617523(1).pdf - Ankara Üniversitesi Akademik Arşiv Sistemi
-
Upload
khangminh22 -
Category
Documents
-
view
1 -
download
0
Transcript of 617523(1).pdf - Ankara Üniversitesi Akademik Arşiv Sistemi
TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (SİNOLOJİ)
ANABİLİM DALI
ÇİN KAYNAKLARINDA TANG HANEDANLIĞI DÖNEMİ ANXİ (KUÇA)
GENEL VALİLİĞİ VE ANTİK İPEK YOLU’NA ETKİLERİ
Doktora Tezi
Sema GÖKENÇ GÜLEZ
Ankara – 2019
TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (SİNOLOJİ)
ANABİLİM DALI
ÇİN KAYNAKLARINDA TANG HANEDANLIĞI DÖNEMİ ANXİ (KUÇA)
GENEL VALİLİĞİ VE ANTİK İPEK YOLU’NA ETKİLERİ
Doktora Tezi
Sema GÖKENÇ GÜLEZ
Tez Danışmanı
Doç. Dr. İnci ERDOĞDU
Ankara – 2019
i
ÖNSÖZ
Tang Hanedanlığı Çin’in altın çağını yaşadığı ve aynı zamanda doğu ve batı
arasında etkileşimlerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Söz konusu dönemde hanedanlık
stratejik konuma sahip olan Batı Bölgesi politikasında önemli stratejiler izleyerek bazı
tedbirler almıştır. Nitekim Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde izlediği en önemli
strateji Qiuci (Kuça) merkez olmak üzere kurduğu Anxi Genel Valilik birimi olmuştur.
Bu çalışmada, Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi’nde kurulan Anxi Genel Valilik
birimi ve altında kurulan Anxi Dört Garnizon yapısının kapsamı, kuruluş amaçları ve Batı
Bölgesi’ndeki faaliyetleri ile sonuçları ele alınacaktır. Aynı zamanda Tang
Hanedanlığı’nın bölgede Anxi Genel Valilik birimini kurması doğrultusunda aldığı
önlemlerin antik İpek Yolu’na etkileri incelenecektir.
Tez çalışmam süresince yardımını esirgemeyerek destek olan danışman hocam
sayın Doç. Dr. İnci Erdoğdu’ya teşekkürlerimi sunar, lisansüstü çalışmalarım süresince
her türlü konuda destek olan ve deneyimlerini paylaşan sayın hocam Prof. Dr. Bülent
Okay’a teşekkür ederim. Ayrıca doktora tez araştırması yapmak üzere bir yıllık süre ile
bulunduğum Shanghai Fudan Üniversitesi’nde tez çalışma ve araştırmalarım ile kaynak
tedariki konusunda yardımcı olan sayın Prof. Dr. Han Sheng hocama ve tez
araştırmalarım konusunda değerli fikirlerini benimle paylaşan sayın Prof. Wu Yugui
hocama teşekkürlerimi sunarım.
ii
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ…………………………………………………………………………………..i
GİRİŞ…………………………………………………………………………………....1
1. BÖLÜM ANXİ GENEL VALİLİK YÖNETİM BİRİMİ ARAŞTIRMALARI....9
1.1. Anxi Genel Valiliğin Önemi………….……………………………………...10
1.2. Araştırmada Kullanılan Kaynaklar………………………………………...16
1.2.1. 24 Tarih’te Yer Alan Kayıtlar…………………………………………...18
1.2.2. Çin Yıllıklarındaki Kayıtlar…………………………………………….24
1.2.3. Hatıra Notlarında Geçen Kayıtlar……………………………………….26
1.2.4. Arkeolojik Buluntular…………………………………………………..29
2. BÖLÜM BATI BÖLGESİ TERİMİNE DAİR………………………………….33
2.1. Han Hanedanlığı Dönemi Batı Bölgesi…………………………………..….42
2.1.1. Han Hanedanlığı Dönemi Siyasi Yapısı………………………………...42
2.1.2. Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Wu Di ve Batı Bölgesi Politikası……47
2.1.3. Zhang Qian’in Batı Bölgesi Seyahatleri………………………………...61
2.2.Tang Hanedanlığı Dönemi Batı Bölgesi……………………………………...68
2.2.1. Tang Hanedanlığı Dönemi Siyasi Yapısı………………………………..68
2.2.2. Tang Hanedanlığı Dönemi Batı Bölgesi Politikası……………………...93
2.2.3. İmparator Gaozu Dönemi Batı Bölgesi Politikası…………………….....99
2.2.4. İmparator Taizong Dönemi Batı Bölgesi Politikası……………………102
2.2.5. İmparator Gaozong Döneminden An Lushan İsyanı Dönemine Kadar Batı
Bölgesi Politikası……………………………………………………...106
iii
3. BÖLÜM ANXİ (KUÇA) GENEL VALİLİĞİ VE ANXİ DÖRT
GARNİZON……………………………………………….……………………..110
3.1.Genel Valilik Yönetim Birimi…………………………………………….....110
3.2. Antik İpek Yolu Kavşak Noktası: QIUCI (KUÇA)…………………….....112
3.2.1. Anxi Genel Valiliğin Kurulması ve Yönetimi……..…………………..114
3.2.2. İmparator Taizong Dönemi Anxi Genel Valilik Politikası…………….121
3.2.3. İmparator Gaozong Dönemi Anxi Genel Valilik Politikası……………125
3.2.4. Qiuci’da (Kuça) Tang Hanedanlığı – Tibet Çatışması…………………132
3.3. İpek Yolu Vaha Başkenti, Yeşim Taşı Diyarı: YUTIAN (HOTEN)...........140
3.3.1. Tang Hanedanlığı ve Yutian (Hoten) İlişkileri...………………......…..146
3.3.2. Yutian (Hoten) Garnizonu Askeri Savunma Sistemi….…….…………150
3.3.3. Yutian’in (Hoten) Anxi Dört Garnizondaki Yeri ve Önemi…..…….....158
3.4. Doğu -Batı Ticaret ve Savunma Merkezi: YANQI (KARAŞEHER)….....161
3.4.1. Tang Hanedanlığı ve Yanqi (Karaşeher) İlişkileri…………........……..164
3.4.2. Yanqi (Karaşeher) Askeri Tarım Topluluğu (Tuntian) Sistemi……….171
3.4.3. Yanqi’nin (Karaşeher) Anxi Dört Garnizondaki Yeri ve Önemi…....…182
3.5.Asya ve Avrupa Stratejik Kavşağı: SHULE (KAŞGAR).………..………..185
3.5.1. Orta Asya - Avrupa Ulaşım ve Etkileşimindeki Köprü: Pamir………...190
3.5.2. Tang Hanedanlığı - Tibet Çatışmasında Shule (Kaşgar)…...…….……200
3.5.3. Doğu – Batı Etkileşiminde Shule’nın (Kaşgar) Yeri ve Önemi……..…206
4. BÖLÜM ANXİ GENEL VALİLİĞİNİN ANTİK İPEK YOLUNA
ETKİLERİ………………………………………..…..……………………….....210
4.1.Tang Hanedanlığı Dönemi İpek Yolu Stratejisi……………………..………..214
4.2.Posta Teşkilatı Sistemi……………...………………………………………...224
4.3.Ticaret Yönetmeliği ve Geçiş İzni Sistemi……………………………………234
4.4. Askeri Tarım Topluluğu (Tuntian) Sistemi…………………………………..246
iv
4.5. Gözetleme ve İşaret Kuleleri …………….………………………………….251
SONUÇ………………………………………………………………………...……..257
ÖZET……………………………………………………………………………...….266
ABSTRACT……………………………………………………………………...…..267
KAYNAKÇA…………………………………………………………………………268
EKLER…………………………………………………………………………….…290
EK-1 TABLOLAR…………………………………………………………...………290
EK-2 HARİTALAR...………………………………………………………………..310
EK-3 RESİMLER………………………..…………………………………………..322
1
GİRİŞ
4000 yıllık yazılı tarihe sahip olan Çin, farklı dönemlerde hem iç kesimlerinde
hem de sınır bölgelerinde farklı politikalar izlemiştir. Çin’in izlediği politikalar dönemin
imparatorunun belirlediği strateji kapsamında değişiklik göstermiştir. İmparatorun
belirlediği strateji kapsamında izlenilen politikalar sonucunda, Çin kimi zaman sınırlarını
ve kontrol alanını genişletmiş, kimi zaman iç kesimlerinde kaos hakim olmuştur. Nitekim
izlenilen stratejiler hanedanlık için tehdit teşkil eden ya da aynı amaç uğruna karşı karşıya
geldiği uluslara karşı belirlenmiştir
Tarih boyunca Çin’in sürekli olarak odaklandığı ve kontrol altına almak istediği
bölge şüphesiz ki ‘‘Batı Bölgesi (西域)’’1 olmuştur. Batı Bölgesi terimi geniş anlam
1
Batı Bölgesi terimi Çin kaynaklarında Xīyù (西域 ) olarak geçmektedir. Çinlilerin
kullandıkları Hsi-yü yani “Batı Toprakları” adını Han sülalesi devrinde (M.Ö. 206-M.S.
220) daha çok Tanrı dağlarının güneyinden kıvrılan yol üzerindeki Yü-men yani “Yeşim
taşı Kapısı’nın batısındaki topraklar için kullandığı görülmektedir. (Bakınız: Kürşat
Yıldırım, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu Türkistan Tarihine Dair Bazı Hususi
Terimler I’’, Avrasya Terim Dergisi, 2(2): 20- 25, s. 21, İstanbul, 2014) Batı Bölgesi
2
olarak Orta Asya bölgesine işaret ederken, dar anlamda ise günümüz Xinjiang2 bölgesine
işaret etmektedir. Batı Bölgesi sahip olduğu stratejik konumu, doğu ve batı arasında bir
köprü vazifesi görmesi, elverişli tarım toprakları, maden rezervleri ile sadece Çin’in değil
Göktürk, Arap ve Tibet gibi ulusların da odak noktası olmuştur. Çin Batı Han Hanedanlığı
döneminden itibaren Batı Bölgesi’ne karşı farklı politikalar belirlemiştir. Batı Han
Hanedanlığı döneminde İmparator Wu Di izlediği stratejiler kapsamında bölgeye Zhang
Qian adında bir elçi göndermiş ve Zhang Qian Batı Bölgesi’ne gerçekleştirdiği
seyahatlerden sonra İmparatora Batı Bölgesi Raporunu sunmuştur. Zhang Qian’in
seyahatleri, Çin’in daha önce yabancı olduğu bölgede daha yerinde stratejiler
uygulamasını ve Çin’in mevcut İpek Yolu hattına dahil olmasını sağlamıştır. Ayrıca Çin,
sınırları ötesindeki Batı Bölgesi’ni tanımış ve Çin’in merkezi iç kesimleri Zhongyuan (中
原) ile Batı Bölgesi ulusları arasında ticari ve kültürel etkileşim başlamıştır. Batı Han
Geniş anlam olarak Orta Asya bölgesine işaret ederken, dar anlam olarak ise Xinjiang
bölgesine işaret etmektedir.
2 Bugünkü Doğu Türkistan coğrafyası Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içinde yer almakta
ve Çin idari yapısı içinde “Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi” olarak adlandırılmaktadır.
Batısında Kazakistan, Kırgızistan, Afganistan ve Tacikistan; güney batısında Pakistan ve
Hindistan; güneyinde Tibet; kuzeyinde Rusya ve Moğolistan ve doğusunda Çin ile
komşudur. 4.500 kilometre uzunluğunda sınırı ve 1.626.000 km2 yüzölçümü vardır.
(Kürşat Yıldırım, Çin Kaynaklarına Göre Hunlar Ve Gök-Türkler Döneminde
Türkistan’ın Tarihî Coğrafyası (Yayınlanmış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi,
İstanbul, 2015, s. 91.) Çalışmanın ilerleyen kısımlarında ‘‘Xinjiang’’ olarak ifade
edilecektir.
3
Hanedanlığı döneminde izlenilen Batı Bölgesi stratejisi Çin’in sonraki dönemlerde
uygulayacağı stratejiler için bir temel niteliğinde olmuştur.
Çin’in en parlak dönemini yaşadığı Tang Hanedanlığı döneminde, Çin belirlediği
dış politikasında daha barışçıl bir yaklaşım sergilemiştir. Nitekim Tang Hanedanlığı
döneminde Çin farklı uluslar ile kültürel, ekonomik ve ticari etkileşimlerde bulunmuştur.
Bu sebeple kültürel ve ticari etkileşimlerin zirveye ulaştığı bu dönemde Çin’in Altın
Çağı’nı yaşaması yadsınamayacak bir durumdur. Çin bu dönemde sınırlarını genişletmek,
stratejik konuma sahip Batı Bölgesi topraklarını kontrol altına almak ve daha da önemlisi
antik İpek Yolu güzergahlarında söz sahibi olmak amacıyla stratejiler izlemiş ve bu
doğrultuda da çeşitli önlemler almıştır. (Batı Bölgesi Haritası için Bakınız: Harita 10)
Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi’nde alınan en önemli strateji ‘‘Anxi Genel
Valilik (安西都护府 )’’ birimini ve daha sonrasında bu birim altında ‘‘Anxi Dört
Garnizon’u (安西四镇)’’ kurmak olmuştur. Hanedanlık Batı Bölgesi stratejisinde sürekli
olarak kuzeyden gelen göçebe ulus Batı Göktürkler, doğuya doğru genişleyen Araplar ve
Tarım Havzası’nı kontrol altına almak isteyen Tibetliler ile karşı karşıya gelmiştir. Tang
Hanedanlığı Anxi Genel Valilik birimi kurmasından sonra bir çok önlem almıştır. Alınan
önlemler Tang Hanedanlığı’nın sınır bölgelerini genişletirken aynı zamanda antik İpek
Yolu üzerindeki hakimiyetini de arttırmıştır. Dolayısıyla söz konusu çalışmada; Tang
Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi strateji kapsamında kurulan Anxi Genel Valilik
birimi kapsamı ve faaliyetleri ile Antik İpek Yolu’na olan etkileri ele alınacaktır.
4
Çalışmanın birinci bölümünde, konuya dair yapılan çalışmalar ve araştırmalar ele
alınmıştır. Anxi Genel Valilik Yönetim Birimi konusunda günümüzde yapılan
araştırmalar, söz konusu çalışmada kullanılacak Çin’in resmi tarih kayıtları, bölgede
yapılan arkeolojik çalışmalar ve Tang Hanedanlığı döneminde kurulan valilik birimi
konusunda yapılan çalışmalar ele alınmıştır. Tarihi perspektifte Anxi Genel Valilik birimi
konusunun araştırılmasının hem Çin Tarihi, hem de Orta Asya Tarihi ve günümüz Çin’in
Yeni İpek Yolu Projesi açısından önemi ele alınmıştır.
İkinci bölümde, Çin tarihi kaynaklarında belirtilen Batı Bölgesi terimi, Han
Hanedanlığı ve Tang Hanedanlığı dönemi başlıklarına ayrılarak detaylı bir şekilde ele
alınmıştır. Tarihsel arka planda Han Hanedanlığı dönemi siyasi yapısı, Batı Han
Hanedanlığı İmparatoru Wu Di’nin Batı Bölgesi politikası ve bu doğrultuda izlediği
stratejiler incelenmiştir. Diğer bir başlıkta Tang Hanedanlığı dönemi Batı Bölgesi
stratejisini anlamak için öncelikle Tang dönemi siyasi yapısı, İmparator Gaozu, İmparator
Taizong ve İmparator Gaozong döneminden Anlushan İsyanı’na kadar olan dönemdeki
Batı Bölgesi stratejileri ve Batı Bölgesi ulusları ile olan ilişkileri araştırılmıştır. Bu
bölümde ‘‘Farklı imparatorlar döneminde izlenilen Batı Bölgesi politikasının Çin ve Batı
Bölgesi ulusları ilişkilerine etkileri nelerdir?’’ sorusuna cevap aranmıştır. Bu bağlamda
alınan tedbirler ve bu tedbirlerin sonuçları açıklanmaya çalışılmıştır.
5
Üçüncü bölümde çalışmanın ana konusu olan Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi
strateji kapsamında Batı Bölgesi’nde kurduğu Anxi Genel Valilik3 birimi ve bu birim
altında kurulan Anxi Dört Garnizon detaylı bir şekilde incelenmiştir. Anxi Genel Valilik
biriminin kurulması ve yönetimi ele alınmıştır. Aynı zamanda Tang Hanedanlığı Batı
Bölgesi politikası ve savunmasında çok önemli bir yere sahip olan Qiuci (Kuça)4, Yutian
3 Çin kaynaklarında duhufu (都护府 ) olarak geçen terim Genel Valilik anlamına
gelmektedir. “Genel Vali özellikle de şimdiki Xinjiang’da itaat altına alınan yabancı
halkları idare etmek üzere kurulan ve çeşitli birimlerde genel valinin güçlerine sahip
askeri bir görev.’’ (Bakınız: Kürşat Yıldırım, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu
Türkistan Tarihine Dair Bazı Hususi Terimler II’’, Avrasya Terim Dergisi, 3(1), s. 25,
İstanbul, 2015.)
4 Çin kaynaklarında ilk olarak Qiuci (龟兹) olarak kaydedilen yer bugünkü Xinjiang
Kuça bölgesine işaret etmektedir. Han Sülelesinde Kuei—tzu (Qiuci) olarak geçer.
Hunlar devrinde Kuei-tzu (Qiuci-Kuça) Devleti’nin payitahtı Yen şehriydi. Ch’angan’a
uzaklığı 7.480 li idi. Güneyde Ching-chüeh (Niya), güneydoğuda Ch’ieh-mo (Çerçen?),
güneybatıda Yü-mi, kuzeyde Wu-sun’lar, batıda Ku-mo (Aḳsu) ile komşuydu. Gök-
Türkler devrinde Kuça, batıdaki Çin payitahtı Ch’ang-an’a 7.000 küsur li uzaktaydı.
Ḳaraşeher’den 100 li güneybatıya yürünürse, küçük bir dağ aşılarak iki büyük ırmak
geçilir sonra 700 li kadar daha yürünürse Kuça’ya gelinirdi. Topraklar doğudan batıya ve
kuzeyden güneye 600 li idi. (Kürşat Yıldırım, Çin Kaynaklarına Göre Hunlar Ve Gök-
Türkler Döneminde Türkistan’ın Tarihî Coğrafyası (Yayınlanmış Doktora Tezi), s.
55.)
6
(Hoten) 5 , Yanqi (Karaşeher) 6 , Shule (Kaşgar) 7 dört garnizon araştırılarak Tang
Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisindeki önemi açıklanmıştır. Söz konusu bölümde
Anxi Valilik birimi altında kurulan Dört Garnizon ve antik İpek Yolu güzergahlarındaki
5 Çin kaynaklarında Yutian (于阗) olarak kaydedilen yer günümüz Xinjiang Hoten
bölgesine işaret etmektedir. Milâttan önceki devirlerde Yü-t’ien (Ḫoten) Devleti’nin
payitahtı Hsich’eng (“Batı Şehri”) idi ve Ch’ang-an’a uzaklığı 9.670 li idi. Güneyde
Ch’o-ch’iang, kuzeyde Ku-mo (Aḳsu) ile komşuydu. Yü-t’ien (Ḫoten)’in batısında,
ırmakların hepsi batıya akar ve Batı Denizi’ne dökülürdü. Onun doğusunda, ırmaklar
doğuya akar, Yen-tse (LopNur)’ya ve Sarı Irmağın doğduğu yere dökülürdü. Batıdaki
P’i-shan (Guma)’a uzaklığı 380 li idi. (Kürşat Yıldırım, s. 48.)
6 Çin kaynaklarında Yanqi ( 焉 耆 ) olarak kaydedilen bölge bugünkü Xinjiang
Karaşeher’e işaret etmektedir. Ḳaraşeher (Yen-ch’i) Devleti’nin payitahtı Yüan-ch’ü idi.
Ch’ang-an’a 7.300 li, güneybatıdaki Wu-lei (Çedır etrafı)’ye 400 li, güneydeki Wei-li
(Korla)’ye 100 li uzaklıktaydı ve kuzeydeki Wu-sun’lar ile komşuydu. (Kürşat Yıldırım
s. 51)
7 İlk Çin kaynaklarında Shule (疏勒) adıyla kaydedilen bugünkü Xinjiang Ḳaşḳar
havalisine tekabül etmektedir. Milâda takaddüm eden yüzyıllarda büyük bir kısmı kumlu
çöl, pek az kısmı ekilebilir topraklarla kaplı olan bu toprakların konumu şöyleydi:
Ch’ang-an’a 9.350 li, doğudaki Wu-lei’ye (Ḳaraşeher’in batısı, Çedır havalisi) 2.210,
güneydeki Sha-ch’e (Yarkend)’ya 560 li uzaklıktaydı. Batıya doğru giden Ta (Büyük)
Yüeh-chih (Kuşan), Ta-wan (Fergana) ve K’ang-chü yolları üzerindeydi. Sha-ch’e
(Yarkend)’dan kuzeydoğuya gidilirse Shu-le (Ḳaşḳar)’ya varılırdı. Miladın başlarında ise
Shu-le (Ḳaşḳar), Liu-chung (Lükçün)’a 5.000, Lo-yang’a ise 10.300 li uzaklıktaydı.
(Kürşat Yıldırım, s. 41.)
7
önemi ele alınırken aynı zamanda, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinde karşı
karşıya geldiği başta Batı Göktürkler, Tibet ve Araplar ile olan ilişkileri de ele alınmıştır.
‘‘Tang Hanedanlığı’nın Anxi (Kuça) Genel Valiliği ve bu birim altında Anxi Dört
Garnizonu kurmasından sonra Batı Bölgesi’ndeki faaliyetleri nelerdir? Kuça merkez
olmak üzere kurulan valilik merkezi ile Tang Hanedanlığı neyi amaçlamıştır? Sorularına
cevap aranmıştır.
Dördüncü ve son bölümde, Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik biriminin Antik
İpek Yolu’na olan etkileri incelenmiştir. Batı Bölgesi’nde Anxi Genel Valilik biriminin
kurulmasından sonra bölgede alınan tedbirlerden antik İpek Yolu güzergahınca posta
teşkilatlarının kurulması, ticaret yönetmeliği ve İpek Yolu güzergahı geçiş izni sisteminin
oluşturulması, bölgede uygulanan askeri tarım topluluğu sisteminin kurulması ve yine
güzergah boyunca gözetleme ve işaret kulelerinin kurulması ayrı başlıklarda
incelenmiştir. Kuça Genel Valiliğin kurulmasından sonra Tang Hanedanlığı’nın güzergah
boyunca aldığı tedbirlerin Antik İpek Yolu’na etkileri nelerdir? Sorusuna cevap
aranmıştır. Aynı zamanda Antik İpek Yolu merkezi konumda yer alan Anxi Genel Valilik
merkezinin İpek Yolu hattı üzerinde gerçekleştirilen ticaret ve kültürel etkileşimlere
etkileri araştırılmıştır.
640 yılında İmparator Tai Zong döneminde Kuça merkez olmak üzere kurulan
Anxi (Kuça) Genel Valilik yapısı günümüzde Çin’in Yeni İpek Yolu Projesi Bir Kuşak
Bir Yol Stratejisi için bir temel niteliğindedir. Nitekim antik dönemde Çin stratejik
8
konum ve verimli topraklara sahip Batı Bölgesi olarak adlandırılan bölgede valilik tarzı
yapılar kurarak bölgeyi kontrol altına almayı amaçlamıştır. Aynı şekilde günümüz Çin’in
Yeni İpek Yolu projesi de amaç ve stratejisi bakımından benzerlik göstermektedir. Yeni
İpek Yolu Projesi ile farklı güzergahlar aracılığı ile stratejiler izlemektedir.
Çalışmada Çin tarihi ve yazılı kaynakları, batılı ve Çinli araştırmacıların araştırmaları
ve arkeolojik çalışmalar temel alınmıştır. Çin ve Batı kaynakları ile arkeolojik çalışmalar
doğrultusunda oluşturulan tablo, harita ve resimler eklenerek çalışma desteklenmiştir.
Ayrıca çalışmada Çince Pinyin sistemi kullanılmıştır.
9
1. BÖLÜM
ANXİ GENEL VALİLİK YÖNETİM BİRİMİ ARAŞTIRMALARI
Tarihte Çin farklı dönemlerde izlediği politika ve stratejiler doğrultusunda iç
kesimlerinde ve sınır bölgelerinde idari yönetim birimleri kurmuştur. Çin’in farklı
dönemlerde kurduğu yönetim birimleri bir sonraki hanedanlık için oldukça önemli iken
aynı zamanda o dönemdeki Çin’in diğer uluslar ile olan ilişkileri açısından da son derece
önemli olmuştur. Söz konusu yönetim birimlerini kurarak o bölgede bulunun uluslar ile
yaşadığı anlaşmazlıklara son vermeyi ve bölge yönetimini kontrolü altına almayı
amaçlamıştır. Dolayısıyla antik dönemde Çin’in kontrolü altına almak istediği bölgelerde
kurduğu valilikler sınır bölgelerdeki en üst idari yönetim birimleri olmuştur. Genel valilik
yönetim biriminin kurulması Tang Hanedanlığı dönemi öncesine kadar dayanmaktadır.
Batı Han Hanedanlığı döneminde başlayarak, Ming Hanedanlığı dönemine kadar sınır
bölgelerde bu tür idari yönetim birimleri kurulmuştur. Batı Han Hanedanlığı döneminde
kurulmaya başlayan valilik birimi Batı Bölgesi Genel Valiliği (西域都护府), Tang
Hanedanlığı döneminde Anxi Genel Valiliği (安西都护府 ) 8 , Ming Hanedanlığı
döneminde ise Jinwu Shiwei Askeri Valilik yönetim birimi (金吾侍卫亲军都护府)
olarak adlandırılmaktadır. Batı Han Hanedanlığı döneminden itibaren kurulan bu yönetim
8 Çin’in yazılı kaynaklarında, Anxi olarak geçen bölge Kuça bölgesine işaret etmektedir.
Tarihi yazılı kaynaklarda Anxi olarak geçmesinden ötürü çalışmanın ilerleyen
kısımlarında da antik dönemdeki adı ile Anxi Genel Valilik olarak kullanılacaktır.
10
birimleri Çin tarihinde hanedanlıkların yönetime devam etmesi ve özellikle sınır
bölgelerde askerî yönetim kontrolünü sağlamak açısından da son derece önemli bir
strateji olmuştur.9 Ayrıca Çin’in tarihi kaynaklarında Batı Bölgesi terimi ile adlandırılan
Xinjiang bölgesi yönetimi ve stratejisi açısından da oldukça önemlidir.
1.1. Anxi Genel Valiliğin Önemi
Çin’in antik dönemde farklı hanedanlıklar döneminde kurulan ‘‘duhu zhidu
sistemi’’ sınır bölgelerde kurulan valilik yönetim sistemi anlamına gelmektedir. ‘‘Duhu
zhidu (都护制度)’’ ya da ‘‘duhufu (都护府)’’ terimini Türkçe’ye Genel Valilik Yönetim
birimi olarak çevirebiliriz. Sınır bölgelerde kurulan bu yönetim birimleri hanedanlığın
bölgedeki en üst yönetim birimleri olmuştur. Batı Han Hanedanlığı döneminden sonra
Tang Hanedanlığı ve Ming Hanedanlığı gibi dönemlerde de kurulan bu idari yönetim
birimlerinin amaç ve kapsamı aynı olmak ile beraber o dönemde sınır bölgelerde izlenilen
politika ve strateji ile doğrudan alakalıdır. Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi (西
域) olarak adlandırılan bölgeyi kontrol altına almak ve bölgeyi yönetmek amacıyla Anxi
Genel Valilik yönetim birimi kurulmuştur. Aslında kurulan bu yönetim birimi daha çok
savunma ve askeri strateji amaçlı bir yönetim birimidir. Tang Hanedanlığı döneminde
kurulan bu yönetim birimi ile Çin sürekli olarak çekişmeli olduğu Göktürklerin kontrolü
9 Li Dalong (李大龙), Duhu Zhidu Yanjiu (都护制度研究), Heilongjiang Jiaoyu
Chubanshe (黑龙江教育出版社),Harbin, 2012, s. 4.
11
altında olan bölgeyi kontrol altına almayı amaçlamıştır. Daha sonra Anxi Genel Valilik
yönetim birimi altında Anxi Dört Garnizon kurulmuştur. Kurulan Anxi Dört Garnizon
(四镇)10 ile Çin bölgede genişlemek ve orada bulunan ulusları kontrol altına almayı
hedeflemiştir.
Valilik yönetim birimlerinin kurulması Çin tarihinde sınır yönetim politikasında
son derece önemli bir yer tutmaktadır. Gerek Han Hanedanlığı döneminde gerekse Tang
Hanedanlığı döneminde kurulan valilik birimleriyle Çin’in sınır politikası gittikçe
güçlenmiştir. Bu sebeple bu konunun araştırılması tarih, siyasi bilimler, politika ve dış
ilişkiler alanında araştırma yapan araştırmacılar için daima ilgi çekici bir konu olmuştur.
Konuya dair kaynakları taramamız sonucunda Tang Hanedanlığı döneminde kurulan
Anxi Genel Valilik ve Anxi Dört Garnizon’un önemini şu şekilde belirtebiliriz:
Öncelikle Anxi dört garnizonun kurulması Tang Hanedanlığı savunma strateji
açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Anxi Genel Valilik idari birimi ve kapsamında
10 Anxi Dört Garnizon Çin kaynaklarında Anxi Sizhen (四镇) olarak geçmektedir. Söz
konusu garnizonlar Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi sınırlarında Anxi Valilik birimini
kurmasının ardından bu valilik birimi altında kurduğu dört garnizona işaret etmektedir.
Anxi Dört Garnizon olarak bahsettiğimiz bu eyaletler sırasıyla, Qiuci (Kuça), Yutian
(Hoten), Shule (Kaşgar) ve Yanqi’dir (Karaşeher).
12
kurulan dört garnizon Çin’in askeri stratejisinde büyük bir rol oynamıştır. Kurulan bu
idari yönetim birimlerinden sonra Çin bölgedeki hakimiyetini arttırmaya ve çatışma
içinde olduğu ulusları kontrolü altına almaya çalışmıştır. Bu dönemde Çin kuzeydeki
Göktürkler (突厥)11, güneydeki Tibetliler (吐蕃)12 ve doğuya doğru genişlemeye ve
yükselmeye başlayan Araplar (大食)13 ile sürekli olarak karşı karşıya gelmiştir. Çin, Batı
Bölgesi’nin büyük çoğunluğunun kontrolü altında olan Göktürkler ile uzun dönem
çatışmıştır. Batı Bölgesi topraklarını kontrolü altına almak isteyen ve bu doğrultuda da
antik İpek Yolu güzergahları yönetimini kontrol altına almak isteyen Çin, sınır bölgelerde
merkez olarak valilik idari birimi ve bunun da altında garnizonlar kurmuştur. Tang
11 Göktürkler Çin kaynaklarında Tujue (突厥) olarak geçmektedir. Göktürk Kağanlığı
552-745 yılları arasında varlığını sürdürmüştür. Çin'in Kuzey Zhou, Kuzey Chi, Sui ve
Tang hanedanları ile uzun süre savaşmıştır. Kardeş kavgaları, diğer Türk halklarıyla
arasında yapılan savaşlar, iç savaşlar ve Çinliler ile olan uzun savaşlar devletin
yıkılmasına neden olmuştur.
12 Tubo ( 吐蕃 ) Çin kaynaklarında Tibetlilere verilen isimdir. Tang Hanedanlığı
İmparatoru Taizong’un ölümünden sonra Tibet İmparatorluğu çok güçlenmiş ve bunun
sonucunda Çin Tibet işgalini durdurmak için güçsüz kalmıştır. Tibetliler Qinghai,
Sichuan ve Gansu'ya doğru askeri saldırı başlatarak Tang Hanedanlığı’nın başkenti olan
Chang-an’ı işgal etmiştir. Çalışmanın ilerleyen kısımlarında Tubo yerine Tibet ifadesi
kullanılacaktır.
13 Çin kaynaklarında Araplar, Dashi (大食) olarak kaydedilmiştir. Tang Hanedanlığı
döneminde doğuya doğru genişleyen Araplar Çin ile çatışma halinde olmuştur.
Çalışmanın ilerleyen kısımlarında Dashi yerine Arap ifadesi kullanılacaktır.
13
Hanedanlığı döneminde kurulan Anxi Valilik birimi ile Çin sınırlarını genişletmiştir.
Aynı zamanda farklı güzergahlarda İpek Yolu geçiş yollarını da kontrolü altına alması,
Çin’in çatışma halinde olduğu sınırlarını tehdit eden uluslara karşı askeri savunmasını
güçlendirmesi açısından da son derece önemlidir.
İkinci olarak Anxi (Kuça), Tarım Havzası bölgesinde yer almaktaydı. Tarım
Havzası14 sahip olduğu coğrafi konum ve koşullar sebebiyle oldukça geniş ve verimli
topraklara sahip bir bölgeydi. Anxi Genel Valilik ve dört garnizon kurulduğu bölge ise
üç taraftan yüksek dağlarla çevrili bir bölgeydi. Dolayısıyla valiliğin bulunduğu bölge
coğrafi olarak stratejik öneme sahip olmuştur. Bölgenin sahip olduğu coğrafi konum Tang
Hanedanlığı için stratejik avantaj sunmuştur. Ayrıca bölge, Doğu Hexi Koridoru (河西
走廊 ) 15 ile bağlantılıdır ve bu dönemdeki askeri savunma güzergahı buraya kadar
14 Tarım Havzası Çin kaynaklarında Talimu Pendi (塔里木盆地) olarak geçmektedir.
15 Hexi Koridoru (河西走廊) Gansu’nun batı kısmında bulunan Hexi, Qinghai ve Tibet
Platoları ve Moğol Platoları arasında yer almakta ve antik dönemde Çin ve Batıyı
birbirine bağlayan kanal niteliğindedir. Doğudan batıya kadar uzanan bu binlerce
kilometrelik yol, askeri anlamda önemli bir coğrafyada bulunmaktadır. He-hsi işaretleri
kelimesi kelimesine “ırmağın batısı” demektir. Buradaki “ırmak” ise Çin kaynaklarında
Huang-he 黃 河 olarak geçen “Sarı Irmak”tır. Bugünkü Kansu koridorunu ifade eden He-
hsi’nin dört komutanlığı Kan-su eyaletindeki Liang-chou, Kan-chou, Su-chou ve Tun-
huang’da bulunmaktaydı. (Bakınız: Kürşat Yıldırım, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu
Türkistan Tarihine Dair Bazı Hususi Terimler I’’, s. 22)
14
uzanmaktadır. 16 Sahip olduğu coğrafi konumdan ötürü bölgeye hakim olmak, Tang
Hanedanlığı’nın bölge politikası açısından büyük bir önem teşkil etmiştir. Bölgenin üç
tarafının dağlarla çevrili olması hanedanlığın çatışmada olduğu uluslara karşı
savunmasını güçlendirmesi açısından da önemlidir.
Üçüncüsü, Tarım Havzası sahip olduğu özel coğrafi konumu sebebiyle yeşil
ovalar ve verimli topraklara sahip olan bir bölgedir. Dolayısıyla Tarım Havzası’nın
verimli topraklara sahip olması bölgede ekilip biçilebilir tarım faaliyetlerinde bulunma
imkanını sunmuştur. Tang Hanedanlığı bölgede Anxi Valilik birimini kurduktan sonra
bölgede bir tür toprak işleme olarak adlandıracağımız tarım faaliyetlerine başlamıştır.
Tang Hanedanlığı döneminde askeri birlik veya toplulukların tarım faaliyetlerinde
bulunması ‘‘tuntian sistemi’’ 17 olarak adlandırılmaktadır. Tarım Havzası’nın sunduğu
16 Zhang Anfu (张安福 ), Tian Haifeng (田海峰 ), Talimu Lishi Wenhua Ziyuan
Diaoyan Xing Ji (环塔里木历史文化资源调研行纪), Zhongguo Shehui Kexueyuan
(中国社会科学院), Beijing, 2016, s. 24.
17 Tuntian sistemi (屯田制度 ) askeri birliklerin bölgeye gönderilerek orada tarım
faaliyetlerinde bulunması anlamına gelmektedir. Kürşat Yıldırım’ın makalesinde şu
şekilde geçer: Tun-t’ien 屯 田 teriminin kelimesi kelimesine tercümesi “askerî kışla ve
tarım”dır. Çin dışındaki bölgelerde konuşlanan Çin memur ve askerlerinin kurduğu bir
tür toprak işletme sistemidir. (Bakınız: Kürşat Yıldırım, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen
Doğu Türkistan Tarihine Dair Bazı Hususi Terimler I’’, s. 22) Çalışmanın ilerleyen
bölümlerinde tuntian sistemi, askeri tarım topluluğu olarak ifade edilecektir.
15
stratejik konum avantajını kullanan Tang Hanedanlığı bölgede askeri tarım topluluğu
sistemini başlatarak burada Askeri Tarım Topluluğu Sınır Garnizonunu (屯田戍边)
kurmuştur. Tang Hanedanlığı Anxi Valilik birimini kurmasının ardından izlediği bu
strateji ile askeri birliklerin gıda temini sorununu çözmüştür. Aynı zamanda bölgeye
belirli sayıda asker göndererek askeri savunmayı da güçlendirmesi açısından son derece
önemli olmuştur.
Dördüncü olarak, Tang Hanedanlığı’nın ilk dönemlerinde (618-755) kurulan ,
Anxi Genel Valilik yönetim birimi ve bu kapsamda dört garnizonun kurulduğu yer olan
Tarım Havzası ve civarı, günümüzde Çin’in öne sürdüğü Yeni İpek Yolu Projesi: Bir
Kuşak Bir Yol (一带一路)18 stratejisinin uygulandığı bölgedir. Tang Hanedanlığı’nın
Batı Bölgesi politikası ve Xinjiang bölgesi stratejisi direkt olarak söz konusu bölge ile
18 Yeni İpek Yolu Projesi: Bir Kuşak Bir Yol (一带一路) stratejisi Çin devlet Başkanı Xi
Jinping’in 2013 Eylül ve Ekim aylarında Orta Asya ve Güneydoğu Asya ziyaretlerinde
öne sürdüğü stratejidir. Xi Jinping İpek Yolu Ekonomi Kuşağı ve 21. Yüzyıl Deniz İpek
Yolu yani Bir Kuşak Bir Yol projelerini öne sürmüştür. Bu projenin amacı, Çin Halk
Cumhuriyeti için daha fazla ticaret ve yatırım fırsatı açarken, Çin’i ABD ile
müttefiklerinin stratejik kuşatmasından kurtarmaktır. İpek Yolu Ekonomik Kuşağı ve 21.
Yüzyıl İpek Yolu ya da Bir Kuşak Bir Yol olarak bilinen proje, Afrika’nın yanı sıra
Avrasya kara parçasını hem karadan hem de denizden birbirine bağlamak üzere büyük
çaplı altyapı geliştirilmesini öngörmektedir. (Bakınız: İnci İnce Erdoğdu, Bir Kuşak Bir
Yol Projesinde (一带一路) Türkçe ve Çincenin Önemi, Türkbilim, Aralık, 2016, s. 121)
16
ilişkilidir. Tarihte Tang Hanedanlığı döneminde bölge yönetim ve kontrolünü ele almak
amacıyla kurulan Anxi Genel Valilik ve Anxi Dört Garnizon aslında günümüzdeki Kuşak
ve Yol stratejisinin de temelini oluşturmaktadır. Nitekim izlenilecek politika ve strateji
temelde benzerlik göstermektedir. Valilik yönetim birimi sınır bölge güvenliğini
sağlamak, batıya doğru genişlemek ve oradaki ulusları kontrolü altına atmak için önemli
iken, günümüzde Kuşak ve Yol stratejisi de aynı şekilde sınır bölgesi güvenliğini
sağlamak ve Xinjiang bölgesi politikasını uygulamak açısından son derece önemlidir. Bu
bağlamda Anxi Valilik birimi araştırılması antik dönemdeki sınır yönetimi hakkında bilgi
vereceği gibi aynı zamanda günümüz Bir Kuşak Bir Yol stratejisi açısından da bir temel
niteliğindedir. Dolayısıyla Anxi Genel Valilik ve kapsamında kurulan dört garnizon
konusunun araştırılması Çin’in en parlak dönemini yaşadığı Tang dönemin Batı Bölgesi
politikası ve bu bağlamda Xinjiang yönetim stratejisini anlamamızı sağlayacaktır. Aynı
zamanda izlenilen stratejinin, gerek Xinjiang bölgesi gerek İpek Yolu kavşağı olan Kuça
bölgesi için ne gibi sonuçlar doğurduğunu anlamamıza ışık tutacaktır. Bunun yanında söz
konusu araştırma Çin’in geçmişten günümüze Xinjiang bölgesi politikasının ele alınması
açısından önemlidir. Aynı zamanda günümüzde öne sürülen Yeni İpek Yolu Projesi,
Kuşak ve Yol projesinin arka planında yatan ve Çin’in antik dönemde temelini
oluşturduğu Batı Bölgesi stratejisini Çin’in tarihi yazılı kaynakları, arkeolojik buluntular,
Batılı ve Çinli araştırmacı ve arkeologların bölgedeki çalışmaları doğrultusunda tarihi bir
perspektiften ele alınması açısından da önem taşımaktadır.
1.2. Araştırmada Kullanılan Kaynaklar
17
Söz konusu çalışmamızda, Tang Hanedanlığı dönemi ilk yıllarında kurulan Anxi
Genel Valilik yönetim birimi ve kapsamındaki Anxi Dört Garnizon birimlerine dair
araştırmada genel olarak Çin kaynaklarından yararlanılacaktır. Söz konusu kaynaklar
arasında, Tang dönemi Çin resmi tarih kayıtları, Çin yıllıklarında geçen kayıtlar, hatıra
notlarında geçen kayıtlar, arkeolojik buluntular ve geçmişten günümüze araştırmacıların
çalışmaları yer almaktadır. Ele alınan kaynaklar doğrultusunda Anxi Valilik birimi ile
alakalı araştırmaları şu şekilde değerlendirebiliriz:
Sınır bölgelerde kurulan Genel Valilik yönetim sistemi asıl olarak Han
Hanedanlığı döneminde başlayıp Tang Hanedanlığı dönemine kadar devam etmiştir.
Dolayısıyla konuya dair kayıtlar bu dönemlerde ya da bundan sonraki gelen yakın
dönemlerde kaydedilmiştir. Bu döneme ait konuyla alakalı kaynaklarda ilgili kayıtlar
açıkça görülmektedir. Song Hanedanlığı sonrasında çoğu belgede de konuya dair kayıtlar
yer almaktadır. Fakat çoğunluk olarak bu belgeler kendinden önceki dönemde yazılan
kayıtları tekrarlamaktadır. Kayıtlar içerik ve kapsam olarak kendinden önceki dönemin
kapsamını geçemediği gibi aynı zamanda da ikinci el belge olarak ele alınmaktadır. Bu
tür kaynaklarda kendinden önceki döneme ait yazılı kaynakların içeriği yer almaktadır.
Örneğin, Qing Hanedanlığı dönemindeki valilik sistemi ile alakalı kayıtlar bunun bir
örneğini teşkil etmektedir. Aslında söz konusu dönemin, önceki dönemlerin kayıtlarını
tekrar kaydetmesi içeriğin değersiz olduğu anlamına gelmemektedir. Tam aksine söz
konusu kayıtta önceki dönem kayıtlarını ele alması, o dönemin yazılan tarihe ve kayda
olan olumlu tutumunu yansıtmaktadır.
18
1.2.1. 24 Tarih’te Yer Alan Kayıtlar
24 Tarih19 antik Çin dönemi her bir hanedanlık döneminde yazılan 24 tarihi
kitaptır. M.Ö. 2550’den 17. yüzyıl Ming Hanedanlığı’nın yıkıldığı tarih olan 1644 yılına
kadar olan dönemi kapsayan Çin’in resmi tarih kitaplarıdır. Yirmi Dört Tarih’te toplamda
3213 el yazması tomar ve yaklaşık 40 milyon im bulunmaktadır. Shiji (Tarih Kayıtları,
史记) ile başlayıp Ming Hanedanlığı dönemine kadar ulaşmakta ve yaklaşık 4000 yıllık
bir tarihi kapsamaktadır. İçerik olarak oldukça zengin olmakla beraber ekonomi, siyasi,
kültür, sanat, bilim ve teknoloji gibi bir çok alanı kapsamaktadır.
Yirmi Dört Tarih kayıtları arasında Genel Valilik yönetimi ile alakalı bir çok kayıt
yer almaktadır. Doğu Han Hanedanlığı Dönemi’nde Bangu’nun kaleme aldığı Han
Shu’dan (Han Kayıtları), Song Hanedanlığı döneminde derlenen Yuan Shi (Yuan Tarihi)
kayıtlarına kadar Genel Valilik birimine dair kayıtlar bulunmaktadır. Her bir hanedanlık
19 Çin yazılı tarih kayıtlarından biri olan 24 Tarih (二十四史 ) Çin’in resmi devlet
arşividir. Çin hanedanlıklarının resmi kayıtlarını içermektedir.
19
tarihi kayıtları, ben ji (本纪)20, shi bioa (史表)21, shu zhi (书志)22, liezhuan (列传)23, shi
jia ( 世 家 ) 24 olarak bölümlere ayrılmaktadır. Tarihi süreçte farklı hanedanlıklar
döneminde yazılan tarihi kayıtlarda Genel Valilik ile alakalı bölümlerin geçtiği kayıtları
ele alacağız. Öncelikle Han Shu’da 25 Genel Valilik sisteminin kurulmasıyla alakalı
kayıtlar genel olarak Juan26 70, 94, 96 ve 99’da geçmektedir. Juan 70 Zhu Zhenji (主郑
吉), Gan Yanshou (甘延寿), Chen Tang (陈汤), Duan Huizong (段会宗) bölümlerinde
Han döneminde sınır bölgelerde kurulan Batı Bölgesi Askeri Valilik ve Batı Bölgesi’nde
alınan tedbirler ile izlenilen strateji hakkında kayıtlar yer almaktadır. Han Shu Juan 96,
Lie Zhuan 66, Xiyu Zhuan (Batı Bölgesi Monografisi, 西域传) bölümünde Çin’in Batı
Bölgesi’ndeki Batı Bölgesi stratejisi, bölgede görevlendirilen yetkililer ve burada kurulan
idari birimlerin amaçları hakkında bilgi vermektedir. Batı Han Hanedanlığı döneminde
20 Ben Ji (本纪) imparatorun biyografisinin anlatıldığı bölümdür.
21 Shi Biao (史表) kronolojik tablo olarak adlandırılmaktadır.
22 Shu Zhi (书志) devlet yönetimine dair her türlü belge ve dokümana verilen addır.
23 ‘‘Lie Zhuan (列传)’’ önemli kişilerin biyografilerinin bulunduğu bölümdür.
24 Shi Jia (世家) yüksek düzeydeki memur ve soyluların soy kütüklerine verilen addır.
25 Han Shu (Han Kayıtları, 汉书) Batı Han Hanedanlığı dönemini anlatan bir tarih
çalışmasıdır. Toplamda 120 bölümden oluşmaktadır. Çalışma Doğu Han Hanedanlığı
döneminde (M.S. 25 - 220) Ban Gu tarafından yazılmıştır.
26 Antik dönemde yazılar bambu kamışlara yazılıyor ve tomar şeklinde muhafaza
ediliyordu. Bu sebeple ‘‘Juan’’ sözcüğü tomar veya rulo anlamına gelmektedir.
20
kurulan Batı bölgesi asker valiliklerin faaliyetleri ve burada Hunların güçlerini bastırmak
amacıyla izledikleri yollardan bahsedilmektedir. (Bakınız: Tablo 2) Han Shu Juan 94, Lie
Zhuan 64 Xiongnu Zhuan’da (匈奴传)27 Batı Bölgesi askeri valilik idari birimiyle alakalı
kayıtlar bulunmaktadır.28 Yine Han Shu Juan 99, Lie Zhuan 69, Wang Mang Zhuan’da
Batı Bölgesi askeri valilik ile alakalı kayıtlar Wang Mang Monografisi’nde de
geçmektedir. Bunun yanında Juan 8, Xuan Di Ji (宣帝纪) ve Juan 19, Baiguan Gongqing
Biao’da (百官公卿表) sınır bölgelerdeki valilik birimleri genel durum ve sorumlulukları
hakkında bilgi vermektedir. 29
Doğu Han Hanedanlığı döneminde Genel Valilik yönetim birimi ile alakalı
kayıtlar ve gelişmeler Batı Han Hanedanlığı döneminde İmparator Wang Mang
döneminde atılan adımlardan ibarettir. Aynı zamanda bu dönemde Xianbei Büyük
Valiliği, Henan Askeri Valilik gibi birimler de kurulmuştur. Bu sebeple Hou Han Shu
(Sonraki Han Kayıtları)30 Genel Valilik ve askeri valilik ile alakalı kayıtlar; Juan 1 Guang
27 Xiaongnu Liezhuan (Hun Monografisi) Hunlar hakkında yazılmış bölümdür.
28 Ayşe Onat, Sema Orsoy, Konuralp Ercilasun, Han Hanedanı Tarihi Hsiung-Nu (Hun)
Monografisi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014.
29 Li Dalong, Duhu Zhidu Yanjiu, 2012, s.8.
30 Hou Han Shu (Sonraki Han Kayıtları) Fan Ye (范晔) tarafından kaleme alınmıştır.
Toplamda 120 bölümden oluşmaktadır. İmparator Wang Mang’dan Han Xian Di’ye
kadar Doğu Han Hanedanlığı’nın tarihi kaydedilmiştir.
21
Wudi Ji (光武帝纪), Juan 2 Xian Zong Xiao Ming Di Ji (显宗孝明帝纪), Juan 4 Xiao
he Xiao Shang Di Ji (孝和孝殇帝纪), Juan 5 Xiao An Di Ji (孝安帝纪), Juan 9 Xiao
Xian Di Ji (孝献帝纪), 16 Zhi Wuxing Si (五行四), Juan 19, Geng Yan liezhun (耿弇),
Juan 20, Wang Ba Zhai Ji Zun liezhuan (王霸祭遵祭尊传), Juan 25Zhuo Lu Wei Liu
liezhuan (卓鲁魏刘传), Juan 33 Zhu Feng Yu Zheng Zhou Zhuan (朱冯虞郑周传), Juan
47 Ban Liang Liezhuan (班梁列传), Juan 65 Huangfu Zhang Duan Zhuan (皇甫张段),
Juan 86 Nan Xinan Yi Liezhuan (南蛮西南夷列传), Juan 90 Wuhuan Xianbei Liezhuan
(乌桓鲜卑列传) kayıtlarında yer almaktadır.
Üç İmparatorluk döneminde askeri valilik sisteminin kurulmasıyla alakalı kayıtlar
az olsa da San Guo Zhi (Üç İmparatorluk Kayıtları, 三国志) yer almaktadır. Özellikle
Juan 9 Wei Kayıtları (魏书) ve Xiahou Cao Zhuan (夏侯曹传), Juan 25. Cilt Xingpi
Zhuan (辛毗传), Juan 28 Zhuge Dan Zhuan (诸葛诞传) ve 50-51. Cilt de kayıtlar
geçmektedir.
Jin Hanedanlığı dönemi kayıtlarında sınır bölgedeki valilik ve garnizon yönetim
birimleri ile alakalı kayıtlar, Jin Shu’da (晋书), Juan 3 Di Ji (帝纪), Juan 14, 4. Zhi (地
理志), Juan 20, 10. Zhi, Li Zhong (礼中), Juan 24, 14. Zhi, Zhi Guan (职官志), Juan 66,
22
36. Zhi, Liuhong Zhuan (刘弘传), Juan 81 Zhuxu Zhuan (朱序传) ve Juan 102 Liucong
Zaiji (刘聪载记) kayıtlarında geçmektedir. Daha sonraki dönemlerde Song Kayıtları (宋
书), Wei Kayıtları (魏书), Kuzey Hanedanlık Tarihi (北史), Güney Hanedanlık Tarihi
(南史 ), Sui Kayıtları (隋书 ) kayıtlarında da Genel Valilik ve garnizon sisteminin
kurulmasıyla alakalı kayıtlar yer almaktadır.
Tang Hanedanlığı döneminde Genel Valilik birimi ve bu dönemde Batı Bölgesi
sınır bölgelerde kurulan Anxi Genel Valilik birimi hakkında oldukça fazla ve detaylı
kayıtlar yer almaktadır. Bu dönemde Genel Valilik birimi ile alakalı detaylı kayıtlar Jiu
Tang Shu (Eski Tang Tarihi, 旧唐书)31 ve Yeni Tang Tarihi (Xin Tang Shu, 新唐书)32
kayıtlarında geçmektedir. Söz konusu kaynaklar, Tang Hanedanlığı döneminde Genel
Valilik yönetim birimleri ve Anxi Genel Valilik biriminin kurulması ve bölgedeki
31 Jiu Tang Shu (Eski Tang Tarihi, 旧唐书) olarak adlandırılan Tang Dönemine ait
eserdir. Tang Hanedanlığı hakkında kayıtlar içermektedir. Kitabın yazılması emri 941
yılında Xi Jingtang tarafından verilmiştir. 945 yılında ise tamamlanmıştır. Kitabın
içeriğinde Tongdian gibi eski kitapların derlenmesi ve bazı kişilerin biyografilerine yer
verilmek suretiyle oluşturulmuştur.
32 Xin Tang Shu (Yeni Tang Tarihi, 新唐书) 10 benji, 50 zhi, 15 biao, 150 liezhuan
olmak üzere toplamda 225 bölümden oluşmaktadır. Tang Hanedanlığı resmi
kayıtlarından biridir. Çalışma, Ouyang Xiu ve Song Qi liderliğindeki Song hanedanı
alimlerinden oluşan bir ekip tarafından derlenerek 1060 yılında tamamlanmıştır.
23
faaliyetleri hakkında bilgi vermektedir. Tang Hanedanlığı döneminde konuya dair
derlenen kayıtlar önceki dönemlere göre oldukça detaylıdır. Bu durum sınır bölgelerde
kurulmaya başlayan valilik ve askeri savunma sisteminin Batı Han Hanedanlığı
döneminde başlaması ve Tang Hanedanlığı dönemi için temel teşkil etmesinden
kaynaklanmaktadır. Bu sebeple Batı Han Hanedanlığı döneminde başlayan sınır
bölgelerde valilik kurma sistemi, Tang Hanedanlığı dönemine geldiğinde gelişerek
zirveye ulaşmıştır.
Jiu Tang Shu kayıtlarında Genel Valilik “duhu (都护) ” ile alakalı kayıtlar ben ji
(imparator kayıtları) , liezhuan (önemli kişilerin biyografileri), ve zhi (devlet yönetimine
dair belge ve döküman) olmak üzere üç farklı şekilde kaydedilmiştir. Tang Hanedanlığı
döneminde Anxi Genel Valilik ile alakalı kayıtlar; Juan 4 Gao Zong Benji Shang (高宗
本纪上), Juan 5 Gao Zong Benji Xia (高宗本纪下), Juan 8 Xuanzong Benji Shang (宣
宗本纪上), Juan 9 Xuan Zong Benji Xia (宣宗本纪下), Juan 11 Dai Zong Benji (代宗
本纪), Juan 12 De Zong Benji Shang (德宗本纪上), Juan 13. Cilt De Zong Benji Xia (德
宗本纪下), Juan 15 Xian Zong Benji (宪宗本纪), Juan 16 Mu Zong Benji (穆宗本纪),
Juan 17 Jingzong Benji(敬宗本纪), Juan 38 Dili Yi (地理一), Juan 39 Dili Er (地理二),
Juan 40 Dili San (地理三), Juan 41 Dili Si (地理四), Juan 42 Zhiguan Yi (职官一), Juan
44 Zhiguan San (职官三), Juan 83 Guxiaoke Zhuan (郭孝恪传), Juan 103 Guoxiao Ke
Zhuan (郭孝传), Juan 104 Gaoshan Zhifeng Changqing Geshu Han Zhuan (高仙芝封常
清哥舒翰传), Juan 185 Lisu Litan Renhui Zhuan (李素立田仁会传), Juan 194 Tujue
24
Shang Zhuan (突厥传), Juan 196 Tubo Zhuan (吐蕃传), Juan 198 Xirong Zhuan (西戎
传) bölümlerinde geçmektedir.33
Xin Tang Shu kayıtları ise Eski Tang Tarihi’nde farklı ciltlerde dağınık şekilde
verilen kayıtlara nispeten daha düzenli ve bir yerde toplanarak kaydedilmiştir. Xin Tang
Shu’da Genel Valilik ve Anxi Genel Valilik ile alakalı kayıtlar; Juan 3 Gaozong Benji
(高宗本纪), Juan 5 Ruizong Benji (睿宗本纪), Juan 37. Cilt Dili Yi (地理一), Juan 43
Dili Qi (地理七), Juan 111 Guo Xiaoke Zhuan (郭孝恪传), Juan 135 Ge Shu Gao Feng
Zhuan (哥舒高封传), Juan 215, 140. Liezhuan Tujue Zhuan Xia (突厥传下), Juan 216
Tubo Zhuan Shang (吐蕃传上), Juan 222 Nanyi Zhuan Zhong (南蛮转中) bölümlerinde
geçmektedir.
1.2.2. Çin Yıllıklarındaki Kayıtlar
Çin yıllıkları Çin’in geleneksel tarih kitaplarından biridir. Yıl olarak tarihe geçen
olayları kaydetmiştir. Yıllıkların özelliği tarihi olayları yıl, ay ve gün olarak
kaydedilmesidir. Sima Guang tarafından yazılan Zizhi Tongjian (资治通鉴), San Chao
33 Li Dalong, Duhu Zhidu Yanjiu, 2012, s.9.
25
Bei Meng Huibian (三朝北盟会编 ) gibi yıllıklarda antik Çin döneminde farklı
hanedanlık dönemlerinde kurulan Genel Valilik birimleri ve bu birimlerin yönetimleri
hakkında kayıtlar yer almaktadır.
Zizhi Tongjian yıllıklarında yer alan kayıtların bazı özellikleri vardır. İlk olarak
bu kaynakta geçen kayıtlar içerik olarak oldukça kapsamlıdır. İkincisi kapsadığı süre ve
dönem oldukça uzun ve geniştir. Batı Han Hanedanlığı döneminden başlayarak her
dönemde sınır bölgelerde kurulan valilik yönetim birimleri ve sistemi hakkında kayıtlar
yer almaktadır. Üçüncüsü, bir çok farklı yılın kayıtlarının yer almasıdır. Bu da Zizhi
Tongjian’da yer alan kayıtlar ile 24 Tarih’te yer alan kayıtların birbirini doğruladığını
göstermektedir. Zizhi Tongjian yıllıklarında Genel Valilik ve Dört Garnizon ile alakalı
kayıtlar; sırasıyla Juan 25, 26, 27, 29, 30-35, 37, 38, 40, 41, 43-49, 54, 67, 70, 72, 74, 76,
77, 79, 85, 87, 91, 101, 104, 108, 193, 195, 220, 222, 225, 227, 233, 238, 239, 241, 243,
247, 249, 250, 291 bölümlerinde geçmektedir. Zizhi Tongjian Changbian ve San Chao
Beimeng Huibian yıllıklarında Song Hanedanlığı döneminde kurulan Longyou Valilik
Birimi (陇右都护) ve durumu hakkında kayıtlar yer almaktadır.34
Diğer bazı yıllıklarda da Genel Valilik ile alakalı kayıtlar yer almaktadır. Song
Hanedanlığı dönemindeki Batı Han Yıllıkları 20, 21, 23 ve 34. Ciltlerde Ming
34 Li Dalong, Duhu Zhidu Yanjiu, 2012, s.10.
26
Hanedanlığı dönemindeki Dashi Jixu Bian kayıtları 10, 29, 49, 52, 57, 58, 67. Ciltlerde
de bu sistemle alakalı kayıtlar geçmektedir. Söz konusu yıllıkların hepsinde farklı
hanedanlık dönemlerine ait sınır bölgelerde kurulan valilik sistemi ve askeri valilik
birimlerine ait kayıtlar yer almaktadır.
1.2.3. Hatıra Notlarında Geçen Kayıtlar
Ele aldığımız 24 Tarih ve Çin Yıllıkları kayıtları dışında Genel Valilik ile alakalı
kayıtlar Song Hanedanlığı dönemindeki Tongjian Jishi Benmo (通鉴纪事本末) Juan 3-
13, 17, 28-36 bölümlerinde Batı Han Hanedanlığı döneminde kurulan Batı Bölgesi
Valiliği ve Tang Hanedanlığı döneminde kurulan Anxi Genel Valilik ile alakalı kayıtlar
geçmektedir. Song Shi Jishi Benmo (宋事纪事本末) ve Yuanshi Jishi Benmo (元史纪
事本末) kayıtlarında az da olsa Genel Valilik ile alakalı kayıtlar yer almaktadır. Juan 9,
12,14 bölümlerinde bir kaç satır kayıt bulunmaktadır.
Tang Hanedanlığı döneminde Du You’un (杜佑) kaleme aldığı Tong Dian (通
典)35 kayıtlarının bir bölümünde o dönemdeki siyaset ve yönetim sistemi ile alakalı
35 Tong Dian (通典) Çin’in tarih ansiklopedi metnidir ve antik dönemde 756 yılına kadar
olan pek çok konuyu kapsar; kitabın dörtte biri Tang Hanedanlığı dönemi ve o dönemdeki
27
bilgiler yer almaktadır. Söz konusu eserin 2, 6, 15, 19, 25, 26, 29, 32, 33, 35, 36, 40, 75,
157, 172, 173, 174, 179, 180, 184, 191, 192, 193, 195, 198 ve 200 bölümlerinde Batı Han
Hanedanlığı’ndan Tang Hanedanlığı dönemine kadar sınır bölgelerde kurulan valilik
sistemine dair kayıtlar yer almaktadır. Ayrıca Tong Dian kayıtlarında yazar farklı
hanedanlık döneminde kurulan bu valilik sistemine dair bağlantılı tanımlamalar ve
açıklamalar da yapmıştır. Tang Hanedanlığı döneminde yazılan Tang Huiyao (唐会要)36
ve Wu Dai Huiyao kaynaklarında, Tang Hanedanlığı ve Beş Hanedanlık döneminde
Genel Valilik sisteminin kurulmasıyla alakalı kayıtlar oldukça çoktur. Bu kaynakta temel
olarak Juan 3,4, 7, 24, 25, 30, 32, 42, 45, 50, 63, 69, 70, 73, 78-81, 93-96, 98-100
bölümlerinde genel valilik yönetim sistemi ile alakalı kayıtlar yer almaktadır. Beş
Hanedanlık kayıtları ise oldukça az olup konuya dair kayıtlar Juan 24, 29 ve 30
bölümlerinde geçmektedir. Tang Hanedanlığın döneminde Li Ji’nin (李吉) derlediği
Yuan He Jun Xianzhi (元和郡县志) kaynağı Tang Dönemine ait coğrafya ile alakalı bir
kaynaktır. Juan 26, 38, 39, 49, 51, 59, 71, 96, 111, 153, 162, 170-199 bölümlerinde
konuya dair kayıtlar geçmektedir. Tang Liu Dian’de Tang Döneminde sınır bölgelerinde
kurulan valilik sistemi ile alakalı kayıtlar Juan 3, 4 ve 30 bölümlerinde yer almaktadır.
tarihi gelişmelere odaklanır. Kitap 766 ile 801 yılları arasında Du You tarafından
yazılmıştır. Toplamda 200 Cilt vardır.
36 Tang Huiyao (唐会要) Tang Hanedanlığı kuruluşu ve tarihini içeren ve Wang Pu
tarafından derlenerek 961’de Song İmparatoru Taizu’ya sunulan Tang Hanedanlığı tarihi
kitabıdır. Toplamda 100 tomardan oluşmaktadır. 846 yılından önceki dönemler hakkında
detaylı içerik sunmaktadır.
28
Song Hanedanlığı döneminde Wang Qinruo (王钦若) ve Yang Yi’nin (杨亿)
derlediği Cefu Yuangui (册府元龟) valilik yönetim sistemi ile alakalı kayıtların daha
derli ve toplu ve bir bütün olarak yer aldığı bir kaynaktır. Söz konusu kaynakta, tarihte
farklı hanedanlıklar döneminde kurulan valilik yönetim sistemine dair 200 satır kayıt yer
almaktadır. Juan 1, 19, 24, 25, 33, 37, 42, 48, 57, 61, 75, 78, 87, Cilt 119-138, 149-229,
257- 297, 322- 412, 429, 432, 434, 445, 445, 454, 503, 655-692, 956-1000 bölümlerinde
konuyla alakalı kayıtlar yer almaktadır.
Sonuç olarak Han Shu (Han Kayıtları, 汉书), Hou Han Shu (Sonraki Han Kayıtları,
后汉书), Jiu Tang Shu (Eski Tang Tarihi, 旧唐书), Xin Tang Shu (Yeni Tang Tarihi,新
唐书), Sui Shu (Sui Kayıtları, 隋书) gibi resmi tarih kitaplarından Batı Bölgesi tarihi, Çin
ve Batı Bölgesi arasında yaşanan tarihi olaylar hakkında içerik ve kayıtlara ulaşabiliriz.
Özellikle Batı Bölgesi Kayıtları (Xiyu Ji, 西域记) ve Coğrafi Kayıtlar (Dili Jizai 地理记
载 ) Batı Bölgesi tarihi ve coğrafyasının araştırılmasında önemli belgelerdir. Tarih
kitaplarından Tang Huiyao (唐会要) ve Zhenguan Zhengyao (贞观政要) tarih kayıtları
da Tang Hanedanlığı yönetim ve politikasında Batı Bölgesi yönetimi hakkında bilgi
sunan bir kaynaktır. Çin yıllıklarından Zizhi Tongjian (资治通鉴) çoğunlukla Tang
Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde uyguladığı strateji hakkında kayıtlar sunmaktadır.
Coğrafya ile alakalı olarak bölge coğrafya tarihi hakkındaki kaynaklar konuyla alakalı
kayıtlar sunmaktadır. Yuan He Jun Xianzhi (元和君县志), Taiping Huanyu Ji (太平寰
宇记), Da Tang Xiyu Ji (大唐西域记), Xinjiang Tu Zhi (新疆图纸), Xinjiang Xiang Tu
29
Zhigao (新疆乡土志稿) gibi coğrafya ile alakalı kaynaklar Tang döneminde Batı Bölgesi
coğrafyası hakkında detaylı bilgi veren temel kaynaklardır.
1.2.4. Arkeolojik Buluntular
Tang Hanedanlığı döneminde kurulan Anxi Genel Valilik ve o dönemde Çin’in
Batı Bölgesi ile olan ilişkilerinin araştırılmasında kullanılan tarihi belgeler, resmi tarih
kitapları gibi yazılı kaynaklar dışında söz konusu bölgede keşfedilen arkeolojik buluntu
ve çalışmalar araştırmaya ışık tutan son derece önemli kaynaklardır. Konuya dair
araştırma yapan Batılı ve Çinli arkeologlar çıkarılan belge ve buluntular doğrultusunda
arkeolojik çalışmaları iki kısma ayırmışlardır. Bunlardan birincisi arkeolojik kazı
çalışmaları sonucunda çıkarılan rapor türü belgeler ve ikincisi de arkeolojik çalışma
belgeleridir.
Arkeolojik kazı çalışmaları sonucunda bölgede keşfedilen belgeler ve ilgili tarihi
materyaller Batı Bölgesi ile alakalı bilgi eksikliklerini giderme ve tamamlamada büyük
ölçüde yardımcı olmuştur. Shanghai Antik Kitaplar Yayınevi (上海古籍出版社) ve
Fransa Devlet Kütüphanesi (法国国家图书馆), Fransız Devlet Kütüphanesi Kaynağı
Dunhuang Batı Bölgesi Belgeleri (法国国家图书馆载敦煌西域文献), Shanghai Antik
Kitaplar Yayınevi 1195 – 2005, Tang Zhangru’nun kaleme aldığı Turfan Buluntuları
30
Belgeleri 1-4 Cilt (吐鲁番出土文献)37, Rong Xinjiang, Li Xiao, Meng Xianshi’nın ortak
kaleme aldıkları Turfan Yeni Buluntular (新获吐鲁番出土文书)38 gibi belgeler Batı
Bölgesi’nin araştırılmasında bölgedeki arkeolojik buluntu ve çalışmalar konusunda
referans alınabilecek önemli kaynaklardandır. Bu alanda yapılan arkeolojik çalışmalar
yanında arkeolojik çalışma ve araştırmalara sahip araştırmacıların akademik değeri
yüksek çok sayıda eseri bulunmaktadır. Örneğin, Cheng Xilin ve Chen Xigang’ın kaleme
aldıkları Turfan Tang Hanedanlığı Askeri Olayları Belgeleri Araştırmaları (吐鲁番唐代
军 事 文 书 研 究 ) 39 , Liu Hongliang’ın kaleme aldığı Turfan Yeni Buluntuların
Araştırılması (新出土吐鲁番文书及其研究)40 gibi kaynaklar arkeolojik buluntuların
araştırılmasına dair referans alınabilecek kaynaklardır.
37 Tang Zhangru (唐长孺 ), Tulufan Chutu Wenshu (吐鲁番出土文献 ), Wenwu
Chubanshe (文物出版社), Xinjiang, 1992-1996.
38 Rong Xinjiang (荣新江), Li Xiao (李肖), Meng Xianshi (孟宪实), Xinhuo Tulufan
Chutu Wenxian (新获吐鲁番出土文书), Zhonghua Shuju (中华书局), Beijing, 2008.
39 Cheng Xilin (程喜霖), Chen Xigang (陈习刚), Tulufan Tang Dai Junshi Wenshu
Yanjiu (吐鲁番唐代军事文书研究), Xinjiang Renmin Chubanshe (新疆人民出版社),
Xinjiang, 2013.
40 Liu Hongliang (柳洪亮), Xin Chutu Tulufan Wenshu jiqi Yanjiu (新出土吐鲁番文
书及其研究) , Xinjiang Renmin Chubanshe (新疆人民出版社), Xinjiang, 1997.
31
Konuya dair araştırma yapan Çinli arkeologlar dışında Batılı arkeologların da bölgede
kayda değer çalışmaları bulunmaktadır. Bölgede araştırma yapan Fransız doğu
bilimcisinin bölgedeki çalışmalarından Paul Pelliot'un Çin Türkistan'daki Misyonuna
İlişkin Raporu (1906-1909) 41 , Kuça Bölgesinde Keşfettiği Metinler 42 , Dunhuang
Mağaraları43 adlı çalışmasıve diğer bir çok arkeolojik çalışmaları bulunmaktadır. Fransız
Sinolog ve Dilbilimcisi Edouard Chavannes’in bölgede kayda değer arkeolojik
çalışmaları bulunmaktadır. Örneğin, Tang Hanedanlığı zamanındaki Türklerle ilgili
belgelerden oluşan çalışması44, Antik Çin ile alakalı çalışması45 bölgede yapılan önemli
çalışmalardandır. Yine bölgede çok önemli arkeolojik çalışmalar yapan ve yorumlayan
M. Aurel Stein’in de bu alanda dikkate alınması gereken çalışmaları mevcuttur.46 Ayrıca
41 Paul Pelliot, Rapport De M. Paul Pelliot Sur Sa Mission Au Turkestan Chinois,
1906-1909.
42 Paul Pelliot, Les Manuscrits Chinois De Koutcha, Institut Des Hautes Etudes
Chinoises De College De France, Paris, 2000.
43 Paul Pelliot, Les Grottes de Touen-houang, C. I-III, Paris, 1920; C. IV-V, Paris, 1921;
C. VI, Paris, 1924.
44 Édouard Chavannes, Documents Sur Les Toukie (Turks) Occidentaux, Librairie
d’Amérique et d’Orient, Paris, 1900.
45 Édouard Chavannes, Le Dieu Du Sol Dans La Chine Antique, Editions Ernest Leroux,
Paris, 1910.
46 M. Aurel Stein, Sand-Buried Ruins of Khotan: Personnal Narrative of a Journey
of Archeological and Geographical Exploration in Chinese Turkestan, Hurst and
Blackett Limited, London, 1904.
32
Christopher I. Beckwith’in Batı Bölgesi ulusları ve Çin ilişkilerine dair arkeolojik
buluntulara dayalı çalışmaları bulunmaktadır. Bunlardan Orta Asya’daki Tibet
İmparatorluğu: Erken Ortaçağ boyunca Tibet, Türk, Arap ve Çin Mücadele Tarihi47 eseri
ve diğer çalışmaları48 bu alanda yapılan çalışmalara ışık tutmaktadır.
47 Christopher I. Beckwith, The Tibetian Empire In Central Asia: A History Of The
Struggle For The Great Power Among Tibetian, Turks, Arabs And Chinese During
The Early Middle Ages, Princeton University Press, Princeton, 1987.
48 Christopher I. Beckwith, Warriors of the Cloisters, The Central Asians Origins of
Science in the Medieval World, Princeton University Press, Princeton, 2012.
33
2. BÖLÜM
BATI BÖLGESİ TERİMİNE DAİR
Çin Halk Cumhuriyeti bünyesinde 56 farklı etnik ulus barındırmaktadır. Çin’in
eski adı “Huaxia (华夏)” olarak adlandırılmaktadır. Çin ulusu, çoğunluğu Han ulusu49 ve
diğer farklı etnik ulusların birleşmesinden oluşmaktadır. Çin’in batısında kalan ve Çin
tarihi kaynaklarında Batı Bölgesi olarak tabir edilen terimi anlamak için öncelikle Çin’in
sınır kavramına değinmek gerekmektedir. Nitekim, Çin’in sınırları ve sınır kavramını
anlamak, Çin kaynaklarında geçen Batı Bölgesi terimini anlamak açısından temel
oluşturmaktadır. Çin kaynaklarında Çin’in sınır kavramına dair açıklamalar genel anlamı
ile ele alınmıştır. Aynı şekilde batıda yapılan akademik çalışmalarda da sınır kavramı
benzer şekilde genel anlamı ile ele alınmıştır. Türk Dil Kurumu sözlüğünde sınır; iki
komşu devletin topraklarını birbirinden ayıran çizgi, hudut olarak tanımlanmaktadır.50
Bazı Çin kaynaklarında sınır “ülkenin toprak çizgilerinin geçtiği yer”, bazı kaynaklarda
49 Han Ulusu (汉族) Çin’in asıl etnik ulusunun adıdır.
50 http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5c61
2e5672aca0.40911308
34
“hudut bölgesinin bulunduğu yer”51 , bazı kaynaklarda ise “ülke sınır çizgilerinin olduğu
yer” 52 olarak geçmektedir.
Sınır kavramının coğrafi bir terim olmasının yanında aynı zamanda tarihi bir terim
olarak da ele alınması gerekmektedir. Her ne kadar sınır devletin topraklarını birbirinden
ayıran çizgi, coğrafi bir terim olarak tanımlansa da Çin kaynaklarında geçen sınır ifadesi
genelde Çin’in komşu olduğu devlet ile olan siyasi ilişkisi ile doğrudan alakalıdır. Bu
bağlamda tarihi ve coğrafi anlamda ayrılan sınır kavramını ayrı şekilde ele almak
gerekmektedir. Coğrafi kavram olarak, Çin’in sınırları kara sınırı (陆疆) ve deniz sınırı
(海疆) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Kara sınırı ülkenin sınır çizgilerinin ulaştığı
bölgelerdir. Bir bölgenin kara sınırı sayılması için tanımlanan bazı şartları taşıması
gerekmektedir. Öncelikle komşu ülke ile sınır hattının birbirine bağlı olması
gerekmektedir. İkincisi ise o yerin doğası, tarihi, kültürü gibi kendine has özelliklere
sahip olması gerekir. Günümüz Çin’in kara sınır bölgeleri: Heilongjiang Eyaleti, Guilin
Eyaleti, Liaoning Eyaleti, İç Moğolistan Özerk Bölgesi, Gansu Eyaleti, Xinjiang Uygur
Özerk Bölgesi, Xizang (Tibet) Özerk Bölgesi, Guangxi Zhuang Etnik Ulusu Özerk
Bölgesi ve Yunnan Eyaletini kapsamaktadır. Çin kaynakları, ülke sınır hatlarının geçtiği
51 Ci Yuan (辞源), Shangwu Yinshuguan Xiudingban (商务印书馆修订版)(合订本),
1989, s. 1683.
52 Zhongguo Shehui Kexue Xueyuan (中国社会科学学), Xiandai Hanyu Cidian (现代
汉语词典),Shangwu Shuguan (商务印书馆),1997,s.74.
35
sınır bölgeleri genel anlamda ve günümüz Çin’in dar anlamdaki sınır bölgelerine işaret
ettiğini vurgular. Bazı çalışmalarda, günümüzde Ningxia Hui Etnik Ulusu Özerk Bölge,
Qinghai Eyaleti, Guizhou Eyaleti gibi bazı yerler de sınır bölgeleri olarak geçmektedir.
Söz konusu bölgelerin sınır bölgesi (边疆地区 ) olarak ifade edilmesinin yerine
merkezden uzakta yer alan bölgeler (边远地区) olarak ifade edilmektedir.
Çin’in deniz sınırı ise kara sınırına göre daha karışıktır. Deniz sınırı ise iki kısımda
açıklanabilir. Birincisi, kara kıyı şeridinden karasuları ana hattı arasındaki deniz sınırıdır.
Bu ülkenin iç denizi olup yasal statü ve yönetim açısından aynıdır. İkincisi ise karasuları
dışında kalan ülkenin yönetimindeki deniz ve ada bölgeleridir. Bu şekilde, deniz sınırının
içerik ve kapsamı birbirinden ayırt edilebilir. Çin’in deniz sınırı Yalu Nehir ağzından
Zengme Resif’e kadar 4000 km, doğu-batı eni 700-1600 km arasında, yaklaşık 4700000
metrekare alana sahiptir. Çin kara sınırlarında Bohai Denizi Çin’in iç denizi dışında, Sarı
Deniz, Doğu Denizi ve Güney Denizi bulunur. Dolayısıyla Sarı Deniz, Doğu Deniz ve
Güney Denizi deniz sınırına bir hat çizmektedir. Söz konusu deniz sınırlarından en
büyüğü Taiwan ve Hainan Adaları’dır.
Sınır kavramı coğrafi teriminin yanı sıra, tarihi bir terim olarak da karşımıza
çıkmaktadır. Çin kaynaklarında bahsi geçen sınır kavramı coğrafi açıdan ziyade genel
olarak tarihi ve siyasi bir açıdan ele alınmıştır. Tarihi perspektif olarak sınır kavramı, çok
uluslu bir ülkenin ülke birliğinin sağlanmasından sonra oturmuş bir kavramdır. Bu
bağlamda, Çin bir çok farklı ulusun bir araya gelmesiyle oluşmuş, uzun bir tarihi ve
36
kendine özgü kültürü olan bir ülkedir. Qin Hanedanlığı (秦朝)53 döneminde Çin’in ilk
İmparatoru Qin Shi Huang’ın ( 秦始皇 ) 54 feodal merkezi hükümet iktidar ülkesi
kurmasıyla başlayan süreçte bir çok kez ülkeyi bütünleştirme ve ülke bütünlüğünü
sağlama konusunda gelişmeler yaşanmıştır. Qin ve Han Hanedanlığı ( 汉 朝 ) 55
dönemlerinde ülke bütünlüğünü sağlama hedefi devam etmiştir. Han Hanedanlığı
döneminde sınır bölgelerde uygulanan politika ile Çin’in sınırları genişlemeye başlamıştır.
Sui (隋朝)56 ve Tang Hanedanlığı (唐朝)57 dönemlerinde ise özellikle Tang Hanedanlığı
döneminde yaşanan gelişmeler ve izlenilen strateji sonucunda Çin’in sınırları oldukça
genişlemiştir. Çin sınır bölgelerinde askeri, politik ve kültürel anlamda bazı önlemler
almıştır. Bu süreçten sonra Zhongyuan (中原 ) 58 ile sınır bölgeler arasında siyasi,
ekonomik ve kültürel etkileşimler yaşanmıştır. Song (宋朝 )59 , Liao (辽朝 ) ve Jin
Hanedanlığı (金朝) dönemlerinde, Han ulusu ve sınır bölgelerdeki diğer etnik uluslar
53 Qin Hanedanlığı (秦朝), M.Ö.221 – M.Ö. 206
54 Qin Shi Huang Çin’in ilk imparatoru ve Qin Hanedanlığı’nın da kurucusudur. Çin’de
ilk merkezî bürokratik devlet düzenini kurmuştur.
55 Han Hanedanlığı (汉朝), M.Ö. 206 – M.S. 220
56 Sui Hanedanlığı (隋朝) 581 – 618
57 Tang Hanedanlığı (唐朝) 618 – 907
58 Zhongyuan (中原) Çin kaynaklarında Çin’in asıl merkezi iç bölgesindeki topraklara
işaret etmektedir. Çalışmanın ilerleyen kısımlarında da Zhongyuan olarak kullanılacaktır.
59 Song Hanedanlığı (宋朝) 960 - 1279
37
açısından tarih sayfasında yeni bir dönem başlamıştır. Moğol ulusunun Yuan
Hanedanlığını (元朝)60 kurmasının ardından, Çin kaynaklarında Çin’in sınır bölgelerdeki
etnik uluslar ile siyasi, ekonomik ve kültürel anlamda etkileşimler yaşadığı geçmektedir.
Qing Hanedanlığı (清朝)61 başlarında bütünlük sağlanan ülke 18 eyalete ayrılmıştır. Bu
eyaletler: Shanxi, Shandong, Anhui, Jiangsu, Jiangnan, Jiangxi, Henan, Hubei, Hunan,
Guandong, Guangxi, Sichuan, Guizhou, Yunnan, Fujian, Shanxi, Gansu. Bunların
arasında Yunnan, Guangxi ve Taiwan, Hainan ve Nanhai Adası’da bulunmaktadır. Çin’in
son hanedanlığı Qing Hanedanlığı döneminde bugünkü Heilongjiang, Guilin, Liaoning,
İç Moğolistan, Xinjiang, Xizang (Tibet), Guangxi, Taiwan, Hainan ve Nanhai adaları
Çin’in bugünkü sınır bölgelerini oluşturmaktadır.62
Çin’in farklı hanedanlık dönemlerinde izlediği farklı politikalar doğrultusunda
sınır kavramı ve sınır politikası dönemlere göre farklılık göstermektedir. Çin sınırları ele
alınırken mutlaka o dönemdeki politika, askeri, ekonomik, kültürel ve coğrafi konumu
gibi bir çok faktör ele alınarak araştırma yapılmalıdır. Bunun yanında tarihsel açıdan
baktığımızda, bir çok etnik ulusun özerk bölge toprakları da göz önüne alınmalıdır. Bu
bağlamda Çin’in sınırları ile alakalı yapılacak olan çalışmalarda, tarihi, dönemin
60 Yuan Hanedanlığı (元朝) 1279 - 1368
61 Qing Hanedanlığı (清朝)1644 – 1912. Çin’in hanedanlığıdır.
62 Xiao Chao (萧绰), Xiyu Jianshi (西域简史), Nanhai Chuban Gongsi (南海出版公
司),Haikou, 2017,s.5.
38
politikası, coğrafyası, söz konusu uluslar ile olan siyasi ilişkisi gibi bir çok faktör de göz
önünde bulundurulmalıdır. Çin Sınırları Tarihi Araştırma Merkezi Başkan Yardımcısı
Prof. Dr. Ma Dazheng Çin’in sınırlarını şu şekilde ifade etmiştir: ‘‘ uzun süren tarihi
süreçte bazen savaşlar bazen de bölünmeler yaşanmıştır. Fakat yaşanan her bir savaş veya
toprak bölünmesi, bir sonraki dönemin sınırlarını genişleterek bütünlüğün yeniden
sağlanması ve gelişmesi için gereken şartları hazırlamıştır. Bu sebeple tarihsel süreçteki
sınır hakkında araştırma yaparken söz konusu iki faktöre dikkat etmek gerekmektedir.
Bunlardan birincisi; Çin Halk Cumhuriyeti’nin sınır bağlantısı olduğu eyaletler bölgesi,
ikincisi ise ilk faktör temel alınarak kökeni antik dönemlere dayanan feodal hanedanlık
sınırları. Kısacası günümüzdeki Çin sınırları ile tarihteki Çin sınırları arasında bir
devamlılık söz konusudur. Fakat günümüz Çin sınırları antik dönemdeki sınırlar kadar
kolay bir şekilde çizilememektedir.’’63
Çin’in sınır kavramına coğrafi ve tarihsel açısından bakmak Batı Bölgesi terimi
açısından temel oluşturmaktadır. “Batı Bölgesi (Xiyu ,西域)” Çin’in tarihi kaynaklarında
geçen bir terimdir. Batı Bölgesi; Yumen Guan Geçidi (玉门关)64, Yang Guan Geçidi (阳
63 Ma Dazheng (马达正), Liu Tihe (刘逖合), 20 Shiji de Zhongguo Bianjing Yan_Men
Fazhan Zhong de Bianyuan Xueke de Yanjiang Licheng (20 世纪的中国边境研
_____门发展中的边缘学科的演讲历程), Heilongjiang Jiaoyu Chubanshe (黑龙江教
育出版社),1997.
64 Yumen Geçidi veya Yeşim Kapısı Çin'in Gansu Eyaletindeki Dunhuang'ın batısında
bulunan Büyük Duvar geçişinin adıdır. Han Hanedanlığı boyunca, İpek Yolu'nun geçtiği
39
关)65 batısında kalan büyük, geniş bölgeye işaret etmektedir. Farklı tarih kaynaklarında
Batı Bölgesi’nin işaret ettiği kapsam farklılık göstermektedir. Nitekim kaynaklarda Batı
Bölgesi geniş anlam olarak Orta Asya bölgesine işaret ederken, dar anlamda ise Xinjiang
bölgesine işaret etmektedir. Coğrafi konum olarak, Çin'in kuzeybatısında yer almakta,
doğu ve güneyinde Gansu, Qinghai ve Tibet ile komşu olup, kuzeydoğu, kuzeybatı ve
güneybatısı ile Moğolistan, Rusya, Kazakistan, Gürcistan, Tacikistan, Afganistan,
Pakistan ve Hindistan ile sınır komşusudur. Yaklaşık olarak 1650000 metrekare alana
sahiptir. Batı Bölgesinin çevresi ve orta kısımlarında yüksek dağlar, havzalar ve çöller
bulunmaktadır. Çok geniş bir bölgeye sahip olan Batı Bölgesi toprakları oldukça
verimlidir. Kuzey ve kuzeydoğu kısımları, kuzeybatı güneydoğu yönüne doğru Altay
Dağları (埃尔泰山 )66 yer almakta yüksekliği ise yaklaşık 3100 - 3300 metre civarındadır.
Kuzeybatı kısmında ise Zhunga'er (准噶尔) batısında dağlık alan yer alır ve yüksekliği
1500 - 2000 metre civarındadır. Güneybatıda Pamir Platosu (帕米尔高原)67 yer alır ve
yüksekliği 3500 - 4800 metredir. Güneyse ise kuzeybatı, güneydoğuya kadar Kunlun
bir geçişti ve eski Batı Bölgeleri olarak adlandırılan Orta Asya ile Çin'i birbirine bağlayan
yoldur.
65 Yangguan Geçidi M.Ö. 120 yıllarında Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Han Wu Di
tarafından takviye edilmiş ve antik Çin'de sömürge baskınlarında karakol olarak
kullanılan bir dağ geçididir.
66 Antik dönemde Jinshan Dağı (金山) olarak anılmaktadır.
67 Pamir Platosu, antik dönemde Çin kaynaklarında Congling ( 葱 岭 ) olarak
adlandırılmaktadır.
40
Dağları (昆仑山 ) 68 uzanır ve burası yeşim taşı ve develeriyle ünlü bir bölge olup
yüksekliği yaklaşık olarak 5000 - 6000 metre civarındadır. Güneydoğu ve güneybatı
kısmı kuzeydoğu yönüne doğru Altun Dağları (阿尔金山) yer alır ve yüksekliği 3000 -
4000 metre arasındadır. Orta ve doğu-batı yönünde Tanrı Dağları (天山) yer almakta
yüksekliği 3500 - 4500 metre civarındadır. Tanrı Dağı ve Altay Dağları ile Zhunga'er
batısında ki dağlar arasında Zhunga'er Havzası uzanmakta doğudan batıya 850 kilometre
uzunlukta, kuzeyden güneye ise 380 kilometre enindedir. Genel olarak coğrafi
özelliklerine değindiğimiz Batı Bölgesi coğrafi olarak büyük bir alana sahiptir. Batı
Bölgesi toprakları su ve doğası bakımından o ldukça verimlidir. Batı Bölgesinin kendine
has doğal coğrafyası ve konumu bölgede yaşayan uluslar açısından bazen dezavantaj iken
bazen de avantaj sunan faktörlerdir. Bu topraklarda yaşayan göçebe ve yerleşik uluslar
veya dışardan bölgeye göç eden uluslar antik dönemden günümüze kadar bölgenin
sunduğu avantajlardan faydalanmak, kendi kültür ve tarihini geliştirmek için mücadele
etmişlerdir.
Batı Bölgesi’ne dair araştırma yapılırken o dönemde Çin’in iç kesimleri ve aynı
zamanda sınır bölgeleri ve komşu devletler ile olan siyasi ilişkileri oldukça önem arz
etmektedir. Örneğin tarihsel sürece baktığımızda, bazı dönemlerde Batı Bölgesi’nin
kontrolü kuzeyde yer alan göçebe ulusların kontrolü altında olmuştur. Bu sebeple Batı
Bölgesi’nin tarihi, Çin’in kuzey bölgelerde yaşayan göçebe uluslar ile Çin’in o
dönemdeki hanedanlık tarihi ile yakından ilişkilidir. Batı Bölgesi tarihi araştırmalarında,
68 Antik dönemde Nanshan Dağları (南山) olarak adlandırılır.
41
kuzeyde yaşayan göçebe ulusların tarihi ve aynı zamanda Çin’in o dönemde hüküm süren
hanedanlık tarihi ve bölgeye olan siyasi politikası eş zamanlı olarak ele alınması
gerekmektedir.
Sonuç olarak, Batı Bölgesi antik dönemden itibaren bir çok farklı ulusun yaşadığı
ve farklı kültürlere ev sahipliği yapmış bir bölgedir. Söz konusu bölge çok uzun zaman
doğu ve batı arasındaki ulaşım ve kültürel etkileşimde köprü vazifesi görerek doğu ve
batıyı birbirine bağlamıştır. Bu sayede doğu ve batı arasındaki kültürel, ticari, ekonomik
ve siyasi etkileşime önemli derece katkı sağlamıştır. Dolayısıyla Batı Bölgesi’ne dair
yapılan akademik çalışmalar oldukça büyük öneme sahiptir. Zira gerek Orta Asya tarihi
gerek Çin tarihi alanında yapılan çalışmalarda Batı Bölgesi’nin tarihi mutlaka
araştırılmalıdır. Ayrıca Batı Bölgesi tarihinin araştırılması dünya tarihi açısından da bir
çok farklı ulus arasında yaşanan etkileşim, çatışma ve uyum gibi konu başlıkları açısından
da son derece mühimdir. 2000 yılı aşkın tarihi süreç açısından Batı Bölgesi Çin’in sınır
bölgesi ve bu bölgelerin güvenliği ile büyük ölçüde ilişkilidir. Batı Bölgesinin dar
anlamda işaret ettiği bugünkü Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi, Çin’in Batı Bölgesi
politikasında ve dışa açılmasında içinde barındırdığı çoklu kültür ile özel bir konumda
yer almaktadır. Söz konusu bölgenin sahip olduğu özel coğrafi konumu ve bunun yanında
farklı ulus ve kültürlerin yaşaması bölgeye dair yapılan araştırmaları oldukça karmaşık
ve zor kılmaktadır. Zira Batı Bölgesi toprakları farklı dönemlerde farklı ulusların yönetim
ve kontrolü altında olmuştur. Bu sebeple bölgedeki yazılı kaynakların çoğu” farklı
ulusların dilinde yazılmıştır. Söz konusu durum bölgede araştırma yapılmasını
zorlaştırmaktadır. Bu sebeple Batı Bölgesi’ne dair yapılacak olan çalışmalar, tarihi yazılı
kaynaklar, arkeolojik buluntular ve saha çalışması ile desteklenmesi gerekmektedir.
42
2.1. Han Hanedanlığı Dönemi Batı Bölgesi
2.1.1. Han Hanedanlığı Dönemi Siyasi Yapısı
Qin Hanedanlığının yıkılmasının ardından Han Hanedanlığı (汉朝 ) oldukça
güçsüz durumdaydı. Qin Hanedanlığı (秦朝) dönemindeki durum Han Hanedanlığının
başlarında da devam etmekteydi. Bu dönemde tüm ülkede idari bölge veya eyalet sistemi
uygulanmıştır. İmparator Qin Shi Huang Di ülke birlik ve bütünlüğünü sağlamak adına
adımlar atmaya başlamıştır. Qin Hanedanlığı döneminde zor bir dönemden geçen ülke,
Han Hanedanlığı döneminde alınan yeni politikalar ile beraber çok uluslu bir yapıyla yeni
gelişmelerin yaşandığı bir dönem olmuştur.69 M.Ö. 206 yılında İmparator Gao Zu (高
祖 ) 70 çok uluslu bir yapıyla Han Hanedanlığını kurmuştur. Han Hanedanlığının ilk
hükümdarı Liubang Qin Hanedanlığı dönemindeki despot yönetime şiddetle karşı çıkmış,
tahta çıkmasının ardından ilk adım olarak Qin Hanedanlığı dönemindeki sert kanunları
ortadan kaldırmış ve yerine halk tarafından desteklenen yeni bir yönetim kurmuştur.
İmparator Liu halk için bir dizi önlemler de almıştır. Alman Sinolog Eberhard İmparator
69 Tan Qixiang (谭其骧), Zhongguo Lishi Dituji, Di Er Ce (中国历史地图集, 第二册),
Zhonghua DituXueshe (中华地图学社), Beijing, 974, s. 3-4.
70 İmparator Gaozu (高祖) Han Hanedanlığının ilk imparatorudur. Diğer adıyla Liu Bang
(刘邦) olarak bilinmektedir.
43
Liu Bang hakkında şu şekilde bahseder: ‘‘Han Dönemi İmparatoru Liu Bang’dan
bahsederken onun muhtemelen asilzade olmadığını, devleti nasıl idare edeceğini
bilmediğini, bu nedenle tecrübeli generalleri görevden alıp, akrabalarına ve taraftarlarına
görevler ve beylikler vermesiyle karışık bir idarenin ortaya çıktığını belirtmiştir. Bu
demektir ki; artık zengin ve asilzade sınıfın yerini toprak sahibi olmaya başlayan ve
zenginleşen köylüler almaktadır. Feodal sistem parçalanıp toprak alınıp satılmaya
başlanmıştır. Toprak sahibi olan köylüler toprağı aldıkları kişiye yine kiraya vererek gelir
elde etmişler, çalışmak zorunda olmadıkları için de zamanlarını eğitimle ya da başka
işlerle uğraşarak harcayabilmişlerdir. Vergi toplayarak ve siyasette görev alarak da nüfuz
kazanma imkânı bulmuşlardır. Böylelikle “gentry” denilen bir sınıf oluşmuştur. Gentry
hem mülk sahibi, hem de memur ve âlim olanların sınıfıdır.’’71
Han Hanedanlığı döneminde hanedanlığın siyasi, ekonomik ve kültürel merkezi
Sarı Nehrin altına kadar uzanmaktaydı. Han Hanedanlığı döneminde ülkenin toprak
bütünlüğü, uygulanan politika ve belirlenen stratejiler sebebiyle farklı dönemlerde
değişiklik göstermiştir. İzlenilen politika sayesinde bu dönemde sınır bölgeleri oldukça
genişlemiştir. Öyle ki bu dönemde sınır bölgeleri kuzeydoğuda Kore Yarımadası,
kuzeybatıda Hexi Koridoru ve Batı Bölgesi’ne kadar, güneybatıda ise Yunnan’daki Ailao
bölgesine, güneyde Çinhindi bölgesi boyunca deniz bölgeleri ve Hainan Adalar’ına kadar
uzanmaktaydı. Han Hanedanlığı, Çin tarihinde uzun süre hüküm süren ilk hanedanlıktır.
Ayrıca Çin sınırlarının da stabil kaldığı bir dönem olmuştur. Bu dönemde sınırların
genişlemesi, yönetim alanının ilerlemesi ve dış uluslarla olan iletişim ve etkileşimin
71 Wolfram Eberhard, Çin Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995, s. 85-86.
44
artması bakımından Çin’in sınır bölgeleri ve Batı Bölgesi araştırmalarında son derece
önemli bir dönem olmuştur.
Qin Hanedanlığı döneminden oldukça güçsüz şekilde çıkan ülkenin yeni
hanedanlık döneminde farklı politika ve adımlara ihtiyacı vardı. Han Hanedanlığının
kaderini değiştiren dönem Batı Han Hanedanlığı (西汉王朝)72 dönemi olmuştur. Batı
Han Hanedanlığı M.Ö. 140 yılında kurulmuştur ve hanedanlığın ilk İmparatoru Han Wu
Di’dir (汉武帝)73 . İmparator Wu Di kendinden önce gelen politikalardan ziyade daha
barışçıl ve dışa açılmaya yönelik politikalar izlemiştir. Çin kayıtlarına göre izlediği
politikalar sebebiyle İmparator Wu Di döneminde Batı Han Hanedanlığı en parlak
dönemini yaşamıştır. Bu dönemde uygulanan politikalar çoğunlukla kuzeyde yaşayan
göçebe ulus Hunlar74 ile alakalıdır. Batı Han Hanedanlığının kurulmasının ardından,
Hunlar kuzeybatı bölgesi için ciddi bir tehlike teşkil ediyordu. Qin Hanedanlığı
döneminden, Han Hanedanlığı dönemine kadar Hunlar sürekli olarak bir yükselişte olmuş
ve öyle ki dış Moğolistan, İç Moğolistan, Henan doğuya doğru Donghu, batıya doğru
Hexi bölgelerine kadar genişlemiş ve hatta tüm Batı Bölgesi o dönemlerde Hunlar
72 Batı Han Hanedanlığı (西汉王朝) M.Ö.206 – M.S. 8.
73 Han Wu Di (汉武帝), Batı Han Hanedanlığı imparatorudur. İmparator Wu Di Batı
Bölgesi’ne karşı bazı stratejiler izlemiştir. İzlediği politikalar sonucunda Çin ötesindeki
ulusları tanımış ve bunun sonucunda antik İpek Yolu hattına dahil olmuştur.
74 Hunlar Çin kaynaklarında Xiongnu (匈奴) olarak geçmektedir.
45
tarafından kontrol altına alınmıştır. Bu süreçte askeri anlamda zayıf olan ve Qin
Hanedanlığından sonra toparlanmaya çalışan Han Hanedanlığı, sürekli olarak Hunlar
tarafından saldırıya uğruyordu. Hunlar Batı Bölgesi’ndeki birçok ulusu kontrol altına
almıştı ve istedikleri her an Han Hanedanlığı sınırlarını işgal edebiliyorlardı. Bu sebeple,
Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Wu Di Hunları mağlup etmek ve ülke birliği ile sınır
güvenliğini sağlamak adına bazı politika ve stratejiler uygulama yoluna gitmiştir. Bu
dönem, Çin’in sınır bölgelerdeki toprak bütünlüğünü sağlama ve özellikle Batı
Bölgesi’nde izlediği stratejiler Çin tarihi ve Orta Asya tarihi açısından son derece önemli
bir dönemdir. Bu dönemde izlenilen politikalar farklı dönemlerde değişiklik
göstermektedir. Söz konusu dönemler üç farklı bölümde ele alınabilir. Bunlardan ilki Han
Hanedanlığı kurucusu İmparator Gaozu döneminden Batı Han Hanedanlığı ilk
İmparatoru Han Wu Di dönemine kadar olan süreçtir. Bu dönem Han Hanedanlığının
politikalarını oluşturduğu başlangıç dönemidir. Bu dönemde yönetimde sınır bölgelerinde
direkt olarak faaliyette bulunulmamıştır. Fakat İmparator Wu Di, farklı uluslar üzerinden
bir politika uygulayarak sınır bölgelerde faaliyette bulunmuştur. İkinci dönem ise Batı
Han Hanedanlığı için önemli gelişmelerin yaşandığı İmparator Wu Di döneminden
İmparator Xuan Di (宣帝 ) 75 dönemine kadar olan süreçtir. Bu dönemde Batı Han
Hanedanlığı topraklarının genişletilmesi temel amaç olmak üzere üç alanda
gerçekleşmiştir. Birincisi; eyalet yönetim sistemini sürekli olarak genişletmek, ikincisi;
sınır bölgesinde bulunan uluslar için özel yönetim idari bilimleri oluşturmak, üçüncüsü;
Hunların Han tebaası durumuna gelmesi için önlemler almaktır. Bu dönemde Qin
Hanedanlığı döneminden kalan topraklardan ziyade, daha geniş kapsamda “ulus birliği
75 Han İmparatoru Xuan Di (宣帝) M.Ö. 74-49 yılları arasında Çin Han hanedanının
imparatoruydu. İmparator Wu Di’nin büyük torunudur.
46
( 大 一 统 )’’ 76 politikası hedeflenerek gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Bu amaç
doğrultusunda Han Hanedanlığı dönemindeki gelişme ve bölgesel genişlemeler M.Ö. 135
yılında başlamış, izlenilen politikalar ile Çin’in iç kesimlerinde ulus birliği sağlanmaya
çalışılmıştır. Aynı zamanda sınır bölgelerdeki topraklar ve yönetim bölgelerinin kontrol
altına alınması amaçlanmıştır.
Üçüncü dönem olarak İmparator Wu, Zhao (汉昭帝 ) 77 ve Xuan (汉宣帝 )
dönemlerinde Batı Han Hanedanlığı iç kesimlerde bir sınır politikası oluşturduğu gibi
aynı zamanda Çin’in sınır bölgelerinde de idari birimler oluşturarak genişleme politikası
izlenmiştir. Ayrıca bu dönemde ülke ve sınır birliğini sağlamak adına “eyalet yönetimi,
özel idari yönetim yapıları, tabi devlet yönetim memurları” gibi üç farklı yönetim yapısı
sistemi kurulmuştur. Bu dönemdeki genel olarak sınır bölgeleri kapsamı; doğuda Kore
Yarımadası Doğu Çin Denizi kıyıları, Kore Yarımadası ortasındaki kuzey bölgeleri, Batı
da Pamir Platosu, kuzeyde ise Baykal Gölü, güneyse bugünkü Vietnam’ın güneyindeki
geniş bölgeye kadar uzanmaktaydı.78
76 Da Yi Tong (大一统 ) bir ülkenin politika düzenlemelerindeki bütünlüğe işaret
etmektedir. Ülkenin ekonomik sistemi, düşünce sistemi, kültür sistemi ile bir bütün
olması yani bir nevi ulus birliğinin sağlanması anlamına gelir.
77 Han Zhao Di (汉昭帝) Çin'in Han Hanedanı'nın sekizinci imparatorudur. Saltanatı M.Ö.
87'den M.Ö. 74 yılında ölümüne kadar sürmüştür.
78 Ban Gu (班固), Han Shu (汉书), Juan 28, Dili Zhi(第二十八上地理志), Zhonghua
Shuju (中华书局), Beijing, 1962, s. 1524.
47
2.1.2. Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Wu Di ve Batı Bölgesi Politikası
Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Wu Di saltanatının ilk yıllarında daha önce
uygulanan pasif politika yerine daha aktif ve akılcı bir politika izlemiştir. Sınır bölgelerde
özellikle de Batı Bölgesi’nde çeşitli stratejiler izlenmiştir. İmparator Wu Di’ye göre, Batı
Bölgesi’nde faaliyette bulunmak için öncelikle kuzeydeki Hun sorununu çözmesi
gerekmekteydi. Bu sebeple o dönemde İmparator Wu Di, Hunları yenilgiye uğratacağı
bir savaş fırsatı kollamış ve Batı Bölgesi’ni kontrol altına almak amacıyla bazı stratejiler
geliştirmiştir. Han Wu Di’nin izlediği bu stratejiler hanedanlığın Batı Bölgesi
politikasında önemli rol oynamıştır. İmparator Wu Di’nin attığı ilk adım, sınır güvenliği
korumak için ünlü General Li Guang'ı (李广)79 bölgede görevlendirerek savunmayı
güçlendirmesi olmuştur. İmparator Wu Di izlediği stratejiler ile başından beri Batı
Bölgesi yönetimini ve orada bulunan ulusları kontrol altına almayı amaçlamıştır. Bu
sebeple Batı Han Hanedanlığının kurulmasından sonraki süreçte Batı Bölgesi’ne karşı
izlenilen politikalar oldukça önemlidir.
79 Li Guang (李广) Batı Han Hanedanlığı dönemindeki ünlü bir generaldir. İmparator Wu
Di tarafından Çin’in kuzeyinde bulunan Hunlara karşı mücadelede görevlendirilmiştir.
Hunlar tarafından ‘‘Uçan General’’ takma adıyla anılmaktadır.
48
Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Wu Di’nin izlediği stratejilerden biri Hunlara
karşı ittifak olmak adına Batı Bölgesine elçi göndermek olmuştur. İmparator Wu Di,
Hunlara karşı tek başına güçsüz kalacaklarını düşündüğünden, Hunlara karşı ittifak
arayışına girerek yeni bir dönem başlatmıştır. O dönemde Wu Di, Hunların Batı Bölgesi
uluslarından hayvancılıkla uğraşan Yuezhi 80 ulusuna saldırarak hükümdarlarını
öldürdükleri öğrenmiş ve bu sebeple Hun ve Yuezhi ulusu arasındaki anlaşmazlıklardan
haberdar olmuştur. Shiji, Dayuan Monografisinde şu şekilde geçer: ‘‘İmparator Wu Di
Hunların mevcut durumu hakkında bilgi topladığında, Hunlar Orta Asya uluslarından
Yuezhi hükümdarına saldırıda bulunmuş ve daha sonra kafatasından içki kabı yapmıştır.
Yuezhilar bu topraklardan kaçtı ve kaçanlar Büyük Yuezhilar ( 大月氏 ) 81 , asıl
80 Yuezhi (月氏) antik dönemde Çin’in kuzey batısında yaşayan Orta Asya göçebe
uluslarından biridir. Önceleri Tarım Havzası'nın batısına yerleşmişler, daha
sonra Maveraünnehir, Baktriya ve ardından Güney Asya'ya göç etmişlerdir. Büyük ve
Küçük Yuezhilar olmak üzere ikiye ayrılmışlardır.
81 Büyük Yuezhilar (Da Yuezhi, 大 月 氏 ), Han Hanedanlığı döneminde Çin’in
kuzeybatısında yaşamış göçebe halklardan biridir. Gelenekleri Hunlar ile aynıdır.
Önceden Hunlara tabi olsalar da daha sonra bağımsız olmuşlardır. Oldukça güçlü ve
savaşlarda başarılıdırlar. Çin’in kuzeybatısında yaşamış göçebe bir halktır. Hunlar
tarafından rahatsız edilen Yuezhiların bir kısmı ana yurtlarını terk ederek batıya doğru
hareket etmiştir. (Han Shu, Juan 61, s. 2692.) Bu süreçten sonra iki kola ayrılmışlardır.
Batıya doğru göç edenler Büyük Yuezhi halkı olarak adlandırılır. Daha sonra Orta Asya
kavimlerinden olan Wusunların saldırıları karşısında burada da tutunamadılar ve M.Ö.
155 yılında güneye yönelerek tarımla geçinen halkların yaşadığı zengin Dayuan
(Ferghana) ülkesine saldırmışlardır.
49
topraklarında kalanlar ise Küçük Yuezhilar (小月氏)82 olarak adlandırılmıştır.’’83 Yuezhi
kabilesinin büyük bir kısmı Batı Bölgesi’ne doğru kaçmıştır. Hunların baskılarından
ötürü batıya doğru kaçan Yuezhilar Hunlardan nefret etmekteydi. Fakat o zamanlar
Hunlara karşı beraber hareket edecekleri bir ortak bulamamışlardı. Tüm bunlardan
haberdar olan ve bu durumu bir fırsat olarak gören Wu Di, Hunlara oldukça öfkeli olan
Yuezhilar ile ittifak olup Hunlara karşı birlikte hareket etmeyi hedeflemiştir. Bu sebeple
İmparator Wu Di Yuezhilar ile ittifak kurması sebebiyle, Yuezhilar’ın bulundukları
topraklara bir elçi göndermiştir. İmparator Wu Di, bu görev için uygun olacağını
düşündüğü hanedanlıkta görevli Zhang Qian84 adlı kişiyi elçi olarak göndermiştir. Wu Di,
Yuezhi ulusu ile Hunlara karşı ittifak olma politikasını izlemesi ve elçi Zhang Qian’i
82 Küçük Yuezhilar (Xiao Yuezhi, 小月氏) Hunların saldırısı karşısında batıya doğru göç
etmeyen ve ana topraklarda kalanlardır. Daha sonra Nanshan bölgesine girmişlerdir.
83 Sima Qian (司马迁), Shiji (史记, Tarih Kayıtları), Juan 123 Dayuan Liezhuan (卷 123
大宛列传), Zhonghua Shuju (中华书局), Beijing, 1959, s. 3158.
84 Zhang Qian (张骞) Batı Han Hanedanlığı döneminde İmparator Wu Di tarafından Batı
Bölgesi topraklarına Yuezhi ulusu ile ittifak kurmak amacıyla gönderilmiştir. Zhang Qian
Batı Bölgesi topraklarına iki farklı seyahat gerçekleştirmiştir. Zhang Qian oldukça cesur
ve kararlı bir kişiliğe sahiptir. Bu dönemde Wu Di’nin Batı Bölgesi stratejisine etkisi
olmuştur. Si Ma Qian, Shiji’de Zhang Qian’e övgüde bulunarak Zhang Qian’e övgü de
bulunarak ona öncü ve yol açan anlamlarına gelen “zaokong (凿空)” unvanını vermiştir.
50
göndermesi sonucunda, Hunların sağ kolunu kırma (断匈奴右臂 ) 85 stratejisini de
geliştirmiştir.
İmparator Wu Di’nin Batı Bölgesi’ni kontrol altına almak için uyguladığı bir diğer
strateji ise elçilerin öncü olduğu rüşvet verme (厚赂攻势) politikasıdır. İmparator Wu
Di’nin elçi Zhang Qian’in Batı Bölgesi seferi dönüşü sonrasında birlikte müzakere
ettikten sonra izlediği bir stratejidir. Han Kayıtları Zhang Qian Monografisi kayıtlarında
şu şekilde geçer: “M.Ö. 119 yılında, Hunlar Batı Han Hanedanlığı topraklarını
çevrelediklerinde, Zhang Qian İmparator Wu Di’ye şu öneride bulunmuştur:
‘‘Wusunlar’a rüşvet teklif ederek, doğuda ikame olan eski toprakları kuvvetlendirecek,
Han Hanedanlığı’ndan Wusunlar’a (乌孙)86 bir prenses gönderecek ve gönderilecek
prenses hükümdarın eşi olacak, bu sayede Wusunlar ile evlilik yoluyla akraba ilişkisi
kurulmuş olacaktır. Aynı zamanda Hunlar’ın sağ kolu kırılacak ve bu şekilde Wusunlar
85 Hunların sağ kolunu kırma (断匈奴右臂 ) stratejisi Zhang Qian’in Batı Bölgesi
seyahatinden sonra İmparator Wu Di’nin uyguladığı bir stratejidir. Söz konusu strateji ile
Hunlarla anlaşmazlık yaşayan başka uluslarla ittifak olarak Hunların etkisiz hale
getirilmesi amaçlanmıştır.
86 Wusun (乌孙), Han Hanedanlığı döneminde Çin’in kuzeybatısında yaşamış göçebe
halklardan biridir. Gelenekleri Hunlar ile aynıdır. Önceden Hunlara tabi olsalar da daha
sonra bağımsız olmuşlardır. Oldukça güçlü ve savaşlarda başarılıdırlar.
51
batıya doğru Baktriya ve tabi devletlere sahip olacak” önerisinde bulunmuştur.87 Elçi
Zhang Qian’in Wusunlar’a rüşvet verme önerisi İmparator Wu Di’ye oldukça mantıklı
gelmiştir. Çünkü Wusunlar Orta Asya’nın en büyük uluslarından birisidir. Han
Hanedanlığı Wusunlar’a rüşvet vererek, Wusunlar Hanlara tabi olacak ve bu durum Batı
Bölgesi’nde bulunan diğer ulusları da teşvik edecekti. Zhang Qian’in bu önerisi İmparator
Wu Di’ye cezbedici geldi ve bu kararı hemen uygulamaya koymak için harekete geçti.
Han Wu Di’nin emri ile Zhang Qian, üç yüz kişilik bir heyet ve beraberlerinde on binlerce
koyun, inek ve çok miktarda ipek, altın gibi değerli eşyalarla Batı Bölgesine doğru
Wusunlar’a rüşvet verme amacıyla yola çıktı. Batı Han Hanedanlığı’nın Batı
Bölgesi’ndeki uluslara karşı uygulayacağı rüşvet sistemi bu vesile ile de başlamış
olmuştur. Zhang Qian Wusunlar’a vardığında, Dayuan (Ferghana), Kangju (günümüz
Kazakistan toprakları), Yuezhi, Daxia gibi uluslar Batı Han Hanedanlığı’na elçiler
göndermeye başlamışlardır. Bunun yanı sıra hanedanlığın getirdiği değerli eşyaları gören
Wusunlar çok sayıda at ile beraber Çin topraklarına ziyaret gerçekleştirmiştir. Bu şekilde
Batı Bölgesinde bulunun uluslar Batı Han Hanedanlığı mevcut durumunu görme fırsatı
bulmuştur. Aynı şekilde hanedanlıkta bu zamana kadar yabancı olduğu Batı
Bölgesi’ndeki uluslar ve topraklar hakkında bilgi edinme fırsatı yakalamıştır.
Wusunlar’dan gelen elçiler hanedanlığın gücüne şahit olduktan sonra bölgeye daha da
önem vermeye başlamış ve bu durum Yuezhi gibi diğer ulusların da dikkatini çekmiştir.
Dolayısıyla İmparator Wu Di’nin uyguladığı rüşvet politikası olumlu sonuçlar vermiştir.
Bu süreçten sonra, iki bölge arasında etkileşim başlamıştır. Nitekim bu süreçten sonra
elçiler beraberlerinde ipek, altın gibi değerli eşyaları bölgeye göndermeye devam
etmişlerdir. Han Kayıtları, Zhang Qian monografisinde “Batı Han Hanedanlığı
87 Han Shu, Juan 61, Zhang Qian Liguang Liezhuan (张骞李广列传), s. 2692.
52
heyetlerinin sayısının yüzlerce olduğunu ve beraberlerinde götürülen eşyaların oldukça
değerli olduğundan bahsetmektedir.” 88 Bu durum sonucunda hanedanlık hiç zaman
kaybetmeden Batı Bölgelerine rüşvet stratejisi kapsamında heyetler göndermeye devam
etmiş ve aynı zamanda Batı Bölgesi heyetleri de bölgeye sürekli olarak elçiler
göndermiştir. O dönemde, Batı Bölgesi ulusları elçilerden biri gelip bir diğeri gidiyordu,
her gelen ulus hanedanlığa uluslarına özgü olan hediyeleri de sunuyorlardı.89 Bu süreçten
sonra Batı Bölgesi ve Çin arasında gelip giden elçiler karşılıklı olarak siyasi, kültürel,
ekonomik ilişkilerde ve karşılıklı etkileşimlerde bulunmuşlardır.
Batı Bölgesine karşı uygulanan rüşvet politikası her ne kadar başlangıçta olumlu
sonuçlar vermiş olsa da, ilerleyen dönemlerde hanedanlığı olumsuz yönde etkilemeye
başlamıştır. Söz konusu güzergah üzerinde gönderilen Çin elçileri yol üzerinde öldürülme
ve rehin alınma durumları ile karşı karşıya kalmışlardır.90 Wu Di’nin söz konusu stratejisi
başta makul gelmiş olsa da hanedanlık açısından olumsuz sonuçlar doğurduğu
88 Han Shu, Juan 61, Zhang Qian Liguang Liezhuan, s. 2690.
89Zizhi Tongjian (资治通鉴), Juan 2,
http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_002.htm, 24.12.2019 tarihinde 10.50’de
erişilmiştir.
90 Batı Han Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesine gönderilen elçiler hakkında detaylı
bilgi için bakınız: Li Da Long (李大龙), Xi Han Paiwang Xiyu de Shizhe Shulun (西
汉派往西域的使者述论),Minzu Yanjiu (民族研究), 1990, s. 6.
53
söylenebilir. Bu durum sonucunda ilerleyen zamanlarda İmparator Wu Di Batı
Bölgesi’nde bulunan uluslara rüşvet uygulayarak Batı Bölgesi’ni kontrol altına
alamayacağını anlamıştır. Bunun sonucunda hanedanlık rüşvet stratejisi yerine başka
stratejiler geliştirmeye başlamıştır. Rüşvet politikası sonucunda ilk olarak izlediği strateji
Çin’in sahip olduğu ipek, altın gibi değerli eşyalar ile Batı Bölgesi’nde bulunan ulusların
gözünü boyamak olmuştur. Batı Bölgesindeki uluslar için Han ulusundan giden ipek, altın
gibi değerli eşyalar oldukça cezbedici gelmiştir. Dolayısıyla elçi Zhang Qian heyetinin
beraberinde götürdüğü hediyeler ve ipek ile Batı Bölgesi’nde bulunan ulusların gözleri
boyamaya çalışmış ve bu strateji de etkili olmuştur. Öyle ki Han Hanedanlığından gelen
hediye ve ipeği gören uluslar, kendi elçilerini hediyeleriyle birlikte Han Hanedanlığına
göndermeye başlamışlardır. Her ne kadar Batı Bölgesi ulusları ve Han Hanedanlığı
ulusları arasında elçilerin gelip gittiği bir etkileşim görülse de, söz konusu politika
hanedanlık açısından beklenmedik şekilde sonuçlandığından uygulanmaya devam
edilmemiştir.
İpek gibi değerli eşyalarla rüşvet vererek Batı Bölgesi uluslarını etkileme
stratejisinin hanedanlığı olumsuz yönde etkilemesinden dolayı, İmparator Wu Di bu
stratejileri uygulamaya devam etmemiştir. Bunun yerine bölgede askeri güce dayalı (武
力征伐) stratejiyi uygulamaya karar vermiştir. Bu sebeple İmparator Wu Di, Hunların
Batı Bölgesi’ndeki gücünü azaltmak ve Hun tehdidini ortadan kaldırmak amacıyla Batı
Bölgesinde geniş kapsamlı askeri faaliyetler başlatmıştır. M.Ö. 108’de, General Gong
Sun He (公孙贺) önderliğindeki ordu bin beş yüz atlı asker ile beraber bölgeye sefer
54
düzenlemiştir. Orduların amacı Hunları yok etmek ve Hunları Batı Bölgesine gönderilen
elçilerden uzak tutmaktır. Bu saldırılar sonucunda Han Hanedanlığı çeşitli sebeplerden
ötürü hedefine ulaşamamıştır. Yine M.Ö. 108’de General Zhao Po Nu (赵破奴 )
komutasındaki atlı ve on binlerce asker Batıya doğru Guishi, Loulan’a giderek Batı
Bölgesine gönderilen elçilerin öldürülmesine engel olmak için mücadele etmişlerdir.
General Zhao Po Nu önce yedi yüz atlıyı önden göndererek Loulan hükümdarını esir
almıştır. Daha sonra Gushi eyaletine saldırıda bulunarak, askeri birlikler Wusun, Dayuan
uluslarına doğru harekete geçmiştir. Bunun sonucunda Loulan veliaht prensi Han ulusuna
rehin olarak verilmiştir.91 Han Wu Di’nin askeri güce dayalı politikası kapsamında Batı
Bölgesine bir kaç kez, Dayuan’in batısına da iki kez sefer düzenlenerek askeri anlamda
Batı Bölgesi ulusları bastırılmak istenmiştir. Han Kayıtları, Batı Bölgesi kayıtlarına göre,
General Er Shi (贰师) Dayuan seferinden sonra Batı Bölgesini sarsıntıya uğratmış ve bu
süreçten sonra bir çok ulus Han Hanedanlığına haraç sunmaya başlamıştır.92 Fakat Batı
Bölgesine sefer düzenleyen orduların gözlemlerine göre bölgede Hunların gücü hakim
olmuştur. Dahası Hunlar bölgede bulunan bazı uluslara vergi bağlamıştır. Bu sebeple Batı
Bölgesinde bulunan ulusların çoğu sağ ve sol kol olarak Hunlar ve Batı Han Hanedanlığı
arasında kalmıştır. M.Ö. 104’te Han Hanedanlığından bölgeye gönderilen elçiler
güzergahta öldürülmeye devam etmiştir. Bu durum üzerine İmparator ünlü General Li
Guangli’yi (李广利) görevlendirmiş ve general kalabalık bir ordu ile beraber saldırıya
hazırlanmıştır. Batı Bölgesine doğru yaklaşan ordu erzak sorunu ile karşılaşmış ve bunun
91 Han Shu, Juan 96, Xiyu Zhuan, s. 3876.
92 Han Shu, s. 3877.
55
sonucunda da saldırıyı gerçekleştirememiştir. Bu süreçten sonra Batı Bölgesinde gücünü
ve kontrolünü genişletmek isteyen Wu Di, yeni bir strateji arayışına girmiştir.
Çin kaynaklarında Wu Di’nin Batı Bölgesinde bulunan uluslara rüşvet verme ve
Çin ipeği ile ulusların gözünü boyama stratejisi kapsamında bölgeye gönderilen elçilerin
çoğunluğunun öldürülmesi sonucunda söz konusu stratejiye devam edilmediğini
belirtmiştik. Fakat öte yandan, İmparator Wu Di tarafından Batı Bölgesine Yuezhi kavmi
ile Hunlara karşı ittifak olmak amacıyla gönderilen elçi Zhang Qian bu güzergahta Hunlar
tarafından esir alınmış ve bu süreçte Zhang Qian’e hiç bir kötü muamelede bulunulmamış
ve hatta Zhang Qian Hunlu bir kadın ile evlendirilerek çocuğu olmuştur. Uzun süre Hun
topraklarında kalan elçi zamanla daha da serbest bırakılmıştır. Dolayısıyla bu durum
Hunların esir alınan Zhang Qian’e karşı sert bir muamelede bulunulmadığının bir
göstergesi olarak değerlendirilebilir.
Batı Bölgesi uluslarına karşı izlediği stratejide hedefine ulaşamayan Wu Di farklı
stratejiler uygulamaya devam etmiştir. İmparator Wu Di bu sefer iki tarafın da lehine
olacak karşılıklı ( 恩 威 并 重 ) stratejiler uygulama yoluna gitmiştir. Batı Han
Hanedanlığının her iki tarafın da yararına olacak karşılıklı uyguladığı politika genel
olarak elçiler aracılığı ile gerçekleştirilmiştir. Bu politikanın başında “heqin (evlilik
yoluyla akrabalık ilişkisi kurma)” politikası gelmektedir. 93 Batı Han Hanedanlığı
93 Batı Han Hanedanlığı döneminde uygulanan Heqin Politikası detaylı bilgi için bakınız:
Nurcan Türker, “Han Hanedanlığı Döneminde Hunlarla Yönetilen He Qin Politikası
56
döneminde uygulanan heqin politikası daha önceden Hunların heqin politikasından
farklılık göstermektedir. Söz konusu politika, asıl olarak Hun problemini çözmek için
Wusun ulusuna karşı uygulanan bir politikadır. Han Shu, Xiyu Zhuan kayıtlarına göre,
Batı Han Hanedanlığı Wusunlarla üç kez heqin anlaşması yapmıştır. M.Ö. 110 – M.Ö.
115 yılları arasında, Batı Han Hanedanlığı Prenses Xi Jun’ü (细君 ) 94 Wusunlar’a
göndererek Jiang Du hükümdarı ile evlilik anlaşması yoluyla akrabalık ilişkisi kurma
talebinde bulunmuştur.95 Batı Han Hanedanlığı prensesi beraberinde birçok hediye ve
değerli eşya ile devlet bünyesinden yüzlerce kişi gönderilmiştir. Wusunlar Batı Han
Hanedanlığı’ndan gelen prensesi sağ eş olarak kabul etmiştir. Aynı dönemde Hunlar’dan
gelen prensesi de sol eş olarak almıştır. İmparator Wu Di anlaşma kapsamında gönderdiği
prensesin bölgede Batı Han Hanedanlığı yönetimini arttıracağını düşünmüştür. Fakat
İmparator Wu Di’nin düşündüğünün aksine prenses hiç bir şekilde Batı Han
Hanedanlığı’nın yönetim etkisini arttıramamıştır. O dönemden geriye sadece prensesin
uzak, yabancı topraklara anlaşma karşılığı gelin olarak gönderilmesini konu alan ve
duygularını anlatan şiirler ve hikayeler kalmıştır.
(Akrabalık ile Sağlanan Barış Politikası) ve Sonuçları”, Yayınlanmamış Doktora
tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013, Ankara.
94 Xi Jun (细君) Wu Di'nin yeğeninin kızıdır. İmparator soyundandır. Wu Di Yuan Feng
6. Yılında Wusunlar’a gelin gitmiştir.
95 Han Shu, Juan 61, Zhang Qian Liguang Li Zhuan, s. 2687.
57
Batı Han Hanedanlığı döneminde, ikinci heqin anlaşması kapsamında Chu Beyliği
torunu prenses Jie You (解忧)96 Wusunlar’a gelin olarak gönderilmiştir. Prenses Jieyou
Batı Han Hanedanlığı ve Wusunlar ile olan ilişkilerde çok önemli rol oynamıştır. Bu
süreçten sonra Wusunlar ve Batı Han Hanedanlığı askeri anlamda görüşmeye başlamıştır.
Batı Han Hanedanlığı Prensesi Jie You sahip olduğu özel kimliğinden ötürü, Batı Han
Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi ulusları özellikle de Wusunlar ile yönetim ve ilişkilerde son
derece önemli olmuştur. Çin kaynaklarına göre Prenses Jieyou’nun Wusun ve Batı
Bölgesi ulusları arasındaki yönetimde yer aldığı geçmektedir.97 Batı Han Hanedanlığının
Wusunlara karşı uyguladığı heqin anlaşmasının temelinde siyasi sebepler yatmaktadır.
Her iki tarafın da lehine olan heqin anlaşması ile Wu Di, Wusunlarla evlilik anlaşması
yaparak onların desteğini almak ve ilişkilerini güçlendirmek istemiştir. Bunun yanında
evlilik anlaşmasıyla Wusunlar ile ittifak olup, Wusunların Hunların yanında yer almasına
engel olmak istemiştir. İmparator Wu Di’nin amaçlarından birisi de yabancı güçlerin
desteğini kesmek olmuştur. Batı Han Hanedanlığı ve Hunların Batı Bölgesini kontrol
altına almak adına çatışması sürerken, Batı Bölgesi ulusları kendi aralarında bölünmüş,
bölgeye ulaşım şartları oldukça güçleşmiş ve bölgeye askerlerin girmesi zorlaşmıştır. Söz
konusu evlilik anlaşması Hunlara yakın olan ulusların Hunlardan desteğini çekmesi adına
izlenilen stratejidir.
96 M.Ö.101 yılında Wu Sunlara Cen Zou ile evlenmek üzere gönderilmiş kişidir. Chu
Beyi Liu Wu’nun torunudur.
97 Li Da Long (李大龙), Xiyu Duhu De Jianli Bushi Wusun He Xihan Guanxi
Zhuanbian de Biaozhi (西域都护的设立不是乌孙和西汉关系转变得标志), Xiyu
Yanjiu (西与研究), 1993,s. 1.
58
Hunlara karşı izlediği stratejiler doğrultusunda hedefine ulaşamayan Wu Di, bu
kez Batı Bölgesinde bulunan ulusları kendi aralarında birbirine düşürme (以夷制夷)
stratejisi geliştirmiştir. Söz konusu strateji, Ön Qin Hanedanlığı döneminden beri yönetim
de bir temel olmuştur. Bu sebeple Wu Di Batı Han Hanedanlığının Batı Bölgesi’ndeki
yönetimi ele geçirmesinde etkili bir strateji olacağını düşünmüştür. Loulan hükümdarının
erkek kardeşi Hanlara tabii iken, Loulan hükümdarı Angui’nin (安归) Hunların birlikte
ittifak olarak Han elçilerini öldürdüklerini dile getirmiştir. M.Ö. 77 yılında, rütbeli asker
Bo Jiezi (傅介子) Loulan Hükümdarı Angui’yi öldürmüş ve yerine Han Hanedanlığında
tabii olan kardeşi geçmiştir. Han Shu, Xiyu Zhuan kayıtlarına göre, Wei Tuqi (尉屠耆)
hükümdar olduktan sonra hanedanlık bazı tedbirler alma yoluna gitmiştir. Bu dönemde,
Han elçilerinin kurak toprakları ekip biçerek bölgeyi tarıma açmalarını istemiştir. Bu
durum sonrasında Batı Han Hanedanlığı elçileri harekete geçerek bölgeye atlı askerlerden
oluşan kırk kişi göndermiştir. Shanshan (尉屠耆) ilçesi, Batı Han Hanedanlığının Batı
Bölgesi’ne girdiği ana kapı olmuştur. Bu süreçten sonra Batı Han Hanedanlığı Batı
Bölgesi sınır bölgelerinde askerleri ve halkı bölgeye göndererek bölgede tarım faaliyetine
başlamıştır. Bölgenin tarıma açılması ile askeri tarım topluluğu stratejisini uygulanmaya
başlamıştır. Bu bağlamda bazı anlaşmalar neticesinde M.Ö. 77 yılında, Shanshan devleti
hükümdarı Batı Han Hanedanlığı’nın atları ve askerleri de getirerek burada tarıma
başlaması talebinde bulunmuştur. Aslında, İmparator Wu Di dönemi öncesinde, Batı
Bölgesi’nde tarım faaliyetleri sisteminin uygulanmasına dair öneriler dile getirilmiştir.
General Li Guangli, Dayuan bölgesine doğru sefere çıktığında, ordu erzak ve gıda
konusunda bazı sıkıntılarla yüzleşmiş ve bu sebeple de saldırıyı gerçekleştirememiştir.
Yaşanan bu durumdan sonra İmparator Wu Di ve diğer hanedanlık görevlileri Batı
Bölgesi’nde faaliyette bulunmak için öncelikle askeri birliklerin erzak ve gıda tedarik
59
probleminin çözülmesi gerektiğini vurgulamışlardır. Bu şekilde bu güzergahta gelip
giden elçilere de gıda sağlanacağı gibi aynı zamanda onların da güvenliğinin sağlanmış
olacağını düşünmüşlerdir. Bu sebeple askeri tarım topluluğu sistemi hem askerler hem de
gelip giden elçiler için gündelik hayata dair gereksinimleri karşılama imkanı sunması
açısından oldukça önemli bir stratejidir. Han Shu, Xiyu Zhuan Kayıtlarına göre Batı
Bölgesi’nde askeri tarım topluluğu uygulama strateji önerisi Batı Han devleti Wu Di
döneminde görev yapan devlet adamı Sang Hongyang (桑弘羊) tarafından İmparatora
sunduğu raporda belirtilmiştir. Sang HongYang, Batı Bölgesi Luntai eyaletinin
doğusunda bulunan geniş ve verimli topraklarda yaklaşık beş bin qing (顷)98 toprak
alanına sahip olduğunu, bölgenin iklimi ılıman ve ürün yetiştirmek açısından uygun bir
yer olduğunu, Batı Han Hanedanlığı’nın buraya her bir bölüğün 500 kişiden oluştuğu üçer
bölük gönderebileceğini ve tarıma başlayabileceklerini İmparatora sunduğu raporunda
açıkça belirtmiştir. Sang Hong Yang’a göre, Batı Han Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde
faaliyette bulunabilmesi için alması gereken en önemli tedbirlerden biridir. Sang
Hongyang’ın önerisine göre her birlikte beş yüz kişi olacak şekilde toplamda bin beş yüz
kişi bölgeye gönderilecek ve Luntai ilinin doğusunda tarım faaliyetlerine başlanacaktır.
Sang Hong Yang’ın önerisi ile verimli topraklarda tarım üretimi yapılarak erzak, gıda
sorununa çözüm bulunacak, askeri ordulara lojistik destek sağlanacaktı. Bunun
98 Qing (顷) antik dönemde kullanılan bir ölçü birimidir. Toprak alanını ifade ederken
kullanılır. Çinlilerin kullandıkları bir toprak ölçü birimi olan ch’ing 頃 için şöyle bir
mikyas vardı: Han Devleti devrinde (M.Ö. 206-M.S. 220) orta büyüklükle bir 畝 mu=240
pu 步 ve 100 mu=1 ch’ing頃 idi ki böylece 1 ch’ing yaklaşık 6.7 hektar idi. (Bakınız:
Kürşat Yıldırım, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu Türkistan Tarihine Dair Bazı Hususi
Terimler II’’, s. 23.)
60
sonucunda Batı Han Hanedanlığı Batı Bölgesi merkez bölgelerinde ikamet ederek
caydırıcı güç olarak orada yer alacak ve Zhangye, Jiuquan gibi eyaletler ile askeri tarım
topluluğu (tuntian) sistemi vesilesi ile etkileşimde bulunulacaktır.99 Sang Hongyang’a
göre uygulanacak bu strateji Batı Bölgesi’ni kontrol altına almak konusunda bir temel
oluşturmaktadır. Fakat Sang Hongyang’ın önerisi Han Wu Di tarafından kabul
edilmemiştir. Yine de İmparator Wu Di’nin ilerleyen dönemlerinde askeri tarım topluluğu
sistemi başlamıştır. Han Wu Di zamanında askeri tarım topluluğu faaliyetlerinin kapsamı
oldukça küçüktür. Batı Han Hanedanlığı’nda İmparator Zhao döneminde büyük çapta
askeri tarım sistemi başlamıştır. İmparator Xuan zamanında da askeri tarım topluluğu ile
Batı Bölgesindeki topraklar oldukça genişletilmiştir.
Sonuç olarak, Batı Han Hanedanlığı ve özellikle imparator Wu Di döneminde Batı
Bölgesi’ne karşı farklı politikalar izlenmiştir. Bu politikalar arasında bölgeye elçiler
göndermek,100 bölgede memur haberleşme ofisleri kurmak, Hanedanlıktan prensesler
göndererek evlilik anlaşması yapmak, bölgedeki toprakları tarıma açmak gibi Batı
Bölgesi’nde bulunan uluslara yönelik stratejiler uygulamıştır. Söz konusu stratejilerin
çoğunluğu siyasi sebepli olup bölgeyi kontrol altına almayı hedeflemiştir. Bunun yanında
İmparator Wu Di döneminde bölgede rütbeli askerlerden oluşan idari yönetim birimleri
de kurulmuştur. Bu idari birimler Batı Bölgesi genel yönetim ofisi olarak bölgedeki en
üst seviyedeki yönetim ofisidir. Askeri idari ofis ve rütbeli askerler idari birimleri ise
99 Han Shu, Juan 96, s. 3901.
100 Li Da Long, Xi Han Paiwang Xiyu de Shizhe Shulun, s. 6.
61
Hunlara karşı kurulmuş idari birimlerdir. Ayrıca bölgede bulunan uluslar ile olan idari
işleri takip etmişlerdir.101
2.1.3. Zhang Qian’in Batı Bölgesi Seyahatleri
Zhang Qian ( 张骞 ) Han Hanedanlığı döneminde hanedanlıkta görevliydi.
İmparator Han Wu Di, Hunlar’a karşı Batı Bölgesi uluslarından Yuezhilar ile ittifak
kurması için elçi olarak Zhang Qian’i görevlendirmişti. İmparatora göre oldukça önemli
bir görev için seçilen Zhang Qian Batı Bölgesi’ne Yuezhilar’ın olduğu topraklara doğru
hareket edecekti. Shiji, Xiongnu kayıtlarına göre, Zhang Qian Batı Bölgesi seyahatini ilk
kez M.Ö. 138 yılında gerçekleştirmiştir.102 Zhang Qian ilk kez Batı Bölgesi’ne doğru
beraberinde yüz kişilik bir heyet ile Longxi’den yola çıkmıştır. O zamanlar önemli bir
konumda olan Hexi Koridoru Hunların kontrolü altındaydı ve Yuezhilara giden yol Hun
topraklarından geçmekteydi. Zhang Qian ve beraberindeki heyet Qinghai, Gansu
sınırlarına geldiğinde, Hunlar tarafından yakalanarak esir alındı. Hun lideri, Zhang Qian
ve heyetini esir alarak, sürekli olarak saldırıda bulundukları Han Hanedanlığının mevcut
durumu hakkında bilgi almak istemiş olabilirdi. Hunlar esir aldıkları Zhang Qian’e sert
bir muamelede bulunmadı. Zhang Qian yaklaşık olarak on yıl Hunlar tarafından esir
alındı. Zhang Qian zamanla Hunların da sempatisini kazandı. Hun lideri Zhang Qian’i
101 Li Da Long, Xi Han Xiyu Duhu Luelun, s.2.
102 Shiji, Juan 110, Xiongnu Liezhuan, s. 2881.
62
dürüst ve iyi karakterde olan Hunlu bir kızla evlendirdi ve daha sonra bir oğlu oldu. On
yıl gibi uzun bir süre esir alınan Zhang Qian, her gün nehir kenarında güneşin batışını
izler, çölde rüzgârın getirdiği toz dumanını hisseder, atların ve kartalların çıkardıkları
sesleri dinlemekle zaman geçirirdi.103 İmparator tarafından bir amaç uğruna gönderilen
Zhang Qian beş yıl boyunca Han Hanedanlığından herhangi bir haber alamadı. Aynı
zamanda Han Wu Di’de gönderdiği elçiden hiç bir haber alamamıştı. Daha fazla
beklemek istemeyen Wu Di, M.Ö. 133 yılında Hunları pusuya düşürmek için Ma Yi
şehrine doğru askeri bir sefer başlattı. Wu Di sürekli olarak saldırıda bulunan Hunları dört
taraftan sarmayı hedefliyordu. Fakat Wu Di başlattığı bu seferde, bölgenin coğrafi
konumuna ve düşman ordunun özelliklerine hâkim olmayışından ötürü başarılı
olamadı.104
Hunlar kendi kızları ile evlenmiş olan Çinli elçiyi sıkmayarak zamanla daha da
serbest bırakmışlardı. Bu durumdan faydalanan Zhang Qian eşini ve oğlunu geride
bırakarak kaçmayı başardı. Zhang Qian başlangıçtaki hedefine doğru Yuezhilara ulaşmak
için batıya doğru hareket etti. On gün boyunca hiç durmadan batıya doğru ilerleyen Zhang
Qian, Pamir Platosu’nu geçip günümüz Orta Asya Ferghana havzasındaki Dayuan
bölgesindeki Shancheng şehrine (günümüz Özbekistan) vardı. Han Hanedanlığı başkenti
103 Li Mingwei (李明伟), Sichou Zhilu Maoyi Shi (丝绸之路贸易史), Gansu Renmin
Chubanshe (甘肃人民出版社), Gansu,1997, s. 38.
104 Li Mingwei, Sichou Zhilu Maoyi Shi, s.39.
63
Chang-an’dan (长安 ) 105 gittikçe uzaklaşmakta ve ulusundan kilometrelerce uzakta
bulunmaktaydı. Büyük Yuezhiların güneybatı yönüne doğru olduğunu duyan Zhang Qian
zor şartlar altında ilerlemeye devam ediyordu. Zhang Qian Pamir Platosunun ardından
dünyanın ikinci büyük çölü olan Taklamakan Çölü’nü106 geçti. Zhang Qian ilerleyerek
Kangju günümüz Kazakistan topraklarına vararak tekrar batıya doğru hareket etti ve
üstün gayreti sonucunda Büyük Yuezhi topraklarına (günümüz Afganistan) varmayı
başardı.107 Büyük Yuezhi topraklarına varan Zhang Qian Wu Di’nin isteğini ve ittifak
olup Hunlara karşı ortak saldırıda bulunma düşüncesini anlattı. Fakat aradan çok uzun
zaman geçmişti ve Yuezhilar Hunlara karşı eskisi kadar öfkeli değillerdi. Büyük
Yuezhilar Hunlardan uzakta bulundukları verimli topraklarda huzur içinde yaşıyorlardı
ve tekrar Hunlarla çatışamaya hiç niyetleri yoktu. Büyük Yuezhilar için Zhang Qian’in
teklifi çekici gelmedi ve dolayısıyla Hunlara karşı Yuezhilar ile ittifak olunamadı.
Yuezhilar ile Hunlara karşı ittifak olmak amacıyla görevlendirilen Zhang Qian
imparatorun istediğini yerine getiremedi. Zhang Qian bölgeyi ve burada bulunan uluslar
hakkında bilgi topladı ve dönüşünde topladığı bilgileri bir rapor halinde imparatora
sunacaktı. Zhang Qian’in gözlemlerine göre: ‘‘Buradaki halk ya hayvancılık ya da tarımla
105 Chang-an (长安) Çin tarihinde ondan fazla hanedana başkentlik yapan tarihî bir kenttir.
Günümüzde Xian şehridir.
106 Taklamakan Çölü (塔克拉玛干沙漠) Rub' ul-Hali'den sonra dünyanın ikinci büyük
aynı zamanda Çin'deki en büyük Kum çölüdür. Ana Asya'dan kuzeybatı Çin'in Xinjiang
bölgesinden Tarım Havzasının batı bölgesindeki anayola kadar uzanır. Bu anayolun
doğusunda Tarım Havzasının en derin yeri olan Lop Nur Çölü bulunur.
107 Li Mingwei, Sichou Zhilu Maoyi Shi, s.39.
64
uğraşıyordu. Halk tarım ve hayvancılık için su ve otları takip ederek göçebe
yaşamaktaydılar. 108 Yerli halk tarımla uğraşıyor ve buğday ekip biçiyorlardı. Burada
üzüm, yonca ve diğer meyveler yetiştirilmekteydi.’’109 Hayvancılık bakımından burada
Han Hanedanlığı imparatorunun da ilgisini çeken ‘‘ilahi atlar’’110 vardı. İmparatorun
isteği doğrultusunda, bu atları ele geçirmek için Zhang Qian döndükten iki gün sonra Batı
Bölgesi’ne sefer düzenledi.Hou111
Daxia’da Büyük Yuezhiların oldukları topraklarda bir yıldan fazla kalan Zhang
Qian ülkesine dönmeye karar verdi. Zhang Qian M.Ö. 128 yılında dönüş yoluna koyuldu.
Başkent Chang-an’dan ayrılalı neredeyse on iki yıl olmuştu. Bu sırada Zhang Qian’den
haber alamayan İmparator Wu Di Hunlara karşı bir savaş başlatmıştı. Han Hanedanlığının
güçsüz olduğu bu dönemde Wei Qing (衛青)112 adında bir general oldukça yetenekli olup
108 Han Shu, s. 3879.
109 Han Shu, s. 3884-3928.
110 İlahi atlar tabiri Sima Qian’in eserinde geçmektedir. Belgelerde ‘‘han xue ma, 汗血
马’’ olarak geçmekte ve ‘‘kan terleyen at’’ anlamına gelmektedir. Han imparatoru Wu Di
bu atlara sahip olmak istemiş ve bu doğrultuda Zhang Qian’i Batı Bölgesi seferi
dönüşünden sonra bölgeye tekrar göndermiştir.
111 Han Shu, s. 3173 – 3177.
112 General Wei Qing (衛青) Batı Han Hanedanlığı döneminde yaşamış yüksek rütbeli
askeri generaldir. Hunlar’a karşı düzenlenen savaşlarda bozkırlara gönderilen ilk
generaldir. Hunlarla gerçekleştirilen savaşlarda üstün başarılar elde etmiştir.
65
Hunlara karşı başlatılan savaşta yeteneklerini gösteriyordu. Binlerce kilometre uzakta ve
yabancı topraklarda olan Zhang Qian’in tüm bu gelişmelerden haberdar olması
imkânsızdı. Zhang Qian dönüş yolunda Pamir Platosu’na doğru yola çıktı ve
Afganistan’ın Badakhshan eyaleti boyunca yürüyerek Afganistan sınırlarına ait olan
Wakhan Koridoruna vardı. Zhang Qian ilk seyahatinden sonra, dönüş yolunda izlediği bu
rota 700 yıl sonra, Xuanzang (玄奘)113 adındaki bir keşişin Hindistan’a doğru yola
çıkacağı rotaydı. Bu güzergâh Pamir Platosu doğu ve batı iletişimde sık kullanılan bir yol
olup, İpek Yolu’nun ana hattıydı. Pamir Platosunu geçtikten sonra, Sache Çölü’ne varan
Zhang Qian Kunlun Dağ’ının kuzey tarafından ülkesine dönmeye karar verdi. Dönüş
yolunda tekrar Hunlar tarafından esir alınmamak için, Hexi Koridoru bölgesinden
geçmeyi tercih etmiştir. Coğrafi koşulların oldukça zorlayıcı olduğu Qinghai–Tibet
Platosundan geçmesinden sonra, tekrar Hunlar tarafından esir alınmıştır. Zhang Qian bu
sefer bir yıldan fazla bir süre alıkoyulmuştur. Zhang Qian Hun liderinin ölümünden sonra
çıkan iç karışıklıktan yararlanarak, M.Ö. 126 yılında eşi ve çocuğu ile beraber kaçıp,
başkent Chang-an’a doğru hareket etmiştir. 114 Zhang Qian, ilk elçi olarak
gönderildiğinde 100 kişilik bir heyet ile yola çıkmıştı. 13 yıl sonrasında ise yaklaşık MÖ
126 yılında sadece iki kişi olarak Chang-an’a geri dönebilmiştir. İmparator Wu Di
113 Xuan Zang (602 - 664) erken Tang Hanedanlığı döneminde Çinli Budist rahip, bilgin,
gezgin ve çevirmendir. Bu dönemde Hindistan ve Çin arasındaki etkileşime önemli
katkıları olmuştur. Birçok metinde ismi geçen Xuan Zang aynı zamanda Çin’in ünlü
klasik romanlarından Batı’ya Yolculuk (Xi You Ji, 西游记) da kurgusal bir figür olarak
konu edilir ve romanın başrolünü oynar.
114 Frances Wood, The Silk Road: Two Thousand Years in the Heart of Asia, ,
University of California Press, 2003, s.48.
66
kendisinden on üç yıl hiçbir şekilde haber alamayan ve ülkesinden ayrı kalan Zhang
Qian’i tekrardan görebilmeyi hiç düşünmemiştir.
Zhang Qian ülkesine döndükten sonra İmparatora Orta Asya ve Batı Bölgesi
ulusları hakkında bilgiler içeren bir rapor sunmuştur. Bu rapor, Shiji’de Dayuan
Monografisi 115 ve Han Shu’da “Batı Bölgesi Monografisi” 116 ile “Zhang Qian
Biyografisinde”117 geçmektedir. Zhang Qian’in Wu Di’ye sunduğu rapor iki bölüme
ayrılmaktadır. Birinci bölüm, Orta Asya kavimlerinden olan Wusun ve Yuezhilar
arasındaki çatışmayı ele almaktadır. Ayrıca Hunlar ve Wusunlar arasındaki
anlaşmazlıktan da bahsetmektedir. Raporun ikinci kısmında ise Wusunların evlilik
yoluyla akrabalık ilişkisi kurarak, farklı uluslar ile askeri ittifak kurmalarından
bahsetmektedir. 118 Zhang Qian Wu Di’ye, Hunları yenilgiye uğratmak için Batı
Bölgesi’nde bulunan diğer kavimleri de düşünmesi gerektiğini söyler. Zhang Qian’in
burada bahsettiği Hunlar ile anlaşmazlık içinde olan Wusunlardır. Çünkü Batı Bölgesi
ulusları arasında en güçlü olan ulus Wusunlardı. Wusunlar Hunlara itaat etmeyi reddedip,
onlara karşı direndiler ve Hunlarla savaşlarında onları yenilgiye uğratarak başka
topraklara gönderdiler. Tüm bunlardan haberdar olan Zhang Qian bildiklerini İmparatora
sunduğu raporda detaylı bir şekilde anlatmıştır. Bunun üzerine Zhang Qian yine
115 Shiji, Juan 123, Dayuan Liezhuan, s. 3157-3180.
116 Han Shu, Juan 96, Xiyu Liezhuan, s. 3871-3932.
117 Han Shu, Zhang Qian Liguang Li Zhuan,, s. 2687-2705.
118 Ayşe Onat, Çin Kaynaklarında Türkler Han Hanedanı Tarihinde Batı Bölgeleri,
Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2012, s. 78 – 89.
67
beraberindeki yüz kişilik diplomatik bir heyetle yanlarına aldıkları koyun, inek, yüzlerce
altın para, ipek gibi eşyalarla ikinci Batı Bölgesi seyahatine çıktmıştır. Zhang Qian’in bu
sefer ki amacı ilk olarak yine Hunlara karşı Wusunlar ile ittifak olmak ve daha önce
keşfettiği “Dayuan, Kangju, Dayuezhi, Daxia, Anxi, Shendu, Yutian (Hoten)”119 gibi
uluslar hakkında bilgi toplamak ve gözlemlemektir. İlk seyahatine göre coğrafi konuma
hâkim olan Zhang Qian ve heyeti Hexi Kordioru’nu geçerek Wusunlar’a güvenli bir
şekilde ulaşmıştır. Zhang Qian Wusunlar’a Wu Di’nin isteğini ileterek onlarla ittifak
olmak isteklerini dile getirmiştir. Wusunlar Han Hanedanlığı’ndan oldukça uzak bir
konumdaydı ve Han Hanedanlığı ile ittifak olmak için onların sahip olduğu güç hakkında
hiçbir fikirleri de yoktu. Bu sebeple Wusunlar Zhang Qian’in ittifak olma isteğini kabul
etmedi. Görüldüğü gibi Zhang Qian ilk seyahati ile ikinci seyahati arasındaki amaç aynı
olup; Hunlara karşı beraber hareket edecekleri bir ittifak ilişkisi kurmaktı. İkinci
seyahatinde Yuezhilar yerine Wusunlar ile ittifak olmayı amaçlamıştır. Wu Di’nin
Hunlara karşı başka bir ulusla ittifak olup saldırma düşüncesi yine gerçekleşememiştir.
Fakat bu süreçten sonra, Batı Bölgesi’nde bulunan ve Zhang Qian sayesinde Han
Hanedanlığı’ndan haberdar olan uluslar Han Hanedanlığına elçi gönderip ziyaret ederek
Hanların ne çapta bir güçte olduklarını gözlemlemişlerdir.
119 Zhang Qian Seyahat Raporuna göre Orta Asya’daki etnik gruplar hakkında bakınız:
Nuraniye Hidayet Ekrem, “Çin Elçisi Chang Chi’en’in Seyahatnamesine Göre Orta
Asya’daki Etnik Gruplar”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1999.
68
Zhang Qian İmparator Wu Di’nin Hunlara karşı Yuezhilar ve Wusunlar ile ittifak
olma amacını yerine getirememiştir. Fakat bunun da ötesinde Zhang Qian, Çin’in dışında
Batı Bölgesi, Orta Asya toprakları ve coğrafi konumu hakkında detaylı bilgiler edinmiştir.
Ayrıca Zhang Qian İmparator Wu Di tarafından bir görevi yerine getirmek için
gönderilmiş olsa da, Hun topraklarında kaldığı sürede Hunların yönetim şekli ve
politikaları hakkında bilgi toplamıştır. Topladığı bilgileri daha sonra Hunlara karşı
kullanmış olma ihtimali de oldukça yüksektir. Bunun yanında bu topraklarda yaşayan
ulusların kültürlerini gözlemlemiş, keşfetmiş ve burada yaşayan ulusların Han
Hanedanlığı’nı tanıyarak Batı Bölgesi ve Han ulusu arasındaki etkileşimi başlatarak doğu
ve batı arasında yeni bir dönemin başlamasına sebep olmuştur.
2.2. Tang Hanedanlığı Dönemi Batı Bölgesi
2.2.1. Tang Hanedanlığı Dönemi Siyasi Yapısı
Sui Hanedanlığı (隋朝 ) 120 sonlarında İmparator Wen Di’nin (文帝 ) 121 aşırı
harcamaları ülkeyi fakirliğe sürüklemiş ve plansızca yapılan harcamalar büyük kargaşa
120 Sui Hanedanlığı (隋朝 581 – 618). İmparator Wen Di tarafından kurulan hanedanın
başkenti Chang'an idi.
121 Sui Hanedanlığı İmparatoru Wen Di (文帝) diğer adıyla Yang Jian (杨坚) olarak
adlandırılmaktadır.
69
ve taht kavgalarına sebep olmuştur. Alman Sinolog Eberhard Sui Hanedanlığı çöküş
sebeplerini şu şekilde özetlemiştir: “Devamlı savaşlar çok pahalıya mal oluyordu,
entrikalar da aynı derecede masraflı idi. Çünkü bunlar rüşvetle müessir hale getirilecekti.
Fakat bunların hepsinden daha masraflısı, büyük kanal inşaatı idi. Bundan başka
İmparator Yang Di babasına nazaran çok masraf ediyordu. Muazzam saraylar inşa
ettiriyor, kalabalık maiyetiyle beraber bütün memlekette mütemadiyen seyahatler
yapıyordu. Bunların hepsi, Yang Di’nin babasının kurduğu ve sağlamlaşması için
uğraştığı genç devletin iktisadiyatını sarsıyordu.”122 Bu dönemde General Li Yuan (李渊)
orduları hazırlıyor ve olası saldırıda hazır bekliyordu. General Li Yuan, Li Min asil
soyundan geliyordu ve ailesinden dolayı yönetim ve üst sınıfta çok erken yaşlarda yer
almaya başlamıştı. Öyle ki Li Yuan123 7 yaşında Tang devleti kıdemini almıştı. İlerleyen
zamanlarda ise eyalet valisi, kıdemli komutan gibi unvanlar da aldı. Sui Hanedanlığı son
dönemlerinde yaşanan kargaşaya şahit olan Li Yuan yükselmek ve atağa geçmek için bir
fırsat kolluyordu. Bu süre zarfında anne tarafından kuzeni Sui Hanedanı İmparatoru Yang
Di (炀帝)124 onu kıskanıyordu. 614 yılında (大业十年 ) Shanxi, Hedong eyaletlerine vali
olarak atanmasından sonra, Sui İmparatoru Yang Di bölgeye giderek yerel halkın isyanını
bastırmaya çalışmıştır. Bu olaydan sonra, Li Yuan Taiyuan’in en kıdemli komutanı
122 Wolfram Eberhard, Çin Tarihi, s.196.
123 Li Yuan ( 李 渊 ) Tang Hanedanlığı dönemi kurucusu ve ilk İmparatorudur.
İmparatorluk unvanı ise Tang Gaozu (唐高祖) olarak adlandırılmaktadır.
124 Yang Di (炀帝) Sui Hanedanlığı’nın ikinci imparatorudur. Diğer adıyla Yang Guang
(杨广) olarak anılmaktadır.
70
olmuştur.125 Li Yuan’in büyük oğlu Li Jiancheng (李建成) Hedong’da kalmıştır. Li
Jiancheng genel olarak lükse ve eğlenceye düşkün bir karakterde olduğundan babası
tarafından hep geride tutulmuştur. Tam zıttı karaktere sahip olan ikinci oğlu Li Shimin’i
(李世民) ise hep yanında tutmuş ve ona sürekli olarak kendini göstereceği fırsatlar
sunmuştur. 617 yılı civarında Li Yuan yeni bir yönetim kurma fırsatı kollayarak
ordularını toplamaya başlamıştır. Li Yuan o zamanlar hala Sui Hanedanlığı yönetimi
altında işlerini yürütmeye devam etmiştir. Li Yuan çok kısa zaman içerisinde yaklaşık on
bine yakın asker toplamıştır. Taiyuan Vali Yardımcısı ve İmparator veliahttı Gao Junya
bu durum karşısında Li Yuan’i öldürmeye karar vermiştir. Fakat Li Yuan’in hazırladığı
ordulardan ve sahip olduğu gizli güçten habersizdir. Li Yuan Taiyuan’de resmi olarak
askeri bir birim kurmuştur. Bu süreçte Li Yuan, Liu Wenjing (刘文静) adındaki bir elçiyi
Göktürkler’e göndererek onlardan yardım istemiş ve yeni bir yönetim kurmak adına
Göktürklerle ittifak olma yoluna gitmiştir. Bu sebeple bölgeye elçiler göndermiştir.126 Li
Yuan’in attığı adımlardan anlaşılacağı üzere, Sui Hanedanlığının yıkılıp Tang
Hanedanlığının kurulmasında Göktürklerin katkısı oldukça çoktur. Bu esnada Sui
Hanedanlığı yaşanan gelişmelerden habersizdir. Li Yuan’in oluşturduğu orduya
neredeyse her gün asker katılmaya devam etmiştir. Aynı yılın yedinci ayında, Li Yuan
Taiyuan’de savaş duyurusunu yapmıştır. Bu duyuru aracılığı ile Sui Hanedanlığı
İmparatoru Yang Di’nin işlediği suçları da halka bir liste halinde tek tek duyurmuştur. Li
125 Kang Le (康乐), Tang Dai Qianqi De Bianfang (唐代前期的边防), Guoli Taiwan
Daxue Chuban Weiyuanhui (国立,台湾大学出版委员会), Taipei, 1979, s.65.
126 Chen Yinke (陈寅恪), Tang Dai Zhengzhi Shi Shulun Gao (唐代政治史数论稿),
Shangwu Yinshu Guan (商务印书馆), Beijing, 2017, s.42.
71
Yuan’in İmparator Yang Di hakkında halka duyurduğu suçlar arasında; ‘‘İmparator Yang
Di’nin babasını öldürmesi, zevke çok düşkün bir hayat yaşaması, israfçı olup, eğlence ve
içkiye olan düşkünlüğü, aşırı görkemli saraylar inşa etmesi, aşırı yüksek vergiler
uygulaması, halkı bastırması, tüm ülkede avare şekilde gezmesi, tekrar Çin Seddi ve
Büyük Kanal inşası, Gaoguili’ye sürekli olarak sefere çıkması ve bulunduğu vaatleri
yerine getirmemesi yer almaktadır.’’ 127 Li Yuan bu şekilde Sui Hanedanlığı yönetiminin
mevcut durumunu halka göstererek harekete geçip gerçekleştireceği savaşın nedenlerini
ortaya koymuştur.
Li Yuan dördüncü oğlu olan Li Yuanji’yi (李元吉) yokluğunda yönetimi idare
etmesi için Taiyuan’de görevlendirmiştir. Kendisi ve oğulları Li Jiancheng ve Li Shimin
ile beraber otuz bin kişilik orduyu yöneterek güneye doğru, Chang-an’a saldırmaya
hazırlanmışlardır. Chang-an antik dönemden itibaren, sürekli olarak askerlerin girdiği ve
saldırıya uğradığı bir yer olmuştur. Sui Hanedanlığı İmparatoru Yang Di’nin tahta
geçmesinden sonra, Luoyang dönemin başkenti olmuştur. Bu sebeple Luoyang Sui
Hanedanlığındaki farklı güçlerin odaklandığı Henan’ın kuzeyini bağlayan bir kuşak
olarak görülmüştür. Louyang’a saldırıda bulunulması durumunda Sui Hanedanlığının
derhal haberi olur ve bu doğrultuda gerekli önlemler alınırdı. Çünkü burada daha sıkı bir
savunma bulunmaktaydı. Tüm bunların yanında, Chang-an ise Sui Hanedanlığının çok
fazla odaklanmadığı ve herhangi bir savunmanın olmadığı bir yerdi. Bu durumu fırsat
127 Qiao Fengqi (乔凤岐), Sui Tang Huangchao Dongzheng Gaoli Yanjiu (隋唐皇朝
东征高丽研究), Zhongguo Shehui Chubanshe (中国社会出版社), Beijing, 2010, s. 58.
72
bilen Li Yuan, Göktürklerin de desteğini alarak Chang-an’a saldırmaya karar vermiştir.
Li Yuan Chang-an’daki engelleri ortadan kaldırmak için kendi askeri yapısını da kurmuş
ve büyük oğlu Li Jiancheng’ı Longxi işlerinden sorumlu, Li Shimin’i ise kurduğu üç
askeri birimden sorumlu tutmuştur. Göktürklerin de desteğini yanına alan Li Yuan,
Suiler’in ilk yönetim merkezi olan Chang-an’a saldırı gerçekleştirmiş ve 618 yılı Mayıs
ayında Tang Hanedanlığı (唐朝 ) kurulmuştur. Li Yuan kendisini Tang Hanedanlığı
İmparatoru ilan ederek Gao Zu (高祖) unvanı ile tahta geçmiştir.128 Li Yuan’in imparator
olmasından sonra, büyük oğlu Li Jiancheng’ı veliaht prens yapmaya ve ikinci oğlu Li
Shimin’i ise kendinden sonra gelen imparator yapmaya karar vermiştir. Li Yuan
imparator olarak kendisini ilan etmesine rağmen yönetimin çoğunu ve diğer yönetim
işlerini ikinci oğlu Li Shimin’in kontrolü altına vermiştir. Çünkü Li Yuan’in büyük oğlu
Li Jiancheng genel olarak rahatına düşkün bir kişiliktedir. İkinci oğlu Li Shimin ise hem
yönetimde başarılı hem de Tang asker ve ordularını yönetme ve komuta etmede de son
derece yeteneklidir. Bu sebeple Li Yuan kendinden sonra yerine imparator olarak ikinci
oğlu Li Shi Min’in geçmesini istemiştir.
619 yılı dokuzuncu ayda Liu Wuzhou, Li Yuan’e saldırıya geçmiş ve Li Yuan’in
elinde olan topraklara, Taiyuan’e saldırmıştır. Askerlerini güneye doğru yönlendirerek
diğer topraklara da saldırmaya hazırlanmıştır. Li Yuan bu saldırı karşısında çaresiz kalmış
ve doğuda bulunan bölgelerden vazgeçme düşüncesini kabullenmiştir. Fakat üstün
yetenekli Li Shimin Taiyuan toprakları için verdikleri iktidar mücadelesini hatırlatıp bu
128 Chen Yinke, Tang Dai Zhengzhishi Shulun Gao, s. 82.
73
toprakların Tang Hanedanlığı’nın kurulduğu ana topraklar olduğunu dile getirmiş, bu
konuda asla taviz vermeyeceğini ve sonsuza kadar savaşacağını İmparator Li Yuan’e
bildirmiştir. Bunun üzerine Li Yuan oğlu Li Shi Min’in önerisini dikkate alarak, otuz bin
atlı askeri savaşa göndermiştir. Li Shi Min’in komutasındaki Tang askerleri Liu
Wuzhou’u yenilgiye uğratmıştır. 129 Li Shimin’in aldığı bu zafer Tang Hanedanlığını
başlarında oldukça yarar sağlayacak sonuçları da beraberinde getirmiştir. Li Shimin’in
kazandığı bu zafer sonucunda ulusal büyük tören verilmiştir. 620 yılında, Li Shimin geç
Sui dönemi Generali Wang Shichong’u doğuya cezai sefere göndermiş ve ertesi yıl Wang
Shichong’a yardıma gelen Jian De’yı yenilgiye uğratmıştır. Bunun sonucunda Li Shimin
tahta geçme zaferini elde etmiştir.
626 yılında süren savaşların son bulmasından sonra, Tang Hanedanlığı
yöneticileri arasında veliaht kavgası başlamıştır. İmparatorun büyük oğlu Li Jiancheng
(李建成) imparatorluk kuralları ve Dong Gong Guan Zhidu (东宫官制度) sistemi
kurallarına göre büyük oğul olduğundan ötürü veliaht olması gerekiyordu. Li Jiancheng
zamanla babası İmparator Li Yuan’in de desteğini kazanmıştır. Normal şartlarda ve
imparatorluk yönetim kurallarına göre, imparator öldükten sonra yerine büyük oğlunun
veliaht olarak tahta geçmesi gerekiyordu. Fakat, Li Yuan şimdiye kadar yaşanan
savaşlarda üstün performans ve yönetim başarısı sergilediğinden ötürü veliahtlığı ikinci
oğlu olan Li Shimin’e devretmeyi düşünmüştür. Hatta Li Shimin’in en son kazandığı
129 Sun Jimin (孙继民), Tang Dai Hangjun Zhidu Yanjiu (唐代行军制度研究),
Wenjin Chubanshe (文津出版社), Taipei, 1995, s. 62.
74
zaferden ötürü imparator veliahtlığını hak ettiğini düşünmüştür. Öte yandan büyük oğul
olan Li Jiancheng keyfine ve eğlenceye düşkün olmasından ötürü, İmparator Li Yuan
büyük oğlunun hanedanlığın sorumluluğunu alacak nitelikte olmadığını belirtmiştir.
Başta bu fikre sıcak bakmayan İmparator feodal sistem ile ters düşmemek için büyük oğlu
Li Jiancheng’ın tahta geçmesini kabul etmiştir. Bunun neticesinde, Li Shimin
sorumluluğunda olan ordu liderlik görevini teslim etmek zorunda kalmıştır. Çaresizlik
içinde kalan Li Shimin büyük bir risk alarak darbe başlatmış ve abisi Li Jiancheng’ı
öldürmeye teşebbüs etmiştir. Darbe sonrasında Li Shimin veliaht kavgası yaşadığı Li
Jiancheng’ı öldürmüş ve en küçük kardeşi olan Li Yuanji’yi desteklemiştir. İmparator
Gaozu da yönetim rejimini teslim etmeye zorlanmıştır. Li Shimin’in başlattığı bu darbe,
Chang-an’da, Taiji Beimen’da gerçekleşmiştir. Li Shimin’in tahtta geçmesi için
gerçekleştirdiği bu darbe tarihte “Xuan Wumen Darbesi (玄武门之变 )” 130 olarak
adlandırılmaktadır. Darbeden iki ay sonra, Li Yuan tahttan çekilmiş ve imparatorluğu
bırakmıştır. Li Shimin darbede başarılı olduktan sonra, Li Yuan’in tahtan çekilmek
dışında başka seçeneği kalmadığı için iki ay sonrasında tahtan inmiştir. 131 Li Yuan tahtan
indikten sonra, Li Shimin babasına çok sayıda saray hizmetçisi, emrine asker ve cariye
130 “Xuan Wumen Darbesi ( 玄武门之变 )” 300 yıllık Tang tarihinde dört kez
gerçekleşmiştir. Bunlardan ilki 626 yılında, İmparatorun oğlu Li Shi Min’in abisi Li Jian
Cheng ve kardeşi Li Yuan Ji arasında taht kavgası yüzünden gerçekleşmiştir. İkincisi ise
705 yılı Ocak ayında, Tang Hanedanlığı İmparatoriçe Wu Ze Tian’in hastalığının
ağırlaşması sonucunda yaşanmıştır. Üçüncüsü ise 707 yılında imparatorun veliahti Li
Zhong Jun’ün başlattığı, dördüncüsü ise 710 yılında, Li Long Ji’nin başlattığı darbedir.
131 Liu Cuiqing (刘翠清), Yi Kan Dong De Da Tang Shi (一看懂的大唐史), Zhongguo
Fazhi Chubanshe (中国法治出版社), Beijing, 2016, s. 28.
75
vermiştir. Li Yuan’in zevk ve sefa içindeki hayatı dokuz yıl sürmüştür. 635 yılında, Zhen
Guan Eylül ayında, İmparator Li Yuan 79 yaşında hayata gözlerini yummuştur.
Başlattığı darbede başarılı olan Li Shimin 620 yılında tahta geçmiştir. Tarihte
Tang Taizong (唐太宗)132 imparatorluk adı ile geçmektedir. Tahta geçişinden sonraki yıl,
hanedanlık saltanat adını Zhen Guan (贞观)133 olarak değiştirmiştir. Li Shimin 23 yıllık
tahtta kaldığı süre zarfında bir çok siyasi ve askeri başarılar elde etmiş ve bu sebeple
dönemin saltanat adını ‘‘Zhen Guan’’ olarak adlandırmıştır. İmparator Taizong’un tahta
geçmesinin ardından yeni bir dönem başlamış ve bir çok yeniliğe imza atmıştır. İmparator
Taizong öncelikle yeni bir idare sistemi oluşturmuş ve bu kapsamda askeri idari sistem
kurmuştur. Bu dönemde kurulan idari sistem imparatorun dış siyaseti ile ilgili olup kısa
zamanda büyük gelişmeler göstermiştir. Sinolog Wolfram Eberhar’a göre: ‘‘Tang
Devrinde teşkilat çok daha modernleşti. İmparatorun yanında 6 müşavir vardı, fakat onlar
hiçbir zaman faal bir rol oynamadılar. En mühim işler başvekalet tarafından idare edildi.
Başvekâlette toplamda altı daire vardı. Bunlar: birincisi memur dairesi memurların
imtihanları ve terfilerine bakar. İkincisi nüfus dairesi, nüfus istatiği ve vergileri idare eder.
132 Tang Taizong (唐太宗) Tang Hanedanlığı’nın ikinci imparatorudur. Diğer adı ise Li
Shi Min (李世民) olarak geçmektedir. Döneminde Tang Hanedanlığı en parlak dönemini
yaşamıştır.
133 Zhen Guan (贞观) Tang Hanedanlığı döneminde İmparator Tang Tai Zong’ın hüküm
sürdüğü dönemin adıdır. Zhen Guan kelime anlamı olarak yeryüzünde bulunan tüm her
şeyin bir düzen içinde devam etmesi ve gelişmesini ifade etmektedir.
76
Üçüncüsü merasimler dairesi, devlet kültüne ait istatikleri ve kült sistemini ele alır.
Dördüncüsü savunma dairesi, askeri imtihanları ve askerlerin terfilerini idare eder.
Beşincisi ceza dairesi, kanunların hazırlanmasına ve mali işlere bakar. Altıncısı çalışma
idaresi, nakliyat işleri ve askeri ziraat işlemlerini idare eder.’’134 (Tang Dönemi Orta
Çağ’da Çin İdare Sistemi için bakınız: Tablo 3:) İmparator Taizong tahta geçtikten sonra
eşit toprak sistemi (均田制) politikasını uygulamıştır. Kanunlar doğrultusunda köylülere
aynı miktarda toprak verilecek ve bu şekilde büyük mülk sahiplerinin teşekkülüne mani
olunacaktı. İmparator Taizong uyguladığı bu politika ile köylülerin topraklarını
kaybetmemelerini sağlayacak ve aynı zamanda devlet ekonomisi için de bir güç teşkil
edecekti. Ayrıca imparatorluk sarayında bir çok kültür merkezi kurarak tüm ülkede
bulunan kültürlü ve yetenekli kişileri sarayda toplamıştır. Eskiden her şey hükümet
merkezinde cereyan ederken şimdi hükümetin merkezi olan Chang-an ve ikinci hükümet
merkezi olan Luoyang’da vuku buluyordu. İmparator’un yanında sarayda müşavirleri ve
bilgili danışmanları yer alıyordu. Zira İmparator bir hata yaptığında danışmanları hiç
çekinmeden imparatoru uyarıyorlardı. Bu danışmanlar arasında, Tang dönemi politikacı
ve tarihçi Wei Zheng’ın (魏征 ) birçok kez imparatoru uyardığı ve ona itiraz ettiği
zamanlar olmuştur.
Tang Hanedanlığı’nın ilk İmparatoru Gaozu, Sui Hanedanlığı’nın son
dönemlerinde yeni bir hanedanlık kurma yolunda Göktürkler’in (突厥 ) 135 desteğini
134 Wolfram Eberhard, Çin Tarihi, s. 199.
135 Göktürkler Çin kaynaklarında Tujue (突厥) olarak geçmektedir. (Bakınız Harita: 5)
77
almıştır. Tang Hanedanlığı’nın kurulmasında Göktürkler’in katkısı yadsınamayacak
kadar büyüktür. Fakat Tang Hanedanlığı’nın en parlak dönemini yaşadığı İmparator
Taizong döneminde, Tang Hanedanlığı ve Göktürk ilişkileri bozulmaya başlamıştır.
Ahmet Taşağıl konu hakkında şu şekilde bahseder: ‘‘624 yılında, Göktürk orduları Çin
topraklarında hücumlarını sürdürmüşlerdir. Üçüncü ayda Yuan, beşinci ayda Shuo, altıncı
ayda Tai eyaletleri Göktürkler’in saldırılarına maruz kalmışlardır. Fakat adı geçen son
eyaletteki Wu şehrinde mağlup edilmiştir. Yedinci ayda ise daha büyük bir Göktürk akını
gelmiştir. Yuan eyaleti ardından Lung eyaleti istila edilmiştir. Birlikteki kuvvetlerin karşı
koymasına rağmen, Yin-pan bölgesi de Göktürkler tarafından işgal edilmiştir. Yıllardan
beri süregelen Göktürk saldırılarından kurtulamayan Tang İmparatoru Gaozu’ya, bazı
devlet adamları başkenti Chang-an’dan daha güneye nakletmesini tavsiye etmişlerdir.
Sadece daha sonra imparator olacak Li Shimin bu fikre itiraz etmiştir. Vezirlerden Xiao
Yü ve bir kaçı da onu desteklemiştir. Neticede İmparator, başkentini güneye taşımaktan
vazgeçmiştir. Bu ayın sonlarına doğru Tang Hanedanı muhaliflerinden Yuan Chun-
Chang, Shuo eyaletine Göktürklerle beraber akın gerçekleştirmiştir. Aynı esnada
İmparator Gaozu, Qin ve Qi prenslerine Göktürklerle savaşma emri vererek onlara Lanchi
denilen havuzun yanında ziyafet vermiştir.’’136
626 yılında Göktürkler başkent Chang-an’a akın düzenlemiş, Tang birlikleri bu
akınlara karşı koymak istemişlerdir. Fakat Göktürk askerlerini nasıl geri
püskürteceklerine dair bir planları yoktur. İmparator Taizong ve yanındaki vezirleri ne
yapacaklarına dair düşünürken, Göktürk askerleri Gaoling’e saldırmaya başlamışlardır.
136 Ahmet Taşağıl, Gök-Türkler 1-2-3, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2018, s. 93.
78
Bu sırada İmparator Taizong ünlü generallerden Yuchi Gong’u ( 尉 迟 敬 德 )
görevlendirmiştir. Kendisi Jingzhou askeri yönetimden sorumlu olarak tüm birlikleri
Xianyang’daki Jingyang eyaletine yönlendirerek Göktürklere karşı koymuştur.
Jingyang’da Tang askerleri ve Göktürk askerleri kıyasıya bir savaş gerçekleştirmiştir.
General Yuchi’nin askeri birliklerini başarılı yönlendirmesinden dolayı, Tang askerleri
Göktürkler’i mağlup etmiştir. Tang Hanedanlığı Göktürkler’e karşı zafer elde etmesine
rağmen Göktürkler’i kontrolü altına alamamışlardır. İl Kağan liderliğindeki yirmi bin
Göktürk ordusu yenilgiye uğratılmıştır. İmparator Taizong’un gözlemlerine göre,
Göktürkler dışardan oldukça güçlü görünüyorlardı. Fakat İl Kağan ve Tuli Kağan
arasında oldukça şiddetli bir çatışma ve anlaşmazlık söz konusuydu. Göktürkler zengin
ve varlıklı olmak için değerli eşyalar ve toprakları ele geçirmek ve bu doğrultuda da
toprakları işgal etmeyi amaçlıyorlardı. Söz konusu düşüncelere sahip olan İmparator
Taizong Göktürkler ile bazı barış anlaşmaları yapmak istemiştir. İmparator Li Shimin ve
beraberindeki altı vezir Wei Nehri’nin kenarına giderek, İl Kağan’ı anlaşmayı 137
bozmakla suçlamışlardır. İmparator Taizong, Göktürkler’in kendi iç içlerine fazla
girdiklerini ve bu yüzden tedirgin oldukları kanaatindedir. Bunun sonucunda İl Kağan ve
İmparator Taizong kendi aralarında bir anlaşma yapmıştır. Söz konusu anlaşmanın bazı
şartları bulunmaktadır. Bu şartlar: Göktürkler Çinliler’e at, sığır verirken karşılığında ipek,
gümüş, altın gibi mallar alacaklardı. Göktürk ordusu geri çekildikten sonra her iki taraf
da birbirine saldırmayacaktı. Çinli esirler iade edilecekti. Tang Hanedanlığı ile
137 İl Kağan’ın idaresi 626 yılından itibaren bozulmaya başlamıştır. Bunun önemli bir
sebebi her şeyden önce Çin ile yapılan ‘‘Wei Nehri Anlaşması’’ neticesi bu ülkeye
yapılan akınların durması idi. (Ahmet Taşağıl, s. 231.)
79
Göktürkler arasında yakın dostluk kurulacaktı. 138 Aslında Göktürkler Çin ordusuna
nazaran oldukça kuvvetliydi ve buna rağmen Tang Hanedanlığı ile kendilerini eşit tutacak
şekilde bir anlaşma yapmışlardı. Göktürk Kağanları arasındaki çatışma ve ordunun
dağınık durumu İmparator Taizong’un gözünden kaçmamıştı İmparator Taizong
Göktürkler’in ihtiyacı olan şeyin zenginlik ve değerli eşyalar olduğunu düşünüyordu.
Göktürk ordusu içindeki zayıflık ve zaafı iyi bir şekilde gözlemleyen İmparator Taizong
yanılmamıştı. Çin’in değerli ipek ve altınları Göktürk beylerini etkilemeyi başarmıştı. Bu
sebeple Göktürkler’in zaafını bulan İmparator Taizong bu doğrultuda Göktürkler ile aynı
şartlarda anlaşma yapacaklarını düşünmüştür.
Doğu Göktürk (东突厥)139 devletinin en kuvvetli çağlarını yaşadığı 612 - 626
yılları arasındaki dönemin son yılına girildiğinde yıllardan beri mutad olan Çin’e akın
serisi devam ediyordu. 627 yılının ikinci ayında, Yuan eyaleti hücuma maruz kalırken
üçüncü ayda Liang eyaleti saldırıya uğradı. İmparator Taizong’un ordu ve birlikleri
yönetim stratejisi ve Göktürklerin kendi içerisindeki bazı durumlar, 630 yılında İmparator
Taizong’un Göktürkleri kontrolü altına almasına sebep olmuştur. Tai eyaleti Valisi Chang
Kung-qin İmparator Taizong’a Göktürk devletinin zayıflamasının sebeplerini ihtiva eden
bir rapor hazırladı. Bu rapor Göktürklerin çok kısa zamanda kuvvetten nasıl düştükleri
hakkında detaylı olarak bilgi vermektedir. ‘‘Birinci sebep; İl Kağan’ın aşırı sert ve
138 Liu Cuiqing (刘翠清), Yi Kan Dong De Da Tang Shi (一看懂的大唐史), s. 38-39.
139 Doğu Göktürk Kağanlığı 582-630 yılları arası varlığını sürdüren tarihi Türk devleti.
582 yılında bölünen Göktürk Kağanlığı'nın doğu kısmıdır.
80
acımasız bir idare yürütmesi idi. Haksız yere kendisine bağlı ve dürüst olanları öldürüyor,
iki yüzlü, aldatıcı olanlarla yakınlaşıyordu. İkincisi; başta Sir Tarduşlar olmak üzere
Töles 140 diye adlandırılan hanedandan olmayan diğer Türk boylarının isyanıydı.
Üçüncüsü; Tu Li Kağan ve Yu Ku Şad’ların suçlanıp ülkeyi terk etmek zorunda
kalmalarıydı. Dördüncüsü; birkaç sene uzun kış olmasından sonra bu sene (629) soğuklar
çok erken bastırmıştı. Tarım ürünleri mahvolduğu için hububat sıkıntısı baş göstermişti.
Beşincisi; İl Kağan kendi vatandaşlarından uzaklaşıp, Soğdlular’a (粟特)141 daha fazla
140 Töles Çin yazılı kaynaklarında Tiele (铁勒) olarak kaydedilmiştir. Ahmet Taşağıl
‘‘Töles Boylarının Stratejik Önemi (6. ve 7. yüzyıllar)’’ adlı makalesinde şu şekilde
bahseder: ‘‘Gök-Türk devleti tarihinin 627 yılına kadar olan kısmında Baykal Gölünün
doğusundan Karadeniz’in kuzeyine kadar ulaşan geniş sahada hanedana bağlı diğer Türk
boyları yaşıyordu. Devlete bağlı önemli bir unsur olan bu boylar, genellikle Töles ismiyle
adlandırılmakta idi. Orta Asya’da çok geniş bir coğrafyaya dağılmış vaziyette yaşayan
Tölesler, bildirildiğine göre Çin’in diğer komşularına göre en fazla boy sayısına sahip
idiler. Töleslerin 4. ve 5. yüzyıllarda yaşayan boyların genel ismi olan Kao-ch’e’
(Kanglılar)larla aynı olduklarına dair çok isabetli bir görüş vardır.’’ (Ahmet Taşağıl,
‘‘Töles Boylarının Stratejik Önemi (6. ve 7. yüzyıllar)’’ , FSM İlmi Araştırmalar, İnsan
ve Toplum Bilimleri Dergisi, Sayı: 3, 2014, İstanbul, s. 313.) Bir başka çalışmada Kürşat
Yıldırım: ‘‘Eski Türk boylarından olan Tölesler, Kızıl Di 赤狄 ’lerden gelmedirler.
Bunlara önceleri Dili 狄歴, Chile 敕勒 denmiştir.’’ Şeklinde bahsetmektedir. (Kürşat
Yıldırım, ‘‘Töleslerin On İki Ailesi’’, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 224,
İstanbul, 2016, s. 85.)
141 Soğdlar (Sute, 粟特) antik dönem Çin kaynaklarında geçen Batı Bölgesi uluslarından
biridir. Soğd ülkesi, Amuderya ve Sirderya nehirler arasındaki bölge idi. Ticaretle
81
yakınlık göstermeye başlamıştı. Bir çok önemli görevleri onları vermeye başlamıştı ve
bunlar aslında güvenilmez kişilerdi. Çin ordusu ile karşılaştıklarında savaşmayacaklar ve
Çin imparatoruna avantaj sağlayacaklardı. Altıncısı da; daha önce kuzeye gitmiş
Çinlilerin sayısının fazlalığı idi. Bunlar dağlarda gruplar halinde yaşıyorlardı. Artık Tang
Hanedanına destek vermek niyetinde idiler. Tang ordusu Çin Seddi’nin dışına çıktığında
çok rahat yardım edebilirlerdi.’’142 İmparator Taizong yönetimde oldukça başarılı idi ve
izlediği politikalar sayesinde Göktürkleri kontrolü altına almayı başarmıştı. İmparator
Taizong’un başarılı olmasında danışmanlarının payı da oldukça büyüktü. Özellikle Wei
Zheng (魏征) adındaki danışman imparatora danışmanlık yanlış politikalar konusunda
imparatoru uyarıyordu. Hanedanlığın orta dönemlerinde Wei Zheng imparatora yönetim
ile alakalı detaylı raporlar sunmuştur. Nitekim İmparator Taizong ülkenin hukuk
sistemini güçlendirerek gerekli tedbirleri almıştır. Aynı zamanda tarım sistemini de
geliştirerek tarım alanında bir çok reforma imza atmıştır. Kültürel anlamda tarih yazıcılığı
uğraşan Soğdlular Orta Asya’da yayılmış ve yer yer koloniler kurmuşlardı. Ayrıca Orta
Asya’daki İpek Yolu ticareti de tamamen onların elinde bulunuyordu. Göktürk devletinin
bilhassa ilk zamanlarında Soğdlular, Göktürk kağanlarına müşavirlik etmişlerdi. Mesela
Bizans İmparatorluğu’na Göktürk kağanı tarafından elçi olarak gönderilen Manyah adlı
şahıs bir Soğdlu idi. Göktürk kağanlarının batı alemi hakkındaki bilgileri de daha ziyade
Soğdlular’ın verdikleri haberlere dayanıyordu. Göktürk çağında Orta Asya’nın her
tarafına dal budak salan Soğdlular yer yer koloniler kurdular. Bunun neticesi olarak siyasi
ve kültürel rolleri büsbütün artmış ve Uygur çağında, Uygurlar üzerinde de çok müessir
olmuşlardı. (Bahaeddin Ögel, İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi, Orta Asya
Kaynak ve Buluntularına Göre, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014, s. 192. )
142 Ahmet Taşağıl, s. 100.
82
ve kütüphaneler kurulmasını da desteklemiştir. İmparator Taizong Göktürkleri kontrolü
altına aldıktan sonra, ülke civarındaki ve yakınlardaki kabile ve uluslar ile iletişimini
arttırmıştır. 630 yılında, farklı uluslar ve kabileler başkent Chang-an’da toplanıyor ve
Tang Hanedanlığı ile etkileşimde olmanın yollarını arıyorlardı. İmparator Taizong tahta
geçmesinden sonra ülke hızlı bir şekilde gelişmeye devam etmiştir. Aynı zamanda
İmparator Batı Bölgesi ulusları ile olan kültürel, siyasi ve ekonomik etkileşimi oldukça
önemsemiş ve bölge stratejisine oldukça önem vermiştir. Bu kapsamda Batı Bölgesi İpek
Yolu hattını açmak için gerekli önlemleri de almıştır.143 İmparator Taizong Batı Bölgesi
stratejisi kapsamında antik İpek Yolu güzergahlarını kontrolü altına almak istemiştir.
Fakat Tuyuhun (吐谷浑)144 ulusu İpek Yolu hattının açılmasında bir engel teşkil ediyordu.
Tang Hanedanlığı’nın güneybatısına yer alan Tuyuhun ulusu oldukça güçlü idi. 634
yılında, Tuyuhun ulusu Tang Hanedanlığı Lanzhou’a saldırıda bulunarak İpek Yolu
hattının stratejik geçişi olan Hexi Koridoru’nu (河西走廊) tehdit etmiştir. Bu durumda
143Xiang Da (向达), Tang Dai Chang-an Yu Xiyu Wenming (唐代长安与西域文明),
Xuelin Chubanshe (学林出版社), Shanghai, 2017, s.8.
144 Tuyuhun, Qilian Dağları ve Sarı Nehir'in kuzeyinde Xianbeiler (鲜卑) Siyenpiler
tarafından kurulmuş Çin antik uluslarından biriydi. Tuyunler’de 1700 hane
bulunmaktaydı. Yinshan Dağı’nın batısına doğru günümüz Gansu, Qinghai’a kadar
Diqiang kabilesini işgal etmiştir. M.S. 634 yılında Tang Hanedanı'nın bir vassalı haline
gelmiş olup 670 yılında Tibet İmparatorluğu tarafından yıkılmıştır. (Chen Yongling,
Minzu Cidian, Shanghai Cishu Chubanshe, Shanghai, 1987, s. 417-418.)
83
Tang Hanedanlığı Tuyuhun ulusuna karşı askeri güce başvurmuş, Tuyuhunlar 634
yılında Tang Hanedanlığı vassalı haline gelmiştir.145
İmparator Taizong’dan sonra yerine veliaht olarak oğullarından biri geçecekti.
İmparator Taizong’un toplamda on dört tane oğlu vardı. Li Chengqian (李成乾), Li Tai
(李泰) ve Li Zhi (李治) büyük oğulları idi. Li Chengqian oldukça cesaretli, yetenekli ve
oldukça zeki birisiydi. En büyük oğul olarak sekiz yaşında tahta geçmesi gereken kişiydi.
İmparator, oğlu Li Chengqian’i her anlamda geliştirmek ve ona çeşitli eğitim vermek için
hocalar tuttu. Li Chengqian hız kesmeden imparatorluk için hazırlanıyordu. Fakat çok
geçmeden Li Chengqian bir rahatsızlık geçirdi. Bunun sonucunda ayağı sakatlanarak
yürüyemez hale geldi. Bu sebeple sarayda kendisini aciz hissediyordu. İmparator Taizong
oğlunu iyileştirmek için her yolu denedi, fakat herhangi bir sonuç alamadı. İmparator’un
büyük oğlu Li Chengqian’in büyük ölçüde Göktürk hayranlığı vardı. Kendisi başkalarının
evlerindeki koyun ve atları toplatır, onları kendi elleriyle keser daha sonra içki kaplarında
içki içerken diğer yandan da et parçasını yerdi. Li Chengqian Göktürk kültürüne o kadar
özenmişti ki, onlar gibi giyinip, onlar gibi yaşamaya başlamıştı. Etrafındaki herkesin de
Türkler gibi giyinip, saçlarını Türkler gibi yapmalarını istemişti. Bunun da ötesinde
saraya bir kaç Türk getirterek onları taklit etmeye ve normal yaşam kültürünü ve onların
konuştukları dili de onlardan öğrenmeye başlamıştı. Hatta bir keresinde Li Chengqian ölü
taklidi yaparak etrafındakilerin ona ağıt yakmalarını ve Türk adetlerini uygulamalarını
istemişti. Türklerin geleneklerine göre biri öldüğünde matem belirtisi olarak yüz bıçakla
145 Liu Cuiqing, Yi Kan Dong De Da Tang Shi, s.42.
84
çizilerek kan akıtılırdı. Li Chengqian’de Türkleri taklit ederek ölü taklidi yapmış ve
bahçesine kocaman bir Türk otağı kurdurtmuştur. Bunun yanında oradakilerin yüzlerini
bıçakla çizerek kan akıtmalarını istemiştir.146 Li Chengqian’in bu denli Türkleri taklit
etmesi İmparator Taizong’u rahatsız etmiş ve oldukça hayal kırıklığına uğratmıştır. Ayağı
sakatlanan ve yürümekte zorluk çeken Li Chengqian belki de bu şekilde dikkat çekmek
istemiştir. Yaşanan tüm bu olaylardan sonra İmparator Taizong ikinci oğlu olan Li Tai’ı
veliaht olarak düşünmeye başlamıştır. Li Tai oldukça yetenekli biridir. Bu süreçte bir
coğrafya kitabı derlemektedir. İmparator Taizong’un Li Tai’ı veliaht olarak düşündüğü
dönemde, sürekli olarak istisna bir şekilde isyanlar çıkmıştır. Bu isyanların arkasında
destekçi olarak imparator olmak isteyen Li Chengqian’ın bulunduğu düşünülmektedir.
İmparator olarak tahta geçmek isteyen Li Chengqian çıkan isyanları bastırmayı başarmış
ve imparator olmaya uygun nitelikte olduğunu göstermeye çalışmıştır. Bu süreçte
imparatorun danışman ve vezirleri imparatora veliaht olarak diğer oğlu olan Li Zhi’yı
düşünmesi gerektiğini önermişlerdir. Li Zhi ve Li Tai her ikisi de büyük eşin oğullarıdır
ve imparatora göre Li Zhi oldukça zekidir. Li Tai ise kendi içine kapanıktır. Tüm oklar
veliaht olarak Li Zhi’yı göstermektedir. Bu süreçten sonra İmparator Taizong, Li Zhi’nın
imparatorluk için gerekli tüm eğitimleri almasını sağlamıştır. 649 yılında Li Zhi (李志),
Tang Gaozong ( 唐高宗 ) imparatorluk unvanı ile Tang Hanedanlığı’nın üçüncü
imparatoru olmuştur.
146 Wang Yikang (王义康), Tang Dai De Huawai Yu Huanei (唐代的化外与化内),
Lishi Yanjiu (历史研究), 2014, Sayı 5 (第 5 期), s. 43 – 59.
85
Li Zhi, İmparator Taizong’un dokuzuncu oğludur ve 649 – 683 yılları arasında
tahtta kalmıştır. İmparatorluğu döneminde babası Taizong gibi etkisini çok fazla
gösterememiş ve daha pasif bir politika izlemiştir. Tahtta kaldığı süre zarfında eşi Wu
Zetian (武则天 ) tarafından yönetilmiştir. İmparator Gaozong’un 683 yılında ölümü
üzerine tahta oğlu Li Xian ( 李显 ) geçmiştir. Li Xian’in imparatorluk adı Tang
Zhongzong’dur (唐中宗). Annesi Wu Zetian onu tahtan indirmeden önce, 684 yılında
yaklaşık iki ay boyunca tahta kalmıştır. Zhongzong’un Wu Zetian tarafından tahttan
indirilmesinden sonra, tahta Li Zhi ve Wu Zetian’in sekizinci oğlu olan Li Dan (李旦),
Tang Ruizong (唐睿宗) geçmiştir. İlk yönetim dönemi Li Xian’in tahtan indirilmesinden
sonra başlar. İkinci yönetim dönemi ise kız kardeşi prenses Taiping ve oğlu Li Longji’nin
başlattıkları darbe sonrasında başlamaktadır.147 İmparator Zhongzhong ve Ruizong, Wu
Zetian tarafından gelen baskılara daha fazla dayanamayarak tahtı Wu Zetian’e bırakmak
zorunda kalmışlardır. İmparatoriçe Wu Zetian 625 -705 yılları arasında tahtta kalmıştır
ve asıl adı Wu Zhao’dır (武曌). İmparatoriçe Wu Zetian Çin tarihinde üstün yetenekli
kadın politikacı olarak bilinmektedir. İmparator Taizong’un cariyesi, İmparator
Gaozong’un cariyesi, İmparator Zhongzong ve Ruizong’un annesi ve tapınak rahibesi
gibi bir çok unvanları bulunmaktadır. Fakat bunlar arasında en önemlisi Çin tarihindeki
tek kadın imparatoriçe olmasıdır.
147 Cen Zhongmian, Sui Tang Shi (隋唐史), Shangwu Yinshuguan (商务印书馆),
Beijing, 2015, s. 53.
86
Wu Zetian 624 yılında, Shanxi eyaleti Wenshui kasabasında doğmuştur. Babası
Shihuo, Tang Hanedanlığı döneminde saygıdeğer yüksek rütbeli memurlardan biridir.
Wu Zetian genç yaşta birçok kitap okumuş ve babasından iyi bir eğitim almıştır. 14
yaşında güzelliği ve zekiliği sayesinde İmparator Taizong tarafından cariye olarak ‘‘cai
ren (才人)’’ kategorisinde seçilmiştir. Kısa süre içinde İmparator Taizong’un gözde
cariyelerinden olmuştur. Sahip olduğu yeteneklerinden dolayı imparatoru etkilemeyi
başararak sekreter olarak yardımcı olması istenmiştir. Bu durum Wu Zetian’in devlet
işlerinde de bilgisini genişletmesini ve deneyim kazanmasını sağlamıştır. Daha
sonrasında İmparator olan Li Zhi’nin da dikkatini çekmeyi başarmıştır. 649 yılında,
İmparator Taizong öldüğünde, Wu Zetian rahibe olmak için tapınağa gönderilmiştir.
İmparator Gaozong tahta geldiğinde, Wu Zetian saraya geri çağırılarak kendisine Zhao
Yi ( 昭仪 ) bir çeşit cariye unvanı verilmiştir. Wu Zetian bununla yetinmeyerek
imparatoriçe olmak için kendi elleriyle kız bebeğini öldürmüştür.148 655 yılında, Wu
Zetian siyasi kariyerine başlayarak imparatoriçe olmuştur. Wu Zetian imparatoriçe
olduktan sonra, İmparator Gaozong’un yönetim konusunda zayıf kaldığı için bir çok
devlet işleri ile alakalı son kararı Wu Zetian vermiştir. 660 yılı başlarında bu durum
İmparator Gaozong’u rahatsız etmeye başlamıştır. Bu süreçten sonra Wu Zetian devlet
işleri ile uğraşırken tüm yönetim gücünü ele geçirmiştir. 683 yılında İmparator Gaozong
öldükten sonra Wu Zetian her iki oğlu Li Xian ve Li Dan’ı tahta İmparator Zhongzhong
ve Ruizhong olarak yerleştirmiştir. Aslında tahtta imparator olarak oğulları yer alsa da,
148 Tang Dönemi’nde İmparatoriçe Wu Zetian hakkında bakınız: Fatma Ecem Ceylan,
Mukaddes Cihanyandı, ‘‘Çin’in Tek Kadın Hükümdarı Wu Zetian ve Tang Döneminde
Kadının Yükselişi’’, II. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, Nevşehir, 2019, s. 1359 –
1370.
87
yönetimdeki güç Wu Zetian’in elinde olmuştur. 690 yılında Wu Zetian, İmparator
Ruizhong’u tahttan indirerek kendisini imparatoriçe ilan etmiştir.
İmparatoriçe Wu Zetian’in hüküm sürdüğü dönem, İmparator Taizong’un Zhen
Guan Saltanat Dönemi (贞观) ve İmparator Xuanzong’un Kaiyuan Altın Çağı (开元)
dönemleri arasında bir bağlantı dönemi olarak görülmektedir. Çin tarihindeki ilk kadın
İmparatoriçe Wu Zetian oldukça zeki, bilgili ve donanımlı bir cariyedir. Öyle ki zamanla
Tang Taizong’un gözde cariyesi olmuştur. Saltanat sürdüğü dönemlerde devlet işlerinde
başarılı işlere imza atmıştır. Wu Zetian hem iyi bir yönetici hem de iyi bir eştir.
İmparatoriçe olarak tahtta olmadığı dönemlerde de yine gizli bir güç olarak yönetim onun
kontrolü altında olmuştur. Wu Zetian eğitim ve yönetim sisteminde etkin bir reformcu
olarak bilinmektedir. Kökeni Sui Hanedanlığı dönemine dayanan Keju eğitim sistemini
(科举教育)149 geliştirmiş ve uygulamaya koymuştur. İkinci olarak tarım üretimine son
derece önem vermiştir. Yönetim bölgelerinde tarımı geliştiren devlet memurlarını
ödüllendirerek teşvik etmiş, köylülere çok fazla vergi yükleyenleri ise cezalandırmıştır.
Ayrıca askeri ve savunma alanında yapılan çalışmalara da son derece önem vermiş ve dış
ilişkileri güçlendirmiştir. Bir süre kesintiye uğrayan İpek Yolu hattının yeniden açıldığı
149 Keju Zhidu ( 科举制度 ) olarak da adlandırılan Memurluk Sınav Sistemi Sui
Hanedanlığı döneminde ortaya çıkmış ve Tang Hanedanlığı döneminde uygulanmaya
devam ederek gelişmiştir. Bu sınav ülkenin başarılı memurlarını seçmesinde ana yöntem
olmuştur. (Memurluk sınav sistemi hakkında bakınız: Wang Kai, Zhongguo Lishi
Changzhi, Gaodeng Jiaoyu Chubanshe, 2007, Beijing, s.118.)
88
kuzeybatı bölgesinde askeri yönetim idari birimleri kurmuştur. Wu Zetian saltanat
dönemi güçlü merkezi bir rejim ile ülkeyi ekonomik anlamda geliştirmiştir. 150 Tüm
bunların yanında, Wu Zetian’in bir çok hatası da olmuştur. Örneğin, mahkeme
yönetimine zalim memurlar atamıştır. Wu Zetian siyasi emellerine ulaşma yolunda gözü
başka hiç bir şeyi görmemiştir. İmparatoriçe Wu Zetian 690 yılından itibaren Tang
Hanedanlığı’nın adını Zhou Hanedanlığı olarak değiştirmiştir. Zhou Hanedanlığı Tang
Hanedanlığının devamı niteliğindedir. 15 yıl tahtta kalan Wu Zetian 705 yılının
başlarında ciddi anlamda hastalanmıştır. Tahtı oğlu Li Xian’e bırakmıştır. Kasım ayında
hayata gözlerini yuman Wu Zetian Shanxi Qian kasabasında kocası İmparator
Gaozong’un yanına defnedilmiştir.
Wu Zetian’den sonra oğlu Li Xian ikinci kez tahta geçmiştir. Tang Zhongzong
unvanını alan İmparator Li Xian yönetimde çok etkili olamamıştır. Eşi İmparatoriçe Wei
ve kızı Li Guo prenses An Le oldukça güçlü durumdadır. İmparatoriçe Wei tıpkı
kayınvalidesi Wu Zetian gibi yönetimde söz sahibi olmak isteyerek, yönetimi ele
geçirmek istemiştir. İmparator Zhongzong ( 唐 中 宗 ) bu duruma karşı çıkınca
İmparatoriçe Wei ve kızı imparatoru zehirleyerek öldürmüştür. 710 yılında İmparator
Zhongzong’un cariyeden olan en küçük oğlu Li Chongmao (李重茂) tahta geçmiştir.
İmparatoriçe Wei genç yaşta olan Li Chongmao’ı kontrolü altında tutacağını düşünmüştür.
Li Chongmao sadece 17 gün tahtta kalabilmiştir. Kendisine soylu rütbesi verilerek
başkent Chang-an’dan uzaklaştırılmıştır. Li Chongmao’ın tahta geçtiği yılda Tang
150 Liu Cuiqing, Yi Kan Dong De Da Tang Shi, s.96 -97.
89
Zhongzong’un kardeşi Li Dan yönetimi ele geçirmiştir. İmparator olan Li Dan, Rui Zhong
unvanını alarak ikinci kez tahta geçmiştir.151 Li Chongmao başkente dönmeden dört yıl
sonra ölmüştür. Li Chongmao’ın ölümünden sonra ‘‘erkan yaşta ölen’’ anlamına gelen
Shang unvanı verilmiştir. Li Chongmao tarihte İmparator Shao yani genç imparator
olarak da bilinmektedir.
712 yılında imparatorluk adı Tang Xuanzong (唐玄宗) olan Li Longji (李隆基)
tahta geçmiştir. İmparator Ming (唐明皇 ) olarak da adlandırılmaktadır. İmparator
Xuanzong Ruizong’un oğludur. İmparator Xuanzong dönemi 43 yıl hüküm sürmesi ile
Tang Hanedanlığı’nın en uzun hüküm süren dönemi olmuştur. Bu dönemde Tang
Hanedanlığı’nın ikinci altın saltanat devri başlamıştır. Hüküm sürdüğü dönem Kaiyuan
(开元盛世) eşi benzeri olmayan bir dönem olarak bilinmektedir.152 İmparator Xuanzong
685 yılında Tang Hanedanlığı’nın doğu başkenti Luoyang’da doğmuştur. Li Longji,
İmparator Ruizong’un üçüncü oğludur. İmparator Xuanzong’un hüküm sürdüğü 43 yıl üç
döneme ayrılmaktadır. Bu dönemler, 712 -713 yılları arası Xiantian Dönemi (先天), 714
– 741 arası Çin tarihindeki altın çağlardan biri olan Kaiyuan Dönemi (开元) ve 742 – 756
yılları arası da Tianbao Dönemi’ dir (天宝).
151 Liu Cuiqing, Yi Kan Dong De Da Tang Shi, s.100.
152 Wang Kai, s.102.
90
Xiantian Dönemi’nde İmparator Xuanzong Prenses Wang’ı eşi yapmış ve bu
arada Prenses Taiping devlet yönetim işlerinde İmparator Ruizong üzerinden oldukça
etkili olmuştur. 712 yılında, İmparator Ruizong İmparator Xuanzong’un bir grup askerle
beraber kuzeydeki sınırları incelemeyi hükmetmiştir.
İmparator Xuanzong’un Kaiyuan dönemi Çin tarihinin altın dönemlerinden biri
olmuştur. Bu dönemde siyasi istikrar sağlanmış, toplum düzen ve huzur içinde olmuş,
ekonomik gelişmeler yaşanmış ve bununla beraber eğitim, sanat, müzik, din, mimarlık
gibi alanlarda da bir çok gelişme olmuştur. 714 yılında, İmparator Xuanzong, Wu
Zetian’in zalim rejimine karşı bir takım siyasi misillemeler uygulamıştır. Bu dönemde
Tang Hanedanlığı ve Göktürk Kağanı Kapgan Kağan arasındaki ilişkiler sürekli
değişiklik göstermiştir. İki ulus arasında sınırlarda rehin alma ve aynı zamanda vassallar
arasında karşı koyma olayları da baş göstermiştir. Bunun yanında iyi ilişkiler kurdukları
zamanlar da olmuştur. Kapgan Kağan Tang prensesine evlilik teklifi etmiştir. İmparator
Xuanzong evlilik anlaşmasını onaylamıştır. 716 yılında, Kapgan Kağan Bayegulara karşı
olan savaşta öldürülmüştür. Sebebi ise yönetim ve liderlikteki eksikliklerinden
kaynaklanmaktadır. Bu sırada, Göktürkler bölgesel güç olarak kalarak Çin’i tehdit eden
bir güç olarak görülmüştür. 716 yılında , Çin’in bazı bölgelerinde büyük çaplı istilalar
olmuştur. Tang Xuanzong döneminde Tang kuzey sınırına altı yüz bin civarında asker
91
gönderilerek savunma güçlendirilmeye çalışılmıştır.153 İmparator Taizong ve Gaozong
hükmünde bulunan birçok vassal devlet İmparatoriçe Wu Zetian’in son dönemlerinde
isyan çıkarmışlardır. Bunlar arasında sonraki Liao Hanedanlığının ataları Hitaylar, Kore,
Doğu ve Batı Göktürkler ve Uygurlar yer almaktadır. Xuanzong imparatorluğu için
sadece Çin’in merkez kısmını bırakmıştır. Bunun yanında antik İpek Yolu güzergah ve
yolları kesintiye uğramıştır. Tang Hanedanlığı orduları Hitaylar, Uygur, Tibet ve Batı
Göktürklere karşı başarılı bir şekilde savaşmıştır. 720 yılında, Tang Hanedanlığı Doğu
Göktürkler tarafından yenilgiye uğratılmıştır. Fakat Doğu Göktürkler kendi içlerinde
çıkan karışıklıkları çözememişlerdir. İmparator Xuanzong döneminde Tang Hanedanlığı
toprakları genişlemiş, bunun yanında Batı Göktürkler tüm sınır hatları boyunca Emevi
İmparatorluğu ve daha sonrasında Abbasi Halifeliği sınırlarına kadar olan topraklar da
hanedanlık topraklarına dahil olmuştur. İmparator Xuanzong dönemindeki bu genişleme
antik İpek Yolu hattını açmak ve ticari faaliyetler gerçekleştirmek için yeterli olmuştur.154
İmparator Xuanzong sarayda yer alan yetenekli memurlar sayesinde, bürokraside çeşitli
reformlar gerçekleştirerek yönetimi daha güçlü hale getirmiştir. Halkın yüksek vergiler
ödediği sistemi değiştirmiştir. İmparator Xuanzong yönetimde yetki makamları
getirmiştir. Örneğin Zhang Jiuling (张九龄 )ülkenin ekonomik olarak gelişmesi ve
kalkınmasından sorumlu olmuştur. İmparatoriçe Wu Zetian zamanından kalma ve Chang-
an’daki eskiyen Büyük Kanal tamir edilmiştir. İmparator Xuanzong bunun yanında sanat
ve eğitimde de çeşitli reformlar gerçekleştirmiştir. Müzik akademileri kurarak sanatçı,
153 Wu Yugui (吴玉贵), Tujue Kehan Guo yu Sui-Tang Guanxi Shi Yanjiu (突厥可
汗国与隋唐关系史研究), Shangwu Yinshuguan (商务印书馆), Shanghai, 2017, s. 173.
2017.
154 Wu Yugui, Tujue Kehan Guo yu Sui Tang Guanxi Shi Yanjiu, s.237.
92
artist ve ünlü şairleri bir payda altında toplamıştır. İmparator Xuanzong’un tahtta kaldığı
sürede bir çok reform gerçekleştirerek, hanedanlığın gelişmesine son derece katkıda
bulunduğu yadsınamayacak bir gerçektir. Fakat İmparator Xuanzong döneminin
sonlarında, cariyesi Yang Guifei (杨贵妃) ile dolu bir aşk yaşamamış ve bu durum
İmparatorun tahta kalmasını olumsuz yönde etkilemiştir. İmparator Xuanzong’un cariyesi
ile olan ilişkisi hanedanlık yönetiminde çeşitli sorunlara sebep olduğu düşünülmüştür. Bu
sebeple İmparator Xuanzong, Tang mahkemelerini olumsuz etkilemek ve An Lushan
İsyanı’nı (安禄山叛乱)155 başlatmak ile suçlanmıştır.156
Sonuç olarak, Tang Hanedanlığı dönemi Çin tarihinde Çin’in en parlak dönemi
olarak tanımlanmaktadır. Li Yuan tarafından kurulan Tang Hanedanlığı ile Çin tarihinde
yeni bir döneme girilerek, bir çok yeni gelişme yaşanmıştır. Bu dönemde Çin, sınırları
155An Lushan İsyanı (安禄山叛乱) Tang Hanedanlığı döneminde, 16 Aralık 755'den 17
Şubat 763’e kadar sürmüş, büyük toplumsal kargaşa ve huzursuzluk ortamına neden olan
ayaklanmadır. General An Lushan’ın Kuzey Çin'de kendi imparatorluğunu ilan etmesiyle
başlamıştır. Onun kendi oğlu tarafından öldürülmesiyle vekili ve yol arkadaşı ve oğlu
mücadelesini devralarak devam etmiştir. İsyan üç Tang imparatoru döneminde devam
etmiştir. Tang Hanedanlığı’na sadık aileler ve onların karşısında yer alan ailelerin isyana
katılmasıyla isyan daha da büyümüştür. İsyan sonrasında büyük bir kargaşaya, dev
kayıplara ve yıkıma neden olmuştur. Bunun sonunca Tang Hanedanlığı zayıflamış ve batı
üzerindeki hakimiyetini kaybetmiştir.
156 Liu Cuiqing, Yi Kan Dong De Da Tang Shi, s.169-170.
93
ötesinde Batı Bölgesi ve Orta Asya’da bulunan birçok ulus ile kültür, sanat, politika
anlamında etkileşim gerçekleştirmiştir. Ayrıca bir çok ulusun bilgin, keşiş, alim ve elçileri
Tang Hanedanlığı başkenti Chang-an’a gelerek gelişmeleri yakından takip etmiştir.
Bunun yanında Tang Hanedanlığı en iyi dönemini İmparator Taizong döneminde yaşamış
ve izlediği politika ve aldığı önlemler ile hanedanlık sınırlarını genişletmiştir. İmparator
Xuanzong zamanında da Tang Hanedanlığı kırk üç yıl süren ikinci altın çağını yaşamıştır.
Bu dönemde kültür, sanat, edebiyat alanında da bir çok gelişmeler yaşanmıştır. Bu
sebeple Tang Hanedanlığı Çin tarihinde oldukça önemli bir dönemdir.
2.2.2. Tang Hanedanlığı Dönemi Batı Bölgesi Politikası
628 yılında (贞观二年), yaklaşık on yılı aşkın süren savaşlardan sonra Tang
Hanedanlığı sonunda her bir feodal vassal devleti yok etmiş ve Sui Hanedanlığı
döneminden sonra Tang Hanedanlığı döneminde toprak bütünlüğünü sağlanmıştır. Tang
Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi’nde bir takım siyasi yönetim sistemi oluşturulmuş
ve bu sistem doğrultusunda bölgede önlemler alınmıştır. Tang Hanedanlığı’nın Batı
Bölgesi siyaseti 640 yılında İmparator Taizong'un askerlerini Gaochang'a (高昌 )157
157 Gök-Türkler devrinde Kao-ch’ang (Gaochang, 高昌) olarak kaydedilen Turfan, Çin
payitahtına kuş uçuşu 4.000 li uzaklıktaydı. Doğudan batıya uzunluğu 800 li, kuzeyden
güneye uzunluğu ise 500 li idi. (Kürşat Yıldırım, s. 81.) Turfan'nın 30 kilometre
güneydoğusunda İpek Yolu üzerinde tarihi bir vaha şehridir. Aynı zamanda Xizhou Huihe,
94
göndermesiyle başlayıp, 790 yılında Anxi Genel Valilik biriminin çökmesiyle sona
ermiştir. 158 Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi siyaset ve yönetimi tam olarak yarım
yüzyıl devam etmiştir. Dolayısıyla bu dönemde izlenilen strateji ve bu doğrultuda alınan
önlemler sonraki hanedanlıkların Batı Bölgesi politikası ve yönetiminde bir rehber
niteliğinde olmuştur. Nitekim Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi yönetimi 7. ve 8.
yüzyılda Batı Bölgesi tarihinin en önemli dönemini oluşturmaktadır.
Tang Hanedanlığı döneminde Göktürk devletinin yok olması ile kuzeyden gelen
göçebe ulusların Batı Bölgesi üzerindeki kontrol ve yönetimi geçici olarak sona ermiştir.
Her ne kadar Göktürkler’in bölgedeki gücünün azaldığı düşünülse de, bu dönemde Tang
Hanedanlığı’na karşı üç farklı güç ortaya çıkmıştır. Bunun neticesinde Batı Bölgesi
toprakları, Tang Hanedanlığı ve diğer uluslar arasında çatışma ve mücadelenin yaşandığı
bir merkez olmaya devam etmiştir. Bu dönemde Tang Hanedanlığı Batı Göktürkler (西
Gaochang Huihe olarak da adlandırılır. Yönetim sınır bölgeleri, güneyde Yutian,
güneybatıda Arap, İran, batıda Xueshan, Congling’e (Pamir) kadar uzanmaktadır. (Deng
Guangming (邓广铭), Zhongguo Lishi Da Cidian (中国历史大辞典), Shanghai Cishu
Chubanshe (上海辞书出版社), Shanghai, 1984, s. 405.
158 Yu Tianheng (羽田亨), çeviren Geng Shimin (耿世民), Xiyu Wenhuashi, (西域文
化史), Huawen Chubanshe (华文出版社), Beijing, 2017, s. 39 – 40.
95
突厥)159, güneyden kuzeye Tibet (吐蕃)160, batıdan doğuya doğru Arap (大食)161 ulusları
ile Batı Bölgesi yönetimi ve kontrolü hakimiyetinde karşı karşıya gelmiştir.162 Göktürkler
bu dönemde Tang Hanedanlığı tarafından kontrol altına alınmış olsa da, sahip oldukları
güç sebebiyle Batı Bölgesi yönetiminde etkili bir ulus olmuştur. Göçebe ulus olan Batı
Göktürk boy ve kabileleri Batı Bölgesi yönetiminde Tang Hanedanlığı dışında diğer
uluslar ile de karşı karşıya gelmişlerdir. Dolayısıyla Tang Hanedanlığı döneminde farklı
ulusların Batı Bölgesi yönetimi için çatışması, Batı Bölgesini zamanla daha da özel bir
konuma getirmiştir.163
159 Batı Göktürk Kağanlığı Çin kaynaklarında Xi Tujue (西突厥) olarak geçmektedir.
Göktürk Kağanlığı'nın 582 yılında ikiye ayrılmasıyla bu ülkenin batısında Tardu
tarafından kurulan tarihi Türk devletidir. 582-659 yılları arası varlığını sürdürmüştür.
160 Tibet İmparatorluğu Çin kaynaklarında Tubo (吐蕃 ) olarak geçmektedir. Tang
Hanedanlığı döneminde Tibet İmparatorluğu ile çatışmalar yaşanmıştır. Tibet
İmparatorluğu, M.S. 7. ve 9. yüzyıllarda Tibet Platosu ile Doğu Asya, Orta Asya ve
Güney Asya'nın bir bölümüne kadar uzanan bir imparatorluk idi. (Bakınız Harita : 6)
161 Arap İmparatorluğu Tang Hanedanlığı döneminden itibaren Çin kaynaklarında Dashi
(大食) olarak geçmektedir.
162 Konuya dair bakınız: Beckwith, Christopher I., The Tibetan Empire İn Central Asia:
A History Of The Struggle For Great Power Among Tibetans, Turks, Arabs And
Chinese During The Early Middle Ages, Princeton University Press, Princeton, 1987.
163Yu Taishan (余太山), Xiyu Tongshi (西域通史), Zhongzhou Guji Chubanshe (中州
古籍出版社), Zhengzhou, 2003, s.15.
96
Sui Hanedanlığı’nın son dönemleri ve Tang Hanedanlığı dönemi başlarında Batı
Bölgesi politikası oluşturulmaya başlanmıştır. Sui Hanedanlığı’nın sonlarında, tüm
ülkede yeni bir yönetim sisteminin oluşmasından ötürü batıya açılma politikası
uygulanmaya devam edilmiştir. 619 yılında, Tang Hanedanlığı Hexi yabancı soyların
yardımıyla beraber, Liangzhou’da Hexi yönetim hakkını elinde bulundurmuştur. En başta
Li Gui adlı general Gansu bölgesini ve buradaki Batı Bölgesi geçiş yollarını kontrol altına
almıştır. Fakat Göktürkler’in Tang Hanedanlığı’na gerçekleştirdikleri akın ve saldırılar
yüzünden, 618 - 626 yılları arasında Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi’ne doğru açılma
stratejisini sürdürememiştir. Doğu Göktürkler Sui Hanedanlığı döneminde yenilgiye
uğratılmış olsalar da, o dönemde hanedanlıkta yaşanan kaostan faydalanan Şipi Kağan’ın
önderliğindeki Doğu Göktürkler yeniden harekete geçmişlerdir. Ayrıca Şipi Kağan Doğu
Göktürklerin harekete geçmesi için bir takım önlemler de almıştır. Fakat Sui Hanedanlığı
dönemindeki kaosun Tang dönemi başlarında da devam etmesinden ötürü, İmparator
Gaozu Doğu Göktürkler’e karşı ılımlı ve barışçıl bir politika izlemiştir. Fakat Doğu
Göktürkler Tang Hanedanlığı topraklarına sürekli olarak akın düzenlemişlerdir. 164 Prof.
Dr. Bülent Okay Tang Hanedanlığı’nın Kuruluş Dönemi’nde Göktürklerin Oynadıkları
Önemli Rol adlı makalesinde şu şekilde bahsetmektedir: ‘‘Sui Hanedanlığının son
dönemlerinde, Çin’in kuzeyindeki asker liderler arasında kıyasıya bir iktidar kavgası
sürmekteydi. Bu askerler Tujueler’in (Göktürkler) desteğini sağlamak için ellerinden
geleni yapmaktaydılar. Hatta Tujueler’in buyruğu altında olduklarını ifade etmekten bile
kaçınmıyorlardı. Çünkü, başarılı olabilmek için Tujueler’in askeri güçlerine ihtiyaçları
vardı. Özellikle Sui Hanedanlığının yıkılışı ve Tang Hanedanlığının kuruluşu sırasında
164 Wu Yugui, Tujue Kehan Guo Yu Sui-Tang Guanxishi Yanjiu, s. 160.
97
Tujueler’in oynamış olduğu rol çok önemlidir. Diyebiliriz ki, taht kavgası yapan Çinli
askeri liderlerden hangisinin tahta geçeceğine Tujuler karar vermişlerdir.’’165
İmparator Taizong döneminde (627 - 649) izlenilen politikada büyük bir
değişiklik yaşanmıştır. 627 yılında Seyanto Hanlığı166, Uygurlar ve Doğu Göktürkler
askerleri ayaklandıktan sonra, İl Kağan askerlerini Tuli Kağan’a göndererek saldırı
düzenlemiştir. Fakat Tuli Kağan Seyanto Hanlığı tarafından yenilgiye uğratılmıştır.
Bunun sonucunda İmparator Taizong, Li Jing önderliğinde askerleri göndererek bölgeye
saldırıda bulunmuştur. 630 yılında, Tang askerleri Doğu Göktürkleri ağır bir yenilgiye
uğratmıştır. Bu sebeple Tang Hanedanlığına kuzey sınırlardan gelen tehdit biraz olsun
azalmıştır. Doğu Göktürkler yenilgiye uğradıktan sonra, Mobei’de bulunan Göktürklerin
diğer kabile ve boyları da zamanla Tang Hanedanlığı yönetimi altına girmiştir. Bunun
sonucunda Batı Bölgesi kapısı Tang Hanedanlığı için aralanmış olmuştur. Tang
Hanedanlığı dönemi sınırları sürekli olarak değişiklik göstermiştir. Xin Tang Shu
kayıtlarında Tang Hanedanlığı döneminde sınır kapsamı için Xi Guo Zhi (西过之) yani
165 Bülent Okay, ‘‘Tang Hanedanlığının Kuruluş Döneminde Göktürklerin Oynadıkları
Önemli Rol’’, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Cilt V., Sayı 1,
Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1992, s. 155.
166 Seyanto Hanlığı Tielelar’ın, Batı Göktürk Kağanlığı’ndan sonra kurduğu bağımsız
devlettir.
98
batıya doğru, batının ötesinde tabiri kullanılmıştır. 167 Bu dönemde sınırların değişmesine
dair süreç Tang Hanedanlığı’nın kurulmasından itibaren başlamıştır. Xin Tang Shu, Juan
37, Di Li Zhi kayıtlarında şu şekilde geçer: ‘‘Tang Hanedanlığı başlarında, İmparator
Gaozu eyalet sistemini kurmuş ve buralara il valilerini atamıştır. Bunun yanında askeri
valilik yönetim birimlerini kurmuştur.’’168 İmparator Taizong döneminde hanedanlık
bölgeleri on kısma ayrılmaktadır. Bunlar; Çin’in iç bölgesi, ikincisi Sarı Nehrin güneyi,
üçüncüsü Sarı Nehrin doğusu, Sarı Nehrin kuzeyi, Shan Nan Bölgesi, altıncısı Longshan
Dağının sağı, yedincisi Huainan, sekizincisi Jiangnan, dokuzuncu Yizhou ve onuncusu
Pamir’in güneyi olarak tanımlanır. Üç yıl içerisinde her bir eyalette üç yüz elli sekiz kişi,
illerde ise bin beş yüz kişi yer almaktadır. Daha sonraki yıl da, Gaochang eyaleti ve
yeniden iki eyalet ve altı il kurulmuştur. Bunun sonrasında doğuda deniz hattı sınırı;
batıda Yanqi (Karaşeher), güneyde Linzhou güney sınırı, kuzeyde Yinshan Dağı, batıda
geniş çöllere kadar uzanmıştır. Doğu ve batı arası yaklaşık olarak dokuz bin beş yüz on
bir li (里)169, güney ve kuzey mesafesi ise on altı bin dokuz yüz on sekiz li’ye denk
gelmektedir. Kaiyuan döneminde, sınırlar doğuda Andong, batıda Anxi, güneyde Rinan,
167 Li Dalong (李大龙), Tang Chao yu Bianjiang Minzu Shizhe Wanglai Yanjiu (唐
朝和边疆民族使者往来研究), Heilongjiang Jiaoyu Chubanshe (黑龙江教育出版社),
Harbin, 2012, s.14.
168 Ouyang Xiu (欧阳修), Xin Tang Shu (新唐书), Juan 37, Zhi 27, Dili Yi (卷三十七
志第二十七), Zhonghua Shuju (中华书局), Beijing, 1975, s. 1042.
169 Li (里) antik dönemde kullanılan bir ölçü birimidir. 1000 li yaklaşık olarak 576 km
denk gelmektedir.
99
kuzeyde Türklerin bulunduğu bölgeye kadar uzanmaktaydı.170 Xin Tang Shu kayıtlarında,
Tang Hanedanlığı sınırları dönemine dair geçen kayıtlar farklı imparatorluk
dönemlerinde değişen bölge ve sınırları nitelemektedir. Söz konusu dönemlerde tahtta
bulunan imparatorun izlediği politika, yönetim ve aldığı tedbirler doğrultusunda sınırlar
değişiklik göstermiştir. Tang Hanedanlığı dönemi sınırları ve Batı Bölgesi stratejisine
dair farklı gelişim dönemleri bulunmaktadır. Bu dönemlerden ilki İmparator Gaozu
başlangıç dönemi, ikinci olarak İmparator Taizong’un ilerleme ve gelişme dönemi,
üçüncü olarak ise İmparator Gaozong döneminden Anlushan İsyanı öncesine kadar olan
dönemlerdir.171
2.2.3. İmparator Gaozu Dönemi Batı Bölgesi Politikası
İmparator Gaozu Çin tarihinin en parlak dönemini yaşayacağı Tang
Hanedanlığı’nı kurmuştur. Hanedanlığın ilk başlarında İmparator Gaozu ülke birliğini
sağlamak için hem Çin’in içinde hem de Çin sınırlarında bazı önlemler almıştır. Tang
Hanedanlığı’nın 618 yılında kurulmasının ardından, hanedanlığın yönetimi altında
bulunan bölgenin oldukça küçük olmasına rağmen ilerleyen dönemlerde izlenilen strateji
sayesinde hanedanlığın sınır ve kapsamları oldukça genişlemiştir. O dönemde
170 Xin Tang Shu, Juan 37, Zhi 27, Dili Yi (卷三十七 志第二十七), s. 1043.
171 Li Dalong (李大龙), Tang Chao Yu Bianjiang Minzu Shizhe Wanglai Yanjiu,
s.1116.
100
hanedanlığın kuzeyde Liu Wuzhou, doğuda Wang Shichong, Linli, Xue Ju, Li Gui gibi
güçlü düşmanları bulunmaktaydı. Söz konusu düşmanlar hanedanlık kurulduktan sonra
Çin toprakları için tehdit teşkil ediyor ve hanedanlık topraklarına saldırı planları
yapıyorlardı. Bu bağlamda hanedanlık kurulmasından sonra, ülkede toprak bütünlüğünü
sağlamak için atılan ilk adımdan biri Longxi’de bulunan Xue Ju’yu ortadan kaldırmak
olmuştur. Xue Ju (薛举), Sui Hanedanlığı sonlarında Hedong, Yin şehrinde (günümüz
Shanxi eyaleti, Wanrong batısı) yaşayan bir kahramandı. 617 yılı Nisan ayında,
birliklerini harekete geçirerek Sui Hanedanlığı’na saldırıya geçmiştir. Daha sonra Batı
Qin’e (西秦) egemen olduğunu bildirmiştir. 617 yılı Temmuz ayında Xue Ju kendisini
imparator olarak ilan ederek başkenti Qinzhou’a taşımıştır. 618 yılında, Xue Ju ve Tang
askerleri savaşmış ve bu savaşın sonucunda İmparator Gaozu’nun oğlu Li Shimin
yenilgiye uğramıştır. Bu yenilgi sonrasında General Mu Rong ve Li Hong da esir
alınmıştır. Xue Ju elde ettiği bu zafer ile Chang-an’ı ele geçirmeyi hedeflemiştir. Daha
sonra Xue Ju hedefine ulaşamadan aniden hastalanıp ölmüştür. Aynı yılın Ağustos ayında,
Xue Jue’nun oğlu Xue Ren yerini almış, Tang Hanedanlığına saldırı planları yapmıştır.
Bu olay sonrasında Tang Hanedanlığı Longxi günümüz Gansu’da toprak bütünlüğünü
sağlamıştır.172
Tang Hanedanlığı’nın kurulduğu yıllarda kuzey bölgesi için tehdit teşkil eden kişi
ise Liu Wuzhou’dur. Liu Wuzhou (刘武周 ) 619 yılı Mart ayında, Göktürklerin de
desteğini alarak Taiyuan’e saldırıya geçmiştir. Li Wuzhou askerlerini güneye göndererek
172 Xin Tang Shu, Juan 86, Liezhuan 11(卷八十六, 列传第十一), s. 3763.
101
diğer toprakları da ele geçirmeyi planlamıştır. Li Shimin liderliğindeki Tang Hanedanlığı
ordusu ile Liu Wuzhou’un ordusu karşı karşıya gelmiştir. 620 yılında Şubat ayında, Li
Shimin ve ordusu Liu Wuzhou’u büyük bir yenilgiye uğratmıştır. Li Wuzhou
beraberindeki yüzlerde atlı ile beraber Taiyuan’den çekilerek Göktürk topraklarına geri
dönmüştür. Tang Hanedanlığı’nın Liu Wuzhou’a karşı aldığı bu zaferden sonra, Tang
Hanedanlığı kuzeyde kaybettiği toprakları da geri almıştır.173
Tang Hanedanlığı Xue Ren’ın tehditini ortadan kaldırıp, kuzeydeki Li Wuzhou’u
yenilgiye uğrattıktan sonra, Guanzhong (关中), Longyou (陇右)174, Hedong (河东)175
bölgelerinde toprak bütünlüğünü sağlamaya karar vermiştir. Tang Hanedanlığı’nın
başlarında ülke birliği ve toprak bütünlüğünü sağlamak adına atılan adımlar Xue Ju’ye
karşı verilen mücadele döneminde çoktan başlamıştır. Aynı zamanda o dönemde
Guandong’da Wang Shichong, Li Mi gibi güçlü olan ve hanedanlık için tehdit oluşturan
güçler de söz konusu olmuştur. Bu tür durumlarla karşı karşıya gelen Li Yuan 618 yılı
onuncu ayda, öncelikle bölgeye elçi göndererek geri çekilmelerini bildirmiştir. Fakat bu
topraklara çok kısa süre içinde Wang Shichong (王世充) tarafından el konulmuştur. 620
173 Liu Xu (刘昫), Jiu Tang Shu (旧唐书), Juan 57, Liezhuan 7 (卷五十七,列传七),
Zhonghua Shuju (中华书局), Beijing, 1975, s.2286-2289.
174 Longyou (陇右) Long Dağı, Shui SHi, Lanzhou illerinin olduğu yer yani Long Dağı
batısı, Sarı Nehrin doğusunda kalan bölgeye işaret eder.
175 Hedong (河东) Shaanxi Güneybatısına işaret eder.
102
yılı yedinci ayda, Li Shimin askerlerini toplayarak Wang Shichong’un bulunduğu
Luoyang’a (洛阳) saldırıda bulunmuştur. Çaresiz kalan Wang Shichong’un imdadına
Dou Jiande (窦建德) yetişmiş ve Li Shimin onunla çatışmaya devam etmiştir. Sonuç
olarak Li Shimin zaferi kazanarak onların olan toprakları ele geçirmiştir.176 621 yılında,
Li Shimin Hebei, Shandong bölgesine savaş açmıştır.
Sonuç olarak Tang Hanedanlığı, kurulmasından itibaren İmparator Gaozu ve
strateji konusunda yetenekli olan oğlu Li Shimin’in izlediği strateji sonucunda sınır
bölgelerde Tang Hanedanlığı’nı tehdit eden güçler ile mücadele etmiş ve sınır bölgelerini
genişleterek toprak bütünlüğünü sağlamaya çalışarak Batı Bölgesi stratejisini uygulama
devam etmiştir.
2.2.4. İmparator Taizong Dönemi Batı Bölgesi Politikası
İmparator Taizong döneminde, Tang Hanedanlığı sınır bölgeleri İmparator Gaozu
döneminden başlayarak oluşan temel doğrultusunda gelişmiştir. Tang Hanedanlığı’nın
izlediği Batı Bölgesi politikası Batı Bölgesi ve İpek Yolu geçiş hatlarını kontrol altına
176 Gao Rong (高荣), Hexi Tongshi (河西通史), Tianjin Guji Chubanshe (天津古籍出
版社), Tianjin, 2011, s. 68.
103
almak isteyen Göktürkler ile doğrudan alakalıdır. Taizong döneminde babası Gaozu’nun
tersine Göktürkler’e karşı ılımlı bir politika izlenmemiştir. Bunun neticesinde bu
dönemde Tang Hanedanlığı ve Göktürk ilişkileri bozulmuştur. İmparator Gaozu Çin’in
iç kesimlerinde toprak bütünlüğünü sağlamış olsa da, sınır bölgelerde yönetimi
tamamıyla kontrol altına alamamıştır. Hanedanlığın kontrol altına alamadığı bölgeler
arasında özellikle kuzey sınırlarında bulunan Göktürkler ve aynı zamanda Liu Heita (刘
黑闼)177 bulunmaktadır. Wu Yugui şu şekilde bahseder: ‘‘Göktürkler kuzey bölgelere
sürekli olarak saldırı gerçekleştirirken, Yuan Jinzhang, Gao Kaidao, Liang Shidu gibi
kişiler Tang Hanedanlığı’na karşı koymaya ve saldırıya geçmeye hazırlanarak güney
bölgelere sürekli olarak akınlar düzenlemişlerdir. Kuzeydeki Göktürkler ve güneydeki
diğer güçler, Tang Hanedanlığı yönetim merkezi için büyük ölçüde tehdit teşkil
etmişlerdir. Batı Bölgesi’nde bulunan Gaochang gibi bazı bölgeler Tang Hanedanlığı
tarafından vassal olarak görülüp aylık haraca bağlanmış olsa da, o bölgeler sürekli olarak
Tang Hanedanlığı’na karşı koymaya devam etmişlerdir.’’ 178 Bu süreçte Tang
Hanedanlığı doğu ve kuzey sınır bölgelerinden vazgeçmemiştir. Tang Hanedanlığı bu
dönemin başlarında toprak bütünlüğünü tam anlamıyla gerçekleştirememiştir.
177 Liu Heita (刘黑闼), Çin'in Sui Hanedanlığı'ndan Tang Hanedanlığı'na geçiş sürecinde,
başlangıçta Hao Xiaode, Li Mi ve Wang Shichong altında görev yapan bir tarımsal asi
lideriydi.
178 Wu Yugui, Tujue Kehan Guo yu Sui Tang Guanxi Shi Yanjiu, s.243.
104
627 yılında, Tang Hanedanlığı Göktürk Tuli Kağan’ın gücünün giderek azaldığını
görmüş ve Tang Hanedanlığı’na karşı gerçekleşen saldırıların azaldığını gözlemlemiştir.
Bu durum üzerine 628 yılında Tang Hanedanlığı bölgeye Chai Shao (柴绍) adında bir
general göndererek stratejik önemi olan kuzey bölgelere saldırı gerçekleştirmiştir.
‘‘Ülkesi bu hadiselerle tam bir kargaşa içinde sürüklenen İl Kağan kıtlık da
çıkınca kendisine bağlı grupları toplayarak Çin’in kuzeyine yakın yerlere yaklaşmaya
başladı. Doğu Göktürk ülkesini uzun zamandır yıkmak isteyen Tang Hanedanı
imparatoru Tai Zong için bu durum, yani İl Kağan’ın kendi topraklarına yaklaşması iyi
bir fırsattı. Bunu değerlendirmek maksadıyla generalleri Li Qing ve Li Qi’yi ordularıyla
Göktürk sınırlarına gönderdi. Bu iki general sürekli hareket halindeydi. İl Kağan’a
saldırmak için fırsat kolluyorlardı. Bu arada gece ileri yürüyüşe geçen Li Qing,
Göktürkler’e ait Ting-Hsiang şehrini ele geçirmişti. İl Kağan son anda Çin ordusunun
baskına geldiğini fark etti. Derhal günde bin li (yaklaşık 576 km.) koşabilir diye
kaynaklarda zikredilen meşhur atına atlayıp kaçtı. Geride kalan Göktürkler Çin ordusu
tarafından ağır bir yenilgiye uğratıldı. General Li Qi elli binden fazla Göktürk esiriyle
geri dönerken Yin Dağı’ndan Gobi Çölü’ne kadar uzanan geniş toprakları tamamen Tang
Hanedanlığı’nın hakimiyetine girdi.’’179
179 Ahmet Taşağıl, s. 232 - 233.
105
639 yılında Tang Hanedanlığı Gaochang, Yanqi (Karaşeher) gibi Batı Bölgesi
uluslarına saldırıda bulunmuştur. Bu dönemde Gaochang Tang Hanedanlığı’ndan gelen
fermanlara itaat etmemiş ve Tang Hanedanlığı’nın yönetim sistemine karşı çıkarak, haraç
vermeyi de reddetmiştir. Batı Bölgesi uluslarından Gaochang’ın Tang Hanedanlığı
yönetimine karşı koymasından dolayı, İmparator Taizong Gaochang’a asker çıkarmaya
karar vermiştir. 180 640 yılı Mayıs ayında, Tang Hanedanlığı tecrübeli generallerden
oluşan ordusu ile Gaochang’a saldırıda bulunmuştur. Gaochang hükümdarı Tang
Hanedanlığı’nın bu kadar kısa sürede saldırıya geçeceğini düşünmediğinden paniğe
kapılmış ve kısa süre sonra ciddi bir hastalığın baş göstermesiyle ölmüştür. Tang
askerlerinin saldırısından sonra, Gaochang ulusunun teslim olmaktan başka çaresi
kalmamıştır. 640 yılında, İmparator Taizong Tang Hanedanlığı yönetiminde bölgede
Xizhou (西州) eyaletini kurmuştur. Daha sonra Xizhou merkez olmak üzere Anxi Genel
Valilik yönetim birimini kurmuştur.181 Tang Hanedanlığı döneminde sınır bölgelerindeki
gelişmeler İmparator Gaozu döneminde başlamıştır. İmparator Taizong döneminde sınır
bölgeleri genişleyerek Tang Hanedanlığı sınır toprakları doğuda deniz hattına, batıda
Yanqi (Karaşeher), kuzeyde geniş çöllere kadar uzanmıştır. Doğudan batıya dokuz bin
beş yüz on bir li (里) mesafe, güneyden kuzeye on bin dokuz yüz on sekiz li mesafe
bulunmaktadır.182
180 Rong Xinjiang (荣新江), Zhonggu Zhongguo yu Wailai de Wenming (中古中国与
外来文明), Sanlian Shudian (三联书店), Beijing, 2014, s. 173.
181 Jiu Tang Shu, Juan 198, Liezhuan 148, Xirong, s. 5296.
182 Zizhi Tongjian, Juan 195, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_195.htm,
24.12.2019 tarihinde 14.10’de erişilmiştir.
106
2.2.5. İmparator Gaozong Döneminden An Lushan İsyanı Dönemine
Kadar Batı Bölgesi Politikası
İmparator Taizong döneminden sonra, İmparator Gaozong döneminde Çin
tarihinde kırk üç yıl sürecek ikinci bir altın çağ yaşanmıştır. Bu dönemde İmparator
Gaozong uyguladığı stratejilerle Tang Hanedanlığı sınırları genişletmiş ve aynı zamanda
ticari ve kültürel etkileşimler de yaşanmıştır. İmparator Taizong döneminde Göktürkler
Tang Hanedanlığı yönetimine bağlanmasından sonra, sınır bölgelerde bulunan her bir
ulusun elçileri Tang Hanedanlığına haraç vermeye başlamıştır. İmparator Taizong
döneminde izlediği stratejiler sebebiyle Batı Bölgesi’nde hanedanlık yönetimi altında
idari yönetim birimleri kurulmuştur. 183 Bu dönemde Tang Hanedanlığı yönetim bölgeleri
İmparator Gaozu dönemine göre oldukça genişlemiştir. İmparator Gaozong döneminde
ise Tang Hanedanlığı sınırlarında büyük çaplı değişiklikler olmamıştır. Dolayısıyla,
İmparator Gaozong, İmparator Taizong döneminde ulaşılan sınır bölgelerini elinde
tutması gerekirken bir yandan da sınır bölgelerini tehdit eden kuzey sınır ulusların
yönetimini de kontrol altına almayı hedeflemiştir.
183 Chen Guocan (陈国灿), Anshi Luan Hou De Tang Er Sizhen (安史乱后的唐二庭
四镇), Tangdai Yanjiu (唐代研究),2.Cilt (第 2 卷), Beijing Daxue Chubanshe (北京大
学出版社), Bejing, 1996, s. 67.
107
650 yılı İmparator Gaozong döneminde, İl Kağan’a mağlup olup Çinliler’e esir
düştüğünde Çebi Kağan başsız kalan Göktürkler halkı için hükümdar olmak istiyordu.
Fakat o sırada Sir Tarduşlar büyük bir güç halinde yükseliyordu. Çebi Kağan büyük kağan
olmaya cesaret edemedi. Tang Hanedanlığı merkezine on bin li (yaklaşık 5760 km)
mesafede bulunan bu merkezde Çebi Kağan kendini korumayı başardığı gibi gücünü de
arttırmaya başladı. İyi yetişmiş askerlerinin sayısı otuz bine ulaşmıştı. Çebi Kağan zaman
içerisinde daha da güçlenerek Sir Tarduşları yenilgiye uğratmıştır. Bu arada Çin ile siyasi
temas kurmak istemiştir. Bunun için de oğlu İşbara Tegin’i Çin’in başkenti Chang-an’a
göndermiş ve Tang Hanedanlığı’na Göktürk ulusuna özgü hediyeler sunmuştur. Ayrıca
İmparator Taizong’a başkent Chang-an’a gelme arzusunda olduğunu ve bu konu
hakkında izin istediğini bildirmiştir. İmparator güvendiği generalleri An Tiao Che ve Han
Hua’yı refakat amacıyla görevlendirmiştir. Her iki general Çebi Kağan’ın yanına
vardıklarında onun değişmiş olduğunu ve Çin’e gelmekten vazgeçtiğini görmüşlerdir.184
657 yılında, Tang Hanedanlığı başarılı generallerinden Su Dingfang (苏定方) İl-
Kullig İşbara Kağan’a saldırıda bulunduğunda, Batı Göktürk bünyesindeki her bir boy
kısım kısım Tang Hanedanlığı’na bağlanmıştır. Xin Tang Shu, Juan 215, Tujue Zhuan
kayıtlarında: ‘‘Tang Hanedanlığı elde ettiği topraklarda eyalet ve iller kurarak ayırmıştır.’’
şeklinde geçmektedir.185 Yine Tang Hui Yao, 73. Cilt Anxi Genel Valilik kayıtlarında şu
184 Gök-Türkler 1-2-3, s. 256.
185 Xin Tang Shu, Juan 215, Liezhuan 140, s. 6075.
108
şekilde geçmektedir: ‘‘661 yılında, Tang Hanedanlığı geniş alana sahip olan Batı
Bölgesi’nde bulunan toprakları Genel Valilik, Eyalet birimi ve Garnizon olarak
ayırmıştır. ’’186 Tian Shan Dağı’nın güney ve kuzeyi, Pamir’in batısında da Genel Valilik
yönetim birimleri kurulmuştur. Batı kısmı İran’a kadar uzanmaktadır. Batı Bölgesi antik
İpek Yolu’nun önemli güzergahında Anxi Genel Valilik Yönetim birimi kurulmuştur.’’187
Ahmet Taşağıl da Göktürkler adlı eserinde konuya dair şu şekilde bahsetmiştir:
‘‘657 yılında Üç Karluk kabilesine Çinliler askeri valilikler verdiler. Mou-luo kabilesi
Yin-shan Askeri Valiliği, Ch’ih-ssu kabilesi Ta-mo Askeri Valiliği, Ta-shihli kabilesi ise
Hsüan-ch’ih Askeri Valiliği yapıldı. Kabilelerin reisleri askeri vali tayin edilmişlerdi. Bir
süre sonra Ch’ih-ssu kabilesine Chin-fu eyaleti adı sunuldu. Arkasından bu üç Karluk
kabilesi güneye doğru hareket etti. Muhtemelen geldikleri yer Tanrı Dağları silsileleri idi.
Bundan sonra Batı Göktürkler ve diğer küçük beylikler onlardan korkar olmuşlardı.188
186 Tang Huiyao (唐会要), Juan 73,
http://www.guoxue123.com/shibu/0401/01thy/075.htm, 25.12.2019 tarihinde 15.40’da
erişilmiştir.
187 Jiu Tang Shu, Juan 194, Liezhuan 144, s. 5185.
188 Gök-Türkler 1-2-3, s. 261.
109
Kuzeydoğu sınır bölgelerinde toprak bütünlüğünü sağlamak için Tang Taizong
döneminden sonra da eski Kore Hükümdarı Gao Juli ile de mücadele devam etmiştir.
Tang Hanedanlığı kuzeydoğu bölgelerde Andong Genel Valilik yönetim birimini
kurmuştur. Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi’nde toprak bütünlüğünü sağlama amacı
yanında diğer bölgelerde aynı amaç doğrultusunda savaşmıştır. En mühimi Tang
Hanedanlığı ve İpek Yolu güzergahı için oldukça önemli bir noktada olan Batı Bölgesi
kontrolünü ele geçirmek için genellikle Göktürkler ile savaşmıştır. Bu dönemde sınır
bölgelerde bulunan uluslardan bir kısmı Tang Hanedanlığı yönetimine dahil edilmiştir.
Bu uluslar direkt olarak Tang Hanedanlığı’nın yönetim kapsamı altında dahil edilmiştir.
Bu doğrultuda Tang Hanedanlığı’nın sınır bölge yönetimi bazı kısımlara ayrılmaktadır.
Bunlardan Çin’in iç bölgeleri ilk kademeyi oluşturarak ve Tang Hanedanlığı’nın yönetim
merkezidir. Çin’in diğer uluslar ile olan ilişkisi ikinci kademeyi oluşturur. Bahsi geçen
diğer uluslar ise ikinci kademeye dahildir. 189 Tang Hanedanlığı bu ulusları direkt olarak
yönetim kapsamına dahil etmiş olsa da, yönetim şekli Çin’in iç bölgesi ile farklılık
göstermektedir. Bu yönetim şekli ise Jimi yönetimi olarak adlandırılmaktadır. Jimi eyaleti
Çin’in sınır bölgelerde azınlık uluslar için kurulan bir eyalettir. Bu uluslar dışında Tang
Hanedanlığı’nın altın çağda olduğu dönemde mücadele ettiği Tibet ulusu gibi uluslar da
bulunmaktadır.
189 Tian Haifeng (田海峰), Tang Gaozong Shiqi De Xiyu Shiju Ji Jinglüe Jianshi (唐
高宗时期的西域时局及经略检视), Qinghai Shifan Daxue Xuebao (青海师范大学学
报), Zhexue Shehui Kexueban (哲学社会科学版), 40.cilt, Sayı 4 (第 40 卷 ,第 4 期),
2018, s. 71 – 72.
110
3. BÖLÜM
ANXİ (KUÇA) GENEL VALİLİĞİ VE ANXİ DÖRT GARNİZON
3.1. Genel Valilik Yönetim Birimi
Çin, Han Hanedanlığı döneminden itibaren verimli toprakları, geniş arazileri ve
değerli maden kaynakları olan Batı Bölgesi topraklarına odaklanmıştır. Daha önce de
bahsettiğimiz gibi Batı Bölgesi Çin kaynaklarında geçen bir terimdir ve dar anlam olarak
günümüz Xinjiang bölgesine işaret emektedir. Batıya açılan kavşak nokta olmasından
ötürü antik dönemde Çin hanedanlıkları için cezbedici olan bu bölge, günümüzde Çin’in
ileri sürdüğü Antik İpek Yolu’nu canlandırma stratejisi, Yeni İpek Yolu Projesi açısından
da oldukça önemli bir bölgedir.
Tang Hanedanlığı dönemi, öncesinde Batı Bölgesi ile yaşanan münasebetler
dolayısıyla yeni stratejiler geliştirilmiştir. Tang Hanedanlığı dönemi kültürel ve
ekonomik gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Farklı uluslardan bir çok elçi, tüccar,
keşiş başkent Chang-an’ı ziyaret ederek kültürel etkileşimlerde bulunmuşlardır. Bu
dönemde Tang Hanedanlığı İmparatoru Gaozu ve daha sonrasında da İmparator
Taizong’un izlediği stratejiler doğrultusunda Batı Bölgesi’ne daha da önem verilmiştir.
İmparator Taizong Batı Bölgesi’ni kontrol almak amacıyla bazı stratejiler belirlemiş ve
111
bu yolda da amacına engel teşkil edecek Göktürkler ve Tibet ulusu ile de sürekli olarak
karşı karşıya kalmıştır. İmparator Taizong Batı Bölgesi’nde sınır valilik sistemini
kurmuştur. 640 yılından önce Xizhou merkez olmak üzere kurulan Anxi Valilik merkezi
ile hanedanlık bölgeyi daha iyi gözlemlemiş ve zamanla bölgeye kendi askerlerini de
göndererek tarım faaliyetleri başlatmış ve dört garnizonu kurmuştur.
Çin’in antik dönemde farklı hanedanlıklar döneminde kurulan “Genel Valilik
(duhu zhidu, 都护制度)” sistemi, sınır bölgelerinde kurulan valilik yönetim sistemi
anlamına gelir. Tang Hanedanlığı döneminde kurulan valilikler temelde iki kısma
ayrılmaktadır. Birincisi Genel Valilik (都护府) diğeri ise bundan daha kapsamlı ve üst
düzey olan Büyük Valilik (大都护府) üst yönetim birimidir. Genel Valilik yönetim
birimleri yanında Tang Hanedanlığı dönemi başlarında askeri ve sivil işler yönetiminden
sorumlu “dudufu (都督府)” olarak adlandırılan yapılar da kurulmuştur. Bu tür yönetim
birimleri Tang Hanedanlığı dönemi başlarında önemli görülen yerlerde kurulan idari
birimlerdir. İmparator Taizong tahta geçtikten sonra bu tür yönetim birimlerini kurmaya
başlamıştır. İmparator Taizong söz konusu idari birimleri kurmakla dışardan gelen
akınları önlemeyi, sınır bölgelerde bulunan uluslara seferler düzenlemeyi ve sınırdaki
ulusları yöneterek kontrol altına almayı amaçlamıştır. Tang Hanedanlığı döneminin
başlarında, sınırda bulunan uluslar ile olan ilişkileri yönetmek amacıyla söz konusu
birimleri kurmuştur. Bunun yanında Tang Hanedanlığı Göktürkler ile savaşmış ve sınır
bölgelerde bulunan daha bir çok ulus ve kabileleri yönetme ve kontrol altına almayı
amaçlamıştır. Kurulan bu idari birimler ile Tang Hanedanlığı siyasi, yönetim, sosyal ve
ekonomik gelişmelere sebep olmuştur. Bunun yanında, sınır bölgelerde bulunan uluslar
112
ile etkileşim ve iletişim artmaya başlamıştır. Nitekim bölgeye sürekli olarak elçiler gelip
gitmiş ve hanedanlığa haraç sunmuşlardır. İmparator Taizong yönetim kapsamını
genişleterek bölgeyi eyaletlere ayırmış ve eyaletler neticesinde Anxi, Beiting, Andong
gibi valilik birimleri kurulmuştur.
İmparator Taizong tarafından kurulan Anxi Genel Valilik yönetim biriminden
sonra söz konusu valilik birimi altında ‘‘sizhen (四镇)’’ olarak adlandırılan Anxi Dört
Garnizon kurulmuştur. Bu dört garnizon; Qiuci (Kuça), Yutian (Hoten), Yanqi
(Karaşeher), Shule (Kaşgar) olarak adlandırılmaktadır. Söz konusu garnizonlar temelde
bölgede askeri savunma amaçlı olarak kurulmuşlardır. Her bir garnizon Tang
Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’ndeki faaliyetleri, stratejisi ve bulundukları konumları
açısından son derece önemlidir. Göktürkler ve Tibetlerle yaşanan çatışmalardan dolayı
Anxi Valilik biriminin merkezi bir kaç kez yer değiştirmek zorunda kalarak birim merkezi
Xizhou’dan Qiuci’ya (Kuça) taşınmıştır. (Bakınız Tablo 4) Anxi valilik birimi altında
Anxi dört garnizonun araştırılması, Tang dönemi Batı Bölgesi siyasi tarihini anlamımıza
yardımcı olacağı gibi aynı zamanda Batı Bölgesi kültür tarihini anlamımız ve özellikle de
Tang Hanedanlığı kültürüne olan etkilerinin araştırılması açısından da son derece
önemlidir.
3.2. Antik İpek Yolu Kavşak Noktası: QIUCI (KUÇA)
113
Qiuci (Kuça) antik İpek Yolu kavşak noktası Tarım Havzası Taklamakan Çölü
kuzeyi ve Muzat Nehri güneyinde yer alan antik bir ulus idi. Han Shu kayıtlarına göre,
Qiuci (Kuça) Batı Bölgesi’nde bulunan otuz altı ulus arasında en büyük olan ulustur.
Antik dönemde uzun süre Tarım Havzası’ndaki en popüler vaha konumunda olmuştur.
Orta Asya merkezi olarak Qiuci (Kuça) antik İpek Yolu ekonomisinin en önemli parçası
olmuş ve Orta Asya, Soğdlar ve Baktriya ile sürekli olarak bağlantı kurarak etkileşimde
olmuştur.
Muaddere N. Özerdim Çin Kaynaklarına Göre Çin Türkistan’ın Şehirler adlı
makalesinde şu şekilde bahseder: ‘‘Ch'ü—chıh (Kuça) Krallığının doğudan batıya olan
mesafesi 1000 li’ den fazladır. Toprak hububat, pirinç yetiştirmeğe müsaittir. Üzüm erik,
badem, armut, şeftali gibi meyveleri boldur. Maden bakımından zengindir. Altın, bakır,
kurşun ve demir madenleri vardır. İklim yumuşaktır. Halkı naziktir, yazıları bazı farklarla
Hint yazısına benzer. Elbiseleri ipekli kumaştan yapılmıştır. Çok süslüdür, saçları kesiktir
ve başlarına örtü koyarlar. Gümüş ve altın para kullanırlar. Halkı çok naziktir. Kralları
kabiliyetsiz olduğu için memleketi başbakan idare eder.’’190
Qiuci (Kuça) bölgesi İpek Yolu güzergahları için kavşak noktada yer almasından
ötürü tarih boyunca oldukça önemli olmuştur. Ayrıca bölgenin tarıma elverişli
190 Muaddere N. Özerdim, “Çin Kaynaklarına Göre Çin Türkistan’ın Şehirleri, Dil ve
Tarih-Coğrafya Fakültesi, C. IX, Nu: 1-2, Ankara, 1951, s. 110.
114
topraklarının olması, stratejik konuma, doğal kaynaklara sahip olması ve Tarım Havzası
merkez konumda olması bölgeyi hem Tang Hanedanlığı ve hem de diğer uluslar için
cezbedici kılmıştır. Dolayısıyla Qiuci (Kuça), Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi
stratejisinde oldukça önemli bir yere sahip olmuştur. Tang Hanedanlığı Qiuci’nin (Kuça)
doğu ve batı arasındaki stratejik konuma sahip olması ve antik İpek Yolu güzergahında
kavşak konumda olmasından ötürü bölgede Anxi Genel Valilik birimini kurmuştur. Söz
konusu birim altında aralarında Qiuci’nın (Kuça) da yer aldığı Anxi Dört Garnizon’u da
kurmuştur.
Qiuci (Kuça) antik dönemden orta çağa kadar önemli Budizm merkezi olmuştur.
1.yüzyıl sonları öncesinde Budizm bölgeye girmiştir. Daha sonra 4. yüzyılda Qiuci (Kuça)
Budizm merkezi haline gelmiştir. Nitekim bölgedeki arkeolojik kazılar doğrultusunda
keşfedilen buluntular bölgede Budizm’in ne kadar geliştiğinin bir göstergesidir. Jin Shu
kayıtlarına göre, 3.yüzyılda Qiuci’da (Kuça) bine yakın Budist anıtı ve tapınağı
bulunmuştur. Qiuci (Kuça) ve civarında çok sayıda kayalara oyulmuş Buda figürleri
keşfedilmiştir. Bu süreçten sonra bölgedeki Budist keşişler Çin’e gitmeye başlamışlardır.
3.2.1. Anxi Genel Valiliğin Kurulması ve Yönetimi
On yılı aşkın süredir dört yanda süren karışıklık ve savaştan sonra 618 yılında
Tang Hanedanlığı kuruldu. İmparator Gaozong tarafından Tang Hanedanlığı’nın
kurulmasının ardından, Gaozong sınırda bulunan ulusları yönetmek ve kontrol altına
115
almak için bazı politikalar geliştirmeye başlamıştır. Bu doğrultuda da stratejiler izlemiştir.
Tang Hanedanlığının sınır yönetimine dair en önemli politikası şüphesiz ki Batı
Bölgesi’nde ‘‘Genel Valilik’’ birimini kurmak olmuştur. Tang Hanedanlığı döneminde
kurulan Anxi Genel Valilik birimi Çin’in sınır yönetim politikası ve Batı Bölgesi yönetim
politikası açısından son derece önemlidir. İpek Yolu hattının kavşak noktasında yer alan
bölge merkez noktada olup İpek Yolu hattının batıya açılmasında son derece önemli bir
konumda yer almaktadır. Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik birimi ve bu birim altında
daha Anxi dört garnizonu kurarak zamanla bölgeyi kontrolü altına almayı hedeflemiştir.
Xin Tang Shu, Juan 43 Dili Qi Xia Tang döneminde kurulan Anxi Valilik birimi
ile alakalı şu şekilde geçer: ‘‘Tang Hanedanlığı döneminde, dönemin başından sonuna
kadar dört tarafta yabancı uluslar bulunmaktaydı. Tang Hanedanlığı bu yabancı
uluslardan sürekli çekişmede oldukları Göktürkler’i yenilgiye uğratıp, mağlup ettikten
sonra, kuzeybatıdaki yabancı ulusların zamanla iç kesimlere bağlı olmasını sağladılar.
Hatta kabileler de özerk idare bölgelerine yerleştirildiler. Büyük uluslar ise askeri birimler
ya da sınırda kurulan valilik yönetim birimleri tarafından yönetildiler. Bu uluslardan
Göktürk, Uygur191, Dangxiang, Tuyuhun ulusları daha sonra kurulacak olan Qiuci (Kuça),
Yutian (Hoten), Shule (Kaşgar), Yanqi (Karaşeher) olarak dört garnizona ayrılarak
yerleştirildiler. Tang Hanedanlığı geniş bölgeye sahip olan ve içinde bir çok farklı ulusu
barındıran bu bölgede valilik sistemi, askeri yönetim birimleri kurdu.’’ 192 Tang
191 Uygurlar farklı dönemlerde Huihe (回纥) olarak da adlandırılmıştır.
192 Xin Tang Shu, Juan 43, Dili Qi Xia, s. 1119.
116
Hanedanlığı sınır bölgelerde valilik birimleri kurmak ile Batı Bölgesi günümüz Xinjiang
topraklarını ele geçirip kontrol altına almayı amaçlamıştır. Bu amaç doğrultusunda Tang
Hanedanları İmparator Taizong ve daha sonra tahta geçen İmparator Gaozong döneminde
bölgeyi kontrol altına almak için bazı politikalar izlemişlerdir. Hanedanlık Batı
Bölgesi’ni kontrol altına alma hedefinde ise bölgenin çoğunluğunun kontrolü altında
olduğu Batı Göktürkler ile karşı karşıya gelmiştir. Bu sebeple Tang Hanedanlığı’nın Batı
Bölgesi’nde izlediği stratejiler kuzeydeki Batı Göktürkler’den gelen tehditler neticesinde
hiç bir zaman stabil olmamıştır.193
Sui Hanedanlığı sonları ve Tang Hanedanlığı dönemi başlarında, Batı Bölgesi
toprakları tamamen Batı Göktürkler’in kontrolü altında olmuştur. Tang Hanedanlığı
dönemi öncesinde, Batı Han Hanedanlığı Batı Bölgesi’nde aktif olmuş ve Batı Bölgesi
doğu kısmı Hami Bölgesi’nde Valilik yönetimi kurmuştur. Daha sonra Sui Hanedanlığı
döneminde yaşanan karışıklık sebebiyle, söz konusu valiliklerin olduğu bölgenin
yönetimi Batı Göktürkler’in kontrolü altına girmiştir. Tang Hanedanlığı, Batı Göktürkler
arasında yaşanan iç karışıklıktan yararlanarak 630 yılında Batı Bölgesi’ndeki valilikleri
yeniden kontrolü altına almıştır. Batı Göktürk kağanları arasında yaşanan karışıklıktan
yararlanan İmparator Taizong 632 yılında kurulan valiliklerin adını valiliğe bağlı eyalet
193 Su Beihai (苏北海), Tangdai Anxi Duhufu De Sheli Jiqi Suoshu Dudu Fu Zhou
Kao (唐代安西都护府的设立及其所属都督府州考), Kashi Shifan Xueyuan Xuebao
(喀什师范学院学报), 1988 (4).
117
olarak değiştirmiştir. 194 Tang Hanedanlığı’nın ordu ve askerlerini kullanarak Batı
Bölgesi’ne girmesi ve bölgede faaliyette bulunması 640 yılında gerçekleşmiştir. Bu
dönemde Tang Hanedanlığı Gaochang (Turfan) bölgesine girmeye başlamıştır. Batı
Bölgesi topraklarında, Gaochang sahip olduğu coğrafi konumundan ötürü oldukça önemli
bir yere sahip olmuştur. Gaochang’ın Batı Göktürkler ile yakından ilişkisi olmasının
yanında, Çin’in iç kesimleriyle de etkileşim halinde olan bir bölgedir. Çin, Batı Bölgesi
stratejisini izlerken, Batı Göktürkler ile sürekli olarak bir çatışma halinde olmuş ve
bölgedeki diğer uluslar ile de yakın ilişkiler kurmayı hedeflemiştir. Çin kaynaklarında
619 – 640 yılları arasında Gaochang, Shule (Kaşgar), Qiuci (Kuça), Yumen, Zhangye gibi
Batı Bölgesi uluslarının çok kez Tang Hanedanlığı’nı ziyaret ederek haraç verdikleri,
Pamir’in batısında bulunan Shiguo, Kangguo, Caoguo, Heguo gibi ulusların da Chang-
an’a elçilerini göndererek hanedanlığı ziyaret ettikleri geçmektedir. 195 Jiu Tang Shu
kayıtlarında, Gaochang ulusunun Tang Hanedanlığı ile etkileşim halinde olduğu ve 630
yılında Gaochang hükümdarının bizzat Chang-an’a gelerek haraç sunduğu ve bunun
neticesinde Tang Hanedanlığının Zhu Huibiao, Song Xiaoyan, Liu Shanyin, Wei Hongji,
Li Daoyu (朱惠表、桑孝严、刘善因、 伟弘机 、李道裕) adındaki elçileri Batı
Bölgesi’ne gönderdiği geçmektedir.196 Tang Hanedanlığı bu şekilde Batı Bölgesi’nde
bulunan uluslar ile etkileşimi güçlendirmeyi amaçlamıştır. Bu noktada, Tang Hanedanlığı
194 Liu Anzhi (刘安志), Chen Guocan (陈国灿), ‘‘Tangdai Anxi Duhudu Dui Qiuci de
Zhili (唐代安西都护府对龟兹的治理)’’, Lishi Yanjiu (历史研究), 2006 (1), s. 34 –
35.
195 Jiu Tang Shu, Juan 198, Xirong Zhuan, s. 5290.
196 Jiu Tang Shu, Juan 198, s. 5294.
118
Batı Bölgesi ulusları ile etkileşim halinde olmanın bölgeyi kontrol altına almasında etkili
olacağını düşünmüştür. Bu dönemde yukarıda bahsettiğimiz Çin kayıtlarında, Tang
Hanedanlığı ve Gaochang ulusu arasında elçilerin birbirlerine gelip gittiği belirtilse de,
bir süre sonra Tang Hanedanlığı ve Gaochang arasındaki ilişkiler bozulmaya başlamıştır.
Bunun sebebi ise doğrudan İpek Yolu ticareti ile alakalıdır. Tang Hanedanlığı’nın
kurduğu Anxi Dört Garnizon’dan biri olan Yanqi’nin hanedanlıktan İpek Yolu yeni geçiş
yolları açma talebinde bulunması Gaochang’ın mevcut güzergahlardan elde ettiği karı
olumsuz yönde etkilemiştir. Bunun neticesinde Gaochang Batı Göktürkler ile ittifak olma
yoluna gitmiş, Yanqi (Karaşeher) ise Tang Hanedanlığı’nın yanında yer alma eğiliminde
olmuştur.
Shi Molin ele aldığı Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valiliği Tarihi adlı eserinde
Tang Hanedanlığı ve Gaochang ilişkilerini ele almıştır. Batı Bölgesi’nde bulunan bir çok
ulus, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’ndeki faaliyetlerinden haberdar olmasından
sonra, Tang Hanedanlığına elçi göndererek haraç sunmuşlardır. Çünkü farklı uluslardan
gelen İpek Yolu tüccarları bu durumdan faydalanmak ve ticaret yapmak istiyorlardı.
Ticaret yapan uluslar ise Gaochang ulusunun bulunduğu topraklardan geçmek
zorundaydılar. Söz konusu geçiş rotası da Gaochang ulusu tarafından kesilmiş
durumdaydı. Gaochang ulusu coğrafi konumunun avantajından faydalanarak Batı
Göktürkler ile ittifak olmuştur. Batı Bölgesi ulusları elçilerinin ve kervanların Tang
Hanedanlığı topraklarına girmesini engellemiştir. Daha sonra İmparator Taizong bölgeye
elçiler göndererek gerekli tedbirleri almaları hususunda bildirmiştir. Bölgeye elçiler
gönderen İmparator Taizong, durumu anlayarak gerekli tedbirleri almaya başlamıştır.
119
İmparator Taizong’un ilk adımı bölgede valilik birliğini kurmak olmuştur.197 Batı Bölgesi
politikası doğrultusunda İmparator Taizong 640 yılında, Gaochang’da toprak
bütünlüğünü sağladıktan sonra, Xizhou’da Valilik birimini kurmuştur. 198 Aynı yıl Eylül
ayında Jiaohe Cheng’da (交河城) 199 Anxi Genel Valilik birimini kurmuştur.200 Anxi
Genel Valilik birimi Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi politikası kapsamında kurduğu
askeri idari bir yapıdır. 201 Jiu Tang Shu Gaochang kayıtlarında Gaochang’da toprak
bütünlüğü sağlandıktan sonra Xizhou eyaleti ardından da Anxi Valilik birimi kurulduğu
şeklinde geçmektedir. 202 Xizhou ve Anxi Valilik birimi aynı zamanda aynı bölgede
kurulmuştur. 640 yılında Anxi Yönetim Bölgesi kurulduğunda bölgede Batı
Göktürkler’den gelen saldırılar ile sürekli olarak karşı karşıya gelindiğinden, valilik
Gaochang ulusu civarında kurulabilmiştir. Söz konusu bu yapının yönetimi altında
‘‘Qiuci (Kuça), Yanqi (Karaşeher), Yutian (Hoten) ve Shule (Kaşgar) Anxi Dört
197 Shi Molin (石墨林), Tang Anxi Duhufu Shishi Bian Nian (唐安西都史事编年),
Xinjiang Renmin Chubanshe (新疆人民出版社), Urumçi, 2012, s. 8.
198 Zizhi Tongjian, Juan 195, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_195.htm,
25.12.2019 tarihinde 11.20’de erişilmiştir.
199 Jiaohe Antik Kent en eski antik kentlerden biridir. Tang Hanedanlığı’nın Batı
Bölgesi’ndeki en üst düzey askeri birimi Anxi Genel Valilik birimi ilk başta Jiaohe Antik
Kent civarında kurulmuştur. Günümüze kadar en iyi şekilde korunmuştur. Nitekim
bölgede antik kente dair kalıntılara rastlamak mümkündür.
200 Li Mingwei, Sichou Zhilu Maoyi Shi, s. 128-135.
201 Jiu Tang Shu, Jun 198, Xirong Zhuan, s. 5304.
202 Jiu Tang Shu, Juan 194, Tujue Shang, 5185.
120
Garnizon’’ yönetimi de bulunmaktaydı. (Bakınız: Harita 8) Anxi Genel Valilik biriminin
yönetim kapsamı Tanrı Dağları güney ve kuzeyi, Congling’in (Pamir) batısı olan İran’a
kadar uzanmaktadır.
Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’ndeki en üst düzey askeri yapısı ve idari
merkezi olan Anxi Valiliği’nin Qiucı’da kurulmasının bazı sebepleri bulunmaktadır.
Öncelikle, Genel Valilik yönetim bölgesinin bulunduğu bölge dört garnizonun ana geçiş
hattı üzerinde yer almaktaydı. (Bakınız: Harita 3 ve harita 4) Dolayısıyla seçilen bölgenin
ana hat üzerinde yer alması gerekiyordu. Bu sayede güzergah üzerinde inşa edilen
gözetleme ve işaret kuleleri203 ile gelişmelerden hızlı bir şekilde haber alınabilecekti.
Valilik merkezinin bu bölgede kurulmasının diğer bir sebebi, Qiuci (Kuça) bölgesinin
konum olarak İpek Yolu kavşak noktasında yer almasıydı. Antik İpek Yolu hattının
kavşak noktasında bulunan Qiuci (Kuça) batıya açılan önemli bir kapıydı ve tüm
güzergahlar burada birleşiyordu. Dolayısıyla Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi
politikasında yönetim merkezi Anxi Genel Valiliği için Qiuci (Kuça) en uygun konumda
203 Antik dönemde Çin Hanedanlıklarının Batı Bölgesi politikası kapsamında antik İpek
Yolu hattında acil durumlarda haberleşmeyi sağlayan gözetleme ve işaret kuleleri
kurulmuştur. Çin kaynaklarında ‘‘fengsui ( 烽燧 )’’ olarak adlandırılmaktadır. Batı
Bölgesi topraklarında Antik İpek Yolu güzergahınca antik Han ve Tang Hanedanlığı
dönemlerine ait bu yapıların kalıntılarını görmek mümkündür.
121
yer alıyordu. 204 Tang Hanedanlığı bölgede valilik birimini kurduktan sonra, bölgede
gelişen olaylar karşısında da bölgenin güvenliğini ve savunmasını da sağlamıştır. Bu
açıdan valilik yönetim merkezinin konumu son derece önemli olmuştur.
3.2.2. İmparator Taizong Dönemi Anxi Genel Valilik Politikası
İmparator Taizong tahta geçtikten sonra İmparator Gaozu döneminde sınır
bölgelerde başlatılan stratejiyi devam ettirmiştir. Tang Hanedanlığı ve Qiuci (Kuça)
arasındaki etkileşim Han Hanedanlığı döneminden başlayarak Tang Hanedanlığı
sonlarına kadar uzun bir dönemi kapsamaktadır. Çin’in iç kesimleri, Qiuci (Kuça) dahil
olmak üzere bir çok ulusla etkileşim halinde olmuş bunun üzerine karşılıklı olarak elçiler
gönderilerek belirli dönemlerde birbirlerine haraç sunmuşlardır. İmparator Taizong
dönemi öncesinde İmparator Gaozu, Tang Hanedanlığı’nı kurmasından sonra Batı
Bölgesi uluslarından Qiuci (Kuça) devleti ile iyi ilişkiler kurmaya çalışmıştır. Jiu Tang
Shu, Juan 148 Qiuci Kayıtlarında; ‘‘İmparator Gaozu döneminde bölgeye at ve hediyeler
sunuldu, valilik biriminde görev yapan General Guo Xiaoke Yanqi (Karaşeher) ve Qiuci
(Kuça) bölgelerine elçi ve asker göndererek yardım etti.’’ Şeklinde geçmektedir. 205
İmparator Taizong’un izlediği stratejiler neticesinde Çin’in sınır bölgeleri genişleyerek
204 Su Beihai (苏北海), Sichou Zhilu yu Qiuci Lishi Wenhua (丝绸之路与龟兹历史
文化), Xinjiang Renmin Chubanshe (新疆人民出版社), Xinjiang, 1996, s. 196.
205 Jiu Tang Shu, 148 cilt, Qiuci Zhuan, s. 5303.
122
batıya doğru uzanmıştır. Bunun yanında Taizong Batı Bölgesi politikası kapsamında yeni
stratejiler izlemeye devam etmiştir. İmparator Taizong Batı Bölgesi politikası
kapsamında sınırlarını genişletmek ve kontrol altına almak amacıyla Qiuci’da (Kuça)
Anxi Genel Valilik merkezini kurmuştur. (Bakınız: Harita 7) Qiuci’nın (Kuça) konum
olarak Tarım Havzası kavşağında yer alması ve ulaşım açısından kilit noktada olmasından
dolayı, İmparator Taizong bölgedeki faaliyetlere çok önem vermiştir. Anxi Genel Valilik
merkezini kuran İmparator Taizong, bu sayede Tanrı Dağları kuzey ve güneyi, Pamir’in
batısına kadar olan bölgeyi kontrol altına almayı amaçlamıştır.
İmparator Taizong bölgede Anxi Valilik merkezini kurma ve faaliyete geçme
sürecinde, Tanrı Dağları kuzeyinde yer alan uluslar ile sürekli olarak karşı karşıya
gelmiştir. Çünkü o dönemde Batı Bölgesi uluslarının çoğu Batı Göktürkler’in kontrolü
altında bulunuyordu. İmparator Taizong ve farklı uluslar arasında yaşanan Batı Bölgesi’ni
kontrol altına alma mücadelesinde, 640 yılında Xizhou’da kurulan Anxi Valiliği bölgede
yaşanan siyasi değişiklikler ve strateji neticesiyle taşınarak bir çok kez yer değiştirmiştir.
Tibetliler’in bölgede giderek güçlenmesi ve Batı Göktürkler ile yaşanan çatışmalardan
dolayı Anxi Genel Valilik yönetim biriminin merkezi de buna bağlı olarak sürekli
değişiklik göstermiştir. Xizhou ve Qiuci (Kuça) arasında bir kaç kez taşınan Valilik
birimi, Taizong döneminde Qiuci’ya (Kuça) taşınmıştır. (Bakınız: Tablo 4)
İmparator Taizong bölgede askeri politikaya önem vererek bölgesel siyasi
yönetime odaklanmıştır. Göktürkler’in eski topraklarını ayırarak Mengchi (蒙池) ve
123
Kunling (昆陵 ) Valilik birimlerini kurmuş ve diğer küçük devletleri de eyaletlere
ayırmıştır. Bu birimlerin hepsini Anxi Büyük Valilik merkezi yönetimine bağlamıştır. 206
Dolayısıyla bu süreçte kurulan garnizon ve valilikler Tang Hanedanlığı yönetimi altında
olmuştur. 646 yılında, İmparator Taizong, Asina She Er (阿史那社尔 )207 adındaki
General liderliğindeki yüz yirmi üç atlıya Kunlun Dağı geçişinde bulunan Qiuci (Kuça)
devletine saldırmasını emretmiştir. Büyük zaferi kazanan Tang Hanedanlığı ordusu, 648
yılı başlarında kurdukları valilik yönetim merkezini Qiuci’ya (Kuça) taşımıştır.208 Anxi
Valilik biriminde görev yapmak üzere ilk olarak Qiao Shiwang (乔师望), daha sonra Guo
Xiaoke (郭孝恪) atanmıştır. (Bakınız: Tablo 5) Guo Xiaoke adındaki yüksek rütbeli
general 642 – 648 yılları arasında Anxi Genel Valilik yönetiminde görev yapmıştır ve
onun hakkında yetenekli üstün asker, Anxi Genel Valilik yönetim bölgesi ve Xizhou
valilik görevini üstlendiği şeklinde bahsedilmektedir. Anxi Valilik birimi kurulduğu ilk
dönemlerinde askeri olarak sadece bir kaç binlik askeri bulunmaktaydı. Daha sonra
izlenilen strateji doğrultusunda valilik kapsamı ve askeri gücü giderek daha da gelişmiştir.
İmparator Gaozu döneminden İmparator Taizong dönemi başlarına kadar Tang
Hanedanlığı Batı Bölgesi ile sürekli olarak etkileşimde olmuştur. 640 yılında (Zhen Guan
206 Li Mingwei, Sichou Zhilu Maoyi Shi, s. 131.
207 Asina She er ( 阿史那社尔 ) Tang Hanedanlığı dönemi başlarındaki Göktürk
ulusundan ünlü bir generaldir. Doğu Göktürk Kağan Çula Kağan’ın ikinci oğludur.
208 Jiu Tang Shu, Juan 198, s. 5296.
124
Si Shi Nian), Tang Hanedanlığı’nın Gaochang’a saldırmasından önce, Tang Hanedanlığı
ve Qiuci (Kuça) arasında ticari ve politik etkileşim söz konusu olmuştur. İmparator
Taizong Batı Bölgesi stratejisini başarılı bir şekilde gerçekleştirerek sınırı Tarım Havzası
sahalarına kadar genişletmiştir. Fakat stratejiyi izleme sürecinde daha önceki dönemlerde
yaşanan olayları dikkate almamıştır. İmparator Taizong Batı Bölgesi jeopolitik politika
ilişkilerine dair problemlerde çözüm yönetiminde erken davranmıştır. İmparator Taizong
Batı Bölgesi’nde sınırlarını Tanrı Dağı’nın doğusunda başlamış ve farklı eyaletlerde
toprak bütünlüğünü sağlamıştır. Fakat İmparator Taizong bölgeye gerçekleştirilen
akınlara karşı aceleci davranmamış, bunun yerine sınır bölgelerde genişlemeye daha
önem vermiştir. İmparator Taizong’un izlediği önemli politika sürekli olarak askeri
saldırılarda bulunmak ve Tarım Havzası’nda bulunan uluslarda bu saldırılar ile tehdit
uygulamak olmuştur. Bunun yanında İmparator Taizong Batı Bölgesi stratejisini izlerken
stratejik genişleme doğrultusunda bir askeri hareket üssünün kurulmasını son derece
önemsemiştir. Tang Hanedanlığı 630’da Yiwu’yu (eski Yizhou’un olduğu bölge) yok
ettikten sonra, Tanrı Dağı doğu kısmı ileri hattında askeri stratejik bölgeyi kurmuştur. On
yıl ardından Gaochang devletini yok ederek, Tanrı Dağı kuzey kısımlarında Xizhou ve
Yizhou’u kurmuştur. Bu sebeple Xizhou, Tingzhou ve Yizhou’da bir köşe oluşturarak,
Tanrı Dağı doğusu, güney ve kuzey geçişlerini gözetleyip korumuştur. Bunun sonucunda
da Tang Hanedanlığı sınırlarına giren düşmanların geri çekilmesini sağlamıştır.209
209 Liu Anzhi (刘安志), Dunhuang Tulufan Wenshu Yu Tangdai Xiyu Shi Yanjiu (敦
煌吐鲁番文书与唐代西域史研究) , Shangwu Yinshu Guan (商务印书馆), 2011, s.278.
125
İmparator Taizong döneminde izlediği strateji kapsamında sınırlar oldukça
genişlemiştir. Nitekim İmparator Taizong döneminde Qiuci (Kuça) merkez olmak üzere
Anxi Genel Valilik merkezini kurmuştur. Sahip olduğu konum itibari ve antik İpek Yolu
kavşak noktasında bulunmasından ötürü Tang Hanedanlığı gibi diğer ulusların da odak
noktası olmuştur. Söz konusu bölgeyi kontrol altına almak amacıyla sürekli olarak karşı
karşıya gelmişlerdir. İmparator Taizong izlediği stratejide daha çok bölgesel genişlemeye
odaklanarak bu doğrultuda önlemler almıştır.
3.2.3. İmparator Gaozong Dönemi Anxi Genel Valilik Politikası
İmparator Taizong’dan sonra tahta geçen Gaozong bu dönemde Tang
Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi politikasını izleyerek, hanedanlığın etki ve yönetim alanı
ile sınırlarını genişletmeyi amaçlamıştır. Bu doğrultuda Batı Bölgesi’ne yönelik yeni
stratejiler geliştirmiştir. Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinde engel teşkil eden
ve bölgede çatışma halinde oldukları Tibetliler ve Batı Göktürkler İmparator Gaozong’un
politikasını olumsuz yönde etkilemiştir. Tibetliler ve Batı Göktürkler ile yaşanan
çatışmalar dışında, İmparator Gaozong’un stratejisinde yaptığı bazı hatalar da olmuştur.
Örneğin, İmparator Gaozong aldığı stratejik kararları uzun vadeli olarak düşünüp
almamış, karşılaştığı bir olay neticesinde ani tedbir olarak almıştır. Bunun sonucunda da
düşünülmeden alınan kararlar hanedanlığın bölgedeki stratejilerini zaman zaman olumsuz
yönde etkilemiştir. Ayrıca göçebe ulus olan Tuyuhun ve Xianbeiler’e karşı izlediği
stratejik hataları da bulunmaktadır. Çinli araştırmacı Wu Yugui’e göre; İmparator
Gaozong Qiuci (Kuça) bölgesi Tarım Havzası vaha devletleri ve Tang Hanedanlığı
126
kuzeybatı bölgesi güvenliğine son derece önem vererek bu doğrultuda önemli stratejiler
izlemiştir.210
Qiuci (Kuça) Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi politikasında çok önemli
bir yere sahip olmuştur. Tang Hanedanlığı Batı Bölgesinde Yizhou, Xizhou, Tingzhou ve
Yanqi (Karaşeher) garnizonlarında yönetimi kontrol altına aldıktan sonra, Tarım
Havzası’nda batıya doğru ilerleme ve toprak bütünlüğünü sağlama stratejisini planlamaya
başlamıştır. Dolayısıyla, Qiuci (Kuça), Gaozong’dan önceki dönemde İmparator
Taizong’un batıya doğru ilerleme stratejisinde önemli bir nokta olmuştur. 649 yılında,
İmparator Taizong kuzeydoğu hattında ve kuzeyden gelen tehditlere çok fazla
odaklanmayarak, Qiuci’da (Kuça) faaliyet göstermeye başlamıştır. İmparator Taizong
çok geçmeden hayata gözlerini yummuştur. Kısa bir süre sonra İl-Kullıg İşbara Kağan
İsyanı ortaya çıkmıştır. Bu isyan Qiuci (Kuça) bölgesindeki yerleşimin yerle bir olmasını
sağladığı gibi aynı zamanda Tang Hanedanlığı’nın Yanqi’nin (Karaşeher) iç kesimlerinde
Tanrı Dağları doğu kısmında askeri savunmasının zayıflamasına ve bölgeyi kaybetmekle
karşı karşıya gelmesine sebep olmuştur. İmparator Taizong’un ölümünden sonra tahta
geçen İmparator Gaozong direkt olarak isyan çıkaran İl-Kullıg İşbara Kağan ve diğer
vaha ulusları ile uğraşmayarak, bu uluslarla Tarım Havzası mücadelesine girmemiştir.
Aksine pasif görünümlü bir politika izlemiştir. Bunun sonucunda Tarım Havzası’nı
savunan güçlere karşı önlemler alma yoluna gitmiştir. İmparator Gaozong merkezi
yönetiminde kendinden önceki dönem olan İmparator Taizong’un Batı Bölgesi yönetim
tecrübelerinden yararlanmıştır. Bu süreçte, İmparator Gaozong, Tarım Havzası’nda
210 Wu Yugui, Tujue Kehanguo Yu Sui-Tang Guanxi Yanjiu, s. 381
127
toprak bütünlüğünü sağlamak ve yönetimi kontrol altına almanın, Tarım Havzası vaha
ulusları ile değil de direkt olarak Tanrı Dağları kuzeyinde bulunan Batı Göktürkler ile
bağlantılı olduğunu düşünmüştür. Bu sebeple, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi
stratejisine devam etmesi, Qiuci’da (Kuça) faaliyet göstermesi ile yeterli olmayacaktır.
Bunun yanında İl-Kullıg İşbara Kağan İsyanı ve Tanrı Dağları kuzeyindeki Batı
Göktürkleri bastırmak, İmparator Gaozong’un acilen çözmesi gereken sorunlar olmuştur.
Dolayısıyla İmparator Gaozong Qiuci’da (Kuça) faaliyete geçmiş olsa dahi, özellikle
kuzeydeki güç olan Batı Göktürkleri yok etmek adına önlemler almaya ve stratejiler
geliştirmeye devam etmiştir.
İmparator Gaozong, Batı Göktürk hükümdarı Yukuk Kağan ve İl Kullig İşbara
Kağan arasındaki anlaşmazlık ve çatışmadan faydalanarak bölgeye saldırıda bulunmuştur.
İl Kullığ İşbara Kağanı yenilgiye uğratan İmparator Gaozong Pamir Dağları’na doğru bir
sefer düzenlemiştir. Söz konusu seferde Batı Göktürk kabilelerini kontrolü altına almıştır.
Bu süreçten sonra İmparator Gaozong’un uyguladığı strateji sayesinde Tarım Havzası
vaha ulusları Çin’in yönetim kontrolü altına girmiştir. Bunun yanında İmparator Gaozong
Tang Hanedanlığı için tehdit teşkil eden saldırı ve güçlere karşı önlemler alarak askeri
savunmayı da güçlendirmiştir. Batı Göktürk ulusunun Tarım Havzası’na olan tehditlerini
de bastırmıştır. Tang Hanedanlığı’nın stratejik merkezi Qiuci (Kuça) merkezi yeniden
taşınmış ve Tang Hanedanlığı aktif olarak Batı Bölgesi’ne girip faaliyette bulunmaya
başlamıştır.211
211 Liu Anzhi , Dunhuang Tulufan Wenshu yu Tangdai Xiyu Shi Yanjiu, s.65-68.
128
İmparator Tang Gazong Batı Bölgesi’nde izlediği stratejileri her ne kadar
İmparator Taizong’un deneyimlerinden yola çıkarak belirlemiş olsa da, bu dönemde
izlediği stratejiler önceki döneme göre farklılık göstermektedir. İmparator Gaozong
yönetim döneminde direkt olarak Qiuci (Kuça) merkez valilik birimi ve Anxi dört
garnizon kurma eğiliminde olmamış ve bunun yerine savunma temellerini güçlendirmeyi
amaçlamıştır. Çünkü İmparator Gaozong bölgede faaliyette bulunabilmek için, sadece
Tarım Havzası’nı kontrol altına almanın yeterli olmayacağını, asıl olarak Tanrı Dağları
kuzeybatısında bulunan Göktürkler’i de kontrol altına almak gerektiğini düşünmüştür. Bu
sebeple söz konusu valilik birimi ve garnizonları aktif hale getirmek için öncelikle,
hanedanlık için tehdit teşkil eden güçlere karşı savunmayı güçlendirmesi gerektiğini
düşünmüştür. İl-Kullıg İşbara Kağan isyanından sonra, İmparator Gaozong’un stratejileri
daha da netleşmiştir. Bu sebeple İmparator Gaozong bölgede değişen durumları da göz
önüne alarak, vaha devletleri ve Batı Göktürkler’e karşı dolaylı stratejiyi değiştirmiştir.
İmparator Gaozong kendinden önceki dönemde uygulanan stratejilerde bazı değişiklikler
yaparak, barışçıl bir dış politika izleyerek, Batı Bölgesi ve Göktürkler’in kendi içlerinde
yaşadıkları karışıklıklar doğrultusunda daha aktif bir strateji uygulamıştır. 212 656 - 661
ve 661 - 663 dönemlerinde İmparator Gaozong’un Batı Bölgesi politikası zirveye
ulaşmıştır. Tang Hanedanlığı bu dönemde sadece Qiuci’da (Kuça) yönetim birimi
kurmamış aynı zamanda Anxi dört garnizonu da kurmuştur. İmparator Gaozu bir süre
zirveye ulaşmış olsa da, stratejisi uzun vadede başarılı olmamıştır. 692 yılı öncesinde
Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde uyguladığı stratejiler ve kontrol kapsamı stabil
olmamıştır. Batı ve doğu arasında belirsizlik durumu ortaya çıkmıştır. Bu süre zarfında
212 Yu Taishan, Xiyu Tongshi, s. 163-164.
129
Qiuci’da (Kuça) sürekli olarak kargaşa yaşanmaya devam etmiştir. Bölgede yaşanan
karışıklığın sebebi Tang Hanedanlığı ile Batı Göktürk ve Tibetliler arasında yaşanan
çatışmalardır. Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik yönetimini kurduktan sonra yönetim
merkezini Qiuci’ya (Kuça) taşımıştır. Fakat bu esnada bölgede toprak bütünlüğünü
tamamıyla sağlayamamış ve sürekli olarak güney ve kuzeyden gelen akınlarla karşı
karşıya kalmıştır. Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik yönetimini kurarak bölge
yönetimini kontrolü altına almayı hedeflerken, bölgenin çoğunluğunun yönetimine hakim
olan Batı Göktürkler valilik birimine sürekli olarak akın düzenlemişlerdir. Xin Tang Shu,
Tujue Zhuan kayıtlarında şu şekilde geçer: “Anxi Genel Valilik merkezinin Qiuci’da
(Kuça) kurulmasının ardından, çok geçmeden Batı Göktürkler yönetimindeki askerler
bölgeye ve Anxi dört garnizona girmişlerdir.”213 İmparator Gaozong Batı Göktürkler’den
gelen akınlara karşı bazı önlemler almıştır. Öncelikle Tanrı Dağı kuzeyinde Batı
Göktürkler’in kontrol ettiği bölgeleri ele geçirerek buradaki güçleri dengelemeyi
amaçlamıştır. Daha sonra Qiuci (Kuça) ve dört garnizondaki savunmayı güçlendirmek ve
hızlandırmak amaçlayarak Tarım Havzası’ndaki Batı Göktürk ve Tibetlileri yenilgiye
uğratmayı amaçlamıştır. İmparator Gaozong’un stratejilerinden biri de bu dönemde
“yabancıları birbirine düşürme’’214 stratejisini uygulamak olmuştur. İmparator Gaozong
213 Xin Tang Shu, Juan 215, Tujue Zhuan, s. 6064.
214 Yiyi Zhiyi (以夷制夷) stratejisi yabancıları kendi aralarında birbirine düşürerek bu
durumdan faydalanmak anlamına gelmektedir.
130
Batı Göktürkler’i yenilgiye uğratabilmenin öncelikle Tarım Havzası’nda bulunan ulusları
kontrolü altına almakla mümkün olacağını düşünmüştür.215
Wang Xiaobo: ‘‘Vaha uluslarının çoğu Batı Göktürkler’e bağlı olsa da, Batı
Göktürkler başlangıçtan sona tam olarak bölgede toprak bütünlüğünü sağlayamamıştır.
Bu uluslar, Batı Göktürkler’in Batı Bölgesi’nde hakimiyetinde siyasi araç ve ekonomik
vassalı olmuştur. Bu sebeple tarihte, Tarım Havzası bölgesini kontrol altına almak isteyen
Tang Hanedanlığı, önce bölgede bulunan vaha ulusları ile Batı Göktürkler’in ilişkisini
kesmeyi amaçlamıştır.’’ Şeklinde bahsetmektedir. 216 Dolayısıyla Tang Hanedanlığı çok
yönlü bir strateji uygulamıştır. Tang Hanedanlığı söz konusu hedefine ulaşmak ve Batı
Göktürkler ile Tarım Havzası vaha uluslarının iletişimini kesmek için askeri güç
uygulamıştır. Bunun yanında bu süreçte ‘‘uzaktaki uluslar ile ittifak olarak yakındaki
komşu uluslara saldırma’’ politikasını izlemiştir. İzlediği bu politika ile Tang Hanedanlığı
Tanrı Dağı kuzeyindeki askeri savunmayı önemsememiş ve Tarım Havzası’nda bulunan
uluslara odaklanmıştır. İmparator Gaozong bu süre zarfında Tanrı Dağı kuzeyinde kalan
215 Liu Anzhi (刘安志), ‘‘Cong Tulufan Chutu Wenshu Kan Tang Gaozong Xian Xiang
Nian Jian de Xiyu Zhengju (从吐鲁番出土文书看唐高宗咸享年间的西域政局)’’,
Weijin Nanbeichao Suitang Shi Ziliao (魏晋南北朝隋唐史资料 ), Wuhan Daxue
Chubanshe (武汉大学出版社), Di 18 Ji (第 18 辑), 2001.
216 Wang Xiaobo (王小甫), Tangchu Anxi Sizhen De Fangzhi (唐初安西四镇的放置),
Lishi Yanjiu (历史研究), 1991 (4).
131
ulusları kontrol altına almış olsa da bu durum çok sürmemiştir. Tanrı Dağı kuzeyinde
bulunan Batı Göktürkler ve Kunlun Dağı güneyindeki Tibetliler (Tubo) Tang Hanedanlığı
Anxi Valilik birimine saldırıda bulunmaya devam etmişlerdir. Bu durum Anxi Valilik
biriminin Qiuci’dan (Kuça) bir kaç kez geri çekilmesine yol açmıştır.
İmparator Gaozong Tarım Havzası vaha ulusları ve Batı Göktürk uluslarına karşı
izlediği strateji sonucunda hedefine ulaşmış olsa da, Batı Bölgesi merkezi taşındıktan
sonra, Qiuci’daki (Kuça) durumlar hala karışık vaziyettedir. Bu sebeple Tang
Hanedanlığı Batı Bölgesi stratejisi doğrultusunda Pamir Platosu batısındaki Amu Derya
ve Sir Derya Nehirleri vadileri boyunca yerleşip genişlemeyi hedeflemişlerdir. Tang
Hanedanlığı o dönemde askeri ve ekonomik açıdan Batı Bölgesi’nde istediği genişleme
yapısını oluşturamamış ve Batı Bölgesi politikasında çıkmaz bir krize girmiştir. Tang
Hanedanlığı Qiuci’yı (Kuça) işgal ettikten sonra Qiuci’da askeri savunma sistemi
yapısının kurulması ihmal edilmiş ve bunun sonucunda da Tibetliler ve Tanrı Dağı
kuzeyindeki Batı Göktürkler ile sürekli karşı karşıya gelmişlerdir. Anxi Genel Valilik
birimine sürekli olarak akınlar düzenlenmiştir. Bunun sonucunda Qiuci’da (Kuça)
toplum kaotik bir hale dönüşmüş bu durumda hanedanlığın kurduğu Anxi Valilik birimi
güvenliğini tehdit etmiştir.
132
3.2.4. Qiuci’da (Kuça) Tang Hanedanlığı – Tibet Çatışması
Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi politikasında, Tarım Havzası sahip olduğu
özel konumundan ötürü çok önemli bir yere sahip olmuştur. Bu sebeple Tarım Havzası
bölgesi hanedanlığın Batı Bölgesi stratejisinde kilit nokta olup tüm stratejiler buraya göre
belirlenmiştir. Çünkü Tarım Havzası konum olarak stratejik öneme sahipken aynı
zamanda verimli topraklara da sahip olan bir bölgedir. Stratejik konuma sahip olan Tarım
Havzası’nı kontrol altına almak Tang Hanedanlığı için ne kadar önemli ise aynı şekilde
Tibetliler için de son derece önemli olmuştur. Çünkü Tibetliler tarım ve hayvancılık ile
uğraşan bir toplumdur. Tang Hanedanlığı’nın Qiuci’da (Kuça) kurduğu Anxi Dört
Garnizon’un bulunduğu bölge verimli topraklara sahip olup tarım ve hayvancılık yapmak
için oldukça uygun bir yerdi. Tibetliler bölgenin verimli topraklarının yanında, bölgenin
nüfusu ve doğal kaynaklarından da yararlanmayı düşünmüşlerdir. Bu sebeple Tibetliler’in
bölgeye hakim olmak için izlediği strateji, Tang Hanedanlığı’nın kurduğu Anxi Dört
Garnizon’un yönetimini ve hanedanlığın Batı Bölgesi politikasını büyük ölçüde tehdit
etmiştir. İmparator Gaozong, Batı Bölgesi’nde izlediği strateji sürecinde Tibetliler ile
sürekli olarak karşı karşıya gelmiştir. Gaozong döneminde Tibet İmparatorluğu
genişleme stratejisi doğrultusunda doğuya ve kuzeye doğru genişlemeyi planlamıştır.
Tibetliler’in genişleme politikası, Qinghai Platoları, Orta Asya ve Tang Hanedanlığı
sınırında bulunan Xinjiang Bölgesi ve yine Tang Hanedanlığı sınırındaki Hexi
Koridoru’na kadar uzanmıştır. Çinli araştırmacı Lin Kouqun, Tang Hanedanlığı ve Tibet
İmparatorluğu stratejik amaçları doğrultusunda karşı karşıya gelerek çatıştıklarını
belirtmiştir. Nitekim Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik merkezi yönetimini Qiuci’ya
133
(Kuça) taşıdığında ve General Wang Xiaojie’nin (王孝杰)217 dört garnizonu geri aldığı
dönemde, Tibetliler’de genişleme stratejisi doğrultusunda doğuya ve kuzeye doğru
ilerlemişlerdir.218
İlerleyen dönemlerde bölgenin Tibetliler tarafından saldırıya uğraması, Tang
Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisini olumsuz yönde etkilemiştir. Aynı zamanda Tang
Hanedanlığı’nın kuzey ve batıdaki tüm savunma güvenliğini de sarsmıştır. 219 Tang
Hanedanlığı için ciddi tehlike teşkil eden Tibetliler’e karşı Tang Hanedanlığı ‘‘direkt
askeri güç uygulama (釜底抽薪)’’ stratejisini izlemiştir. Tang Hanedanlığı izlediği bu
strateji ile ilk olarak bir zamanlar Gansu ve Qinghai’da yaşayan, göçebe etnik ulus olan
Tuyuhun’u geri alarak Qinghai geçişi ile Hexi Koridoru savunma güvenliğini sağlamayı
amaçlamıştır. İkinci olarak Tibetliler’in Qinghai Platoları’ndan Tarım Havzası doğu ve
güneye olan giriş ve geçişlerini kesmeyi ve izole etmeyi amaçlamışlardır. Bu şekilde
217 Wang Xiaojie (王孝杰) Tang Hanedanlığı İmparatoriçe Wu Zetian dönemindeki ünlü
bir generaldir. General Wang Xiaojie Tibet İmparatorluğu ve Göktürklere karşı
savaşmıştır. 692 yılında daha önce kaybedilen Anxi Valilik birimin geri alarak yeniden
kurulmasını sağlamıştır.
218 Lin Kouqun (林寇群), Tangdai Tubo Shi Yanjiu (唐代吐蕃史研究), Lianjing
Chubanshe (联经出版社), 2011, s. 408 – 410.
219 F. W. Thomas, Tibetan Literary Texts and Documents Concerning Chinese
Turkestan, II, London: The Royal Asiatic Society, 1951, s.167-169.
134
Tibetliler’in Tarım Havzası’ndan geri çekilmelerini sağlamış olacaklardı. Bunun yanında
Tibetliler’in doğuya doğru ilerlemesi ve kuzeydeki göçebe ulusların tehdidi ile karşı
karşıya kalan Tang Hanedanlığı Longyou’da çok miktarda savunma askerleri kampı
kurmuştur. Bu süreçte, Tibetliler ve Tarım Havzası vaha devletleri Batı Göktürkler ile
ittifak olarak Tang Hanedanlığı’na karşı birlikte hareket etmişlerdir. Kurulan bu ittifak
devletleri Tang Hanedanlığı’nın bölgedeki savunmasına zarar vermek ve askeri güçlerini
bastırarak, bölgeye hakim olmayı hedeflemişlerdir. Tibetliler Tang Hanedanlığı’na karşı
Tarım Havzası politikasında jeopolitik kuşatma ve çevreleme stratejisini uygulamıştır.
Tibet ulusu Batı Bölgesi uluslarından Shule (Kaşgar, 疏勒) ile gizlice anlaşarak Yumen’a
akın düzenlemişlerdir. Bu süreçte Batı Göktürkler’in de desteğini alan Tibetliler, bölgede
kuşatmayı gerçekleştirmişlerdir. Daha sonra askeri gücünü kullanarak Tang Hanedanlığı
savunması olan Tarım Havzası güney geçişine girip, kuzeye doğru ilerleyerek Anxi Genel
Valilik merkezine saldırıda bulunmuşlardır. Kayıtlara göre, Tibet ulusu Tarım
Havzası’nda hızlı bir şekilde nüfus etmeye ve genişlemeye başlamıştır.220 Tibetliler’in
Tarım Havzası’nda genişlemesi sonucunda, Tibet askerleri Yumen doğu kısmındaki
bölgeyi çoktan kontrol altına alarak burada savunma hattını kurmuşlardır. Tibetliler çok
geçmeden kuzey geçişteki Tang Hanedanlığı’nın Anxi Genel Valilik birimine saldırı
gerçekleştirme planı yapmaya başlamışlardır. Nitekim Tibetliler Anxi Genel Valilik
birimine planladığı saldırıyı gerçekleştirerek hedeflerine iki yıl sonrasında
ulaşmışlardır.221
220 Wang Yao (王尧), Chen Jian (陈践), Dunhuang Ben Tubo Lishi Wenshu (敦煌本
吐蕃历史文书), Minzu Chubanshe (民族出版社), 1992, s. 103.
221 Jiu Tang Shu, Juan 5, Gaozong Ben Ji, s. 94.
135
Tang Hanedanlığı’nın izlediği strateji sonrasında Tibetliler tarafından saldırılıp
ele geçirilen Anxi Genel Valilik biriminin Tang Hanedanlığı tarafından yeniden ele
geçirildiği geçirilmiştir. 222 Bu dönemde Tibetliler’e karşı alınan tedbir ve izlenilen
stratejilerin yanında, İmparator Gaozong, Tibet ile ittifak kuran ve birlikte Tang
Hanedanlığı’na saldırı düzenleyen Batı Göktürkler’e karşı da farklı stratejiler
geliştirmiştir. Bu sebeple Batı Göktürkler’den gelecek olası saldırılara karşı da önlemler
almıştır. Alınan önlemler sonucunda, Tarım Havzası güney geçidi ile özellikle de
güneydoğu kısmındaki savunma kuvvetlenmiş ve yönetim sınırları da genişlemiştir.223Bu
dönemde izlenilen stratejiler sonucunda, Tang Hanedanlığı’nın Tibetliler ile çatışması
sona ermemiştir. 685 yılında Batı Göktürkler Tang Hanedanlığı’na karşı tekrar saldırıya
geçmiştir. Bu durumu fırsat bilen Tibetliler de Tarım Havzası’na akın düzenleyerek kuzey
ve güney geçiş hatlarını kontrol altına almışlardır. Bunun sonucunda Tang Hanedanlığı
dört garnizonu yeniden kaybetmiş ve Anxi Valilik birimini yeniden Qiuci’dan (Kuça)
Xizhou’a taşımak zorunda kalmıştır.224
222 Liu Anzhi, Cong Tulufan Chutu Wenshu Kan Tang Gaozong Xian Xiang Nian
Jian de Xiyu Zhengju, s.109 – 110.
223 Wang Xiaofu (王小甫), Tang, Tubo, Dashi Zhengzhi Guanxi Shi (唐、吐蕃、大
食政治关系史), Beijing Daxue Chubanshe (北京大学出版社), Beijing, 1992.
224 Beckwith, The Tibetian Empire in Central Asia: A History of the Struggle fort he
Great Power among Tibetian, Turks, Arabs and Chinese during the Early Middle
Ages, s. 42.
136
670 yılında Tibet İmparatorluğu ve Tang Hanedanlığı arasındaki çatışma yeniden
alevlenmeye başlamıştır. Tibet askeri birlikleri Anxi Genel Valilik birimini yeniden ele
geçirmiştir. 673 yılında Tang Hanedanlığı Anxi Dört Garnizon’u geri almıştır. Fakat
678’de bölge yeniden Tibetliler tarafından kontrol altına alınmıştır. Bu süre zarfında Anxi
Genel Valilik merkezi Xizhou ve Qiuci (Kuça) arasında bir çok kez taşınarak yer
değiştirmek zorunda kalmıştır. İmparatoriçe Wu Zetian tahta geçene kadar Tang
hanedanlığı ve Tibetliler arasındaki bu kriz devam etmiştir. 687 yılında Tang Hanedanlığı
yönetiminde bulunan İmparatoriçe Wu Zetian geri çekilmek zorunda kalarak, Anxi Dört
Garnizon’u terk etmiştir. 225 Bu süreçten sonra Anxi Genel Valilik yönetim merkezi
Suiye’ye taşınmıştır. İmparatoriçe Wu Zetian tahta kaldığı süre zarfında, Batı Bölgesi
stratejisi ve sınır politikasına son derece önem vermiştir. Bu kapsamda önlemler almaya
ve stratejik planlar oluşturmaya devam etmiştir. 692 yılında İmparatoriçe Wu Zetian’in
izlediği politika doğrultusunda, ünlü General Wang Xiaojie’yi (王孝杰 ) Anxi Dört
Garnizon’u işgal etmek üzere göndermiş ve bunun sonucunda Anxi Dört Garnizon geri
alınmıştır. Bunun neticesinde Qiuci’da (Kuça) Anxi Genel Valilik merkezi yeniden
kurulmuştur. İmparatoriçe Wu Zetian’in izlediği strateji sayesinde Anxi Genel Valilik
birimi yeniden faaliyete geçerek, sınır ve toprak güvenliği sağlanmıştır. Bu süreçten sonra,
Qiuci (Kuça) toplumundaki kaotik ortam yerini daha stabil bir ortama bırakmıştır. Anxi
Genel Valilik birimi altındaki garnizonlar Tang Hanedanlığı yönetimine geçerek bu
doğrultuda on bir eyalet daha kurulmuştur. Kurulan garnizonlar bölgedeki ulaşım, askeri
savunma güvenliğinden sorumlu olmuştur. Zizhi Tongjian kayıtlarında: ‘‘Anxi Genel
Valilik birimi yönetimi altında, Qiuci (Kuça) ana ulaşım hattı üzerinde destek olarak,
225 Xue Zongzheng, Anxi Yu Beiting – Tangdai Xichui Bian Zheng Yanjiu, s. 312.
137
kaleler, şehir duvarları, gözetleme ve işaret kuleleri, stratejik geçitler, hanlar kurulmuştur.
İzlenilen strateji ve alınan önlemler ile Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi askeri yapı sistemi
stratejik kuşağını oluşturmuştur.’’ Şeklinde geçmektedir.226
658 yılından 693’e kadar Anxi Genel Valilik birim merkezinin taşınarak sürekli
olarak Qiuci (Kuça) ve Xizhou arasında yer değiştirmesi, bölgede var olan Tibetliler’in
askeri gücünün artmasından kaynaklanmaktadır. Tibetliler kuzeyden Tarım Havzası’na
girerek Batı Bölgesi siyasi durum ve gidişatını olumsuz yönde etkilemiştir. Bunun
sonucunda Anxi Genel Valilik birimi “Xizhou ve Qiuci” bu iki eyalet arasında sürekli
olarak taşınarak yer değiştirmek zorunda kalmıştır. (Bakınız: Tablo 4) Bu durum Tang
Hanedanlığı’nın izlediği stratejinin kalıcı olmadığının bir göstergesidir. Yu Taishan bu
durumu, İmparator Gaozong döneminde Batı Bölgesi genişleme stratejisini izlemenin
oldukça erken olduğu ve bu süreçte imparatorun sadece bölgesel genişlemeye
odaklanarak, asıl önemli yerleri ihmal ettiği şeklinde yorumlamaktadır.227 Qiuci (Kuça)
bölgesi Batı Bölgesi kuzey, batı ve güney olmak üzere üç taraftan da doğal bariyer olan
bir bölge ve kavşak noktasında olmasından ötürü bölgede özel tedbirler alınması gereken
bir bölge olmuştur. İmparator Gaozong Qiuci’yı (Kuça) kontrol altına aldıktan sonra
bölgede hareket üssüne göre inşa edip bölgede önlemler almak yerine, bölgede genişleme
226 Zizhi Tongjian, Juan 195, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_195.htm,
29.12.2019 tarihinde 18.20’de erişilmiştir.
227 Yu Taishan, Xiyu Tongshi,s. 170 -172.
138
stratejisini takip etmiştir.228 Dolayısıyla bu durum Qiuci (Kuça) bölgesi savunmasının
zayıflamasına sebep olmuştur. Bunun sonucunda da Tibetliler ve kuzeydeki Batı
Göktürkler bölgeye akın gerçekleştirdiğinde, stratejik kuşak bölgesinde bulunan Qiuci
(Kuça) bir çok kez Xizhou’a taşınmak zorunda kalmıştır.
702 yılında İmparatoriçe Wu Zetian döneminde Batı Bölgesi Tanrı Dağı kuzeyi
yönetim birimi olarak Tingzhou’da Beiting Genel Valiliği (北庭都护府) kurulmuştur.
Yönetim yetki bölgesi doğuda Yiwu, batıda Aral Gölü bölgesi, kuzeyde İrtiş Nehri’nden
Balkaş Gölü’ne, güneyde ise Tanrı Dağı ve hatta Batı Göktürkler’in eski topraklarına
kadar uzanmıştır. Beiting Genel Valiliği birimi yönetim olarak Anxi Genel Valilik
birimine bağlı olmuştur. Yetki kapsamı ise Batı Göktürkler’in önceden bulundukları
toprakları kontrol etmek ve yönetmektir. Söz konusu yönetim bölgesi Tanrı Dağı Güneyi,
Pamir’in doğu bölgelerine uzanarak Tibetliler’in Antik İpek Yolu kuzey hattına
yapacakları akınlar kontrol altına alınmıştır.
755 yılında An Lushan İsyanı’nın (安史之乱) baş göstermesinden sonra, çok
sayıda Anxi Genel Valilik garnizon askerleri iç kesimlere doğru ilerlemiş ve isyana
katılmıştır. Bu durum Anxi Genel Valilik merkezinin boş ve savunmasız kalmasına sebep
228 Yang Ming (杨命), Tubo Jinglue Xibei De Lishi Zuoyong (吐蕃经略西北的历史
作用), Minzu Yanjiu (民族研究), Di Yi Qi (第 1 期), 1997, s. 48.
139
olmuştur. Hiç vakit kaybetmeden durumdan faydalanan Tibet askerleri Anxi bölgesine
saldırıda bulunmuşlardır. 790 yılına kadar (唐德宗贞元六年), Anxi Dört Garnizon
etrafına saldırılarak işgal altına alınmıştır. 229 Anxi Genel Valilik döneminde komuta
edilen süvariler Anxi askerleri (安西兵) olarak adlandırılmıştır. 756 -758 yıllarında, An
Lushan İsyanı bastırıldıktan sonra, Tang Hükümeti Hexi, Longyou’ da askerleri
toplayarak Anxi askerleri ‘‘Anxi faaliyet kampını’’ kurmuştur. Ancak Anxi, Beiting ve
Hexi, Longyou’da bulunan askerlerin çoğunluğunu iç bölgelere gönderilmesinden dolayı,
Tibetliler Hexi ve Longyou'u işgal etme fırsatını ele geçirmişlerdir. Bu sebeple Anxi
Genel Valiliği ve Tang Hanedanlığı geçiş rotaları kesintiye uğramıştır. Fakat Anxi Dört
Garnizon askerler tarafından güvenli bir şekilde korunmaya devam etmiştir. 760 yılında
(肃宗上元年), Longyou askeri eyaleti Tibetliler tarafından işgal edilmiştir. 763 yılında,
Tibet rejimi Tang Hanedanlığı’nın zayıflayarak düşüşe geçtiği dönemde Longyou’u
almıştır. Aynı yılın kışı, Tibetliler Tang Hanedanlığı başkenti olan Chang-an’ı da ele
geçirmişlerdir. Bundan yaklaşık on yıl sonrasında, Tibetliler yine Hexi başkenti Gansu
gibi eyaletlere saldırıda bulunmuşlardır.230 Tibet askerlerinin bölgedeki faaliyetleri, Anxi
Genel Valilik biriminin oldukça zor durumda kalmasına sebep olmuştur. Fakat bölgede
bulunan Beiting Valiliği Li Yuanchong (李元忠), General Guo Xin (郭昕) Anxi Genel
Valilik savunmasını kontrol etmişlerdir. Tang Hanedanlığı’ndaki ünlü generallerin
valilikleri savunması karşısında, Tibetliler bölgedeki hedeflerine ulaşamamışlardır. 790
yılında, Tibetliler yılmayarak Beiting Genel Valilik birimini ele geçirmişlerdir. Tang
229 Liu Anzhi, Chen Guocan , Tangdai Anxi Duhudu Dui Qiuci De Zhili, s.40 – 48.
230 Lu Yungao (陆运高), Kanban Tuxue Zhongguo Lishi (看版图学中国历史),
Xingqiu Ditu Chubanshe (星球地图出版社), Beijing, 2007, s. 121.
140
Hanedanlığı, Anxi ile olan bağlantısını kaybederek haber alamamıştır. Zizhi Tongjian,
233. ciltte, Tibetliler’in bölgeye çok sayıda akın düzenledikleri ve valiliklere saldırıda
bulunduklarından bahsetmektedir.231
3.3. İpek Yolu Vaha Başkenti, Yeşim Taşı Diyarı : Yutıan (Hoten)
İmparator Taizong 648 yılında Anxi Valilik birimi altında Anxi Dört Garnizon’u
kurmuştur. Savunma amaçlı kurulan bu dört garnizondan birisi de Yutian’dir. Söz konusu
garnizonlar arasında sahip olduğu konum itibariyle Yutian (Hoten), Tang
Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisi ve Anxi Genel Valilik faaliyetlerinde son derece
önemli bir yere sahip olmuştur. Yutian (Hoten) Batı Bölgesi antik eyaleti günümüz
Xinjiang güneyinde yer alan antik İran ve Saka Budist devletidir. Coğrafi konum olarak
kuzeyinde özel bir iklime sahip olan Taklamakan Çölü yer almaktadır. Güneyi ise Kunlun
Dağı’na kadar uzanmaktadır. 232 Yutian (Hoten) eyaleti Tarım Havzası’nda bulunan
Yurung-kash ve Kara-kash nehirlerinden su ihtiyacını karşılamaktadır. Dolayısıyla söz
231 Zizhi Tongjian (资治通鉴), Juan 233,
http://www.guoxue123.com/shibu/0101/01zztj/232.htm, 29.12.2019 tarihinde 19.50’de
erişilmiştir.
232 Mallory, J. P., Mair, Victor H., The Tarim Mummies: Ancient China and the
Mystery of the Earliest Peoples from the West, London: Thames & Hudson, 2000,
s.77–81.
141
konusu bu iki nehir kurak bir iklime sahip olan bölgede susuzlukla başa çıkma konusunda
oldukça faydalı olmuştur. 233 Şehrin bir vaha üzerine kurulu olması antik dönemde
zenginliğindeki en önemli faktörlerden birisi olmuştur. Bölgenin antik başkenti günümüz
Hoten şehrinin batısında kurulmuştur. Bölge, Han Hanedanlığı döneminden Tang
Hanedanlığı dönemine kadar Yutian (Hoten) olarak kayıtlara geçmiştir. Vaha şehrine
verilen isim antik dönemde Yutian (Hoten) olarak geçmesinin yanı sıra, yerel halk
zamanla bölge isminde değişiklik yapmıştır. Tarım Havzası’nın güneyinde yer alması ve
sahip olduğu coğrafi konumu sebebiyle bin yılı aşkın bir süre gücünü korumuştur. Antik
İpek Yolu üzerindeki önemli şehirlerden biri olmasının yanı sıra, Yutian (Hoten) ipek ve
yeşim taşı üretim ve ticaretinde de oldukça önemli bir yere sahip olmuştur. Han Shu, Xiyu
Zhuan kayıtlarında Yutian (Hoten) bölgesinde çok sık yeşim taşı çıktığı yazmaktadır.234
Şehrin kurulmasından önce, bölgedeki yeşim taşları uzun bir süre Çin’in iç kesimlerine
ticareti yapılmıştır. Shang Ying ve Zhou Hanedanlığı dönemlerinde bölgedeki mezarlarda
yeşim taşından yapılmış eşyalar bulunmuştur. Bölgede yapılan yeşim taşı ticaretinin Orta
Asya uluslarından olan Yuezhi ulusu tarafından yapıldığı düşünülmektedir.235
233 Aurel Stein, ‘‘Memoir on Maps of Chinese Turkistan and Kansu : vol.1’’,
http://dsr.nii.ac.jp/toyobunko/VIII-5-B2-11/V-1/page-hr/0043.html.en 03.02.2019
tarihinde erişilmiştir.
234 Han Shu, Juan 96 Xiyu Zhuan, s. 3881.
235 Jeong Su-il, Jade - The Silk Road Encyclopedia, Seoul Selection, 2016.
142
Yutian (Hoten), Tarım Havzası erken dönemlerde Hint-Avrupa dillerini konuşan
Tokharlar ve Sakalar gibi farklı gruplar tarafından yerleşilen bir bölge olmuştur. 236
Bölgede Yutian (Hoten) Garnizonunun kurulması ile alakalı farklı efsaneler
anlatılmaktadır. Bu efsanelerin Çinli keşiş Xuanzang’ın (玄奘)237 kayıtları ve Hoten
bölgesindeki Tibetçe tercüme edilmiş belgelerden derlenmiş olabileceği
düşünülmektedir.238 Efsanelere göre Hoten’ın, Hindistan’ın kuzeybatısı ve Çin’den gelen
halklar tarafından yerleşilen bir bölge olduğu bilinmektedir. Hoten’ın batı ve doğu olarak
ikiye ayrılmasının Han Hanedanlığı döneminde olduğu düşünülmektedir. 239 Keşiş
Xuanzang’ın kayıtları, Hoten devletinin İran temelli bir dil kullandıklarını gösterir
236 Jan Romgard, Questions Of Ancient Human Settlements In Xinjiang And The
Early Silk Road Trade, with an Overview of the Silk Road Research Institutions and
Scholars in Beijing, Gansu, and Xinjiang, Department of East Asian Languages and
Civilizations University of Pennsylvania Philadelphia, USA, 2008.
237 Xuan Zang (玄奘) erken Tang döneminden tanınmış Çinli Budist rahip, bilgin, gezgin
ve tercümandır. Bu dönemde Hindistan ile Çin arasındaki etkileşime olumlu katkıları
olmuştur. Budizm seyahatinden dönüşünde beraberinde çok sayıda Sanskritçe metinler
getirmiştir. Söz konusu Budist metinlerin çevirisini yapmıştır. Tang Hanedanlığı Batı
Bölgesi Kayıtları anlamına gelen Da Tang Xiyu Ji (大唐西域记) eserini yayınlamıştır.
238 R. E. Emmerick, Tibetan Texts Concerning Khotan, London: Oxford University
Press,1967, s. 88-90.
239 Rong Xinjiang (荣新江), Zhenshi Haishi Chuanshuo: Make Bolo Bixia De Yutian
(真实还是传说:马可·波罗笔下的于阗), Xiyu Yanjiu (西域研究), 2016, Sayı:2, s. 37
-43.
143
niteliktedir. Bu durum M.S. 3. yüzyılda kullandıkları unvanlardan anlaşılmakta ve onların
belki de İran dili konuşuyor olabildiklerinin bir göstergesi sayılmaktadır. 240 İngiliz
Arkeolog Aurel Stein’in241 1900 yıllarında, Tarım Havzası’nda Niya’da bulunan yazılı
belgeleri ve Hoten efsanelerini242 keşfetmiştir. Stein’in arkeolojik keşfi doğrultusunda
yaptığı çalışmalarda, Tarım Havzası’nda bulunan insanların Hotan’ı işgal eden ve
kolonileştiren Hintli göçmenler olduğunu belirtmektedir.243 Tarım Havzası’nda bulunan
Helenistik sanat eserlerine istinaden Hoten, Helen kültürü etkisi altında da kalmıştır.
Örnek olarak, Hoten yakınlarında bulunan Sampul duvar dokuması bölgenin Helen
kültürü etkisinde kaldığının bir göstergesidir. Ayrıca bölgede Helen Uygarlığı kültür ve
esintilerini yansıtan seramikler de keşfedilmiştir.244 Dolayısıyla bölgede bulunan sanat
eserleri ve diğer buluntular, bölgedeki en eski göçmenlerin etnik olarak Yunan, Saka ya
da Hint-Hunan liderleri tarafından Taxila şehrinden gelen insanlar olduğunu gösterir
240 Ehsan Yarshater (ed.), The Cambridge History of Iran, Vol III: The Seleucid,
Parthian, and Sasanian Periods, Part 1. Cambridge University Press; Reissue edition,
s. 265–266.
241 İngiliz Aurel Stein Macar doğumlu İngiliz bir arkeologdur. Orta Asya keşifleri ile
tanınmaktadır. 1900’lü yıllarda Dunhuang bölgesinde gerçekleştirdiği arkeolojik
çalışmalar neticesinde bir çok belge keşfetmiştir.
242 P. Pelliot, Cotan, Notes On Marco Polo I, Paris, 1959, s. 408-425.
243 Stein, Aurel. On Ancient Central-Asian Tracks : vol.1, s. 9.
244 Christopoulos Lucas, Hellenes and Romans in Ancient China (240 BC – 1398 AD),
in Victor H. Mair (ed), Sino-Platonic Papers, Chinese Academy of Social Sciences,
University of Pennsylvania Department of East Asian Languages and Civilizations, s.26.
144
niteliktedir. 245 M.Ö. 125 – M.S. 23 arasında Yutian’de (Hoten) 3300 hane olduğundan
bahsedilmektedir.246 Yutian (Hoten) ilk olarak Yarkand tarafından yönetilmiştir. Ancak
Yarkand M.S. 25-57’de isyan ederek, bölgeyi Kaşgar'a kadar genişletmiştir. Böylece
güney İpek Yolu’nun kontrolünü ele geçirmiştir. Bölgenin güney İpek Yolu hattını
kontrol altına almasıyla yerel ticaret gelişerek hızla büyümüştür.
İmparator Ming247 döneminde, Yutian (Hoten) Generali Xiumo, Yarkand’a karşı
isyan çıkararak M.S. 60 yılında kendisini Yutian’in hükümdarı ilan etmiştir. İmparator
adına büyük oğlu Guang De bu duruma karşı çıkarak M.S. 61 yılında Yarkand’ı yenmiştir.
Bu süreçten sonra hükümdarlık oldukça zenginleşmiştir. Yutian (Hoten) bölgesinin
zenginleşmesi yanında Lop Nor bölgesindeki Shanshan Hükümdarlığı da aynı seviyede
zenginleşip gelişmeye devam etmiştir. Bu süreçten sonra bu iki hükümdarlık Pamir’in
245 Lucas, Christopoulos, Hellenes and Romans in Ancient China (240 BC – 1398
AD), Sino-Platonic Papers, 2012, s. 9–20.
246 Hulsewé, A. F. P., China in Central Asia : The Early Stage, 125 B.C.-A.D. 23 : an
annotated translation of chapters 61 and 96 of The history of the former Han dynasty.
Leiden: Brill, 1979, s. 97.
247 Diğer unvanıyla Tang Xuanzong olarak adlandırılır. Tang Hanedanlığı döneminde en
uzun hüküm süren (712 - 756) imparatordur. Döneminde hanedanlık altın çağını
yaşadığından ötürü Kaiyuan Dönemi olarak adlandırılmıştır.
145
doğusundaki bütün bölgede İpek Yolu güney hattının sahibi olmaya devam etmiştir.248
M.S. 73 yılında Yutian hükümdarı Guang De Han Hanedanlığı’na teslim olmuştur. O
zamanlar Yutian (Hoten) ulusu, Han Hanedanlığı ile sürekli olarak çekişmede olan,
İmparator Ming döneminde Yutian’i (Hoten) işgal eden ve onları çok miktarda yıllık
haraç ödemeye zorlayan Hunlar ile ilişki kurmuşlardır.249
Tang Hanedanlığı döneminde, Batı Bölgesi stratejisi kapsamında Anxi Valilik
biriminin kurulmasından sonra Tibetliler ile yaşanan çatışmalar sonucunda Tibetliler
bölgeyi kontrol altına almışlardır. 665 yılında Anxi Dört Garnizon’dan ilk olarak Yutian
(Hoten) geri alınmıştır. 250 Hem Tang Hanedanlığı hem de diğer uluslar için Yutian
(Hoten) garnizonu son derece mühim bir yere sahiptir.
248 Hill John E., Through The Jade Gate To Rome: A Study Of The Silk Routes
During The Later Han Dynasty, 1st to 2nd Centuries CE, Charleston, South Carolina:
Book Surge, 2009.
249 Christopoulos Lucas, Hellenes and Romans in Ancient China (240 BC – 1398 AD),
s. 22.
250 Christopher I. Beckwith, Empires Of The Silk Road: A History Of Central Eurasia
From The Bronze Age To The Present, Princeton University Press, 2009, s.130.
146
3.3.1. Tang Hanedanlığı ve Yutian (Hoten) İlişkileri
Tarım Havzası güneyinde yer alan Yutian, Batı Han Hanedanlığı döneminde Batı
Bölgesi güney hattı geçişi üzerinde yer alan uluslarından biriydi. Han Shu kayıtlarında
geçtiği üzere, Yutian Chang-an’a 9670 li mesafede yer almaktadır. Bölgede 3300 hane,
toplamda 19300 nüfus ve 2400 askeri nüfusu vardır. 251 Tarihi sürece baktığımızda,
Yutian vaha devletinin antik Çin ile olan ilişkileri Savaşan Beylikler Dönemi’ne kadar
uzanmaktadır. Han Hanedanlığı döneminde, Yutian ve Çin arasındaki etkileşim artmış ve
özellikle Çin kültürü, Yutian vaha devleti kültürünü oldukça etkilemiştir. 252 Han
Hanedanlığı döneminde kurulan ilişki, sonraki dönemlerde özellikle Tang
Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisi ve kuzeybatı savunma stratejisinde önemli bir
temel oluşturmuştur.
251 Han Shu, Juan 96, s. 3881.
252 Rong Xinjiang (荣新江), ‘‘Guanyu Tang Song Shiqi Zhongyuan Wenhua Dui Yutian
Yingxiang de Ji Ge Wenti (关于唐宋时期中原文化对于阗影响的几个问题)’’, Guoxue
Yanjiu (国学研究), Di 1 Juan (第一卷), Beijing Daxue Chubanshe (北京大学出版社),
Beijing, 1993, s. 406.
147
Batı Han Hanedanlığı döneminde Yutian (Hoten) vaha devleti, Çin’in kuzeydeki
göçebe uluslar sorununu çözme konusunda stratejik öneme sahip olmuştur. Bu dönemde
Hunların gittikçe güçlenmesi ve Han Hanedanlığı sınırlarını tehdit etmeye başlamasıyla,
Yutian (Hoten) Tarım Havzası ve diğer vaha ulusları Hunların siyasi ve ekonomik vassal
devletleri olmuşlardır. Daha sonra İmparator Wu Di’nin Hunlara karşı Hunlar’ın sağ
kolunu kırma stratejisini uygulamasından sonra, Batı Han Hanedanlığı Tarım
Havzası’nda bulunan vaha devletlerinin desteğini alarak Hunları kontrol etmeye
çalışmıştır. Hunların Tarım Havzasını kontrol altına alması, Yutian (Hoten) vaha
ulusunun da mevcut durumunu etkileyecek olmasından ötürü, Yutian (Hoten) vaha ulusu
ve Çin etkileşim halinde olmuştur. Bir nevi Çin ulusu ile arka planda ittifak olan Yutian
(Hoten) vaha devletinin Çin ile olan siyasi etkileşimi de başlamıştır. 253 Yutian (Hoten)
ve Çin işbirliğinin temelinde Tarım Havzasını kontrol altına almak isteyen Hunlara karşı
gelme ve Hun güçlerini bastırma amacı yatmaktadır.
Doğu Han Hanedanlığı döneminde önceki dönemlerde izlenilen aktif politika
yerine, Batı Bölgesi faaliyetlerinde azalma görülmüştür. Bunun neticesinde, Hunlar bu
durumdan faydalanarak yeniden Tarım Havzası’ndaki iki farklı geçiş hattını kontrol altına
almışlardır. Hunlar açısından bu gelişmeler yaşanırken, Yutian (Hoten) vaha devleti de
gittikçe güçlenmeye başlamış ve güney geçiş hattı üzerinde yer alan vassal devletleri de
etkilemeye başlamıştır. Yutian (Hoten) vaha devleti Hunlara karşı aktif bir politika
253 Zhang Anfu (张安福), Han Wu Di Jinglüe Xiyu de Zhengci Yanjiu (汉武帝经略
西域的政策研究), Shilin (史林), 2009, s. 48 - 49.
148
uygulamamış, bunun yerine Hunlarla karşı karşıya gelme durumunda Çin ile ittifak olma
eğiliminde olmuştur.254 Doğu Han Hanedanlığı İmparatoru Ming, Yutian (Hoten) ulusu
ile ittifak olmak ve bu doğrultuda güney geçiş hatlarının güvenliğini kontrol almak
amacıyla hanedanlıkta görev yapan Ban Chao’ı Batı Bölgesi’ne göndermiştir. İmparator
Ming tarafından Batı Bölgesi’ne gönderilen Ban Chao Yutian’de (Hoten) kalmış ve bu
süreçte Yutian (Hoten) temel olarak kuzey hattaki vaha vassal devletlerin de güvenliğini
sağlamıştır.255 Bazı kaynaklarda ise farklı şekilde geçmektedir: ‘‘Han Hanedanlığı askeri
memuru Ban Chao Yutain’e gider ve hükümdar tarafından ziyareti kabul edilir.
Hükümdar danışmanı, hükümdara Ban Chao’dan atını talep etmesini önerir ve Ban Chao
kahili öldürür. Hanlı askerin bu davranışından etkilenen hükümdar, Yutian’deki (Hoten)
Hun aracısını öldürerek Han Hanedanlığına bağlılığını teklif etmiştir.’’ 256 Çin ile
Yutian’in (Hoten) işbirliği içinde olmasındaki en büyük etken Yutian’in (Hoten) sahip
olduğu stratejik coğrafi konumdur. Zira güney geçiş hattı ile kuzey geçiş hattı arasında
600 km vardır ve orta kısım çöl ile ayrılarak izole olmuş ve karşılıklı olarak ulaşım
sağlamak oldukça zor bir duruma gelmiştir. Bu durum dışardan gelecek olası saldırılar
karşısında savunmayı oldukça güçlü hale getirmiştir. Ayrıca güneyden batıya doğru
Pamir Platosunun olması ve bunun yanında doğudaki düzlük araziler, geniş vadiler
aracılığıyla Hexi Koridoru ve Çin topraklarına girilebiliyor olması iki bölge arasında
etkileşimi sağlayan coğrafi unsurlar olarak gösterilebilir.
254 Hou Han Shu, Juan, 88. s. 2909.
255 Hou Han Shu, Juan, 88, s. 2910.
256 Rafe De Crespigny, A Biographical Dictionary of Later Han to the Three
Kingdoms (23-220 AD), Brill Academic Publishers, 2014, s.5.
149
Han Hanedanlığı döneminde izlenilen Yutian (Hoten) stratejisi Tang Hanedanlığı
için bir temel niteliğinde olmuştur. Tang Hanedanlığı döneminde bölgede Askeri Valilik
birimlerinin kurulmasıyla hanedanlık bölgede faaliyetlerine başlamıştır. Anxi Genel
Valilik birimin kurulmasından sonra, valilik altında askeri savunma sistemi yapısı olan
dört garnizon kurulmuştur. Tang Hanedanlığı’nın bölgede devam eden faaliyetlerinde, 7.
yüzyıl ortalarında Tibetliler gittikçe güçlenmeye ve ilerlemeye başlamıştır. Tibetliler
izledikleri strateji sonucunda, Longyou ve Pamir Platosu doğusunda kalan Tarım
Havzası’na kadar ilerleyerek genişlemişlerdir. Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi
faaliyetlerini Tibet Platosu ile birbirinden ayrılan ve stratejik yer olan Yutian’de
(Hoten)gerçekleştirmiştir. Batı Bölgesi stratejisi kapsamında bölgede faaliyetlerini
gerçekleştiren Tang Hanedanlığı ve Tarım Havzası’nı kontrol altına alarak ilerleme
amacında olan Tibetliler Yutian’de (Hoten) karşı karşıya gelmişlerdir. Bu doğrultuda
Hexi Koridoru, Tang Hanedanlığının kuzeybatı sınırları ve Tibetlilerin ortak sınır
kapsamında kalmıştır. Dolayısıyla her iki tarafın da savunma stratejisi kapsamında
güvenliğini sağlamaları oldukça önemli olmuştur. Tang Hanedanlığı’nın Longyou’a girip
Tarım Havzası’na vardığı yer ve Tibetliler’in doğuya doğru genişleme stratejisini
gerçekleştirdiği bölgede iki ulus çatışmıştır. Bu sebeple Tang Hanedanlığı’nın Anxi Dört
Garnizon savunması ve Yutian (Hoten) faaliyetlerinde Tibetliler Tang Hanedanlığı için
engel teşkil etmişlerdir. Daha sonra, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi faaliyetlerini
Tanrı Dağları doğusundaki kuzey hatta ilerletmesiyle, Tang yönetimi Tibet güçlerinin
dışa doğru ilerlemesini göz ardı etmiş ve kısa bir süre içerisinde Yutian (Hoten) vaha
şehri stratejik pozisyonunu kaybetmiştir. Wu Zetian döneminde durum değişmiştir.
General Wang Xiaojie Tang Hanedanlığı kontrolünden çıkan dört garnizonu geri aldıktan
sonra, hanedanlık Yutian (Hoten) vaha yönetimini tekrardan iyileştirmiş ve Yutian’deki
150
(Hoten) stratejisine devam etmiştir. İmparator Xuanzong zamanında ise Yutian (Hoten)
garnizonu güçlendirilmiştir.
3.3.2. Yutian (Hoten) Garnizonu Askeri Savunma Sistemi
Tang Hanedanlığı İmparatoru Taizong 630 yılında Doğu Göktürkler’i yenilgiye
uğrattıktan sonra, Xizhou ve Yizhou eyaletlerini kurmuş ve bu süreçten sonra Batı
Bölgesi faaliyetlerine aktif olarak başlamıştır. 640 yılında Tang Hanedanlığı Gaochang’ı
yenilgiye uğrattıktan sonra, Xizhou ve Tingzhou sonrasında da Anxi Genel Valiliği
Jiaohe Cheng’da (交河城) kurmuştur. Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi strateji sonucunda,
Batı Göktürklerin kontrolü altında olan farklı Batı Bölgesi ulusların kontrolünü de ele
geçirmiştir. Bu sebeple, Anxi Valilik biriminin merkezini Qiuci (Kuça) şehrine taşınarak
daha sonra Yutian (Hoten), Yanqi (Karaşeher), Shule (Kaşgar), Qiuci (Kuça) olmak
üzere dört garnizonu kurulmuştur. Aslında Yutian (Hoten) devleti, Zhenguan 23 yılında
Tang Hanedanlığı’nın Qiuci’da (Kuça) güvenliği sağlamasından sonra, Tang
Hanedanlığı kontrolü altına girerek resmi olarak da Tang Hanedanlığı’na bağlı
olmuştur. 257 Tang Hanedanlığı Tarım Havzası civarlarında, Anxi Dört Garnizon’u
kurarak bu bölgelerde merkezi savunmayı güçlendirmeyi amaçlamıştır. Xin Tang Shu,
Juan 49, Bai Guan Zhi kayıtlarına göre, Tang Hanedanlığı garnizonlarına savunma amaçlı
beş yüz kişi göndermiştir. Garnizonların savunması için alınan önlemlerin konum ve
257 Jiu Tang Shu, Juan 198, s.5299.
151
durumuna göre seviyelere göre ayrılmıştır. Anxi Dört Garnizon kurulduktan sonra, her
bir garnizonda yaklaşık olarak savunma amaçlı beş yüz kişi, dört garnizonda toplamda
iki bin kişi yer almıştır. 258 662 yılında Tang Hanedanlığı askerleri öncelikle Shule
(Kaşgar) garnizonu güneyinde Tibetliler ile karşı karşıya gelmişlerdir.259 Takip eden yılın
Aralık ayında, Anxi Valiliği’ndeki General Gao Xian (高贤) Batı Göktürklere bağlı
Gongyue260 kabilesine saldırıda bulunarak Yutian’i (Hoten) kurtarmıştır.261 665 yılı Mart
ayında, Gongyue kabilesi Shule (Kaşgar)ile beraber Tibet’in Yutian’e (Hoten)
saldırmasına destek olmuştur. 262 Görüldüğü gibi, Tibetliler en başta Batı Bölgesine
girdiklerinde, Yutian (Hoten) bölgesi için savaşıp mücadele etmişlerdir. Çünkü Yutian
(Hoten) sahip olduğu coğrafi konumu nedeniyle Tarım Havzası’ndaki önemli bölgelerden
biri olmuştur. Ayrıca Yutian (Hoten) Garnizonu kendi başına bölgede askeri savunmada
258 Tang Zhangru (唐长孺), Tulufan Chutu Wenshu,Di Qi Ce (第 7 册), s. 173-174.
259 Cefu Yuangui (册府元龟), Juan 449,
http://www.guoxue123.com/zhibu/0201/03cfyg/0449.htm adresinden 02.01.2020
tarihinde 14.30’da erişilmiştir.
260 Antik dönemde Batı Göktürkler’e bağlı bir kabile ismidir.
261 Zhizhi Tongjian, Juan 201, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_201.htm
adresinden 02.01.2020 tarihinde 14.45’te erişilmiştir.
262 Xin Chu Tulufan Wenshu Suojian Xiyu Shi Shi Er Ti (新出吐鲁番文书所见西域史
事二题), Dunhuang TulufanWenxian Yanjiu Lunji (敦煌吐鲁番文献研究论集), Di
Wu Ji (第 5 集), Beijing Daxue Chubanshe (北京大学出版社), Beijing, 1990, s. 345-
351.
152
bulunacak güce sahip değildir. Bu sebeple, her seferinde bölgeye saldırı olduğunda Tang
Hanedanlığı askerlerini göndererek yardımcı olmuştur. En sonunda 670 yılında, Tibetliler
Batı Bölgesi’nde bulunan on sekiz eyalete akın düzenlemişlerdir. Bunlar arasında Qiuci
(Kuça) ve Yutian (Hoten) da bulunmaktadır. 263 Bu akınlar neticesinde, Anxi Dört
Garnizon Tang Hanedanlığının elinden çıkarak, Anxi Genel Valilik merkezi de tekrardan
Xizhou’a taşınmıştır. 674 yılında, TangHanedanlığı askerlerini Shule (Kaşgar) ve Gong
Yue’ye göndermiştir. Yutian (Hoten) Tibet’e saldırıda bulunarak Chang-an’a girmiştir.
İmparator Gaozong Yutian (Hoten) sınırlarını yeniden belirlemiştir. 264 677 yılında
Tibetliler yeniden Anxi Dört Garnizon’a saldırıda bulunmuştur. 679 yılında, Tang
Hanedanlığı bölgeyi geri almış ve ayrıca Suiye garnizonu Yanqi (Karaşeher) yerine
geçmiştir.265 Bu süreçten sonra Tang Hanedanlığı, Batı Göktürk ve Tibetliler arasındaki
askeri birleşme ve ittifak olmaya engel olmaya çalışmıştır. Daha sonra Doğu Göktürkler
güçlenmeye başlayarak Batı Göktürklerin çoğunluğuna akın düzenlemişlerdir. Batı
Göktürkler ve Doğu Göktürkler arasında çatışmalar yaşansa da Tibetliler Anxi Dört
Garnizon’a saldırıda bulunmaya devam etmişlerdir. Bu süre zarfında Yutian (Hoten)
tekrardan Tibetliler tarafından işgal edilmiştir. Tibetliler’in gözü hep Yutian (Hoten)
üzerinde olmuştur. Çünkü o zamanlar Tibetliler’in Batı Bölgesindeki yönetim merkezi
Yutian (Hoten) olarak belirlenmiştir.266
263 Zizhi Tong Jian, Juan 201.
264 Jiu Tang Shu, Juan 5, Gaozong Benji, s.101.
265 Cefu Yuangui, Juan 967, http://www.guoxue123.com/zhibu/0201/03cfyg/0967.htm
adresinden 02.01.2020 tarihinde saat 15.30’da erişilmiştir.
266 Wang Xiaobo, Tangchu Anxi Sizhen De Fangzhi, s. 132.
153
Tang Hanedanlığı’nın, sürekli olarak Tibetliler ve Batı Göktürkler tarafından
saldırıya uğrayan dört garnizonun savunması ve güvenliğini sağlaması oldukça zor
olmuştur. Bu doğrultuda Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi’nde savunma amaçlı kurulan
dört garnizonun güvenliğini sağlamak amacıyla bir çok önlem almıştır. Bu önlemler
doğrultusunda bölgeye otuz bin civarında asker göndermiştir.267 Tang Hanedanlığının
Batı Bölgesi stratejisi sonucunda, aldığı önlemler sonraki stratejilerde oldukça etkili
olmuştur. 790 yılında, Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi’nden geri çekilmek zorunda
kalmıştır. Bölge bazı kabilelerin akınlarına uğraması ve Anxi Genel Valilik biriminin
yönetim merkezinin yer değiştirmesi dışında Tang Hanedanlığı’nın yönetiminde
olmuştur. Anxi Dört Garnizon’da bulunan Han askerlerinin sayısı yaklaşık otuz bin kadar
vardı ve her bir eyalet için en az beş bin askere denk geliyordu. Bu sebeple başlangıçta
Anxi Dört Garnizon bölgesi askeri rütbesi de duruma bağlı olarak değişiklik göstermiştir.
692 yılından sonra, dört garnizonun askeri gücü önemli ölçüde
kuvvetlendirilmiştir. Yutian (Hoten) Garnizonu altında bölgede çok sayıda garnizon,
eyalet, kale, antik kent, gözetleme ve işaret kuleleri ve posta teşkilatları gibi farklı
seviyelerde savunma yapıları kurularak bölge daha da güçlendirilmiştir.268 269 Tarihi
267 Xin Tang Shu, Juan 216, Tubo Zhuan, s. 6089.
268 M. A. Stein, Ancient Khotan I, Oxford: Clarendon Press, 1907, s. 139.
269 Ed. Chavannes, Las Documents Chinois Decouvertes par Aurel Stein dans les
sables Turkestan Oriental, Oxoford, 1913, s. 217.
154
kayıtlar ve arkeolojik kazılar ile keşfedilen belgeler doğrultusunda, Yutian (Hoten)
Garnizonu’nda kurulan farklı seviyelerdeki eyalet savunma yapıları aşağıda
listelenmektedir:
Kancheng Savunma Şehri (坎城守捉) : Gansu savunma duvarı batısında,
Yutian’e (Hoten)300 li mesafede
bulunmaktadır.
Kancheng Eyaleti (坎城镇) : Günümüz Xinjiang ve Hoten’ın doğusunda
yer almaktadır. Tang Hanedanlığı’nın Anxi
Genel Valilik yönetimi altındaki askeri
şehirdir. Xin Tang Shu, Dili Zhi kayıtlarına
göre Yutian’in (Hoten) doğusunda 300 li
uzaklıkta yer almaktadır.270
Lanzhou Kasabası :Yumen’ın doğusunda 600 li uzaklıkta yer
almaktadır.
Hunu Kasabası :Yutian’in (Hoten) güneyinde 600 li
uzaklıkta yer
almaktadır.
Gu Kasabası :Yutian (Hoten) batısında 200 li uzaklıkta
yer almaktadır.
Jiliang Kasabası : Yutian (Hoten) batısında 390 li uzakta yer
270 H. W. Bailey,Khotanese Texts,IV. Cambridge, 1979, s. 37.
155
almaktadır. 271
Pishan Kasabası : Anxi Genel Valilik’in altında Yutian’in
(Hoten) güneybatısında yer almaktadır.
Jiexie Kasabası : Günümüz Hoten’ın kuzeydoğusunda
Dandan Oilik’de272 yer almaktadır. 273
Penghuai Kalesi (彭怀堡) : Lanzhou şehri ve Kancheng savunma
kasabası arasında yer almaktadır.
Yidu Kalesi (移杜堡) : Lanzhou ve Kancheng savunma kasabası
arasında yer alır.
Shenshan Kalesi (神山堡) : Yutian (Hoten) güneyine kadar doğru yol
üzerinde
yer alır. Mazar tarihi kalıntıları kalenin
varlığını kanıtlamaktadır.274
271Jia Dan (贾耽), Huanhua Si Da Ji (皇华四达记).
272 Ed. Chavannes, Chinese Documents from Sites of Dandan-Uiliq, Niya and Endere,
Ancient Khotan by Aurel Stein, Oxford, 1907, s. 524.
273 Zhang Guangda (张广达), Rong Xinjiang (荣新江), Tang Dali San Nian Sanyue
Dian Cheng Xi Die (唐大历三年三月典成铣牒), Xinjiang Shehui Kexue (新疆社会科
学), 1988, Sayı:1 (第 1 期), s. 61-62.
274 Hou Can (侯灿), ‘‘Mazhatage Gu Shubao ji Zai Sichou Zhilu Shang de Zhongyao
Weizhi (麻札塔格古戍堡及其在丝绸之路上的重要位置)’’, Wenwu Chubanshe (文物
出版社), 1987, Sayı: (第 3 期), s. 63-75.
156
Shushu Kalesi (疏树) : Shenshan güneybatısında, Güneye doğru,
Yutian’e (Hoten) 930 li mesafede yer
almaktadır.
Yukarıda bahsettiğimiz yapılar dışında, Suiyang (睢阳) ve Xianpo (咸泊) Kaleleri de
bölgede yer almaktadır. Bu dönemde askeri savunma kasabaları sisteminin kurulması
dışında, Tang Hanedanlığı döneminde, Anxi bölgesinde iletişim ve uyarı amaçlı işaret ve
gözetleme kuleleri, posta teşkilatları ve geçiş sistemleri kurulmuştur. Shenshan Posta
Teşkilatı (神山馆) hakkında 1991 yılı Ocak ayında, Tokyo’da düzenlenen Turfan Eski
Yazıtlar adlı konferansta, Tibet, Almanya, Hindistan müzelerinde toplanan metinlerden
Yutian’de (Hoten) çıkarılan Çince belgeler ve Tang Hanedanlığı Yutian (Hoten) posta
teşkilatları ele alınmıştır. Bahsedilen posta teşkilatları arasında, Caoze Guan, Xinheng
Guan, Mouchang Guan ve Shenshan Guan posta teşkilatları bulunmaktadır.275. Ayrıca
Yutian garnizonu ve bölgede çıkarılan Hoten belgelerine 276 bakıldığında yukarıda
bahsedilen dört posta teşkilatı da Yutian’e (Hoten) ait posta teşkilatlarıdır. 277 Söz konusu
belgeler Yutian’de (Hoten) posta teşkilatları yapılarının oldukça yaygın olduğunun bir
göstergesidir.
275 Chi Tianwen (池田温), Tulufan Guxie Benzhan Tulu (吐鲁番古写本展图录),
Chaori Xinwen She (朝日新闻社), 1991, Tu Zhibi Yuan Bianhao (图执笔原编号): MIK
III-7587.
276 H.W. Bailey, Khotanese Texts, IV. Cambridge, 1979, s. 37.
277 Xiaotian Yijiu (小田义久), Da Gu Wenshu Jicheng (大谷文书集成), Fa Cang Guan
(法蔵館) , Tokyo, 1984, s.73.
157
Tang Hanedanlığı dönemindeki eyalet savunma sistemi kapsamında askeri eyalet,
savunma eyaleti, kaleler, işaret kuleleri, posta teşkilatları, geçiş hatları gibi yapıların inşa
edilmesi, bu yapıların Yutian’e (Hoten) kadar yayılmasını ve bölgede on binlerce askerin
olmasını sağlamıştır. Bu durum Tang Hanedanlığı’nın askeri karargah savunma
sisteminin oluşturulması, Anxi Dört Garnizon’un düşmanlara büyük ölçüde karşı
koymasını sağlamıştır. (Bakınız: Tablo 6) Yutian’in (Hoten) kuzeyi ve Qiuci (Kuça)
merkez olan Anxi Genel Valilik biriminin dört garnizon ile birleşmesiyle, Hetian Nehri
ulaşım hattı üzerinde inşa edilen kaleler, posta teşkilatları buradaki askeri savunmanın
garanti altına alınmasını sağlamıştır. Dolayısıyla bölgede alınan tedbirlerin yanında,
kurulan bu yapılar ile Tibet ve diğer Göktürk kabilesi olan Gongyue, Shule (Kaşgar) gibi
ulusların saldırılarına karşı gelinmiş ve düşmanların Yutian’e (Hoten) girmeleri ve
saldırıda bulunmalarında caydırıcı olarak bir engel teşkil etmiştir. Nitekim Tang
Hanedanlığı Yutian (Hoten) garnizonu doğu, güney ve batısı olmak üzere üç tarafta da
iki adet askeri savunma kenti, yedi tane eyalet kurarak Tibetliler’in bölgeye olan
akınlarını ciddi anlamda engellemiştir.
692 yılından itibaren, Yutian (Hoten) ve diğer Anxi Dört Garnizon askeri savunma
birimlerine dönüştükten sonra, garnizonların kapsam ve gücü daha da artmıştır. Çin’in
tarihi kayıtlarında Yutian (Hoten) Garnizonu ile alakalı geçen kayıtlar diğerlerine göre
158
daha çoktur.278 Bu durum Yutian’in (Hoten) dört garnizon arasındaki önem ve yerinin de
bir göstergesidir. Ayrıca Tibetliler’in Yutian’i (Hoten) kontrol altına almak için verdikleri
mücadele ve yönetim merkezinin Yutain’de olması bölgenin ne derece önemli olduğunun
bir diğer göstergesidir.
3.3.3. Yutian’in (Hoten) Anxi Dört Garnizondaki Yeri ve Önemi
Anxi Genel Valilik birimi altında kurulan dört garnizondan biri olan Yutian
(Hoten) günümüz Xinjiang Hoten bölgesinde yer almaktadır. Batı Bölgesi stratejik
konuma sahip olmasının yanında aynı zamanda doğu ve batı arasındaki kültürel ve siyasi
etkileşimde bir köprü vazifesi görmüştür. Yutian (Hoten) vaha devleti sahip olduğu
konumu sebebiyle, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinde faaliyete başladığı
bölgedir. Yutian’in (Hoten) stratejik konuma sahip olması bölgeyi sadece Tang
Hanedanlığı için değil diğer uluslar için de özel kılmıştır. Öncelikle jeopolitik açıdan
278 Konuya dair kayıtların geçtiği Çin tarihi kayıtlarından örnekler için bakınız: Xin Tang
Shu Juan 40 Dilizhi (新唐书, 卷四十, 地理志), Zizhi TongjianJuan 205 (资治通鉴, 卷
二〇五), Cefuyuangui Juan 358, Jiang Shuai Bu (册府元龟, 卷三五八, 将帅部), Zizhi
Tongjian Juan 214 (资治通鉴, 卷二一四), Jiu Tang Shu Gao Xianzhi Zhuan (旧唐书·高
仙芝传).
159
baktığımızda, Yutian (Hoten) konum olarak Tarım Havzası güney geçişinde yer
almaktadır. Bulunduğu coğrafi konumu sebebiyle, aynı zamanda Tarım Havzası güney
hattına sahip olmak isteyen Tibetliler için son derece önemli bir bölge olmuştur.279 Sui-
Tang dönemine kadar, Yutian (Hoten)yönetimindeki vaha devletleri temelde güney geçiş
hattına kadar uzanmaktadır. Doğu ve Longyou Çölleri sınırında, Tang Hanedanlığı Hexi
Koridoru’na girdikten sonra, hanedanlığın stratejisi batıya doğru genişlemek ve ilerlemek
olmuştur. Bunun yanında, tarihte Çin’in kuzeybatı savunma yönetiminde Yutian (Hoten)
destekleyici bir rol üstlenmiştir. Tang Hanedanlığı bölgede Tibetliler ve Göktürkler ile
karşı karşıya gelindiğinde, Yutian (Hoten) devleti Tang Hanedanlığı ile aynı tarafta yer
alarak ortak savunma stratejisi izleme eğiliminde olmuştur.280 İkinci olarak; Tibetliler’in
güçlenmesinden önce, Tarım Havzası güney geçiş hatları Yutian’in (Hoten) kontrolü
altında olmuştur. Yutian’in (Hoten) bulunduğu bölge aynı zamanda, Tang
Hanedanlığı’nın güney hattından giderek zamanla kuzeye doğru genişlediği bölgedir.
Üçüncüsü; Tibetliler’in gittikçe güçlenmesinin ardından, Yutian (Hoten) Tibet’in Tang
Hanedanlığı’na karşı güçlerini bastırdığı ve aynı zamanda Anxi Dört Garnizon’a olan
akınlarını önlediği savunma hattı görevini görmüştür. Sahip olduğu coğrafi koşul ve
konumu ile Tang Hanedanlığı’nın stratejik politikasından ötürü, Yutian (Hoten)
Garnizonu Tibetliler’in Tarım Havzası’na gerçekleştirecekleri akınları bastırmıştır. Aynı
zamanda Tang ve Tibet’in Anxi Dört Garnizon’da stratejik çatışma odağını Pamir’e
doğru çekmiş ve bu şekilde de kuzeybatı sınırındaki savunma baskısını da azaltmıştır.
279 J.E. Hill, ‘‘Notes On The Dating of Khotanese History’’, Indo Iranian Journal, 1988,
s. 181 - 182.
280 Rong Xinjiang (荣新江), ‘‘Yutian Zai Tang Chao Anxi Si Zhen Zhong De Diwei (于
阗在唐朝安西四镇中的地位)’’, Xiyu Yanjiu (西域研究), 1992, Sayı: 3, s. 56 – 61.
160
Dolayısıyla, Yutian (Hoten) Garnizonu Tang Hanedanlığı’nın Tarım Havzası’nda en
uzun strateji uyguladığı bölge olmuştur.281
Savunma stratejisinde önemli bir yere sahip olmasının yanında, Yutian (Hoten)
Budizm açısından da son derece önemli bir bölgedir. Çünkü Yutian (Hoten) Batı
Bölgesi’nde Budizm’in geliştiği bölge olmuştur. Wei Jin Hanedanlığından sonra, Budizm
Batı Bölgesi’nden Yutian (Hoten) bölgesinden geçerek Çin’in iç kısımlarına girmiştir.
Batı Bölgesi ve Yutian (Hoten) arasındaki geçiş hattında Yutian geçilmesi gereken
zorunlu alandır. Bu sebeple, Yutian (Hoten) doğu-batı etkileşiminde sürekli olarak Budist
keşişlerin uğradığı bir yer olmuştur. Bunun sonucunda da Yutian zaman içerisinde
Budizm kültür merkezi haline gelmiştir. Xuan Zang gibi ünlü keşişler Yutian’de
bulunmuşlardır. 282 Yutian askeri savunma bölgesinde kilit nokta olmasının yanında
Budizm’in Çin’e girmesinde de önemli bir yere sahiptir.
281 Liu Zaicong (刘再聪), ‘‘Tang Sizhen Diqu Ji Ceng Hang Zhengzhi Li Yanjiu _ Yi
Yutian, Qiuci Liang Ge Cunfang Zhidu Wei Zhongxin De Kaocha (唐四镇地区基层行
政治理研究——以于阗、龟兹两个村坊为中心的考察)’’, Xiyu Yanjiu (西域研究),
2008, Sayı: s. 21- 23.
282 Stein, Ancient Khotan, I, s. 452-457.
161
Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde Anxi Dört Garnizon’u kurmasından sonra,
Yutian ile Çin’in ilişkileri daha da artarak gelişmiştir.283 Zhen Guan yılları başlarında
Chang-an’a gelen Yuci Yiseng (尉迟乙僧)284 Tang Hanedanlığı’nın ünlü ressamlarından
biri olmuştur. Söz konusu ressam Batı Bölgesi ve Orta Asya tarzı sanatını Çin’e yayarak,
Çin’in kendine has sanatı ile sentezlemiştir. Sonuç olarak, Batı Bölgesi Yutian (Hoten)
tarzı sanatı ile Çin sanatını sentezleyerek, Tang Hanedanlığı’nın resim sanatının gelişmesi
ve zenginleşmesine büyük katkıda bulunmuştur.
3.4. Doğu – Batı Ticaret ve Savunma Merkezi: Yanqi (Karaşeher)
Yanqi (Karaşeher, 焉耆) Xinjiang Tarım Havzası’nda bulunan eski uluslarından
biridir. Günümüzde Xinjiang yakınlarında yer almaktadır. Han Shu, Xiyu Zhuan
kayıtlarında, Yanqi Devleti, Wuyi (烏夷) olarak geçmektedir.285 Aynı zamanda Yanyi
283 Rong Xinjiang, ‘‘Guanyu Tang Song Shiqi Zhongyuan Wenhua Dui Yutian Yingxiang
de Ji Ge Wenti’’, s. 409.
284 Tang hanedanlığı döneminde bir Hotanlı ressamdı. Aynı zamanda bir Hotanlı
asilzadedir, ama bazen Afganistan'ın kuzeyinden gelen bir Tokharlı olarak kabul edilir.
Babası Yuchi Bazhina, Sui hanedanlığı sırasındaki resimlerle tanındı, “Yaşlı Yuchi”
olarak adlandırıldı.
285 Han Shu, Juan 96, s. 3872.
162
(傿夷), Wuxi (烏耆) Yini (憶尼) olarak da adlandırılmaktadır. Bölgenin halkı Hint-
Avrupa ailesi olan Tokharlara ait bir dili konuşmaktadır.286 7. yüzyıldan itibaren Yanqi
bölge halkı Göktürklü göçmenlerle karışmıştır. Bölgenin antik başkenti Yuanqu (員渠)
olup ayrıca Henan (河南 ) olarak da adlandırılmaktadır. Han Hanedanlığı dönemi
başlarında nüfusu dört bin iken sonraki Han döneminde bu sayı artarak on beş bine
yükselmiştir.287 Bölgenin halkı çiftçilikle uğraşmakta fakat büyük çoğunluğu da ipek
ticareti yapmaktadır. Geçmişte bölgede uygulanan farklı stratejilerden ötürü, Yanqi’de
(Karaşeher) tarım oldukça gelişmiştir. Bölgede gerçekleştirilen tarım faaliyetleri bölge
ekonomisine oldukça katkı sağlamıştır
Yanqi (Karaşeher) bölgesi bulunduğu konum itibariyle de doğu ve batı arasında
bir savunma merkezi konumunda bulunmuştur. Han Hanedanlığı döneminden itibaren,
Tarım Havzası vaha devletlerinin izledikleri strateji sonucunda bölge doğu ve batı
arasında savunma noktasında olmuştur. Dolayısıyla Batı Bölgesi ulusları ve Çin’in Tarım
Havzası stratejileri Yanqi (Karaşeher) bölgesinde birleşmiştir. Han Hanedanlığı
döneminden itibaren, Çin ve göçebe uluslar karşılıklı olarak bölgeyi kontrol altına almak
için mücadelede bulunmuş ve bu süreçte sürekli olarak karşı karşıya gelmişlerdir. Tang
Hanedanlığı döneminde izlenilen Batı Bölgesi stratejisiyle bölgede faaliyetlere aktif
olarak başlanmıştır. 648 yılında Tang askerleri Qiuci’da (Kuça) harekete geçerek Anxi
286 Yu Tianheng, çeviren Geng Shimin, Xiyu Wenhua Shi, s. 64.
287 Chen Guocan ( 陳國燦 ), ‘‘Anxi Sizhen ( 安西四鎮 )’’, Zhongguo Da Baike
Quanshu (中國大百科全書, Zhongguo Lishi (中國歷史 ), 1992, Vol. 1 -7.
163
Genel Valilik merkezini bu bölgeye taşımışlardır. Anxi Dört Garnizon biriminden biri
olan Yanqi (Karaşeher) Batı Göktürklerden gelen akınlara karşı koyarak, savunma
anlamında bariyer görevini üstlenmiştir.288 Ayrıca Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi
stratejisinde Tarım Havzası’na açılmasında ileri hat olarak görülmüştür. 289Aynı zamanda
Tang Hanedanlığı döneminde Yanqi (Karaşeher) merkez kabul edilerek, askeri tarım
topluluğu olarak adlandırılan ‘‘askeri tarım topluluğu (tuntian)’’ sisteminin geliştiği yer
olmuştur. Bölgede tuntian sisteminin gelişmesi, siyasi ve askeri savuma sisteminin
kurulması ve doğu-batı arasındaki etkileşimde son derece etkili olmuştur. Anxi dört
eyaletten biri olan Yanqi (Karaşeher) hem bulunduğu konumu hem de doğu ve batı
arasında bir savunma görevi görmesi sebebiyle, Batı Bölgesi ulusları ve Çin’in tarihte
mücadele ettiği garnizonlardan birisi olmuştur. Yanqi (Karaşeher) ve Tang Hanedanlığı
ilişkilerini ele almak, bölgede gelişen askeri tarım topluluğu sistemini araştırmak Batı
Bölgesi, Orta Asya araştırmaları ve İpek Yolu savunma faaliyetleri açısından son derece
önemlidir.
288 Xue Zongzheng (薛宗正), ‘‘Tang Sizhen Duhufu de Jianzhi (唐四镇都护府的建
置)’’, Zhongguo Bianjiang Shidi Yanjiu (中国边疆史地研究), 1992/ 3 (第三期), s 89.
289 Rong Xinjiang (榮新江), ‘‘Yanqi (焉耆)’’, Zhongguo da baike quanshu (中國大百
科全書) Zhongguo lishi (中國歷史) (Beijing/Shanghai: Zhongguo da baike quanshu
chubanshe), Vol. 3, 1354.
164
3.4.1. Tang Hanedanlığı ve Yanqi (Karaşeher) İlişkileri
Yanqi (Karaşeher) devleti Tarım Havzası’nda önemli ve stratejik bir pozisyonda
yer almaktaydı. Han Hanedanlığı dönemi sonlarından Wei-Jin Hanedanlığı dönemine
kadar, Tarım Havzası vaha devletleri Tarım Havzası’nda stratejik konum ve öneme sahip
olan Qiuci (Kuça), Yanqi (Karaşeher), Yutian (Hoten) ve Shule (Kaşgar) gibi
garnizonlara hakim olmak için sürekli olarak mücadele etmişlerdir. Çünkü Batı Bölgesi
merkezi konumda yer alan bu bölgeleri kontrol altına almak, söz konusu devletlerin siyasi,
ekonomik ve kültürel açısından gelişmelerine oldukça katkı sağlayacaktır.
Yanqi (Karaşeher), Batı Bölgesi Tanrı Dağı güneyinde, İpek Yolu orta geçiş hattı
üzerinde yer alan önemli bir transfer noktasıydı. Aynı zamanda Batı Bölgesi uluslarından
beş büyük vassal ulustan da biriydi. Çin ve Batı Bölgesindeki ulusları arasında yaşanan
rekabet ve çekişme 7 ile 9. yüzyıla kadar süregelmiştir. Batı Bölgesi doğu kısmında
stratejik coğrafi konuma sahip olan Yanqi (Karaşeher) farkında olmadan Çin ve Batı
Bölgesi arasındaki savaşa dahil olmuştur. Tang Hanedanlığı ve Batı Bölgesi çeşitli güçler
arasında yaşanan mücadelede Yanqi’nin rolü ve izlediği strateji son derece önemlidir. Bu
sebeple gerek Yanqi’nin (Karaşeher) bu çekişmedeki rolünü anlamak, gerek Tang
Hanedanlığı ve Batı Bölgesinin bölgede izledikleri stratejiyi anlamak için Yanqi’nin
(Karaşeher) Tang Hanedanlığı ve Batı Bölgesi’deki diğer uluslar ile olan ilişkilerini de
ele almak gerekmektedir.
165
1.yüzyılın erken dönemlerinde Yanqi (Karaşeher) bölgesi kuzey göçebe toplum
olan Hunlar’ın kontrolü altında olmuştur. Hunlar kurdukları sistem altında Batı
Bölgesi’ndeki devletlerden haraç toplamaya devam etmişlerdir. Han Hanedanlığı
döneminde izlenilen Batı Bölgesi stratejisiyle, o dönemde Yanqi’nin (Karaşeher) de dahil
olduğu bölgelerde askeri tarım toplulukları kurulmaya başlanmıştır. M.Ö. 60 yılında,
Yanqi’nin (Karaşeher) batısında Batı Bölgesi Valilik birimi kurulmuştur. Han İmparatoru
Wang Mang’ın tahta geçmesiyle, Hunlar Batı Bölgesi topraklarını yeniden ele geçirmiştir.
Bu süreçte Yanqi (Karaşeher) hükümdarı isyana katılarak Wang Mang’ın elçileri Wang
Jun (王駿) ve Li Chong (李崇) adlı generalleri öldürmüştür. Bu süreçten sonra M.Ö. 45
yılında Yanqi (Karaşeher) tekrardan Han Hanedanlığı’na bağlı olmuştur. Han
Hanedanlığı’nın yıkılmasından sonra, Yanqi (Karaşeher) bölgedeki en güçlü devletlerden
biri haline gelmiştir. 6. yüzyılda Yanqi (Karaşeher) Batı Göktürkler’e Türk boylarından
Töleslere ve ayrıca Sui Hanedanlığı’na da haraç göndermeye devam etmiştir.290
6.yüzyıl başlarında (604 - 617), Yanqi (Karaşeher) Batı Göktürkler'in himayesi
altında olup, daha sonra Tölesler’e bağlı olmuştur. Sui Hanedanlığı imparatora haraç
verme sistemini kurmuş ve daha sonra Yanqi (Karaşeher) Sui Hanedanlığı’na haraç
vermeye başlamıştır. Daha sonra, Yanqi (Karaşeher) yeniden Batı Bölgesi ulusu Batı
290 Meng Fanren (孟凡人), Yuli Cheng, ‘‘Yanqi Ducheng ji Yanqi Zhen Cheng de
Fanwei (尉犁城、焉耆都城及焉耆镇城的方位)’’, Zhongguo Bianjiang Shidi Yanjiu
(中国边疆史地研究), 1991, Sayı: 1 (第一期), s. 37.
166
Göktürkler'e bağlı kalmıştır. Arada bulunan uzun mesafelere rağmen, Yanqi (Karaşeher)
ve Tang Hanedanlığı arasında haraç ilişkisi kurulmuştur. Batı Göktürkler, Yanqi
ulusunun Tang Hanedanlığı ile iyi ilişkiler kurmasını istememiştir. Daha sonraki
dönemlerde Yukuk Kağan ve İşbara Teriş Tunga Kağan'ın iktidarlığı döneminde, Batı
Göktürkler Yanqi (Karaşeher) ile oldukça yakın ilişkiler kurmuştur. Ériş Kül Kağan
döneminde, Batı Göktürkler Batı bölgesindeki önceden hakim olduğu güçlü pozisyonu
tekrar kazanabilmek için, Yanqi'yi (Karaşeher) kendi tarafına çekip Tang Hanedanlığı’na
karşı birlikte karşı koymaya çalışmıştır. En nihayetinde, Tang Hanedanlığı Batı
Göktürkler’e baskın çıkarak Yanqi'yi işgal etmiş ve Yanqi’de (Karaşeher) valilik birimi
kurmuştur.291
Tang Hanedanlığı’nın bölgede Anxi Genel Valilik birimin kurmasından sonra
Yanqi (Karaşeher), Tang Hanedanlığına bağlılığını kabul etmiştir. Bu süreçte Yanqi
(Karaşeher) Antik İpek Yolu eski kuzey geçiş hattı ve yeni kuzey rotaları üzerinden ticari
karlılık elde etmeye başlamıştır. O dönemde sınır ticareti yapan uluslar için, bulundukları
bölgeden İpek Yolu ticaret hattının geçiyor olması son derece önemli olmuştur. Çünkü
İpek Yolu hattının geçtiği bölgeler vaha devletleri için gelir kaynağı sağlamıştır Sui
Hanedanlığı son dönemlerinde ülkede yaşanan karışıklıklardan dolayı İpek Yolu
hattındaki ana yollar kapanmış ve Batı Bölgesi’nde bulunan her bir ulus haraç vermeye
başlamıştır. Bunun sonucunda hat üzerinde gelip giden kervan ve tüccarlar Gaochang’a
291 Xian Xi (贤熙), Tang Dai Qianqi (618 - 755) Dui Anxi Sizhen De Jingying (唐代
前期对安息四镇的经营), Huamulan Wenhua Chubanshe (花木兰出版社), 2011, s.57.
167
girerek haraç sunmaya başlamışlardır. Gaochang devleti de bölgeye giren kervanlar ve
tüccarlardan büyük gelir elde etmiştir.292 Tarım Havzası’ndan geçen ve kuzey İpek Yolu
güzergahı üzerinde bulunan Yanqi (Karaşeher) ulusu, 632 yılında İpek Yolu hattındaki
kervanların daha kolay gelip gitmesi için Tang Hanedanlığı’ndan yeni ticaret yolları açma
talebinde bulunmuştur. İmparator Taizong bu talebi kabul etmiştir. Bu durum hem İpek
yolu hattının geçtiği güzergahta bulunan Yanqi (Karaşeher) ulusu için gelir kaynağı
sağlayacak, aynı zamanda Tang Hanedanlığı elçi ve kervanları da bu yeni güzergahı
kullanmış olacaklardı. Dolayısıyla her iki tarafın da işine gelecekti. Fakat yeni İpek Yolu
güzergah ve yollarının açılması Gaochang’ın mevcut İpek Yolu hattından elde ettiği karı
olumsuz olarak etkileyecekti. İpek Yolu hattında yeni ticaret yollarının açılması
Gaochang’ın mevcut durumunu etkileyeceği için, Gaochang bu süreçten sonra Tang
Hanedanlığı ile çatışma halinde olan Batı Göktürk ile iş birliği içinde olmuştur. Bu
süreçten sonra Gaochang Batı Göktürkler ile ittifak olup Tang Hanedanlığı’na karşı
hareket etmeye başlamıştır. Bunun yanında Batı Göktürk ulusu ile ittifak olan Gaochang,
Yanqi (Karaşeher) ve beş şehre daha saldırıda bulunmuştur. Bu sırada, Batı Göktürk
Kağanı İşbara Teriş Tunga Kağan döneminde Batı Göktürkler’de yaşanan iç karışıklıktan
ötürü toplum kaos halinde olmuştur. Bu durumu fırsat bilen Tang Hanedanlığı hemen
saldırıya geçmiştir. Çünkü Tang Hanedanlığı’na göre, Batı Bölgesi İpek Yolu’nun
merkezi olan ticaret yolları tıkanmış, kervanların hareket ve faaliyetleri durmuş ve Tang
Hanedanlığı batı sınırları da sürekli olarak tehdit altında kalmıştır. Bu sebeplerden ötürü
Tang Hanedanlığı Batı Göktürkler ile işbirliği yapan Gaochang’a saldırıda bulunmaya
hazırlanmıştır. 640 yılı Aralık ayında, İmparator Taizong önderliğinde Tang Hanedanlığı
292 Shi Xinrong (施新荣), Tulufan Xue Yu Xiyu Shi Lun Gao (吐鲁番学与西域史论
稿), Zhejiang Daxue Chubanshe (浙江大学出版社), Hangzhou, 2017, s.33.
168
Gaochang’a bir saldırı düzenlemiş ve Gaochang’ı tamamen kontrol altına almıştır. Bazı
Çin kaynaklarında, Gaochang’ın kervan ve elçilerin geçtiği ticaret yol ve geçişleri izole
ettiği ve kendi içerisindeki yönetiminin de iyi olmadığı şeklinde geçmektedir. Hatta
Gaochang’da bulunan halkın yönetiminden memnun olmadığı ve halkının Tang
Hanedanlığı’ndan mevcut yönetimi ele geçirmesi talebinde bulunduğu da belirtilmektedir.
Bu sebeple Tang Hanedanlığı Gaochang’ın yönetiminden memnun olmayan halk ve
kervanların da desteği ile Gaochang’da zafer elde etmiştir. 293
Yanqi’nin (Karaşeher) Antik İpek Yolu güzergahlarında kar elde etmesi
Gaochang’ın söz konusu güzergahtan elde ettiği karı olumsuz yönde etkilemiştir. Bu
durumdan rahatsız olan Gaochang, Batı Göktürkler ile işbirliği içinde olmuştur. Batı
Göktürklerle kurduğu işbirliği neticesinde Yanqi’ye saldırı gerçekleştirmiştir. İmparator
Taizong Gaochang’a ordu göndererek Anxi Genel Valilik birimini kurmuş ve bunun
sonucunda Yanqi’yi tamamıyla ele geçirmiştir. 648 yılında, Tang Generali Ashina She’er
(阿史那社爾) Qiuci’yı (Kuça) işgal etmiş ve Xian Na Zhun’yu Yanqi (Karaşeher)
hükümdarı olarak tahta geçirmiştir. 658 yılında, Batı Göktürk Kağanı İl-Kullıg İşbara
Kağan Tang Hanedanlığı’na karşı isyan çıkararak yenilgiye uğratmıştır. 294 Bu
293 Yu Taishan, Xiyu Tongshi, s. 156.
294 Han Xiang (韩翔), ‘‘Yanqi Du Guo, Yanqi Duhufu Zhisuo yu Yanqi Zhen Cheng_
Bogedaqin Gucheng Diaocha (焉耆国都、焉耆都督府治所与焉耆镇城——博格达
沁古城调查)’’, Wenwu Chubanshe (文物出版社), 1982, Sayı: 4 (第 4 期), s. 58.
169
yenilgiden sonra Yanqi Anxi Genel Valilik birimi altında kurulan dört garnizondan biri
olmuştur.
640 yılında Tang Hanedanlığı’nın Gaochang’a askerlerini gönderdiği süreçte,
Yanqi (Karaşeher) Tang Hanedanlığına yardım etmiştir. Yanqi’nin Tang Hanedanlığı ile
beraber Gaochang’a karşı gelme eğiliminde olmasından ötürü, Yanqi’nin sahip olduğu
mallar Gaochang tarafından yağmalanmıştır. Bu süreçten sonra Yanqi (Karaşeher) Tang
Hanedanlığı’na daha sadık kalmıştır. Wu Yugui (吴玉贵) ve Zhang Yiting’in (张宜婷)
konuyla alakalı farklı görüşleri bulunmaktadır. Araştırmacı Wu Yugui’ye göre; ‘‘Batı
Göktürk Kağanı Yukuk Kağan’ın zorlama ve baskısı Yanqi’nin isyan etmesine sebep
olmuştur.’’295 Zhang Yiting’e göre; ‘‘Yanqi devletinin kendi isteği ile Batı Göktürkler ile
iş birliği içinde olmuş ve bu süreçten sonra hem Batı Göktürk hem de Tang Hanedanlığı
ile yakın ilişkiler kurma stratejisini izlemiştir.’’296
7. yüzyıl ortalarından sonra (650-699) Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik
birimi ve bunun altında aralarında Yanqi’nin (Karaşeher) de bulunduğu dört garnizonu
295 Wu Yugui, Tujue Kehan Guo Yu Sui-Tang Guanxishi Yanjiu, s. 332.
296 Zhang Yiting (张宜婷), ‘‘Cong Anxi Sizhen Zhi Yanqi Zhen Kan Tang Chao Dui
Sichou Zhilu de Kongzhi he Jingying (从安西四镇之焉耆镇看唐朝对丝绸之路的控制
和经营)’’, Kunming Xueyuan Xuebao (昆明学院学报), 2016, s. 77 – 81.
170
kurmuştur. Bu şekilde Tang Hanedanlığı Yanqi (Karaşeher) gibi vassal devletlerin
yönetimini güçlendirmiştir. Aynı zamanda Tibetliler de bu süreçte Batı Bölgesi için
savaşan devletler arasına katılmış ve Batı Göktürkler ile iş birliği içinde olmuştur. Bu
durum Tang Hanedanlığı açısından Anxi Dört Garnizon ve Yanqi’nin (Karaşeher)
bulunduğu bölgede savunmayı sıkıntıya sokmuştur. Tang Hanedanlığı Yanqi (Karaşeher)
garnizonunu güçlendirmek için bir çok tedbir almıştır. Örnek olarak alınan tedbirlerden
biri de Suiye garnizonunun Yanqi’nin (Karaşeher) yerine geçmesi olmuştur. Tibetliler ve
diğer Batı Göktürkler'e bağlı çeşitli devletlerin Yanqi için mücadelesi başlamıştır. Tang
Hanedanlığı bölgedeki faaliyetlerine devam etmesi için Yanqi’yi (Karaşeher) kontrol
almanın fırsatını kollamıştır. 8. yüzyıl öncesinde (700 - 754) Tang Hanedanlığı Batı
Bölgesi stratejisinin sorunsuz bir şekilde uygulaması için isyan çıkaran diğer Batı Bölgesi
uluslarına karşı farklı bir strateji uygulamıştır. Uygulanan bu stratejisi sonucunda, Yanqi
(Karaşeher) yeniden Anxi Dört Garnizona’a dahil olmuştur. 8. yüzyıl ortalarından sonra
(755-899) Batı Bölgesi’nin sosyal ve siyasi olarak kargaşa içinde olduğu bu dönemde,
Tang Hanedanlığı yönetimi altında Yanqi Valilik birimi (都督府) ve Yanqi (Karaşeher)
garnizonunu kurulmuştur. 8. yüzyıl sonları 9. yüzyıl başlarına kadar (794-845), Yanqi
(Karaşeher) önce Tibetliler ve Uygurlar tarafından işgal edilmiştir. 9. yüzyıl başlarından
sonra (845 - 888) Yanqi (Karaşeher), Xiajiasi (黠戛斯) Kırgızların kapsamına girmiştir.
171
3.4.2. Yanqi (Karaşeher) Askeri Tarım Topluluğu (Tuntian) Sistemi
Antik Çin dönemlerinde tarım faaliyetleri oldukça önemli bir yere sahipti. Tarımın
gelişmesi ekonomik gelişmeler açısından son derece önemliydi. Aynı zamanda tarım
faaliyetleri, tarım yapılan bölgenin sosyal sınıf sistem yönetimini de direkt olarak
etkilemekteydi. Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisi ve bölgede faaliyette
bulunma süresince, bölgenin kendine has iklim koşulları, Çin ve Batı Bölgesi arasında
bulunan uzun mesafe iki bölge arasında somut olarak iletişim ve etkileşimi zorlaştıran
faktörler olmuştur. Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi yönetim sisteminde ekonomiyi
geliştirmek için üç farklı model uygulamıştır. Bunlardan birincisi; Çincede tuntian (屯田)
olarak adlandırılan askeri tarım topluluğuna dayalı olarak ekonomiyi geliştirmektir.
İkincisi; ziraat ve hayvancılığın geliştirilerek ekonomiye katkıda bulunmayı sağlamaktır.
Üçüncüsü; bölgede ticaret yapılan ulaşım güzergahlarını ve buna bağlı olarak ticaretin
gelişmesini sağlamaktır. 297 Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi yönetimi doğrultusunda
aldığı bu önlemler, Batı Bölgesi askeri savunmasında lojistik destek ve tedarik sağlamıştır.
Bölgede askeri tarım toplulukların gelişmesi ticaretin de gelişmesine sebep olmuştur.
Anxi Dört Garnizon’dan biri olan Yanqi (Karaşeher) garnizonu sahip olduğu coğrafi
konum ile tarım yapmak için uygun iklim koşullarına sahiptir. Bu sebeple Yanqi
297 Wu Dajun (吴大旬), ‘‘Cong Chutu Wenshu Kan Tang Dai Xizhou de Tuntian (从出
土文书看唐代西州的屯田)’’, Xinjiang Daxue Xuebao (新疆大学学报), Shehui Kexue
Ban (社会科学版), 32.cilt sayı :3, (第 32 卷,第 3 期), 2004, s.71.
172
(Karaşeher) Garnizonu, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde askeri tarım topluluğu
stratejisini uygulamasında oldukça önemli bir yere sahip olmuştur.
“Tuntian Shubian (屯田戍边)”298 politikası Çin’in antik dönemden günümüze
kadar uygulanan politikalardan biridir. Söz konusu politika sınır savunması kapsamında
askeri karargah, ordu altında bölgeyi tarıma açmak ve o bölge topraklarını ekilir, biçilir
hale getirmek anlamına gelmektedir. Çin’in Batı Bölgesi stratejisi kapsamında uyguladığı
askeri tarım topluluğu sisteminin kökeni Batı Han Hanedanlığı dönemine kadar
dayanmaktadır. Çin, Batı Han Hanedanlığı döneminde izlediği Batı Bölgesi politikası
sayesinde bölgeyi tanımış ve iki bölge arasında karşılıklı olarak etkileşim başlamıştır.
Han Hanedanlığı öncelikle bölgede savunma amaçlı bulunan askerlerin beslenme
sorununu çözmek ve daha sonra bölgeye çok sayıda asker göndererek bölgede belirli bir
nüfus oluşturmak için bu sistemi oluşturmuştur.299 Tang Hanedanlığı döneminde ise Han
dönemindeki sistem devam ettirilmiş ve giderek daha da geliştirilmiştir. Tang
Hanedanlığı’nda yaşanan gelişmeler neticesinde bu dönemde askeri tarım topluluğu
sistemine son derece önem verilmiş ve hatta sisteme özel olarak bazı kurallar
298 Bingtuan (兵团 ), antik dönemde Çin’in tuntian olarak adlandırılan askeri tarım
topluluğu sisteminin devamı niteliğindedir. Günümüz Çin’de de kullanılan bu sistem
‘‘bingtuan’’ olarak adlandırılmaktadır. Antik dönemdeki askeri tarım topluluğunun
gelişmiş halidir.
299 Huang Zhengjian (黄正建), Tang Dai Qianqi De Tuntian (唐代前期的屯田),Tang
Shi Yanjiu (唐史研究),1985,s. 79-80.
173
getirilmiştir.300 Tang Liu Dian kayıtlarında, garnizonlarda görevli tüm askerlerin mutlaka
askeri tarım topluluğu sistemini geliştirerek, tarım faaliyetlerinde bulunması gerektiği ve
elde edilen mahsulleri stok yapmaları şartı yer almaktadır.301
Yanqi (Karaşeher) havzası oldukça avantajlı bir konuma sahipti. Deniz yüksekliği
yaklaşık olarak 1200 metre üzerinde, doğu-batı uzunluğu 120 bin metre, güney-kuzey eni
maksimum 60 bin metre olup, kuzey bölge güneye göre daha yüksekti.302 Bölgedeki
yüksek ova ve dağlardan gelen sular ile nehir suları doğuya doğru Yanqi (Karaşeher)
havzasına akmaktaydı. Bu sebeple, Yangi (Karaşeher) bol su kaynaklarına sahip bir
bölgedir. Bu durum Yanqi’nin (Karaşeher) elverişli iklim koşullarına sahip olmasını ve
buna bağlı olarak da bölgede tarım yapılmasına uygun şartların oluşmasını sağlamıştır.
Jiu Tang Shu, Juan 198, Yanqi Zhuan kayıtlarında: “verimli topraklarda, üzüm
300Zhu Lina, ‘‘Tang Dai Kaiyuan Nianjian Xiyu Tunken Jingji Xiaoyi Tan Wei’’, Shehezi
Daxue Xuebao, Zhexue Shehui Kexue Ban (石河子大学学报, 哲学社会科学版), 27.cilt,
Sayı: 6 (第27卷,第6期),2013, s. 20.
301 Li Linfu (李林甫), Tang Liu Dian (唐六典), 7. Cilt Shangshu Gongbu (卷 7-尚书工
部), Zhonghua Shuju (中华书局), 1992, s. 222.
302 Chen Xi (陈曦), Zhongguo Gan Zao Qu Ziran Dili (中国干早区自然地理), Kexue
Chubanshe (科学出版社), 2010, s. 67.
174
yetiştirildi.”303 şeklinde kayıtlar geçmektedir. Tarihi kayıtlar, Yanqi bölgesinde Tang
Hanedanlığı’nın askeri tarım topluluğu sistemi doğrultusunda bölgedeki tarımın
geliştiğinin bir göstergesidir.
Sui – Tang Hanedanlığı döneminde Araştırmacı Yuan Zuliang’ın araştırmasına
göre, Yanqi’nin nüfusunun yaklaşık olarak yirmi bin civarında olduğu belirtmiştir.304
Daha sonra Tang Hanedanlığı’nın Yanqi’de (Karaşeher) garnizon kurması ve bölgede
askeri tarım faaliyetlerini başlamasından sonra bölgedeki nüfus giderek artmıştır. Tang
Xuanzong dönemine kadar Yanqi (Karaşeher) garnizonunun nüfusu kırk bin civarına
ulaşırken, tarım alanları yüz ölçümü ise yaklaşık yedi tona (七屯) ulaşmıştır.305 Bu
dönemde, Yanqi garnizonu tarım faaliyetlerinden elde edilen mahsul miktarı ise yetmiş
bin dan (石)306 civarındadır.307
303 Jiu Tang Shu (旧唐书), 198. Cilt, Xirong Yanqi Zhuan ( 卷 198,西戎-焉耆传), s.
5301.
304 Yuan Zuliang (袁祖亮), Sichou Zhilu Renkou Wenti Yanjiu (丝绸之路人口问题
研究), Xinjiang Renmin Chubanshe (新疆人民出版社), 1998, s.139.
305 Tang Liu Dian, s. 223.
306 Antik dönemde tahıl için kullanılan ölçü birimidir. Yaklaşık olarak 100 litreye eşittir.
307 Zhu Lina, Tang Dai Kaiyuan Nianjian Xiyu Tunken Jingji Xiaoyi Tan Wei, s. 21.
175
Tarihi yazılı kaynaklar, Batı Bölgesi uluslarından Yanqi’de (Karaşeher) Tang
Hanedanlığı’nın bölgede uyguladığı askeri tarım topluluğu (tuntian) sistemi ile alakalı
sınırlı bilgiler sunmaktadır. Fakat son dönemlerde bölgede yapılan arkeolojik çalışmalar
bölgedeki tarım faaliyetleri hakkında detaylı bilgiler sağlamaktadır. Yanqi (Karaşeher)
bölgesinde yapılan arkeolojik kazılar neticesinde bölgedeki askeri tarım topluluğu sistemi
ile alakalı bir çok buluntu keşfedilmiştir. Bölgede yapılan arkeolojik kazılarda, 3300 yılı
öncesinde bugünkü Heshuoxian günümüz Hoşut ilçesinde toplumda asıl üretim olarak
tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yapıldığını gösterir nitelikte bazı buluntular
keşfedilmiştir. Arkeologlar bölgede antik dönemde insanların tarım faaliyetlerinde
kullandıkları değirmen taşından yapılmış sopalar ve diğer çeşitli taştan yapılmış tarım
aletlerini keşfetmişlerdir.308 Söz konusu buluntular dışında, araştırmacı Huang Wenbi (黄
文弼) 1958 yılında, Yanqi (Karaşeher) garnizonu kuzeybatısında yaklaşık olarak 2500
metre uzaklıkta Tang Hanedanlığı’na ait tarım faaliyetlerine dair buluntular keşfetmiştir.
Arkeolojik kazılar sonucunda bölgede, ambar kalıntıları, demirden yapılmış çeşitli tarım
aletleri ve tarımla alakalı buluntular keşfedilmiştir.309 Yanqi’nin 40 li uzağında bulunan
kasabanın 2500 metre güneyinde, Tang Hanedanlığı antik şehri ve kalesi yer almaktadır.
308 Xinjiang Bowuguan, Heshuoxian Wenhua Guan (新疆博物馆,和硕县文化馆),
‘‘Heshuoxian Xin Tale, Quhui Yuanshi Wenhua Yizhi Diaocha (和硕县新塔拉、曲惠
原始文化遗址调查)’’, Xinjiang Wenwu (新疆文物), 1986, Sayı:1 (第 1 期), s. 1-5.
309 Huang Wenbi (黄文弼), 1958-1958 Nian Xinjiang Kaogu Diaocha Jianji (1957-
1958 年新疆考古调查简记), Xiyu Shidi Kaogu Lunji (西域史地考古论集), Shangwu
Yinshu Guan (商务印书馆), 2015, s. 158.
176
1983 yılında Çin Bilim Akademisi, Xinjiang Arkeolog ekibi söz konusu antik şehirde
insanlar tarafından kazılmış bir değirmen taşı keşfetmiştir.310 Söz konusu arkeolojik
buluntular Tang Hanedanlığı döneminde Yanqi (Karaşeher) garnizonunda tarım
faaliyetlerinin gelişmişliği ve geldiği noktayı gösterir niteliktedir.
Tang Hanedanlığı bölgede askeri tarım topluluğu sistemini uygulamasıyla beraber,
bölgede savunma amaçlı bulunan asker ve ordunun gıda ihtiyacını çözmeyi amaçlamıştır.
Söz konusu strateji ile askerlerin tüm gıda ihtiyaçları karşılanmıştır. 311 Söz konusu
sistemin bölgede savunma amaçlı bulunan ordunun gıda ihtiyacını çözmesinin yanında,
bölgeye gönderilen askerler ile beraber bölge nüfusunun artmasını ve bu doğrultuda bir
merkez oluşturmayı planladıkları şeklinde değerlendirebiliriz. Bu sayede Tang
Hanedanlığı’nın bölgede görevlendirdiği asker nüfusu giderek artacak, hanedanlık
bölgede genişleyerek baskın bir nüfus oluşacaktır.
310 Xinjiang Wenwu Pucha Bangongshi (新疆文物普查办公室), Bazhou Wenwu Pucha
Dui (巴州文物普查队), ‘‘Bayinguoleng Menggu Zizhizhou (巴音郭楞蒙古自治州文物
普查资料)’’, Xinjiang Wenwu (新疆文物), 1993, Sayı 1 (第 1 期), s. 68.
311 Li Wenyi (李文益), Li Shaolin (李少林), ‘‘Tang Dai Tuntian Yanjiu Zongshu (唐代
屯田研究综述)’’, Zhongguo Shi Yanjiu Dongtai (中国史研究动态), Sayı:4 (第 4 期),
2011, s.37.
177
Tarımın gelişmesiyle beraber bölgede hayvancılık ve buna bağlı olarak trans
ticaret 312 de gelişmiştir. Tarım faaliyetlerinin gelişmesi doğrultusunda, hayvancılık
ekonomisinin gelişmesi Yanqi (Karaşeher) garnizonu için oldukça önemli olmuştur.
Bölgede at, eşek, deve gibi hayvanların yetiştirilmesi, Yanqi’nin Batı Bölgesi’nde önemli
bir yere sahip olmasını sağlamıştır. Bir açıdan baktığımızda, Batı Bölgesi ile vaha ulusları
arasındaki oldukça uzak mesafeler bulunmakta ve yetiştirilen bu hayvanlar zamanla söz
konusu bölgeler arasında ulaşım ve nakliye aracı olarak kullanılmıştır. Bunun sonucunda
Antik İpek Yolu güzergahında yer alan Yanqi’de (Karaşeher) ticaret faaliyetleri artarak
bölge ekonomisinin gelişmesine sebep olmuştur. Yan Gengwang, Xin Tang Shu’da geçen
kayıtlara göre şu bilgileri verir: ‘‘Xizhou’dan Yan Shan Dağı geçidinden güneybatıya
doğru Yanqi (Karaşeher) garnizonuna varılır. Bu aradaki mesafe yaklaşık olarak 725
kilometredir. Qiuci (Kuça) garnizonu kuzeydoğusundan Yanqi’ye olan mesafe yaklaşık
olarak 800 kilometredir. Ayrıca bu bölgeler arasındaki yol oldukça dağlık ve
engebelidir.’’313 Söz konusu mesafeler ve engebeli güzergahlar göz önüne alındığında,
garnizonlar arasındaki bilgi akışı, haberleşme ve eşya transferinin sağlanmasında
kullanılan hayvanlar hayati öneme sahip olmuştur. Bu sebeple, ulaşım ve haberleşmede
kullanılan hayvan yetiştirme konusunda yüksek talepler söz konusudur. Ayrıca
garnizonlar bu güzergahlarda uygun posta teşkilatları kurmasının dışında, bölgede at deve
ve eşek yetiştirme ve yetiştirilen hayvanların kullanım yönetimini de son derece önem
312 Bölge topraklarından geçen, o bölge toprakları aracılığıyla yapılan ticaret anlamına
geelmektedir.
313 Yan Gengwang (严耕望), Tang Dai Jiaotong Tukao (唐代交通图考), 2. Cilt
Helongjixi Qu (卷 2, 河陇碛西区), s. 494.
178
vermişlerdir.314 Diğer bir açıdan, Yanqi (Karaşeher) garnizonu önemli bir askeri savunma
stratejik bölge olduğundan, tarihte oldukça özel bir bölge olmuştur. Uluslara özgü eşyalar
ya da uluslara ait önemli bilgiler içeren belgeler güzergah boyunca güvenli bir şekilde
taşınıyor olması gerekmekteydi. Stratejik bölge, eşyaların transferi ve insanlar arasındaki
etkileşimde önemli iken öte yandan bölgede yetiştirilen atlar da mühim bir yere sahip
olmuştur. Çünkü o zamanlar bir ulusun sahip olduğu at, o ulusun zafer kazanmasında çok
önemli bir faktördü. Bu sebeple Yanqi (Karaşeher) askeri savunma bölgesi hayvancılığın
geliştirilmesine son derece önem vermiştir. Bu doğrultuda bölgede oldukça gelişmiş
hayvancılık ekonomisi oluşmuştur. Akademik dünyada, Yanqi’nin hayvancılık kültürü
ve o bölge toprakları aracılığı ile yapılan ticaret hakkında yapılan araştırmalar oldukça az
olsa da, son dönemlerde yapılan arkeolojik kazılar neticesinde bir çok belge ve arkeolojik
buluntu keşfedilmiştir. Arkeolojik kazılar sonucunda keşfedilen belge ve buluntularda,
bölgedeki bir çok mezar ve çevresinde inek başı, at çukurları keşfedilmiştir. Ayrıca
mezarlarda hayvan kemikleri, keçeler ve keçeden yapılmış çeşitli eşyalar da
bulunmuştur. 315 Arkeolojik kazılar neticesinde bulunan buluntular, tarihin erken
314 Gong Xianzhai (龚先砦), ‘‘Tang Dai Tuntian ji Tuntian Fazhi Yanjiu Shulun (唐代
屯田及屯田法制研究述论)’’, Fazhi yu Jingji (法制与经济), Sayı: 262 (第 263 期), 2011,
s.12.
315 Zhongguo Shehui Kexueyuan Kaogu Suo Xinjiang Dui (中国社会科学院考古所新
疆队), ‘‘Xinjiang Zizhiqu Bayinguoling menggu zizhi zhou Wenguan Suo (新疆自治区
巴音郭楞蒙古自治州文管所)’’, Xinjiang he Jingxian Cha Wu Hu Goukou Yihao Mudi
(新疆和静县察吾呼沟口一号墓地), Kaogu Xuebao (考古学报), 1988, Sayı 1: (第 1期),
s. 75-79.
179
dönemlerinde Tanrı Dağları kuzey eteğinden akan Kaidu Nehri’nden beslenen Yanqi
(Karaşeher) bölgesinde hayvan yetiştiriciliğinin oldukça geliştiğini göstermektedir.
Nitekim bölgenin buğday ve tahıl yetiştirmek için elverişli iklim, verimli topraklara sahip
olması at, deve, inek, koyun yetiştirmek içinde uygun şartları da sağlamıştır. Kayıtlara
göre o dönemde bölgede yaklaşık olarak yüz bin civarında yetiştirilen at bulunmaktadır.
Ayrıca Kaidu Nehri’nin aktığı bölge at yetiştiriciliği konusunda önemli bir bölge
olmuştur.316
Tang Hanedanlığı’nın bölgeye askeri birlikleri göndererek oluşturduğu askeri
tarım topluluğu sistemi ve bu doğrultuda gelişen hayvan yetiştiriciliği bölge ekonomisini
son derece geliştirmiştir. İmparator Xuanzong, 719 yılında Yanqi (Karaşeher), Qiuci
(Kuça), Shule (Kaşgar), Yutian (Hoten) bu dört garnizonda tarımsal faaliyet stratejisine
devam etmiştir.317 Tarım ve hayvancılıkla beraber ticaret alanında da ekonomik gelişme
yakalayan Yanqi (Karaşeher), bölgesel olarak avantajlı konuma gelmiştir. Bu sebeple tüm
uluslar Yanqi bölgesine odaklanmışlardır. Yanqi’nin doğu ve batı arasına ulaşım kavşağı
olduğu göz önüne alınırsa, ticaretin ve ekonominin de bu kapsamda gelişmesi oldukça
normaldir. Arkeolojik çalışmalar doğrultusunda, 1987 yılında Hejing Kasabası Chawuhu
4 nolu M.102 numaralı mezarda çömlek pot bulunmuştur. Bu çömleğin arasında kabuklu
316 Zhongguo Renmin Zhengzhi Xieshang Huiyi Yanqi Huihe Zizhi Xian Weiyuanhui
Wenshi Ziliao Weiyuanhui (中国人民政治协商会议焉耆回族自治县委员会文史资料
委员会), ‘‘Yanqi Wenshi Ziliao (焉耆文史资料)’’, Sayı: 3 (第 3 期), 1990, s. 58 – 60.
317 Xin Tang Shu, 221. Cilt, Xiyu Zhuan, s 6230.
180
altı adet kırbaç bulunmuş ve bu kabukların para olarak stoklandığı düşünülmektedir.318
Bu durum bölgedeki ticari faaliyetlerin gelişmişliğinin bir göstergesidir. Yanqi’nin doğu
ve batı ticaretinde önemli bir yer ve konuma sahip olmasına istinaden, Turfan Soğdca
Belge kayıtları (T.i.i. D.94) doğrultusunda, Soğdlu tüccarlar ticaret güzergahlarında
batıdan doğu kısmına doğru, Roma, İran, Anguo, Yutian (Hoten), Qiuci (Kuça), Yanqi
(Karaşeher), Gaochang gibi yerlerden geçmekte, en sonunda da Tang Hanedanlığı
topraklarına ulaşmaktaydı. 319 Söz konusu Soğdlu tüccarlar bu güzergahta değerli
eşyaların ticaretini yapıyorlardı. Değerli eşyalar arasında yetiştirilen hayvanlardan, kadın
kölelerin ticareti yer almaktaydı.320
Ayrıca, Tang Hanedanlığı’nın başlarında Yanqi (Karaşeher) devletinin İpek Yolu
güzergahında ana geçiş hatları açması, Batı Göktürkler ile işbirliği içinde olması ve açtığı
güzergahta gerçekleştirilen ticaretten elde ettiği vergiler ticaretin gelişmesinde önemli
etken olarak görülmektedir. İmparator Xuanzong zamanında, Anxi Dört Garnizon’un
Batı Bölgesi’ndeki faaliyetleri zirveye ulaşmış ve bu dönemde Batı Bölgesi savunması
318 Xinjiang Wenwu Kaogu Yanjiusuo (新疆文物考古研究所), ‘‘Hejingxian Chawuhu
Goukou Si Hao Mudi (和静县察吾呼沟口四号墓地)’’, 1987 Niandu Fajue Jianbao
(1987 年度发掘简报), Xinjiang Wenwu (新疆文物), 1988, Sayı:4 (第 4 期), s. 185.
319 W.B. Henning, Sogdian List, Sogdica, London, 1940, s.11.
320 Rong Xinjiang (荣新江), ‘‘Xin Huo Tulufan Wenshu Suojian De Sute (新获吐鲁番
文书所见的粟特)’’, Tulufan Xue Yanjiu (吐鲁番学研究), 2007, Sayı: 1 (第 1 期).
181
doğu-batı ticareti gelişerek normal seyrinde devam etmiş ve aynı zamanda toplumdaki
sosyal düzen de sağlanmıştır. İngiliz Sinolog Denis Crispin Twitchett 321 : ‘‘Tang
Hanedanlığı’nın Batı Bölgesinde kurduğu Anxi Dört Garnizon’un askeri savunması
önemli şehirlerin koruyucu gücü haline gelmiştir. Buradaki asıl amaç, Tarım Havzasına
girip, Orta Asya, Kaşmir’deki ticaret yollarına kadar ilerlemek ve Afganistan’dan İran’a
olan ticaret yol ve güzergahlarını kontrol etmek olduğunu belirtmiştir.’’322 Son dönemde
yapılan arkeolojik çalışmalar neticesinde, Turfan’da çok miktarda Tang Hanedanlığı
metinleri keşfedilmiştir. Turfan Bölgesinde çıkarılan Tang Hanedanlığ metinlerinde,
Yanqi (Karaşeher) bölgesindeki ticaret durumu, bölgenin ticaret yönetmeliği, Soğdlu
tüccarların bölgedeki ticari faaliyetleri, ticareti yapılan eşyalara dair detaylı bilgiler yer
almaktadır.323
Yanqi’de (Karaşeher) tarım faaliyetlerinin gelişmesine bağlı olarak hayvancılığın
gelişmesi bölgede at değiş-tokuş ticaretinin de yapılmasını sağlamıştır. At yetiştiriciliği
321 Denis Crispin Twitchett, Çin tarihi konusunda uzmanlaşmış bir İngiliz Sinolog ve
bilgindi ve Çin'deki Cambridge Tarihi'nin ortak editörlerinden biri olarak tanınmaktadır.
322 Cui Ruide (崔瑞德) , (Denis Crispin Twitchett), Jianqiao Zhongguo Sui Tang Shi
(剑桥中国隋唐史) (589 - 906), Zhongguo Shehui Kexue Chubanshe (中国社会科学
出版社), 1990, s. 329.
323 Zhongguo Wenwu Yanjiusuo (中国文物研究所), Tulufan Chutu Wenshu (吐鲁番
出土文书), Wenwu Chubanshe (文物出版社), 1996, s. 275.
182
bakımından önemli bir yer olan Yanqi, at değiş tokuş ve ticaretinin gelişmesine katkısı
oldukça büyüktür. Çünkü o dönemde ulusların uyguladıkları strateji ve elde ettikleri
zaferlerde, bir savaş aracı olarak at çok önemli bir yere sahiptir. Nitekim o dönemde
stratejik öneme sahip at ve maddi değeri yüksek ipek gibi değerli eşyaların değiş tokuşu
yapılmaktadır. Tarihte farklı dönemlerde Çin ulusu ve Göktürkler arasında at ve ipek
değiş tokuşu yapılmıştır. 324 Yanqi bölgesi de öncelikle tarımın ve daha sonrada
hayvancılık ve ticaretin gelişmesiyle, farklı uluslar arasında at değiş tokuşunun
yapılmasında öncü olmuştur diyebiliriz.
3.4.3. Yanqi’nin (Karaşeher) Anxi Dört Garnizondaki Yeri ve Önemi
Sahip olduğu özel ulaşım güzergahı, stratejik coğrafi konumu ve elverişli iklim
koşulları ile Yanqi (Karaşeher) Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi faaliyetinde çok
önemli bir yere sahip olmuştur. Öncelikle Tang Hanedanlığı Gaochang’ı yenilgiye
uğratıp Xizhou’a girdikten sonra, Yanqi (Karaşeher) ulaşım güzergahında yer almasından
ötürü Tang Hanedanlığı’nın sınır bölgesindeki savunma güzergahı konumunda olmuştur.
Özellikle Yanqi’de (Karaşeher) yaşanan kaos ve isyanlar, Tang Hanedanlığı güçlerinin
büyük bir tehdit oluşturmasına engel olmuştur. Bunun yanında Yanqi’nin (Karaşeher)
dört taraftan ulaşım ağının olması, Tang Hanedanlığı’nın bölgeye odaklanmasında bir
diğer etken olmuştur. 644 yılında Tang Hanedanlığı Yanqi’yi kontrol altına alarak,
324 Li Mingwei, Sichouzhilu Maoyi Shi, s. 48.
183
Xizhou’dan Yanqi havzası arasında çift savunma hattını oluşturmuştur. Xin Tang Shu,
Juan 40 kayıtlarında: birinci hat ‘‘Yinshan Dağı Geçidi’’, diğer hat ise ‘‘Turfan’dan
batıya doğru ilerleyip, Yanqi havzası kuzey yamaçlarına ulaşan hat’’ şeklinde
tanımlanmaktadır.325
Tang Hanedanlığı bölgede faaliyetlere başladıktan ve bölgeyi kontrolü altına
aldıktan sonra bölgedeki faaliyetlerine devam etmiştir. Tang Hanedanlığı Yanqi’deki
(Karaşeher) isyanları bastırdıktan sonra, bölgede askeri savunma yapısı sistemini kurmuş,
aynı zamanda Yanqi (Karaşeher) havzası içinde askeri savunmayı da aktif hale getirmiştir.
Anxi Dört Garnizon’nun kurulmasından sonra, bu dört garnizondan biri olan Yanqi
(Karaşeher) hem konumu hem de sahip olduğu iklimi sayesinde tarım için oldukça
elverişli bir bölgedir. Anxi Dört Garnizon’dan sonra Yanqi (Karaşeher) bölgesine çok
sayıda savunma amaçlı asker gönderilerek askeri tarım topluluğu (tuntian) sistemi ile
bölge tarıma açılmıştır. Bölgenin tarıma açılmasıyla öncelikle bölgeye savunma amaçlı
gönderilen askerlerin yeme ve gıda ihtiyaçları karşılanmıştır. Daha sonra bölgede bir nevi
askeri tarım sisteminin gelişmesiyle Tang Hanedanlığı bölgede gittikçe yayılmış ve
genişlemeye başlamıştır. Tarımın gelişmesi sonucunda bölge üzerine yapılan ticaret
artmış, söz konusu askerlerin ihtiyaçları karşılandığı gibi aynı zamanda da bölge toplum
ekonomisinin gelişmesine de katkıda bulunmuştur. Tarıma dayalı olarak hayvan
yetiştiriciliği de gittikçe artmıştır. Bölgede yetiştirilen hayvanlar arasında ulaşım ve
bölgeler arası bilgi akışı ve iletiminde bir araç olarak kullanılan at, deve ve eşek yer
almaktadır. Özellikle o dönemde savaş stratejisinde önemli bir yere sahip olan at
325 Xin Tang Shu, Juan 40, s. 1581.
184
yetiştiriciliği Yanqi (Karaşeher) bölgesinde oldukça gelişmiştir. Buna bağlı olarak farklı
uluslar ile at değiş tokuş ticareti de bölgede oldukça yaygın olarak görülmüştür. Bölge
üzerinden yapılan ticaret giderek artmıştır. Öyle ki Soğdlu tüccarlar bölge ticaret
güzergahları dahilinde değerli eşya ticareti yapmışlardır.
Bir diğer açıdan baktığımızda, Tang Hanedanlığı’nın savunma ve Batı Bölgesi
kontrolü amacıyla faaliyette bulunduğu bölgede, Yanqi’nin (Karaşeher) sahip olduğu
konumu ve doğu-batı güzergahı arasındaki ticaret rotaları ile oldukça önemli bölge
olmuştur. Tang Hanedanlığı bölge yönetimi kapsamında savunma amaçlı bölgeye asker
gönderip bölgeyi tarıma açması ile hem bölge ticaretinin gelişmesine hem de bu bölge
üzerinden yapılan transit ticaretin gelişmesine katkı sağlamıştır. Dolayısıyla Yanqi
(Karaşeher) garnizonu, doğu ve batı arasında yapılan karşılıklı ticaret ve aynı zamanda
değerli eşyaların değiş - tokuş ticareti açısından merkez konumda bir bölge olmuştur.
Tang Hanedanlığı’nın bölgede uyguladığı stratejik önlemler bölge ekonomisinin
gelişmesine de katkı sağlamıştır. Örneğin, tuntian sisteminin gelişip bölgede tarım
alanları ve buna bağlı asker sayısının artmasıyla beraber bölgede farklı mesafelerde posta
teşkilatları kurulmuştur. Posta teşkilatları ile bölgede savunma amaçlı bulunan asker ve
memurların yeme-içme ve konaklama ihtiyaçları karşılanmıştır. Bunun sonucunda Tang
Hanedanlığı’nın aldığı stratejik önlemler ile bölge ekonomisinin gelişmesine ve antik
İpek Yolu hattı üzerinde yapılan ticaretin devam etmesinde çok önemli bir rol oynamıştır.
185
Yanqi (Karaşeher) Budizm için de önemli bir merkezdir. Bölgede çok sayıda
manastır keşfedilmiştir. Bunlardan biri de Mingwu’nun Binlerce Buda Yeraltı Odası’dır
(明屋千佛洞). 20. yüzyılda, Yanqi (Karaşeher) bölgesinde Sanskritçe ve yerel dil olan
Tokharca dilinde yazılmış Budist metinler keşfedilmiştir. Bu belgelere örnek olarak,
Çince’de Mile Huijian Ji (弥勒会见记 ) 326 olarak bilinen Aryacandra’nın Budist
oyununun Tokharca çevirisi bölgede keşfedilmiştir. Mile Huijian Ji bir Budist oyununun
Tokharca çevirisidir. Keşfedilen bu belgeler, Tang Hanedanlığı döneminden Budist
Uygur edebiyatının ne kadar geliştiğinin de bir göstergesidir. Yanqi (Karaşeher) ayrıca
Zerdüştlük dininde inananlara ev sahipliği yapan bir yer olmuştur. Antik Yanqi’den uzak
olmayan bölge Turfan bölgesinde Farsça ve Uygurca bir çok Zerdüşt metinleri
bulunmuştur. Yanqi (Karaşeher) bölgesi kendine has kültürü ve dili ile çok özel bir yere
sahiptir. Buradaki geleneklere göre erkekler kafalarını kazıtır, kadınlar pantolon giyer ve
ölümden sonra ölüler gömülürdü. Yanqi (Karaşeher) garnizonunda yaşayanlar üzümü çok
severler ve iyi müzisyendirler. Bölgede ipek böceği yetiştiriciliği gelişmiş olmasına
rağmen ipekli tekstil ürünleri üretimi yok denecek kadar da azdır.
3.5.Asya ve Avrupa Stratejik Kavşağı: Shule (Kaşgar)
Shule (Kaşgar, 疏勒), Çin’in kuzeybatısı Kuzey İpek Yolu'ndaki Taklamakan
326 Mile Huijian Ji (弥勒会见记) Uygur drama edebiyatıdır. Dramanın orijinal senaryosu
1954 yılı Xinjiang Hami ilçesinde eski bir evde keşfedilmiştir.
186
Çölü'nde bulunan eski bir İran vaha devletiydi. Başkenti Kaşgar (喀什) olmakla beraber,
Kaşgar'ın suyunun kaynağı ile aynı adı taşıyan bir nehirdi ve Bölge Yutian’e (Hoten)
komşuydu. Milâda takaddüm eden yüzyıllarda büyük bir kısmı kumlu çöl, pek az kısmı
ekilebilir topraklarla kaplı olan bu toprakların konumu şöyleydi: ‘‘Ch’ang-an’a 9.350 li,
doğudaki Wu-lei’ye (Ḳaraşeher’in batısı, Çedır havalisi) 2.210, güneydeki Sha-ch’e
(Yarkend)’ya 560 li uzaklıktaydı. Batıya doğru giden Ta (Büyük) Yüeh-chih (Kuşan),
Ta-wan (Fergana) ve K’ang-chü yolları üzerindeydi ve Sha-ch’e (Yarkend)’dan
kuzeydoğuya gidilirse Shu-le (Ḳaşḳar)’ya varılırdı. Miladın başlarında ise Shu-le
(Ḳaşḳar), Liu-chung (Lükçün)’a 5.000, Lo-yang’a ise 10.300 li uzaklıktaydı. 327
Kaşgar’daki halk genelde Doğu İran Dilinden biri olan Saka328 dilini konuşuyorlardı.329
Bölgenin genel tarihi geçmişine baktığımızda, 7. yüzyılda Tang Hanedanlığı’nın
vassalı olmasına rağmen, 8. yüzyıl sonlarında Tibet İmparatorluğu tarafından işgal
edilmiş ve sonunda Karahanlılar’a dahil olmuştur. Shule’nın (Kaşgar) en erken yazılı
kaynaklarda geçmesi Batı Han Hanedanlığı döneminde sınırlarını genişletme stratejisi ile
başlamıştır. 127 yılında Shule (Kaşgar) devleti Doğu Han Hanedanlığı’na haraç ödemeye
327Kürşat Yıldırım, Çin Kaynaklarına Göre Hunlar Ve Gök-Türkler Döneminde
Türkistan’ın Tarihî Coğrafyası (Yayınlanmış Doktora Tezi) s. 31.
328 Xavier Tremblay, The Spread of Buddhism in Serindia: Buddhism Among
Iranians, Tocharians and Turks before the 13th Century, in The Spread of Buddhism,
eds Ann Heirman and Stephan Peter Bumbacker, Leiden: Koninklijke Brill, 2007, s. 77.
329 Wolfram Eberhard, ‘‘Çin Kaynaklarına Göre Orta ve Garbi Asya Halklarının
Medeniyeti, Türkiyat Mecmuası’’, C. VII-VIII, Nu: 1, İstanbul, 1942, s. 168.
187
başlamıştır. Daha sonrasında Han Hanedanlığı Shule’ya (Kaşgar) karşı savaş başlatmış,
170 yılında Zhenzhong Kuşatması başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Han Hanedanlığı
döneminin sonlarında Shule (Kaşgar), Zhenzhong, Yarkent, Jieshi, Xiye, Yinai gibi şehir
devletlerini işgal etmiştir. 5. yüzyılda Shule (Kaşgar) Göktürkler’in vassalı haline gelmiş
ve 630 yılında Göktürkler Tang Hanedanlığı ile çatışma halinde iken, Göktürkler’den
bağımsızlıklarını elde etmişlerdir. 632 yılında, Tang Hanedanlığı tarafından vaha
devletlere karşı savaşının bir parçası olarak vassallaştırılmıştır.330Denis C. Twitchett:
‘‘Tang Hanedanlığı ve Shule arasındaki ilişki sadece haraç ilişkisine dayanmaktadır.
Tang Hanedanlığı Shule yönetimini oldukça serbest bırakmıştır.’’ 331 Şeklinde
bahsetmektedir. Shule, Tang Hanedanlığı tarafından işgal edildikten sonra, 640 – 790
yılları arasında Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’de kurduğu Anxi Valilik birimi
altındaki Anxi Dört Garnizon’dan biri olmuştur.332 670 yılı sonrasında, Tang Hanedanlığı
Tibet ve Göktürkler’le yaşadığı çatışmalardan dolayı, garnizonlarda değişiklikler
yaşanmış olsa da, Shule Anxi Dört Garnizon’dan biri olmaya devam etmiştir.333 Shule,
konum olarak Kuzey İpek Yolu hattı üzerinde yer almaktadır. Dolayısıyla Shule bölgesi
330 Howard J. Wechsler, Twitchett, Dennis C., The Cambridge History of China, Volume
3: Sui and T'ang China, 589–906, Part I. Cambridge University Press, 1979, s. 225–227.
331 Denis C. Twitchett, The Writing Of Official History Under The Tang, Cambridge
University Press, 1992, s. 237.
332 Millward, James A., Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang, Columbia
University Press, 2007, s. 138.
333 Xue, s. 596-598.
188
çoğunlukla Yumen Geçidi (玉门关)334 ve Pamir Platosu (葱岭) üzerinden ticaretini
gerçekleştirmiştir. Kaşgar’dan geçen Kuzey İpek Yolu Aksu, Kuça, Korla’ya uzanarak
Kuzey Tarım Havzası yoluna ayrılarak Tiemen Geçidi (铁门) aracılığıyla Karaşeher,
Jiaohe, Turpan, Gaochang, Kumul ve Anxi’ye ulaşmıştır.335
692-694 336 döneminde Tang Hanedanlığı Tarım Havzası’ndaki Tibet güçleri
tarafından gerçekleştirilen akınları bastırarak, Batı Bölgesi’nde Anxi Dört Garnizon’u
yeniden kurmuştur. Daha sonrasında kurulan garnizonlar özellikle Yutian (Hoten)
Garnizonu’nun Kunlun Dağı kuzey hattındaki savunması oldukça güçlenmiştir. Bu
sebeple Tang Hanedanlığı – Tibet iki taraf arasındaki çekişme zamanla daha batıya Pamir
Platosu’nun güney kısımlarına doğru ilerlemiştir. Dolayısıyla, Pamir’in güney kısmına
ilerleyen bu çekişme, tam olarak stratejik konumda yer alan Batı Bölgesi uluslarından
Shule (Kaşgar) garnizonunun olduğu yere işaret etmektedir. Bölgede Pamir’in bariyer
görevi üstlenmesi doğrultusunda, Shule (Kaşgar)garnizonu Tibetliler’in yayılma
stratejisine engel olmuştur. Aynı zamanda bölgesel savunmanın kurulmasını oldukça
334 Judy Bonavia, The Silk Road From Xi’an to Kashgar, Odyssey Publications, 2004,
s. 112.
335 "Silk Road Trade Routes". University of Washington. Retrieved August 25, 2007
336 Bu dönemin adı ‘‘Changshou Yuannian (长寿元年 )’’ olarak adlandırılır. Tang
Hanedanlığı İmparatoriçesi Wu Zetian dönemine denk gelen dönemin adıdır.
189
önemsemiştir. Ayrıca Tang Hanedanlığı’nın jeopolitik strateji kapsamında Shule
(Kaşgar), Tibetliler’den gelen akınlara karşı askeri güç uygulamıştır. 337
Doğu - Batı kültürel ve ticari etkileşimde kavşak noktada bulunan Shule (Kaşgar),
Tibetliler’e karşı askeri savunma açısından oldukça önemli bir pozisyonda yer alıyordu.
Aynı zamanda Orta Asya, Avrupa doğu - batı arasında kültürel etkileşimde büyük rolü
olan Pamir, askeri savunma açısından bariyer görevi görmesi sebebiyle de son derece
önemliydi. Tam bu noktada, Anxi dört garnizondan biri olan Shule (Kaşgar) batıda Pamir
hattına oldukça yakın bir mesafede bulunması bakımından kilit noktada yer alıyordu.
Çünkü Pamir batıya açılma noktasında bir köprü vazifesi görmekteydi. Pamir’e ulaşım
ise Shule (Kaşgar) antik İpek Yolu güney geçiş hatları ile mümkün olabiliyordu. Bu
açıdan Tang Hanedanlığı ve Tibet, Shule üzerinden Pamir’e sahip olma mücadelesinde
karşı karşıya gelmişlerdir. Bu bağlamda hem sahip olduğu konum, hem de Pamir’e olan
yakın mesafesinden ötürü Shule (Kaşgar) askeri savunma ve doğu-batı arasında kültürel-
ticari etkileşim gerçekleştirmek adına son derece önemli olmuştur.
337 Tang Hanedanlığı döneminde Tibet ile alakalı bakınız: Wu Yugui (吴玉贵),‘‘ Gudai
Tubo Hanwen Shiliao Biannian Jikao (古代吐蕃韩文史料编年辑考)’’, Zhongguo Zang
Xue (中国藏学), Sayı: S1 (第 S1 期), s. 278- 294.
190
3.5.1. Orta Asya - Avrupa Ulaşım ve Etkileşimindeki Köprü: Pamir
Pamir antik dönemde Congling (葱岭) olarak adlandırılmakta ve Çin’in tarihi
kayıtlarında da Congling olarak geçmektedir. Pamir, antik dönemde Asya ve Avrupa iki
büyük medeniyet arasında önemli bir konumda olup, doğu-batı arasındaki medeniyetlerin
etkileşiminde geçilmesi gereken zorunlu güzergahta yer almıştır. Antik dönemde Pamir
ulaşımda bir engel gibi gözükse de, bu hat üzerindeki geçiş güzergahında yer almasıyla
akıllarda bir çelişki yaratmaktadır. Konuya dair araştırma yapan Çinli Coğrafyacı Fan
Yakun bu durumu şu şekilde açıklamaktadır: ‘‘Pamir, birbirine oldukça uzak mesafede
olan doğu ve batı dünyasını ve bu iki medeniyeti birbirine bağlayan bir kuşak görevi
görmektedir. Pamir, Asya’nın iç bölgesinde aynı zamanda medeniyetin beşiğinde yer
almaktadır. Bu bölgeden sayısız zengin kültüre sahip medeniyet geçmiş ve geride hiç
birinin izi kalmamıştır.’’338 Antik dönemde doğu ve batı etkileşiminde köprü vazifesi
gören Pamir’in önemini anlamak için öncelikle Pamir’in coğrafi özelliklerine, antik
dönemde ulaşım güzergahı olarak kullanılmasına, farklı medeniyetlerin stratejik merkezi
olmasına ve çoklu kültür etkileşimindeki yeri gibi başlıklara değinmemiz gerekmektedir.
338 Fan Yakun (范亚昆), ‘‘Pamir – Fudi Bianyuan (帕米尔-腹地边缘)’’, Zhongguo
Guojia Lüyou (中国国家旅游), Sayı:1 (第 1 期), 2017, s. 25.
191
Pamir’in coğrafi konumu ile alakalı, Tang Hanedanlığı dönemindeki ünlü keşiş
Xuan Zang, “Da Tang Xiyuji (大唐西游记)”339 eserinde340, Asya-Avrupa dünyası sınır
hattını dört kısma ayırarak şu şekilde betimlemiştir: ‘‘Güney oldukça sıcak ve nemli; batı
ise denizi görüp, değerli hazinelerle dolu olan yer; kuzey iyi yetişmiş, irsi atların olduğu
yer, doğu ise insanın çok olduğu, uysal insanların bulunduğu yerdir.’’ 341 Japon
araştırmacı Yu Tianheng, Orta Asya’nın kapsadığı bölge coğrafyasını şu şekilde
tanımlamıştır: ‘‘Pamir Platosu Batı Bölgesi coğrafyasının merkezidir. Doğusunda Tarım
Nehri’ndeki Tanrı Dağları güney hattını kapsar, kuzeyde Tanrı Dağları kuzey hattı olan
geniş bölgeyi, batıda Sir Derya ve Amu Derya Nehri bölgesini ve güneyde Kunlun
Dağları ile Hindikuş Dağları arasındaki sınırı kapsamaktadır.’’342
339 Da Tang Xiyu Ji (大唐西域记), Tang Dönemi Batı Bölgesi Kayıtları Budist rahip
Xuan Zang (玄奘)’ın 596 yılında başlayan Hindistan’a yaptığı yolculuktan döndükten
sonra dönemin hükümdarı İmparator Taizong’a sunduğu raporudur. Budist bilginin söz
konusu eserinde Xinjiang bölgesi, Antik İpek Yolu güzergahları, Orta Asya ulusları ve
Çin’in komşuları hakkında bilgi vermektedir.
340 Bakınız: Erkin Ekrem, Hsüan-Tsang Seyahatnamesi’ne Göre Türkistan,
Yayınlanmamış Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2003.
341 Dong Zhiqiao (董志翘), Da Tang Xiyu Ji (大唐西域记), Zhonghua Shuju (中华书
局), Beijing, 2011.
342 Yu Tianheng, çeviren Geng Shimin, Xiyu Wenhuashi, s. 79- 80.
192
Pamir kelime anlamı olarak Farsça ’da ‘‘doruk, çatı’’ anlamına gelmektedir. Tıpkı
Pamir kelimesinin anlam kökeni gibi, Pamir Batı Bölgesi’nde her anlamda çatı vazifesi
görmüştür. Antik dönemde, İpek Yolu hattının geçtiği güzergahta yer almasından ötürü
stratejik öneme sahiptir. Pamir, Orta Asya’nın güneydoğu kısmı, Çin’in en batısında yer
alır. Tacikistan, Afganistan ve oradan da Çin’e doğru uzanır. Çin’in iç kesimlerinde
Xinjiang’ın güneybatısında, Tacikistan’ın güney doğusunda ve Afganistan’ın
kuzeydoğusunda yer almaktadır. Pamir Platosu bağımsız bir dağ vadisi olmayıp,
Hindikuş Dağları, Tanrı Dağları, Kunlun Dağları, Karakum Dağları ve Himalaya
Sıradağları’nın birleşmesi ve bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Akademik dünyadaki
betimlemelere göre, dünya üzerinde iki ünlü dağ birleşimi vardır. Bunlardan biri de 8000
metre üzerindeki zirvesi ile Pamir’dir. Pamir’de toplam 14 sıradağ yer almaktadır.
Pamir’in coğrafi olarak en önemli özelliklerinden birisi de geniş vadilere sahip olmasıdır.
Pamir’in yapısı ‘‘U’’ şeklindedir. Pamir, Tarım Nehri, Amu Derya ve Sir Derya
Nehirleri’nin kaynağının bulunduğu yerdir. Etrafında geniş vadiler olduğu gibi aynı
zamanda vahalar ve bir çok doğal kaynak suyu yer almaktadır. Dolayısıyla, Pamir antik
dönemde medeniyetler arası etkileşim ve ulaşımda coğrafi olarak merkezi konumda yer
almıştır. Doğu-batı arasındaki etkileşim ve ulaşım hattı Tanrı Dağı kuzeyinde Altay Dağı
bozkırlarından başlamaktaydı.343 Pamir çevresindeki stratejik güç doğrultusunda orada
bulunan farklı medeniyetler arasında bir birleşme ve etkileşim söz konusu olmuştur. Bu
etkileşim ve farklı amaçlar doğrultusunda aynı coğrafya da bir araya gelme, dünya kültürü
343 Li Qi (李琪), ‘‘Lun Eluosi ji Zhongya Guojia de Aertai Shan Lishi Wenhua Yanjiu
(论俄罗斯及中亚国家的阿尔泰山历史文化研究)’’, Zhongguo Bianjiang Shidi Yanjiu
(中国边疆史地研究), 1997, Sayı:1 (第 1 期), s. 93 – 94.
193
ve medeniyetler arasındaki iletişim ve etkileşimi oldukça güçlendirmiştir.344 Çin ve Batı
Bölgesi arasındaki etkileşim ve iletişim Shiji kayıtlarında ‘‘değerli taşlar yolu’’ olarak
geçmektedir. 345 Burada bahsedilen değerli taşlar aslında somut olarak bu güzergah
üzerinde transfer edilen değerli eşyaların yanında aynı zamanda farklı medeniyet ve
kültürler arasındaki paha biçilemez değeri olan kültürel etkileşimi ifade etmektedir.
Antik dönemde Çin’in Batı Bölgesi’ni tanıması Zhang Qian’in Batı Bölgesi
seyahatine dayanmaktadır.346 Zhang Qian’in seyahatinden sonra tarihi yazılı kaynaklarda
söz konusu güzergah üzerine tanımlar yer almaya başlamıştır. Zhang Qian’in Batı Bölgesi
uluslarından Yuezhi ulusuna gitme güzergahında Tarım Havzası kuzeyi, daha sonra
günümüz Wuqia (Uluğçat) kasabası, Pamir’in kuzeyinden Ferghana havzasına girip daha
batıya doğru Dayuan’e (Tacikistan Soğd eyaleti) kadar ilerlemiştir. Sonrasında, Zhang
Qian Dayuan’den güneydoğuya doğru ilerleyip Kangju’ye (günümüz Özbekistan,
Semerkant civarı) varmış, Amu Derya Nehri’nden, Daxia Lanzhi kasabası (günümüz
Afganistan, Belh) civarlarına ulaşmıştır. Zhang Qian, geri dönüş yolunda yolculuğa
çıktığı aynı güzergahı tercih etmeyerek başka bir güzergahtan geri dönmüştür. Bu sefer
344 Yu Taishan (余太山), Gudai Neilu Ouya Shigang (古代内陆欧亚史纲), Lanzhou
Daxue Chubanshe (兰州大学出版社), Lanzhou, 2014, s. 33 – 38.
345 Shiji, Juan 43, Zhao Shijia, s. 1818.
346 Sema Gökenç Gülez, ‘‘İpek Yolu’nun Öncüsü Zhang Qian’in Batı Bölgesi Seyahati
ve Hun – Çin İlişkilerine Etkisi’’, 18. Türk Tarih Kongresi Bildiri Özetleri, Türk Tarih
Kurumu, 2018, Ankara, s. 61.
194
Daxia, Lanzhi kasabasından doğuya doğru ilerleyip, Wakhan Koridoru’ndan Tarım
Havzası’na girmiştir.347 Zhang Qian bu seyahati ile ‘‘Dayuan hattı çatışması’’ askeri yol
güzergah sorununu çözmüştür. İkinci olarak, Tarım Havzası da dünya ulaşım hattı ağına
katılmıştır. Daha da önemlisi Zhang Qian Batı Bölgesi seyahati ile Batı Bölgesi’nin
tanınmasını sağlamış ve Tarım Havzası’ndan, Pamir’in batısı Sir Derya ve Amu Derya
Nehirleri’nin olduğu bölgelere ayak basmıştır. Bu seyahatin sonucunda, Pamir doğu - batı
hattını birbirine bağlayan önemli bir ulaşım hattı olarak tanınmıştır.348 (Zhang Qian Batı
Bölgesi Seyahati Pamir Gidiş- Dönüş Ulaşım Hattı için Bakınız: Harita 13)
Çin ve Batı Bölgesi ilişkileri Han Hanedanlığı döneminden itibaren güçlenmiş ve
iki bölge arasında etkileşim giderek artmıştır. Orta Asya ve güneye doğru giden Budist
keşiş ve rahiplerin eserleri bu konu hakkında detaylı bilgiler sunmaktadır. Seyahate çıkan
keşişler ilerledikleri güzergah boyunca gördükleri, duydukları her şeyi kayıt altına
almışlardır. Söz konusu keşişlerin kaleme aldıkları bu eserler, bugüne kadar antik
dönemdeki ulaşım güzergah ve hatları hakkında bilgi veren önemli kaynaklardan
olmuştur. Bahsettiğimiz keşişler arasında, Song Yun, Xuan Zang, Hui Chao, Wu Kong
347 Hou Yangfang (侯杨方), Zhangqian Zaokong Zhilü: Zhongguo Wenming Yu Xila
Wenming de Di Yi Ci Jiechu (张骞凿空之旅:中国文明与希腊文明的第一次接触),
侯杨方的网络刊文: 18/04/2018 tarihinde erişilmiştir.
348 Han Shu, http://www.guoxue.com/shibu/24shi/hansu/hsu_111.htm
adresinden 03.01.2020 tarihinde 10.45’te erişilmiştir.
195
yer almaktadır. Antik dönemden geriye kalan eserler arasında; Fa Xian Zhuan, Song Yun
Hangji, Da Tang Xiyuoji, Wang Wutian Zhu Guozhuan, Wukong Ruzhu Ji yer almaktadır.
Konuyla alakalı tarihi kaynaklar arasında; Xiyu Zhuan ya da Dilizhi yer almaktadır.
Bahsedilen söz konusu kaynaklar Pamir ulaşım hattı ve güzergâhı konusunda oldukça
zengin içeriğe sahip olan eserlerdir.
Pamir kendine has stratejik konuma sahip olmasıyla, antik dönemdeki uluslar
arasındaki ulaşım ağı dışında aynı zamanda farklı medeniyetlerin politika ve stratejilerini
gerçekleştirdiği yer olmuştur. Antik dönemde Asya – Avrupa hattı güzergahı, farklı
medeniyetler ve ülkelerin çakıştıkları ve kimi zamanda aynı paydada buluştukları bir
nokta olmuştur. Bu sebeple Doğu Han Hanedanlığı döneminde hanedanlık ve diğer
uluslar batıya Pamir’e doğru genişlemek ve ilerlemeyi amaçlamışlardır. 4-6. yüzyılda
Çin’in bir çok ulusu kontrol altına aldığı bu dönemde, Pamir’in doğusu Tarım
Havzası’nın yeniden başka güçler tarafından kontrol altına alınma durumu söz konusu
olmuştur. Bölgeyi kontrol altına almak isteyen farklı güçlerin Orta Asya gibi geniş bir
bölgeyi kontrol altına almaları sadece askeri güce dayalı olarak gerçekleşse de, bölgeyi
tamamen kontrol altına almak için gerekli stratejik önlemleri alamamışlardır.349 Antik
Çin döneminde, 7 ve 8. yüzyıl dönemlerine gelindiğinde Tang Hanedanlığı ve Dashi
(Araplar) Pamir doğu ve batısında yükselmeye başlamışlardır. Tang Hanedanlığı
kuzeybatı savunma sistemi ve bölgedeki güvenliğini sağlamak için, batıya doğru Pamir’in
349 Yu Tai Shan (余泰山), Yan da Shi Yanjiu (恹哒史研究), Shangwu Yin Shu Guan
(商务印书馆), 2015, s. 7 – 9.
196
batısındaki Maveraünnehir bölgesine ilerleme stratejisini gerçekleştirmişlerdir. Bu
esnada Araplar doğuya doğru genişlemiş ve yayılmışlardır. İmparator Gaozong
döneminde Araplar çoktan Maveraünnehir bölgesine ulaşmışlardır. Bu durumda iki taraf
arasında askeri çatışma olmamış, fakat daha sonrasında Talas Savaşı’nın ortaya
çıkmasına sebep olmuştur. Bunun sonucunda jeopolitik çatışma başlamıştır. Fakat Tang
Hanedanlığı ve Arapların kontrol kapsamları Pamir’in ötesine geçememiştir. Tang
Hanedanlığı da Pamir’in batısında bulunan bölgeleri işgal edememiştir. 350 Aslında Tang
Hanedanlığı batıya doğru stratejik plan uygulamakla başlangıçta Göktürk sorununu
çözmeyi amaçlamıştır. Daha sonrasında Tibetliler’in güçlenip ortaya çıkmasıyla beraber
Tang Hanedanlığı’nın stratejisi de değişiklik göstermiştir.
Pamir’de siyasi ve coğrafi amaçlar doğrultusunda izlenilen politikalar dışında,
aynı zamanda bölgede çoklu kültür etkileşimi yaşanmıştır. Antik Çin’de ulaşımda köprü
vazifesi gören Pamir, Tang Hanedanlığı döneminde doğu ve batı arasında farklı
kültürlerin etkileşimde bulunduğu ve aynı zamanda farklı kültürlerin yayıldığı bir
platform olmuştur. Araştırmacı Lin Yinqia doğu ve batı güzergahında kültür etkileşimi
ve bu güzergahın kendine has özellikleri konusunda şu şekilde bahsetmektedir: ‘‘Dünya
üzerinde en uzun süren ve kapsamı en büyük olan ve en önemlisi diğer medeniyetleri
derinden etkileyen dört farklı kültür bulunmaktadır. Bunlar: Çin Kültürü, Hint Kültürü,
Yunan Kültürü ve İslam Kültürü’dür. Bu dört kültür dışında beşincisi yoktur. Söz konusu
350 Chen Yinqia (陈寅恰), Tang Dai Zhengzhi Shi Shu Lun Gao (唐代政治史述论稿),
Shanghai Guji Chubanshe (上海古籍出版社), Shanghai, 1982, s. 326.
197
kültürler arasında kültürün birbirine geçtiği ve gerçek etkileşimin yaşandığı kültür ise,
Çin’in Dunhuang ve Xinjiang bölgeleridir.’’351 Edward H. Schafer’de Pamir doğu ve batı
kültürel etkileşimi çoklu kültürün yayılması ve güzergah hattında son derece önemli bir
yere sahip olduğunu belirtmiştir. 352 Dolayısıyla Pamir’in sahip olduğu stratejik
konumundan ötürü doğu ve batı medeniyetleri arasında köprü vazifesi görmesi, antik İpek
Yolu etkileşimini de sürekli olarak canlı tutmuştur. Antik İpek Yolu üzerinde farklı
uluslara ait maddi değeri çok yüksek değerli eşyalar taşınırken, öte yandan da maddi
değeri olmayan fakat paha biçilemez değerde olan kültür etkileşimi yaşanmıştır. Nitekim
söz konusu güzergah üzerinde ticari boyutun dışında inanç, düşünce, kültür, öğreti gibi
kavramlarda soyut olarak taşınmıştır. Bu bağlamda Pamir tüm görkemiyle doğu ve batı
arasında sadece ticaret faaliyetlerine şahit olmamış aynı zamanda gözle görülmeyen
kültürel etkileşimlere de şahit olmuştur. Bu güzergah üzerinde etkileşimde bulunulan
önemli konulardan biri de din ve inanç etkileşimidir. Farklı amaçlar doğrultusunda
güzergah üzerinde hareket eden kişiler beraberlerinde düşüncelerini ve inanışlarını da
getirerek gittikleri bölgedeki insanlarla etkileşimde bulunmuşlardır. 4. yüzyıl öncesinde
Pamir’in doğusundaki bölgelerde, insanların toplumdaki inanç düşünceleri farklılık
göstermektedir. Tarım Havzası bölgesini düşündüğümüzde, insanların yaşam seviyesi ve
351 Li Xianlin (李羡林), ‘‘Dunhuang Xue, Tulufan Xue Zai Zhongguo Wenhuashi Shang
de Diwei ge Zuoyong (敦煌学、吐鲁番学在中国文化史上的地位和作用)’’, Hongqi
(红旗), 1986, Sayı: 3 (第 3 期).
352 Edward Hetzel Scahafer,çeviren Wu Yugui (吴玉贵), Samarkand de Jintao Tang
Dai Bolaipin Yanjiu (撒马尔罕的金桃唐代舶来品研究), Shehui Kexue Chubanshe
(社会科学出版社), 2016, Beijing.
198
üretim şekli oldukça alt seviyededir. O dönemde inanç ve din kavramının olmamasından
ötürü, insanlar bulundukları çevreye veya doğada yaşayan canlılara karşı hayran olma ve
tapma düşüncesi beslemişlerdir.353 Lop Nor, Hoten gibi bölgelerde insanlar gök cismi,
hayvanlar, bitkiler ve sayılara hayran olup tapmışlardır. (Bakınız: Tablo 10) Turfan
bölgesindeki insanlar ise genellikle Şamanizm’e inanmışlardır. Dolayısıyla Tarım
vahalarında toplumda ilk başta hayran olma olgusu yer almıştır. 4. yüzyıl öncesinde
İran’ın Zerdüştlük dini Tarım Havzası’na yayılmıştır. 354 Yaklaşık olarak 4. yüzyıl
sonrasında, Budizm’in hızlı bir şekilde yayılmasıyla beraber Budizm Pamir üzerinden
Tarım Havzası’na girmiş, genişleyip yayılmaya devam ederek daha uzakta olan Çin’e
kadar ulaşmıştır. 1. yüzyıl öncesinde kökeni Hindistan olan Budizm, Hoten ve Shule
(Kaşgar) bölgelerine girmiştir. Daha sonra kökeni Doğu Roma İmparatorluğu’na dayanan
Nestorian Hristiyanlık, kökeni antik İran’a dayanan Manihaizm gibi dinler de Tarım
bölgesine girmişlerdir. Birden farklı dini inanışın bölgeye girmesi ve yayılması ile
beraber toplumdaki günlük yaşam derinden etkilenmiştir. (Bakınız: Tablo 11) Öncelikle
toplumdaki inanış değişmiş, ikinci olarak ortaya çoklu kültür ve din inanışı çıkmış ve bu
doğrultuda da çoklu kültür ve inanışa dayalı sanat tarzı oluşmuştur. Günümüz Tarım
353 Sema Gökenç Gülez, ‘‘Çin Kaynaklarına Göre Bulut (云纹) ve Çintamani Motifi’’,
Toroslardan Tanrı Dağlarına: Genel Türk Tarihi Araştırmalarına Adanmış Bir Ömür, Prof.
Dr. Gülçin Çandarlıoğlu’na 75. Yaş Armağanı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı,
İstanbul, 2017, s. s. 269 -284.
354 Wang Su (王素), ‘‘Gaochang Huo Xianjiao Lungao (高昌火祆教论稿)’’, Lishi
Yanjiu (历史研究), 1986, Sayı: 3 (第 3 期)
199
Vaha bölgesi ve Çin topraklarında söz konusu inanışlara ait sanat eserleri kalıntıları
mevcuttur.
Pamir’de gerçekleşen kültürel etkileşim doğrultusunda farklı uluslar kendilerine
özgü eşyaları bu güzergah aracılığıyla farklı uluslara göndermiştir. Bu kimi zaman bir
ticaret, kimi zaman değiş tokuş ve kimi zaman da hediye sunmak için olmuştur. Han
Hanedanlığı döneminde, Dayuan bölgesinden atlar, Da Yuezhi bölgesinden aslanlar,
develer, Anxi bölgesinden bülbül, İran’dan yonca, nar, keten tohumu, ceviz, sarımsak,
Doğu Roma’dan cam ve kürk tekstil ürünleri, baharatlar, ilaçlar, değerli taşlar, müzik
aletleri gibi eşyalar Pamir’e girmiştir.355 Amerikalı Sinolog Edward Hetsel Schafer’in
araştırmalarında, Tang Hanedanlığı döneminde, Orta Asya ve Güney Asya Pamir
üzerinden Tarım ve Doğu Asya’ya çok miktarda hayvan, bitki, eşya, yiyecek, meyve,
baharat, ilaç, dokuma eşyaları, kitaplar vs. gönderilmiştir. Tabi ki doğudan batıya olan
ulaşım güzergahında etkileşimde bulunan ve bu hat üzerinde gidip gelen çok farklı eşya
ve ürünler bulunmaktadır. Fakat asıl olarak ipek, Çin meyveleri, tarçın, Çin zencefili,
Çin’in üç yapraklı bitkisi, çay, yeşim taşı ve kağıt bu hat üzerinde sıklıkla görülen
eşyalardır.356
355 Shi Yuntai (石云泰), Han Dai Wailai Wenming Yanjiu (汉代外来文明研究),
Zhongguo Shehui Kexue Chubanshe (中国社会科学出版社), 2017, s. 321.
356 Edward Schafer, The Golden Peaches of Samarkand, A Study of Tang Exotics,
University of California Press, California, 1985, s. 8-9.
200
3.5.2. Tang Hanedanlığı - Tibet Çatışmasında Shule (Kaşgar)
Tibet İmparatorluğu’nun Tarım Havzası’ndaki stratejisi, Tang Hanedanlığı’nın
Batı Bölgesi savunma stratejisini güçlendirmesinde önemli bir faktör olmuştur. Çünkü
Tibetliler Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisini ciddi anlamda tehdit etmişlerdir.
670 - 674 yıllarında, Tibet’in Anxi’yi işgal etmesinden sonra İmparatoriçe Wu Zetian
döneminde 692 – 694 General Wang Xiaojie’nin Anxi dört garnizonu geri alması
dönemine kadar, Tang Hanedanlığı ve Tibet çekişmeye devam etmişlerdir. Bu süre
zarfında, Tibet, Batı Bölgesi iki büyük vaha devleti olan Yutian (Hoten) ve Shule’yı
(Kaşgar) kontrol altına almış ve bunun sonucunda Tanrı Dağı kuzeyinde yer alan Batı
Göktürkler ile işbirliği içinde olmuştur. Tibet’in kontrol kapsamı neredeyse Qiuci’ya
(Kuça) kadar uzanmıştır. 692 yılında, Tang Hanedanlığı Batı Bölgesinde uygulayacağı
stratejilerini iyileştirmesinin ardından Anxi Dört Garnizon’u alarak yeniden kurmuştur.
Bunun sonucunda Tang Hanedanlığı ve Tibet arasındaki Batı Bölgesi stratejik
çekişmeleri yeni bir döneme girmiştir. O dönemde özellikle Yutian (Hoten) garnizonu
savunmasının güçlendirilmesiyle, her iki taraf stratejik olarak Shule (Kaşgar) savunma
eyaleti güneybatısında yer alan Pamir’e odaklanmıştır. Nitekim, Shule (Kaşgar)
garnizonu stratejik konumda yer alan ve doğu-batı arasında köprü vazifesi gören Pamir’e
yakın bir güzergahta yer almasından ötürü oldukça önemli bir yere sahiptir. Tang
Hanedanlığı’nın Tarım Havzası güney geçişindeki Yutian (Hoten) garnizonu
savunmasını kuvvetlendirmesiyle, Tibet’in Kunlun Dağı kuzeyinden girip Anxi dört
garnizona ulaşması engellenmiştir. Fakat bu durum Tibet’in Anxi dört garnizonu ele
geçirme ve oraya yerleşme amacından vazgeçmesine engel olamamıştır. Bu esnada
201
Arapların da doğuya doğru genişlemeye başlamasıyla ortalık daha da karışmıştır. Tang
Hanedanlığı ve Tibet karşılıklı yeni bir döneme girerek Shule (Kaşgar) garnizonu
yönetimindeki Pamir’in güney kısımda yeni stratejiler başlatmışlardır. Tang – Tibet her
iki tarafında stratejisinin Pamir’e dayanması ile Shule (Kaşgar) garnizonu kapsamında
uygulanan stratejiler de bu doğrultuda ilerlemeye devam etmiştir. (Tang ve Tibet
arasındaki Çatışma için bakınız: Tablo 7)
Tang Hanedanlığı ve Tibet arasındaki stratejik çekişmenin Pamir’e taşınmasından
önce (692 yılı öncesinde) iki ulus arasındaki durumu ele almamız gerekmektedir. 692 yılı
öncesinde Tang Hanedanlığı ve Tibet arasında çok kez çatışma olmuştur. Bu dönem
öncesinde Tang Hanedanlığı ve Tibet arasında yaşanan çatışma hakkında tarihi kayıtlarda
oldukça fazla kayıt yer almaktadır. Öncelikle Tang Hanedanlığı ve Tibet arasında çatışma
ve karşı karşıya gelmeleri İmparator Taizong dönemine kadar dayanmaktadır. 646 yılında,
Tibetliler, Tang Hanedanlığı’na evlilik amacı ile elçi göndermiş ve daha sonrasında
teklifinin Tang Hanedanlığı tarafından reddedilmesiyle iki taraf arasında çatışma
başlamıştır. Bunun sonucunda Tibet, savunmasına dayanarak bölgede saldırıda bulunmuş
ve bölgedeki çok sayıdaki Qiang etnik grubunun Tang Hanedanlığı’na karşı isyan
çıkarmasına sebep olmuştur.357 Tang Hanedanlığı bu durum sonrasında ağır bedeller
357 Zizhi Tongjian, Juan 195, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_195.htm,
adresinden 03.01.2020 tarihinde 11.20’de erişilmiştir.
202
ödeyerek Tibet’e karşı saldırı gerçekleştirmiştir. Tang Hanedanlığı Tibet’e karşı başını
dik tutmak için, daha sonrasında Tibet tarafından yapılan özür ziyaretini kabul etmiştir.358
Amerikalı Sinolog Christopher’ın kaleme aldığı Orta Asya’da Tibet
İmparatorluğu eserinde, Tang Hanedanlığı ve Tibetliler arasında yaşanan çatışmaya dair
detaylı bilgiler yer almaktadır. Beckwith şu şekilde bahseder: ‘‘Tibetler Orta Asya’da
büyük bir bölgeyi işgal etmişlerdir. Bu bölge doğu ve batı arasındaki ticaret rotalarının
geçtiği ve oldukça potansiyeli olan bir bölgedir. Tibetlerin savunma güçleri ile bölgede
bu şekilde aktif olarak faaliyette bulunması, Tang Hanedanlığı açısından büyük şok
yaratmıştır. Çünkü bölge Tang Hanedanlığı için karlı ve oldukça stratejik bir pozisyonda
yer alıyordu. 671 yılında, Tang Hanedanlığı Batı Göktürkler'in Tarduş kabilelerini
yeniden kontrol almaya yeltendi. Fakat bu konuya dair Çin kaynaklarında kayıtlar
bulunmamaktadır. Tang Hanedanlığı Tibet savunmasını gücünün farkına vararak 672'de
harekete geçmiştir. Çünkü Tibetliler’in onlar için bir tehdit teşkil ettiğinin farkındaydılar.
Tang Hanedanlığı'nın Tibet tehdidi ile başa çıkma girişimlerine bakıldığında, Çin
kaynaklarında geçen açıklamalar farklıdır. Jiu Tang Shu kayıtlarında geçtiği üzere,
İmparator Gaozong tahta geçtiğinde, diğer ulus halkı ile çatışmamak için topraklarını
genişletmek istememiştir. Bu sebeple hanedanlıktaki askerleri Batı Bölgesi'nde kurulan
ve diğer üç garnizonun gözden çıkarılması ve Genel Valilik biriminin Xizhou'a taşınması
konusunda endişelenmeleri ve bu konuda derhal önlem almalarını emretmiştir. 670
yılında Koko Nor yakınında Tibetlilere saldırmak ve dört garnizonu yeniden kurtarmak
358 Denis Crispin Twitchett, The Writing of Official History Under the Tang, Cambridge
University Presss, 2002, s. 207.
203
adına girişilen Çin imparatorluk ordusunun yenilgisi, aslında Çin İmparatorluğunun
kaybını gösterir niteliktedir.359
Tibet’in sahip olduğu askeri gücü ve savunması Tang Hanedanlığı üzerinde derin
bir etki bırakmıştır. Tang ve Tibet ulusları çok kez karşı karşıya geldiklerinde öncelikle
barışçıl yöntem kullanarak söz konusu çatışmaya engel olmak istemişlerdir.360 Çinliler,
Pamir'in doğusundan Orta Asya egemenliği için Tibetliler'in tek potansiyel rakibi
olmuştur. Tibet teorik olarak önceden Tang Hanedanlığı'nın yönetiminde olan
bölgelerden Shule (Kaşgar) ve Yutian (Hoten) dört savunma eyaletinden ikisine hakimdi.
İmparatoriçe Wu Zetian döneminde, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinde
önceki dönemlere göre bazı değişiklikler olmuştur. Bu değişiklik ve yeni dönemin
ardından Tang Hanedanlığı ve Tibetliler arasındaki ilişkiler de yeni bir döneme girmiştir.
Çin tarihi kayıtlarında, İmparatoriçe Wu Zetian, General Wang Xiaojie’yi Wuwei bölgesi
askeri savunma yönetimi sorumlusu olarak görevlendirmiştir. Bunun sonucunda
Tibetliler yenilgiye uğramış ve kaybedilen Anxi Dört Garnizon’da geri alınmıştır.361 Bu
olay sonrasında Tang Hanedanlığı ve Tibetliler’in stratejik planları Tarım Havzası’ndan,
359 Christopher I. Beckwith, The Tibetan Empire İn Central Asia: A History Of The
Struggle For Great Power Among Tibetans, Turks, Arabs,And Chinese During The
Early Middle Ages , s. 37 -38.
360 Zizhi Tongjian, Juan 201, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_201.htm
Adresinden 03.01.2020 tarihinde 11.45’te erişilmiştir.
361 Zizhi Tongjian, Juan 205, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_205.htm
Adresinden 03.01.2020 tarihinde 12.00’de erişilmiştir.
204
Pamir Platosu’na ilerleyerek yer değiştirmiştir. İmparatoriçe Wu Zetian uyguladığı
stratejide, Tang Hanedanlığı ve Tibetliler’in karşı karşıya gelme durumunda önceki
dönemlerden farklı olarak çatışma yerine bazı diğer yollara başvurarak tavır değiştirmiştir.
Her iki taraf arasındaki dış ilişkilerde sadece askeri güce dayalı bir strateji
uygulanmamıştır. İmparatoriçe Wu Zetian döneminin başlarında iki taraf arasında
yaşanacak çatışmalara karşı, karşılıklı müzakere etme, evlilik anlaşması ve işbirliği içinde
olma gibi daha barışçıl bir politikalar izlenmiştir. İki taraf arasındaki ilişkilerde daha
barışçıl bir politika izlenilmiş olsa da, Tibetliler Longyou ve Tarım Havzası’ndan Tanrı
Dağı kuzeyine doğru genişleme ve amacından asla taviz vermemiştir. Fakat İmparatoriçe
Wu Zetian’in uyguladığı barışçıl ve akılcı strateji Tibetliler’in Tang Hanedanlığı’na karşı
askeri güce dayalı stratejisinde kendisini geriye çekmesine ve ikili ilişkilerin
sakinleşmesine sebep olmuştur. 362
İmparatoriçe Wu Zetian döneminden (692), İmparator Ruizong dönemine kadar
(710) olan süreçte, Tang Hanedanlığı ve Tibetliler arasındaki ilişkiler genel olarak askeri
çatışma yerine daha barışçıl ve sakin bir ortama yerini bırakmıştır. Tibetliler,
İmparatoriçe Wu Zetian döneminde Anxi Dört Garnizon’un kontrol ve yönetimini
kaybettikten sonra, Tang Hanedanlığı’nın bir takım karşı koyması ve bölgeyi geri alması
için bulunduğu girişimlere karşı çıkmıştır. 693 yılında, Tibetliler askerlerini göndererek
Shazhou eyaletine saldırarak eyalet valisini öldürmüştür.363 694 yılında, Tibetliler Batı
362 Li Dalong, Tang Chao yu Bianjiang Minzu Shizhe Wanglai Yanjiu, s. 87.
363 Wang Tuanzhan (王团战), ‘‘Dazhou Shazhou Cishi Li Wu (大周沙洲刺史李无亏墓
及征集到的三方唐代墓志)’’,Kaogu Yu Wenwu (考古与文物), 2004,Sayı: 1,s 23 - 24
205
Göktürkler ile ittifak olarak Suiye garnizonuna saldırıda bulunmuş ve General Wang
Xiaojie’yi yenilgiye uğratmışlardır.364 Kaynaklar bu dönemde Tang ve Tibet ilişkilerinde
daha barışçıl bir strateji uygulandığı söylense de, Tang Hanedanlığı’nın daha önceden
elden çıkardığı Anxi Dört Garnizon’u geri almasıyla barışçıl politika yerini Tibetliler’e
karşı daha faal bir strateji izlemeye bırakmıştır.
Uzun süren çekişmeden sonra, 704 yılına gelindiğinde askeri güce dayalı strateji
yerine Tibetliler, Tang Hanedanlığı ile evlilik anlaşması yapmıştır.365 Taraflar arasında
evlilik anlaşmasının yapılması bir süreliğine ilişkilerin daha sakin bir duruma gelmesine
sebep olmuştur. Araştırmacı Lin Guanqun şu şekilde bahseder: ‘‘Tang-Tibet her iki taraf
706 yılında karşılıklı görüşme yaparak müzakerede bulunmuşlardır. Söz konusu
müzakerede, Tang Hanedanlığı ve Tibet arasındaki evlilik anlaşmasından dolayı sıcak bir
atmosfer oluşmuştur.’’366 710 yılında, Tibetliler Tang Hanedanlığı’na elçi göndererek bu
sefer kendileri evlilik anlaşması talebinde bulunmuşlardır. Aynı zamanda Tibetliler’in
364 Zizhi Tongjian, Juan 205, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_205.htm
Adresinden 03.01.2020 tarihinde 12.25’de erişilmiştir.
365 Cefu Yuangui, Juan 544, http://www.guoxue123.com/zhibu/0201/03cfyg/0544.htm
Adresinden 03.01.2020 tarihinde 13.35’te erişilmiştir.
366 Lin Guanqun (林冠群), ‘‘Wu Zetian Shiqi Li Tang Fanji Tubo Zhi Tantao (武则天时
期李唐反击吐蕃之探讨)’’, Xizang Minzu Daxue Xuebao, Zhexue Shehui Kexue Ban
(西藏民族大学学报(哲学社会科学版), Sayı:3 (第 3 期), 2016, s. 10.
206
kendi isteği ile Tang Hanedanlığı ile olan kültürel etkileşimi de bu vesileyle artmaya
başlamıştır. Öyle ki kaynaklarda geçtiği üzere, Tibet hükümdarı Tang Hanedanlığı
sarayında kutsal kitap öğretmeye başlamıştır.367
Tang Hanedanlığı ve Tibetliler arasındaki ilişki yeni bir döneme girmiştir. Bu
dönemde her iki taraf arasındaki mücadele Tarım Havzası’nda Pamir’e doğru kaymış ve
bunun sonucunda Pamir’e yakın mesafesiyle beraber Shule (Kaşgar) garnizonunu
etkilemiştir. Tang Hanedanlığı döneminde her ne kadar İmparatoriçe Wu Zetian
tarafından daha barışçıl bir strateji uygulanmasından bahsedilse de, bu dönemde askeri
güce dayalı strateji de uygulanmıştır. Fakat ilerleyen dönemlerde her iki ulus arasında
görüşmeler başlayarak daha barışçıl politikalar izlenmiştir. Bu doğrultuda Tang
Hanedanlığı ve Tibetliler arasında evlilik anlaşması yapılmaya devam edilmiştir. Tang
Hanedanlığı ve Tibet arasında uygulanan barışçıl stratejiler doğrultusunda yaklaşık yirmi
yıl barış ve kültürel etkileşimin olduğu bir ortam var olmuştur.
3.5.3. Doğu – Batı Etkileşiminde Shule’nın (Kaşgar) Yeri ve Önemi
367 Wang Pu (王溥), Tang Huiyao (唐会要), Juan 36 (第 36 卷), Zhonghua Shuju (中华
书局), Beijing, 1955, s. 778.
207
Tang Hanedanlığı döneminde dört garnizondan biri olan Shule (Kaşgar) coğrafi
konumu sebebiyle batıya açılan bir köprü vazifesi görmüştür. Shule (Kaşgar)
garnizonunun batısında yer alan Pamir antik dönemde batıya açılan kapı ve ulaşım
kavşağı olarak nitelendirilmektedir. Pamir doğu ve batı arasında ulaşım kavşağı noktası
olmasının dışında aynı zamanda da kültürel etkileşimde farklı medeniyetlerin kültürünün
aktarılmasında aracı vazifesi görmüştür. Ayrıca Pamir sahip olduğu doğal koşullardan
ötürü savunma amaçlı bariyer görevi de görmüştür. Bu bağlamda Tang Hanedanlığı
döneminde Anlushan İsyanı öncesinde, hanedanlığın Batı Bölgesi politikası siyasi
kontrolünü ve coğrafi sınırlamalarında Shule (Kaşgar) ve batısındaki Pamir askeri
savunma kapsamında bir sınır olarak kabul edilmiştir. Aynı zamanda Tang Hanedanlığı
bölgede Tibet ve Arap gibi bazı güçlerle karşılaşmış ve Maveraünnehir bölgesinde
birbirlerini tehdit eden güçler olmuşlardır.
Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’ndeki askeri gücü, Göktürkler ve Tibetliler
gibi uluslara karşı koyma seviyesinde olmamıştır. Hanedanlığın izlediği strateji
doğrultusunda askeri kapsamı sürekli olarak genişlemiştir. Bu sebeple o dönemde Tang
Hanedanlığı’nın askeri gücü ve savunma sisteminin gelişmesiyle Tibetliler’e karşı gelmiş
ve daha sonrasında Tibetliler zamanla Tarım Havzası’ndan çıkmışlardır. O dönemde
Araplar da doğuya doğru genişlemeye başlamışlardır. Bu durum karşısında Tang
Hanedanlığı Anxi Dört Garnizon savunmasını güçlendirmek zorunda kalmış ve her iki
ulus da Pamir’in batısında stratejik ve siyasi amaçları doğrultusunda faaliyetlerde
bulunmuşlardır. Diğer bir taraftan da Tibetliler’in batıya doğru ilerleyip kontrol alanları
da genişlemeye başlamıştır. Tang Hanedanlığı ve Tibetliler her iki taraf da Pamir’in
güneyine doğru ilerlemeye başlamışlardır. Daha sonra, Kaiyuan dönemine gelindiğinde,
208
Tang Hanedanlığı yönetimi altında olan Shule (Kaşgar) garnizonu savunma sisteminin
giderek daha da güçlenmesiyle beraber, Tang Hanedanlığı Tibetliler’in Pamir’in
güneyine giden yolları kesmiştir. Tibetliler’in ilerlemelerine engel olmasının yanında
aynı zamanda, Yutian (Hoten) garnizonundan başlayan ulaşım yollarını da yeniden
açmıştır.
Stratejik konumda yer alan Pamir’e yakın mesafesinden ötürü Shule (Kaşgar)
sahip olduğu coğrafi konumu sebebiyle Tang Hanedanlığı askeri savunma sisteminde
önemli bir yere sahiptir. Aynı zamanda Pamir, Tang Hanedanlığı’nın batıya açılan kapısı
(唐之西门) olarak da bilinmektedir. Qiuci (Kuça) garnizonu ile bağlantı hattına sahip
olan Shule (Kaşgar) savunma açısından da önemli bir göreve sahiptir. Son zamanlarda
bölgede yapılan arkeolojik kazılar neticesinde Shule (Kaşgar) bölgesi günümüz Kaşgar
civarında çok miktarda gözetleme ve işaret kuleleri, antik şehir gibi tarihi kalıntı ve
eserlere ulaşılmıştır. (Bakınız: Tablo 9) Özellikle bölgede çok sayıda işaret ve gözetleme
kulesinin keşfedilmesi askeri savunma sisteminin ne denli geliştiğini göstermektedir.
Bölgede inşa edilen işaret kuleleri sayesinde askeri olay e gelişmeler hızlı bir şekilde
haber verilerek duyurulmuştur. Bir nevi uyarı mahiyetli olan bu kuleler saldırı durumunu
önceden haber verip savunma anlamında tedbir alınmasını sağlaması açısından son derece
önemli olmuştur. Bölgede keşfedilen bu tarihi kalıntılar antik dönemde Shule (Kaşgar)
garnizonunun savunma sisteminin ne kadar güçlü ve gelişmiş olduğunun bir göstergesidir.
209
Sonuç olarak Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi politikası kapsamında kurulan Anxi
dört garnizondan biri olan Shule (Kaşgar) stratejik bir konuma sahiptir. Pamir’e olan
yakınlığı sebebiyle batıya açılan kapı olarak nitelendirilmektedir. Doğu ve batı arasında
köprü vazifesi gören Pamir coğrafi koşulu sebebiyle bariyer görevi üstlenmekte aynı
zamanda farklı medeniyetler arasında kültürel etkileşimde de önemli rol oynamaktadır.
Batı Bölgesi batı kısmında yer alan Shule (Kaşgar) garnizonu Pamir’e olan yakınlığı
sayesinde savunma anlamında da oldukça güçlü bir bariyere sahiptir. Antik İpek Yolu
güzergahları Shule (Kaşgar) üzerinden Pamir ve daha sonra oradan İran’a ve Avrupa’ya
açılmaktadır. 368 Shule (Kaşgar) garnizonu Pamir üzerinden gerçekleştirdiği kültürel
etkileşim dışında aynı zamanda İpek Yolu güzergahı ile doğu ve batı arasındaki ticari
etkileşimini de yine Pamir üzerinden gerçekleştirmiştir. Ulusların kendilerine özgü
eşyaları İpek Yolu hattı üzerinde Pamir üzerinden gelip gitmektedir. Somut olan eşyalar
dışında din, inanış ve düşünce gibi soyut kavramlarda yine İpek Yolu hattı boyunca Pamir
üzerinden farklı ulusları etkilemektedir. Nitekim Budizm, Manihaizm, Zerdüştlük gibi
dinler de Pamir üzerinden Batı Bölgesi ve daha sonra Çin’in iç kesimine yayılmıştır.
(Bakınız: Tablo 11) Dolayısıyla Shule (Kaşgar), Pamir’in köprü vazifesi görmesi
sebebiyle kültürel etkileşim, ticari etkileşiminde ve aynı zamanda dini inanışların da
yayılmasında tarih boyunca son derece önemli bir yere sahip olmuştur.
368 Xu Zhongwen (徐忠文), Rong Xinjiang (荣新江), Make Boluo, Yangzhou, Sichou
Zhilu (马可菠萝、扬州、丝绸之路), Beijing Daxue Chubanshe (北京大学出版社),
Beijing, 2016, s.4.
210
4. BÖLÜM
ANXİ (KUÇA) GENEL VALİLİĞİNİN ANTİK İPEK YOLU’NA ETKİLERİ
Tarihte Çin kara ve deniz yolu olmak üzere dünyaya açılmıştır. Kara Yolu’nun
adı İpek Yolu olarak adlandırılırken, deniz yolu ise Deniz İpek Yolu olarak
adlandırılmıştır. İpek Yolu adı ilk olarak Alman Coğrafyacı Ferdinand Von
Richthofen’nın 1877 yılında yayınladığı Çin adlı kitabında geçmiştir. Ferdinand’ın
kitabında M.Ö. 128-150 yılları arasında Çin ve Orta Asya ticaret yollarını gösteren harita
yer almaktadır. Haritanın başlangıcı doğuda başkent Chang-an’ın batısından bugünkü
Orta Asya ve Afganistan, Pakistan, Kuzey Hindistan İran’a kadar olan bölgeleri
kapsamaktadır.369 Kara yolu üzerinde en fazla ipek ticareti yapıldığından bu yolun adı
‘‘İpek Yolu’’ olarak adlandırılmıştır. Ayrıca Zheng He’nın seyahatleriyle açılan “Deniz
İpek yolu”, diğer bir adıyla “İpek Porselen yolu” veya “Porselen Yolu” Güneydoğu Asya
üzerinden yapılan deniz ticaretini gelişmesine katkı sağlamıştır. Ayrıca ipek ve porselenin
bu ülkelerden Afrika ve Arap dünyasına, Arap dünyasından da Osmanlı’ya girmesine
olanak sağlamıştır.370
369 Ferdinand Von Richthofen, China, Berlin, Germany: Dietrich Reimer, 1876, s. 499.
370 Ecem Ceylan, Zheng He’nın Yaptığı Seyahatlerin Çin Tarihindeki Yeri ve Önemi
(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi, Ankara, 2017, s. 227.
211
Tarih boyunca antik İpek Yolu doğu ve batı medeniyetleri arasında bir köprü
vazifesi görmüştür. Nitekim bu yol üzerinde farklı ülkelere özgü değerli eşyalar taşınıp
ticari faaliyetler gerçekleştirilirken, aynı zamanda gözle görülmeyen fakat oldukça
değerli olan inanış ve düşüncelerin aktarılması gibi kültür etkileşimler yaşanmıştır. Bu
sebeple binlerce kilometre öteye uzanan bu yol, Çin ve batı arasında geçtiği her bölgede
ekonomik, ticari ve kültürel etkileşimlere oldukça katkı sağlamıştır. Antik İpek Yolu
hattında Çin, Orta Asya ve Hindistan güzergahı arasında temel olarak ipek ticareti
yapılmış olsa da, bu yol üzerinde ipek dışında bir çok el sanatı ürünleri, bitkiler, hayvanlar,
dekorasyon eşyaları gibi daha bir çok şeyin ticareti yapılmıştır. Bunun dışında gözle
görülmeyen fakat paha biçilemez değerde olan düşünce akımları, öğretiler ve din
inanışları yine bu yol aracılığıyla farklı medeniyetlerce kabul görmüştür. Dolayısıyla,
adını ipekten alan İpek Yolu, tıpkı ipeğin bir çok zorlu süreçten geçip ilmek ilmek
işlenmesiyle oluştuğu gibi, antik İpek Yolu da farklı coğrafi koşullar, politika ve çoklu
kültür etkileşiminin yoğurulmasıyla oluşmuştur.
İpek Yolu geçtiği güzergahlardaki devletlerin politikası, askeri yapısı, dini inanışı
ve diğer doğal koşullardan etkilenmiştir. Bu sebeple farklı dönemlerde farklı hatlar
oluşmuş ve her biri o dönemin siyasi yapısı ve politikasına göre değişiklik göstermiştir.
Antik dönemden günümüze kadar yapılan arkeolojik buluntular İpek Yolu’nun kapsam
ve sınırlarının her dönemde değişip, geliştiğini kanıtlar niteliktedir. Örneğin Turfan’da
yapılan arkeolojik kazılar neticesinde çıkarılan belgeler, Tang Hanedanlığı’nın İpek Yolu
ulaşım hattı ve bu yol üzerinde ticaret yapan kervanların güvenliğini sağlaması için aldığı
212
tedbirlerden bahsetmektedir.371 Antik dönemde oluşan farklı İpek Yolu güzergahları Orta
Asya doğusunda kalan Çin, en batısında Xinjiang, Gansu ve Hexi Koridoru, özellikle
Shanxi ve Xian merkez olmak üzere söz konusu bölgelerden geçerek batıya ulaşmıştır.
Söz konusu güzergahlar, Orta Asya göçebe uluslarının ticaret amacıyla kullandıkları,
binlerce yıldır farklı ulusların bir araya gelip ticaret ve değiş tokuş yaptıkları kervanların
geçtiği ve aynı zamanda kültürel etkileşimlerin yaşandığı bölge olmuştur. Hou Han Shu
ve Han Shu gibi resmi yazılı kaynaklarda antik dönemdeki İpek Yolu rotaları şu şekilde
belirtilmiştir ‘‘İlk rota Çin’in eski başkenti Chang-an’dan başlar ve kuzeybatıya uzanarak
Orta Asya’ya varır. Bu yol Dunhuang yakınlarında kuzey ve güney olmak üzere iki kola
ayrılır. Daha sonra Taklamakan Çölü ve Tarım Havzası olarak ayrılan rota Kaşgar’da
birleşir. İkinci rota ise kuzey rota olarak adlandırılır. Bu rota Dunhuang’dan başlar ve
daha sonra Hami, Turpan, İli Nehri ve kuzey sınırlardan geçerek Kazakistan bozkırlarına
ulaşır. Batı rotası ise Fergana’dan (Özbekistan ve Kırgızistan) başlar ve Kaşgar’a kadar
ulaşır. Diğer bir rota da Hindistan Vadisi’nden başlar ve Gilgit, Hunza Vadilerinden
geçerek Kaşgar’a ulaşır.’’372
371 Rui Chuanming (芮传明), Sichou Zhilu Yanjiu Rumen (丝绸之路研究入门),
Fudan Daxue Chubanshe (复旦大学出版社), Shanghai, 2009, s. 3.
372 Bruno Genito, Qi Dongfang (齐东方), Yi Zhu Xi Lai- Kaogu Faxian de Sichouzhi
Lu Bolaipin Yanjiu (异宝西来-考古发现的丝绸之路舶来品研究), Shanghai Guji
Chubanshe (上海古籍出版社), 2012, Shanghai, s. 25-27.
213
Bir çok buluş ve icadın çıkış noktası olan Çin’in antik İpek Yolu’nu keşfetmesi
sadece doğu ve batı medeniyetleri için değil bu hattın geçtiği tüm uluslar için de çok
önemli bir gelişme olmuştur. Bu yol üzerinde taşınan eşyalar, aktarılan düşünce ve
öğretilerin yanında, ipeğin ana vatanı olan Çin, ipek dokuma üretim tekniği ve diğer el
işçilik sanatını da İpek Yolu aracılığıyla batıya aktarmıştır.373 Bu durum Çin ve batı
arasındaki ticari ve kültürel etkileşimi arttırmasının yanında aynı zamanda bu hattın
geçtiği ulusların üretim gücünün de artmasına sebep olmuştur. Bu sebeple İpek Yolu’nun
geçtiği güzergahlar, antik dönemde Batı Bölgesi ulusları, Tarım Havzası, Xinjiang ve
Turfan bölgesi gibi İpek Yolu geçiş hattı üzerinde bulunan vaha ulusları için bir kader
niteliğinde olmuştur. Çünkü bu ulusların ekonomik ve kültürel anlamda gelişmesi bu
yoldan elde ettiği kâra ve bu yolun devamlılığına bağlı olmuştur. Bu sebeple İpek Yolu
hattı üzerinde bulunan uluslar kimi zaman bu kadim yola hakim olmak ve kontrolünü ele
geçirmek için mücadele etmiş ve kimi zaman da bu yolun güvenliğini ve geçişini
sağlamak için çeşitli önlemler almışlardır. O dönemde var olan Göktürkler, Hunlar, Çin
Hanedanlıkları, Arap, İran, Tibet gibi uluslar farklı dönemlerde bu yolun kontrolünü ele
geçirdikleri gibi bu yoldan ekonomik olarak da büyük kâr elde etmişlerdir.374 Antik İpek
Yolu’nun tüm insanlığa en büyük katkısı farklı uluslar ve medeniyetler arasında etkileşim
sağlayan bir platform olarak, doğu-batı arasındaki kültürel ve ticari etkileşim
gerçekleştirmesine olanak sağlamasıdır. Farklı uluslar arasında iyi ilişkiler varken bu hat
üzerindeki farklı alanlardaki etkileşim devam ettiği gibi, siyasi ilişkilerin bozulduğu
373 Çin ipeği ve ipek üretimi, dokuma teknikleri hakkında bilgi için bakınız: Burçin Bedel,
‘‘Çin İpeği, Çin Medeniyeti: Tarih, Kültür, Edebiyat, Felsefe, Prof. Dr. Bülent Okay’ın
35. Meslek Yılı Anısına’’, Kesit Yayınları, 2018, s. 260 – 264.
374 Li Mingwei, Sichou Zhilu Maoyi Shi, s.39.
214
dönemde de bu hat üzerindeki etkileşim durmayarak devam etmiştir. Örneğin, Çin’in
Kuzey Hanedanlığı döneminden Tang Hanedanlığı dönemine kadar, Çin ve Sasani
İmparatorluğu arasında oldukça dostça ve iyi ilişkiler hakim olmuştur. Gelişen iyi
ilişkilerin de desteği ile Çin ve İran arasındaki İpek Yolu ticari ve kültürel etkileşimi
günden güne artmıştır. Çin’e ait başta ipek, baharat, motif, inanış ve düşünceler İpek Yolu
aracılığı ile önce İran’a daha sonra buradan da Avrupa’ya kadar taşınmıştır. Aynı şekilde,
İran’ın altın, gümüş ve çeşitli motifleri ile Nestorianizm, Zerdüştlük, Manihaizm dinleri
de Çin’e girmiştir. İpek Yolu aracılığı ile Çin’e giren motifler Tang Hanedanlığı
dönemindeki sanat eserleri ve mimaride sıkça kullanılmıştır. Söz konusu etkileşimden de
anlaşılacağı üzere iki ulus arasındaki etkileşim uyum içerinde gerçekleşmiştir. 375
Dolayısıyla, Çin tarih boyunca Antik ipek Yolu hattına dahil olmasıyla doğu ve batı
arasındaki ticari ve kültürel etkileşime katkı sağlamıştır. Antik İpek Yolu geçtiği ulusların
kaderini değiştirmiş ve ulusların bazen etkileşim bazen de karşı karşı karşıya geldikleri
bir platform olmuştur. Bu sebeple geçmişten günümüze farklı medeniyetler arasındaki
farklı alanlarda gerçekleşen kültür etkileşiminde İpek Yolu’nun önemi yadsınamayacak
kadar büyüktür.
4.1. Tang Hanedanlığı Dönemi İpek Yolu Stratejisi
375 Valeria Hansen, The Silk Road: A New History, Oxford University Press, New York,
2012, s. 83 -85.
215
Tang Hanedanlığı Çin’in altın çağını yaşadığı en parlak dönemidir. Hanedanlığın
kurulmasından itibaren kültür, sanat, ticaret ve diplomasi alanında bir çok gelişme
yaşanmıştır. Bu dönemde bir çok farklı medeniyet ile ilişki kurularak kültürel ve ticari
etkileşimlerde bulunulmuştur. Dönemin ilk başlarında despot ve sert bir yönetim hakim
olsa da, hanedanlıkla yaşanan gelişmelerden dolayı ilerleyen dönemlerde daha barışçıl bir
politika izlenmiştir. Nitekim bu dönemde iç çatışmalardan kaçınılmış ve aynı zamanda
yabancı uluslar ile olan ilişkilerde daha barışçıl bir tutum sergilenmiştir. Öyle ki başkent
Chang-an zaman içerisinde yabancıların sürekli olarak geldiği bir yer olmuştur. Farklı
uluslardan keşişler, din adamları, sanatçılar, tüccarlar başkent Chang-an’a akın etmiş ve
bir nevi çoklu kültür etkileşim şöleni yaşanmıştır. Farklı uluslardan gelen insanlar
beraberlerinde getirdikleri kendi uluslarına özgü eşyaları, oldukça değerli olan Çin ipeği
ile takas etmek için çaba göstermişlerdir. Aynı zamanda sahip oldukları kültürleri, dini
inanışları ve sanat anlayışlarıyla da bölgeyi etkileyerek farklı kültürlerden sentezlenerek
harmanlanan çoklu kültür etkileşimi ortaya çıkmıştır. Tang Hanedanlığı İmparatoru Li
Yuan kuzeydeki göçebe uluslardan gelen Türk halkı ve diğer hanedanlık hane halkının
beraber uyum içerisinde dans etmeleri gerektiğini ve “tüm insanların bir aileye ait”
olduğunu söylemiştir. 376 Yabancı uluslardan Çin topraklarına gelen medeniyetler bölgeyi
her anlamda etkiledikleri gibi aynı şekilde farklı medeniyetler de Çin kültürünün etkisi
altında kalmıştır.
376 Bruno Genito, Qi Dongfang,Yi Zhu Xi Lai- Kaogu Faxian de Sichouzhi Lu
Bolaipin Yanjiu, s. 45.
216
Çin kaynaklarında geçtiği üzere, Tang Hanedanlığı bu dönemde bir çok farklı
devlet ve ulus ile irtibat halinde olmuştur. 624’ten 772 yılına kadar Orta Asya’daki uluslar
Tang Hanedanlığı ile tam olarak yüz kırk dokuz yıl etkileşimde kalmıştır. Batı Göktürkler,
Doğu Göktürkler, Tibetliler, Araplar, Tokharlar ile bu dönemde her alanda etkileşim
yaşanmış ve öyle ki Orta Asya’dan bir çok elçi, tüccar ve keşiş başkent Chang-an’a akın
ederek kültürel ve ticari etkileşimlerde bulunmuşlardır. Tang dönemi yönetiminde Çin
tarihinde ilk kez Pamir’in ötesine geçilmiştir. Batı Bölgesi’nde bulunan medeniyetler
Tang Hanedanlığı’nı siyasi, ekonomik, askeri, kültür ve sanat gibi farklı alanlarda
derinden etkilemişlerdir.377 Tang Hanedanlığı döneminde ticaret amacıyla gelen tüccarlar
dışında, dinlerini yaymak amacıyla da farklı dinden bir çok din adamı da bölgeye
gelmiştir. Bölgeye gelen Budist keşişler dışında farklı dinlere mensup din adamları da
başkent Chang-an’a gelmişlerdir. İmparator Taizong döneminde 631 yılında başkent
Chang-an’da inşa edilen Budizm, Zerdüştlük ve Nasturilik dinine ait tapınaklar bu
durumun bir göstergesidir.378 Başkent Chang-an’a ticaret ya da eğitim amaçlı yabancı
elçiler de gönderilmiştir. O dönemde elçiler ticaret ve kültür etkileşim merkezi
konumunda olan başkent Chang-an’a beraberlerinde kendi uluslarına ait eşyaları getiriyor
ve Tang Hanedanlığı’na hediye ediyorlardı. Yabancı elçilerin amacı kendi uluslarına ait
eşyaları bölgeye sokup ticaretini yapabilmekti. Bu sebeple eşyalarını yanlarında taşıyarak,
başkalarının ilgisini çekmeye çalışıyorlardı. Bu dönemde başkent Chang-an’a gelen
yabancı elçiler ya da tüccarlardan bir çoğu istedikleri zenginliğe nail olmuşlardır. Örneğin,
377 Xu Xuya (许序雅), Tang Dai Sichouzhilu Yu Zhongya Shidi Congkao – Yi Tang
Dai Wenxian Wei Yanjiu Zhongxin (唐代丝绸之路与中亚史地丛考- 以唐代文献为
研究中心), Shangwu Yinshu Guan (商务印书馆), 2015, Beijing, s. 13-14.
378 Xiang Da, Tang Dai Chang-An Yu Xiyu Wenming, s. 129.
217
Oman’dan gelen Yahudi tüccarlar başkent Chang-an’dan dönerken beraberlerinde Tang
dönemine ait siyah bir vazoyu ülkelerine götürmüşlerdir. Bu vazonun kapağının altında
ve içinde ince işçilikle oyulmuş bir balık bulunmakta ve balığın gözleri değerli kırmızı
taştan yapılmıştır. Söz konusu vazonun o zamanki değeri oldukça yüksektir. 379
Dolayısıyla Tang Hanedanlığı döneminde başkent Chang-an, İpek Yolu aracılığı ile farklı
ülkelerden gelen elçi ve tüccarların odak noktası konumunda olmuştur. Ticari ve dini
etkileşim faaliyetlerinin dışında, farklı medeniyetlerden bilgin kişiler de bilgi toplamak
amacıyla başkent Chang-an’a gelmişlerdir. Öyle ki Turfan bölgesindeki soylu aileler
çocuklarını Çince öğrenmek için eğitim amaçlı Chang-an’a göndermişlerdir.
Antik Çin yazılı kaynaklarında Batı Bölgesi olarak adlandırılan bölge sahip
olduğu coğrafi konumu, elverişli doğa koşulları ve doğu-batı arasında ulaşım kavşağı
konumunda olması gibi sebeplerden dolayı tarih boyunca farklı medeniyetlerin odak
noktasında olmuştur. Dar anlamdaki Batı Bölgesi’nin işaret ettiği alan Xinjiang bölgesi
iken, genel anlamda Batı Bölgesi’nin işaret ettiği yer Xinjiang’da dahil Çin’in batısında
kalan yerdir.380 Batı Han Hanedanlığı döneminden itibaren, Çin farklı dönemlerde Batı
Bölgesi stratejisi geliştirmiştir. Bu dönemde Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Batı
Bölgesi stratejisi kapsamında farklı tedbirler almış ve Çin kendi toprakları ötesinde bu
379 Edward H. Schafer, The Golden Peaches of Samarkand: A Study of Tang Exotics,
1985, s.3.
380 Rong Xinjiang (荣新江), Sichou Zhilu Yu Dongxi Wenhua Jiiaoliu (丝绸之路于
东西文化交流), Beijing Daxue Chubanshe (北京大学出版社), 2015, Beijing, s.3-5.
218
bölgede bulunan ulusları tanımış ve İpek Yolu Hattı’na dahil olmuştur. Tang Hanedanlığı
döneminde ise dış ilişkiler ve dışa açılma politikasında bazı stratejiler geliştirilmiştir.
Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinin temelinde Batı Han Hanedanlığı
döneminde uygulanan strateji yatmaktadır. Tang Hanedanlığı bu dönemde Batı Bölgesi
uluslarını ve İpek Yolu ulaşım hatlarını kontrol altına almak amacıyla bazı tedbirler
almıştır. Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde izlediği en önemli strateji Anxi Genel
Valiliği ve daha sonrasında bu valilik birimi altında Anxi Dört Garnizonu kurması
olmuştur. Çin kaynaklarında Anxi olarak geçen antik Kuça, Han ve Tang Hanedanlıkları
döneminde Batı Bölgesi’nin büyük uluslarından birisi olmuştur. Kuzeyde Tanrı Dağları,
güneyinde çöl ve Tarım Havzası yer almaktadır. Doğu ile batı arasında ulaşım ve
etkileşim noktasında önemli bir konumda yer almasından ötürü, İpek Yolu güzergahında
kavşak konumunda bulunmuştur. Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik birimi merkezini
önce Xizhou’da kurmuş daha sonra ise Qiuci’ya (Kuça) taşımıştır. Bu süreçte Tang
Hanedanlığı Batı Göktürkler ve ilerleyen dönemlerde Tibetliler ile karşı karşıya
gelmesinden ötürü Anxi Valilik merkezi bir kaç kez yer değiştirmek zorunda kalmıştır.
Tang Hanedanlığı Anxi Valilik birimini kurmadan önce, Tanrı Dağı’nın kuzey kısmında
kalan kısım Batı Göktürkler’in kontrolü altında olmuştur. Tang Hanedanlığı bölgeyi
kontrol altına almak amacıyla garnizonlar kurarak bölgeye çok sayıda asker göndermiş
ve uzun dönem Batı Göktürkler ile sürekli olarak karşı karşıya gelmiştir. Dolayısıyla
Tang Hanedanlığı’nın antik İpek Yolu politikası, Batı Bölgesi ulusları ile olan ilişkileri
ve bu bölgede karşı karşıya geldikleri uluslar ile olan siyasi ilişkilerine dayanmaktadır.
Tang Hanedanlığı dönemi öncesinde, Sui Hanedanlığı’nın son dönemlerinde
güçlenmeye başlayan Batı Göktürkler, doğuda Jin Shan Dağı, batıda Yumen Guan
219
Geçidi’nde yer alan ulusları kontrol altına almışlardır.381 Batı Göktürk Kağanı Tong
Yabgu Kağan 382 döneminde sınırlar çoktan Maveraünnehir Bölgesi’ne kadar
genişlemiştir. Bu da demek oluyordu ki Yumen Guan Geçidi’nden Batı İpek Yolu
güzergahının tamamı Batı Göktürkler’in kontrolü altındadır. Güzergahta yer alan tüm
vaha devletleri Batı Göktürkler’in vassalı durumunda olmuştur. Fakat bozkır göçebe
ulusu olarak Batı Göktürkler, İpek Yolu’nda ticareti yapılan ürünlerin üretildiği bölge
olmamasının yanında bu hat üzerinde ticareti yapılan eşyaların dağıtıcısı konumunda da
olmamıştır. Dahası Batı Göktürkler, bu hat üzerindeki ticaret yapan yabancılardan vergi
kesmiş ve yollarını keserek eşyalarını yağmalamışlardır. Vassalı olan vaha ulusları ve
kervanlar gelir kaynağı durumunda olmuştur.383
Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik birimini kurarak, Batı Göktürkler’e karşı
çıkmak ve Batı bölgesine askeri faaliyette bulunarak sınırlarını genişletmek ve bu
doğrultuda da İpek Yolu hattını kontrol altına almayı amaçlamıştır.384 Batı Göktürklerin
yönetim merkezi Batı Bölgesi Tarım Havzası vassal devletleriydi. Tong Yabku Kağan
381 Jiu Tang Shu, Juan 198, s. 5291.
382 Batı Göktürk Kağanı Tong Yabku Kağan 618 ve 628 yılları arasında Batı Göktürk
Kağanlığı'nı yöneten kağandır. Çin kaynaklarında Tong Ye Hu ( 统叶护 ) olarak
geçmektedir.
383 Li Mingwei, Sichouzhilu Maoyi Shi, s. 38.
384 Xin Tang Shu, 111. Cilt, Su Dingfan Zhuan (卷 111,苏定方传)
220
zamanında, yönetim kapsamı batıya doğru genişleyerek, yönetim merkezi de Batı
Bölgesi’nin batısına doğru ilerlemiştir. Tong Yabku Kağan zamanından başlayarak, Batı
Göktürk Kağanlığı dört kez Tang Hanedanlığı ile evlilik anlaşması gerçekleştirmek
istemiş, fakat başarılı olmamıştır. Li Mingwei Batı Göktürkler’in, Çin’in Han
Hanedanlığı döneminden itibaren Batı Bölgesi ve Orta Asya’da İpek Yolu hattında
kurduğu yönetimden faydalanmak için evlilik anlaşmasında bulunmak istediklerini
düşünmektedir. Aynı zamanda kurulan evlilik anlaşması ile ipeğin üretildiği yer olan
Çin’den ipek temin ederek bu sayede de İran, Doğu Roma ile ticari faaliyette bulunup bu
durumdan fayda sağlayacaktır.385
Tong Yabgu Kağan sonrasında Batı Göktürkler’in içinde bazı bölünmeler
yaşanarak kabilelere bölünmüşlerdir. Bu durum Batı Göktürklerin arasında bazı
anlaşmazlıklara sebep olmuştur. Tang Hanedanlığı bu durumdan faydalanarak, bazı
kabileler arasında yaşanan çatışmalara destek olarak Batı Göktürkler’in gücünde
azalmaya sebep olmuştur. 657 yılında, İmparator Gaozong General Su Dingfang’ı
göndererek Suiye’de İl- Kullig İşbara Kağan isyanı’nı bastırmasını sağlamıştır. İmparator
Gaozong bazı önlemler almaya devam etmiş ve Batı Bölgesi, Orta Asya ve Batı
Göktürkler’in eski topraklarını Tang Hanedanlığı’nın direkt olarak yönetimi altına
almaya çalışmıştır. Bu doğrultuda bazı valilik birimleri kurulmuştur. 657 yılından sonra,
Tang Hanedanlığı Batı Göktürkler’in olduğu Suiye’yi ele geçirdikten sonra, eski
toprakları olan Kunling ve Mengchi Valilikleri kurmasının yanında aynı zamanda
önceden Batı Göktürkler’in kontrolü altında olan geniş Batı Bölgesi Tanrı Dağı kuzey
385 Li Mingwei, Sichouzhilu Maoyi Shi, s. 40.
221
geçiş hatları, Maveraünnehir deki dokuz beylik, Amu Derya güneyindeki topraklar
ayrılarak valiliğe dahil etmiştir.386
660 yılında, Pamir’in batısındaki Batı Göktürkler’in durumunu anlamak adına
Tang Hanedanlığı bölgeye elçi göndermiştir. 661 yılında Tang Hanedanlığı tekrardan
Pamir’in batısına bir elçi göndererek Yutian’in (Hoten) batısında, İran’ın doğu kısmında
askeri savunma eyaletleri kurma planını yapmıştır. İmparatoriçe Wu Zetian dönemine
gelindiğinde (702), Tang Hanedanlığı Anxi Valiliği yönetimini yeniden planlayarak
şekillendirmiştir. Batı Bölgesi kontrolünü arttırmak, bölgedeki yönetimini güçlendirmek
amacıyla bazı stratejiler izlemeye başlamıştır. Bu doğrultuda Anxi Genel Valilik birimi
güney geçiş yolları, Pamir’in batısında kalan bölgelerin yönetiminden sorumlu olmuştur.
Aynı zamanda Tang Hanedanlığı Tibet’in akın düzenlediği İpek Yolu kuzey hattını da
kontrol altına almayı planlamıştır.
Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi stratejisinde yalnızca Batı Göktürkler ile karşı
karşıya gelmemiş, 662 yılı sonrasında, Tibet ile de Anxi Genel Valilik’in savaşını
vermiştir. Tang Hanedanlığı dört garnizonu kaybetmesine rağmen vazgeçmemiş ve her
seferinde dört garnizon ve buna bağlı olarak İpek Yolu güzergahlarını yeniden kontrolü
altına almıştır. Tang Hanedanlığı’nın bölgedeki bu mücadelesi 790 yılına kadar devam
etmiştir. Bu süreçten sonra, Anxi Genel Valilik yönetimi ve kontrolü düşüşe geçmiş ve
386 Xin Tang Shu, Juan 215, s. 6035.
222
işlevini kaybetmiştir. 387 Kurulduğu yıl 640 yılından itibaren, Anxi Genel Valilik merkezi
toplamda yüz elli yılı aşkın süre aktif olarak faaliyetlerine devam etmiş ve bu süre
zarfında İpek Yolu ticareti tarihteki en parlak dönemini yaşayarak zirveye ulaşmıştır.
Batı Bölgesi ve Antik İpek Yolu geçişlerini kontrol altına alma mücadelesinde,
Batı Göktürkler ve Tang Hanedanlığı arasında yaşanan çatışmaların genel olarak İpek
Yolu geçiş güzergahlarını ve ticareti olumsuz yönde etkilediği yönde görüşler
bulunmaktadır. Söz konusu çatışma Tang Hanedanlığı ve Batı Göktürkler arasında
yaşanmış olsa da, genel olarak Batı Göktürkler’in antik İpek Yolu güzergahında bir engel
teşkil ettiğinden bahsedilmektedir. Batı Göktürkler’in İpek Yolu hattı geçişine ve bu
güzergah üzerindeki ticarete olan katkıları ise göz ardı edilmektedir. Fakat tarihi sürece
farklı bir perspektiften baktığımızda, Göktürkler’in antik İpek Yolu hattının geçişi ve
batıya uzanmasındaki etkileri göz ardı edilemeyecek kadar çoktur. Farklı amaçları
doğrultusunda Tang Hanedanlığı ile karşı karşıya gelen ulusların antik İpek Yolu hattı
üzerinde Çin’in diğer uluslar ve batı ile olan etkileşimine olan katkıları da göz ardı
edilmemesi gerekmektedir. Nitekim, Tang Hanedanlığı ile çatışma halinde olan Batı
Göktürkler Tang Hanedanlığı’ndan kimi zaman değiş tokuş kimi zaman hediye olarak
elde ettikleri ipeği aracı olarak batıya ticaretini gerçekleştirmişlerdir. Aynı zamanda Batı
Göktürkler ipek dışında, Çin’in üretim tekniğinin, sanatının ve kültürünün de
aktarılmasında köprü vazifesi görmüştür.
387 Li Mingwei, Sichouzhilu Maoyi Shi, s.98.
223
Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisi temelinde bölge uluslarını ve İpek
Yolu güzergâhlarını kontrol altına almak yatmaktadır. Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi
yönetimi ve kontrolünde izlediği strateji ve yukarıda bahsettiğimiz Batı Bölgesi
faaliyetleri, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi, Orta Asya ve İpek Yolu stratejisinin
bölgede Anxi Genel Valilik merkezinin kurulmasıyla başladığını göstermektedir. Anxi
Genel Valilik merkezi Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinin temeli olmasının
yanında aynı zamanda yönetim ve İpek Yolu hattı üzerindeki faaliyetlerine de işaret
etmektedir. Anxi Genel Valilik Merkezi Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi ve
Maveraünnehir, Orta Asya, Amu Derya Nehri güneyinde kurduğu en büyük askeri
savunması ve yönetim sistemi yapısıdır. Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi strateji
kapsamında Anxi Genel Valilik birimine son derece önem vererek bu doğrultuda bir çok
tedbir almıştır.388 Tang Hanedanlığı'nın yönetiminde Anxi Genel Valilik merkezi Qiuci
(Kuça) merkez olmak üzere Antik İpek Yolu hattı üzerinde bir çok gözetleme ve işaret
kuleleri, antik kentler, tarım garnizonları, posta teşkilatları, geçiş sistemleri gibi yapılar
kurulmuştur. Tang Hanedanlığı'nın bölgede aldığı tedbirler ve uyguladığı bu strateji İpek
Yolu ulaşım yönetimini güçlendirmiş ve aynı zamanda Qiuci (Kuça) ticaret hattının
askeri, siyasi, ekonomik olarak gelişmesine sebep olmuştur. Tang Hanedanlığı Batı
Bölgesi stratejisi doğrultusunda Batı Bölgesi’nde geçiş izin sistemi, posta teşkilatları,
gözetleme ve işaret kuleleri gibi yapılar kurmuştur.389
388Li Mingwei, Sichouzhilu Maoyi Shi, s. 247 – 248.
389 Tong Jian Ji Shi Ben Mo (通鉴纪事本末), Juan 48, Tang Ping Xi Tujue (卷 48,
唐平西突厥).
224
4.2. Posta Teşkilatı Sistemi
Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisindeki en önemli faaliyeti bölgede
Anxi Genel Valilik sistemini kurması olmuştur. Valilik biriminin kurulmasının ardından
Tang Hanedanlığı bölgedeki faaliyetlerini genişletmiş ve bunun sonucunda da çeşitli
tedbirler almıştır. Tang Hanedanlığı’nın bölgede aldığı tedbirler, hanedanlığın giderek
bölgedeki kontrol kapsamını genişletmesi ve faaliyetlerini gerçekleştirmesi adına uygun
ortamı sağlamıştır. Bu kapsamda bölgede aldığı en önemli tedbirlerden birisi de belirli
mesafelerde posta teşkilatları kurmak olmuştur. Posta teşkilatı Çince’de guǎnyi (馆驿)
olarak adlandırılmaktadır.390 İmparator Taizong ve İmparatoriçe Wu Zetian döneminde
Xizhou bölgesindeki posta teşkilatları yi ( 驿 ) olarak adlandırılırken, Xuanzong
zamanında ise guan (馆) olarak adlandırılmıştır. Bu sebeple posta teşkilatlarına dair
kaynaklarda yer alan kayıtların bazılarında yi (驿) bazılarında ise guan (馆) olarak
geçmektedir. 656 - 661 yılları sonrasında, Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi’nde posta
teşkilatları kurmaya başlamıştır. Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi stratejisi
kapsamında kurulan posta teşkilatları, başlangıçta hanedanlığın faaliyetleri kapsamında
bölgeye gönderilen asker ve memurların konaklaması ve yeme-içme gibi ihtiyaçlarının
giderilmesi amacıyla kurulmuştur. Daha sonra başlangıçtaki amacı dışında bölgede
390 Guanyi (馆驿) kelime anlamı için bakınız:
http://www.264.cn/cidian/id_GAQbdvnyJad0.html
225
haberleşmenin sağlandığı, önemli belge ve evrakların merkeze iletildiği, kervanların
konakladığı güvenli bir yer olmaya başlamıştır. Belirli mesafeler ile kurulan posta
teşkilatları Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi faaliyetlerini gerçekleştirmesinde önemli
bir etken olmuştur.
Tang Hanedanlığı’nın faaliyetleri kapsamında kurduğu posta teşkilatları, valilik
ve garnizonlar arasında iletişimi sağlamıştır. Aynı zamanda çatışmada olduğu uluslar ile
alakalı önemli evrak ve belgelerin iletilmesinde de kilit nokta konumunda olmuştur. Tang
Hanedanlığı’nın kurduğu posta teşkilatları hanedanlığın yönetimindeki en küçük birim
olmuştur. Hanedanlığın Batı Bölgesi yönetimine göre, İpek Yolu güzergahınca geçiş
yollarında her otuz li (三十里一驿) yaklaşık on beş kilometrede bir posta teşkilatı
kurulması gerekmektedir.391 Tang Liu Dian kayıtlarında geçtiği üzere, bölgede çok sayıda
posta teşkilatı ve buralarda at, inek besi hayvancılığı yapılan çok sayıda yer
bulunmaktaydı. O dönemde bölgede toplamda 1630 adet posta teşkilatı bulunmaktaydı.392
Tang Hanedanlığı'nın her otuzli mesafede bir posta teşkilatı kurma prensibi
391Chen Guocan (陈国灿), Tang Xizhou Pu Chang Fu Fang Qu Nei De Zhenshu Yu
Guansao (唐西州蒲昌府防区内的镇戍与馆骚), Weijin Nanbei Chao Sui Tang Shi
Ziliao (魏晋南北朝隋唐史资料), 17. Sayı, Wuhan Daxue Chubanshe (武汉大学出版
社), 2000, s.95.
392 Tang Liu Dian, Juan 7, s. 162-163.
226
doğrultusunda kurulan her bir posta teşkilatı, Batı Bölgesi her ulusları arasında ulaşım
açısından mutlaka alınması gereken bir tedbir olarak görülüyordu.
7. yüzyılın başlarında, Qiuci (Kuça) garnizonu Tanrı Dağı kuzeyindeki göçebe
ulus Batı Göktürkler’in kontrolü altındaydı. Bu sebeple Tang Hanedanlığı bölgede posta
teşkilatı kurmasından önce Batı Göktürkler ve Tibetliler ile çatışma halindeydi ve bu
durum hanedanlığın Batı Bölgesi faaliyetlerini olumsuz yönde etkiliyordu. Nitekim, 658
yılında Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi faaliyetlerinde Batı Göktürkler ve Tibet ile karşı
karşıya gelmesinden ötürü, valilik merkezi Qiuci’dan Xizhou’a taşınmak zorunda
kalmıştır. Bu süreçte Tang Hanedanlığı bölgeye otuz bin asker göndermiştir. Bölgeye
savunma amaçlı gönderilen askerlerin gündelik hayata dair ihtiyaçlarını karşılamak
gerekmekteydi. Tang Hanedanlığı bölgeye gönderdiği asker ve orduların ihtiyacını
karşılamak amacıyla tedbirler almaya başlamıştır. Bölgeye gönderilen çok sayıdaki asker
ve valilik biriminden sorumlu memurların hem gündelik ihtiyaçlarını karşılamak hem de
onlara güvenli bir yer sunmak adına söz konusu posta teşkilatları kurulmuştur. 393 Tang
Hanedanlığı’nın bölgede çok sayıda posta teşkilatı kurması sonucunda o dönemde
uygulanan İpek Yolu ticaret yönetmeliği oluşturulmuştur.
393 Rong Xinjiang (荣新江), Sichou Zhilu yu Dongxi Wenhua Jiaoliu (丝绸之路与东
西文化交流), Beijing Daxue Chubanshe (北京大学出版社), 2015, Beijing, s. 15-16.
227
Tang Hanedanlığı döneminde Anxi Genel Valilik merkezinin bulunduğu Xizhou
ve Qiuci’dan (Kuça) her yöne ulaşım yolları bulunmaktaydı. Doğuya doğru Chiting Hattı,
Xinkai Hattı, Tongyi Hattı ile direkt Dunhuang’a ve Çin’in iç merkezi kısımları olan
Zhongyuan’e varılıyordu. Güneybatı hattında Yinshan Geçişi ile Yanqi’ye varılıyor ve
daha da batıya doğru ilerlenebiliyordu. Tanrı Dağı’ndan batıya doğru ilerleyerek direkt
olarak Göktürk bozkırlarına varılıyordu. Kuzeyden Tingzhou’a doğru toplamda yedi adet
rota vardı ve bu geçiş hattı üzerinde gelip giden yolcuların sayısı oldukça fazlaydı. Çok
sayıda kişinin bu rotayı kullanmasından dolayı işlek olan bu güzergah boyunca çok sayıda
posta teşkilatı inşa edilmiştir. Yinshan Geçidi’nde Gaochang’dan yola çıkarak, Anchang
(安昌馆) Posta Teşkilatı, Tian Shan Posta Teşkilatı (天山馆), Yin Shan Posta Teşkilatı
(银山馆), Lü Guang Posta Teşkilatı (吕光馆), Zhang San Posta Teşkilatı (张三馆), Xin
Cheng Posta Teşkilatı (新城), Leishi Posta Teşkilatı (礌石馆) ve Panqi Posta Teşkilatı
kurulmuştur. Bu güzergah üzerinde kurulan posta teşkilatları hanedanlık tarafından
bölgeye gönderilen memurların gündelik ihtiyaçlarını karşılamak ve ilerleyen
dönemlerde evrak ve belgelerin merkeze iletilmesi, yol üzerinde ulaşım ile sevkiyatta
kullanılan at, develerin beslenmesi için de bir platform sağlamıştır.394 Ayrıca, Yutian
(Hoten) garnizonunda Caoze Posta Teşkilatı (草泽馆), Xinheng Posta Teşkilatı (欣衡馆),
Mouchang Posta Teşkilatı (谋常馆) bulunmaktaydı. Mouchang Posta Teşkilatı, Mazar da
çıkarılan M.T. 0628 nolu belgede detaylı bir şekilde geçmektedir.395 Tang Hui Yao Juan
73 kayıtlarında şu şekilde geçer: ‘‘Batı Göktürkler İl-Kullıg İşbara Kağan’a ait olan
394 Rong Xinjiang, Sichou Zhilu Yu Dongxi Wenhua Jiaoliu, s.13.
395 H. Maspero, Les Documents Chinois De La Troisiemeexpedition De Sir Aurel
Stein En Asie Centrale, Londra, 1953,pl.XXXV.
228
yerlerde, tüm Anxi bölgesinde Tang Hanedanlığı geçiş yollarını açtı ve bu yollarda posta
teşkilatları kurdu. 396 679 yılında Suiye garnizonunun Yanqi’nin yerine geçmesiyle
Suiye’de Anxi dört garnizondan birisi olmuştur. 702 yılında Tanrı Dağı kuzeyinde
Beiting Valiliğinin kurulmasından sonra bu bölgelerde de posta teşkilatları kurulmuştur.
Hui Chao’ın (慧超) kaleme aldığı Wang Wu Tian Zhu Guo Zhuan kayıtlarında şu şekilde
bahsetmektedir: ‘‘Shule eyaletinden doğuya doğru bir ay yürüyerek Qiuci ve Anxi
Valiliği yönetim bölgesine vardım. Burada Han ulusuna ait atlar ve ordular toplanmış
şekildeydi. Bu noktadan doğu kısmına kadar Tang Hanedanlığı’nın sınırları içerisinde
sayılmıştı ve hanedanlık tarafından gereken tüm tedbirler alınmıştı.’’ 397 Tang
Hanedanlığı savunma amaçlı bölgeye ordularını göndererek Batı Göktürkler ve Tibet ile
karşı karşıya gelmiştir. Batı Göktürk ve Tibet uluslarının bölgeye girmesine engel
olmuştur. Bu şekilde Batı Bölgesi’nde antik İpek Yolu hattının geçişi ve güvenliği de
sağlanmıştır. Tang Hanedanlığı’nın bölgedeki faaliyetleri ve aldığı tedbirler
doğrultusunda, tüm Anxi bölgesindeki İpek Yolu güzergahları geçişini açma ve
güvenliğini sağlama girişiminde bulunarak buralarda posta teşkilatları kurulmuştur.398
Ayrıca güzergah boyunca kurulan bu yapılar doğu ve batı ulaşımının güvenli ve sorunsuz
şekilde yapılmasını, Gaochang’ın uluslararası ticaret merkezi olmasını sağlamıştır.
396 Tang Hui Yao, Juan 73, s. 1567.
397 Hui Chao, Zhang Yi (惠超,张毅), Wangwutianzhuguo Zhuan (往五天竺国传),
Zhonghua Shuju (中华书局), 1994, Beijing, s.149.
398 Tang Huiyao, Juan 73, s. 1567.
229
Xin Tang Shu Dilizhi kayıtlarında, Anxi’den Batı Bölgesi’ne giden geçiş yolları
ve bölgedeki geçiş yolları hakkında detaylı bilgi yer almaktadır. Xin Tang Shu, Dili Zhi
kayıtlarında Anxi merkez olmak üzere söz konusu güzergahta bulunan posta teşkilatları
şu şekilde belirtilmiştir:
Xizhou’un güneybatısında Nanping ve Anchang olmak üzere iki şehir vardır. 120
li uzaklıktan sonra Tanrı Dağı güneybatı vadisine varılır. 220 li sonra Yinshan’a ve 40 li
sonra ise Yanqi Lü Guang Posta Teşkilatına ulaşılmaktadır. Daha sonra güneybatıya
doğru 145 li mesafe sonrasında Xin Cheng Posta Teşkilatına ve bu güzergahtan da
Yanqi’ye ulaşım sağlanmaktadır.399
Anxi ve Batı Bölgesi arasındaki ulaşım hattı için Yanqi’nin batısına doğru 150 li
den sonra Tiemen Guan Geçidi’ne ve 20 li uzaklıkta Yushu savunma eyaletine varılır.
Tekrar 200 li sonra Yulin eyaletine ve 50 li sonra Longquan eyaletine ulaşılır. 60 li mesafe
sonra Dongyipi eyaletine varılmaktadır. 60 li sonra Chian eyaletine ve son olarak bu hat
üzerinde 120 li sonra da Anxi Valilik birimine ulaşılmaktadır.400
Xin Tang Shu, Dili Zhi ve Huang Hua Si Da Ji kayıtlarına göre bu güzergah
üzerindeki geçiş rotalarının şu şekilde sıralanmaktadır: Xizhou’dan Yanqi’ye, Yanqi’den
399 Xin Tang Shu, Juan 40, s. 1046.
400 Xin Tang Shu, Juan 43, s. 1151.
230
Anxi’ye, Anxi’de rota değişerek Suiye’ye varılır. Daha sonra Yutian’e ve Yutian’den
Shule’ya varılır. Shule’dan ise Congling’e (Pamir) varılmaktadır.401
Antik İpek Yolu güzergahınca Dunhuang, Turfan, Loulan, Niya, Yanqi
(Karaşeher), Kaşgar, Hoten bölgeleri kapsamında “Dunhang Turfan Belgeleri” bölgedeki
posta teşkilatlarının araştırılmasına dair detaylı bilgiler sunmaktadır. Batı Bölgesi
Haritaları (西域图记) ve Tang Hanedanlığı Dönemi İmparator Kayıtları (皇华四达记)
kara İpek Yolu hakkındaki güzergahlar hakkında bilgi veren kaynaklardır. 1974 yılında
Gansu’da arkeolojik kazı çalışması yapan bir grup araştırmacı İç Moğolistan Ejin
Bölgesi’nde eski bir şehir de Wang Mang dönemine ait kalıntılar keşfetmişlerdir. Söz
konusu kalıntılar, Chang-an’dan Zhangye eyaletine kadar yirmi farklı eyaleti
kapsamaktadır. Söz konusu arkeolojik çalışma, İpek Yolu hattının belirlenmesinde
önemli kaynak niteliğindedir. Yine 1990 yılında Gansu Kültürel Arkeolojik Kazı
Çalışmaları Enstitüsü Han ve Tang dönemine ait Dunhuang kalıntılarını keşfetmiştir. Söz
konusu buluntular, başkent Chang-an’dan Dunhuang’a kadar İpek Yolu güzergahı
boyunca kurulan posta teşkilatları hakkında detaylı bilgi vermektedir. 1997 yılında,
Turfan’da bir mezarda yapılan arkeolojik kazılarda, Gaochang bölgesinden atla yola
çıkan birine eşlik eden elçinin kayıtları keşfedilmiştir. Bu elçiler Hindistan’ın
kuzeybatısından Batı Bölgesi Tarım Havzası’na gelmişlerdir. Söz konusu güzergahta
elçilerin izledikleri iki rota bulunmaktadır. Bu rotalardan ilki; Kuzey Dağları, Turfan
401 Chen Ge, ‘‘Xinjiang Gudai Jiaotong Luxian Zongshu’’, Xinjiang Wenwu, 1990, Sayı
3, s 55 – 92.
231
bölgesi kuzeyinde kalan Tanrı Dağları ve Tanrı Dağları’nı geçtikten sonra kuzeydoğuya
doğru Rouran bölgesine varmaktadır. Diğer rota ise Yanqi ve Turfan’ın güneybatısından
vaha uluslarını geçerek varmaktadır. 402 Söz konusu güzergahlar aracılığıyla Batı Bölgesi,
Orta Asya ve Güney Asya’ya ulaşım sağlanmaktadır. Bu güzergahlar o döneme ait Antik
İpek Yolu güzergahları ve doğu, batı, güney ve kuzey güzergahları hakkında bilgi
vermektedir.
Tang Hanedanlığı döneminde posta teşkilatının kurulmasına dair yazılı kayıtlar,
Tang Hanedanlığı döneminde Anxi Genel Valilik yönetim birimi ve Anxi dört garnizon
güzergahınca posta teşkilatlarının sıklıkla kurulduğunu gösterir niteliktedir. Tang
Hanedanlığı döneminde kurulan posta teşkilatları Çin’in o dönemde siyasi, askeri, ulaşımı
gibi bir çok alanda önemli bir strateji olmuştur. O dönemde hanedanlık tarafından bölgeye
görevlendirilen asker ve memurların yeme, içme, konaklama ihtiyaçlarını karşılamıştır.
Ayrıca Tang Hanedanlığı tarafından kurulan birimler, Batı Bölgesi ulusları arasında
haberleşme ve iletişim maksadıyla da kullanılmıştır. Ulaştırılması gereken bir evrak posta
teşkilatları aracılığı ile ulaştırılıyor ve aynı zamanda ordunun ve bölgede görevlendirilen
memurların konaklaması için de imkan sağlıyordu. Daha sonra antik İpek Yolu
güzergahınca gelip giden tüccarlar ve kervanlar da bu posta teşkilatlarını kullanmaya
402 Rong Xinjiang (荣新江), ‘‘Tang Dai Anxi Duhufu yu Sichouzhilu, yi Tulufan Chutu
Wenxian wei Zhongxin (唐代安西都护府与丝绸之路,以吐鲁番出土文书为中心)’’,
Xinjiang Qiuci Xuehui Bian, Qiuci Xue Yanjiu (新疆龟兹学会编《龟兹学研究》),
Sayı:5, Urumçi, Xinjiang Daxue Chubanshe (新疆大学出版社), 2012, s. 154 -166.
232
başlamışlardır. Dolayısıyla posta teşkilatları, Tang hükümeti ve bu yol üzerinde gelip
giden farklı uluslar arasındaki etkileşimde büyük bir rol oynamıştır. Uzun yollardan gelen
tüccarlar posta teşkilatlarında konaklıyor, ihtiyaçlarını burada karşılıyor ve atlarını
değiştiriyorlardı. Han ulusu dışında farklı uluslardan gelen tüccar ve kervanların posta
teşkilatlarında konaklaması durumunda, Tang Hanedanlığı bazı yönetim kuralları
belirlemiştir. Posta teşkilatlarına giriş yapanların tüm bilgileri nereli oldukları,
beraberlerinde taşıdıkları eşyalar, geliş amaçları ve nereye gittikleri gibi bilgiler detaylı
olarak kayıt altına alınmıştır.
Dunhuang ve Turdan’da çıkarılan belgeler doğrultusunda, Tang Hanedanlığı
döneminde Anxi bölgesinde kurulan posta teşkilatlarının işlevleri hakkında da bilgi
verilmiştir. Paul Pelliot’un bölgede yaptığı arkeolojik çalışmalarda D.A. 41 nolu belgede,
posta teşkilatları ile alakalı kayıtlar yer almaktadır. Xizhou’dan Yanqi’ye giden
güzergahtaki posta teşkilatlarının yönetim sistemi Xizhou Tianshan kasabasına aittir.403
Huanghua Si Da Ji (皇华四达记) kayıtlarında Yutian (Hoten) ve Shen Shan arasındaki
ticaret ve yer isimlerinden bahsetse de, posta teşkilatları biriminin yönetim birimi olarak
bahsetmemiştir. Fakat Almanya’nın Asya Sanat Müzesi’nde bulunan Hoten bölgesinden
403 Les manuscrits chinois de Koutcha. Fonds Pelliot de la Bibliotheque Nationale de
France, par E. Trompert avec la collaboration de Ikeda On et Zhang Guangda, Paris:
Institut des Hautes Etudes Chinoises de College de France, 2000, s. 66.
233
çıkarılan seri numarası MIK III-87 olan Çince metinde, Tang Hanedanlığı’nın Yutian
Garnizonunda askerlere verdiği yemek kaydı bulunmaktadır.404 (Bakınız Resim:2 )
Tang Hanedanlığı dönemindeki yazılı tarih kayıtları ve arkeolojik buluntular,
Anxi Dört Garnizon bölgesindeki posta teşkilatlarının oldukça yaygın olduğunu
göstermektedir. Tang Hanedanlığı'nın Anxi Genel Valilik birimi yönetiminden sonra
kurduğu posta teşkilatları, İpek Yolu ticaretinde kavşak konumunda olan Qiuci'da (Kuça)
ticaretin gelişerek sorunsuz şekilde yapılmasına büyük katkı sağlamıştır. Bölgede kurulan
posta teşkilatları, bölgeye gönderilen asker ve memurların ihtiyaçlarını karşıladığı gibi
aynı zamanda bu yol üzerinde gelip giden tüccar ve kervanlar için de imkan sağlamıştır.
Ayrıca Tang Hanedanlığı askerleri, hanedanlığa ait önemli belgeler ve hat üzerinde
taşınan eşyalar için de güvenli geçiş hatlarını sunmuştur.405 Aynı zamanda, kurulan posta
teşkilatları Antik İpek Yolu üzerinde ticaret yapan tüccar ve kervanlar için güvenli geçiş
rotaları sağlamıştır. 406 Bunun sonucunda da farklı uluslar arasında kültürel ve ticari
404 Chi Tianwen, Tulufan Guxie Benzhan Tulu.
405 Yan Gengwang (嚴耕望), ‘‘Tang Dai Jiaotong Tukao (唐代交通图考)’’, 2. Cilt (第 2
卷), Zhongyanyuan Shi Yü Suo (中研院史语所), 1985, s. 488.
406 Cheng Xilin (程喜林), ‘‘Cong Tang Dai Guosuo Wenshu SuojianTong ‘‘Xiyu’’ de
Zhongdao (从唐代过所文书所建通“西域” 的中道)’’ , Dunhuang Yanjiu (敦煌研究),
1988, Sayı: 1 (第 1 期), s.58.
234
etkileşimi sağladığı gibi aynı zamanda antik İpek Yolu hattının da devamlılığını
sağlamıştır.
4.3. Ticaret Yönetmeliği ve Geçiş İzni Sistemi
Antik dönemde Qiuci (Kuça), İpek Yolu güzergahı kavşak konumda yer
almasından dolayı oldukça önemli bir yere sahip olmuştur. Sahip olduğu stratejik konumu
sebebiyle Kuça, Tang Hanedanlığı dışında diğer uluslarında mücadele ettiği bir yer
olmuştur. Çünkü Kuça, İpek Yolu hattındaki özel konumunun yanında ayrıca ılıman bir
iklime sahipti ve tarım yapmak için oldukça elverişli bir bölgeydi. Bu sebeple burada
susam, buğday, üzüm, armut, şeftali gibi bir çok meyve yetişmekte ve dağ yamaçlarında
besicilik yapılmaktaydı. Bölgenin kendine has irsi atları vardı. Dağlarında altın, bakır,
demir gibi maden rezervleri bulunmaktaydı. Tang Hanedanlığı’nın bölgede Valilik
birimini kurmasından önce, Kuça devletinin Tang Hanedanlığı’na irsi atlar, develer ve
değerli taşlar hediye ettiği geçmektedir.407 Hatta Sui döneminde de hanedanlığa hediyeler
verilmiştir. 408 İmparator Taizong döneminde hanedanlığa gümüş hediyeler
407 Wei Shu (魏书), Juan 7, Gaozu Ji (高祖纪), Zhonghua Shuju, 1974, s. 146.
408 Sui Shu (隋书), Juan 83, Xiyu Zhuan (西域传), Zhonghua Shuju (中华书局), 1973,
s. 1852.
235
sunulmuştur. 409 Kuça’dan gelen bu hediyelerin bazıları bölgeye ait özel ürünler ve
bazıları da ticaret aracılığı ile bölgeye getirilmiş ürünlerdir. 410 Örneğin, Turfan
Kayıtları’nda Kuça’ya ait yerli ürün olan kendilerinin yaptığı sırmalı kumaş
geçmektedir.411 Bunun yanında Jiu Tang Shu kayıtlarında Kuça’da üzüm ve üzüm şarabı
olduğu yazar.412 Tüm bu kayıtlar, Qiuci’nın (Kuça) kendine has bir çok ürünü olduğu ve
bunun yanında İpek Yolu ticaretiyle el değiştirilerek bölgeye getirilmiş bir çok eşya
olduğunu da göstermektedir. Kuça’nın İpek Yolu ulaşımında kavşak noktada olması bu
hat üzerinde yapılacak ticaret faaliyetlerinin artmasında önemli bir etken olmuştur.
Ayrıca İpek Yolu güzergahı ulaşım ağında da önemli bir yere sahip olan Kuça’nın doğu
ve batı arasındaki ticarette işlevi oldukça büyüktür. Bu sebeple farklı uluslar ve Tang
Hanedanlığı arasında Kuça’yı kontrol altına alma mücadelesi uzun süre devam etmiştir.
692 yılında, Anxi Dört Garnizonu tekrar kontrolü altına alan Tang Hanedanlığı, uzun
sürecek huzur dönemine girmiştir. Tang Hanedanlığı bölgede faaliyet kapsamını
genişletmek ve yönetim sistemini oluşturmak için tedbirler almaya devam etmiştir. Tang
Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi yönetimi kapsamında aldığı tedbirlerden birisi de antik İpek
Yolu hattında ticaret yönetmeliği ve ‘‘gusuo (过所制度)’’ adı verilen geçiş izni sistemini
kurmak olmuştur. Guosuo olarak adlandırılan geçiş izni sistemi antik dönemde İpek Yolu
ulaşım güzergahında o hat üzerinde uygulanan bir nevi geçiş izni sistemidir. Tang
Hanedanlığı döneminde İpek Yolu hattı üzerinde ticaret yapan ya da başka faaliyetlerde
409 Jiu Tang Shu, 5. Cilt Gaozong Benji (高宗本纪), s. 10.
410 Lin Haicun, Xiyu Kaogu Yu Yishu, s. 205.
411 Zhongguo Wenwu Yanjiusuo, Tulufan Chutu Wenshu, s. 242-247.
412 Jiu Tang Shu, 19.cilt, Xirong Zhuan, s. 5303.
236
bulunan ve bu hattan geçen herkes bu uygulamaya tabi olmuştur. Aksi takdirde Tang
Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi yönetim sistemine göre guosuo geçiş izni sistemine kayıt
yaptırmayanlara hanedanlığın yönetim kurallarına uymadıklarından dolayı cezaya maruz
kalarak yaptırımlar uygulanmıştır. Bu güzergahtan geçen kişiler gerek Han ulusundan
olsun gerekse yabancı uluslardan olsun hangi ulustan olduklarına dair belgelerini ibraz
etmeleri gerekmektedir. Söz konusu geçiş izni sistemi Tang Hanedanlığı’nın İpek Yolu
geçiş hattı ticaret yönetmeliğinin merkezini oluşturmaktadır.
Tang Hanedanlığı’nın Anxi bölgesi yönetimi, başkent Chang-an ve Qiuci (Kuça)
arasındaki mesafeyi yakınlaştırmıştır. Antik İpek Yolu güzergahında Chang-an’dan yola
çıkan birinin mutlaka Kuça’dan geçmesi gerekmekteydi. Tüm güzergahlar için Kuça
kavşak noktada yer alıyordu. O dönemde ticaret yapan kervanlar Kuça merkez olmak
üzere kuzeye doğru Gongyue, doğuya doğru Gaochang rotasını sık sık kullanmışlardır.
Bu rota üzerinde İpek Yolu ticaretinde doğu ve batı arasında aracı olan Soğdlu tüccarların
izine sıkça rastlanmaktadır. 413 O dönemde bölgede antik İpek Yolu güzergahında
hareketli bir ticari etkileşim olduğundan, bölgede çok sayıda eşya taşınıyor ve bu
doğrultuda da bölgede farklı uluslardan bir çok insan görülüyordu. Dolayısıyla hat
üzerinde çok fazla farklı uluslardan gelen insanların olması toplumda kargaşaya sebep
olmuştur. Tang Hanedanlığı Kuça bölgesinde valilik sistemini kurmasından sonra, bu hat
üzerinden gelip giden tüccar ve kervanlar için ticaret yönetim kuralları belirlemiştir. Söz
413 Rong Xinjiang (荣新江), Zhonggu Zhongguo Yu Sute Wenming (中古中国与粟特
文明), Sanlian Shudian (三联书店), 2014, Beijing, s.126.
237
konusu güzergahlar Tang Hanedanlığı’nın kontrolü altında olduğundan güzergahtaki
yönetim kuralları da Tang Hanedanlığı tarafından belirlenmiştir. İsenbike Togan’ın
belirttiği gibi, bu durum tarih boyunca geçerli olmuştur. Eski çağlarda ticari ilişkiler, Türk
tüccarların kervan ticareti çerçevesinde Çin’e giderek mal götürüp getirmeleri şeklinde
gerçekleşmekte ve ticaretin koşullarını Çin’deki devlet belirlemekteydi. 414 Tang
Hanedanlığı’nın ticaret yönetmeliği kurallarına göre hat üzerinde geçen ve ticaret yapan
tüccarlar, geçiş iznine (guosuo) kayıt yaptırarak geçiş izni belgelerini almaları
gerekmekteydi. Hatta söz konusu hat üzerinden geçen kişilerin beraberlerinde getirdikleri
kişiler ve eşyalar da kontrol ediliyordu. Herhangi bir hırsızlık olması durumunda Tang
Hanedanlığı yönetmeliğine göre askeri güç uygulanabiliyordu. Bu sebeple güzergahın
güvenli olmasından ötürü kervanlar tek başlarına da çıkabiliyorlardı. Tang
Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi yönetimi kapsamında aldığı geçiş izni sistemi bu hat
üzerinde ticaret yapan kervanların güvenliğini sağlamış ve ticaretin gelişmesini teşvik
etmiştir. Çünkü İpek Yolu güzergahındaki tüccarlar güvenli bir şekilde ticaretlerini
yapıyor ve geçiş izni sistemi ile hırsızlık ve yağmalama olayları çoğunlukla önleniyordu.
Nitekim Tang Hanedanlığı dönemindeki geçiş izni sisteminin uygulanması, İpek Yolu
hattı üzerinde insanlar ve eşyaların güvenliğini sağlama konusunda oldukça önemli
olmuştur. Da Tang Liu Dian kayıtlarında şu şekilde geçmektedir: ‘‘Bu hat üzerinde gelip
giden yolcular ve beraberlerinde eşya taşıyan at ve develer muhakkak guosuo geçiş izni
414 İsenbike Togan, ‘‘Türk-Çin İlişkilerinde Ticaretin Rolü, Türkiye’de Çin’i Düşünmek:
Ekonomik, Siyasi ve Kültürel İlişkilere Yeni Yaklaşımlar’’, Boğaziçi Üniversitesi
Yayınevi, İstanbul, 2013, s.12.
238
onayından geçmesi gerekmekteydi.’’415 O dönemdeki geçiş izni sisteminde o hat üzerinde
geçiş sisteminde kişinin kimliği aynı zamanda da ticaret yapabileceğine dair ticaret lisansı
işlevi de görmektedir. Burada bahsedilen kişinin hangi ulustan olduğunu gösterir belgedir.
Tang Hanedanlığı yönetimi doğrultusunda uygulanan geçiş izni sisteminde, bu belge iki
adet olmak üzere düzenleniyordu. Belgelerden birisi aslı olmak üzere Tang Hanedanlığı
sorumlu memuru tarafından mühürleniyordu. Geçiş izninin bir aylık geçerlilik süresi
vardı. Bu hat üzerinden geçen birinin geçiş iznine sahip olması için bazı talepler de söz
konusuydu. Öncelikle geçiş iznine başvuran kişinin bu hat üzerindeki mantıklı bir geçiş
amacı belirtmesi gerekmekteydi. İkinci olarak geçiş izni sistemine başvuran kişinin adı
ve soyadı, kimlik bilgileri ve yaşını bildirmesi gerekiyordu. Üçüncü olarak geçiş iznine
başvuran kişinin beraberinde getirdiği kişilerin de kimlik bilgilerini sunması gerekiyordu.
Aynı zamanda beraberinde taşıdığı eşyaların menşei hakkında da detaylı bilgiler
verilmesi gerekiyordu. Daha sonra geçiş iznine başvuran kişinin beraberinde taşıdığı
eşyanın miktarı ya da sayısını bildirmesi gerekmekteydi. Geçiş iznine başvuran herkes bu
hattan geçemediği gibi belirtilen kurallar söz konusuydu.416
415 Guang Chi Qian Long (广池千九郎), Da Tang Liu Dian (大唐六典), Neitian Zhi
Xiong, Bu Ding (内田智雄, 补订), Guang Chi Xueyuan Shiye Bu Kanxing (广池学园
事业部刊行), 1973.
416 Li Yehong (李叶宏), ‘‘Tang Chao Sichou Zhilu Maoyi Guanli Falü Zhidu Tanxi Yi
Guosuo Weilie (唐朝丝绸之路贸易管理法律制度探析以过所为例)’’, Wuhan Ligong
Daxue Xuebao (武汉理工大学学报(社会科学报), 22.cilt Sayı:5 (第 22 卷第 5 期),
2009, Wuhan, s. 135 -136.
239
Kuça bölgesinde valilik yönetim bölgesi sınırları içerisinde, tüccar ve kervanlar
ile beraberlerinde getirdikleri kişiler, eşyalar, hayvanlar hepsi teker teker incelenip
kontrol ediliyordu. Bu kontrol ve girişlerle alakalı ünlü coğrafyacı Aurel Stein'in
keşfettiği kayıtlar mevcuttur. Aşağıda bulunan belge, Soğdlu tüccar Kang Yunhan’ın
Yutian’de (Hoten) bulunan posta teşkilatından aldığı geçiş izni sisteminin kaydını
gösteren belgedir. Söz konusu belgede, tüccarın beraberinde getirdiği kişiler, köleler ve
hayvanlar gibi eşyalar kaydedilmiştir. Stein’in Mazhatage’daki (Mazar Tagh) Çince
metinde (麻札塔格 – 唐别奏康云汉文书) guosuo geçiş izni sistemine dair yapılan
kaydın Türkçe çevirisi ve orijinali şu şekildedir: (Bakınız: Resim 3):
前缺
1 别奉 (奏) 康云 汉 作人石者揭 都多[
2 奴伊礼然 奴伏浑 马一匹 驴 [
3 牛叁头 瑜论都督首领弓弩 [
4 左右觅战 胡数浑 马 [
5 连衡监官王瓒 欣衡监官口口 [ 417
417 Wu Fangsi (吴芳思 ), Sitanyin Di Sanci Zhongya Kaogu Suo Huo Hanwen
Wenshu (斯坦因第三次中亚考古所获汉文文书),Juan 2 (卷二),Shanghai Cishu
Chubanshe (上海辞书出版社),2005,s. 217.
240
1. Tang Hanedanlığı’nda kayıt yapan memurların adı: Kang Yunhan, Shi Zhe Jie
2. Beraberinde Yi Liran, Fuhun adlı köle418, bir at ve eşek var
3. Ayrıca 3 adet inek başı, Yulun adındaki memur, herhangi bir harp aleti var
4. Hattan geçen kişilerin sağ ve sol her tarafları arandı, sayıca çok yabancı (hu) ve at
çamur içinde kaldı.419
5. Kontrol Eden Lian Heng Guan Memuru Wang Zan, Xin Heng Guan Memuru
Stein’in Mazhatage’da keşfettiği geçiş izni kaydında detaylı bilgiler yer
almaktadır. Birinci satırda geçiş izni başvurusunu yapan memurların adı (Kang Yunhan,
Shi Zhe Jie) yazmaktadır. Bu memurlar Tang Hanedanlığı’nın ticaret yönetmeliği
kapsamında görevlendirilmiştir. İkinci satırda bu hat üzerinden geçiş izni almak isteyen
kişinin beraberinde getirdiği köleler (Yi Liran ve Fuhun adında köleler) ve at, eşek olduğu
belirtilmiştir. Üçüncü satırda üç adet inek başı ve herhangi bir harp aleti olduğu
418 Antik dönemde toplumda statüsü oldukça düşük olan insanlar köle ya da işçi olarak
sahipleri tarafından başkalarına satılabiliyordu. Dolayısıyla köleler de bu güzergahta
taşınan ve başkalarına satılacak şekilde yer almaktaydı.
419 Bu satırda, hat üzerinden geçiş yapan yabancı ulustan olan kişiler ve kontrol eden Tang
Hanedanlığı memurları arasında bir askeri çatışma durumunun yaşanmış olabileceğini
yansıtmaktadır. Kontrol esnasında hat üzerinde geçiş yapmaya çalışan kişiler başka bir
yerden ya da birinden bir şey çaldığı tespit edilirse askeri güç uygulanabiliyordu. Kesin
olmamakla beraber Tang Hanedanlığı memurları kontrol esnasında çalıntı bir eşya fark
etmesi durumunda askeri bir güç uygulayabiliyordu.
241
yazmaktadır. Dördüncü satırda, görevli memurlar geçiş izni alan kişiyi detaylı olarak
aramıştır. Bunun sonucunda görevli memurlar tarafından geçiş izni almak isteyen
yabancılara karşı askeri güç uygulanmış ve yabancı ile beraberindeki atlar çamur içinde
kalmıştır. Beşinci satırda kontrol eden memurların isimleri belirtilmiştir.
Yine Turfan'da çıkarılan Tang Chuigong Yuannian (唐垂拱元年) kayıtlarında
guosuo geçiş izni ile alakalı kaydın orijinali ve çevirisi şu şekildedir: 420
(上略)
1 康尾义罗施年卅作人曹伏磨
2 婢可婢支 驴三头 马一匹
3 吐火罗拂延年卅 奴突蜜
4 奴割逻吉 驴三头
5 吐火罗磨色多
6 奴莫贺咄
7 婢颉婢
(下略)
420 Tang Zhangru, Tulufan Chutu Wenshu, s. 88-94.
242
1 Kayıt yapan memur Kang Weiyi, Cao Fumo
2 Geçiş yapan beraberinde köle bir kız, 3 baş eşek ve 1 baş at
3 Tokharlar’dan gelen Bi Yannian ve yanında Tumi adlı köle
4 Köle Ge Luoji, 3 baş eşek
5 Tokharlar’da hırsızlık hat safhadadır
6 Köle Mo Heduo
7 Köle kıza kontrol esnasında el koyuldu
Yazılı kaynaklar ve belgelerden anlaşılacağı üzere, Tang döneminde bir çok eşya
farklı bölgelerden Kuça’ya getirilmiştir. Tang Hanedanlığı kontrolünde bulunan
güzergahlardan geçen tüccar ve kervanlara karşı kuralcı ve sert bir yönetmelik
uyguladığını da görmekteyiz. Fakat farklı bir açıdan baktığımızda, Tang Hanedanlığı
Anxi Dört Garnizon’un 692 yılında yeniden kontrol altına alınmasıyla, çok sayıda askeri
birlik, keşiş, ailelerin hizmetkarları bölgeye gönderilmiş ve orada yaşamaya başlamıştır.
Bölgeye gönderilen Han ulusundan olan kişilerin ihtiyaçlarını gidermek ve zamanla bir
sistem oluşturmak adına da çeşitli tedbirler alınmıştır. Dolayısıyla orada yaşayan Han
ulusundan olan kişilerle Batı Bölgesi ulusları halkı arasında ticari ve kültürel etkileşim
yaşanmaya başlanmıştır. Örneğin, o dönemde ticari faaliyet gerçekleştirmek adına çok
miktarda ipek Liangzhou ve Qinzhou’dan Batı Bölgesi’ne sevk edilmiştir. Dolayısıyla
Hanlı ya da yabancı uluslardan olan kişiler ticari faaliyetlerini gerçekleştirirken bu
güzergahta geçiş izin sistemine kayıt yaptırmaları gerekmektedir.421 Kurulan geçiş izni
421 Guo Pingliang (郭平梁), ‘‘Tang Chao Wang Feng Xian Bei Zhuo An Shu Kao Shi
Tang Dai Xiyu Lulu Jiaotong Yunshu Chu Tan (唐朝王奉仙被捉案书考释— 唐代西
243
sistemi ile Tang Hanedanlığı ve Batı Bölgesi ulusları arasındaki ticari faaliyetler de takip
edilmiştir. Ayrıca geçiş izni sistemi bu hat üzerinde gelip giden tüccarları koruyarak
onlara güvenli bir şekilde ticaretlerini gerçekleştirme imkanını da sağlamıştır. Nitekim o
dönemde farklı uluslar arasında gerçekleştirilen ticaretin öncüsü olan Soğdlu tüccarlar tek
başlarına ticaret yapmaya cesaret edemiyor ve mutlaka onar kişilik gruplar halinde yola
çıkıyorlardı. Zaman içerisinde yüzlerce kişiden oluşan kervanlar beraber hareket etmeye
başlamış ve bu şekilde güzergah boyunca eşyaların çalınması, yağmalanması ve
düşmanlar tarafından öldürülmenin de önüne geçmişlerdir.422
Tang Hanedanlığı’nın bölgede aldığı tedbirlerden birisi olan guosuo geçiş izni
sistemi, Antik İpek Yolu hattında doğu ve batı ticaretinde merkez nokta olan Kuça’da
ticaretin gelişmesine sebep olmasının yanında aynı zamanda para ekonomisinin de
gelişmesine ve İpek Yolu hattı üzerinde farklı uluslardan gelen bir çok farklı eşyanın
taşınmasına sebep olmuştur. Ticari faaliyetlerin yanında Batı Bölgesi’nden gelen farklı
uluslar Tang Hanedanlığı’nı ziyaret ediyor ve kendi uluslarına özgü eşyalarını hediye
ediyorlardı. Bu şekilde kendilerine has eşyasını karşı tarafa tanıtma, beğenisini kazanma
域陆路交通运输初探)’’, Zhongguo Shi Yanjiu (中国史研究), 1986, Sayı: 1 (第1 期),
s. 136-145.
422 Rong Xinjiang (荣新江), ‘‘Beizhou Shi Jun Mushi Cheng Suojian Zhi Sute Shangdui
(北周史君墓石撑所见之粟特商队)’’, Wenwu Chubanshe (文物出版社), 2005, Sayı: 3,
s. 47 – 56.
244
ve bunun sonucunda da değiş tokuş yapma imkanlarını elde ediyorlardı. Sonuç olarak iki
taraf arasında ticari etkileşimin başlamasını sağlamış oluyorlardı.
Batı Han Hanedanlığı döneminden sonra, Batı Bölgesi ulusları sıklıkla Çin’i
ziyaret etmeye başlamıştır. O dönemde İpek Yolu hattı üzerinde eşyaların taşınmasında
deve veya at kullanılıyordu. O dönemdeki sanat eserlerinde deve figürü sık sık karşımıza
çıkmaktadır. Yabancıların eşya yüklü deve figürünü yansıtan sanat eserleri doğu ve batı
arasında ticari faaliyetlerin gelişmişliğinin bir göstergesidir. Yapılan arkeolojik kazılar
neticesinde Han ve Tang dönemindeki mezarlarda yük taşıyan deve figürü olan sanat
eserleri keşfedilmiştir.423 (Bakınız Resim 1) Tarihte develerin resmedilmesi ve sanat eseri
olarak yapılması farklı dönemlerde farklılık göstermektedir. Bu değişiklik Han
Hanedanlığı döneminden Tang Hanedanlığı dönemine kadar antik İpek Yolu hattı
üzerinde Batı ve Çin arasındaki ticari faaliyetin geliştiğinin bir göstergesidir. Örneğin
Han Hanedanlığı döneminde develer oldukça az görülmüş ve o dönemin sanat eserlerine
çok fazla yansımamıştır. Bu dönemde develerin oldukça az görülmesi sebebiyle
resmedilen deve figür ve resimleri tam olarak doğru şekilde resmedilmemiştir. Örneğin
resmedilen devenin toynakları bile yapılmamıştır. Kuzey Hanedanlıkları döneminde
develer sırtlarında yük taşıyor şeklinde tasvir edilmiştir. Bu durum develerin ulaşım ve
sevkiyatta kullanıldığının göstergesidir. Tang Hanedanlığı döneminde ise develer yüklü
bir şekilde resmedilmesinin yanında aynı zamanda devenin yabancı bir tüccar tarafından
423 Bruno Genito, Qi Dongfang (齐东方), Yi Zhu Xi Lai- Kaogu Faxian De Sichouzhi
Lu Bolaipin Yanjiu, s. 43.
245
çekilmesi resmedilmiştir. Bu durum da Tang Hanedanlığı döneminde İpek Yolu
güzergahında farklı uluslardan gelen tüccarlar tarafından ticaretin yapıldığını kanıtlar
niteliktedir. Tang Hanedanlığı döneminde resmedilen ve sanat eseri olarak kullanılan
deve figürlerinde deve gösterişli bir şekilde resmedilmiştir. Çünkü o dönemde
gerçekleştirilen ticari faaliyetlerde deve zenginliğin bir göstergesi olarak kabul
edilmektedir.424
Tang Hanedanlığı’nın Anxi merkez olmak üzere İpek Yolu güzergahında aldığı
tedbirler doğu ve batı arasında farklı uluslara ait eşyaların taşınmasında da önemli rol
oynamıştır. O dönemde develerin sırtında ipekler, ipekten dokuma kumaşlar İpek Yolu
hattında ticari faaliyette bulunan tüccarlar tarafından Batıya doğru giderken, batının da
kendine has eşyaları Çin topraklarına girmiştir. Bu eşyalar Çin’e gelirken uçsuz bucaksız
çöllerden geçmiştir. Deve sırtında Batı Bölgeleri’nden Çin’e giren eşyalar arasında deve
sırtında taşınan testiler (壶瓶) göze çarpmaktadır. Arkeolojik kazılarda deve üzerinde
taşınan bu testiler ve diğer eşyalar tasvir edilmiştir. Xinjiang Wuqia Dağı kaya
çatlaklarının arasında bir çok altın plaka ve 947 adet Sasaniler’e ait gümüş para
keşfedilmiştir. (Bakınız Resim:10) Tang Hanedanlığı döneminde Hei Shan Liang’da
Loulan yolu üzerinde, 970 adetten fazla bronz para ortaya çıkmıştır. Bu durum yine Doğu
ve Batı arasında gerçekleşen ticari etkileşimin ne boyutta olduğunu göstermektedir. 1957
yılında Xian (Chang-an) civarında yapılan arkeolojik kazılarda, 608 yılına ait
hanedanlıktan bir kadının mezarı keşfedilmiştir. Bu mezarda altın ve gümüş içki
424 Yi Zhu Xi Lai- Kaogu Faxian de Sichouzhi Lu Bolaipin Yanjiu, s. 48.
246
bardakları keşfedilmiş ve ağız kısımları testi şeklindedir. Üzerinde çeşitli motif olan bu
gümüş ve altın bardaklar Sasani İran döneminden Çin topraklarına girmiştir.425
Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde izlediği strateji kapsamında İpek Yolu
ticaret güzergahları üzerinde geçiş izni sisteminin kurulması, İpek Yolu ticaretinin
gelişmesini sağlamıştır. Aynı zamanda güzergahın ve bu güzergah üzerinde gelip giden
tüccarların güvenliğini de sağlamıştır. Tang Hanedanlığı’nın İpek Yolu güzergahındaki
ticaret yönetmeliği ve geçiş izni sistemi ile beraber farklı uluslar arasında ekonomik ve
kültürel gelişmeler yaşanmıştır.
4.4. Askeri Tarım Topluluğu (Tuntian) Sistemi
Kuça bölgesi Tang Hanedanlığı'nın tarım faaliyetleri açısından son derece önemli
bir bölge olmuştur. 658 yılında, Tang askerlerinin Kuça’yı işgal etmesinden sonra, Tang
Hanedanlığı bölgede Anxi Dört Garnizonu kurmuş ve askeri tarım topluluğu
faaliyetlerine başlamıştır. Çince’de tuntian (屯田 ) olarak geçen kelime askeri tarım
topluluğu olarak adlandırılmakta ve antik dönemde Çin'in farklı dönemlerde askeri
425 Chen Fuwei (沈福伟), Zhongxi Wenhua Jiaoliu Shi (中西文化交流史), Shanghai
Renmin Chubanshe (上海人民出版社), Shanghai, 2017, s. 111.
247
birliklerini bölgeye göndererek bölgede tarım faaliyetlerine başlaması ve bölgedeki
toprakları tarıma açması anlamına gelmektedir. Askeri tarım topluluğu sistemi ile beraber
antik dönemde çoğunlukla sınır bölgelerde görevlendirilen askerler tarım faaliyetlerinde
bulunarak yeme içme ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Askeri tarım toplulukları kapsamında
çoğunlukla tahıl yetiştirilerek askeri garnizonlara destek olunmuştur.
Askeri tarım topluluğu sistemi, ilk kez Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Han Wu
Di döneminde oluşturulmuştur. O dönemde bölgede çok sayıda asker görevlendirilmiştir.
Görevlendirilen askerlerin beslenmeleri ve günlük ihtiyaçlarının karşılanması
gerekmekteydi. Bu doğrultuda hanedanlık tarafından bölgeye gönderilen askerler, bölge
topraklarında tarım faaliyetlerine başlayarak bölge topraklarını tarıma açmıştır. Batı Han
döneminde başlayan askeri tarım toplulukları zaman içerisinde değişerek gelişmiştir.
Başlangıçta Han Hanedanlığı döneminde batıda kolonilerde yaşayan yaklaşık olarak altı
yüz bin asker bulunmaktadır. Tang Hanedanlığı döneminde bu sayı giderek daha da
artmıştır. Kuzeydoğu ve kuzeybatı da yaklaşık elli bin qing (頃) tarım yapılan toprak alanı
bulunmaktaydı. 426 Batı Han Hanedanlığı döneminde sınırda ve uzak bölgelerde
uygulanmaya başlayan askeri tarım topluluğu sistemi toplumdaki ekonomik gelişmelere
oldukça katkı sağlamıştır. Söz konusu tarım sistemi ile beraber yeni tarım toprakları
açılmış ve bu doğrultuda sulama kanalları inşa edilmiştir. Bunun yanında sınıra
yerleştirilen garnizonlar, askeri tarım topluluğu sistemi sayesinde gıda ihtiyaçlarını
gidermişlerdir. Başlangıçta bölgeye gönderilen askeri birliklerin gıda ihtiyaçlarını
426 He Ziquan (何茲全), Cao-Wei Tuntian (曹魏屯田), Zhongguo Da Baike Quanshu
Chubanshe (中國大百科全書), Zhongguo lishi (中國歷史), 1992, Vol. 1, 61.
248
gidermek için alınan bir tedbirdir. Zamanla bölgedeki tarım topraklarının genişlemesi ve
bu doğrultuda bölgeye gönderilen asker sayısının artmasıyla beraber bölgede Tang
Hanedanlığı nüfusunun da giderek artması ve yayılmasına sebep olmuştur. 427 Tang
Hanedanlığı’nın bölgede dört askeri garnizonu kurduktan sonra bölgeye çok sayıda asker
göndererek tarım faaliyetlerinde bulunması, hanedanlığın Batı Bölgesi’nde yayılma ve
genişleme stratejisinin bir parçasıdır.
Tuntian askeri tarım topluluğu sistemi, Tang Hanedanlığı'nın Batı Bölgesi
yönetimindeki önemli stratejisidir. Tang Hanedanlığı bölgedeki askeri birliklerin gıda
ihtiyaçlarını karşılamak ve aynı zamanda bölgeye gıda sevkiyatı maliyetini azaltmak için
Batı Bölgesi’nde askeri tarım kolonisi sisteminin uygulanmasını son derece önemsemiştir.
Bu bağlamda Batı Bölgesi'nde kurulan garnizonlarda tarım faaliyetlerine başlanmıştır.
Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi’nde tarım arazileri kapsam olarak önceki
dönemlerden daha geniştir. Bu dönemdeki tarım faaliyetleri yönetimi de fazlasıyla
gelişmiştir. Örneğin, o dönemde askeri tarım topluluğu sisteminden sorumlu memur ve
onun yardımcısı bulunmakta ve sistemi sürekli olarak yönetim dahilinde kontrol
edilmektedir.428
427 Zhang Zexian (張澤咸), Tuntian (屯田) in Zhongguo Da Baike Quanshu (中國大
百科全書), Zhongguo Lishi (中國歷史) (Beijing/Shanghai: Zhongguo da baike quanshu
chubanshe), Vol. 2, 1169-1170. 1992.
428 Tang Liu Dian, 7. Cilt, Zhonghua Shuju (中华书局), 1992, s. 222.
249
O dönemde verimli topraklara sahip olan Anxi bölgesinde askeri tarım topluluğu
sistemi oldukça gelişmiştir. Nitekim Kuça bölgesindeki askeri tarım topraklarının
kapsamı oldukça geniş olup yaklaşık olarak yüz bin mu (亩)429 civarına ulaşmıştır. Tang
Liudian kayıtlarında, Hexi geçişi Chuchui'de 36, Gansu Ganzhou'da 19, Jian Kang
(Nanjing) 15, Suzhou'da 7, Yumen'da 5, Anxi bölgesinde 20, Shule'da 7, Yanqi'de 7,
Beiting'de 20, Yiwu'da 1, Tian Shan’da 1 askeri tarım arazisi bulunmaktadır.430 Anxi
bölgesi Wei Gan Nehri ve Kuche Nehir Bölgesi’nde çok miktarda Tang Hanedanlığı
askeri tarım topraklarına dair kalıntılar keşfedilmiştir. Örneğin, Xinhe (Toksu) ilçesi
Tungus Antik Kenti Weigan Nehri, Hexi kıyılarında yer alıyordu. O zamanlar, Anxi
Valiliği askeri tarım alanları kapsam olarak yaklaşık yüz bin mu civarındaydı.
Tang Hanedanlığı döneminde askeri tarım topluluğu stratejisi, Kuça bölgesinin
ekonomik olarak gelişmesine sebep olmuştur. Aynı zamanda bölgedeki askeri birliklerin
yemek ihtiyaçlarını karşılamıştır. Tang Hanedanlığı İmparator Xuanzong döneminde,
sınır bölgelerde Anxi Genel Valilik biriminde görev yapan General Zhang Xiaosong,
görevi süresince askeri tarım topluluğu faaliyetlerini desteklemiş ve bir çok askeri birliği
429 Mu (亩) antik dönemdeki ölçü birimlerindendir. 10.000 mu yaklaşık olarak 1000
hektara karşılık gelir.
430 Tang Liu Dian, 7. Cilt Shangshu Gongbu – Tuntian Yuanwai Lang (卷 7 尚书工
部·屯田员外郎), s. 223.
250
tarım faaliyetlerinde görevlendirmiştir.431 Jiu Tang Shu kayıtlarından anlaşılacağı üzere,
Anxi Valilikte görevli General Zhang Xiaosong askeri birliklerin tarım faaliyetlerinde
bulunmalarını desteklemiştir. Bunun sonucunda, askeri birliklerin yönetimi güçlenerek
tarım faaliyetleri her anlamda topluma katkı sağlamıştır. Kuça bölgesi askeri tarım
topluluğu sistemi Anxi Genel Valilik merkezin yönetimi ile yakından ilişkilidir. Tang
Hanedanlığı'nın Anxi Genel Valilik yönetiminin sabitlenmesi sonucunda bölgeye çok
sayıda askeri personel gönderilerek çeşitli tedbirler alınmıştır. Tang Liu Dian kayıtlarında,
Anxi bölgesinde askeri tarım topluluğu faaliyetleri kapsamı oldukça genişlemiştir. Ayrıca
Tang Hanedanlığı Kuça askeri tarım topraklarından her yıl yüksek gelir elde ederken,
aynı zamanda bu askeri tarım arazilerinden ise yaklaşık %62.43 oranında tarım mahsulü
elde etmişlerdir.432 Bu durum Kuça döneminde askeri tarım topluluğunun gelişmişliği ve
kapsamı hakkında bilgi vermektedir.
Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi yönetiminde izlediği askeri tarım topluluğu
stratejisi bölgedeki tarım faaliyetleri, el işçiliği ve üretimin gelişmesini sağlamıştır.
Kuça’nın Tarım köyünde Tang Hanedanlığı döneminden kalma tarım şehirleri
keşfedilmiştir. Söz konusu şehrin kuzeybatısında yüz metrelik üç parça erimiş metal
431 Jiu Tang Shu, 103. Cilt Guo Qian Guan Fu Zhang Song Zhuan (卷 103, 郭虔瓘附张
嵩传), s. 3189.
432 Li Jinxiu (李锦绣), Tang Dai Caizheng Shigao (唐代财政史稿), Beijing Daxue
Chubanshe (北京大学出版社), Beijing, 1995 , s.1231-1232.
251
kalıntıları bulunmuştur. 433 O dönemde askeri birlikler tarım faaliyetlerini
gerçekleştirirken tarım aleti olarak bol miktarda bakır, demir gibi maden kaynakları
kullanmışlardır. Dolayısıyla bölgede arkeolojik kalıntılar neticesinde keşfedilen
buluntular, bölgedeki tarım ve tarım faaliyetlerinin geliştiğinin bir göstergesidir.
4.5. Gözetleme ve İşaret Kuleleri
Antik dönemde Çin, Batı Bölgesi politikası kapsamında antik İpek Yolu
güzergahınca farklı stratejiler belirlemiştir. Bölgede Anxi Genel Valilik birimin
kurulmasıyla beraber farklı alanlarda çeşitli önlemler almıştır. Söz konusu stratejisi
kapsamında, alınan önlemlerden biri de bu güzergah boyunca farklı yerlerde gözetleme
ve işaret kuleleri kurmak olmuştur. 434 Çince de ‘‘fengsui( 烽 燧 )’’ olarak
adlandırılmaktadır. Özellikle antik dönemde Çin’in Batı Bölgesi stratejisi doğrultusunda
batıya doğru ilerleme ve kontrol alanını genişletme amacından sonra o güzergahlarda
gözetleme ve işaret kuleleri yapımı artmıştır. Özellikle antik İpek Yolu güzergahında inşa
edilen gözetleme ve işaret kuleleri güzergah boyunca acil durum ve gelişmeleri merkeze
bildiren haberleşme hattıdır. Antik dönemde inşa edilen kuleler dağlık arazilerde taş ve
433 Huang Wenbi (黄文弼), Xinjiang Kaogu Fachu Baogao (新疆考古发掘报告),
Wenwu Chubanshe (文物出版社), 1983, s. 68.
434 İşaret ve gözetleme kuleleri Çince’de fengsui (烽燧) olarak adlandırılmaktadır.
252
tuğlaların yığılmasıyla inşa edilmiştir. Genel olarak kare, dikdörtgen ve daire şeklindeki
yapılardır.
Gözetleme ve işaret kuleleri herhangi bir acil durum anında merkeze bildiren
kadim devrin en hızlı haberleşme imkânlarından biridir. Herhangi bir hareketlilik
olduğunda kuleden ateş yakılır ve belli mesafedeki diğer kule bu ateşi gördüğünde
kendisinden daha ilerideki kuleye ateş yakarak işaret verirdi. Böylece herhangi bir hadise
çok kısa bir sürede merkeze ulaştırılırdı. Bu sistem bölgedeki halkının ve yine sonraları
Çinlilerin müdafaa sistemlerinin mühim bir parçasıydı. Çinliler Tanrı Dağları’nın hemen
her yerinde işaret kuleleri dikerek İpek Yolu’na hâkim olmak istemişlerdir. Ḳumul’da
çoğu Barköl’de olmak üzere farklı devirlerde inşa edilen elli bir adet işaret kulesi
bulunmaktadır. Bilhassa Gök-Türkler devrinde mühim kuleler dikilmiştir. 435 Antik
dönemde Batı Bölgesi strateji kapsamında inşa edilen işaret ve gözetleme kuleleri Çin’in
İpek Yolu hattına hakim olma amacında oldukça önemli bir yere sahip olmuştur. Öyle ki
söz konusu güzergahlar boyunca gerçekleşen acil durumlar inşa edilen işaret kuleleri
aracıyla merkeze bildirilmesi ile merkezde gerekli tedbirler alınmıştır. Bunun sonucunda
merkezi ve yönetimi tehdit edecek durumlar için önceden tedbir alınarak savunma
güçlendirilmiştir.
435 Kürşat Yıldırım, Çin Kaynaklarına Göre Hunlar ve Göktürkler Döneminde
Türkistan’ın Tarihi Coğrafyası, Yayınlanmış Doktora Tezi, s. 227.
253
Antik dönemde gözetleme ve işaret kuleleri yapımının milattan önceki dönemlere
dayanmaktadır. Han Hanedanlığı döneminde Tarım Havzası bölgesinde yapılan
gözetleme ve işaret kuleleri, genel olarak Hunlar’a karşı savunma amaçlı olarak
yapılmıştır. (Bakınız: Harita 11) Han Hanedanlığı döneminde Loulan merkez konumda
olmak üzere, doğuda Çin Seddi, batıda Quli, Yanqi (Karaşeher) bölgelerinde çok sayıda
gözetleme ve işaret kuleleri inşa edilmiştir. Ayrıca Quli ve Kuça arasındaki güzergahta
da gözetleme ve işaret kuleleri inşa edilmiştir. (Bakınız: Harita: 17)
Han döneminde, Batı Bölgesi doğusunda bulunan gözetleme ve işaret kuleleri asıl
olarak savunma amacıyla Batı Han Hanedanlığı dönemi başlarında Batı Bölgesi stratejisi
kapsamında inşa edilmiştir. Bu dönemde inşa edilen gözetleme ve işaret kuleleri Tarım
Havzası doğu, kuzey ve kuzeydoğu savunma hattı üzerinde inşa edilmiştir. İlk olarak
Tarım Havzası doğu savunma hattı üzerinde yer alan gözetleme ve işaret kuleleri Lop
Nor ve Kuça arasında sıklıkla görülmektedir. Günümüzde Kongque Nehri (孔雀河)
civarında bulunan gözetleme ve işaret kulelerine ait kalıntılar, Batı Han Hanedanlığı
döneminde Loulan’a ait kalıntılardır. (Bakınız: Harita 12) Bu bölge Dunhuang’dan
Loulan güzergahına giderken zorunlu geçilen bölgedir. M.Ö. 77 yılında Loulan
hükümdarı öldürüldükten sonra, Loulan’dan Quli’ye kadar olan hatta gözetleme ve işaret
kuleleri inşa edilmiştir. Tarım Havzası kuzey savunma hattı üzerinde inşa edilen
gözetleme ve işaret kuleleri Han Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinin olgunlaştığı
dönemde inşa edilmiştir. Bu dönemde dış savunmayı güçlendirmek amacıyla gözetleme
ve işaret kuleleri inşa edilmiştir. Bu güzergah Quli ve Kuça arasındaki hattı
kapsamaktadır. Tanrı Dağı güneyindeki Quli, Luntai, Kuça hattı Batı Bölgesi’nin önemli
254
vaha geçiş güzergahı üzerinde yer almaktadır. Bu güzergah İpek Yolu kuzey hattıdır.
Luntai, Quli bölgesinde İmparator Han Wu Di dönemi başlarında askeri tarım topluluğu
faaliyetleri başlamış olsa da, İmparator Han Zhao Di döneminde bölgede gözetleme ve
işaret kuleleri inşasına başlanmıştır. (Bakınız: Resim 4) Han Hanedanlığı döneminde
Tarım Havzası kuzeydoğu savunma hattı üzerinde de gözetleme ve işaret kuleleri inşa
edilmiştir. (Bakınız: Harita 16) Bu bölge Tanrı Dağı doğusundan güneye doğru Tarım
Havzası’na girilen ulaşım hattı olup, Yanqi’nin (Karaşeher) eski topraklarıdır. Bölgedeki
gözetleme ve işaret kuleleri Yanqi (Karaşeher) bölgesi güneyinde yer almaktadır. Bölge
ve Kurugtag Dağı arasındaki Tiemen Guan Geçidi’nde birlikte savunma sistem yapıları
inşa edilmiştir. (Bakınız: Harita: 18)
Han Hanedanlığı döneminde oldukça yaygın olarak görülen işaret ve gözetleme kulesi
yapıları Tang Hanedanlığı döneminde de giderek artmıştır. Bu dönemde Tang
Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinde aldığı tedbirleri arttırmasıyla savunma sistemi
ve kontrol alanını giderek genişletmiştir. Bölgede savunma amaçlı valilik birimi ve
beraberinde Anxi dört garnizonun kurulmasıyla mevcut güzergahlarda savunmayı
güçlendirmek adına çok sayıda gözetleme ve işaret kuleleri inşa edilmiştir. Kurugtag Dağı
güneyi ve Altay Dağı kuzeyi, Dunhuang batısındaki geniş bölgeyi kapsamaktadır.
Bölgede, Tang Hanedanlığı garnizonları kurulduktan sonra inşa edilen gözetleme ve
işaret kuleleri kalıntıları bulunmaktadır. Bu yapılar oldukça iyi durumdadır. (Bakınız:
resim 10)
255
Çin farklı dönemlerde izlediği stratejiler doğrultusunda sınırlarını ve kontrol
alanını genişletmeyi amaçlamıştır. Bu amacı doğrultusunda farklı uluslar ile çakışmalar
yaşamıştır. Çin farklı dönemlerde kontrolü altında olan bölgelerde belirli mesafelerde
gözetleme ve işaret kuleleri inşa etmekle savunmayı güçlendirmeyi ve bunun sonucunda
da kontrol altında olduğu bölgeleri genişletmeyi amaçlamıştır. Farklı mesafelerde inşa
edilen bu yapılar sayesinde garnizonlar aldıkları haberler doğrultusunda duruma göre
tedbirlerini almışlardır. Dolayısıyla farklı dönemlerde gelişen olaylara istinaden söz
konusu kuleler inşa edilmiştir. Örneğin Han Hanedanlığı döneminde Hunlar’a karşı
savunma oluşturulup geliştirilmiştir. Bu dönemde Hunlar’a karşı savunmayı
güçlendirmek adına bahsettiğimiz güzergahlarda gözetleme ve işaret kuleleri inşa
edilmiştir. Han döneminde Loulan’dan Yanqi (Karaşeher) boyunca Kurugtag Dağı’nda
söz konusu yapının yerleşimleri bulunmaktadır. Aynı zamanda Yanqi’den (Karaşeher)
Qiuci’ya (Kuça) kadar da bu yapılar bulunmaktadır.
Tang Hanedanlığı dönemine gelindiğinde ise bu dönemde hanedanlık Batı
Göktürkler, Tibet ve Araplar ile sürekli olarak karşı karşıya gelmişlerdir. Batı Bölgesi
stratejisi doğrultusunda kontrol alanının genişlediği bu dönemde Tang Hanedanlığı
savunmayı güçlendirmek ve karşı karşıya geldiği uluslara karşı çıkabilmek adına bir çok
tedbir almıştır. Bu tedbirler arasında gözetleme ve işaret kulelerinin inşası yer almaktadır.
Tang Hanedanlığı döneminde Yizhou - Beizhou güzergahında (Tanrı Dağı kuzeyi)
Göktürkler’e karşı savunma hattı oluşturulmuştur. Ayrıca Yutian (Hoten) - Shule (Kaşgar)
güzergahında Tibet’e karşı savunma hattı oluşturulmuştur. Söz konusu savunma hatları
üzerinde bir çok gözetleme ve işaret kuleleri yapılmıştır. (Bakınız: Resim 7)
256
Tang Hanedanlığı döneminde inşa edilen işaret ve gözetleme kuleleri
haberleşmede kullanılmasının yanı sıra aynı zamanda savunma için de son derece önemli
bir yapı olmuştur. Çinliler farklı dönemlerde düşmanlarını izlemek ve aynı zamanda
haberleşme maksadıyla bu yapıları inşa etmişlerdir. Tang Hanedanlığı döneminde Batı
Bölgesini kontrol altına alma amacıyla Batı Göktürkler ile karşı karşıya gelmişlerdir.
Aynı şekilde hanedanlığın ilerleyen dönemlerinde Tibet güçleri ve doğuya doğru
genişlemeye çalışan Araplar ile de çakışma halinde olmuşlardır. Tang Hanedanlığı
döneminde Çin en parlak dönemini yaşayıp, başkent Chang-an kültürel ve ticari
etkileşimlerde merkez konumda bir bölge iken aynı zamanda çatışma halinde olduğu
farklı uluslar hanedanlık için tehdit teşkil etmişlerdir. Bu noktada her an saldırıya uğrama
durumunu göz önünde bulundurarak düşman gözetlemek ve haberleşmek için inşa edilen
işaret ve gözetleme kulelerinin işlevi oldukça önemlidir. Bu yapılar ile haberleşme ağı
kurulmuş ve farklı mesafelerde ve bölgelerde bulunan kuleler ile irtibat kurularak acil,
önemli haberler hızlı bir şekilde yayılmıştır. Aynı zamanda Tang Hanedanlığı’nın Batı
Göktürk, Tibet ve Araplara karşı savunmasını güçlendirmesinde etkin bir rol oynamıştır.
Nitekim önemli güzergahlarda inşa edilen kuleler vasıtasıyla düşmanlar gözetleniyor ve
acil haberler kuleler vasıtasıyla merkeze ulaştırılıyordu.
257
SONUÇ
Tang Hanedanlığı Çin’in ‘‘Altın Çağı’nı’’ yaşadığı bir dönem olarak Çin
tarihideki yeri oldukça önemlidir. Çin kaynaklarında Batı Bölgesi olarak geçen bölge ise
geçmişten günümüze sadece Çin’in değil diğer medeniyetlerin de odak noktası olmuştur.
Batı Bölgesi genel anlamıyla antik dönemde Orta Asya topraklarına işaret ederken, dar
anlamıyla günümüz Xinjiang bölgesine işaret ettiği görülmektedir. Çalışmada Çin’in
Tang Hanedanlığı dönemindeki yazılı belge ve kaynaklarına göre, Çin tarihi ve dünya
tarihi açısından oldukça önemli bir dönem olan Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi
stratejisi kapsamında bölgede kurduğu Anxi Genel Valilik birimi ve bu yine bu birim
altında kurulan Anxi Dört Garnizon ele alınarak, söz konusu idari birimlerin antik İpek
Yolu’na olan etkileri incelenmiştir.
Çin’in Batı Bölgesi stratejisi, Batı Han Hanedanlığı döneminde İmparator Wu
Di’nin Zhang Qian’i Batı Bölgesi’ne göndermesiyle başlamıştır. Bu dönemde kuzey
bölgelerde yaşayan göçebe ulus Hunlar hanedanlık için tehdit teşkil etmiştir. Bu durum
İmparator Wu Di’nin Batı Bölgesi’nde izlediği stratejileri kuzeydeki göçebe ulus Hunlara
karşı aldığını göstermektedir. Aynı zamanda elçi Zhang Qian’in seyahatlerinden sonra
Çin, Batı Han Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi’nde bulunan ulusları tanımış ve
bunun sonucunda Batı Bölgeleri ulusları ve Çin arasındaki etkileşim başlamıştır. Söz
konusu etkileşim kimi zaman iki ulus arasında hediyeleşme, kimi zaman birbirlerine
258
elçiler gönderme ve kimi zaman da ortak çıkarlar dahilinde ittifak olmaları ile
sonuçlanmıştır. Çin kaynakları doğrultusunda, Han döneminde izlenilen Batı Bölgesi
stratejisi diğer dönemler özellikle Tang Hanedanlığı döneminde izlenilen strateji için bir
temel niteliğinde olduğunu görmekteyiz.
Kültürel, ekonomik ve ticari anlamda gelişmeler yaşayan Tang Hanedanlığı
döneminde Batı Bölgesi ulusları ile tam anlamıyla etkileşim yaşanmıştır. Tang
Hanedanlığı döneminde hanedanlığın ilk yıllarında İmparator Gaozu’nun dış ilişkiler
siyasetinde barışçıl bir politika izlemesi bu dönemde Tang Hanedanlığı ve Batı Bölgesi
arasındaki etkileşimi arttırmıştır. Nitekim Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisi
İmparator Gaozu döneminde başlangıç dönemi, İmparator Taizong döneminde ilerleme
ve gelişme dönemi, İmparator Gaozong döneminden Anlushan İsyanı öncesine kadar olan
ise son dönemdir.
İmparator Gaozu’dan sonra tahta geçen İmparator Taizong döneminde
hanedanlığın dış ilişkiler stratejisinde gelişmeler yaşanmıştır. İmparator Taizong bu
dönemde Batı Bölgesinde faal stratejilere başlamıştır. İmparator Taizong’un Batı
Bölgesi’nde izlediği stratejileri, Batı Bölgesi’nde sürekli olarak karşı karşıya geldiği ve
Tang Hanedanlığı için tehdit teşkil eden Göktürkler’e karşı aldığı sonucunu ortaya
çıkarmaktadır. İmparator Taizong döneminde Batı Bölgesi stratejisi kapsamında
başlangıçta Xizhou daha sonra Qiuci (Kuça) merkez olmak üzere kurulan Anxi Genel
Valiliği aslında Tang Hanedanlığı’nın batıya doğru sınır hattını genişletmek istemesinin
259
bir sonucudur. Söz konusu genişleme stratejisinin temelinde ise Tang Hanedanlığı’nın
antik İpek Yolu güzergah ve geçiş hatlarına hakim olmak isteği yatmaktadır Nitekim Batı
Bölgesi verimli tarım toprakları olan, coğrafi yapısından ötürü savunma açısından
oldukça uygun, değerli maden rezervlerine sahip ve konum olarak doğu ve batı
medeniyetleri arasında köprü vazifesi gören bir bölgeydi. Dolayısıyla, Tang Hanedanlığı
döneminde Batı Bölgesi uluslarını kontrol altına almak ve antik İpek Yolu ticaret
güzergahlarına sahip olmak için öncelikle Batı Göktürk ulusunu kontrol altına almak
gerekiyordu. Bu sebeple hanedanlığın Batı Bölgesi’nde izlediği strateji Batı Göktürkler’e
karşı alınmış bir stratejidir. Bu sebeple Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi’nde Anxi Genel
Valilik birimini kurmasıyla bölgedeki savunmasını güçlendirmiş ve aldığı tedbirler
doğrultusunda da bölgede giderek genişlemiştir.
Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi strateji kapsamında kurduğu Anxi Genel
Valilik birimi altında Qiuci (Kuça), Yutian (Hoten), Yanqi (Karaşeher), Shule (Kaşgar)
olmak üzere Anxi Dört Garnizonu ( 安 西 四 镇 ) kurması hanedanlığın bölgede
savunmasını güçlendirmek istemesinin bir sonucudur. Öyle ki söz konusu dönemde,
bölgede de faaliyetleri süren Batı Göktürkler (Xi Tujue,西突厥), güneyden kuzeye
Tibetliler (Tubo, 吐蕃 ) ve doğuya doğru genişleyen Araplar (Dashi,大食 ) Tang
Hanedanlığı ile karşı karşıya gelmişlerdir. Söz konusu dönemde Tang Hanedanlığı Tibet
ile çatışmasında Anxi Genel Valilik merkezini çoğu kez Xizhou ve Qiuci arasında
taşıyarak yer değiştirmesi ve söz konusu birimleri kimi zaman elden çıkarması o dönemde
Tang Hanedanlığı savunmasının yeterli düzeyde olmadığının bir göstergesidir. Çinli
araştırmacılardan bazıları, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde Anxi Genel Valilik ve
260
Anxi Dört Garnizon gibi askeri savunma yapıları kurmasına sebep olarak hanedanlığın
sınır güvenliğini sağlaması olarak belirtmişlerdir. Fakat konuya dair Çin kaynaklarını
taramamız neticesinde, Tang Hanedanlığı’nın bölgede Anxi Valilik birimi ve diğer Anxi
Dört Garnizon gibi yapılar kurmasının sebebi; öncelikle karşı karşıya geldiği ulusları
bertaraf ederek bölgedeki hakimiyeti ele geçirmek, söz konusu yapılar ile Çin’in Batı
Bölgesi’nde yayılma politikasını gerçekleştirmek ve aynı zamanda en önemlisi de doğu
ve batı güzergahları kavşak noktasında yer alan antik İpek Yolu güzergahlarını ele
geçirmektir.
Qiuci (Kuça) bölgesi sahip olduğu stratejik konumu ile Batı Bölgesi uluslarında
çok önemli bir yere sahip olmuştur. Nitekim Çin yazılı kaynaklarında Qiuci (Kuça) antik
İpek Yolu güzergahında kavşak nokta (十字路口) olarak geçmektedir. Antik İpek Yolu
hattının batıya doğru açılan güzergahında Qiuci’dan (Kuça) geçilmektedir. Dolayısıyla
Qiuci Antik İpek Yolu güzergahlarının birleşim noktasıdır. Qiuci (Kuça) aynı zamanda
Tang hanedanlığının Batı Bölgesi stratejisinde yönetim merkezi ve temeli olmuştur.
Antik ipek Yolu başkenti ve ipeğin, ticaretin ve kültürel etkileşimin merkezi her ne kadar
Chang-an olarak belirtilse de Tang Dönemi tarihi metinleri ve belgeleri doğrultusunda
yaptığımız çalışma sonucunda Antik ipek Yolu başkenti ve merkezinin ‘‘Qiuci (Kuça)’’
olduğu sonucunu çıkarabiliriz. Çin’in tarihi yazılı ve metin belgelerinde Qiuci (Kuça)
batıya açılan kapı olarak nitelendirilmektedir. Nitekim Tang Hanedanlığı’nın Batı
Bölgesi stratejisi de yine Qiuci (Kuça) merkez olmak üzere gerçekleşmiştir. Tang
Hanedanlığı’nın Qiuci (Kuça) merkez olmak üzere aldığı stratejiler doğrultusunda Anxi
Genel Valilik biriminin yönetim kapsamı Tanrı Dağları güney ve kuzeyi, Congling’in
(Pamir) batısı olan İran’a kadar uzanmıştır. Tang Hanedanlığı yazılı metin ve belgelerinde
261
Qiuci’dan (Kuça) çok sık bahsedilmesi, Qiuci’nin (Kuça) antik İpek Yolu güzergahındaki
öneminin bir göstergesidir. Bu sebeple Çin’in yazılı belgeleri Qiuci’nın (Kuça) antik İpek
Yolu ticaret ve kültürel merkezi olduğunu sonucunu ortaya çıkarmaktadır.
Anxi Dört Garnizon’dan biri olan Yutian (Hoten) konum olarak Tarım Havzası
güney geçidinde yer almasından ötürü, Tarım Havzası güney hattına sahip olmak isteyen
Tibetliler için oldukça cezbedici bir bölge olmuştur. Tibetliler için önemli olan bu bölge,
İpek Yolu güzergahı ve Tarım Havzasını ele geçirmek isteyen Tang Hanedanlığı için de
son derece önemli olmuştur. Aynı amaç doğrultusunda Tang Hanedanlığı ve Tibetliler
stratejik konumda yer alan Yutian (Hoten) için karşı karşıya gelerek mücadele etmişler.
Tang Hanedanlığı’nın Yutian’i (Hoten) kontrol altına almak için verdiği mücadele,
hanedanlığın antik İpek Yolu güzergahında önemli bir yere sahip olan Tarım Havzası
güney geçişini kontrol altına almak istediğinin bir göstergesidir. Burada Tang
Hanedanlığı’nın Yutian’deki (Hoten) faaliyetleri ile Tarım Havzası güney geçiş rotalarını
ele geçirmek ve bunun temelinde İpek Yolu tüm geçiş rotalarını kontrolü altına almak
amacında olduğu sonucunu çıkarabiliriz.
Bunun yanı sıra yine stratejik konuma sahip olan Shule (Kaşgar) Pamir’e yakın
mesafesinden ötürü Tang Hanedanlığı askeri savunma sisteminde önemli bir yere sahip
olmuştur. Tang Hanedanlığı’nın batıya açılan kapısı (唐之西门) olarak bilinen Shule
(Kaşgar) Garnizonu batıya giden güzergâhların geçiş noktasında yer aldığı ve aynı
zamanda bölgede bulunan Pamir’in bir savunma bariyer görevi görmesi neticesiyle Tang
262
Hanedanlığı’nın odaklandığı bir bölge olmuştur. Nitekim yine burada hanedanlığın İpek
Yolu geçiş güzergahlarına ve batıya ulaşım hatlarına sahip olmak amacıyla bölgede
strateji izlediği sonucunu çıkarabiliriz.
Anxi Dört Garnizondan biri olan Yanqi’nin (Karaşeher) de dört taraftan ulaşım
ağının olması ve aynı zamanda tarım faaliyetlerinde bulunmak için verimli topraklara
sahip olması bölgenin Tang Hanedanlığı’nın stratejisinde yer alması için yeterli
sebeplerdi. Yanqi (Karaşeher) bölgesinde ticareti faaliyetler son derece yaygındı. Nitekim
Soğdlu tüccarların en uğrak yerlerinden biri olmuştur. Bunun yanında bölgede tarım
faaliyetlerinin olması hayvancılığın da gelişmesini sağlamıştır. Bu sebeple bu dönemde
bölgede irsi atlar yetiştirilmiş, at ticareti ve değiş-tokuş ticareti yapılmıştır. Tang
Hanedanlığı izlediği stratejilerle hem tarım yapılacak verimi topraklara sahip olmak hem
de gelişmiş ticaret ağına hakim olmak amacıyla bölgede stratejiler uygulamıştır. Bu
durum da yine Tang Hanedanlığı’nın en başından beri İpek Yolu güzergahların kontrol
altına almak ve ticaret ağında söz sahibi olmak amacıyla stratejik konuma sahip olan
bölgelerde faaliyete bulunma çabasının göstergesidir.
Tang Handanlığı’nın sınırlarını batıya doğru genişletme ve antik İpek Yolu
güzergah ve geçişlerine sahip olma amacı doğrultusunda, bölgede kutulan Anxi Genel
Valilik ve Anxi Dört Garnizon kapsamında bazı önlemler de almıştır. Örneğin, İpek Yolu
güzergah noktalarında acil evrak ve belgelerin ulaştırılması ve haberlerin iletilmesinde
kullanılan işaret ve gözetleme kuleleri kurulmuştur. Aynı zamanda bölgeye gönderilen
263
askerlerin ihtiyaçlarını karşılamak ve önemli belgelerin aktarılması için bir nevi han
görevi gören posta teşkilatlarının kurulması hanedanlığın aldığı önemli önlemlerdendir.
Yine hanedanlık Yanqi (Karaşeher) gibi tarıma uygun olan elverişli bölgelerde ‘‘tuntian’’
olarak adlandırılan askeri tarım toplulukları sistemini kurması ve bu doğrultuda tarım
faaliyetlerine başlamıştır. Tang Hanedanlığı’nın tarım faaliyetleri için bölgeye çok sayıda
asker göndermesi, Tang Hanedanlığı’nın önemli gördüğü bölgelerde yayılma ve
genişleme stratejisinin bir parçası olduğunu göstermektedir. Nitekim Hanedanlık tarım
faaliyetleri kapsamında bölgeye çok sayıda asker göndermiş bir yandan tarım
faaliyetlerinde bulunup askerlerin gıda sorununu çözerken öte yandan da tarım faaliyetleri
adı altında bölgede giderek yayılma ve nüfus etmeyi sağlamış ve bunun sonucunda da
bölgede Han ulusu kültürünün baskın olmasını sağlamıştır.
Bunun yanında Tang Hanedanlığı kontrol altına aldığı güzergahlarda, antik İpek
Yolu geçiş hatlarında ‘‘guosuo’’ olarak adlandırılan geçiş izni sistemini kurmuştur. Antik
İpek Yolu güzergahında ticaret faaliyetlerinde bulunan tüm uluslar Tang Hanedanlığı’nın
kontrolü altında olduğu güzergahlardan geçerken hanedanlığın ticaret yönetimine tabi
olmuşlardır. Burada Tang Hanedanlığı geçiş izni sistemi ve sert kuralları olan sıkı bir
ticaret yönetmeliği uygulamasıyla, ticaret faaliyetlerinde bulunan ulusları kontrolü
altında tutmak istediği, ticaret faaliyetleri gerçekleştiren yabancı ulusların Tang
Hanedanlığı’na bağlı olmalarını sağlamayı amaçladıklarını göstermektedir. Uygulanan
geçiş izni sistemi İpek Yolu güzergahlarında güvenliği sağlanmış olsa da, hanedanlığın
buradaki asıl amacı ticaret rotaları ve faaliyetlerine hakim olmak istemesinden
kaynaklandığı düşünülmektedir.
264
Antik dönemde Batı Bölgesi’nde faaliyette bulunan uluslar şüphesiz ki kendi
çıkarları doğrultusunda stratejiler izlemişlerdir. Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde
izlediği stratejiler hanedanlığın zamanla bölgeye hakim olmasını ve karşı karşıya geldiği
uluslara karşı üstün gelmesini sağlamıştır. Tang döneminde bölgede Anxi merkez olmak
üzere kurulan Anxi Genel Valilik ve Anxi Dört Garnizon ve bu birimler doğrultusunda
aldığı tedbirler sonucunda, Antik İpek Yolu hattı üzerindeki ticari ve kültürel etkileşimler
gerçekleşmesini ve giderek daha da artmasını sağlamıştır. Nitekim hanedanlık bölgede
posta teşkilatlarını (馆驿) inşa etmesiyle hanedanlığın kendi memur ve askerleri aynı
zamanda bu yol üzerinde ticaret yapan kervan ve tüccarların ihtiyaçlarını gidereceği bir
platform sunmuştur. Bunun sonucunda İpek Yolu üzerindeki geçiş güzergahlarının
güvenliği sağlanmış ve doğu ve batı arasındaki etkileşimin artmasına sebep olmuştur.
Yine antik İpek Yolu üzerinde geçiş izni sistemi (过所) uygulaması ile söz konusu
güzergah üzerinde gerçekleşen ticari faaliyetlerin artmasına sebep olmuştur. Nitekim
önemli güzergahlardaki geçiş izni sistemi ile İpek Yolu ticaretinde belirli bir kural ve
düzen getirilmiş ve bu da ticaret güvenliğini sağlamıştır.
Ayrıca, Tarım Havzası ve civarı günümüzde Çin’in öne sürdüğü Bir Kuşak Bir
Yol (一带一路 ) stratejisinin uyguladığı yerdir. Nitekim Tang Hanedanlığı’nın Batı
Bölgesi stratejisi de söz konusu bölge üzerine kurulmuştur. Tarihte Tang Hanedanlığı
döneminde bölge yönetim ve kontrolünü ele almak amacıyla kurulan Anxi Genel Valilik
ve Anxi Dört Garnizon aslında günümüzdeki Kuşak ve Yol stratejisinin de temelini
oluşturmaktadır. Nitekim izlenilen strateji temelde benzerlik göstermektedir. Tang
265
döneminde kurulan Valilik yönetim birimi sınır bölge güvenliğini sağlamak, batıya doğru
genişlemek ve oradaki ulusları kontrolü altına atmak için önemli iken, günümüzde Kuşak
ve Yol stratejisi de aynı şekilde sınır bölgesi güvenliğini sağlamak ve Xinjiang bölgesi
politikasını uygulamak ve dahası söz konusu güzergahın Avrupa’ya uzanması açısından
da son derece önemlidir. Bu bağlamda Tang Hanedanlığı döneminde kurulan Anxi Valilik
birimi araştırılması antik dönemdeki sınır yönetimi hakkında bilgi vereceği gibi aynı
zamanda tarihi perspektifte günümüz Bir Kuşak Bir Yol strateji stratejisi açısından da bir
temel niteliğinde olması açısından oldukça önemlidir.
266
ÖZET
Tang Hanedanlığı döneminde Çin, Altın Çağını yaşayarak kültürel, ticari, sanat,
eğitim, askeri ve daha bir çok alanda gelişmeler yaşamıştır. Hanedanlık bu dönemde
Çin’in merkez iç bölgesi Zhongyuan’de ülke birliğini sağlamak için stratejiler belirlerken
aynı zamanda sınır bölgelerde de önemli stratejiler izlemiştir. Çin’in sınır bölgelerde
izlediği en önemli strateji şüphesiz ki Batı Bölgesi’nde Anxi (Kuça) Genel Valilik ve
Anxi Dört Garnizon’u kurması olmuştur. Batı Bölgesi antik dönemden itibaren sahip
olduğu stratejik konumu sebebiyle bir çok ulusun odaklandığı ve bölgeyi kontrol altına
almak için mücadele ettiği bir bölge olmuştur. Tang Hanedanlığı döneminde kurulan
Anxi Genel Valilik ile Çin sınırlarını genişletirken aynı zamanda farklı uluslarla Batı
Bölgesi ve Antik İpek Yolu geçiş güzergahlarını kontrol altına alma mücadelesi vermiştir.
Antik İpek Yolu kavşak noktasında bulunan Kuça doğu ve batı arasında köprü vazifesi
görmektedir. Tang Hanedanlığı’nın Anxi Genel Valiliği kurması ile bölgede bir çok tebir
almış ve söz konusu tedbirler İpek Yolu ticaret güvenliği ve doğu-batı arasındaki
etkileşimin gerçekleşmesini sağlamıştır.
Bu çalışma da, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi strateji kapsamında Qiuci
(Kuça) merkez olmak üzere kurulan Anxi Genel Valiliği ve bu doğrultuda alınan tedbirler
ve izlenilen stratejinin İpek Yolu’na etkilerini incelemektedir. Aynı zamanda günümüz
Bir Kuşak Bir Yol Stratejisi’ne tarihi bir perspektiften bakmayı amaçlamaktadır.
267
ABSTRACT
During Tang Dynasty China experienced the cultural, commercial, military, art
and any other developments that this era is referred to as ‘‘The Golden Age Of Ancient
China’’. During this period, in order to establish national unity in the central inner region
of China, Zhongyuan Tang Dynasty followed many strategies and also pursued important
strategies in the border regions. Tang Dynasty’s the most important strategy in the border
region was undoubtedly establishment of Anxi (Kucha) Protectorate and the Anxi Four
Garrison in the Western Region. Due to its strategic position, the Western Region has
been a region where many nations have focused and struggled to control the region since
ancient times. With the establishment of Anxi Protectorate in Tang Dynasty, China has
expanded its borders and at the same time struggled with different nations to control the
Western Region and Ancient Silk Road transit routes. In this context, China and other
nations struggled to get under control Western Region and Ancient Silk Road transition
roads. Located at the intersection of the ancient Silk Road, Kucha was a bridge between
east and west. With the establishment of the Anxi Protectorate, Tang Dynasty took many
precautions and these related measures enabled the security of Silk Road trade and the
interaction between east and west.
This study researches the Anxi Governorate as established in the center of Qiuci
with the scope of Tang Dynasty Western Region strategy and the taken measurements
in this direction also effects of the strategy to the Silk Road. However, this study focus
on China's recent One Road One Belt strategy from a historical perspective.
268
KAYNAKÇA
BAILEY, Harold Walter, Khotanese Texts IV, Cambridge University Press, 1979.
BAN, Gu, (班固), Han Shu (汉书), Zhonghua Shuju (中华书局), Beijing, 1962.
BECKWITH, Christopher I., Warriors of the Cloisters, The Central Asians Origins
of Science in the Medieval World, Princeton University Press, Princeton, 2012.
BECKWITH, Christopher I., Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia
from the Bronze Age to the Present, Princeton University Press, 2009.
BECKWITH, Christopher I., The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the
Struggle for Great Power Among Tibetans, Turks, Arabs and Chinese During the
Early Middle Ages, Princeton University Press, Princeton, 1987.
BEDEL, Burçin, Çin İpeği, Çin Medeniyeti: Tarih, Kültür, Edebiyat, Felsefe, Prof.
Dr. Bülent Okay’ın 35. Meslek Yılı Anısına, Kesit Yayınları, Ankara, 2018.
CEN, Zhongmian (岑仲勉), Sui Tang Shi (隋唐史), Shangwu Yinshuguan , Beijing,
2015.
CEYLAN, Fatma Ecem, CİHANYANDI, Mukaddes, ‘‘Çin’in Tek Kadın Hükümdarı
Wu Zetian Ve Tang Döneminde Kadının Yükselişi’’, II. Uluslararası Sosyal Bilimler
Kongresi, Nevşehir, 2019.
269
CEYLAN, Fatma Ecem, Zheng He’nın Yaptığı Seyahatlerin Çin Tarihindeki Yeri ve
Önemi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi, Ankara, 2017.
CHAVANNES, Ed., Chinese Documents from Sites of Dandan-Uiliq, Niya and
Endere, Ancient Khotan by Aurel Stein, Oxford, 1907.
CHAVANNES, Ed., Documents sur les Toukie (Turks) Occidentaux, Librairie
d’Amérique et d’Orient, Paris, 1900.
CHAVANNES, Ed., Las Documents Chinois Decouvertes par Aurel Stein dans les
sables Turkestan Oriental, Oxoford, 1913.
CHAVANNES, Ed., Le Dieu Du Sol Dans La Chine Antique, Editions Ernest Leroux,
Paris, 1910.
CHEN, Fuwei (沈福伟), Zhongxi Wenhua Jiaoliu Shi (中西文化交流史), Shanghai
Renmin Chubanshe (), Shanghai, 2017.
CHEN, Guocan (陈国灿), Anshi Luan Hou de Tang Er Sizhen (安史乱后的唐二庭四
镇), Tangdai Yanjiu, 2.Cilt, Beijing Daxue Chubanshe, Bejing, 1996.
CHEN, Guocan (陈国灿), Tang Xizhou Pu Chang Fu Fang Qu Nei De Zhenshu Yu
Guansao (唐西州蒲昌府防区内的镇戍与馆骚), Weijin Nanbei Chao Sui Tang Shi
Ziliao, 17. Sayı, Wuhan Daxue Chubanshe, 2000.
270
CHEN, Xi (陈曦), Zhongguo Gan Zao Qu Ziran Dili (中国干早区自然地理), Kexue
Chubanshe, 2010, s. 67.
CHEN, Yinke (陈寅恪), Tang Dai Zhengzhi Shi Shu Lun Gao (唐代政治史数论稿),
Shangwu Yinshu Guan, Beijing, 2017.
CHEN, Yinqia (陈寅恰), Tang Dai Zhengzhi Shi Shu Lun Gao (唐代政治史述论稿),
Shanghai Guji Chubanshe, Shanghai, 1982.
CHENG, Xilin (程喜林), ‘‘Cong Tang Dai Guosuo Wenshu SuojianTong Xiyu De
Zhongdao’’ (从唐代过所文书所建通“西域” 的中道), Dunhuang Yanjiu, Sayı: 1, 1988,
s.58.
CHENG, Xilin (程喜霖), CHEN, Xigang (陈习刚), Tulufan Tang Dai Junshi Wenshu
Yanjiu (吐鲁番唐代军事文书研究), Xinjiang Renmin Chubanshe, Xinjiang, 2013.
CHI, Tianwen (池田温), Tulufan Guxie Benzhan Tulu (吐鲁番古写本展图录), Chaori
Xinwen She, 1991, Tu Zhibi Yuan Bianhao: MIK III-7587.
CHRISTOPOULOS, Lucas, Hellenes and Romans in Ancient China (240 BC – 1398
AD), in Victor H. Mair (ed), Sino-Platonic Papers, Chinese Academy of Social Sciences,
University of Pennsylvania Department of East Asian Languages and Civilizations, 2011.
CHRISTOPOULOS, Lucas, Hellenes and Romans in Ancient China (240 BC – 1398
AD), Sino-Platonic Papers, 2012.
271
CRESPIGNY, Rafe De, A Biographical Dictionary of Later Han To The Three
Kingdoms (23-220 AD), Brill Academic Publishers, 2014.
CUI, Ruide (崔瑞德) , (Denis Crispin Twitchett), Jianqiao Zhongguo Sui Tang Shi,
(589 – 906), Zhongguo Shehui Kexue Chubanshe, 1990.
DENG, Guangming (邓广铭 ), Zhongguo Lishi Da Cidian (中国历史大辞典 ),
Shanghai Cishu Chubanshe , Shanghai, 1984.
DONG, Zhiqiao (董志翘), Da Tang Xiyu Ji (大唐西域记), Zhonghua Shuju, Beijing,
2011.
EBERHARD, Wolfram, ‘‘Çin Kaynaklarına Göre Orta ve Garbi Asya Halklarının
Medeniyeti’’, Türkiyat Mecmuası, C. VII-VIII, Nu: 1, İstanbul, 1942, s. 168.
EBERHARD, Wolfram, Çin Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995.
EKREM, Erkin, Hsüan-Tsang Seyahatnamesi’ne Göre Türkistan, Yayınlanmamış
Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2003.
EKREM, Nuraniye Hidayet, Çin Elçisi Chang Chi’en’in Seyahatnamesine Göre Orta
Asya’daki Etnik Gruplar, Yayımlanmamış doktora tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Ankara 1999.
EMMERICK, R. E., Tibetan Texts Concerning Khotan, Oxford University Press,
London, 1967.
272
ERDOĞDU İNCE, İnci, ‘‘Bir Kuşak Bir Yol Projesinde (一带一路 ) Türkçe ve
Çincenin Önemi’’, Türkbilim, Aralık, 2016.
FAN, Yakun (范亚昆), ‘‘Pamier – Fudi Bianyuan (帕米尔-腹地边缘)’’, Zhongguo
Guojia Lüyou, Sayı:, 2017.
FANG, Yingjie (方英楷), Xinjiang Tunken Shi (新疆屯垦史), Xinjiang Qingshao Nian
Chuban She, Xinjiang,1989.
GAO, Rong (高荣), Hexi Tongshi (河西通史), Tianjin Guji Chubanshe, Tianjin, 2011.
GENITO, Bruno, Qi, Dongfang, Yi Zhu Xi Lai- Kaogu Faxian de Sichou Zhilu
Bolaipin Yanjiu, Shanghai Guji Chubanshe, Shanghai, 2012.
GONG, Xianzhai (龚先砦), ‘‘Tang Dai Tuntian Ji Tuntian Fazhi Yanjiu Shulun (唐
代屯田及屯田法制研究述论)’’, Fazhi yu Jingji, Sayı: 263, 2011, s.12.
GÖKENÇ GÜLEZ, Sema, Çin Kaynaklarına Göre Bulut (云纹) ve Çintamani Motifi,
Toroslardan Tanrı Dağlarına: Genel Türk Tarihi Araştırmalarına Adanmış Bir Ömür, Prof.
Dr. Gülçin Çandarlıoğlu’na 75. Yaş Armağanı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı,
İstanbul, 2017, s. 269 -284.
GÖKENÇ GÜLEZ, Sema, İpek Yolu’nun Öncüsü Zhang Qian’in Batı Bölgesi
Seyahati ve Hun – Çin İlişkilerine Etkisi, 18. Türk Tarih Kongresi Bildiri Özetleri,
Türk Tarih Kurumu, 2018, Ankara, s. 61.
273
HAN, Xiang (韩翔), ‘‘Yanqi Guodu, Yanqi Dudufu Zhisuo Yu Yanqi Zhen Cheng_
Bogedaqin Gucheng Diaocha (焉耆国都、焉耆都督府治所与焉耆镇城——博格达
沁古城调查)’’, Wenwu Chubanshe, 1982, Sayı: 4, s. 58.
HANSEN, Valeria, The Silk Road: A New History, Oxford University Press, New York,
2012.
HE, Ziquan (何茲全), ‘‘Zhongguo Lishi (中国历史)’’, Zhongguo Da Baike Quanshu
Chubanshe, 1992, Vol. 1, s. 61.
HILL, J.E., Notes On The Dating of Khotanese History, Indo Iranian Journal, 1988.
HILL, John E., Through the Jade Gate to Rome: A Study of the Silk Routes during
the Later Han Dynasty, 1st to 2nd Centuries CE, Charleston, South Carolina: Book
Surge, 2009.
HOU, Can (侯灿), Mazhatage Gu Shubao Ji Zai Sichou Zhilu Shang de Zhongyao
Weizhi (麻札塔格古戍堡及其在丝绸之路上的重要位置), Wenwu Chubanshe, 1987,
Sayı:3, s. 63-75.
HUANG, Wenbi (黄文弼), 1958-1958 Nian Xinjiang Kaogu Diaocha Jianji (1957-
1958 年新疆考古调查简记), Xiyu Shidi Kaogu Lunji, Shangwu Yinshu Guan, 2015.
HUANG, Wenbi (黄文弼), Xinjiang Kaogu Fachu Baogao (新疆考古发掘报告),
Wenwu Chubanshe, Xinjiang,1983.
274
HUANG, Zhengjian (黄正建), Tang Dai Qianqi De Tuntian (唐代前期的屯田), Tang
Shi Yanjiu, 1985.
HULSEWÉ, A. F. P. , China in Central Asia : The Early Stage, 125 B.C.-A.D. 23 :
An Annotated Translation of Chapters 61 and 96 Of The History of the Former Han
Dynasty, Leiden: Brill, 1979.
JEONG, Su-il, Jade, The Silk Road Encyclopedia, Seoul Selection, 2016.
JUDY, Bonavia, The Silk Road From Xi’an to Kashgar, Odyssey Publications, 2004.
KANG, Le (康乐), Tang Dai Qianqi De Bianfang (唐代前期的边防), Guoli Taiwan
Daxue Chuban Weiyuanhui, Taipei, 1979.
LI, Dalong (李大龙), Duhu Zhidu Yanjiu (都护制度研究 ), Heilongjiang Jiaoyu
Chubanshe, Harbin, 2012.
LI, Dalong (李大龙), Tang Chao Yu Bianjiang Minzu Shizhe Wanglai Yanjiu (唐朝
和边疆民族使者往来研究), Heilongjiang Jiaoyu Chubanshe , Harbin, 2012.
LI, Dalong (李大龙), Xi Han Paiwang Xiyu de Shizhe Shulun (西汉派往西域的使者
述论), Minzu Yanjiu, 1990.
LI, Dalong (李大龙), Xiyu Duhu de Jianli Bushi Wusun He Xihan Guanxi Zhuanbian
De Biaozhi (西域都护的设立不是乌孙和西汉关系转变得标志), Xiyu Yanjiu, 1993.
275
LI, Jinxiu (李锦绣), Tang Dai Caizheng Shi Gao (唐代财政史稿), Beijing Daxue
Chubanshe, Beijing, 1995.
LI, Linfu (李林甫), Tang Liu Dian (唐六典), Zhonghua Shuju, 1992.
LI, Mingwei (李明伟), Sichou Zhilu Maoyi Shi (丝绸之路贸易史), Gansu Renmin
Chubanshe , Gansu, 1997.
LI, Qi (李琪), ‘‘Lun Eluosi Ji Zhongya Guojia de Aertai Shan Lishi Wenhua Yanjiu
(论俄罗斯及中亚国家的阿尔泰山历史文化研究 ), Zhongguo Bianjiang Shidi
Yanjiu’’, 1997, Sayı:1, s. 93 – 94.
LI, Wenyi(李文益), LI, Shaolin (李少林), ‘‘Tang Dai Tuntian Yanjiu Zongshu (唐代
屯田研究综述)’’, Zhongguo Shi Yanjiu Dongtai, Sayı:4, 2011, s.37.
LIN, Guanqun (林冠群), ‘‘Wu Zetian Shiqi Li Tang Fanji Tubo Zhi Tantao (武则天
时期李唐反击吐蕃之探讨)’’, Xizang Minzu Daxue Xuebao, Zhexue Shehui Kexue Ban,
Sayı:3, 2016, s. 10.
LIN, Kouqun (林寇群 ), Tangdai Tubo Shi Yanjiu (唐代吐蕃史研究 ), Lianjing
Chubanshe, 2011.
LIU, Anzhi (刘安志), ‘‘Cong Tulufan Chutu Wenshu Kan Tang Gaozong Xian Xiang
Nian Jian de Xiyu Zhengju (从吐鲁番出土文书看唐高宗咸享年间的西域政局)’’,
Weijin Nanbeichao Suitang Shi Ziliao, Wuhan Daxue Chubanshe, Di 18 Ji, 2001.
276
LIU, Anzhi (刘安志), CHEN Guocan (陈国灿), Tangdai Anxi Duhufu Dui Qiuci De
Zhili (唐代安西都护府对龟兹的治理), Lishi Yanjiu, 2006.
LIU, Anzhi (刘安志), Dunhuang Tulufan Wenshu Yu Tangdai Xiyu Shi Yanjiu (敦
煌吐鲁番文书与唐代西域史研究), Shangwu Yinshu Guan, 2011.
LIU, Cuiqing (刘翠清), Yi Kan Dong de Da Tang Shi (一看懂的大唐史), Zhongguo
Fazhi Chubanshe, Beijing, 2016.
LIU, Hongliang (柳洪亮), Xin Chutu Tulufan Wenshu Jiqi Yanjiu (新出土吐鲁番文
书及其研究), Xinjiang Renmin Chubanshe, Xinjiang, 1997.
LIU, Xinru, The Silk Road in Word History, Oxford University Press, 2010, New York.
LIU, Xu (刘昫), Jiu Tang Shu (旧唐书), Zhonghua Shuju, Beijing, 1975.
LIU, Zaicong (刘再聪), ‘‘Tang Sizhen Diqu Ji Ceng Hang Zhengzhi Li Yanjiu _ Yi
Yutian, Qiuci Liang Ge Cunfang Zhidu Wei Zhongxin De Kaocha (唐四镇地区基层
行政治理研究——以于阗、龟兹两个村坊为中心的考察)’’, Xiyu Yanjiu, 2008, Sayı:
s. 21- 23.
LU, Yungao (陆运高), Kanban Tuxue Zhongguo Lishi (看版图学中国历史), Xingqiu
Ditu Chubanshe, Beijing, 2007.
277
MA, Dazheng (马达正), LIU, Tihe (刘逖合), 20 Shiji de Zhongguo Bianjing Yan_Men
Fazhan Zhong de Bianyuan Xueke De Yanjiang Licheng (20 世纪的中国边境研
_____门发展中的边缘学科的演讲历程), Heilongjiang Jiaoyu Chubanshe, 1997.
MALLORY, J. P., MAIR, Victor H., The Tarim Mummies: Ancient China and the
Mystery of the Earliest Peoples from the West, London: Thames & Hudson, 2000.
MASPERO, H.,Les Documents Chinois De La Troisiemeexpedition De Sir Aurel
Stein En Asie Centrale, Londra, 1953.
MENG, Fanren (孟凡人), Yuli Cheng Yanqi Ducheng Ji Yanqi Zhen Cheng De
Fanwei (尉犁城、焉耆都城及焉耆镇城的方位), Zhongguo Bianjiang Shidi Yanjiu,
Sayı: 1, 1991, s. 37.
MILLWARD, James A., Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang, Columbia
University Press, 2007.
OKAY, Bülent, ‘‘Tang Hanedanlığının Kuruluş Döneminde Göktürklerin
Oynadıkları Önemli Rol’’, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Cilt V.,
Sayı 1, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1992, s. 155.
ONAT, Ayşe, Çin Kaynaklarında Türkler Han Hanedanı Tarihinde Batı Bölgeleri,
Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2012.
ONAT, Ayşe, ORSOY Sema, ERCİLASUN Konuralp, Han Hanedanı Tarihi Hsiung-
Nu (Hun) Monografisi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014.
278
OUYANG, Xiu (欧阳修), Xin Tang Shu (新唐书), Zhonghua Shuju, Beijing, 1975.
ÖZERDİM, Muaddere N. , “Çin Kaynaklarına Göre Çin Türkistan’ın Şehirleri’’, Dil
ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, C. IX, Nu: 1-2, Ankara, 1951.
PELLIOT, Paul, Les Grottes de Touen-houang, C. I-III, Paris, 1920.
PELLIOT, Paul, Les Manuscrits hinois de Koutcha, Institut Des Hautes Etudes
Chinoises de College de France, Paris, 2000.
PELLIOT, Paul, Rapport De M. Paul Pelliot Sur Sa Mission Au Turkestan Chinois,
1906-1909.
RICHTHOFEN, Ferdinand Von, China, Berlin, Germany: Dietrich Reimer, 1876.
ROMGARD, Jan, Questions of Ancient Human Settlements in Xinjiang and the
Early Silk Road Trade, with an Overview of the Silk Road Research Institutions and
Scholars in Beijing, Gansu, and Xinjiang, Department of East Asian Languages and
Civilizations University of Pennsylvania Philadelphia, USA, 2008.
RONG, Xinjiang (荣新江 ), ‘‘Bei Zhou Shi Jun Mushi Cheng Suojian Zhi Sute
Shangdui (北周史君墓石撑所见之粟特商队)’’, Wenwu Chubanshe, 2005, Sayı: 3, s.
47 – 56.
RONG, Xinjiang (荣新江), ‘‘Tang Dai Anxi Duhufu Yu Sichou Zhilu, Yi Tulufan
Chutu Wenxian Wei Zhongxin (唐代安西都护府与丝绸之路,以吐鲁番出土文书
279
为中心)’’, Xinjiang Qiuci Xuehui Bian, Qiuci Xue Yanjiu, Sayı:5, Urumçi, Xinjiang
Daxue Chubanshe, 2012, s. 154 -166.
RONG, Xinjiang (荣新江), ‘‘Yutian Zai Tang Chao Anxi Si Zhen Zhong De Diwei
(于阗在唐朝安西四镇中的地位)’’, Xiyu Yanjiu, Sayı: 3, 1992, s. 56 – 61.
RONG, Xinjiang (荣新江), Guanyu Tang Song Shiqi Zhongyuan Wenhua Dui Yutian
Yingxiang De Ji Ge Wenti (关于唐宋时期中原文化对于阗影响的几个问题 ),
Guoxue Yanjiu, Di 1 Juan, Beijing Daxue Chubanshe, Beijing, 1993.
RONG, Xinjiang (荣新江), LI, Xiao (李肖), MENG Xianshi (孟宪实), Xinhuo Tulufan
Chutu Wenshu (新获吐鲁番出土文书), Zhonghua Shuju, Beijing, 2008.
RONG, Xinjiang (荣新江), Sichou Zhilu yu Dongxi Wenhua Jiaoliu (丝绸之路与东
西文化交流), Beijing Daxue Chubanshe, 2015, Beijing.
RONG, Xinjiang (荣新江), Yanqi (焉耆), Zhongguo Da Baike Quanshu (中國大百科
全書) Zhongguo Lishi, Zhongguo Da Baike Quanshu Chubanshe, Vol. 3, 1354.
RONG, Xinjiang (荣新江), Zhenshi Haishi Chuanshuo: Make Bolo Bixia De Yutian
(真实还是传说:马可·波罗笔下的于阗), Xiyu Yanjiu, , Sayı:2, 2016, s. 37 -43.
280
RONG, Xinjiang (荣新江), Zhongguo Yu Sute Wenming (中国与粟特文明), Sanlian
Shudian, 2014, Beijing.
RONG, Xinjiang (荣新江), Zhonggu Zhongguo Yu Wailai De Wenming (中古中国与
外来的), Sanlian Shudian, Beijing, 2014.
RUI, Chuanming (芮传明), Sichou Zhilu Yanjiu Rumen (丝绸之路研究入门), Fudan
Daxue Chubanshe, Shanghai, 2009, s. 3.
SCAHAFER, Edward Hetzel, çeviren: WU, Yugui (吴玉贵), Samarkand de Jintao
Tang Dai Bolaipin Yanjiu, Shehui Kexue Chubanshe, 2016, Beijing.
SCAHAFER, Edward Hetzel, The Golden Peaches of Samarkand, A Study of Tang
Exotics, University of California Press, California, 1985.
SHI, Molin (石墨林), Tang Anxi Duhufu Shishi Bian Nian (唐安西都史事编年),
Xinjiang Renmin Chubanshe, Urumçi, 2012.
SHI, Xinrong (施新荣), Tulufan Xue Yu Xiyu Shi Lun Gao (吐鲁番学与西域史论稿),
Zhejiang Daxue Chubanshe, Hangzhou, 2017.
SHI, Yuntai (石云泰), Han Dai Wailai Wenming Yanjiu (汉代外来文明研究 ),
Zhongguo Shehui Kexue Chubanshe, 2017.
SIMA, Guang (司马光), Zizhi Tongjian (资治通鉴), Zhonghua Shuju, Beijing, 1956.
281
SIMA, Qian (司马光), Shiji (史记), Zhonghua Shuju (中华书局), Beijing, 1959.
STEIN, M. Aurel, Sand-Buried Ruins of Khotan: Personnel Narrative of a Journey
of Archeological and Geographical Exploration in Chinese Turkestan, Hurst and
Blackett Limited, London, 1904.
SU, Beihai (苏北海), ‘‘Tangdai Anxi Duhufu de Sheli Jiqi Suoshu Duhufu Zhou Kao
(唐代安西都护府的设立及其所属都督府州考)’’, Kashi Shifan Xueyuan Xuebao,
1988 (4).
SU, Beihai (苏北海), Sichou Zhilu Yu Qiuci Lishi Wenhua (丝绸之路与龟兹历史文
化), Xinjiang Renmin Chubanshe, Xinjiang, 1996.
SUN, Jimin (孙继民), Tang Dai Hangjun Zhidu Yanjiu (唐代行军制度研究), Wenjin
Chubanshe, Taipei, 1995.
TAN, Qixiang (谭其骧), Zhongguo Lishi Dituji (中国历史地图), Zhongguo Ditu
Chubanshe, Beijing, 1996.
TANG, Zhangru (唐长孺), Tulufan Chutu Wenxian (吐鲁番出土文献), Wenwu
Chubanshe, Xinjiang, 1992-1996.
TAŞAĞIL, Ahmet, Gök-Türkler 1-2-3, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2018.
TAŞAĞIL, Ahmet, ‘‘Töles Boylarının Stratejik Önemi (6. ve 7. yüzyıllar)’’ , FSM İlmi
Araştırmalar, İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, Sayı: 3, 2014, İstanbul.
282
THOMAS, F. W., Tibetan Literary Texts and Documents Concerning Chinese
Turkestan, II, The Royal Asiatic Society, London, 1951.
TIAN, Haifeng (田海峰), Tang Gaozong Shiqi De Xiyu Shiju Ji Jinglüe Jianshi (唐
高宗时期的西域时局及经略检视), Qinghai Shifan Daxue Xuebao, Zhexue Shehui
Kexueban, 40.cilt, Sayı:4, 2018, s. 71 – 72.
TOGAN, İsenbike, Türk-Çin İlişkilerinde Ticaretin Rolü, Türkiye’de Çin’i
Düşünmek: Ekonomik, Siyasi ve Kültürel İlişkilere Yeni Yaklaşımlar, Boğaziçi
Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2013.
TREMBLAY, Xavier, The Spread of Buddhism in Serindia: Buddhism Among
Iranians, Tocharians and Turks before the 13th Century, Brill Publication, 2007.
TÜRKER, Nurcan, Han Hanedanlığı Döneminde Hunlarla Yönetilen He Qin
Politikası (Akrabalık ile Sağlanan Barış Politikası) ve Sonuçları, Yayınlanmış
Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013, Ankara.
TWITCHETT, Denis C., The Writing Of Official History under The Tang, Cambridge
University Press, 1992.
WANG, Kai , Zhongguo Lishi Changzhi (中国历史常知识 ), Gaodeng Jiaoyu
Chubanshe, Beijing, 2007.
WANG Xiaofu (王小甫), Tang, Tubo, Dashi Zhengzhi Guanxi Shi (唐、吐蕃、大食
政治关系史), Beijing Daxue Chubanshe, Beijing, 1992.
283
WANG, Pu (王溥), Tang Huiyao (唐会要), Zhonghua Shuju, 1955.
WANG, Qinruo (王钦若), Cefu Yuangui (册府元龟), Zhonghua Shuju, Beijing, 1960.
WANG, Su (王素), Gaochang Huo Xianjiao Lungao 高昌火祆教论稿(), Lishi Yanjiu,
Sayı: 3 1986.
WANG, Tuanzhan (王团战), Dazhou Shazhou Cishi Li Wu Kui Mu Ji Zhengji Dao
De San Fang Tang Dai Muzhi (大周沙洲刺史李无亏墓及征集到的三方唐代墓志),
Kaogu Yu Wenwu, Sayı: 1, 2004, s. 23 – 24.
WANG, Xiaobo (王小甫), Tangchu Anxi Sizhen De Fangzhi (唐初安西四镇的放置),
Lishi Yanjiu, 1991 (4).
WANG, Yao (王尧), CHEN, Jian (陈践), Dunhuang Ben Tubo Lishi Wenshu (敦煌本
吐蕃历史文书), Minzu Chubanshe, 1992, s. 103.
WANG, Yikang (王义康), Tang Dai de Huawai yu Huanei, Lishi Yanjiu (唐代的化
外与化内), 2014, Sayı: 5, s. 43 – 59.
WECHSLER, Howard J., TWITCHETT, Dennis C., The Cambridge History of China,
Volume 3: Sui and Tang China, 589–906, Part I. Cambridge University Press, 1979.
WOOD, Frances, The Silk Road: Two Thousand Years in the Heart of Asia,
University of California Press, 2003.
284
WU, Dajun (吴大旬), Cong Chutu Wenshu Kan Tang Dai Xizhou De Tuntian (从出
土文书看唐代西州的屯田), Xinjiang Daxue Xuebao, Shehui Kexue Ban, 32.cilt sayı :3,
2004, s.71.
WU, Fangsi (吴芳思), Sitanyin Di Sanci Zhongya Kaogu Suo Huo Hanwen Wenshu
(斯坦因第三次中亚考古所获汉文文书), Juan 2, Shanghai Cishu Chubanshe, 2005, s.
217.
WU, Yugui (吴玉贵), ‘‘Gudai Tubo Hanwen Shiliao Biannian Jikao (古代吐蕃汉文
史料编年)’’, Zhongguo Zang Xue, Sayı: S1, s. 278- 294.
WU, Yugui (吴玉贵), Tujue Kehan Guo Yu Sui-Tang Guanxi Shi Yanjiu (突厥可汗
国与隋唐关系史研究), Shangwu Yinshuguan, Shanghai, 2017.
XIAN, Xi (贤熙), Tang Dai Qianqi (618 - 755) Dui Anxi Sizhen De Jingying (唐代前
期对安息四镇的经营), Huamulan Wenhua Chubanshe, 2011.
XIANG, Da (向达), Tang Dai Chang-an Yu Xiyu Wenming (唐代长安与西域文明),
Xuelin Chubanshe, Shanghai, 2017.
XIAO, Chao (萧绰), Xiyu Jianshi (西域简史), Nanhai Chuban Gongsi, Haikou, 2017.
XIAOTIAN, Yijiu (小田义久), Da Gu Wenshu Jicheng (大谷文书集成), Fa Cang
Guan, Tokyo, 1984.
285
XU, Xuya (许序雅), Tang Dai Sichou Zhilu Yu Zhongya Shidi Congkao – Yi Tang
Dai Wenxian Wei Yanjiu Zhongxin (唐代丝绸之路与中亚史地丛考- 以唐代文献为
研究中心), Shangwu Yinshu Guan, Beijing, 2015.
XU, Zhongwen (徐忠文)), RONG, Xinjiang (荣新江), Make Boluo, Yangzhou, Sichou
Zhilu (马可菠萝、扬州、丝绸之路), Beijing Daxue Chubanshe, Beijing, 2016.
XUE, Zongzheng (薛宗正), ‘‘Tang Sizhen Duhufu De Jianzhi (唐四镇都护府的建
置)’’, Zhongguo Bianjiang Shidi Yanjiu, 1992, Sayı: 3, s 89.
YAN, Gengwang (严耕望), Tang Dai Jiaotong Tukao (唐代交通图考), Di 2 Juan,
Zhongyanyuan Shi Yü Suo, 1985.
YAN, Shiming (颜世明), Song Yun,Hui Sheng Hangji Yanjiu (宋云、慧生行记研究),
Qinghai Minzu Daxue Xuebao, 2016, Sayı:4, s. 117.
YANG, Ming (杨命), Tubo Jinglüe Xibei de Lishi Zuoyong (吐蕃经略西北的历史作
用), Minzu Yanjiu, Di Yi Qi, 1997.
YARSHATER, Ehsan, The Cambridge History of Iran, Vol III: The Seleucid,
Parthian, and Sasanian Periods, Cambridge University Press; Reissue edition.
YILDIRIM, Kürşat, Çin Kaynaklarına Göre Hunlar Ve Gök-Türkler Döneminde
Türkistan’ın Tarihî Coğrafyası (Yayınlanmış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi,
İstanbul, 2015.
YILDIRIM, Kürşat, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu Türkistan Tarihine Dair Bazı
286
Hususi Terimler II’’, Avrasya Terim Dergisi, 3(1): 22- 26, İstanbul, 2015.
YILDIRIM, Kürşat, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu Türkistan Tarihine Dair Bazı
Hususi Terimler I’’, Avrasya Terim Dergisi, 2(2): 20- 25, İstanbul, 2014.
YILDIRIM, Kürşat, ‘‘Töleslerin On İki Ailesi’’, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi,
Sayı: 224, İstanbul, 2016.
YONGLING, Chen (陈永龄), Minzu Cidian (民族词典, Shanghai Cishu Chubanshe,
Shanghai, 1987.
YU, Taishan (余太山), Gudai Neilu Ouya Shigang (古代内陆欧亚史纲)), Lanzhou
Daxue Chubanshe, Lanzhou, 2014.
YU, Taishan (余太山), Yan Da Shi Yanjiu (恹哒史研究), Shangwu Yin Shu Guan,
2015.
YU, Tianheng (羽田亨), çeviren GENG, Shimin (耿世民), Xiyu Wenhuashi (西域文化
史), Huawen Chubanshe, Beijing, 2017.
ZHANG, Anfu (张安福), Han Wu Di Jinglüe Xiyu De Zhengci Yanjiu (汉武帝经略
西域的政策研究), Shilin (史林), 2009, s. 48 -49.
ZHANG, Anfu (张安福), TIAN, Haifeng (田海峰), Talimu Lishi Wenhua Ziyuan
Diaoyan Xing Ji (环塔里木历史文化资源调研行纪), Zhongguo Shehui Kexueyuan,
Beijing, 2016.
287
ZHANG, Guangda (张广达), RONG, Xinjiang (荣新江), 8 Shiji Xiaban Zhi 9 Shiji
Chu De Yutian (八世纪下半至九世纪初的于阗 ), Zhongguo Renmin Daxue
Chubanshe, Beijing, 2008, s.242.
ZHANG, Yiting (张宜婷), Cong Anxi Sizhen Zhi Yanqi Zhen Kan Tang Chao Dui
Sichou Zhilu De Kongzhi He Jingying (从安西四镇之焉耆镇看唐朝对丝绸之路的
控制和经营), Kunming Xueyuan Xuebao, 2016.
ARKEOLOJİK ESERLER
Zhongguo Renmin Zhengzhi Xieshang Huiyi Yanqi Huihe Zizhi Xian Weiyuanhui
Wenshi Ziliao Weiyuanhui, Yanqi Wenshi Ziliao, Sayı: 3, 1990, s. 58 – 60.
Zhongguo Shehui Kexue Xueyuan, Xiandai Hanyu Cidian, Shangwu Shuguan,
Shangwu Yinshuguan, 1997, s.74.
Zhongguo Shehui Kexueyuan Kaogu Suo Xinjiang Dui, Xinjiang Zizhiqu
Bayinguolingmenggu Zizhizhou Wenguan Suo, Xinjiang He Jingxian Cha Wu Hu
Goukou Yihao Mudi, Kaogu Xuebao, 1988, Sayı 1, s. 75-79.
Zhongguo Wenwu Yanjiusuo, Tulufan Chutu Wenshu (吐鲁番出土文书), Wenwu
Chubanshe, 1996.
Xinjiang Bowuguan, Heshuoxian Wenhua Guan, Heshuoxian Xin Tale, Quhui Yuanshi
Wenhua Yizhi Diaocha, Xinjiang Wenwu, 1986, Sayı:1, s. 1-5.
288
Xinjiang Wenwu Kaogu Yanjiusuo, Hejingxian Chawuhu Goukou Si Hao Mudi, 1987
Niandu Fajue Jianbao, Xinjiang Wenwu, 1988, Sayı:4, s. 185.
Xinjiang Wenwu Pucha Bangongshi, Bazhou Wenwu Pucha Dui, Bayinguoleng
Menggu Zizhizhou, Xinjiang Wenwu, 1993, Sayı:1, s. 68.
İNTERNET ADRESLERİ
Cefu Yuangui (册府元龟), Juan 449,
http://www.guoxue123.com/zhibu/0201/03cfyg/0449.htm adresinden 02.01.2020
tarihinde 14.30’da erişilmiştir.
Cefu Yuangui, Juan 544, http://www.guoxue123.com/zhibu/0201/03cfyg/0544.htm
Adresinden 03.01.2020 tarihinde 13.35’te erişilmiştir.
Cefu Yuangui, Juan 967, http://www.guoxue123.com/zhibu/0201/03cfyg/0967.htm
adresinden 02.01.2020 tarihinde saat 15.30’da erişilmiştir.
Han Shu, http://www.guoxue.com/shibu/24shi/hansu/hsu_111.htm
adresinden 03.01.2020 tarihinde 10.45’te erişilmiştir.
HOU, Yangfang, Zhangqian Zaokong Zhilü: Zhongguo Wenming Yu Xila Wenming
de Di Yi Ci Jiechu, (HouYangfang De Wangluo Kanwen: 侯杨方的网络刊文 )
18/04/2018 tarihinde erişilmiştir.
289
STEIN, M. Aurel, Memoir on Maps of Chinese Turkistan and Kansu : vol.1" ,
03.02.2019 tarihinde http://dsr.nii.ac.jp/toyobunko/VIII-5-B2-11/V-1/page-
hr/0043.html.en adresinden erişilmiştir.
Tang Huiyao (唐会要), Juan 73, http://www.guoxue123.com/shibu/0401/01thy/075.htm,
25.12.2019 tarihinde 15.40’da erişilmiştir.
Zizhi Tongjian (资治通鉴), Juan 2,
http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_002.htm, 24.12.2019 tarihinde 10.50’de
erişilmiştir.
Zizhi Tongjian, Juan 195, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_195.htm
24.12.2019 tarihinde 14.10’de erişilmiştir.
Zizhi Tongjian (资治通鉴), Juan 233,
http://www.guoxue123.com/shibu/0101/01zztj/232.htm, 29.12.2019 tarihinde 19.50’de
erişilmiştir.
Zizhi Tongjian, Juan 201, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_201.htm
Adresinden 03.01.2020 tarihinde 11.45’te erişilmiştir.
Zizhi Tongjian, Juan 205, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_205.htm
Adresinden 03.01.2020 tarihinde 12.00’de erişilmiştir.
12.07.2019, 15:25 tarihinde http://blog.sina.com.cn/s/blog_ec8d5c2a0102vcp9.html
adresinden erişilmiştir.
290
EKLER
Ek 1 : TABLOLAR
Tablo 1: Han Dönemi Batı Bölgesi Valiliği’ne Atanan Görevliler
No Görev Yapan Kişi Görev Tarihi
1 Zheng Ji (郑吉) M.Ö. 60 – M.Ö. 49
2 Han Xuan (韩宣) M.Ö. 48 – M.Ö. 45
3 Göreve gelen 3 kişi olmuştur M.Ö. 45 – M.Ö. 36
4 Gan Duan (甘段) M.Ö. 36 – M.Ö. 33
5 Duan Huizong (段会宗) M.Ö 33 – M.Ö 30
6 Lian Bao (廉褒)
(bu sürede bir kişi daha göreve atanmıştır.)
M.Ö. 30 – M.Ö. 28
7 Han Li (韩立) M.Ö. 25 – M.Ö. 22
8 Duan Huizong (段会宗) tekrar göreve atandı. M.Ö. 22 – M.Ö. 19
9 Duan Huizong (段会宗)
3 yıl göreve devam etti ve sonra iki kişi atandı.
M.Ö.19 – M.Ö. 16
M.Ö. 16 – M.Ö.13
10 Guo Shun (郭舜) M.Ö. 13 – M.Ö. 10
11 İsmen kayıtlı olmayan bir memur M.Ö.10 – M.Ö. 7
12 Sun Jian (孙建) M.Ö. 7 – M.Ö. 4
13 İsmen kayıtlı olmayan bir memur M.Ö. 4 – M.Ö. 1
291
TABLO 2: Batı Han Hanedanlığının Hunlara Asker Çıkartması (M.Ö. 133 – M.Ö.
119)
TARİH OLAY ÖZETİ KAYNAKÇA
M.Ö. 132 Batı Han Hanedanlığı 30.000 asker
göndererek Mayi eyaletine vardı ve Hun
kağanını çevreleyerek imha etmek istedi
Tarih Kayıtları, Hun Monografisi,
Han Kayıtları, Hun Monografisi
Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları
M.Ö. 129 General Weiqing sınır bölgelere sefer
düzenledi, General Liguang Yan kapısına
akın düzenleyip kuzeydeki Hunların
yolunu kesti
Tarih Kayıtları, Hun Monografisi,
Han Kayıtları, Hun Monografisi
Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları
M.Ö. 128 General Weiqing 30.000 atlı asker ile
beraber Yan Kapısına sefer düzenledi,
kuzeydeki Hanları sıkıştırdı ve öldürdü
Tarih Kayıtları, Hun Monografisi,
Han Kayıtları, Hun Monografisi
Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları
M.Ö. 127 General Weiqing, Li Xi komutasında
askerler batıya doğru Longxi’ye kadar
vardı, Loulan ve Ak Koyunlu hükümdarın
olduğu nehrin güneyine doğru, Henan
topraklarını işgal etti
Tarih Kayıtları, Hun Monografisi,
Han Kayıtları, Hun Monografisi
Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları
M.Ö. 123 General Weiqing komutasındaki askerler
ile beraber on binlerce atlı Hunlara
saldırdı
Tarih Kayıtları, Hun Monografisi,
Han Kayıtları, Hun Monografisi
Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları
292
M.Ö. 123 General Weiqing komutasındaki askerler
ile beraber on binlerce atlı Hunlara
saldırdı on binlerce Hun askeri öldürüldü
Tarih Kayıtları, Hun Monografisi,
Han Kayıtları, Hun Monografisi
Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları
M.Ö. 121 General Huo Qubing on binlerce atlı ile
Longxi’de Hunlara saldırdı Hu
hükümdarını öldürdü.
Tarih Kayıtları, Hun Monografisi
Han Kayıtları, Huo Qubing Monografisi
Han Kayıtları, Hun Monografisi
M.Ö. 121 Gongsun, Zhangqian Li guang stratejilerle
Hunlara saldırdı. Han Hanedanlığı
Hunlara karşı büyük zafer elde etti.
Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları
Han Kayıtları, Zhang Qian Monografisi
Han Kayıtları, Huo Qubing Monografisi
Han Kayıtları, Liguang Monografisi
M.Ö. 119 General Weiqing ve komutası Hun
askerlerine saldırdı, Hun kağanını
yenilgiye uğrattı
Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları
Han Kayıtları, Weiqing Monografisi
Han Kayıtları,Hun Monografisi
Han Kayıtları, Hun Monografisi
293
TABLO 3: Tang Dönemi Orta Çağ’da Çin İdare Sistemi (618 -906)436
1 İmparator
2 Üç Müşaviri ve Üç Yardımcısı
3 Generaller ve Genel Valileri (Yalnız harp zamanında)
4 a) Devlet Sekreterliği
Merkez Sekreterliği (başvekalet)
Hususi Sekreterliği
Saray Sekreterliği ve Tarih Kurumu
b) İmparatorun Sekreterliği
Hususi Arşivi
Saray Yaverliği
Harem İdaresi
5 Saray Teşkilatı (dokuz bakanlık)
a) Devlet Kurbanları Bakanı
b) Araba Dairesi Bakanı
c) Saray Adalet Bakanı
d) Dış İşleri
e) Ata Mabetleri Bakanı
f) İaşe Bakanı
g) İktisat ve Maliye Bakanı
h) Maaş Verme Dairesi Bakanı
436 Wolfram Eberhard, Çin Tarihi, TTK, Ankara.
294
i) Silah Deposu Bakanı
6 Başkent İdaresi
a) Veliaht Sarayı Teşkilatı
b) Saray Muhafızları Teşkilatı
c) Silah İstihsali Teşkilatı
d) Çalışma İşleri Teşkilatı
e) İnşaat Dairesi
f) Nakliyat İşleri Dairesi
g) Milli Eğitim Dairesi (yalnız memur çocukları için)
7 İç İşleri Bakanı
8 Dış İşleri Bakanı
9 Sansörlük
295
TABLO 4: 658 – 693 Anxi Genel Valilik Yönetim Merkezinin Taşınarak Yer
Değiştirmesi Durumu
Tarih Aralığı
Yönetim Yeri
Değişiklik Sebebi
658 – 662
Qiuci
658 yılında, yönetim yeri Xizhou’dan
Qiuci’ya taşındı, 662’de Tibetliler Shule’yı
(Kaşgar) kışkırttı ve Qiuci’ya asker
çıkardılar
662 – 693
Xizhou ve Suiye
679–682 arasında, Anxi dört garnizonun
çöküşü, Tanrı Dağı kuzeyinde gücün kontrol
edilememesi, Tang Hanedanlığının üzerinde
durduğu önemli yer Batı Göktürkler’in
Suiye’ye taşınması
693 sonrası
Qiuci
İmparatoriçe Wu Zetian yönetiminde,
General Wang Xiaojie’nin Anxi Dört
Garnizon’u yeniden alması, Anxi Genel
Valilik’in yönetim merkezinin Qiuci’da
kurulması.
296
TABLO 5: Anxi Genel Valilik Yönetim Biriminde Görev Yapanların Listesi
Anxi Genel Valilik biriminin İlk Kurulduğu Dönemlerde Göreve Atananlar (640 - 658)
Görev Sırası Görev Yapan
Kişi
Görev Tarihi
1. Göreve Atanan Qiao Shi Wang
乔师望
640 – 642
Zhen Guan Shi Si Nian (贞观十四年至贞观十六年)
2. Göreve Atanan Guo Xiaoke
郭孝恪
642 – 649
Zhen Guan Shi Liu Nian – Zhen Guan Er Shi San
Nian (贞观十六年至贞观二十三年)
3. Göreve Atanan Chai Zhewei
柴哲威
649 – 651
Zhen Guan Er Shi (贞观二十三年至永徽二年)
4. Göreve Atanan Qu Zhizhan
麴智湛
651 – 658
Yong Hui Er Nian – Xian Da San Nian
(永徽二年至显庆三年)
Anxi Valilik Yeniden Kurulduğunda Göreve Atananlar (667 - 685)
1. Göreve Atanan Tao Daoyou
667 – 669
Qian Feng Er Nian – Zong Zhuang Er Nian
乾封二年至总章二年
2. Göreve Atanan Dong Baoliang
董宝亮
669 – 671
Zong Zhang Er Nian – Xian Heng Er Nian
总章二年至咸亨二年,
297
3. Göreve Atanan Cui Zhibian
崔智辩
671 – 675
Xian Heng Er Nian – Shang Yuan Er Nian
咸亨二年至上元二年,
4. Göreve Atanan DuHuaibao
杜怀宝
671 – 679
Xian Heng Er Nian – Yi Feng Si Nian
咸亨二年至仪凤四年,
5. Göreve Atanan Wang Fangyi
王方翼
679 – 681
Tiao Lu Yuan Nian – Kailu Yuan Nian 调露元年至开
耀元年
6. Göreve Atanan Du Huaibao
杜怀宝
681 – 682
Kailu Yuan Nian – Yong Chun Yuan Nian 开耀元年
至永淳元年
7. Göreve Atanan Li Zulong
李祖隆
683 – 685
Yong Chun Er Nian - Chui Gong Er Nian 永淳二年
至垂拱元年,
Anxi Genel Valilik 3. Kez Kurulduğunda Göreve Atananlar (689 - 691)
1. Göreve Atanan Zan Bin
昝斌
689 – 691
Yong Chang Yuan Nian – Tian Shou Er Nian
永昌元年至天授二年,
An Lushan İsyanı Sonrasında Anxi Valiliği
1. Göreve Atanan Zhu Mou
朱某
765 – 778
Yongtai Yuan Nian – Dali Shisan Nian
永泰元年至大历十三年
298
TABLO 6: Tarihi Kaynaklarda Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik ve Anxi Dört
Garnizon’da Bulunan Garnizon Sayısı 437
Yer Adı Tariki kaynaklarda
kayıtlı dönem
Askeri
Garnizon Sayısı
(on bin kişi)
Tarihi kayıtlardaki kaydı
Yanqi (焉耆)
(Karaşeher)
Tang Xuan Zong Dönemi
(唐玄宗时期)
0.4
648 yılında, Tang Hanedanlığı
o bölgelerde garnizon kurdu,
Tang Xuanzong döneminde
askeri garnizon kapsamı
genişletildi.
Qiuci (龟兹) Tang Tai Zong dönemi
648 yılı: Tang Xuan
Zong Dönemi 742 yılı
1.1 Chang Shou Yuan Nian
İmparator Wu Zetian
komutasındaki Wang
Xiaojie’nin Tibet’e saldırıda
bulundu ve dört garnizonu geri
aldı, daha sonra Qiuci’da
yeniden Anxi Valilik merkezini
kurdu. Eyalette savunma amaçlı
30 bin asker gönderdi.438 Tang
437 Fang Yingjie (方英楷), Xinjiang Tunken Shi (新疆屯垦史), Xinjiang Qingshao Nian
Chuban She (新疆青少年出版社), 1989, s. 311- 312.
438 Xin Tang Shu, 221. Cilt Xiyu Zhuan- Qiuci (卷二百二十一, 西域传·龟兹), s. 6232.
299
Xuan Zong döneminde, Anxi
Valilik kurulduğu yerde, Qiuci
da 10 bin 100 asker vardı.439
Shule (疏勒)
(Kaşgar)
Tang Xuan Zong Dönemi 0.4 Tang Tai Zong döneminde
garnizonlar kuruldu, Tang
Xuanzong dönemine kadar
kapsam genişleyerek sayıca
yaklaşık olarak 4000 ulaştı.
Yutian (于阗)
(Hoten)
Tang Xuan Zong Dönemi 0.4 Tang Taizong döneminde
garnizonlar kuruldu, Tang
Xuanzong dönemine kadar
asker sayısı yaklaşık 4000
ulaştı.
439 Jiu Tang Shu, 40. Cilt Dilizhi San (卷四十, 地理志三), s.1648.
300
TABLO 7: Çin Kaynaklarında 670 – 692 Yıllarında Tang Hanedanlığı ile Tibet’in
Karşı Karşıya Gelmesi
Tarih Gerçekleşen Olay Tarihi Kaynak
677 (仪凤二年) Tibet, Batı Göktürklerle beraber
Yanqi’nin (Karaşeher)
doğusundan Dunhuang arasındaki
bölgeye karşı koyulması zor
işgaller başlattı.
Xin Tang Shu, 216. Cilt
(新唐书,卷216)
677 (仪凤二年) Tibet Shanzhou, Kuozhou ve
Hezhou eyaletlerine akın
düzenledi.
Jiu Tang Shu, 196.Cilt
(旧唐书,卷196)
678 (仪凤二年) Tang Generali Li Jingxuan
Shanzhou eyaletine saldırıda
bulundu ve Tibet’i yenilgiye
uğrattı.
Zizhi Tongjian, 202. Cilt
(资治通鉴,卷202)
678 (仪凤二年) Tang Generali Li Jingxuan ve
Tibet Generali çatışmaya girdi,
fakat Tang askerleri yenilgiye
uğradı. General Liu Shenli ve
Wang Xiaojie esir alındı.
Jiu Tang Shu, 5 ve 77. Cilt
(旧唐书,卷5、77)
685 (垂拱元年) Tang yönetimi Wei Daijia’yı Tibet
ordularını bastırmak için sefere
gönderdi. Fakat sefer
başlatılamadı.
Zizhi Tongjian, 203. Cilt
(资治通鉴,卷203)
301
687 (垂拱元年) Tang yönetimi Wei Daijia
liderliğindeki orduyu Tibet’i
yenilgiye uğratmak için yeniden
gönderdi. Fakat Çok geçmeden
hareket iptal edildi.
Zizhi Tongjian, 204. Cilt
(资治通鉴,卷204)
689 (永昌元年) Wei Daijia komutasındaki askerler
Tibet ile savaşa girdi, Tang
askerleri büyük yenilgiye uğradı.
General Wei Dajia
cezalandırılarak rütbesi düşürüldü.
Zizhi Tongjian, 204. Cilt
(资治通鉴,卷204)
691 (天授二年) Tang Hanedanlığı Wuwei yönünde
ordularını göndererek Tibet’e
saldırıda bulundu fakat yenilgi
gerçekleşmeden ordu geri
çağırıldı.
Jiu Tang Shu, 196.Cilt
(旧唐书,卷196)
302
TABLO 8 : Yanqi (Karaşeher) Garnizonu Savunma Bölgesi’ndeki Mevcut Tarihi
Kalıntılar
1 Mailike Awati Antik Şehir
(买力克阿瓦提古城)
Hotan şehri Tushala taşrası,
Mailike Awati Köyü kuzeyinde
Antik şehrin kuzey
uzunluğu yaklaşık 3000 m,
doğu ve batı eni 1000 m.
Antik şehrin batı kısmı
Henan ucunda şehrin
duvarları görülmektedir.
2 Mazha tage Garnizon
Kalesi (麻扎塔格戍堡)
Moyu Xian, Karakax kasabası
Kawake taşrası köyünde
Garnizon kalenin asıl temeli
ana duvar üzerindedir.
Kalenin batıya doğru 60 m
civarında işaret kulesi
vardır, bu işaret kulelerin
uzunluğu yaklaşık 7m, eni
de 7 m, yüksekliği 6
metredir.
3 Zhawa Gözetleme ve
İşaret Kulesi
(扎瓦烽燧)
Karakax kasabası, Zhawa
köyünde batıya doğru 6000 m
Kule temelde çamur yapıda
inşa edilmiş, bir kısımda
uzunluğu 5m, yüksekliği 4
m.
4 Dandan Oilik Kalıntıları
(丹丹乌里克遗址)
Tarihi bir vaha kasabası ve
Çin'in Taklamakan Çölü'ndeki
Budist bölgesidir. Merkez sitesi
4,5 km²'lik bir alanı
Tang Hanedanlığı Jiexie
eyaleti bulunduğu yer
303
kapsamaktadır; büyük vaha 22
km²'lik bir alana yayılmıştır.
5 Kuonaxie Haier Antik
Şehir (阔那协海尔遗址)
Cele-Chiara Kasabası, Qiaha
köyü güneydoğusunda yaklaşık
500m
Antik şehrin uzunluğu
yaklaşık 200m, iç kısmında
kullanılmış az miktarda
kırmızı çömlek görülür
6 Kukema Kare Antik Şehir Hoten şehri Layike Köyü güneyi
yaklaış 1000 m mesafede yer alır
Antik şehrin uzunluğu
yaklaşık 80m, yüksekliği
1.6m dir. Yüzeyinde
çamurdan yapılmış kırmızı
çömlek ve kiremitler
kullanılmıştır.
7 Puji Kalesi Hotan şehri, Langru kasabasında
yer alır
Kalenin sadece doğu kısmı
kalıntıları vardır, kalenin iç
duvarlarında kırmızı çömlek
kullanılmıştır.
8 Aqike Kalesi Hotan şehri, Langru kasabasında
yer alır
Kalenin bulunduğu yer
Karakax Nehri güneyinde,
kuzeyi ise kayalıklardır.
9 Dakui Kalıntıları Hotan şehri, Layike kasabası,
doğu Wuqitan köyünde yer alır
Kalıntıların bulunduğu yer
ise Karakax Nehri
civarındadır.
304
TABLO 9 : Shule (Kaşgar) Bölgesindeki Mevcut Tarihi Kalıntılar
No Tarihi Kalıntı Adı Bulunduğu
Konum
Tarihi Kalıntı Hakkında
1 Yisikesa Antik Kent
(艾斯克萨古城)
Antik Kent Kaşgar
Tuman Nehri
Batısında Kaşgar
güneydoğu bölgesi
Bölgeye çalışma için giden Fransız doğu
bilimci Paul Pelliot'ın belgelerine göre, şehrin
duvarlarının sadece kuzey ve batı tarafları
mevcuttur. Kuzey duvarı 287 m batı duvarı ise
205 m dir.
2 Aketala Antik Kent Kaşgar Shufu
eyaletinde bir köy
Bölgede var olan kalıntılar 3-9. Yy
dönemlerinden kalan kalıntılardır, doğu-batı
arasındaki mesafesi yüzlerce km, güney ve
kuzey eni 97 m., antik kent içerisinde kırmızı
tuğlalar görülmüştür.
3 Tuguman Beixi
Kalıntıları
Minxiang köyü, Kalıntılar 3 ve 9.yy dan kalmaktadır, kalıntının
uzunluk ve eni 150m, kalıntılarda demir ve
tuğlalar bulunmuştur.
4 Aketunmu
Gözetleme İşaret
Kulesi
Kaşgar, Yecheng
kasabası,Boer
Köyü güneydoğusu
Keşfedilen işaret kulesi kalıntıları yuvarlak
şekildedir. İşaret kulesinin yüksekliği yaklaşık
1.2 m.
5 Gongzhu, Prenses
Kalesi
Kaşgar dağ
yamaçları
civarında
Kalenin doğu-batı uzunluğu 75 m, güney ve
kuzey eni ise 150 m., kale içerisinde 10 adet
oda keşfedildi, taştan tuğlalar kullanışmış.
305
6 Ataixi Gözetleme
İşaret Kuleleri
Qiearbage Köyü
yaklaşık 7 li
kuzeydoğu
civarında
Arkeolojik kazı neticesinde işaret kulesi
kalıntılarının kare şeklinde bir yapıda olduğu
görülmüştür.
7 Qiongtunmu İşaret
Kuleleri
Qiaerbage Köyü,
kuzeydoğu
yönünde
Şuanda gözetleme ve işaret kulesinin kare
şeklinde dış duvarı mevcuttur, şekil olarak
daire şeklinde yapıdadır.
8 Shitou Kenti Kaşgar kenti,
Shitou bölgesi
Antik kent yaklaşık yüz bin km alana sahiptir,
şuanda batı, kuzey ve güney duvarları
mevcuttur. Batı duvarı yaklaşık olarak 150 m.
9 Yakuergan Antik
Kenti
Wupa kasabası,
Kumtag Çölü
güneybatısı
yaklaşık 1.5 km
uzaklıkta
Antik kent 3 ve 9.yy dönemlerinde kalma, atik
kentin eni 60 m civarında. Şuanda sadece batı
duvarı mevcut. Yaklaşık 50 m eninde. Antik
kentin içerisinde kırmızı tuğlalar bulunmuştur.
306
TABLO 10: Erken Dönem Tarım Havzası Toplumunda İnanış
Türü Genel Adı İnanış Şekli Görülen
Bölge
Tarihi Kalıntı ve Eser
Tablo
Gök
cisimlerine
hayranlık
Güneşe hayranlık, tapma
vardı. Mezarlar güneş
görünümde idi. Güneş için
at kurban etme adeti vardı.
Lop Nur:
Yutian
(Hoten) halkı
Lop Nur 6 nolu
mezarları, Hotan
bölgesindeki mezarlar
kümesi
Rakamlara
‘‘7’’
rakamına
hayranlık
Günlük hayatta kullanılan
eşyalar ve mezarda
kullanılan aletler genelde 7
rakamı ile oluşturulurdu
Kongque
Nehri civarı
Lop Nur’da nehir
bölgesindeki mezarlar,
Arkeolog Aurel
Stein’in L.S.1 ve L.S.5
olarak adlandırdığı
mezarlar
Bitkilere
hayranlık
Mezarlara koyulan çok
miktarda Çin epherda
bitkisi beyaz buğday
görülmüştür
Lop Nur ve
Güney
Xinjiang’da
Niya Nehri
Lop Nur bölgesindeki
antik mezarlar ve Niya
mezar kalıntıları
Hayvanlara
hayranlık
Farenin ölümsüz olduğuna
inanılır ve buna dair
efsaneler vardı
Yutian
(Hoten)
Hotan’da Dandan Oilik
kalıntılarında ‘fare
başlı’ duvar çizimleri
görülmüştür
307
Üreme-
Çoğalmaya
Hayranlık
Mezarlarda üremeyi
simgeleyen tahta oymalar
görüldü, çıkarılan
eşyalarda kadın,
doğurganlığı simgeleyen
eşyalar bulundu
Lop Nur,
Yutian
(Hoten)
Lop Nur Nehir
Bölgesindeki Mezarlar,
Hotan kuzeyindeki
mezarlar
Ateşe
hayranlık
Ateş çemberi sunak
edilirdi
Congling
(Pamir)
doğusu
Kaşgar bölgesindeki
mezarlar
Şamanizm Büyüye inanma, şaman
büyücüleri
Turfan,
Yutian
(Hoten)
Turfan bölgesindeki
mezarlar, antik
Yutian’de (Hoten)
belgeler
308
TABLO 11: Antik Çin’de Tarım Havzası Toplumunda İnanış Durumu
Din
Adı
Kökeni İnanış Şekli Görülen
Bölge
Tarihi Kalıntı ve
Eser
Zerdüşt
lük 祆
教
Antik İran
Zerdüştlüğün temelinde iyilik ve
kötülüğün savaşı yatar. Zerdüştlüğün
temelinde iyilik ve kötülüğün savaşı
yatar. Zerdüştlüğün
temelinde iyilik ve kötülüğün savaşı
yatar.440
Yanqi
(Karaşeher),
Shule
(Kaşgar),
Yutian
(Hoten)
vahaları,
Gaochang
Çeşitli belgeler,
Kaşgar’daki
kalıntılar, Qiuci antik
kenti ve Yanqi
(Karaşeher)
tapınağından
çıkarılan bazı
kalıntılar
Nasturil
ik
Doğu
Roma
İmparatorl
uğu
Nestorius'a göre İsa'nın insani kimliği
ile tanrısal kimliği birbirinden ayrıdır;
bu nedenle Nestorius öğretisi bazı
kaynaklarda diofizit ("iki tabiatçı")
olarak adlandırılır. Bu görüşe göre
çarmıha gerilirken tanrısal tabiat
İsa'dan ayrılmış, sadece insan olan İsa
acı çekmiş, çektiği acılar Tanrı olan
İsa'ya dokunmamıştır.
Gaochang
ve Loulan
Antik Gaochang
kenti doğu
kapısındaki Nasturui
ibadethanesi, Nasturi
dinine ait duvar
resimleri, Turfan
yazılı belgeler
440 Xanna Omerxali, Avesta- Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, Avesta Yayınları, Doğu
Rüzgarı Dizisi, s. 9
309
Maniha
izm
Antik İran
Mani dininin dünyayı görüşünde
tanrısal aydınlık ile karanlık iki rakip
olarak karşı karşıya durur. Bu ikisinin
birbirleri ile mücadelesinde
aydınlığın bir kısmı karanlığın içinde
(dünyanın içinde) tutsak kalmıştır.
Herhangi bir canı söndürmek, hatta
bir meyveyi dalından koparmak bile
tanrısal maddeye zarar verip
aydınlığın tutsaklığını daha da uzatır.
441
Yutian,
(Hoten)
Gaochang,
Qiuci
Vaha
bölgeleri
Turfan vadi
bölgeleri, bölgede
bulunan duvar
yazıları ve resimleri,
Hotan bölgesinde
keşfedilen Soğdca
Nasturilik dinine ait
belgeler
Budizm
Antik
Hindistan
Farklı bakış açılarına
göre din veya felsefe olarak
tanımlanan Budizm'in hedefi,
hayattaki acı, ıstırap ve tatminsizliğin
kaynaklarını açıklamak ve bunları
gidermenin yollarını göstermektir.
Budizm'de öğretilerin ana
çatısını meditasyon gibi içe bakış
yöntemleri, reenkarnasyon denilen
doğum-ölüm döngüsünün tekrarı
ve karma denilen neden-sonuç zinciri
gibi kavramlar oluşturmaktadır.
Antik
Shanshan,
3.yy
sonrasında
Yutian
(Hoten) ve
7.yy
sonrasında
Qiuci
Hotan ve Yutian
(Hoten) bölgelerinde
çıkarılan birçok
yazılı metin ve belge,
Antik Qiuci’da duvar
resimleri
441 Rong Xinjiang, Zhonggu Zhongguo yu Wailai de Wenming, s.333
310
EK 2: HARİTALAR
Harita 1 : Tang Hanedanlığı Dönemi Haritası 1442
442 Tan Qixiang (谭其骧), Zhongguo Lishi Dituji (中国历史地图), Zhongguo Ditu
Chubanshe (中国地图出版社), Beijing, 1996, s. 32.
311
Harita 2 : Tang Hanedanlığı Dönemi Haritası 2443
443 Tan Qixiang (谭其骧), Zhongguo Lishi Ditu Ji, s. 34.
312
Harita 3 : Anxi Genel Valilik Haritası (陇右道东部, 安西都护府)444
444 Tan Qixiang (谭其骧), Zhongguo Lishi Ditu Ji, s. 61.
314
Harita 5 : Göktürkler (Tujue,突厥)445
Harita 6 : Tibetliler (Tubo,吐蕃)446
445 Tan Qixiang (谭其骧), Zhongguo Lishi Ditu Ji, s. 74.
446 Tan Qixiang (谭其骧), Zhongguo Lishi Ditu Ji, s. 76.
315
Harita 7: Tang Hanedanlığı İmparator Taizong Döneminde Kurulan Anxi Genel
Valilik Ve İmparatoriçe Wu Zetian’in Kurduğu Beiting Valiliği
Harita 8: Anxi Dört Garnizon (Shule (Kaşgar), Qiuci (Kuça), Yanqi (Karaşeher),
Yutian (Hoten)
317
Harita 10: Batı Bölgesi Haritası (2. Yüzyıl M.S.)447
447
Xavier, Tremblay, The Spread of Buddhism in Serindia: Buddhism Among Iranians,
Tocharians and Turks before the 13th Century, Brill Publication, 2007, s. 76.
318
Harita 11: Han Dönemi Yapılan Gözetleme ve İşaret Kuleleri
Harita 12: Loulan’ın Tarım Havzası Bölgesi’ndeki Yeri
319
Harita 13: Zhang Qian Batı Bölgesi Seyahati Pamir Gidiş ve Dönüş Hattı448
Harita 14: Keşişlerin Batı Bölgesi Seyahati Pamir Ulaşım Hattı449
448 Shijie Fenguo Ditu (世界分国地图), Zhong dui Xiyu Dili Fanwei de Dingyi Zhong
(中对西域地理范围的定义中)
449 Yan Shiming (颜世明), Song Yun,Hui Sheng Hangji Yanjiu (宋云、慧生行记研究),
Qinghai Minzu Daxue Xuebao (青海民族大学学报), 2016, Sayı:4, s. 117.
320
Harita 15 : Antik İpek Yolu Kuzey ve Güney Hattı
Harita 16: Tarım Havzası Doğusu Gözetleme ve İşaret Kuleleri Güzergahı
321
Harita 17: Qiuci Bölgesindeki Gözetleme ve İşaret Kuleleri
Harita 18: Yanqi (Karaşeher) Bölgesindeki İşaret ve Gözetleme Kuleleri
322
EK 3: RESİMLER
Resim 1: Han – Tang Dönemi Mezarlardan Çıkarılan Deve Figürleri450
450 Bruno Genito, Qi Dongfang, Yi Zhu Xi Lai- Kaogu Faxian de Sichouzhi Lu Bolaipin
Yanjiu, s. 44.
323
Resim 2: Hotan’da Keşfedilen Çince Metin ‘‘Tang Hanedanlığı Yutian’deki
(Hoten) Posta-Konaklama Teşkilatında Ordu ve Atlara Verilen Yemek
Kaydı’’451
Resim 3: Hoten Mazatage’da Çıkarılan Guosuo Geçiş İzni kaydı452
451 Zhang Guangda (张广达), Rong Xinjiang (荣新江), 8 Shiki Xiaban zhi 9Shiji Chu De
Yutian (八世纪下半至九世纪初的于阗), Zhongguo Renmin Daxue Chubanshe (中国
人民大学出版社), Beijing, 2008, s.242.
452 Tang Bie Qin Zou Kang Yunhan wenshu, M. Tagh, Bian Hao: Or.8212/1557
324
Resim 4: Luntai Layisu Gözetleme ve İşaret Kulesi (轮台拉伊苏烽燧)453
Resim 5: Kuche Kizilgaha İşaret ve Gözetleme Kulesi454 (库车克孜尔尕哈烽燧
453 Resimdeki gözetleme ve işaret kulesi İmparator Han Xuan döneminde Batı Bölgesi
Valilik biriminin kurulmasından sonra inşa edilmiştir.
454 Kızılgaha, “Kızıl Kule” veya “Kızıl Karakol” demektir. Bu kule ve etrafındaki arazi,
325
Resim 6: Heshuo 40 li mesafedeki Gözetleme ve İşaret Kulesi455 (和硕四十里大墩烽
火台)
Yeşim Taşı Geçidi’nden başlayıp Kuça, Ḳaşḳar ve nihayet Tanrı Dağları’nın kuzeyinde
batıya doğru ilerleyen Wusun topraklarına uzanan mühim bir noktayı teşkil etmekteydi.
Yüksekliği yaklaşık 13 metre olan kulenin tabanı doğudan batıya 6.5 metre ve güneyden
kuzeye 4.5 metredir. Kule yığma pişmiş topraktan inşa edilmiştir. 455 40 li büyük bloklu işaret kulesi Heshuo eyaleti Wushitala ilçesinde yer almaktadır.
Kulenin alt kısmı kare şeklindedir, alt kısmının uzunluğu yaklaşık 6.8 m civarında,
ikizkenar yamuk şeklinde olup, yüksekliği 5.3 metredir. Kulede toplamda 7 kat
bulunmaktadır. Dış katman kalınlığı yaklaşık olarak 15-20 cm., katlar arasında katman
mesafesi ise 80 cm civarındadır.
326
Resim 9: Tang Dönemi Batı Bölgesi Gözetleme ve İşaret Kulesi456
Resim 10: İpek Yolu Güzergahında Keşfedilen Gümüş Paralar457
456 12.07.2019, 15:24 tarihinde http://blog.sina.com.cn/s/blog_ec8d5c2a0102vcp9.html
adresinden erişilmiştir.
457 Bruno Genito, Qi Dongfang,Yi Zhu Xi Lai- Kaogu Faxian de Sichouzhi Lu Bolaipin
Yanjiu, s.50.