I. Μ. ΑΚΑΜΑΤΗΣ

ΑΓΟΡΑ ΠΕΛΛΑΣ 1997

Οι ανασκαφικές έρευνες στην αγορά της Πέλλας συνεχίστηκαν κατά το 1997, μέσα στα πλαίσια της ανάδειξης του χώρου, με την προώθηση της έρευνας σε τμήματα της αγοράς, που είχαν μερικά ερευνηθεί σε προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους (Σχ. I)1.

1. Νότια στοά

Η ανασκαφή στη νότια στοά επικεντρώθηκα στη διάνοιξη δύο μικρών τομών στον δρόμο νότια της νότιας στοάς με σκοπό τη μελέτη σχέσης κατασκευής του συγκροτήματος και του τετραγώνου στα νότιά της, καθώς επίσης και τη συγκέ-ντρωση δεδομένων που σχετίζονται με την αλληλουχία των επιχώσεων μεταξύ των δύο αυτών οικοδομικών ενοτήτων2.

2. Δυτική στοά

Στη δυτική στοά της Αγοράς βόρεια του Αρχείου και νότια της δυτικής πύ-λης, στους χώρους όπου μεταξύ άλλων εντοπίστηκαν τα προηγούμενα έτη αδια-τάρακτα στρώματα ευρημάτων από καταστήματα κεραμικής, λυχναριών, κερα-μίδων οροφής και χώρους πώλησης σιτηρών, έγινε καθαρισμός του τμήματος του κτηρίου τόσο των δαπέδων όσο και των τοίχων για την τοπογραφική και λεπτομερειακή αρχιτεκτονική αποτύπωση.

Παράλληλα και για τον ίδιο σκοπό αναλώθηκε χρόνος στη διευκρίνηση των χώρων της -βορειοδυτικής περιοχής, όπου πωλούνταν αρωματικά έλαια σε

1. Η ανασκαφική προσπάθεια ενισχύθηκε οικονομικά από το ΥΠΠΟ, το ΥΜΑΘ και το ΑΠΘ. Όπως κάθε χρόνο, έτσι και φέτος, η συμπαράσταση της διεύθυνσης και του τεχνικού προσωπικού της ΙΖ' Εφορείας ήταν μεγάλη. Στις ανασκαφικές εργασίες του 1997 πήραν μέρος οι πτυχιούχοι Θ. Αναστασιάδου, Α. Δαλαβέρας, Μ. Ελευθεριάδης και Μ. Ελευθεριάδου και οι φοιτητές Μ. Ανα-στασίου, Φ. Βακρατσά, Κ. Βαχαροπούλου, Λ. Βουρνέλης, Ε. Γανίτη, Ε. Γιάτση, Α. Δαουτοπούλου, Δ. Δημητρίου, Δ. Ευσταθίου, Μ. Ιορδανάκη, Μ. Καγιαδάκη, Α. Καλδέλη, Μ. Κισσανδράκη, Π. Κο-λωνιάρη, Π. Κοντοπούλου, Σ. Κοτζαμανώλη, Μ. Κοτρώνη, Ε. Κουτσιάνη, Κ. Κυριαζίδου, Ε. Κυ-ριώτη, Αικ. Λαζούδη, Αικ. Λεονταρίτη, Χρ. Μαβίνη, Ό. Μεντεσίδη, Κλ. Μοσκωφίδου, Α. Μπαζά-κου, Μ. Μπαρμπαλιού, I. Μπισμπιλή, Χρ. Μπουτσίδης, Ν. Παπαοικονόμου, Ε. Πελοπίδα, Μ. Πιτέ-λης, Ε. Πολύζου, Μ. Πούλκον, Δ. Σαββατιανού, Α. Τουλουμτζίδου, Αικ. Φουντούκη, Αν. Χρίστου, Imbriani Antonella και Nickel Diana. Την εκπαίδευση των φοιτητών στη σχεδίαση κεραμικών αντι-κειμένων είχε ο Β. Πράππας.

2. Προηγούμενες τομές στην ίδια περιοχή, ΑΕΜΘ 8, 1994, 47-52 και ΑΕΜΘ 9, 1995 , 95-103.

206 I. Μ. Ακαμάτης

ατρακτόσχημα αγγεία, πιθανότατα και σε μακεδονικούς αμφορείς3. Το στρώμα καταστροφής των χώρων στην περιοχή έχει σε μεγάλο βαθμό καταστραφεί από την καλλιέργεια, τα δάπεδα πολλών χώρων έχουν διαταραχτεί και πολλά από τα θεμέλια έχουν διαρπαγεί.

3. Βόρεια στοά

Στη βόρεια στοά για τη διευκόλυνση της αρχιτεκτονικής αποτύπωσης καθα-ρίστηκε το στρώμα καταστροφής των κεραμίδων οροφής δύο συνεχόμενων χώ-ρων και, στα ανατολικά τους, η βορειοδυτική γωνία ορθογώνιου χώρου στον οποίο είναι ενταγμένη ημικυκλική κατασκευή. Στη γωνία αυτή, μέσα στο στρώ-μα των κεραμίδων εντοπίστηκε μεγάλο χάλκινο εύρημα4. Πρόκειται για τμήμα ενδύματος που κάλυπτε το κατώτατο μέρος της κνήμης και του υποδήματος υπερφυσικού χάλκινου αγάλματος. Επειδή δεν υπάρχουν δεδομένα για τη σύν-δεση του αγάλματος με τον χώρο στον οποίο βρέθηκε, μπορούμε με πιθανότητα να συμπεράνουμε πως ανήκε σε άγαλμα, που ήταν στημένο αμέσως νότια της στοάς, όπου υπήρχε σειρά από μνημεία, αρκετά από τα οποία ήταν χάλκινα, όπως δηλώνουν τα βάθρα στήριξης και τα κατάλοιπα μνημειακών χάλκινων αγαλμάτων που βρέθηκαν παλιότερα στην περιοχή5.

4. Ανατολική στοά

Στη νότια πτέρυγα της ανατολικής στοάς τα τελευταία χρόνια επιχειρείται συστηματικά η ολική αφαίρεση του γεμίσματος πηγαδιών των χώρων της, στα οποία περιέχονται εργαστηριακά και εμπορικά κυρίως απόβλητα, κατάλοιπα τροφών και άλλα προϊόντα. Η επίπονη όσο και επικίνδυνη πολλές φορές δου-λειά στον τομέα αυτόν άρχισε παλιότερα και διεξάγεται τα τελευταία χρόνια στα βαθύτερα στρώματα από δύο ειδικευμένους εργάτες.

Η εμμονή στην έρευνα του γεμίσματος των πηγαδιών σχετίζεται με το ενδια-φέρον για τη συνολική καταγραφή της αρχαιολογικής αλληλουχίας των στρω-μάτων κάθε πηγαδιού και την ανασύνθεση της διαδικασίας χρήσης της κατα-σκευής. Είναι προφανής η ουσιαστική προσφορά κάθε τέτοιου συνόλου πηγα-διού στη μελέτη της παραγωγικής διαδικασίας και εμπορίας των προϊόντων

3. Η συνεύρεση μεγάλων και μικρών μυροδοχείων με μακεδονικούς αμφορείς, μέσα στους οποίους διακρίνονται κατάλοιπα του περιεχομένου τους, σε συσχετισμό με τη διαμόρφωση του λαιμού και του χείλους υποβάλλουν τη σκέψη της πιθανής χρήσης και των μακεδόνικων αμφορέων στη διακίνηση και εμπορία ελαίου και αρωματικών ελαίων. Σύντομα ανασκαφικά δεδομένα στο Ακαμάτης, ΑΕΜΘ 6, 1992, 115.

4. Σωζ. μήκος 0,34 μ. και σωζ. ύψος 0,23 μ. 5. Παλιότερα στην περιοχή βρέθηκαν δύο χέρια, από τα οποία το ένα είναι υπερφυσικού μεγέ-

θους, και τμήμα ιππικού μνημείου, από το μπροστινό πόδι αλόγου σε καλπασμό, για τα οποία βλ. ΠΑΕ 1982, 60, πίν. 46γ και ΑΕΜΘ 2, 1988, 79 εικ. 4-6. Για μια πλίνθο από ενεπίγραφη βάση χάλκινου ιππικού μνημείου, που βρέθηκε σε δεύτερη χρήση στη βορειοανατολική γωνία της αγο-ράς βλ. Εγνατία 1,1989,189 σχ. 1-2,Κ και εικ. 22.

Αγορά Πέλλας 1997 207

Π Ε Λ Λ Α Α Γ Ο Ρ Α

1 997 ΡΠΓ

I L • ί t ϋ ΐ

1 π Η · 1 0 έ · " Κ Ί Ή . r ^ : : f T O W f f l

l i L J U b j JTTP111^ I

Ι1/, 1. Αγορά Πέλλας 1997.

στη μακεδόνικη πρωτεύουσα, αφού το είδος των αντικειμένων ποικίλλει και ο χρόνος εναπόθεσης τους διαφέρει. Αργά, αλλά σταθερά με τη βοήθεια των πη-γαδιών της αγοράς οικοδομείται μια συνολική εικόνα της παραγωγικής και εμπορικής διαδικασίας στην Πέλλα από τον ύστερο 4ο ως και τις αρχές του 1ου αι. π.Χ. Οι εργασίες στα πηγάδια επικεντρώνονται κατά την περίοδο Αυγού-στου-Σεπτεμβρίου, όταν η στάθμη του υδροφόρου ορίζοντα βρίσκεται στο χα-μηλότερο επίπεδο.

Η προσπάθεια της προηγούμενης ανασκαφικής περιόδου επικεντρώθηκε στην έρευνα σε τρία πηγάδια, στους χώρους 1, 10 και 16, που είχαν μερικά ερευ-νηθεί σε προηγούμενες περιόδους ως βάθος 17 μ, 14,45 μ. και 15,20 μ. αντί-στοιχα.

Όλα έχουν ανοιχτεί στον σχετικά μαλακό φυσικό βράχο. Η διάμετρος τους

208 I. Μ. Ακαμάτης

είναι περί τα 0,80 μ. Μικρά σκαλοπάτια, συνολικά 75-80, ανοιγμένα αντωπά στις πλευρές των κάθετων τοιχωμάτων έδιναν τη δυνατότητα καθόδου ως τον πυθμένα.

Η επίχωσή τους σε διαφορετικές χρονικές περιόδους παρέχει τη συμπλή-ρωση των κενών στις γνώσεις μας σε σχέση με την κεραμική, την πηλοπλαστική, τη νομισματοκοπία, τη μεταλλοτεχνία κατά κύριο λόγο και λιγότερο με άλλες μορφές παραγωγής και διακίνησης των προϊόντων.

Στο πηγάδι του χώρου 16 συνεχίστηκε η αφαίρεση της επίχωσης, την περίο-δο 1997, από βάθος 15,20 και ως το βάθος των 18 μ., χωρίς να επιτευχθεί ο εντοπισμός του πυθμένα του. Στα θρυμματισμένα αγγεία του κυριαρχούν κάν-θαροι και λυχνάρια, που συσχετίζονται με νομίσματα Κασσάνδρου και τοποθε-τούνται στην καμπή του 4ου και κυρίως στις αρχές του 3ου αι. π.Χ.

Το δεύτερο μισό του 3ου αι. π.Χ. και οι αρχές του 2ου αντιπροσωπεύεται από το γέμισμα του πηγαδιού στον χώρο 1. Η έρευνά του άρχισε το 1983, συ-νεχίστηκε το 1984 και ολοκληρώθηκε την 29η Σεπτεμβρίου 1997, ύστερα από επίμονες προσπάθειες. Τα ευρήματα στα ανώτερα στρώματα περιλαμβάνουν αγ-γεία του 1ου μισού του 2ου και του τέλους του 3ου αιώνα, μεγάλη ομάδα φαί-νεται πως ανήκει στα χρόνια της βασιλείας του Δημητρίου Β ' , και βαθύτερα στα χρόνια της βασιλείας του Αντιγόνου (Εικ. 1, 2).

Η δουλειά στα τελευταία μέτρα του πηγαδιού ήταν ιδιαίτερα δύσκολη, γιατί παράλληλα με την αφαίρεση της λάσπης γινόταν και η άντληση του νερού χει-ρωνακτικά. Στο βάθος του πηγαδιού τα αγγεία περιορίστηκαν κατά πολύ. Το παχύρρευστο στρώμα εδώ συνίστατο από μεγάλα και μικρά κομμάτια ξύλων (Εικ. 3), πελεκούδια από ξύλα και κυρίως πάρα πολλά κατάλοιπα από τροφές, όπως αποξυλωμένοι πυρήνες ελιάς (Εικ. 4), ξυλώδη ενδοκάρπια (κελύφη) από αμύγδαλα (Εικ. 5) και καρύδια, κάρυον βασιλικόν, ξυλώδη περικάρπια από λεπτοκάρυα (Εικ. 6), το γνωστό στην αρχαιότητα και ως κάρυον το ποντικόν ή ηρακλεωτικόν, τα κοινά φουντούκια6. Ακόμα βρέθηκαν δερματώδη περιβλήματα από κάστανα, γνωστά στην αρχαιότητα συνήθως ως κασταναϊκά κάρυα ή κα-στάνεια ή ευβοϊκά κάρυα, κολοκυθόσπορους, σπέρματα από σταφύλι, τα γίγαρ-τα1, μαζί με τα κομμάτια μιας ξύλινης χτένας, καθώς και τμήματα από σφουγ-γάρια, τους σπόγγους8. Πάνω στη λάσπη του πυθμένα, στα 20,45 μ., έπεσε και ο

6. Κατά τον Αθηναίο, Δειπν. 2.38. 2 ...ΚΑΡΥΑ, οί'.Αττικοί και οί άλλοι συγγραφείς κοινώς πά-ντα τά άκρόδρυα κάρυα λέγουσιν... κάρυα έκάλουν και τάς άμυγδαλάς και τά νυν καστάνεια... Για τα κάρυα βλ. Α. Μίχα-Λαμπάκη, Η διατροφή των αρχαίων Ελλήνων κατά τους αρχαίους κωμωδιο-γράφους (1984) 284-5.

7. Ανάμεσα στις πολλές αναφορές χαρακτηριστική είναι η περιγραφή στα σχόλια του Αριστο-φάνη: Scholia in Acharnenses 275b.1-2 ...γίγαρτα γάρ της εντός της σταφυλής κοκκία και Commen-tarium in nubes 45a.3 ...γίγαρτα δέ οί των σταφυλών κόκκοι. Η ίδια λέξη χρησιμοποιείται και για τον πυρήνα της ελιάς και όχι μόνο: Θεόφραστος, Περί φυτών αιτίων 1.19.2.5 γίγαρτον καί ό τοϋ φοίνικος καί ό της έλαίας πυρήν.

8. Ο σπόγγος ως μέσο καθαρισμού μνημονεύεται ήδη από τα χρόνια του Ομήρου, Οδ., 1.111, 20.151, 22.439, 22.453. Κατάλοιπα διατροφών σε σχετικά μεγάλες ποσότητες ανήκουν στα σπάνια

Αγορά Πέλλας 1997 209

χάλκινος κάδος άντλησης του νερού με ένα κομμάτι από τη χάλκινη αλυσίδα του (Εικ. 7).

Στις λιγοστές περιπτώσεις συσχετισμού χώρων με συγκεκριμένο πρόσωπο ανήκει και η περίπτωση του πηγαδιού στον χώρο 1. Τα στοιχεία που μας κλη-ροδότησε μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε πως δεν ήταν ένας τυχαίος εργάτης του χώρου. Το όνομά του και η καταγωγή του καταγράφηκαν πάνω στον σκύφο που χρησιμοποιούσε συχνά, μάλλον καθημερινά. Το όνομά του ήταν Πολυκρά-της και καταγόταν από τη Λάρισα, όπως επιμελημένα και περίοπτα χάραξε πάνω σε ένα βαθύ σκύφο.

Ενώ ο 3ος αιώνας και οι αρχές του 2ου προσεγγίζονται μέσα από το περιε-χόμενο του προηγούμενου πηγαδιού στον χώρο 1, η περίοδος στο δεύτερο μισό του 2ου αι. π.Χ. και κυρίως το τέλος του τρίτου τέταρτου και το τελευταίο τέταρτο του 2ου αι. π.Χ. αντικατοπτρίζεται στο πηγάδι του χώρου 10, που επι-χώθηκε κατά την περίοδο αυτή. Στο γέμισμα περιλαμβάνεται το περιεχόμενο ερ-γαστηρίου που είχε ειδικευτεί στην παραγωγή ειδωλίων και σε μικρότερο βαθμό στην κατασκευή διάφορων αγγείων, μεταξύ των οποίων και ανάγλυφα αγγεία. Η ποικιλία τύπων είναι σχετικά μεγάλη: γυναικείες, ανδρικές και παιδικές μορ-φές, υδριαφόρες, πλαγγόνες, μορφές παιδαγωγών9, μεγάλα εδώλια με τη μορφή της Μητέρας των θεών (πάνω από 30 εκ.)10, Έρωτες, προτομές γυναικείων μορφών ·κ.ά. (Εικ. 8, 9). Παράλληλα διατηρούνται μήτρες γυναικείων μορφών, Ερώτων, φτερά από Έρωτες, μήτρες θεαινών, μερικές από τις οποίες εικονίζουν τη Μητέρα των Θεών11, αλλά και μήτρες τραγικών προσωπείων καθώς και ζώων. Σε μερικά είναι εμφανή τα σκασίματα της επιφάνειας του πηλού κατά την όπτηση λόγω πλημμελούς στεγνώματος (Εικ. 10). Στοιχεία για την επιτόπια επεξεργασία παρέχουν και σκυφίδια με χρώματα, όπως αυτά, με πράσινο και ρόδινο χρώμα, προφανώς για τη χρήση τους στη διακόσμηση των ειδωλίων.

Ένας ακόμα μάστορας της πηλοπλαστικής τέχνης προστίθεται στις γνώσεις μας με τα ευρήματα στο εργαστήριο του χώρου αυτού. Το μονόγραμμα του ονό-ματος του είχε χαραχτεί στην πλάτη του μαλακού πηλού της μήτρας μιας ολό-σωμης γυναικείας μορφής (Εικ. 11).

Παράλληλα με την ανεύρεση ειδωλίων, ανασυστάθηκαν και αγγεία καθημερι-νής χρήσης, όπως χυτροειδή, λοπάδες, ημίτομοι, ποικιλία των μεγαρικών λεγό-

όοο και ιδιαίτερα χρήσιμα αρχαιολογικά ευρήματα των ιστορικών χρόνων από τον μακεδονικό χώ-ρο. Μερικά γίγαρτα, αλλά και άλλα κατάλοιπα δημητριακών, οσπρίων και φρούτων στο Π. Αδάμ-Βελένη - Ε. Ιωαννίδου - Μ. Μαγκαφά, ΑΕΜΘ 6, 1992, 387-388 εικ. 7α (δείγματα γιγάρτων) και Π. Φάκλαρης, ΑΕΜΘ 7, 1993, 62 εικ. 22 (υπολείμματα από απανθρακωμένες ρόγες σταφυλιού).

9. Το θέμα πραγματεύτηκε τελευταία η H. Schulze, Ammen und Padagogen. Sklavinnen und Skla-ven als Erzieher in der aritiken Kunst und Gesellschaft (1998). Παιδαγωγοί από την Πέλλα στο Μ. Λιλι-μπάκη-Ακαμάτη, Μακεδόνικα 23, 1983, 221-245.

10. Μερικές από τις μορφές που εικονίζουν τη Μητέρα των Θεών φέρουν τειχόμορφο στέμμα, για το οποίο βλ. Π. Παπαγεωργίου, Το τειχόμορφο στέμμα στην τέχνη της Μέσης Ανατολής και της Αρχαίας Ελλάδας έως το τέλος της Ελληνιστικής Εποχής (1997) (διδ. διατριβή).

11. Μία, σχεδόν ακέραιη, μήτρα είναι μεγάλων διαστάσεων και έχει μέγ. ύψος 0,40 μ.

210 I. Μ. Ακαμάτης

μένων αγγείων με μακριά πέταλα και φυτικό διάκοσμο, τμήματα ομηρικών σκύ-φων, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει ένας ενεπίγραφος με παραστάσεις τραγωδίας με τον μύθο του Ορέστη και του Πυλάδη, που ταυτίζονται με επιγραφές προς τα αριστερά (Εικ. 12). Στα αγγεία πολυτελείας της ύστερης ελληνιστικής εποχής από το πηγάδι περιλαμβάνονται μελαμβαφή σκυφίδια, μερικά είναι παραμορ-φωμένα ή με σκασμένα τοιχώματα, μεσόμφαλα πινάκια, κωνικά κύπελλα, τρι-ποδικές πυξίδες,«κάνθαροι, καθώς και ερυθροβαφείς σκύφοι με επίθετα ανά-γλυφα φύλλα και καρπούς κισσού (Εικ. 13-14). Υπάρχουν ενδείξεις για την κα-τασκευή αγγείων αυτής της τεχνικής πιθανότατα και στην Πέλλα. Το συμπέρα-σμα αυτό μας επιτρέπει να διατυπώσουμε όχι μόνο μερικά τεχνικά χαρακτηρι-στικά των αγγείων, αλλά και η ανεύρεση μήτρας για την αποτύπωση κοσμημά-των παρόμοιων με αυτά των ερυθροβαφών σκύφων.

Η χρονολογία του γεμίσματος του πηγαδιού στο δεύτερο μισό του 2ου αι. π.Χ., και πιο συγκεκριμένα λίγο πριν από την καμπή του, μας παρέχουν εκτός των αγγείων και των λύχνων, ενσφράγιστες λαβές οξυπύθμενων αμφορέων και νομισμάτων. Ο παλιότερος αμφορέας στο γέμισμα ανήκει σε προϊόν της Κνίδου, που κατασκευάστηκε επί επωνύμου Τελεκρέοντος, στην περίοδο IVB (167-146 π.Χ.) (Εικ. 15)12. Ο νεότερος όμως αμφορέας είναι ροδίτικος και ανήκει στον κατασκευαστή Δαμοκράτη της περιόδου VI μετά περίπου το 110 π.Χ.13. Από έναν ικανό αριθμό νομισμάτων σημειώνεται ασάριο του 2ου αιώνα και αυτόνο-μες κοπές Πέλλας.

Θεσσαλονίκη, Ιωάννης Μ. Ακαμάτης Πανεπιστήμιο

12. Για την τοποθέτηση του αξιώματος του επωνύμου Τελεκρέοντος στην περίοδο IVB βλ. V. Grace, Hesperia54,1985,34.

13. Ο Δαμοκράτης αυτός είναι ο τρίτος ομώνυμος κατασκευαστής από τη Ρόδο. Η δραστη-ριότητα του αναλύεται από τις V. Grace και Μ. Sawatianou-Petropoulakou, Les timbres amphoriques grecs, στο Ph. Bruneau et al., L'ilot de la Maison des Comediens, EAD 27 (1970) 307-308 σχόλια στον αρ. E18. Η προσθήκη ενός ή δύο γραμμάτων κάτω από το όνομα, πράγμα που συμβαίνει και εδώ, θεωρείται ένδειξη έτους και ερμηνεύεται ποικιλότροπα, Empereur, Jean-Yves, Η χρονολόγηση των ροδιακών αμφορέων στην ελληνιστική περίοδο, Β' Επιστημονική συνάντηση για την ελληνιστική κεραμική. Χρονολογικά προβλήματα της ελληνιστικής κεραμικής. Πρακτικά. Ρόδος 22-25 Μαρ-τίου 1989 (1990) 204.

THE PELLA AGORA 1997

by I. AKAMATIS

The purpose of the archaeological investigations in the Pella Agora in 1997 was to prepare the excavated site for public display and to resolve some archaeological problems. Additional trenches were dug in the south portico to check the stratification; supplementary work was done in the west and north porticoes so that tbe architectural survey could proceed. Part of a garment from a more-than-life-size bronze statue was found in an area of the north portico housing a semicirciilar structure.

In the east portico, we continued to remove the fill from the wells in areas 1, 10, and 16, which had been investigated in previous periods, and reached the bottom bf two of them. The well in area 16 yielded mainly pottery; apart from ceramic items,, the lowest layers of the well in area 1 preserved pieces of wood, olive stones, and woody shells of almonds, walnuts, and hazelnuts. We also collected chestnut shells, pumpkin seeds, grapeseeds, sponge seeds, and parts of a comb. A bronze water bucket had fallen to the bottom with part of its chain. One pot had been prominently incised with the name of one Polykrates from Larisa. The well in area 10 predominantly contained finds from a pottery workshop, including figurines, moulds for figurines, and unpainted and black-glazed vessels of the late second century BC.