Архітэктура маёнткаў Крупшчыны // Малое Палесьсе:...

12
м а л о е палесьсер^шл I Ч Я f П F! Шш Штся длтшча жале* т возеры Сялявй/Этюды з ikmcp шщййпартышю на Нрупшчьш 3 пешю зет Луфшча /Дыярыуш Алеся Пушкта J0mbwtepttb№ затсы скаутау ГПагоня" вяр- шщца т &шру*ьЛкт№Я№нь№ крыже у тмяць рзррхттых мтшу

Transcript of Архітэктура маёнткаў Крупшчыны // Малое Палесьсе:...

м а л о е

палесьсер^шл •

I • Ч Я f П F!

Шш Штся длтшча жале* т возеры Сялявй/Этюды з ikmcp

шщййпартышю на Нрупшчьш 3 пешю зет Луфшча /Дыярыуш Алеся Пушкта

J0mbwtepttb№ затсы скаутау ГПагоня" вяр-шщца т &шру*ьЛкт№Я№нь№ крыже у

тмяць рзррхттых мтшу

П С Т О Р Ы К А - К Р А Я З Н А У Ч Ы АЛЬМАНАХ

В imam цябе, дараг! чытач!Мы радыя, што пасьля некальюх год, зноу выходз'м у сьвет. Таму наш трзщ выпуск выглядае

значна "таусьцейшым"за ceaix папярэднту а таксама зьмяшу знешш выгляд. Але ёсьць рзчы нязьменныя - па-ранейшаму мы - гзта Харугва Скоутау Малого Палесься, што на Крупшчыне. Па-ранейшаму - сфзра нашага защауленьня - рзг\ён Малого Палесься, у як\ акрамя Крупскага раёну уваходзяць земл\, штоляжаць пам1жрзкам1 Бярша i/Jpyiib - Ьарысаусй, !\ешьск\, Чашнщ, Ьлачынск!, Круглянск!, Бялыныцк!iБяршсмраёны (шшым1сло-

М А Л О Е П А Л Е С Ь С Е Д р ^ - Б » " 3 | " ™ г л к ™

вам1-Друцка-Бярзз1нск1 Край). Адпаведна, матзры-ялы, змешчаныяу нумары адлюстроуваюць розныя сторонKi г\сторы\ й культуры нашага рзгУёну. Неабходна зауважыць, што альманах "Малое Палесьсе" уважае родную мову eaycix формах яе бы-таваньня нацыянальнай каштоунась культуры нашага народа. Пстор траванасьць выданьня абавязвае н правашеныя, граф\чныя \лекс\ асабл\васьи,\мовы публшаван Выказваем шчырую падзяку ус што спрычынжя да выданьня г

КРУПК! 2009

М А Л О Е П А Л Е С Ь С Е / 2 0 ПСТОРЫКА-КРАЯЗНАУЧЫ АЛЬМАНАХ ДРУЦКА-БЯРЭЗШСКАГА КРАЮ

ГАЛОУНЫ РЭДАКТАР / Андрэй АЛЯХН0В1Ч Р Э Д К А Л Е П Я / Валеры АРЦЮХ0В1Ч, М1хал БАРАВУЛЯ, Янша ДЭМУХ. МАСТАЦКАЕ АФАРМЛЕНЬНЕ, МАКЕТ, ВЁРСТКА / Марцш КОЙДАН Пры перадруку спасылка на альманах "Малое Палесьсе"абавязковая. Рукапщ рэдакцыя не вяртае 1нерэцэнзуе. Аутары цалкам адказныя за подбор / дакладнасьць прыведзенай шфармацы!. Рэдакцыя

^Ууу///////'111

3 b М Е С Т АРХЕАЛЁПЯ Вадж Шадыра, Аляксей Махнач. СЕЛ1ШЧАЖАЛЕЗ-НАГА ВЕКУ НА ВОЗЕРЫ СЯЛЯВА 3 АРХШАРЫУС ДАКУМЗНТ ЧАШУ ВЯЛ1КА-ГА КНЯСТВА Л1Т0УСКАГА...7 НА СКРЫЖАВАНЬНЯХ Андрзй Аляхнощ Наста Хадасет ШЛЯХАМ1 МАЛОГА ПАЛЕСЬСЯ 9 НВНОЙДЗЕНЫЯ СКАРБЫ 1ванШашок ПАСЛЯДАХЛЕГЕНДЫ 39 АРХИЭКТУРА Валеры Арцюхов1ч АРХПЭКТУРА МАЁНТКАУ КРУПШЧЫНЫ 49 3 АРХ1ВАУ Андрзй Аляхнот ПАЧАТК1 НАРОДНАЙ АДУКАЦЫ1У МЯСТЭЧКУ КРУПК1 58 ЧЫТАЮЧЫ"ПАМЯЦЬ" Андрэй Аляхнот П0ШУК1 ПРАУДЫ ПРА КАЛЕКТЫВ1-ЗАЦЫЮ НА КРУПШЧЫНЕ (1929-1934) 60

ПСТОРЫЯ ГАЗЕТНЫМ РАДКОМ Андрэй Аляхнот ПРАЗЛЮС-ТЭРКА ПЭРЫЁДЫК1 80 ДАКУМЭНТ Натальля Юркевк АНА-Н1МНАЯ ЗАЯВА АБ СТАНО-В1ШЧЫ ПРАЦОУНЫХ БЕЛАРУС1 91 HlXTO НЕ ЗАБЫТЫ МШл Баравуля, Андрэй Аляхнот. ЭП130ДЫ 3 ПСТ0РЫ1САВЕЦКАЙ ПАР-ТЫЗАНК1 НА КРУПШЧЫНЕ У 1941-1944ГГ 93 ПЕРШАЯ ПУБЛ1КАЦЫЯ ВаальЛапацш. АД ВЫ­ЗВАЛ ЕННЯ ДА ПЕРАМОП (хрон1ка апошняга года вайныуДакудаусш с/са-веце) 103 КНРГА "...М1ЛАСЦ1 ВАШАЙ ПР0С1М" 174 ЛЕГЕНДЫ Й ПАДАНЬН! САБРАНА НА КРУПШЧЫНЕ 179 3 ВАНДРОВАК ФАЛЬКЛЁРНЫЯ ЗАП1СЫ СКАУТАУ 184

РОДНАЕ СЛОВА В Д. Старычонак. ЗЛЕКС1К1 В.ЛУЦ1ШЧА КРУПСКАГА РАЁНА 196 Мой РОДНЫ КУТ Леон Брадоуск1 МОЛАДЗЬ 3 УСХОДНЯЙ БЕЛАРУС1 НА­ВЕДАЛА ВАРШАВУ 198 У ДАПАМОГУ НАСТАУН1КАМI КРАЯЗНАУЦАМ Валеры Арцюхов1ч. КРУП-ШЧЫНАУГАЗЭЦЭ ТОМ АН БАРЫСАУШЧЫ-НЫ"(1996-2007гг.) 201 ДЫЯРЫУШ АлесьПушюн. АГЛЯД КУЛЬТУРНАГА ЖЫЦЬЦЯ У 2004 ГОДЗЕ 208 ПАЭ31Я Валеры [pbiuiaHoeiH. "ПАГОНЯ"ВЯРТАЕЦЦА НА БЕЛАРУСЬ 225 ТВОРЧАСЬЦЬ НАШЫХ СЯБРОУ Серж MiHCKeei4. ЦАР-СОМ САМВУСОНIЯСНЕЙКА .228 ПАДЗЕЯ 2009 УСТАЛЯВАНЬНЕ КРЫЖА У ПАМЯЦЬ РЭПРЭСАВАНЫХ ЗЕМЛЯ КОУ 237

d VaArrid Su/j^w О т/И/Ьл Vcvtrba. Su/j^w

Архггактура т / маенгкау Крупшчынш

А Р Х 1 Т Э К Т У Р А / Валеры АРЦЮХ0В1Ч

Ш ляхецш маёнтш з часоу ВКЛ да пачатку XX ст. - неад'емная частка архшктурнага ландшафту Беларуа. Давол\ значная колькасць тамх сядз\бау кнавала на тэрыторьн сучаснага Круп-

скага раёна. Тлумачыцца гэта наяунасцю тут прыватнауласшцюхзямельных уладанняу.

Пад маёнткам у нашым артыкуле маецца на увазе комплекс пабудоу сядзн 6ыземлеуладальн'/ка - двор. Цэнтральнай пабудовайу ш з'яуляуся панш дом (палац). Недалёка размяшчалкя гаспадарчыя будыню, задаём Инш. У склад ся-дз\бы, як правша, уваходзш1 парк i сад.

У Крупсюм раёне да нашага часу захавалася два сядз1бных дома - у г.Круп-Ki i в.Язбы (друг'1 значна перабудаваны). Толью гэтыя помшю атрымал1 apxi-тэктурную характарыстыку у лшратуры. Пры тым яна абмяжоуваецца (не ул1чваючы простых згадак) трымя апканням1 палаца у Крупках1 i одной публ'тцыяй звестак пра палац у Язбах2. /нфармацыя пра прысядз1бныя парю прадстаулена толью згадкам'1 пра рэштю парка у г.КрупкР. Арх'шктурнае вывучэнне acmamHix сядз1бау абцяжарана ix фрагментарной захаванасцю. Таму для далейшага даследавання пансшх двароу на Крупшчыне мы вымушаны звяртацца да розных в1даукрынЦ.

Самым перспектыуным з Ыз'яуляюцца apxij/ныя документы. Таквопк маёнт-ка Хацюхова 1844 г. утрымл1вае апканне ycix яго будынкау4. Можна меркаваць, што у apxieax знойдзецца шмат шфармацьн пра шшыя панскт сядз\бы на Крупшчыне. У мемуарах А. Богданoei4а удалося адшукаць падрабязную харак­тарыстыку Халопенщага маёнтка5. Акрамя apxieay i мемуарау вынШ могуць даць археалаг'тыя даследаванш на месцах былых двароу. Але патрэбна пры-няць меры для прадухшення ix забудовы i разворвання. Вялшую каштоунасць прадстауляюць старыя фотаздымш. Шмат 1нфармацы1 можна атрымаць з расповядау мясцовых жыхароу. Таюм нам бачыцца сучасны стан inepcneKmbi-вы вывучэння сядз1бнай архшктуры на Крупшчыне.

'4 K^J ft * ! • . а

I

К р а я з н а у ч ы А л ь м а н а х Д р у ц к а - Б я р э з 1 и с к а г а К р а ю 4 9

М А Л О Е П А Л Е С Ь С Е / 2 0 0

Шжэй прыведзены матэрыял - адзШ з раздзелау напканага у 2003г. экзаме-нацыйнага рэферата па школьным прадмеце "Сусветная мастацкая культу­ра" (мраушк Чэус И. П.). Асновуяго склал\ перал'маныя вышэй публмацьн. Акра-мя того выкарыстаны звестм са справаздачы А.Т.Федарука пра абследаваныя (м сяЬз\бы Крупшчыны6. Яны друкуюцца упершыню. Артыкул не прэтэндуе на паунатуiгрунтоунасць прыведзеныхзвестак. Мэта дадзенай публ1кацы1-па-знаёмщь шырош колы з адной са старонак архшктурнага летапку нашага рэг1ёна. Можна будзе л1чыць, што артыкул перавыканау пастауленую мэту, кал\ ёнукагосщ вытча разумение каштоунасц1 i неабходнасц1 зберажэння не-шматлмх рэшткау былых маёнткау.

* * *

Аршэктура маёнткау Крупшчыны з'яуляецца часткай агульнабелару-скай архюктуры i разв1валася пад яе уплывам. Шляхецмя маёнш, як i шшыя помыт архггэктуры, адлюстроуваюць светапогляд i щэалы

пэуных культурна-пстарычныхэпох: барока, рамантызму, пстарызму. Далучэнне Вял1кага Княства /Нтоускага у XV-XVII ста. да працэсау агульна-

еурапейскага культурна-асветнЩкага развщця моцна пауплывала на характар i абл1чча маёнткау. Яны мелЬ як правша, выразную ландшафтна-плашровач-ную структуру: сад, да якога пазней далучаецца i парк, але1, баскеты, пляцоука з клумбай перад ганкам. 3 супрацьлеглага боку палаца размяшчауся гаспадар-чы двор. У агульную кампазыцыю сядз!6ы актыуна уключалкя разнастайныя 1рыгацыйныя сктэмы: сажали, каналы, npaTOKi. Агароджа сядз1бы, як правша, таксама мела аршэктурнае вырашэнне.

План1роуцы маёнткау 6bmi уласц1выя часцей за усё прынцыпы цэнтрычнасц1 i С1метрьн: у цэнтры - сядз1бны дом (палац), перад парадным ганкам - курда-нер, далей - уязная алея, паабапал якой баскеты, сад i парк. Парадная парка-вая тэрыторыя аддзялялася ад гаспадарчай агароджай (прысадамО.

У арх1тэктурным вырашэнн1 палацау спачатку дамшавал1 гатычныя i абарон-чыя рысы. Запазычаная у готыKi замкавая суровасць яшчэ пераважала над свецкай прыгажосцю: фасады фланкуюцца вежам1, г л у ш сцены неахвотна са-ступаюць месца вокнам. У XV-XVII стст. аршэктура палацау паступова набывае свецш, цывтьныя рысы.

Хуткаму распаусюджванню палацавых рыс у забудове маёнткау спрыяла барока. У пачатку XVIII ст. склауся пэуны i досыць устойл1вы тып план1роук1 сядз1бнага палаца: парадны ганакз поршкам на слупах, вестыбюль-аванзала, якая пераходз1ць у парадную залу, анфшады пакояу па баках. Праз бакавыя галерэ1 палац злучаецца з флкелямК Разв1ваецца ярусная пабудова палацау. У цокальных паверхах размяшчаюцца кладоук!, кухня, топк1 каларыферау, на

5 0 К р а я з н а у ч ы А л ь м а н а х Д р у ц к а - Б я р э з 1 н с к а г а К р а ю

друпм цч мансардным паверхах - гасцёуш, кабшеты, сталовыя, залы, спальне А Р Х 1 Т Э К Т У Р А

Змяняецца i аб'ёмнае вырашэнне палацау. Простыя, двух-чатырохсхшьныя МАЁНТКАУ flaxi саступаюць месца вальмавым, з мансардам! i мезаншам1, люкарням1 i К Р У П Ш Ч Ы Н Ы алькеджамк Павял1чваюцца памеры вокнау i ix колькасць. Абл1чча палаца на-бывае святочнасць i элегантнасць.

Барочная летуценнасць прыйшла усядз1бныя сады i паркК Шчылася модным вырошчваць розныя экзоты, выстауляць па паркавых алеях цёплаю парою года у кадушках раслшы з заморшх KpaiH. Остэма пасадак, каналау, сажалак, альтанак i гротау ставша мэтай стварыць атмасферу рамантыкЬ натхнення, па-этычнай узнёсласцК

У канцы XVIII - пачатку XIX ст. у архпэктуру маёнткау i паншх сядз1б прыхо-дзщь класщызм. На змену мудрагелктаму ракако прыходз1ць стрыманая ве-л1чнасць, манументальнасць. У Беларуа уплыу класщызму найперш адб!уся на буйных аб'ектах. Сярэдн1я i дробныя маёнтк1 ужо у першай трэщ XIX ст. будуюц-ца у стыл1такзванага пстарызму, або рамантызму, кал1 эклектычна спалучалкя архпэктурныя формы папярэдшх эпох. У пачатку XX ст. у архпэктуры Беларуа з'яуляецца стыль мадэрн, як1 i дамшуе у будаунщтве маёнткау гэтага часу.

Кал1 у абл1ччы мураваных сядз16 i палацау адбшкя рысы еурапейскага дой-лщства, то драулянае сядз1бнае дойлщства зберагала народныя, нацыяналь-ныя традыцьн i адметнасцК Уласна панск1 дом невял1кага маёнтка па план1-роуцы нагадвау традыцыйную сялянскую хату на два бакк хата-сенцы-хата. Сенцы мел1 выхад як на парадны ганак, так i на гаспадарчы двор. Паабапал ix - жылыя п а ш . Усё вяршыу чатырохсх1льны \\\ вальмавы дах. Будаун1кам1 так1х сядз1бау был1 мясцовыя майстры-цесляры (дойл1ды), як1я мравало спрадвечным вопытам i традыцыям1.

«Цудоуным помн1кам багатай i разнастайнай палаца ва-сядз1бнай спадчыны Беларус1 з'яуляецца палац у Крупках. Пабудаваны у пачатку 20 ст. у неаба-рочным к1рунку стылю мадэрн. У стылявых адносшах будынак палаца набыу ааметрычную аб'ёмна-прасторавую кампазщыю. Да тарцовага левага фасада двухпавярховага прамавугольнага у плане будынка далучана цыл1ндрычная 2-ярусная вежа, якая узвышаецца над яго вальмавым дахам. Яе верхш вась-М1гранны ярус накрыты самкнутым гранёным паусферычным купалам, як! за­веришь! HJ3KJM л1хтаром такой жа формы; rpaHi яруса аформлены круглым! люкарнам1, размежаваным! лапаткамК Супрацьлеглы тарцовы фасад атрымау ааметрычную крапоуку - бакавы уваходны рызалгг фланк1раваны невысо-KiMi чацверыковым1 вежачкам1 з машыкулям1 - рамантычны матыу сярэд-невяковай замкавай архюктуры; цэнтральны рызал1т завершаны ф1гурным франтонам з бакавым1 барочным! валютам! i авальнай люкарнай па цэнтры. Стыл1заваныя валюты выкарыстаны i у афармленн! вокнау рызал1ту. Арх1тэк-турна-пластычны эфект плоскасных фасадау ствараецца вылучэннем на ix

К р а я з н а у ч ы А л ь м а н а х Д р у ц к а - Б я p 3 3 i и с к а г а К р а ю 51

жоутым фоне пабеленых элементау дэкору - вуглавой рустоум, "замковых" камянёу i геаметрызаваных лштвау прамавугольных вокнау i ламбрэкенау у ix прасценках. У афармленш фасадау выкарыстана характэрнае для мадэрна супастауленне гладкай муроум сцен з фактурнай апрацоукай панеляу, Him, фшенгау, лштвау вокнау, франтонау. Дынам!чную арытмю фасадам надае выкарыстанне аконных праёмау разнастайнай канф1гурацьй i спалучэння - адз1нарных, падвоеных, патроеных, прамавугольных, круглых, квадратных, авальных, лучковых. Цэнтрал ьны уваход з боку галоунага фасада вылучаны не-

Палацу Крупках

Фрагмента унутранага аздаблення - печ з дэко рам у стыл1 мадэрн

ч I

Ж II 5 2 К р а я з н а у ч ы А л ь м а н а х Д р у ц к а - Б я р э з 1 н с к а г а К р а ю

mm ш

глубомм рызал1там, ям завершаны атыкам. Уваходная частка бакавога правага фасада будынка фланмравана 2 невялшм1 вежал/ii. Плашроука мяшаная. Паверхш ка-лщорна-анфшаднай плашроую злучаюць тры лесвщы, цэнтральная з я ш упрыгожана поручням! з балясш i по­ясам геаметрычнага арнаменту (чыгуннае лщцё)»7.

Захавауся фотаздымак фрагмента унутранага аздаб-лення палаца - печы. На J M бачна, што кафля i дэкор таксама выкананы у стыл1 мадэрн.

За палацам калкьш знаходз1уся маляушчы парк, ад якога захавалкя тольм фрагменты: «...адзшомя лшы, сосны, топаль канадш позы, зараш cnip3i Б1яры»8.

Сядз1ба з першай паловы XIX ст. i да 1918 г. належала Mixamy, а потым яго сыну Карлу, Свяцк1м.

Сядз1ба графа Краснщкага у в. Язбы «фарм1равалася у першай палове XIX ст. у духу класщызму. Уключала сядз!6ны дом, парк, сад, гаспадарчы двор, бровар, млын, дзве брамы. Заха­валкя невялшя фрагменты »

Сядз1бны дом пабудаваны у стыл1 позняга класщызму, мураваны, аднапа-вярховы. «Цэнтральны уваход вылучаны мансардавым порокам з 4 калонам1 i 3-вугольным1 франтонам1. Фасады рытм1чна расчлянёны прамавугольным1 аконным1 праёмамк Цяпер перабудаваны, узведзены друп паверх»10.

Парк «займау роуную тэрыторыю, якая была апрацавана л ё г ш тэрасаван-нем па вое. Праглядваецца цэнтральная алея (лктоунща, лша) па BOCJ сядз1бы, якая за паркам вяла да возера. Захавалкя адзшкавыя лшы, у мшулым форма-ваныя, у старых баскетах зараш дэкаратыунага хмызняку (бружмель татар­ская, ружа найкалючая, бэз, рабшшк раб1налктавы), некальк1 дрэу на уяздной алеЬ зарослы вадаём. У лепшым стане невял1кая частка краявщу з пауднёвага боку сядз1бы з адзшкавым1 дрэвам1, якая часткова забудавана дамкам1 летня-га тыпу. Прысады здз1чэл1

Парк пры палацы у Крупках

«...ад-зшошлшы,

сосны, тополь канадш позы, зарасл!спщ

Ыяры».

» и Шляхецк1 маёнтак у м . Халопен1чы вельм1 красамоуна апквае у CBaix успа-MiHax Адам Ягорав1ч Багданов1ч: «Теперь мы подошли к помещичьей усадьбе, к панскому двору, который называл­ся просто "двор" без всяких пояснений, как нечто самодовлеющее и само собой понятное... Он расположен был от местечка не более Ш сажен на взгорке, полого склонён­ном к сыроватой низине, где были вырыты сначала два (старое возера), а затем и третий пруд, ныне спущеный и высохший... ...Кусадьбе вели "прысады", - алей из дубов, клёнов, ясеней, лип (гл. 4-ю стар, вок-ладк1-рзд.). И к ним примыкал, расположенный на первом плане, старый фрукто-

К р а я з н а у ч ы А л ь м а н а х Д р у ц к а - Б я р э з 1 и с к а г а К р а ю 53

М А Л О Е П А Л Е С Ь С Е / 2 0 0

Сядз.ба гра­фа Краснщка-га у в. Язбы. Выгляд да перабудовы.

вый сад, с оранжереей, парниками и погребами для фруктов и овощей, занимая около 3-4-х десятин. По другую сторону, примыкая к пруду, роскошный шёл ого­род для капусты, огурцов, свеклы, моркови с водокачалкой для поливки... ...Пройдя алею, вы встречали при "офщы не" контору, дом для конторщиков, пи­саря "правантового" (амбарного) и других рангов и назначений, и дом для садов­ника, огородника и их подручных. Далее, за куртинами декоративных деревьев, открывался панский дом, который слыл под претенциозным именем "палаца". И мне он казался в детстве по внешности величественным..., а внутри полным очарования и невиданых чудес. Когда меня, мальчика лет 5-ти, босоногого, дядь­ка Онуфрий, панский лакей, провёл через все покои в свою комнатушку позади, видимо, не без намерения удивить и поразить, он вполне достиг цели: я шёл по блестящему и скользкому паркету, высоко подымая ноги, как по водам, и всё озирался по сторонам и вверх и вниз, и когда увидел большое трюмо, я совсем растерялся от несказанного изумления... ..Этот дом, по уходе немцев, сожгли (1918 г. - А.В.). Надо думать, что, простояв 70 лет он был уже староватым и сильно зажит, но ещё постоять мог бы. Ничего в нём, разумеется, величественного не было: самый обыкновенный поме­щичий дом. Деревянный, одноэтажный, в 8 комнат и комнатушек. Но что ему придавало внушительность - это каменный фундамент и крыльцо из тёсаного гранита, а также мезонин со шпицем и "галкой" (шаром) наверху. ...Обширная кухня с кладовыми и комнатами для поваров стояла отдельно: близ дома, но с некоторым промежутком... ...За домом был разбит в десятину с небольшим "Новый сад" с палисадником. Это сделано во времена пана Лапы, как и дом при нём же построен. "Прысады" и старый сад выходили ко временам Хрептовича, и от тех времён

5 4 К р а я з н а у ч ы А л ь м а н а х Д р у ц к а - Б я р э з 1 н с к а г а К р а ю

mm ш

сохранились защитные алей по бокам и куртины старых, двухсотлетних дубов, а может быть и трёхсотлетних дубов, стало быть, помнивших время панова-ния Халецких... ...Несколько в стороне, влево от палаца, стоял "провзнт"- амбар с хлебом, му­кой, крупой, солью, постным маслом и прочим... ...Несколько подале, но всё же близко к панским покоям стояла конюшня (стайня) для выездных лошадей вместе с каретником и пуней для кормов и подстилки... ...Вот и всё типичное для панского двора средней руки, в части, обслуживающей "по­кои", т.е. панов, их "официалистов" (представителей) и дворню разных сортов. Зто одна часть усадьбы, как бы "чистая половина"в доме. Но была другая часть, основная, хозяйственная, на которой базировалась эта показная половина... ...Хозяйственные постройки были самых разнообразных назначений: молотиль­ные сараи, с обширными складами разного рода снопов, сенные сараи, "оборы" или скотные дворы со стойлами и приспособлениями для кормов и водопоев... ...По окраинам стояли: бровар, пивоварня, - и их обслуживающие подвал и боч-карня, а также особый двор для рабочих волов и откармливаемых на убой - на месте или в городе - бычков, быков и свиней... ...Тут же была мельница с наклонным зубчатым колесом, по которому ходили два быка, вращая его своей тяжестью и упором ног, а оно, задевая зубьями, вра­щало лежащий вал с большой шестерней, которая в свою очередь вращала сто­ячую шестерню, накрепко соединённую стержнем с верхним жерновом. Зто мельница, так сказать, постоянного значения. А то была высокая, камен­ная, ветряная, которая пользовалась дармовой энергией, но, разумеется, рабо­тала не постоянно. Близко к жилым помещениям вздымалась, как сторожевая башня "салька"или "венглярня", в два и три этажа... ...Поблизости стояла и коптильная будка в форме четырёхугольной усечённой пирамиды... ...Зто было довольно крупное имение и оно достаточно типично по своему по­строению: почти все имения средней руки строились также. И более мелкие, по возможности, самодовлеющий целостный тип сохраняли, конечно в менее круп­ном масштабе. ...Около 15-ти десятин земли, а может быть и 20, занимала Холопеничская усадьба»'2.

Да нашага часу захавалкя только прысады, падмурю гаспадарчых пабудоу i рэшткГНовага саду". Панск! маёнтак у в. Хацюхова, паводле вошсу 15 чэрвеня 1844 г. «...з вялшм садам i паркам бы у агароджаны драуляным плотам на падмуроуцы з мура-ваным! слупам\. У двор вял\ уязныя вароты на мураваных пшонах з весшца-Ш. Пасярод двара стаяу вял\к\ пансю дом, пабудаваны з брусоу на каменным

А Р Х 1 Т Э К Т У Р А

МАЁНТКАУ К Р У П Ш Ч Ы Н Ы

"...Тут же была мельница с наклонным зубчатым

колесом, по ко-торомуходили два быка, вращ­

ая его своей тяжестью и

упором ног, а оно, задевая

зубьями, вра­щало лежащий вал с большой шестерней,

которая в свою очередь вращ­ала стоячую шестерню, накрепко

соединённую стержнем с верхним

жерновом."

К р а я з н а у ч ы А л ь м а н а х Д р у ц к а - Б я р э з 1 и с к а г а К р а ю 55

М А Л О Е П А Л Е С Ь С Е / 2 0 0

падмурку i пакрыты гонтам. Перад у заходам у дом была пабудавана галерэя на драуляных слупах;у доме было дванаццаць давол'1 вялШх пакояу, а пад до­мам - мураваны склеп. Памер дома 13 х 7,5 сажаняу. Побач з домам стаял\ двухпавярховая драуляная лядоуня з пакоем на друш паверсе i мураваная васьм'такаёвая аф1цыназ кухняй, накрытая дахоукай, памерам19x5 сажаняу. Пры аф1цыне знаходзшя старыя драуляныя птушнк i варыуня. Троху далей ад дома стаяу мураваны будынак стайш iea3oyHi са св1ранкам для захоування вупражы, пакрыты дахоукай, памерам116*5 сажаняу. Побач стаялi пад адным саламяным дахам драуляныя стайня для рабочых коней i адрына для гаспа-дарчага начыння, нядауна пабудаваныя. Вял'жае мураванае гумно з галерэяй на мураваных жа слупах i вялмм склепам ун'ве для захоування гарачага вша (брагО, па крыт ае дахоукай, мела па меры 13x7 сажаняу. Тут жа знаходзшася новая драуляная \збаз кафельной печкай. Адразуза пансюм дваром на невял1к1м руча\, як\упадаеур. Начу, быу устрое­ны стау, а пры ш пабудаваны невялЫ, з цёсаныхбрусоумлын на адз'ш камень, пакрыты дахоукай. Побач са ставам стаяу мураваны двухпавярховы бровар з трыма галерэям1 (ганкам1) на мураваных слупах, пакрыты дахоукай. Уброва-ры бь\л\ два вялЫя пако\, саладоуня i тваварня з паравой машынай. Па меры бу-дынка был\ 9x7 сажаняу. Пры бровары знаходз1уся асобны мураваны будынак лядоуш; пакрыты дахоукай, памерам18 х 4,5 сажаняу. Непадалёк знаходз1уся драуляны жылы дом для пастухоу на две паловы з сенцам1 i склепам. Фальварак, як\ знаходщся побач з пансюм дваром, уключау наступныя гас-падарчыя пабудовы. Абора для жывёлы была збудавана з бярвення у квадрат, якаяуключалаусябе адзшаццацьхлявоу 'тела памеры 24 х 24 сажаш. Будынак на две асещ з токам з драуляным\ щенам\ пам\ж цагляных ф'тярау iз двума eapomaMi. Асещ был\ пакрыты дахоукай, а ток - саломай. Старая драуляная адрына для захоування хлеба у снопах. Пуня для складвання сена i адрына для засыпы зерня, абедзве драуляныя. Сушыльня на дзве асещ для апрацоуш льну i вырабупянью, складзенаяз сосновыхбярвенняу»13.

Сядз1ба пачала разбурацца з 1918 г. Да нашага часу ад былога маёнтка за-хавалася толыи гумно. Насупраць двара праз стау ля дароп захавалкя рэшш мураванай пабудовы. Вщаць, гэта была згаданая у швентары лядоуня пры бровары, дзе захоувалкя бочм з гарэлкай.

Сядз1бны дом пана Барталамея у м.Бобр быу «..I-падобныу плане, драуля­ны аднапавярховы стяга колеру, займау высош пагорак на тэрасе р.Бобр. Схт узгорка, наякм знаходз\уся парк, быу добра апрацаваны /тэрасаваны. Прыса­ды з вялЫм1 марыландск1м1 таполям1 здз'1чэл'1...»'". Амаль з ш ш цч здз1чэл1 наступныя пароды дрэу - таполя Омона, таполя духмяная, таполя лауралкта-вая, таполя пбрыдная, ясень пенальванскЬ стрэя, клён сярэбраны. Вадаём спушчаны. На месцы сядз!6нага дома зараз адмшктрацыйны будынак. За-

5 6 К р а я з н а у ч ы А л ь м а н а х Д р у ц к а - Б я р э з 1 н с к а г а К р а ю

mm ш

хавало (па стану на 1992 г.) стртзавод i гаспадарчыя пабудовы двара, яюя пабудаваны у 1901 г.): 3 стай Hi, 2 склады1 5.

Сядз1ба каля в. Вял ш я Хальняв.чы «...займаламаляушчывысок! бераг воз. Сялява (дакладней A6ida - А.В.)... Захавалкя фрагменты уязной але\з л'тау, ад-з1нкавыя дрэвы, пладовыя дрэвы, зарасл\хмызнякоу. На месцы сядз\бнага дома (пасля 1945г. - А.В.) пабудаваны цагляны будынак (захавалкярэштю сцен)»16.

Ад сядз!6ы у в. Худауцы засталкя: гаспадарчая пабудова (св!ран), фрагмен­ты уязной але1 з дуба i фрагменты саду1 7.

Шляхецш маёнш знаходзткя таксама у вёсках Абчуга, Шчауры, Л1с1ча-на. Нажаль, яны страчаны поунасцю за с а в е ц ш часам. Стайня маёнтка Аб­чуга збурана мясцовым1 жыхарам1 у другой палове 90-х гг. XX ст.

АРХ1ТЭКТУРА МАЁНТКАУ

К Р У П Ш Ч Ы Н Ы

Пры напканн! працы выкарыстаны фотаздымк! з Apxiey Харугвы Скаутау Малого Палесся, захавальык Андрэй Аляхно&ч.

1 Збор помшкау ricTopbii i культуры Беларус1: М1нская вобласць. Мн., 1987. Кн.1. С. 228; Кула ri н А. М. Архюктурная даун1на / / Памяць: Пст.-дакум. хрон1ка Крупскага раёна. Мн., 1999. С. 575; Кулапн А. М. Зклектыка. Мн., 2000. С. 205 - 206 2 Кулапн А. М. Архпэктурная даун1на. С. 575 3 Збор помшкау ricTopbii i культуры Беларуси С. 228; Кулапн А. М. Арх'ггэктурная дау-шна.С575 4 Брэгер Г. Хацюхова: Псторыя невял1кага пасел1шча. Мн., 2001. С. 123 -124 5 Богданович А.Е. Мои воспоминания / / Неман. 1994. № 5. С. 30 - 32 6 ФедорукА.Т. Старинные усадьбы Крупского раёна. Мн., 1992, (коп!я) / / Apxiy Харугвы Скаутау Малога Палесся. Захавальшк Андрэй Аляхнов1ч 7 Кулапн А. М. Архпэктурная даушна / / Памяць: Пст.-дакум. хрошка крупскага раёна. Мн., 1999. С. 575 8 Федорук А.Т. Старинные усадьбы Крупского раёна. С. 1 9 Тамсама. С. 3 1 0 Кулапн A.M. Архпэктурная даушна. С. 575 1 1 Федорук А.Т. Старинные усадьбы Крупскага раёна. С. 3 - 5 1 2Богданович А.Е. Мои воспоминания// Неман. 1994. №5. С. 30-32 1 3Брэгер Г. Хацюхова: Псторыя невялкага паселшча. Мн., 2001. С. 123-124 1 4Федорук А.Т. Старинные усадьбы Крупского раёна. С. 5 15Тамсама. С. 5. 16Тамсама. С. 8. 1 7Тамсама. С. 8.

К р а я з н а у ч ы А л ь м а н а х Д р у ц к а - Б я р э з 1 и с к а г а К р а ю 57