадра, чаршаб и др. укрывающие женщину

от посторенних взглядов.

Вязаная одежда, возникшая после типа одежды укутывания, первоначально оберты-

валось, без соединения кусков, но затем эти куски научились соединять, превращая в цельный

материал.

Тип одежды обертывания, являясь первым образцом изготовленной одежды, берет свое

начало от вязанного и со временем заменяется тканым материалом. Дошедшие до нашего

времени женский чахчур, элемент мужской одежды патава и долаг могут служить примерами

этого типа одежды.

В древние времена появился тип одежды накидывание. Этим типом одежды пользо-

вались как женщины, так и мужчины. Эта одежда состояла из куска ткани, которая исполь-

зовалась как в задрапированном, так и в простом виде.

Наряду с определенными функциональными элементами, в костюме использовались и

символические элементы, такие как гуш, кясти, йашмаг, солнцевидный платок.

К типу одежды одевания, относятся как набедренная, так и наплечная одежда, кейняк,

гафтан, джуббя, чуха, нимтяня, чяпкян, гофта, туман, архалыг, шалвар, кюрк, кюрдю, ешмяк,

джанлыг могут быть их примерами.

Со временем, наряду с вязано–шитыми изделиями, появились кроено–шитые изделия из

тканых материалов, например, джубба. Мы считаем, что использованная со времен неолита

узкая вязаная полоса, которая обертывалась на каждую ногу в отдельности до талии, является

прототипом кроено–шитой набедренной одежды–шалвара.

282

282

Выше отмеченная джубба, являлась модной одеждой I тысячелетия до нашей эры. Яв-

ляясь как женской, так и мужской одеждой она кроилась и шилась из тканого шерстяного

материала и была цветной, разной расцветки и орнаментально вышитой.

Джубба еще задолго до нашей эры была распространена среди соседних народов. В мировой

культуре одежды джубба известна как джубба–шуба, а у некоторых народов ошибочно нашла

себе место под названием халат и с этим именем дошла до нашего времени.

Как джубба, так и кафтан, кофта (гофта) и другие типы одежды, которые крепко вош-

ли в культуру мировой одежды по технике исполнения и кроя, имели общие схожие свойства.

Наряду с вязано–шитой одеждой, среди всех слоев населения были распространены,

раскроено шитые из тканого материала комплекты кейняк, шалвар, джубба и др. Но эта одежда

отражала социальную и классовую принадлежность владельца, в зависимости от материала

костюма и аксессуаров.

В период ренессанса азербайджанской культуры, в XVI–XVII веках, наблюдается рост

разнообразия формы и видов одежды. В условиях сохранения направленного непрерывного

прогресса одежды, начатого с древних времен, наблюдается локализации типов одежды, наряду

с этим в одежде продолжается использование символических элементов.

В этот период в покроях одежды наблюдается стремление соответствовать естественной

форме тела. Начиная с середины XVII века в верхних мужских и женских одеждах наблюдается

процесс разделения на наплечные и набедренные.

В женской одежде кафтан (гафтан) – преврашается в гофта–туман, джубба – на ним-

тане. Долгое время, добавляя некоторые специальные детали в технологию верхней наплечной

одежды, получили одежду, выполняющую функцию современного нижнего белья.

Начиная с середины XVII века, пояс превращается в необходимый элемент, и с его по-

мощью более акцентировалась пропорция тела. Эта тенденция еще более себя проявляет в

архалыгах XIX века.

Начиная с середины XVI века, эстетичный вид одежды был в центре внимания. С этой

целью в модели одежды добавлялись разные канты (бафта, зянджире, шахпесенд), рюшки и

др. элементы. Наряду с этим во все времена в конструкции одежды тщательно учитывались

удобства ее ношения в движение. В каждом элементе одежды соблюдались определенные

закономерности.

Одежда XVIII века, отличалась от предыдущей своей пышности, а в XIX веке достигает

своего пика локализация одежды, начатая в XVIII веке. В каждом ханстве, на которые в этот

период был разделен Азербайджан, появляются формы одежды свойственные данному ханству,

которые несут историческую миссию Азербайджанской национальной одежды с

региональными особенностями.

283

283

Ясно, что национальный костюм, как территория, язык и национальная гордость, яв-

ляется одним из основных атрибутов культурной самобытности народа.

Интересно, что в основе всех типов одежды, сформированных в регионах, лежит джуб-

ба, которая еще с древних времен была известна среди всех слоев населения, а начиная с XVIII

века происходили изменения в ее конструкции. Наряду с ней во всех регионах Азербайджана

носилась и джубба–нимтане, как торжественная одежда, не внося никаких локальных

изменений в форму, возникшую в XVII веке.

Мужской и женский национальный костюм, особо не отличаясь по названию элементов

и стилем ношения одежды, сильно различались материалом, формой и художественно

декоративными особенностями.

Азербайджанский национальный женский костюм состоит из нижней и верхней одежды,

которые в свою очередь делятся на наплечные и набедренные. Нижняя одежда состоит из

кейняк, дизлик, шялтя, шалвар, а верхняя – туман, гофта, архалыг, ляббадя, катиби, чяпкян,

кюрдю, ешмяк, чахчур и др.

Национальный мужской костюм состоит из нижней и верхней одежды, которые в свою

очередь делятся на наплечные и набедренные. Нижняя одежда состоит из кейняк и дизлик, а

верхняя– шалвар, архалыг, чуха, джанлыг, деошлюк, кюрк и др.

В костюм входит головной убор и обувь.

BRIEF CONCLUSION

Research of the Azerbaijan clothing culture from ancient times to nowadays demonstrates that

depending of the manner of their use, these clothing are divided into several types including wrapping,

bandaging, covering and ‘putting on’ garments. From time to time, the elements demonstrating

symbolic were also used in clothing. It comes clear from the analyses of archaeological and

paleetnographic materials that primitive man acquired clothing in two ways using ready–to–be–worn

and those, which they prepare themselves.

Skins of animals as ready–to–be–worn clothing were one of the typical examples of wrapping

type clothes. Lather of animals can be considered as a first prototype of yapinji (type of outer throw–

on–shoulder garments without arms) and kepenek (another type of yapinji). The wrapping type of

clothing (non tanned simple piece of leather, yapinji etc.) which came as a tool to protect a man against

physical and climatic influence later gave a push to occurrence of chadra, charshab etc. as clothing to

wear when going out which served for women as a protection against glances from aside.

The bandaging type of clothing as a first sample of the clothing prepared by man originated from

crocheting and later was replaced by textile. Women’s chakhchur (trouser–type clothing that is made

284

284

by bandaging any fabrics around each foot separately and which is normally dressed when going out),

men’s patava (cloth wrapped round feet in bast–shoes) and dolag (puttee) can be brought as examples

to the above–mentioned type of clothing.

The covering type of clothing also comes from ancient times. This type of clothing was used

both by men and by women. The covering type of clothing was made from piece of fabrics and being

simple was used as a drapery.

Along with elements which had certain functional meanings, symbolised elements were also

used in clothing sets. Goosh (the military clothing accessory of the warriors mentioned in ‘Dede

Gorgud’ that symbolised the holy bird in zoroastrism (fire–worshiping) ), yashmag (rectangle piece of

fabrics with four laces which were used to cover mouth when worshipping fire in order to keep the

holy fire untouched), kestee (the distinguished belt in zoraostrism which is fastened onto men during

acceptance ceremony to this religion), guneshebenzer orpek (sun–like seven angled kerchief that was

used by women during Sefevi period), nilufar (type of arms of outer shoulder garments (arkhalig) of

XIX century Karabakh region that symbolise water–lily that was considered to be holy in zoroastrism)

etc were used as accessories that had symbolics.

Waist clothing which is made by bandaging any fabrics (waived in a form of narrow strip)

around each foot separately can be observed commencing from late Stone Age. This clothing can be

considered as a prototype of shalvar (trousers) which is waist cut–and–sew clothing.

As it is mentioned in sources, djoobba was among the popular garments of the I millennium B.C.

Djoobba as both men’s and women’s clothing was prepared from the knitted wool material applying

the method of cut–and–sew. Djoobba was also in different colors, patterned and embroidered.

According to the source, djoobba was already popular among other neigbouring nations long before

the BC. Djoobba became known in the world clothing culture as djoobba–shooba and in some nations

because of wrong understnading – a khalat (robe).

Costums composed of the koynek, shalvar, djoobba etc which were prapared appling a method

of cut–and–sew of knitted materials were as a rule worn by all groups of the population along with

connected–crochet type of clothing. However, these garments being different in fabrics and ornaments

used on them depending on the economic conditions of the certain groups were reflecting class

differences. The groups that had poor economic condition in order to make their clothing look like

those of the upper circles tried to imitate their garments and succeeded in getting similar shapes and

effects. As an example to the above–mentioned garments we can enumerate katibi that have furs

sewed on its edges and labbadeh, djanlig, ishdik etc that were stitched putting cotton or wool inside of

them.

Kaftan, kofta and other garments that became well know in the world are from this type of

clothing and have common features in the method of the cut and technics.

285

285

During the Renaissance of Azeri culture in XVI–XVII centuries, one can witness increasing of

the diversity of forms and types of clothing. With the condition of protection of continuous progress of

clothing that started since ancient times, localization of types of the clothing can be observed and

along with this – application of symbolic elements is continued in the clothing.

At this period, the tendency to correspond to the natural shape of the body can be observed in the

cuts of the clothing. Starting from mid–XVII century division of outer women and men clothing on

on–shoulder and on–hip clothing can be observed.

Gaftan, women garment, becomes gofta–touman, djoobba becomes neemtaneh. For long time,

adding some special details into the technology of outer on–shoulder garments, the clothing that fulfils

functions of today’s underwear was made.

Commencing from the mid–XVII century, the belt becomes necessary element and with its help

the proportion of the body was paid more attention. This tendency showed itself off when arkhalig

came out in XIX century.

From mid–XVI century, esthetical type of clothing was in the center of attraction. With this goal

different edgings (bafta, zandjir, shakhpesend) were added to the models of clothing. Along with it,

the comfort of the clothing was always taken into account in the construction of the clothing. Certain

regularity was observed in each element of clothing.

The clothing of XVIII century differed from the clothing of previous centuries by its pomp. In

XIX century the localization of the clothing that started in XVIII century reached its peak. In each

khanate on which Azerbaijan was divided the form of clothing that is peculiar to this khanate and that

carries historical mission of Azerbaijan national clothing with regional features appears.

It is obvious that the national costume as the territory, language and national proud is one of the

main attributes of the cultural originality of the nation.

It is interesting that djoobba which was known among all layers of the population since ancient

times, and since XVIII underwent changes in its construction, lies in the basis of all types of clothing

formed in the regions. Along with it, djoobba–neemtaneh as a gala garment was also worn in all

regions of Azerbaijan but it did not have input into local changes of the form appeared in XVII

century.

Men and women national costume did not differ much in names of the elements and wearing

stiles but there was significant difference in material, form and artistic decorative particularities.

Azerbaijan national women costume consists of under and outer clothing which in their turn are

divided into on–shoulder and on–hip clothing. Under clothing consist of koynek, dizlik, shalta and

shalvar, and the upper – touman, gofta, arkhalig, labadda, katibi, chapkan, kyourdou, eshmak,

chakhchour, etc.

286

286

National men costume consists of under and outer clothing which in their turn are divided into

on–shoulder and on–hip clothing. Under clothing consists of koynek and dizlik, and upper – shalvar,

arkhalig, choukha, djanlig, dyoshlyouk, kyourk, etc.

The costume includes also head–dress and shoes.

287

287

ИСТИФАДЯ ОЛУНМУШ ЯДЯБИЙЙАТ

1. Азярбайъан Классик Ядябиййаты Китабханасы, I–VIII ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1985.

2. Азярбайъан етнографик мяъмуяси, I– ЫЫЫ бурахылыш, “Елм”, Бакы, 1964.

3. Азярбайъан милли эейимляри. Фотоалбом,” Искусство” няш., Москва, 1972.

4. Азярбайъан Совет Енсиклопедийасы, III ъилд, Бакы, 1979.

5. Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар. Азярбайъан Университети няш., Бакы, 1989.

6. Азярбайъан тарихиня даир материаллар, VIII ъилд, “Елм” няш., Бакы, 1973.

7. Азярбайъанын Мадди Мядяниййяти, I–IX ъилд, “Елм” няш, 1953.

8. Азярбайъанын Тарихи Абидяляри, ш. 29. Аз.ССР ЕА, Азярбайъан Тарихи Музейи, ред.

М.Я.Газыйев. Аз.ССР ЕА, Бакы, 1958.

9. Асланов Е. Ел–оба ойуну, халг тамашасы. Бакы, Ишыг, 1984.

10. Ахундов И. Хатиряляримдя йашайан Лянкяран. Б., 1989.

11. Байатылар. II няшри, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы, 1960.

12. Бцнйадов З. Азярбайъан VII–IX ясрлярдя, Азярняшр, Б., 1989.

13. Ващидов Р.М., Минэячевир III–VIII ясрлярдя. “Елм” няш., 1961.

14. Ващидов Р.М., Минэячевир III–VIII ясрлярдя. “Елм” няш., 1961.

15. Гашгай Солмаз. Манна дювляти. “Азярбайъан” няш., Бакы, 1993.

16. Гурани–Кярим (Азярбайъан дилиндя), суря 7, айя 22, “Азярняшр”, 1992.

17. Дцнйамалыйева С.С. “Молла Нясрядин” журналы намцнасиб эейимин тянгидчиси кими. “Дил вя

ядябиййат” нязяри, елми, методик журнал № 3, Бакы, 1996.

18. Дцнйамалыйева С.С. Вагиф поезийасында ал вя йашыл рянэлярин ащянэи. “Дил вя ядябиййат”

нязяри, елми, методик журнал, № 2, 1996.

19. Дцнйамалыйева С.С. Azərbaycan xalq geyimləri: ənənə və müasirlik. Azərb. Resp. EA

konfrans materialları, IV. 1996

20. Дцнйамалыйева С.С. Azərbaycan geyimlərinin estetikası. Azərb. Resp. EA konfrans

materialları, IV. 1996

21. Дцнйамалыйева С.С. M. P. Vaqifin poeziyasında xalq geyimlərinin təsviri. “Dil və

ədəbiyyat”. Nəzəri, elmi, metodik jurnal № 2, 1996.

22. Дцнйамалыйева С.С. İpək istehsalı və təbii boyaqlar. “Elm və həyat”, V, 1996.

Həmmüəllif Mais Qasımov.

23. Дцнйамалыйева С.С. Xalq geyimlərində etnoqrafik, fəlsəfi və psixoloji amillər. “Elm və

həyat”, V, 1996

24. Дцнйамалыйева С.С. XIII–XVII əsr Azərbaycan miniatürlərində kişi baş geyimlərinin

təsviri. Azərb. Resp. EA konfrans materialları, V, 1996

288

288

25. Дцнйамалыйева С.С. Şəki xan sarayının və Şəkixanovların evinin divar rəsmlərindəki

Azərbaycan geyimləri. Azərb. Resp. EA konfrans materialları, V, 1996

26. Дцнйамалыйева С.С. Azərbaycan miniatürlərində qadın baş geyimlərinin təsviri. Azərb.

Resp. EA konfrans materialları, V, 1996

27. Дцнйамалыйева С.С. Orta əsr dekorativ tətbiqi sənət nümunələrində geyim elementlərinin

təsviri. Azərbaycan incəsənətinin aktual problemləri, Bakı–Elm–1997

28. Дцнйамалыйева С.С. Şah İsmayıl dövrünün geyimləri. Xətaişünaslığa hədiyyə (elmi,

ədəbi– bədii toplu), Bakı, “Ozan”, 1998

29. Дцнйамалыйева С.С. Azərbaycan milli geyimlərinin bədii–dekorativ xüsusiyyətləri.

Beynəlxalq Türk kültürü konqresi bildiriləri, 1997–ci il

30. Дцнйамалыйева С.С. Quliyev F.F. Qədim dövr təsviri sənətində geyim elementlərini

təsviri. Beynəlxalq Türk kültürü konqresi bildiriləri, 1997–ci il

31. Дцнйамалыйева С.С. “Dədə Qorqud” dastanında Azərbaycan milli geyimlərinin izləri.

Dədə Qorqud–1300 Simpoziumunun materialları, 1999–cu il, Dədə Qorqud ensiklopediysı, II

cild, “Yeni nəşrlər evi”.

32. Дцнйамалыйева С.С. Nizami Gəncəvi əsərlərində xalq geyimlərinin təsviri və tərcümədən

irəli gələn bəzi təhriflər. “Dil və ədəbiyyat”. Nəzəri, elmi, metodik jurnal № 1(30), 2001 33. Дцнйамалыйева С.С. Azərbaycan xalq dekorativ tətbiqi sənət nümunələrində geyim

elementlərinin təsviri. Azərbaycan xalçası və xalq tətbiqi sənəti III beynəlxalq simpoziumu.

34. Исмайылов Г. Гуручай вя Кюндялянчай вадисиндя гядим мядяниййят изляри. “Елм” няш., Ба-

кы, 1981.

35. Кяримов К. Азярбайъан миниатцрляри. “Ишыг” няш., Бакы, 1980

36. Китаби Дядя Горгуд. “Йазычы”, Бакы, 1988.

37. Китаби–Дядям Горгуд, яла лисане–тайифейи–оьузан. Дрезден ялйазмасынын дцрцстляшдирил-

миш мятни ясасында тяртиб едяни Шамил Ъямшидов. Бакы, 1995, “Эюйтцрк”.

38. Миклухо–Маклай Н.Д. Яъаиб–яд–дцнйа

39. Мустафайев А.Н. Азярбайъанда сяняткарлыг. “Алтай” няш., Бакы, 1999.

40. Мустафайев А.Н. Азярбайъанда шярбафлыг сяняти. Бакы, “Елм”, 1991.

41. Мустафайев А.Н. Ширванын мадди мядяниййяти. Б., 1977.

42. Мустафайев А.Н. Шяки сяняткарлар дийарыдыр. Бакы, “Елм”, 1987.

43. Мустафайева Н. Ъянуби Азярбайъан ханлыглары, Бакы, 1995.

44. Мяммядов Щ.Н. Муьанын мадди мядяниййяти. автр., Бакы, 1996.

45. “Молла Нясряддин” jурналлары, I ъилд, Бакы, “Елм”, 1988.

46. N. Эянъяви. Лейли вя Мяънун. “Йазычы” няш., Бакы, 1982.

47. Няриманов И.Щ. Эянъячай районунун археоложи абидяляри. “Елм” няш., Бакы, 1958.

48. Рзайев Н. Мюъцзяли гяриняляр. Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы, 1984.

49. Садыгзадя Ш. Щ. Гядим Азярбайъан бязякляри. “Ишыг” няш., Бакы, 1971.

50. Туси Х.Н. Яхлаги–Насири. II няшри, Бакы, “Елм” няш., 1989.

51. Тящмасиб М. Г. Короьлу. “Елм” няш., Бакы, 1949.

289

289

52. Хялилов Ъ.Я. Гярби Азярбайъанын Тунъ дюврц вя Дямир дюврцнцн яввялляриня аид археоложи

абидяляри. “Елм” няш., 1959.

53. Щябибуллайев О.Н. Кцлтяпядя археоложи газынтылар, Бакы, “Елм” няш., 1959.

54. Ъянуби Азярбайъан тарихинин очеркляри. “Елм” няш., Бакы, 1985

55. Ъяфярзадя И.М. Гобустан. Гайацстц рясмляр. “Елм” няш., Бакы, 1973.

56. Эянъяви Н. Ялйазма. Из сокровищницы рукописей Азербайджана. 1636–ъы ил.

57. Яряб вя фарс сюзляри лцьяти. Азярняшр, Бакы, 1996, сящ.697.

58. Яфянди Р. Азярбайъан ел сяняти, Азярняшр, Бакы, 1971.

59. Яфянди Расим. Азярбайъанын бядии сяняткарлыьы дцнйа музейляриндя. “Ишыг” няш., Бакы,

1980

60. Яфяндийев Р. Азярбайъан эейимляри тарихиндян. Азярбайъан ССР ЕА мярузяляри, 1956,

№ 9.

61. Яфяндийев Р. Азярбайъанда милли эейим тарихиндян. “Ядябиййат вя инъясянят” гязети,

07.02.1959, № 6 (1001)

62. Яфяндийев Р. Азярбайъанын бядии сяняткарлыьы дцнйа музейляриндя. Бакы, “Ишыг”, 1980.

63. Яфяндийев Р., Дцнйамалыйева С. Азярбайъан эейимляри. “Азярняшр”, 1997.

64. Ящмядов Г.М. Юрянгала. “Елм” няш., Бакы, 1962.

65. Ящмядов Гара. Гядим Бейляган. Б., Азярняшр, 1977.

Rus dilində ədəbiyyat:

1. Абдуллаева Н.А. Ковровое искусство Азербайджана. “Элм”, Б., 1971.

2. “Костюм народов Средней Азии”, изд. “Наука”, 1979 г., под ред. О. А. Сухарева.

3. Азербайджанская национальная одежда. АН Аз.ССР, под ред. П.А.Азизбековой, Албом 4.

4. Алиев И. История Мидии, I том, Изд. “Элм”, Баку, 1960.

5. Асланов Г.М. К изучению раннесредневековых памятников Мингечаура. КСИИМК,

вып.60, М., 1955.

6. Бабаян Е.H. О женской одежде Карабаха. Ученые записи АГУ, Т: 7, 1966.

7. Велиев Ф.И. Материалъная кулътура западной зоны Азербайджана в XIX–начала ХХ вв.,

автр., Ленинград, 1990.

8. Вольфганг Брун, Макс Тильке. История костюма. Эксмо–Пресс, Москва, 2000.

9. Гаджиева С.Ш. Одежда народов Дагестана. Изд. “Наука”, Москва, 1981.

10. Герман Вейс. История одежды, вооружения, построек и утвари народов древняго мира. I

том, часть 1–я, “Восточные народы”, Москва, 1873.

11. Готтенрот Ф. История внешней культуры. Одежда, домашняя утварь, полевые и военные

орудия народов древних и новых времен. Перевод с немецкого, С. Л. Клячко, изд. 2–ое, СпБ–М,

Вольф,1900, стр.147.

12. Гринкова Н.П. Отражение производственной деятельности руки. Советская этнография

1935.

13. Гумилев Л.И. Открытие Хазарии. М., 1966.

14. Дадашов H.В. Современная материалъная кулътура Азербайджанцев Дагестана. Автр.,

Москва, 1989.

15. Денике Б. Живопись Ирана. М., 1938.

290

290

16. Денике Б. Искусство Востока. Казань, 1923

17. Дьяконов И. М. “История мидии с древнейших времен до конца IV века до нашей эры”, Л.,

1956.

18. Журнал “Разгадай”, приложение к журналу “Лиза”, 2000г.

19. Из сокровищницы рукописей Азербайджана.

20. Иллюстрированная энциклопедия моды Артия. 1988, Чехословакия.

21. Ионе Г.И. Глияные сосуды – сапожки из Мингечаура. МКА, т. III.

22. Йакут–ал–Хамави. Муджам ал булдан. Х. Казвини, Нузхат ал–кулуб, Б., 1983.

23. Каганкатваци М. История Агван, СПб, 1861.

24. Казиев С.М. Археологические раскопки в Мингечауре. Сб. “Материальная Культура.

Азербайджана”, I том, Баку, 1949.

25. Каминская Н. М. «История костюма». Москва, Легпромиздат, 1986.

26. Каракашлы К.Т. Материалъная кулътура азербайджанцев. Б., 1964.

27. Килъчевская З.А. Азербайджанский женский костюм XIX века из Карабаха. Вопросы этно-

графии Кавказа, Тбилиси, 1952.

28. Клеменская Н. М. История костюма. Москва, Легпромиздат. 1986.

29. Комиссаржевский Федор. История костюма, Минск, Современный литератор, 1999.

30. Кушнарева К.Х. Южный Кавказ в IX–II тыс. до н. э., Санкт–Петербург, 1993.

31. Латышев В.В. Известия древних писателей о Скифии и Кавказе. т. 1, СПб, 1980.

32. Латышев В.В. История древних писателей о скифе и кавказе. ВДИ, № 2, 1948.

33. Луконин В.Г. Древний и раннесредневековый Иран. М., 1987.

34. Луконин В.Г. Искусство древнего Ирана. Москва, “Искусство”.

35. Люшкевич Ф.Д. Одежда жителей центрального и юго–западного Ирана первой четверти

ХХ в. Традиции и культуры народов Передней и Средней Азии, Ленинград, 1970.

36. Мамедова Б.Р. Название одежды в Азербайджанском языке. Автр., Б., 1992.

37. Маулана Саййид Абулъ Ала Маудуди. К вопросам об одежде. Серия “Кулътура Ислама”.

38. Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербента X–XI вв.

39. Народные истоки грузинского костюма середины XIX века, Тбилиси, 1964.

40. Народы, живущие между Каспийскимь и Чернымь морями. СПб, 1822 г.

41. Новрузов Дж. А. Традиционная и современная материалъная кулътура Азербайджанцев,

проживающих в Грузии, автр., Б., 1991.

42. Олеарий А. Путешествия в Московию и Персию.

43. Пахомов Е. А. “Мингечаурские кувшинные погребения”, газета “Бакинский рабочий”,

14.02.1937 г., №3–15139.

44. Петров В.А. Растительные красители Азербайджана. Изд. Аз. ФАН, Баку, 1940.

45. Путешественники об Азербайджане, т. I, Баку, 1961.

46. Рагозин З.А. Древнейшая История Востока. Том III, Санкт–Петербург, изд., А.Ф.Маркса,

1903.

47. Садыхова С.Ю. Азербайджанская миниатюрная ъивописъ XIV– XVII веков как источник по

истории костюма. АКД, Б., 1990.

48. Сумбатзаде А.С. Промышленностъ Азербайджана в XIX в. Б., 1964.

49. Сумбат–заде А.С. Щелкостацкие заведения в Азербайджане XIX в. Известия АН Азерб.

ССР, 1958, № 6.

50. Хозяйство и материалъная кулътура народов Кавказа в XIX–XX вв., Изд. “Наука”, Москва,

1971.

51. Челеби Эвлия. Книга путешествия, вып. 3, 1983.

291

291

Хариъи дилдя ядябиййат 52. A.Godard. Le tresore de Ziviye. Haarlem, 1950.

53. E.Porada. Ancent Iran. London, 1965.

Йапон дилиндя ядябиййат

1. Мацумато Тосино. Происхождение и преобразование верхней одежды. Этнографическое

исследование одежды, научно исследовательское изучение одежды, Кансай (Йапон дилиндя).

Фарс дилиндя ядябиййат

1. Иран ясре–Сяфяви, Тяръцме Кащбиз Язизи, (Iran under the Safavids Roger savory. Cambrige University Press. 1980).

2. Ямируллащ Фялсяфи. Зендеэане шаще Аббас яввял. Ентешариат Елми, 1326.

3. Сяфярнаме–йе Пйетро деЛа Валле, Шцаяддин Шяфанын италйан дилиндян фарс дилиня тяръцмяси, Тещран, 2–ъи чапы, 1991.

4. Сяфярнаме–йе Шарден, Мящяммяд Аббасинин франсыз дилиндян фарс дилиня тяръцмяси, II ъилд, Тещран, 1966.

5. Сяфярнамеща–йе Венесийан дяр Иран, Тещран 1–ъи чапы, 1960, Мянучющр Ямиринин фарс дилиня тяръцмяси.

Тцрк дилиндя ядябиййат

6. Улусларарасы Дюрдцнъц Тцрк Културу Конгреси Билдирилери 4–7 Касым 1997, Анкара, I ъилд, Ататцрк Кцлтцр Мяркязи Башканлыьы. Анкара, 1999

Гябул олунмуш ихтисарлар:

Е.ф. – етнографик фонд

ЛКМКП – Ленкоранский Краеведческий Музей Культурных Памятников

T I–11, ILL 4 – Т–Табло, I– фясил сайы, 11–табло сайы, ILL–шякил, 4–шякил сайы;

T I–11, 4 – Т–Табло, I– фясил сайы, 11–табло сайы, 4– рясм сайы;

T V–57, ILL 1.2 – Т–Табло, V–фясил сайы, 57–табло сайы, ILL 1.2–1 сайлы коллектив

шякилдяки 2–ъи тясвир;

T V–75, t.ill 14 – Т–Табло, V–фясил сайы, 75–табло сайы, t.ill –техники рясм, 14–техники

рясм сайы;

292

292

İнформаторларын сийащысы

7. Гасымова Бибисара Сярхан гызы, Шамахы району, Няриманкянд кянди, 85 йашында.

8. Камилзадя Салещя Щцсейнаьа г., Бакы, Ашыг Ялясэяр кцч., 2/54.

9. Мядятова Елнаря Рящим г., Бакы, Растропович (Аьамалыоьлу) кцч., 19/16.

10. Ялийева Зярифя Рза гызы, Бакы шящяри, Йусиф Вязиров кцчяси, 29, Ермянистандан мяъбури кючкцн.

11. Ясядуллайева Зцлейха Мирзя гызы, нефт милйончусу Шямси Ясядуллайевин нявяси, Франса вятяндашы.

293

293

MÜNDƏRİCAT

Giriş.............................................................................................................................Səh.3 I FƏSİL. Qədim dövr Azərbaycan geyimləri

1.1 Geyim materiallarının istehsalı və əldə olunması................ .......................... ..................... 9 1.2 Qadın geyimləri .................................................................................................. ............... 27 1.3 Kişi geyimləri ..................................................................................................... ............... 42 1.4 Xüsusi, hərbi və dini geyimlər ............................................................................ ......... 63– 67 1.5 T I ................... ........... ...................................................................................... ............... 71

II FƏSİL. I BÖLMƏ. Erkən orta yüzilliklər Azərbaycan geyimləri 2.1.1 Geyim materiallarının istehsalı və əldə olunması ............................................... ................ 72 2.1.2 Qadın geyimləri .................................................................................................. ................ 90 2.1.3 Kişi geyimləri ................................................................................................................... 102 2.1.4 Xüsusi, hərbi və dini geyimlər ......................................................................................... 122

II BÖLMƏ. İnkişaf etmiş orta yüzilliklərdə Azərbaycan geyimləri 2.2.1 Geyim materiallarının istehsalı və əldə olunması ............................................................. 130 2.2.2 Qadın geyimləri ................................................................................................................ 134 2.2.3 Kişi geyimləri ................................................................................................................... 140 2.2.4 Xüsusi, hərbi və dini geyimlər ......................................................................................... 147 2.5 T II .................................................................................................................................... 150

III FƏSİL. Səfəvilər dövründə Azərbaycan geyimləri 3.1 Geyim materiallarının istehsalı və əldə olunması ............................................................. 151 3.2 Qadın geyimləri ................................................................................................................ 157 3.3 Kişi geyimləri ................................................................................................................... 181 3.4 Xüsusi, hərbi və dini geyimlər .......................................................................................... 202 3.5 T l l l .................................................................................................................................. 208

IV FƏSİL. Xanlıqlar dövrünün Azərbaycan geyimləri 4.1 Geyim materiallarının istehsalı və əldə olunması ............................................................. 209 4.2 Qadın geyimləri ................................................................................................................ 214 4.3 Kişi geyimləri ................................................................................................................... 228 4.4 Xüsusi, hərbi və dini geyimlər .......................................................................................... 231 4.5 T IV .................................................................................................................................. 232

V FƏSİL. Yeni dövr Azərbaycan geyimləri 5.1 Giriş .................................................................................................................................. 233 5.2 Geyim materiallarının istehsalı və əldə olunması ............................................................. 237 5.3 Qadın geyimləri ................................................................................................................ 247 5.4 Kişi geyimləri ................................................................................................................... 316 5.5 Xüsusi, hərbi və dini geyimlər .......................................................................................... 334 5.6 T V .................................................................................................................................... 343

Nəticə .............................................................................................................................. 344 Rezyume ......................................................................................................................... 361 İstifadə olunmuş ədəbiyyat ............................................................................................. 368 Qısaltmalar 370