Ұ Л Т Т Ы Ң Ұ Л Ы Ж И Ы Н Ы

1

ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МƏДЕНИЕТ ЖƏНЕ АҚПАРАТ

МИНИСТРЛІГІНІҢ ТІЛ КОМИТЕТІ

Ұ Л Т Т Ы Ң Ұ Л Ы Ж И Ы Н Ы(Дүниежүзі қазақтары IV Құрылтайының құжаттары,

дерек-дəйектері жəне фотосуреттер)

Алматы, 2012 жыл

2

Ұ 43

УДК 323 / 324ББК 66.3 (5 Қаз)Ұ 43

Қазақстан Республикасының Мəдениет жəне ақпарат министрлігі Тіл комитетінің қолдауымен шығарылды

Жобаның жетекшісі жəне редакциялық алқаның төрағасы Мамашев Т.А

Құрастырған Уатқан Б.Редакторы Рəсілов С.

Редакциялық алқа: Балғабаев С.Б., Балтабаева К. Н., Жанапиянова Ж., Қыдырханұлы У., Омарова А.

Уатқан Б. /құрастырушы/ Ұлттың ұлы жиыны. Деректер жинағы / кұраст. Ботагөз Уатқан. - Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы. «Атажүрт» баспа орталығы, 2012 .— 408 бет.

ISBN 978-601-7023-55-3

Алмағайып кезеңдерді бастан кешіп, əлемнің 40-қа жуық елінде тарыдай шашырап өмір сүріп жатқан қазақ үлты өкілдері үшін осынау кітапта қамтылған жиынның орны бөлек. 2011 жылдың 25 - 27 мамырында Астанада өткізілген Дүниежүзі қазақтарының IV Қүрылтайын, заңды түрде, ұлтымыздың ең басты жиыны санауға болады. Еліміз Тəуелсіздік алғалы бері төртінші рет шақырылып отырған Қүрылтайда қаралған мəселелер ауқымы кең. Сырттағы бауырластарына кұшағын айқара ашқан Əлемдегі үш елдің бірі саналатын Қазақстанда диаспора өкілдерімен байланыс, көші-қон мəселелерін реттеу тұрғысында жан-жақты жүмыстар атқарылуда. Осы реттегі сантарау ойлар, пікірлер тоғысқан Қүрылтай туралы егжей-тегжейлі баяндалған «Ұлттың ұлы жиыны» атты кітап қазақ ұлтының барлық жанашырлары мен диаспоразерттеушілері үшін барынша құнды да пайдалы дүниеге айналарына сеніміміз кəміл.

ІSВN 978-601-7023-55-3

УДК 323 / 324 ББК 66.3 (5 Қаз)

© УатқанБ., 2012 © Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, 2012 «Атажүрт» баспа орталығы, 2012

3

АЛҒЫ СӨЗ

Ұлтымыздың ұлы дүбірлі жиыны – Əлем қазақтарының Құрылтайы еліміз Тəуелсіздік алғалы бері дəстүрлі түрде өткізіліп келе жатқаны белгілі. Дүниежүзі қазақтарының ІҮ Құрылтайы еліміз Тəуелсіздігінің 20 жылдығымен тұспа-тұс келді. Осынау кезең ішінде іргесі беки түскен еліміздің төрінде қазақ ұлтының өкілдері төртінші рет бас қосты. 1992 жылы Тəуелсіздігіміздің алтын бесігі – Алматыда өткен тұңғыш Құрылтай да, күллі түркі дүниесінің тал бесігі саналатын Түркістанда өткен екінші Құрылтай да, Астанада өткізілген үшінші Құрылтай да əлем қазақтарының бас қосып бірігуі жолындағы маңызды қадам болды. Ал, 2011 жылдың 25-27 мамырында Астанада өткен ІҮ Құрылтайға əлемнің 35 елінен жəне Қазақстаннан қандастарымыз жиналды. Ұлтымыздың ұлы жиынына барлығы 1050 қонақ қатысты. Əр делегацияның сандық жəне сапалық құрамы алуан түрлі. Бұл жөнінде қолдарыңыздағы кітаптың «Баспасөз баяны», «Құрылтайда кімдер жүздесті?!» атты тарауларын-да егжей-тегжейлі көрсетілген.

Дүниежүзі қазақтарының ІҮ Құрылтайы өзіндік ерекшеліктерге толы жиын болды. Тəуелсіздігіміздің 20 жылы ішінде еліміздің əлеуметтік – экономикалық қуаты нығайып, аяғынан тік тұрған мем-лекетке айналғандығы, соған сай сырттағы ағайындармен рухани арақатынаста «берері де, алары да» молая түскендігі, миллионға жуық қандастарымыздың өз тарихи отандарына орнығып үлгергендігі, Аста-на топырағын аттаған қонақтардың қай-қайсысы да ой-пікір, ұсыныс арқалап келгендігі, Елбасы сөзімен айтсақ, «Тойласу үшін емес, ойла-су үшін» атажұртқа ат тірегені Құрылтай жұмысынан анық көрініп тұрды.

Құрылтай жұмысы туралы түрлі деректер, құжаттар, баспасөз мате-риалдары жинақталған осынау кітапта да ұлт жиынының ұлы рухы сезіледі. Оның ерекшеліктері дегенде, бұл бас қосуда заманның жаңаруы, ұрпақтар жалғастығы үрдістеріне мəн маңыз берілгендігін ерекше атап өтуге болады.

ІҮ Құрылтай қонақтарының 60 пайызға жуығын жастар құрады. Ше-телде туып өскен қазақ жастарының атажұрт топырағы жылуын сезінуі ұлттың жəне қазақ диаспораларының болашағы үшін ізсіз қалмауға тиіс. Кітаптағы Құрылтай құжаттарына, əсіресе, оның жастарға қатысты мүшəйра, сурет көрмесі, футбол турнирі туралы бөлімдеріне оқырман елдің ертеңі тұрғысынан, болашақ биігінен көз жібергені абзал.

Сондай-ақ, Құрылтайдың тойласу емес, ойласу үшін өткізілгендігі республиканың министрліктері мен ведомстволарында өткен «Дөңгелек үстел» кездесулерінен байқалды. Жеті министрлік пен тоғыз түрлі

4

ведомстволардың қатыстырылуымен өткізілген, кеңесу-шешім қабылдау мəтініне құрылған «Дөңгелек үстелдер» материалдары кітапта кең көлемде қамтылды.

Құрылтай қонақтары ыстық ықыласпен қарсы алған Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə. Назарбаевтың жиында сөйлеген сөзінен туындайтын міндеттер туралы деректер де кітапта мол. Бұл реттегі құжаттар «Құрылтайдан кейінгі ойлар, іс-шаралар» атты бөлімде топтастырылған. Осы бөлімдегі Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы жетекшілерінің баспасөз материалдары құрылтай нəтижелері туралы тағылымды ойларға жетелейді. Ал, «Шетелдегі қазақтар» деп атала-тын бөлімге отыз төрт елде тұратын қазақ диаспорасының 96 үздік өкілдері мен сондағы қазақ мəдени орталықтарының басшылары туралы материалдар қамтылды.

Оқырмандарымызды ұлтымыздың ұлы жиыны рухымен толығырақ таныстыру үшін Құрылтай кезіндегі фотосуреттерді көбірек беруді жөн санадық.

«Ұлттың ұлы жиыны» кітабындағы дерек-дəйектер мен құжаттар тек диаспора танушылар үшін ғана емес, қатары қалың ұлтжанашырлары үшін де көңіл тартарлық дүниеге айналарына сенім мол.

Талғат МАМАШЕВ,

Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Төрағасының бірінші орынбасары

5

І бөлім

ҚҰРЫЛТАЙ БАСТАУЛАРЫ

6

Дүниежүзі қазақтарының IV Құрылтайының дайындық жұмыстары алдын-ала егжей-тегжейлі қаралды. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы қызметкерлерінің бұл ретте атқаратын жұмыстары күні бұрын жан-жақты сараланып, жоспар жасалынды. Құрылтайға арқау болған маңызды құжаттардың бірі саналатын бұл жоспар Қауымдастық төрағасының бірінші орынбасары Т. Мамашевтің арнайы бұйрығы арқылы бекітілді. Төмендегі жоспарға сəйкес іс-шаралар жүз пайызға орындалды.

№ Іс-шара уақыты атқарушыБұйрық шығарып, бекіттіру 10/01 М.ЕртайҚазақстан Республикасы Президентінің Құрылтайдағы баяндамасының жобасын əзірлеу

15/05 С.Балғабаев

Мемлекеттік комиссияға Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының ұсыныстарын əзірлеу

10/04 С.Балғабаев

Құрылтайды дайындау мен өткiзу барысын бұқаралық ақпарат құралдарында жария ету

Жыл бойы

С.БалғабаевК.Балтабаева

Шетелдегі қазақ мəдени орталықтарына, шетелдегі Қазақстан Елшіліктеріне, түрлі министрліктерге, 2 қала мен 14 облыс əкімшіліктеріне, «Қазақфильм» жəне “ҚазТеміржол”АҚ-ына т.б. құрылтайға байланысты хаттар дайындау

01/04 Б.Уатқан

Қонақ санын белгілеу мен бағдарламаны əзірлеу, келушілерді күтіп алу, шығарып салуға жауапты министрліктерді белгілеу, шетел қазақтарының анкетасын толтыру, маршруттарын көрсету, шақыруы мен билеттерін жіберу, виза аштыру, Қазақстанға келуін қамтамасыз ету, олардың келіп кету кестесін шығару


Шетелден келетін өкілдерге билеті мен шақыру жіберу 14/05 Б.УатқанЖеті министрлікте өтетін «дөңгелек үстелдерді» ұйымдастыру

01/05 К.Балтабаева

Алматы қаласы мен Астана қаласынан қатысатын өкілдерге шақыру жеткізу

30/04 М. ЕртайМ.Теңізбаева

«Дүниежүзі қазақтарының IV құрылтайын өткізудің дайындығы» атты халықаралық дөңгелек үстел əзірлеу;

Құрылтай кезіндегі іс-шараларға байланысты құжаттар дайындау:

– Мүшайраның ережесін, Футбол турнирінің ережесін, қолөнер көрмесінің ережесін жасау

15/04 Б.УатқанЖ.Жанапиянова

Құрылтай қонақтары орналасатын қонақ үй жəне тамақтану мен транспорт мəселелерін шешу;

10/05 С.Қанабеков, Р.Жұртшыбаева

Құрылтай фотоальбомын дайындау, шығару, үндеу жобасын əзірлеу, алғы сөз жəне ақындардың құттықтау сөзін жазу

15/05 С.БалғабаевС.Рəсілов

7

Алматы-Астана-Алматы бағытына арнайы поезд шығару жөнінде келісу, қонақтарды əр вагонға бөліп орналастыру


Құрылтай қонақтарының Астана қаласына келуі мен олардың қонақ үйге орналасуы

24/05 М.ТүсіпбаевМ.Теңізбаева

Құрылтайға қатысушылардың “Отан қорғаушылардың монументіне» гүл шоқтарын қою шарасын əзірлеу

24/05 Р.Жұртшыбаева М.Теңізбаева

Құрылтай қонақтарын ҚР түрлі министрліктерінде қабылдауды ұйымдастыру

10/05 С.БалғабаевК.Балтабаева

Президенттің мəдениет сарайында өтетін халықаралық ақындар мүшайрасы мен концерті жəне қолданбалы өнер шеберлерінің көрмесін ұйымдастыру, сондай-ақ, қатысушыларды марапаттау

26/05 Ж.ЖанапияноваС.РəсіловБ.Серікбаев

Шетелден келген қазақ жастарының футбол турнирін өткізу, түскі ас жəне марапаттауды ұйымдастыру

26/05 С.Қанабеков М.НұрпейісовР.ЖұртшыбаеваН.Төлекова

Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының шежіресін құрастыру

05/05 С.Рəсілов

Құрылтай қонақтарына берілетін сый кəделерді əзірлеу 20/05 Р.ЖұртшыбаеваГ.Омарова

Құрылтай қонақтарына берілетін кəде сыйлықтарды Құрылтай қоржынына салу, шетелдегі қазақ ұлттық мəдени орталықтарына əдебиеттер мен СД тарату, дайындау

24/05 Г.ОмароваС.РəсіловЖ.ЖанапияноваƏ.Тұрыспекова

Астана қаласында IV Құрылтайды өткізу жөнінде штаб құру. Штаб орнын белгілеу, қажетті құрал-жабдықпен, көлікпен қамта-масыз ету

10/05 С.ҚанабековМ. Түсіпбаев

8

Сондай-ақ, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының Құрылтайды ұйымдастыру комитетіне қарасты ерікті көмекшілер тобы («Қазақстанның Азаматтық Альянсы» ЗТБ, Астана қаласы) құрылды. Ерікті көмекшілердің негізгі құрамының тізімі:

1 Омарова Жанар Нұрланқызы2 Төлеу Жанқозы Жарасұлы3 Төлеу Əсемгүл Жарасқызы4 Баймұхамедова Нигина Хитматуллақызы5 Өтекеев Азамат Табылдыұлы6 Бекалы Жолқұтты Нұрсұлтанұлы7 Жұмабаева Дүйсенкүл Қалжанқызы8 Əбдібаева Жазира Серікбайқызы9 Сансызбаева Кенжебала10 Қожамсейіт Дархан Мəулетқазыұлы11 Қансейітов Рахымжан Баратұлы12 Хабиден Əсем Дəулетбеккызы13 Байқадамова Меруерт Махмұтқызы14 Мəжитова Кəмшат Айтжанқызы15 Сарыбаева Шолпан Қадылқызы16 Лұкпанова Мəлике Мақсұтқызы17 Халықов Нариман Қалиұлы18 Сұлтанбаева Тоғжан Жəрдемқызы19 Аймағамбетова Диана Нұрланқызы20 Əбдіраманова Салтанат Мұратқызы

Ерікті көмекшілердің қосымша тобы:

21 Мезникова Алиса Сергеевна22 Көшербаев Нұрлан Төлегенұлы23 Жүсіпбекова Феризат Қайырбекқызы24 Шəниева Айдана Жанатқызы25 Əлібек Əбу- Əли26 Кешубаева Мөлдір Досболғанқызы27 Білəлова Əйгерім Берікқызы28 Жамалиева Меруерт Мейрамқызы

9

Əлем қазақтарының кезекті құрылтайын өткізуге ең басты негіз болып табы-латын жиын Қазақстан Республикасы Президенті əкімшілігінде өтті.

Дүниежүзі қазақтарының ІV Құрылтайын ұйымдастыру жəне өткізуге дайындық мəселелеріне арналған отырыстың

ХАТТАМАСЫ

Астана қаласы №32-6.4 2011 жылғы 04 мамыр

Отырысқа М.Əшімбаев төрағалық етті

Қатысушылар: тізім бойынша.

Күн тəртібі:

Дүниежүзі қазақтарының ІV Құрылтайын өткізу дайындығының барысы туралы

(М.Əшімбаев, Т.Мамашев, Ж.Құрманғалиева, А. Балаева, Н. Оразов, І. Қанағатов, А. Акчурин, Р. Жошыбаев, С. Ибраева, Д.Мыңбай)

1. Дүниежүзі қазақтарының ІV Құрылтайын өткізу дайындығының барысы тура-лы Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төралқасы Төрағасының бірінші орын-басары Т.А.Мамашевтың хабарламасы назарға алынсын.

2. Мəдениет министрлігі:13 мамырға дейінТəуелсіздік сарайында өтетін салтанатты жиынның жоспарын əзірлеп, оны

бекітуге ұсынсын.Құрылтай қонақтарының министрліктерге бөлінуін реттесін, олардың

бағдарламаларын мақұлдап, бекітсін.Салтанат сарайындағы Президент қабылдауының жоспарын жасасын, концерттік

бағдарлама əзірлесін.Салтанатты жиында сөйлейтін Елбасы сөзінің жобасын, сөйлеушілерді дайын-

дасын.16 мамырға дейінТəуелсіздік сарайында өтетін салтанатты жиынға қосымша шақырылатындардың

тізімін түзсін.

10

Тəуелсіздік сарайындағы салтанатты жиынға келген Құрылтай делегеттары мен шақырылғандарды (барлығы 1050 адам) жайғастырып орналастырудың ретін (рас-садка) бекітсін.

Елбасының салтанатты қабылдауына қосымша шақырылатындардың тізімін жа-сасын.

Астана қаласының əкімдігі: 13 мамырға дейін Этно-ауылдың, «Керуен» ойын-сауық орталығының

безендірілуін қадағаласын.Құрылтай жарнамаларының, билбордтар мен кермелердің (перетяжки), басқа да

көрнекті ақпараттардың ілінуін ұйымдастырсын.Алматы-Астана пойызымен келетін құрылтай қонақтарын қарсы алу жоспарын

дайындап, ұсынсын.Мəдениет министрлігімен бірлесіп, «Жастар» сарайы алдындағы алаңда

өткізілетін би кешінің (дискотека) мəдени-көркемдік мазмұнын қадағалап, ұйымдастырсын.

«Отан қорғаушылар» монументіне гүл шоқтарын қоюдың, меймандарды Астана қаласының көрнекті жерлерімен таныстырып, экскурсия жасаудың кестесін жасасын.

Байланыс жəне ақпарат министрлігі 13 мамырға дейін Құрылтай жұмысын бұқаралық ақпарат құралдарында

кеңінен көрсету мақсатында арнайы медиа-жоспар жасасын.Дүниежүзі қазақтарының ІV Құрылтайының мақсаты мен маңызы жөнінде,

сондай-ақ шетелдік жəне қазақстандық қазақ жастары арасында футболдан турнир өтетіндігі, «Жастар» сарайы жанындағы алаңда би кеші (дискотека) болатыны тура-лы жарнамалық роликтер жасап, оларды 16 мамырдан бастап телеэфирде көрсетуге шығарсын.

Құрылтай туралы фильм түсірсін.

5. Осы хаттаманың орындалуын бақылау Президент Əкімшілігінің Ішкі саясат бөліміне жүктелсін.

Қазақстан Республикасы ПрезидентіƏкімшілігі Жетекшісінің орынбасары М.Əшімбаев

11

Дүниежүзі қазақтарының ІҮ Құрылтайын өткізу бағдарламасы Қазақстан

Республикасының Премьер-министрі К. Мəсімовтің арнаулы өкімімен Құрылтайдың Мемлекеттік ұйымдастыру комитетінің мүшелері белгіленіп, іс-шаралар жоспары бекітілген соң ғана нақтылық сипат алды.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕМЬЕР-МИНИСТРІ ТАРАПЫНАН ШЫҒАРЫЛҒАН ӨКІМ

66-ө 06.05.2011 жыл

Дүниежүзі қазақтарының ІV құрылтайынадайындық жəне оны өткізу мəселелері

Астана қаласында 2011 жылғы 25-27 мамыр кезеңінде Дүниежүзі қазақтарының ІV құрылтайын тиімді ұйымдастыру мен өткізуді қамтамасыз ету мақсатында:

1. Қоса беріліп отырған:1) Дүниежүзі қазақтарының ІV құрылтайына дайындық жəне оны өткізу

жөніндегі ұйымдастыру комитетінің құрамы;2) Дүниежүзі қазақтарының ІV құрылтайына дайындық жəне оны өткізу

жөніндегі іс-шаралар жоспары (бұдан əрі – іс-шаралар жоспары) бекітілсін.2. Мемлекеттік органдар мен өзге де ұйымдар (келісім бойынша) Іс-

шаралар жоспарында көзделген іс-шаралардың тиісінше жəне уақтылы орындалуын қамтамасыз етсін.

3. Осы өкімнің іске асырылуын бақылау Қазақстан Республикасы Мəдениет министрлігіне жүктелсін.

Премьер-Министр К. Мəсімов

12

Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2011 жылғы «6» мамырдағы № 66-ө өкімімен бекітілген

Дүниежүзi қазақтарының IV құрылтайына дайындық жəне оны өткiзу жөніндегі мемлекеттік ұйымдастыру комитетінің құрамы

Құл-Мұхаммед Мұхтар Абрарұлы, Қазақстан Республикасының Мəдениет министрі, төраға

Телебаев Ғазиз Тұрысбекұлы Қазақстан Республикасының Мəдениет вице-министрі, төрағаның орынбасары

Омаров Бауыржан Жұмаханұлы Қазақстан Республикасы Мəдениетминистрлігі Тіл комитетінің төрағасы, хатшы

Ақылбай Серік Байсейітұлы Қазақстан Республикасы ПарламентіСенатының депутаты (келісім бойынша)

БижановАқан Құсайынұлы

Қазақстан Республикасы ПарламентіСенатының депутаты (келісім бойынша)

Мұхамеджанов Төлеген Мұхамеджанұлы Қазақстан Республикасы ПарламентіСенатының депутаты (келісім бойынша)

Қалижанұлы Уəлихан Қазақстан Республикасы ПарламентіМəжілісінің депутаты (келісім бойынша)

ҚоңырбаевУəлихан Сиянбекұлы

Қазақстан Республикасы ПарламентіМəжілісінің депутаты (келісім бойынша)

Нөкетаева Динар Жүсіпəліқызы Қазақстан Республикасы ПарламентіМəжілісінің депутаты (келісім бойынша)

Мыңбай Дархан Қамзабекұлы Қазақстан Республикасы Президентінің Əкімшілігі Ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі (келісім бойынша)

Тоғжанов Ералы Лұқпанұлы Қазақстан халқы Ассамблеясы төрағасының орынбасары – Хатшылық меңгерушісі (келісім бойынша)

Əбдіқалықова Гүлшара Наушақызы Қазақстан Республикасының Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрі

Ермегияев Талғат Амангелдіұлы Қазақстан Республикасының Туризм жəне спорт министрі

Жұмағалиев Асқар Қуанышұлы Қазақстан Республикасының Байланыс жəне ақпарат министрі

Жұмағұлов Бақытжан Тұрсынұлы Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрі

Қайырбекова Салидат Зекенқызы Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрі

Камалиев Берік Сайлауұлы Қазақстан Республикасының Көлік жəне коммуникация министрі

13

Қасымов Қалмұханбет Нұрмұханбетұлы

Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрі

Жошыбаев Рəпіл Сейітханұлы Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің жауапты хатшысы

Есімов Ахметжан Смағұлұлы Алматы қаласының əкіміТасмағамбетов Иманғали Нұрғалиұлы Астана қаласының əкімі

Абдрахманов Сауытбек «Егемен Қазақстан» республикалық газеті» акционерлік қоғамының президенті (келісім бойынша)

Аманшаев Ермек Əмірханұлы «Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» акционерлік қоғамының президенті (келісім бойынша)

Жанаханов Қайсар Қадырұлы «Нұр Медиа» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің бас директоры (келісім бойынша)

Қарин Ерлан Тынымбайұлы «Нұр Отан» Халықтық-демократиялық партиясының хатшысы (келісім бойынша)

Мамашев Талғат Асылұлы Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығытөрағасының бірінші орынбасары (келісім бойынша)

Мамин Асқар Ұзақбайұлы «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясы» АҚ президенті (келісім бойынша)

Тараков Александр Юрьевич «Казахстанская правда» республикалық газеті» АҚ президенті (келісім бойынша)

14

Қазақстан

Республикасы

Премьер

-Министрінің

20

11 жылғы

«6»

мамырдағы

№

66-ө өкімімен

бекітілген

Дүниежүз

i қазақтары

ның

IV құрылтайына

дайындық жəне оны

өтк

iзу жөніндегі

iс

-шаралар

жоспары

Р/с

№Iс

-шара атауы

Аяқтау

нысаны

Оры

ндалуы

нажауапты

лар

Оры

ндалу

мерз

iмi

Болж

анған

шығы

стар

, мы

ң тг

.

Қаржыландыру

көзi

1.2

34

56

71.

Əдістемелік

, мазмұ

ндық қамт

амасыз ету

1.

Мемлекет б

асшысын

ың сө

йлейтін сөзін

ің

жобасын дайы

ндау

Баяндама

жо-

басы

ММ

, ДҚҚ

(келісім

бойын

ша)

2011

жыл

ғы

10 мамы

рТалап

етілмейді

2. Ұйы

мдастырушыл

ық-техникалы

қ қамтамасыз

ету

2.Ұйы

мдастыру

коми

тетінің отыр

ыстары

н дайы

ндау

жəне ө

ткізу

Хаттама

ММ

2011

жыл

ғы

мамы

рТалап

етілмейді

3.Құры

лтайды

ң ресми қонақтарын

мемлекеттік органдарға

бекітіп

беру

(қарсы

алу/шығарып

салу, бірге ж

үру)

Қарсы алу/

шығарып

салу

кестелері

ММ

, Астана қаласын

ың

əкімдігі,

мүдделі

мемлекеттік органдар

, ДҚҚ

(келісім

бойын

ша)

2011

жыл

ғы 2

мамыр

Талап

етілмейді

4.Құры

лтай

делегаттары

ның тізім

ін жа-

сау, шақыру қағаздарын

жіберу, визалар

беру

жəне олардың

Қазақстанға

келуін

қамтамасыз

ету

Тізім

ММ

, СІМ

, ДҚҚ

(келісім

бойы

нша)

2011

жыл

ғы

10 мамыр

Талап

етілмейді

15

5.Залды жалға

алу

(байланы

с қызметтерін

, комм

уналды

қ төлемдерді

, бюдж

етке

төленетін міндетті

төлемдер

, салықтар жəне

т.б.төлеу)

қызметтерге

ақы төлеу, кеңсе тау

-арлары

мен қамтамасыз

ету, бейне ж

əне су-

ретке түсіру, Құры

лтайды

ң кəдесыйларын

а логотип жасау

ММ

-ге ақпарат

ДҚҚ

(келісім

бойын

ша)

2011

жыл

ғы10

мамыр

5456

Республикалы

қ бю

джет

6.Құры

лтай


ның темір жол

көлігім

ен Алматы

– Астана -Алматы

бағыты

бойын

ша ж

ол жүруін ұйым

дастыру

ММ


КК

М, «Қазақстан темір

жолы

»ҰҚ»

АҚ

(келісім

бойы

нша)

, ДҚҚ

(келісім

бойы

нша)

2011

жыл

ғы

10 мамыр

45

00«Қазақстан

темір

жолы

» ҰҚ»

АҚ қаражаты

есебінен

7.Құры

лтайға

қатысуш

ылар

үшін

үлестіру

материалдары

н дайы

ндау

(шақыру билеттері, конверттер

, бейдж

дер,

бағдарламалар)

Таратылатын

құжаттар пакеті

ММ

, ДҚҚ

(келісім

бойын

ша)

2011

жыл

ғы

15 мамыр

4474

,0Республикалы

қ бю

джет

8.Құры

лтайға

қатысуш

ылар

үшін

естелік

кəдесыйлар

дайын

дау

(футболкалар

, бейс-

болкалар

)

Кəдесыйлар

тізім

бойы

нша

ММ

, ДҚҚ

(келісім

бойын

ша)

201

1 жыл

ғы

15 мамыр

1200


қ бю

джет

9.Құры

лтайды

ң құжаттар жинағын

, Қауы

мдастық шежіресін

жəне «

Алтын

бесік»

журналы

ның арнайы

нөмірін

шығаруды қамтамасыз

ету

Жинақ

пен

жур

-нал шығару

ММ

, ДҚҚ

(келісім

бойын

ша)

20

11 жыл

ғы 1

5 мамы

р14

00 Республикалық

бю

джет

10.

Қаланы

ң Құры

лтай

өтетін жерлерін,

əуежайды

жəне қатысуш

ылар

мен

қонақтар

жүретін

бағыттарды безендіру

Қаланы

безендіру но

-байы

, ұрандар

, билбордтар

, пилоналар

Астана қаласын

ың

əкімдігі

2011

жыл

ғы20

мамыр

Талап

етілмейді

11.

Құры

лтай

өткізілетін орын

дар-

да медициналық

көмек

пункттерін

ұйым

дастыру

Іс-қим

ыл

жоспары

ДСМ

, Астана

қаласыны

ң əкімдігі

201

1 жыл

ғы

23-2

8 мамы

рТалап

етілмейді

16

12.

Құры

лтайды

өткізу

кезеңінде

қатысушыл

арды

ң қауіпсіздігі

мен

қоғамды

қ тəртіпті

қамтамасыз ету

Іс-қим

ыл

жоспары

ІІМ20

11 жыл

ғы 2

3-28

мамыр

Талап

етілмейді

13.

Құры

лтай


н қарсы алуды,

тіркеуді

, қонақ

үйлерге

орналастыру

-ды

, тамақтандыруды,

көлікпен қызмет

көрсетуді ұйым

дастыру

Нөмірлерді

брондау

ММ

, Астана қаласын

ың

əкімдігі,

ДҚҚ

(келісім

бойы

нша)

2011

жыл

ғы 2

4 мамы

р 74

109

,5Республикалы

қ бю

джет

14.

«Қазақфи

льм»

АҚ-ны

ң жаңа туы

ндысын

көрсетуді ұйы

мдастыру

ММ


«Қазақфильм

» АҚ

(келісім

бойын

ша)

,ДҚҚ

(келісім

бойын

ша)

2011

жыл

ғы24

мамыр

Талап

етілмейді

15.

Іс-шаралар

өтетін орын

дардың

іргелес

аумақтарын

абаттандыру жəне ү

здіксіз

электр

энергиясын

беруді қамтамасыз ету

Абаттандыру


ың

əкімдігі

2011

жыл

ғы 2

4-27

мамыр

Талап

етілмейді

3. Дүниежүз


ның

IV құрылтайын өткізу

16.

«Қазақ елі»

монументіне

салтанатты түрде

гүл шоқтары

н қоюды

ұйы

мдастыру

«Қазақ

елі »

монументіне б

ару

ММ

, Астана

қаласыны

ң əкімдігі,

ДҚҚ

(келісім

бойын

ша)

2011

жыл

ғы

25 мамыр

360,

0Республикалы

қ бю

джет

17.

Құры

лтай


үшін

Астананың

мəдени

-тарихи орын

дары

на экскурсия

ұйым

дастыру

ММ



ың

əкімдігі,

ДҚҚ

(келісім

бойы

нша)

2011

жыл

ғы 2

5 мамы

рТалап

етілмейді

18.

«Этноауы

л» кеш

енінің

жұмысын

ұйым

дастыру

ММ



ың

əкімдігі,

ДҚҚ

(келісім

бойы

нша)

2011

жыл

ғы

25 мамыр

Талап

етілмейді

19.

Шетелден келген

жастар арасын

да футбол

турнирін

ұйы

мдастыру

Футбол

турнирі

ТСМ

, ДҚҚ

(келісім

бойы

нша)

2011

жыл

ғы

26 мамыр

Талап

етілмейді

20.

Ұлттық спорт түрлері

бойын

ша ж

арыстар

ұйым

дастыру

Жарыстар

ТСМ

, ДҚҚ

(келісім

бойын

ша)

2011

жыл

ғы 2

6 мамы

рТалап

етілмейді

21.

Дүниежүзі қазақтары

ның

IV құрыл

тайы

ның салтанатты

ашыл

уын

ұйым

дастыру

Ашыл

у ММ

, ДҚҚ

(келісім

бойын

ша)

2011

жыл

ғы

27 мамы

рТалап

етілмейді

17

22.

Қазақстан Республикасы

Президентінің

атын

ан салтанатты қабы

лдау

өткізуді

ұйым

дастыру

Қабы

лдау

ПІБ

(келісім

бойын

ша)

, ММ

, ДҚҚ

(келісім

бойын

ша)

2011

жыл

ғы

27 мамыр

ПІБ

«001

» бю

джеттік

бағдарламасы

аясында

23.

Құры

лтайға

қатысуш

ыларға

К.Байсейітова

атын

дағы

ҰОБТ

«Қы

з Жібек

» операсын

жəне концерттік бағдарламаны

көрсетуді


ету

Опера

жəне

концерт

ММ

, ДҚҚ

(келісім

бойын

ша)

2011

жыл

ғы

27 мамыр

1300

0,5


қ бю

джет

4. Ақпаратты

қ қамт

амасыз ету

24.

БАҚ үш

ін баспасөз-релиздерін

жəне

ақпараттық

материалдар

дайын

дау

Баспасөз

-релиз

ММ

, ДҚҚ

(келісім

бойын

ша)

2011

жыл

ғы

15 мамыр

Талап

етілмейді

25.

Қазақстандық

БАҚ-та

шараларды

ақпараттық

сүйемелдеуді


БАҚ-та

ақпарат

орналастыру

БАМ

2011

жыл

ғы

20-2

8 мамы

р«0

25»

бюдж

еттік

бағдарламасы

аясында

26.

Дүниежүзі қазақтары

ның

ІV құрыл

тайы

н өткізу

жөніндегі

қоры

тынды ақпарат

Қазақстан

Республика

-сыны

ң Үкіметіне

ақпарат

ММ

2011

жыл

ғы

маусым

Талап

етілмейді

Барлығы:

100

000 мы

ң теңге


қ бю

джет

18

Ескерту:Аббревиатураның толық жазылуы:ММ – Қазақстан Республикасы Мəдениет министрлiгіIIМ - Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлігiККМ - Қазақстан Республикасы Көлiк жəне коммуникация министрлігіСIМ - Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер министрлiгiТСМ - Қазақстан Республикасы Туризм жəне спорт министрлігі ДСМ - Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігіБАМ - Қазақстан Республикасы Байланыс жəне ақпарат министрлігіПІБ - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқармасыДҚҚ - Дүниежүзi қазақтарының қауымдастығы «Қазақстан темiр жолы» ҰК» АҚ - «Қазақстан темiр жолы» ұлттық компаниясы» акционерлiк қоғамы«Қазақфильм» АҚ - Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» акционерлік қоғамыК.Байсейітова атындағы ҰОБТ- К.Байсейітова атындағы Ұлттық опера жəне балет театрыБАҚ - бұқаралық ақпарат құралдары

19

Дүниежүзі қазақтарының ІҮ Құрылтайы туралы толық түсінік беретін “Баспасөз баяны” жасалынды

БАСПАСӨЗ БАЯНЫ Дүниежүзі қазақтарының ІV Құрылтайы

2011 жылдың 25-27 мамырында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың қатысуымен Астана қаласында Дүниежүзі қазақтарының ІҮ Құрылтайы өтеді.

Бес жылда бір рет өткізіліп тұратын əлем қазақтарының құрылтайы еліміздің саяси-қоғамдық өміріндегі маңызды оқиға саналады. Қазақстан Президентінің жарлығымен еліміз Тəуелсіздігінің 20 жылдығы жылы болып жарияланған 2011 жылы əлем қазақтарының құрылтайы өткізілуі ерекше маңызға ие болып отыр.

Бұрынғы үш құрылтайға қарағанда ІҮ Құрылтайға Қазақстандағы жəне басқа елдердегі жастар мен жастар ұйымдарының, студенттер бірлестіктерінің көшбасшылары көптеп шақырылды. Сондықтан, Құрылтайдың басты ерекшеліктерінің бірі қазақтың мəдениеті мен ұлттық дəстүрлерін кеңінен танытуға арналған аса қызықты мəдени-көпшілік бағдарламалардың болуы екендігі даусыз заңдылық.

Құрылтайға əлемнің 35 елінен жəне Қазақстаннан қазақ ұлтының өкілдері жиналды. Қытай елі Шыңжаң Ұйғыр Автономиялық ауданы үкіметі төрағасының орынбасары жетекшілік ететін, құрамында 22 адамы бар ресми делегация жіберді. Құрылтайдың 1050 қонақтары қатарында шығармашылық, ғылыми-педагогикалық, зияткерлік, бизнес, спорт, мемлекеттік жəне қоғамдық ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері бар. Шетел қазақтары түрлі басшы қызметтерде, атап айтқанда Қырғыз Республикасының Президенті əкімшілігінде, Қытайдағы мем-лекет жəне партия органдарында, Ресей федерациясында, Өзбекстанда мемлекеттік қызметте, Моңғолия Парламенті мен үкіметінде жұмыс істейді.

Қонақтардың едəуір бөлігі шет елдерде қазақ халқының мəдениеті мен дəстүрін, қазақ тілін дамыту мен насихаттауға байланысты кеңінен танымал қоғам қайраткерлері болып табылады.

Қонақтар арасында Чехияның экс-министрі Жамила Стехликова, Чувашияның экономикалық дамуы экс-министрі, қазір Чебоксар жоғары оқу орнының доценті Гүлмира Тағайқызы Акимова бар. Құрылтай жұмысына ҚР Парламентінің Сенаты мен Мəжілісі депутаттары, сондай-ақ шетелдерден келген 6 депутат, оның ішінде Моңғолия Парламенті мен Германияның аймақтық парламентінің мүшелері қатысады.

Шетелден келген 50 ғалым жəне 12 академиктің ішінде аса көрнекті тарихшы Ермұхан Бекмахановтың қызы, мəскеулік профессор Нəйла Ермұханқызы Бекма-ханова; қазақтан шыққан тұңғыш теміржол инженері, Алашорда көсемдерінің бірі Мұхамеджан Тынышпаевтың ұлы мен немересі – Уфадан Алматыға қоныс аударған

20

академиктер, техника ғылымдарының докторлары Дəулет Мұхамеджанұлы мен Асқар Дəулетұлы бар.

Қонақтардың ішінде – ҚР Ұлттық Ғылым Академиясының академиктері Мұрат Жұрынұлы Жұрынов, Өмірзақ Айтбай, Серік Смайылұлы Қирабаев, Əлия Сəрсенқызы Бейсенова, Төрегелді Шарманов, Карл Молдахметұлы Байпақов, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаттары, көрнекті ақын Тұманбай Молдағалиев, ақын Асқар Оразақын, актер Асанəлі Əшімов, жазушы Төлен Əбдік, ақын Ұлықбек Есдəулет, əнші Мақпал Жүнісова, Қазақстанның халық əртісі, Социалистік Еңбек Ері Бибігүл Төлегенова, Қазақстанның Еңбек Ері Еркеғали Рахмадиевтер бар.

Сонымен қатар, Астрахань облысы орталығындағы гигиена жəне эпидеми-ология институты директорының орынбасары Ахмет Файзуллаұлы Жаркенов, Өзбекстан Ғылым академиясы генетика жəне эксперименталдық биология институты директорының ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары Сатыпалды Əдинаұлы Жа-таев, Ташкенттегі республикалық нейрохирургия ғылыми орталығы директорының ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары, медицина ғылымдарының докторы Марат Жұмабекұлы Мырзабековтер де Құрылтай жұмысына қатысады.

Құрылтайға қатысушылар арасында шет елден келген қазақ ұлтының мақтан тұтар өкілдері – Түмен мемлекеттік Думасы іс басқармасы бастығының орынба-сары, əлеуметтік ғылым өкілі Кенесары Қойше, оның əріптесі, муниципалдық Ака-демия академигі, Мирный қаласы əкімінің муниципалдық саясат, əлеуметтік мəселе жəне кадр жөніндегі бірінші орынбасары Гүлсім Ағзамқызы Бейсенбаева. Ауыл шаруашылығы ғылымының докторы Бейсенбай Насырұлы Шарлапаев, Мəскеудегі «Қазақ тілі. Казахский язык» газетінің бас редакторы, педагогика ғылымдарының кандидаты – Орынбасар Болатұлы Қуандықов, Эстониядағы «Абай» қазақ мəдени орталығының жетекшісі, биолог-ғалым Əлия Қабдірахманқызы Əбдуахитова, Моңғолия Парламентінің мүшесі Бəкей Ағыпар, Еуропа қазақтарының федералдық мəдени орталығының жетекшісі, философия докторы Əбдулқаюм Кесижилер (Гер-мания) бар.

Қонақтар арасында танымал ұстаздар көп: Ресей Федерациясының еңбек сіңірген оқытушысы, оқу-ағарту ісінің үздігі, Алтай өлкесі Құлынды ауданындағы ашылғанына 86 жыл болған қазақ мектебінің директоры Нұрғайша Ғайсақызы Бари-нова, Ташкенттегі Низами атындағы педагогикалық университеті, ирригация жəне мелиорация институтының кафедра меңгерушілері Ергеш Боранұлы Əбдуəлитов пен Бəкір Серікбаев, Кардиф университетінің (Ұлыбритания) оқытушысы, электроника жөніндегі доктор Отыншы Қахан келді.

Құрылтайға қазіргі кездің көрнекті спортшылары: Бейжін олимпиадасының қола жүлдегері Қанат Сілəм, армрестлинг жөнінен Иран чемпионы Жүсіп Шаткам жəне т.б. қатысады.

Құрылтай қонақтарының арасында Германия, Моңғолия, Қытай, Түркия, Өзбекстан, Ресей, Қырғызстандағы 16 Бұқаралық ақпарат құралдарының (газет, жур-нал, телевидение, радио) өкілдері: танымал журналистер, редакторлар мен бас редак-торлар, аудармашылар бар. Қазақстанның БАҚ өкілдері де кеңінен қатыстырылады.

Бизнес секторында Германия, Франция, Австрия, Тайвань, Иран, Ауғаныстан, Ресей, Моңғолия, Өзбекстан, Қырғызстаннан келген жəне Қазақстаннан қатысушы кəсіпкер қонақтар бар.

21

Құрылтай жұмысына Қазақстан мен шетелдердегі түрлі партиялар, қоғамдық қозғалыстар, ұлттық мəдени орталықтар көшбасшылары мен белсенділері қатысады. Олардың ішінде Парида Парманова («Адолат» социал-демократиялық партиясы, Ташкент, Өзбекстан), Серікболсын Əбділдин (ҚР), Жармақан Тұяқбаев («Əділетті Қазақстан үшін»), Болат Əбілов («Азат»), казактар атаманы Юрий Филиппович За-харов (ҚР) бар. «Нұр-Отан» халықтық демократиялық партиясы өкілдерінің үлкен тобы қатысады деп күтілуде.

Құрылтай қонақтарының 60 пайызын жастар құрайды. Олардың қатарында Гер-мания, Швеция, Австрия, Голландия, Норвегия, Ұлыбритания, Моңғолия, Түркия, Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан мен Қазақстанның спортшылары, студенттері, магистранті мен оқушылары бар.

Құрылтай қонақтарының ортақ тілегі ұлт көшбасшысы Н. Назарбаевтың арқасында əлемде зор абыройға ие болып отырған тарихи отандарының, Қазақстанның жетістіктерімен жақын танысу болып табылады.

Құрылтайдың негізгі іс-шаралары25 мамырдың таңғы сəті əлем қазақтарының ІV Құрылтайы қонақтары үшін

Тəуелсіздік сарайымен танысудан басталады, осы жерде сағат 11-де дүниежүзі қазақтары ІҮ Құрылтайының ашылуы болады. Қазақстан Республикасының Президенті, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төралқасының төрағасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев сөз сөйлейді, деп күтілуде. Кешкілік Елбасы аты-нан қазақ диаспорасының үздік өкілдеріне дəм беру-қабылдау ұйымдастырылмақ, бұл шетелдегі этникалық қазақтармен ұдайы жұмыс жүргізудің, тарихи отанмен байланыстың, ұлт тұтастығының ерекше мəнге ие екендігін көрсетеді.

25 мамырдың 16 сағатында «Қыз Жібек» операсының қойылымы өтетін Конгресс-холл Құрылтай қонақтарына өз есігін айқара ашпақ.

Құрылтайға қатысушылар 26 мамыр күні «Отан қорғаушылар монументіне» гүл шоқтарын қояды, Қазақстанның жаңа астанасының ғажайып көпшілік орындарымен танысып, Астана қаласы əкімдігінің «Этноауыл» кешенінің ашылуына қатысады.

Кеңесу-шешім қабылдау мəтініне құрылған «Дөңгелек үстелдер» республиканың жеті министрлігінде, тоғыз түрлі ведомстволардың қатыстырылуымен өткізіледі. Олардың тақырыбы, қарайтын мəселелері Құрылтай қонақтарының талап-тілегіне сай белгіленген. Мəселен, диаспора өкілдерін Оқу жəне ғылым министрлігінің шетелдегі отандастарға білім-ағарту қызметін көрсетудегі ағымдағы істері қызықтырады.

Ішкі істер министрлігі Көші-қон комитеті мен Сыртқы істер министрлігі консулдық қызмет департементінің «Нұрлы көш» бағдарламасын жүзеге асыру бағытындағы «Қазіргі этникалық көші-қон: жай-күйі, проблемалары» атты біріккен «Дөңгелек үстелі» өткізіледі. Қоныс аударушыларды əлеуметтік қолдау мəселелері Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрлігіндегі «Дөңгелек үстелде» көрініс табады.

«Шетел қазақтарының бұқаралық ақпарат құралдары: жай-күйі мен проблемала-ры» – Байланыс жəне ақпарат министрлігіндегі Мəдениет министрлігінің Тіл комиеті өкілдері қоса шақырылған кездесу тақырыбы осылай аталады.

«Қазақстанға қоныс аударушылардың жергілікті жағдайға бейімделу проблема-лары мен сабақтары, тəжірибелері» тақырыбы Ауылшаруашылығы министрлігіндегі кездесуде қамтылады.

22

Қазақстандағы іскерлік ортаның сырт елдердегі қазақ диаспораларымен байла-нысы Экономикалық даму жəне сауда министрлігіндегі əңгіме арқауына айналмақ.

«Түрлі елдердегі қазақ жастарын туризм мен спорт біріктіреді» тақырыбы Ту-ризм жəне спорт министрлігіндегі əңгімеге өзек болмақ.

«Дөңгелек үстелдер» жұмысына Қазақстан, Германия, Түркия, Қырғызстан елдеріндегі бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері, Ресей, Моңғолия, Өзбекстан, Қытайдағы газет-журнал редакторлары мен тілшілері, Бейжіңдегі ұлттар баспасы қазақ бөлімшесінің жетекшісі қатысады.

«Дөңгелек үстелдерде» жасалынған ұсыныстар ҚР Президенті əкімшілігіне, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы мен əлемнің 35 елінде жұмыс істейтін қазақ мəдени орталықтарына жіберіледі.

Осы күні, 26 мамырда Туризм жəне спорт министрлігі Еуропаның, Түркия, Қытай, Моңғолия, Өзбекстан, Ресей мен Қазақстанның 8 жастар командаларының футболшыларын «Азиада - 2011» жарысына арнап салынған ғимараттармен таны-стырады.

27 мамыр күні таңғы сағат 9-дан бастап, Еуропа, Түркия, Қытай, Моңғолия, Өзбекстан, Ресей мен Қазақстанның жастар командалары арасындағы турнир өткізіледі. 16 сағатта Президент Мəдени орталығында Қытай, Моңғолия жəне басқа елдер қазақтарының қолданбалы өнер жəне сурет көрмесі ашылады. Осы-дан соң сағат 16.30-да халықаралық ақындар конкурсы – мүшəйра мен шетел қазақ жастарының концерті өтеді. Кешкілік, сағат 21-ден кейін Астана қалалық əкімшілігінің ұйымдастыруымен «Жастар» сарайының орталық алаңында жастар дискотекасы болады.

1992 жылдан бастау алған Құрылтайлар жер шарының əр түкпірінде тұратын этникалық қазақтардың бас қосу, тілқатысу жөніндегі ерекше алаңына айналды.

Құрылтай қазақ халқының ұлттық тарихына, мəдениеті мен дəстүлеріне жаңаша қарап, оны байытуға мол мүмкіндіктер сыйлайды. Сонымен бірге ол сырттағы отан-дастарды өз еріктерімен елімізге қоныс аударуға жаңа мүмкіндіктер ашады.

Аталған іс-шаралар көші-қон саясатымен айналысатын мемлекеттік орган-дар үшін тарихи отанына қоныс аударушылар проблемаларына, этникалық көші-қон мəселелеріне терең бойлап, көші-қон заңдарына жаңа уақыт талаптарына сай өзгерістер енгізуге мүмкіндік береді.

RS: Қазақстан Республикасы Президентінің жұмыс кестесіне орай Құрылтайдың іс-шаралар бағдарламасына кейбір өзгерістер енгізілді.

23

IІ бөлім

ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІ – ҚҰРЫЛТАЙ ТУРАЛЫ

24

ҰЛТТЫҢ ҰЛЫ ЖИЫНЫ

Қазақстан дүние жүзінің қазақтарын осымен төртінші рет құрылтайға шақырып отыр. Алғаш рет əлемдегі қандастарымыз тəуелсіздігіміздің тұғыры болған Ал-матыда бас қосты. Бұл еркіндік алғанымызға бір-ақ жыл өткен уақыт еді. Соған қарамастан, Елбасымыз жер шарының түкпір-түкпіріндегі ағайынның басын қосып, оларды жас мемлекетіміздің алғашқы жетістіктерімен таныстырды. Бұл жиынның тарихи маңызы болды. Осыдан соң əлемнің əр қиырынан бастау алған ұлы көш қазақ жұртына қарай бет түзеді.

Екінші рет қандастарымыз рухани əлемнің бесігі болып саналатын қасиетті Түркістан шаһарында 2002 жылы бас қосты. Алыстан жеткен ағайын сырттай тамса-нып жүрген тарихи ғимараттар мен құнды жəдігерліктерді өз көздерімен көрді. Қазақ елінің он бір жыл ішіндегі ілгері басқан қадамдарына тəнті болды.

Бұл жырақта жүрген ағайынның бірсыпырасы қазақ жеріне келіп түбегейлі орныққан тұс еді.

Мемлекет басшылығы үшінші рет əлем қазақтарын 2005 жылы Есілдің жағасынан бой көтерген жаңа шаһарға шақырды. Қандастарымыз жас Астананың көркіне там-санып, елдің түпқазығы берік екенін аңғарды. Атамекеніне деген арман-аңсары

Бауыржан ОМАРОВ, Қазақстан Республикасы Мəдениет

министрлігі Тіл комитетінің төрағасы

Дүниежүзі қазақтарының ІҮ Құрылтайы республиканың мерзімдік баспасөз беттерінде, радио мен телеарналарда алдын-ала кеңінен насихатталды. Қазақ ұлтының басты жиыны саналатын Құрылтайдың негізгі ерекшеліктері, мəн-маңызы «Егемен Қазақстан» газетінде жарияланған төмендегі материалдарда ашып көрсетілді.

25

бұрынғыдан да арта түсті. Елбасымыз айтқандай, бұл кезде сырттағы қазақтар «ата-мекеннен бір нəрсе алсам деп емес, қайта оған берсем» деп келетін болды. Туған топыраққа деген адалдық пен жанашырлық психологиясы қалыптасты.

Енді міне, жер жүзіндегі бауырларымыз араға алты жыл салып,тағы да Астанаға келіп жатыр. Бұл келістің жөні бөлек. Осы жылдар ішінде сырттағы ағайынның көпшілігі елге біржола табан тіреді. Жылы орындарын суытпай, өздері туып-өскен елде тұрақтап қалғандары да жеткілікті. Бірақ олар ешқашан да атамекенінен тамыр үзген емес. Жырақта жүрген туыстарымыздың ішінде өз елдерінде қазақтың атын шығарып, биік лауазымды қызмет істеп жүргендері баршылық. Тіпті өсіп-жетілген елінде министр болғандары да бар. Олардың біразы осы құрылтайға қатысады. Мем-лекет басшысы əр түрлі шаралар аясында оларды қабылдап, қандастарымыздың тіршілігіне қатысты мəселелер жөнінде үнемі ақылдасып отырды.

Бұл жолғы құрылтайдың ең басты ерекшелігі айтулы шара Тəуелсіздіктің 20 жылдық мерейтойымен тұспа-тұс келіп отыр. Демек, құрылтай қонақтарымен бірлесіп, осы жиырма жылда жеткен жетістіктерімізді саралаймыз. Осы мерзім ішінде Қазақстанның алға басқан қадамдары сəтті болды. Бейбітшілік пен тұрақты лықтың мерейлі мекеніне айналдық. Халықаралық беделді ұйымға төраға болдық. Əлемнің іргелі елдерінің басшыларын шақырып, Сарыарқаның төрінде саммит өткіздік. Аста-намыз əр күн сайын арудайын жасанып, көздің жауын алатын болды. Мемлекетшілдік салт-дағды қалыптасты. Дүние жүзінің іргелі елдері қазақ жұртымен кəдімгідей са-насатын болды. Осы ілгерілеу мысалдарының бəрі əлемнің əр қиырынан жиылған қазақтардың тіліне тиек етер ортақ тақырыбы болмақ.

Дүниежүзі қазақтарының Құрылтайы – еліміздің қоғамдық-саяси өміріндегі елеулі оқиғалардың бірі. Бұл жиын əлемнің əр түкпірінде өмір сүріп жатқан этностық қазақтардың, яғни қандастарымыздың кездесуі мен араласуының аса зор тетігіне ай-налып үлгерді. Осы құрылтайға 30-дан астам шетелден 358 өкіл келеді. Дүниежүзі қазақтарының Құрылтайы шетелдердегі қандастарымыздың республика аумағына өз еркімен көшіп келуіне үлкен себепші бола алады.

Өзге елдерді мекендеп отырған қандастарымыздың ішінде де рухани өнім беретіндері бар. Олар қазақтың ұлттық құндылықтарын одан əрі байыта түсуге күш-жігерін жұмсап, жүйелі жұмыс жүргізіп жатыр. Сол өнімдердің біразы осы құрылтай кезінде қонақтар алдында көрсетілетін болады.

Этностық қазақтардың басты жиынының негізгі мақсаты – сырт елдерді мекендейтін қандастарымыздың назарын атамекенге аудару, көшіп келген орал-мандарға мемлекет тарапынан қолдау көрсету жайын ақылдасу. Бұл жолғы құрыл-тайға жас қонақтар көптеп шақырылып отыр. Мұндағы көзделген мақсат – құрылтай барысында шетелдерде тұратын қазақ жастарының жəне Қазақстанда білім алып жатқан шетел қазақтарының сұранысы мен мақсат-мұраттарын зерттеу. Шетелде тұратын жəне Қазақстанның оқу орындарында білім алып жатқан қазақ жастарының өмірін зерттеу арқылы оларды Қазақстанға тартудың жаңа əдістері мен тың форма-ларын енгізуге мүмкіндік берілмек. Аталған формалар мен əдіс-тəсілдер болашақта мемлекет үшін оралман жастарды оқыту жəне жұмыспен қамтамасыз етуге арналған мəселелерді шешуге де жол ашады.

Құрылтайдың аясында ұлттық өнер мен салт-дəстүрлерді насихаттайтын кең көлемдегі мəдени іс-шаралар өткізіледі. Атап айтсақ, шетелде тұратын қазақ

26

жастарының арасында қазақтың ұлттық спорт түрлерінен жарыс, халықаралық жыр мүшəйрасын жəне шетелден келген қазақ жастарының концертін ұйымдастыру көзделіп отыр. Сонымен қатар, мəдени шаралар шеңберінде қолданбалы қолөнер шеберлерінің көрмесі ашылады. Бұл көрмеге Қытай, Моңғолия, Өзбекстан жəне тағы да басқа шетелде тұратын қазақтардың қолөнер бұйымдары қойылады.

Дүниежүзі қазақтарының IV құрылтайы тек мерекелік шаралар жиынтығы ғана болмайды. Халықаралық мəні бар бұл басқосу атамекенде жəне шетелдерде тұратын ұлт өкілдеріне қатысты өзекті мəселелерді талқылау үшін ұйымдастырылып отыр. Атамекеннен алыс жүрсе де елінің ертеңін ойлайтын қандастарымыздың əрбір ой-пікірі маңызды. Тəуелсіздігіміздің 20 жылдығын атап өтер тұста елден жырақта жүрген қазақтардың айтары бар екені анық.

Дүниежүзі қазақтарының үш құрылтайы да өз міндетін атқарып, қиырдағы қандастарымызбен байланысты жақсы жолға қоюға ықпал еткен болатын. Енді Қазақстанның əл-ауқаты жақсарып, əлемдік үрдістерге қол созған кезінде өткізіліп отырған төртінші құрылтайдың да тағылымды болатынына сенім мол.

27

Осыған дейін үгіт-насихат жұмыстарын кең көлемде жүргізген еліміздің бұқаралық-ақпарат құралдары Құрылтай қонақтары атажұрт топырағын алғаш аттаған кезден бастап, оның əр сəтін оқырманға жедел жеткізіп, ұлтымыздың ұлы дүбірлі жиынының шежіресін бірге жазысты.

БАУЫРЛАСТАР САПАРЫ

Алматы ІІ темір жол бекетінде Құрылтай қонақтарын Астанаға шығарып салуға арналған митинг өтті. Алматы қаласы əкімінің орынбасары Серік Сейдуманов құттықтап ашқан соң жиынды қалалық Тіл басқармасының бастығы, филология ғылымының кандидаты Мамай Ахетов жүргізді.

Бірінші сөз Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы төрағасының орынбасары, белгілі драматург, қаламгер Сұлтанəлі Балғабаевқа берілді.

– Құрметті ағайындар!, – деді С. Балғабаев,– мынау бүгінгі жиын Құрылтайдың басы, оның дайындығы жүргізілгеніне біраз уақыт болды. Ең алдымен айта-тын нəрсеміз – бұл құрылтайға, жасыратыны жоқ, бүкіл еліміз, бүкіл Президент əкімшілігі, Алматы қаласы, Астана қаласы, басқа облыстарымыз жан-жақты дай-ындалуда. Бұған Елбасымыз Президент Н.Ə. Назарбаев өзі айрықша көңіл бөліп отыр. Осы жаңа ғана жарты сағат бұрын Елбасы Қауымдастық Төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашевты қабылдады, Елбасы осы құрылтай қалай өтейін деп жатыр, ағайындардың келуі қалай деген мəселелердің бəріне көңіл бөлуде. Міне, сіздердің поезға мінейін деп жатқандарыңызды, осындай митингі өткізіліп жатқанын да ол кісі біліп отыр. Сондықтан, бұл Құрылтай үлкен нəтижелі түрде өтеді ғой деп ойлаймын.

Ең бірінші біздің айтарымыз, дүбірлі іске сын айтушылар да көп, ақыл айту да көп. Кей қазақ жұмысқа көңіл қошы жоқ, ал, ақылды көп айтады ғой. Үйтпей отыр, бүйтпей отыр деген əңгімелер жиі. Бірақ, елге керегі, құрылтайда бəріміздің жұмыла жұмыс істеуіміз. Біздің кейбір ағайындардың ойынша, құрылтай қонағы болу дегеніміз поезға мініп, тойлап қайту. Ондай емес. Сіздердің əрқайсыңыздың мойныңызда үлкен міндет тұр. Ертең Астанаға жеткен соң 7 министрлікте кезде-су өткіземіз. Шетелдегі ағайындармен көші-қонның бүкіл мəселесін талқылаймыз, шешім қабылдаймыз. Кейін ол шешімдерді жүзеге асырамыз.

Сондықтан, мына сіздерден менің өтінішім, тек қана тойлап қайтам деген ойдан аулақ болыңыздар. Бізде істейтін жұмыс əлі көп. Ал, бауырлар, сапарымыз сəтті бол-сын! Құрылтаймыз нəтижелі болсын! Оның жаңа қабылданған іс-шараларын бəріміз бірге жүзеге асыратын болайық! Рахмет!

– Келесі сөз қонақтардың атынан Моңғолиядағы қазақ мəдени орталығының жетекшісі Хабсатар Омарұлы ағамызға беріледі,– деді Мамай Ахетов.

– Қадірменді ағайын!, – деді Х.Омарұлы, – Құрылтайда қазақтың басын қосқан тəңіріге рахмет! Қасиетті ата-баба топырағына басқан қадамдарыңыз үшін шын жүректен құттықтап, сапарларыңызға сəттілік тілеймін. Кең ғаламға тарыдай

28

шашылған қазақтың тағдырына байланысты мəселелерді, тұрмыс-тіршілігіне бай-ланысты түйткілдерді шешуге бір кісідей атсалысайық, дегім келеді. Осы өткен 20 жылдың ішінде 4 құрылтайдың төртеуіне де қатысыппын. Қазақты топтастырған, жақындастырған, қазақ елінің тағдырын шешуге əркімнің өз үлесін қосуға жігерлендірген құрылтайлар болып өткенін білеміз. Бұл үшін, əрине, Елбасымызға, үлкен іске дəнекер болған қауымдастыққа рахметімізді айтамыз. Шетелден келген ағайындарды жылы қабылдап барлық мүмкіншілікті тудырған қауымдастыққа, отау иесіне барлықтарыңыздың аттарыңыздан шын жүректен ықыласымызды білдірейік.

Осы 20 жылдың ішінде, міне, шетел қазақтарын қазақ еліне қосу, кейінгі жас ұрпақтың оқу-білімді, мəдениетті, ұлттық салт-дəстүрді игеруі бағыттарында ора-сан зор істер атқарылды. Күні ертең ашылғалы отырған төртінші Құрылтай сол бір игі істердің одан əрі кеңеюіне, жақсы жалғасын табуына жол аша түссе екен, деген тілегім бар. Барлықтарыңызға табыс тілеймін! Жақсылық тілеймін! Үлкен табысқа жетіңіздер! Қазақ елінің дамуына, келешегіне үлкен үлес қосыңыздар. Рахмет, сіздерге де, мына, қазақ еліне де рахмет!

– Енді алып көршіміз, Қытайдан келіп отырған қазақ бауырларымыздың, қандастарымыздың атынан Асан Əбеу ағамызға сөз кезегін береміз, – деген Мамай Ахетовтан соң топ алдына А.Əбеу шықты.

– Иə, үлкен бір той болғалы жатыр,– деді ол, – Тойдың қарасы қазірден-ақ көрініп тұр. Біз мынау Қазақстанның ұлы көршісі Қытай елінен келген үлкен деле-гация мүшелеріміз. Делегациямыздың бір бөлігі 24-іне қарай Астанаға төте барады. Онда Шыңжаң Ұйғыр Автономиялық районы төрағасының орынбасары Тілепалды Əбдірашитұлы бастаған үкімет мүшелері мен айтулы үлкен ғалымдар келе жатыр. Əрине, ҚХР-ның Қазақстанға деген достығын, сəлемін, шын пейіл-ниетін, соны-мен бірге құрылтайға деген құттықтау сəлемін сол кісілер айта жатар. Енді мына қасиетті Алматы топырағын басып тұрған осыншама делегация құрамындағы көптеген ғалымдар, өнерпаздар атынан айтарым мынау – Құрылтай арқылы қазақ елінің тұтастығы, бауырмалдығы, ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса берсе екен... Құдайым осы көрген қуанышымызды ұзағынан сүйіндірсін. Құрылтайда шешілетін мəселе көп болсын.

Асан Əбеудің сөзінен соң қазақтың үлкен айтыскер ақыны Рүстем Қайыртайұлы өзінің арнау өлеңін айтып, жиын тарқады.

29

Құрылтай қонақтарының үлкен тобы ел Тəуелсіздігінің алтын бесігі – Алматы-да бас қосып, арнайы поезбен Астанаға аттанды.

ЕЛОРДАҒА ЖИНАЛДЫ КІЛЕҢ ҚАЗАҚ

Міне, көптен күткен қандастарымыз төртінші рет өткізілгелі отырған Дүниежүзі қазақтарының құрылтайына қатысу үшін елордаға жиналып, атамекендегі бауыр-ларымен шұрқыраса көрісті. Алматыдан шыққан 505-ші арнайы пойызбен олар елорданың сапаржайына түсті.

Құрылтай қонақтары мінген пойыз сапаржайға келіп жеткенде күн шуағын ша-шып тұрды. Қазақ деген жалғыз ауыз сөздің құдіреті мен ежелгі қоныс – атамекеннің топырағы тартып келе жатқан бауырларды күтіп алу қашан да көңіл толқытатын сəттерге толы болмақ. Өйткені, олардың əрқайсысы тек қарақан бастарының емес, соңындағы ағайынның сағынышын, арман-тілегін арқалап келе жатыр. Бір пойызда отырғаны бол-маса, түрлі зобалаңның, нəубеттің салдарынан тарыдай шашыраған қазақтың бүгінгі ұрпақтары əлемнің түкпір-түкпіріне қоныс тепкен. Олардың көпшілігі атамекенге, оның ішінде ел ордасы – Астанаға тұңғыш рет атбасын тірегендер аз емес екен. Ендеше, елге келген осы қандастарымыздың бойында тосын сезім, бөлек күй болмағы заңдылық. Осы орайда, Президент Əкімшілігі, қалалық əкімдік, зиялы қауым өкілдері, əнші-бишілер қазақтың өзіне тəн бауырмал мінезімен, қонақжай пейілімен пойыздың алдынан шығып, жерге түскен қандастарымыздың тосырқап тұруына жол бермей, бірден үйіріп ала жөнелгені айтуға тұрарлықтай оқиға. Қандастарымыздың аяғы жерге тиер-тиместен əжелер шашуын шашты. Құрманғазының рухты күйлері қонақтардың мерейін өсірсе, алғашқы беташар əңгімелер мен лебіздер, арнау өлеңдер оқылып, олардың ұйыса кетуіне баса мəн берілді.

Сапаржай басындағы кішігірім жиында елге келген ағайынға ақын Кəкімбек Салықов пен Нұрғожа Ораз жылы лебіз білдірді. Ақсақал ретінде де, белгілі қаламгер ретінде де бұл екі ағамыздың елім деп келген қонақтардың алдынан шығып, жүрекжарды сөздерін айтатын əбден орны да, жөні де бар. Сондықтан ақын Кəкімбек Салықовтың «Қош келдіңдер, шетелдік бауырларым! Кетті өшіп бодандық ауыр халім. Торға түскен торғайдай күн кешіп ек, Тəуелсіздік өзгертті дəуір мəнін» – дей келе «Əр сөзімнен білінсе отты лебіз, Жан жүректің қалауын жеткіземіз. Елордада құрылтай сəтті өтсе, Бір басылар сағыныш деп білеміз» деп жырлағаны шынайы əрі тартымды шықты. Сол сияқты Нұрғожа Ораздың қандастарға қарата: «Сендерді осында алып келген «қазақ» деген жалғыз ауыз сөз. Қазақ əрқашан намысты болған. Сендер де намыстың туын жықпай, қайда жүрсеңдер де қазақ атын асқақтатып жүрген жансыңдар. Сен-дер мұнда қыдырып келген жоқсыңдар. Елдің хал-жағдайын білуге, сол арқылы шет-те жүрген бауырларымызға ақпарат жеткізуге, соларды осында көшіп келуге үгіттеуге жиналдыңдар. Ал, оның арасында атамекен топырағын басу бақыты, таныстық-білістік қуанышы жандарыңызға шаттық сыйласын. Аллатағала осындай қуанышқа бөлей берсін» – дегені елордаға жиналған қандастардың да ішкі ниетін дөп басқандай болды. Бұл екі арада қазақы дəстүрмен қонақтарға «Қош келдіңіздер!» атты арнауын айтыскер ақын Жақсылық Орынбасар домбырасымен шалқыта төгіп-төгіп жіберді.

Осы іс-шаралардан кейін елмен шүйіркелесе табысқан қандастарымызды ар-найы өкілдер қонақүйлерге жайғастыру қамына кірісіп кетті.

30

Айгүл СЕЙІЛОВА, журналист

АРМЫСЫҢ, АСТАНА! 24 мамыр күні қонақтарды Астана вокзалында Қазақстан Республикасы

Президент Əкімшілігінің Ішкі саясат бөлімі меңгерушісінің бірінші орынбасары Əлібек Асқар, ҚР Президенті əкімшілігінің инспекторы Қуат Борашев, Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев, Астана қаласы əкімшілігі Тіл басқармасының бастығы Оразкүл Асанғазы, қоғам қайраткерлері Кəкімбек Салықов жəне Сайлау Батыршаұлы т.т. қарсы алды.

Құрылтай қонақтарын гүл шоқтарымен, шашу шашып қарсы алған соң жиын болып өтті. Жиынды Астана қаласы əкімшілігі Тіл басқармасының бастығы Оразкүл Асанғазы ашып жүргізді. Ол Құрылтай қонақтарын құттықтап, сөз кезегін ақын Кəкімбек Салықовқа берді.

–Заман өзгерді,– деді Кəкімбек Салықов, – Бұрын шетелге шыққанда біреуіңізді көруге құмар болып іздеуші едік. Енді өздеріңіз іздеп келіп, өзіміз ашық кездесіп жүрміз. Соның бəрі құтты, сəтті болсын!

Мұның өзі тек ел Тəуелсіздігінің – арқасы. Сіздерге айтатын сөз көп. Бірақ, оның бəрі ертең құрылтайда айтылады ғой. Бүгін сіздерге бір арнау өлеңімді оқып берейін.

Қош келдіңдер, шетелдік бауырларым,Кетті өшіп бодандық ауыр халім.Торға түскен торғайдай күн кешіп ек,Тəуелсіздік өзгертті дəуір мəнін.

Ұмытылмас қан кешкен ғасырлардыБұл қазақ жұлдызы ашық жанды.Дабыл бермес халқыма дағдарыста,Тойтарып тұр талай жасындарды.

Жаңа жарқын табысын құттықтаймызБəйге көрген құлшынған құраттаймыз.Алыстағы қазақтар аңсап жетсе,Бағынбайтын межеге шам-шырақтаймыз

Қарсы алып тұр Астана жайраң қағыпГүлін тосса Сарыарқа əйбаттанып.Шардаланы сексен көл гəккулетіп,Бөкені мен ақмарал ойнақ салып

31

Əр сөзімнен білінсе отты лебіз,Жан жүректің қалауын жеткіземіз.Алла жар боп құрылтай сəтті өтсе,Бір басылар сағыныш деп білеміз.

Сөз ақын, жазушы, публицист, ҚР-ның еңбек сіңірген мəдениет қайраткері, Жазушылар Одағының мүшесі, ҚР Журналистер Одағының “Сералин” атындағы сыйлығының лауреаты Нұрқожа Ораз мырзаға берілді.

–Ал, бауырлар! Мынау біздің қуанышымызды табиғаттың өзі қолдағандай күн жарқырап жайнап тұр. Биыл кішкене салқындау еді. Міне, өздерің бізге жылылықты əкелдіңдер, бауырлар!

Сендерді сағынып, асыға күтіп, қазағым қай жерде қалай күн кешіп жүр екен деп мұнда біз отырмыз. Шіркін-ай, ата-бабаның туған топырағын бассам екен деп сендер жүрсіңдер ана жақта. Біз сол екі жақты сағыныштың тұтқынымыз қазір. Біздің мынау тəуелсіздігіміз бен Елбасының арқасында осындай бір жақсылық басымызға орнап, «біз қазақ» деген жалғыз сөз, жалғыз сезім, жалғыз сенім сендерді шақырып тұр. Қайда жүрсе де қазақ атаң еш уақытта ешкімге намысын жібермеген. Сендерде де сол намыс бойларыңды кернеп тұр. Сол намыс осы бүгінгі мынау құрылтайға алып келді. Біз қуана қарсы алып отырмыз. Тіпті, не айтарымызды білмей жүрекжарды ой-пікірімізді, жүректен шыққан сөзді қалай жеткізетінімізді білмей тұрмыз, ағайындар. Сендер жəй ғана қыдырып келген жоқсыңдар, сендер құрылтайға келдіңдер. Мына елдің қал-жайын білуге келдіңдер. Сөйтіп, кейін елдеріңе барғанда ар-жақтағы туыстарға осында қандай жағдай барын айтып, мынау елге елдің қосылып, құт əкелу жағын ойластырсаңдар, игі іс болар еді...

32

Астана вокзалындағы қарсы алу рəсімі аяқталған соң Құрылтай қонақтары Елорданың ең салтанатты да беделді қонақ үйлеріне бөліп орналастырылды. Кешкілік олар Құрылтай аясындағы ең алғашқы іс-шараларға қатыса бастады.

МҰРАТ БАСТАУЛАРЫНА САЯХАТ

Осы күні кешкілікте Құрылтай қонақтары «Керуен» сауда ойын-сауық орталығының кинозалында «Балалық шағымның аспаны» көркем фильмін көрді. Кинокөрсетілімді Дүниежүзі Қазақтары Қауымдастығы Төрағасының бірінші орынбасары Т.А. Мамашев сөз сөйлеп ашып, көрермендерге фильм режиссерін таныстырды:

– Өмірден өткен қазақтың мықты ақыны Жарасқан Əбдірашовтың баласы, біздің талантты режиссеріміз, қазақ киносын аманшылық болса, ертең талай биіктерге шығаратын, Голливудпен таласатын Рүстемге табыс тілеймін. Жаңа фильмнің тұсаукесері деуге тұрарлықтай осынау шараға куə болу бақыты біздің бəрімізге бұйырып тұр. Фильмді Елбасының ұлы мұраттарына бастау болған балалық шағы туралы дүние деуге болады. Мұны бізге, Қазақстан мəдениет министрінің қолдауы нəтижесінде, “Қазақфильм” киностудиясы тарту ретінде ұсынуда. Ал, Рүстем сөйле...

–Еліміздің жаңа ордасы, жаңа Астанамызға келіп жатырсыздар жан-жақтан. Қадамдарыңызға нұр жаусын деп тілеймін біріншіден. Аздап толқып тұрмын. Та-ныс адамдарды көріп отырмын залдың ішінен. Бұл кинотүсірілімге біраз дайындал-дым, жауапты жоба болғандықтан, 1,5 жылда осы фильм жасалып шықты. Күлетін жерде күліп, жылайтын жерде жылап алыңыздар. Таза көңілмен, шын көңілмен қараңыздар,– деген Рүстем Əбдірашевтен соң Талғат Мамашев тағы сөйледі:

–Құрметті ағайындар! Енді мына жас талантты режиссерімізге творчестовалық табыс тілеймін. Аманшылық болса тағы да осындай-осындай əдемі фильм жасай берсін. Қазақтың фильмін алға дамыта берсін. Сіздерге айтатын бір бір ғана ескер-ту – фильм біткеннен кейін автобуспен қонақ үйге қайтып, бүгін демалыңыздар. Ертерек жатыңыздар, өйткені көбіңіз жолдан шаршап келдіңіздер. Кешкі ас ішкен соң демалыңыз деген тілегіміз бұл. Ертең өте күрделі, жауапты күніміз. Сондықтан, менің айтайын дегенім, біріншіден, 8-ге дейін таңғы асты ішіп алыңыздар. 8-30-да бəріңіз автобуста отыруларыңыз керек. Алдымен “Қазақ елі” монументіне гүл шоқтарын қоямыз, одан соң , Тəуелсіздік сарайына кірудің өзі үлкен қиямет болады, өйткені, адам өте көп. Мыңнан астам адамбыз, Президент сақшыларының өзіндік тəртібі бар. Ол – бір. Ол жерден өту үшін бірталай уақыт кетеді. Екіншіден, ескертіп қояйын дегенім, пастортын, шақыру қағазын ұмытып кетуге болмайды. Президент сақшылары құжатсыз ешкімді де ішке кіргізбейді.

33

Ұлтымыздың ұлы жиыны – ІҮ Құрылтай салтанат құратын сағаттың келіп жетуі қазақ ақындарының шабытына шабыт қосты, қаламдарына қанат бітірді. Құрылтайға байланысты ең алғашқы құттықтау ақын Қайрат Жұмағалиевтен Қауымдастықтың поштасына келіп түскен еді.

ҚҰРЫЛТАЙ ҚҰТТЫ БОЛСЫН!

Құрылтай құтты болсын, қандастарым!Əрқашан арман болған, жолдастарым!Білеміз қилы күндер, бастан кешіп,Қатыгез тұл тағдырдың арбасқанын.

Жолдарың шартарапқа айырылды,Сан рет қанаттарың қайырылды.Бүгінде құшақтайсың кең Далаңды,Бабадан мұра –Ұланғайырыңды.

Халқының болашағын бағдарлаған,Кім қалды Елбасына таңғалмаған.Сендерді қарсы алып, ол күлімдеп,Дағдарыс кезінде де дағдармаған!

Еліңе қош келдіңдер, қандастарым,Келіп тұр сендермен бір əн бастағым.Осынау қазағымның асқар əні,Тілеймін мəңгілікке жалғасқанын!

35

IІI бөлім

ІV ҚҰРЫЛТАЙ: САЛТАНАТТЫ САҒАТТАР ...

36

ҚҰРЫЛТАЙДЫҢ САЛТАНАТТЫ АШЫЛУЫ

2011 жылы 25 мамыр күні таңертенгілік Тəуелсіздік сарайына бір мыңнан астам Құрылтай қонақтары жиналды.

Мінбеге Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев, Қазақстанның халық əртістері Бибігүл Төлегенова, Еркеғали Рахмадиев, қоғам қайраткері Мырзатай Жолдас-беков, академик Серік Қирабаев, Шыңжан Ұйғыр Автономиялы Республикасы төрағасының орынбасары Тілепалды Əбдірашитұлы, Ресей Федерациясы қазақ мəдени қоғамдары федерациясының президенті Тоқтарбай Дүсенбаев, Еуропа қазақ мəдени қоғамдары федерациясының төрағасы Абдулқаюм Кесижи, Чехия елінің бұрынғы министрі Жəмила Стехликова жəне Олимпиада жеңімпазы Қанат Ислам көтерілді.

Құрылтайды Т.А. Мамашев ашып жүргізді.–Қадірлі құрылтайға қатысушы ағайын, құрметті құрылтай қонақтары,

алыс-жақыннан атажұртты аңсап келген барша ағайын, атамекен атажұртқа қош келдіңіздер! (ду қол шапалақтау)

Бүгінгі Дүниежүзі қазақтарының IV Құрылтайына əлемнің 35 елінен 365 қонақ, оған қоса Қазақстан Республикасының барлық облыстарынан, Астана мен Алматы қаласынан зиялы қауым жəне бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері қатысып отыр. Кворум бар. Құрылтай жұмысын бастауға барлығы дайын. Құрылтайды ашық деп жариялауға рұқсат етіңіздер!

(ду қол шапалақтау)Гимн ойналды. Залда отырғандар орындарынан тік тұрып, оң қолдарын жүрек

тұсына қойды. Гимн аяқталған соң Т.А. Мамашев алғашқы сөз кезегі Елбасы Н.Ə. Назарбаевқа берілетінін айтты.

– Құрметті қауым, қадірлі құрылтай қонақтары! Сөз Қазақстан Республикасының Президенті, Елбасы, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төрағасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевқа беріледі.

Мемлекет басшысы, Дүниежүзі қазақтары Қауымдастығының Төрағасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Дүниежүзі қазақтарының IV құрылтайында сөйлеген сөзі мынадай мəтінде болды:

37

ҚАЗАҚСТАН – ДҮНИЕДЕГІ ƏР ҚАЗАҚТЫҢ ҚАСТЕРЛІ ҚҰБЫЛАСЫ

Ардақты əлеумет!Төрткүл дүниедегі қазақты туған жердің төсінде

қауыштырған осы құрылтайға келіп отырсыздар. Бүкіл еліміз сіздерді құшағын ашып, шын жүректен, қуанышпен қарсы алуда.

Осы күні еліміздің ақпарат құралдары, зиялы қауым, жастар – барлығы да сіздердің келгендеріңізден хабардар. Жолдарыңыз ақ болсын, қош келдіңіздер деген қуанышымызды білдіргім келеді. Баршаңызды қасиетті қазақ жерінде қарсы алып отырғаныма мен де зор қуаныштымын. Еуразия төріндегі ұлан-ғайыр атажұртқа сіздер əлемнің 35 елінен келіп отырсыз-дар. Туған топыраққа сағыныштарыңызды арқалап жеткендеріңіз үшін шын жүректен алғысымды білдіремін.

«Қасиетті қазақ жеріне, жерұйық мекен Астана ға келген «қадамдарыңыз құтты болсын, ағайын!» деп тағы бір рет айтқым келеді.

Қымбатты бауырлар!Құрылтай – тойласу үшін емес, ойласу үшін шақырылатын жиын екенін баршаңыз

білесіздер. Бабаларымыз ел тағдыры таразыға түскен тұста, жаңа белеске қадам басар шақта құрылтай шақырып, кеңес құрған. Біз бүгін сол игі дəстүрдің ізімен жиналып отырмыз. Тағдыр талайымен төрткүл дүниеге тарыдай шашылып кеткен ағайынның атамекенде басқосуы бəрімізге зор қуаныш. Десек те, биылғы құрылтайымыздың жөні бөлек, жолы ерек, маңызы айрықша. Өйткені, біз тəу етер Тəуелсіздігіміздің 20 жылдығы тұсында жиналып отырмыз. Сондықтан, бүгінгі құрылтайдың «Қазақ елі» монументі жанындағы мынау біз отырған Тəуелсіздік сарайында өтуінің өзіндік мəні бар! Ендеше, өткеніміз бен жеткенімізді байыптап алар сəт туып отыр, ағайын. Соны мен сіздерге біраз баяндап өтейін.

Қадірлі құрылтай қонақтары!Бізді бүгін осы салтанатты ғимаратқа ортақ ниет, ортақ мақсат жинап отыр.Ол –

елдіктің жайы, ел болудың қамы. «Ер қонысынан айырылса, ел ырысынан айырылады», дейді дана халқымыз. Ен даланы еркін жайлаған бабаларымыз қашанда Ел деген ұлы ұғымды Құрандай қастерлеп, ұрандай ұстанып келген. Бостан күндер бастан ауып, бо-дан күндер басқа түскен кер заманда да еркіндік пен елдіктен ешуақытта үмітін үзбеген. Баршаңыз білесіздер, бүгінде жер жүзінде мыңдаған ұлттар ғұмыр кешуде. Алайда, өзінің тəуелсіз мемлекетін құру олардың бəріне бірдей бұйырмаған. Алып планетадан туын тігер алақандай төбе таба алмай жүрген халықтар қаншама! Олардың арасында саны жағынан қазақты сан орап кететіндері де бар. «Бақ бағалағанның ғана басын-да тұрады», дейді. Сондықтан біз басымызға қонған бақты бағалай білейік, ағайын. Аталарымыздың сан ғасырлық аңсары болған тəуелсіздікті көздің қарашығындай сақтап, оны нығайта беруіміз қажет. Біздің арғы-бергі тарихымызда елдің еңсеріле көшулері аз болмаған. Əуелі, еске түсірсек, «Қайран да менің Еділім» деп ел айырылған зарлы

38

көш өшпес із қалдырды.Ұлы дала Қаратаудың басынан құлаған қаралы көштің де куəсі болды. Одан беріде тағдыр талайымен шетел асқан шерлі көшті де бастан кешірдік. Ал тəуелсіз мемлекет құрып, жасампаз өмірге бет бұрған бүгінгі көштің жөні бөлек. Бұл ауған ел қайта оралған, айырылған ағайын қайта табысқан Ұлы көш болып саналады.Біз ғасырлар бойы замана дауылымен жөңкіле көшіп, ғасырлар тоғысында туған елдің төріне біржола табан тіредік. Мен бір айтқан сөзімде: «Күйінсін жауың, сүйінсін досың,

Жиылсын қауым, құйылсын көшің», деп едім. Дұшпанды күйіндірген, досты сүйіндірген құтты көш болды.Біз қанша еліміз кең, осындай кең-байтақ деп жүрсек те, дəл бүгінгідей өз мемлекеттігіміз болған жоқ. Қазақтың табан тірейтін, дəл қазіргідей мағынада «елім, жерім» дейтін мемлекеті болған жоқ. Өз басқарушылығы да болған жоқ. Мұндай ауқымда еларалық шекараны ресми шегендеген жоқ. Өзінің шылбыр-тізгіні қолына тиген жоқ. Барлығын біз осы бір жиырма жылда, қысқа қас қағым уақытта ор-нына келтірдік. Ата-бабаның арманын орындадық. Біз бақытты ұрпақпыз.

Қадірлі қауым!Алыстан ат сабылтып жеткен ағайын!Естеріңізде болса, 1992 жылғы тұңғыш құрылтайда: «Құрылтайға қатысқан

қонақтар Қазақстанның гүлденіп-көркейгеніне таяу жылдарда куə болар», деп айтып едім. Сондағы тілегім Жаратқанға жеткендей, айтқаным келіп, Қазақстан аз уақытта əлемге танылған айбынды ел болды. Экономикасы қуатты, саясаты тұрақты, жері дəулетті, елі сəулетті мемлекет ретінде ірге орнықтырды. Бүгінде бізді бүкіл əлем сыйлайды, бүтін дүние санасады. Өйткені, Қазақ елі адамзат тарихында бұрын-соңды болмаған қадамға барып, атом қаруынан өз еркімен бас тартты. Ядросыз əлем құру бастамасы арқылы Жер жүзіне ізгіліктің өнегесін көрсетті. Біз мемлекетіміздің іргесін орнықтырып, еліміздің шекарасын шегендедік. Аз жылдың аясында Арқа төсінде, мы-нау өздеріңіз көріп отырған, ғасырдың ғажайыбы атанған арайлы елордамыз, асқақ Астананы тұрғыздық. Кезінде желмая мініп жер шолған Асан қайғы бабамыз Есілдің бойын көргенде: «Алты күнде ат семіртіп мінетін жер екен», депті. Сол айтқандай, сіздер алты жылда шын мəнінде жерұйыққа айналған Астананы көріп отырсыздар. Қазақ жері татулықтың туын тігіп, ұлтаралық, дінаралық келісімнің əлем үлгі тұтатын айшықты мысалына айналып отыр. Қазақ халқы ұлысты ұйыстырушы ұлт ретінде өзге этностарды бауырына басып, даналығы мен дарқандығын көрсете білді. Осы жылдар ішінде еліміз жаһандық ауқымдағы 3 дағдарыстың толқынына төтеп беріп, жаңа дəуірге қадам басты. Біз дағдарыс тұсында дамудың даңғыл жолына түскен ел атандық. Егер 1994 жылы ішкі жалпы өнім əр адамға шаққанда 700 доллардан бол-са, бүгін ол жан басына 9 мың доллардан келіп, 12 есеге өсті! Əлемдік тəжірибеде өз тəуелсіздігінің 20 жылында мұндай нəтижеге ешқандай ел қол жеткізіп көрмеген екен. Біз халықтың əл-ауқаты бойынша ТМД елдерінен озып, халықаралық рейтинг-те 50-ші орынға ие болдық. Қазір Қазақстан халықаралық резервтер деңгейі бойын-ша дүниедегі алғашқы 50 мемлекеттің қатарында. Ұлттық қорды қосқанда, біздің 73 миллиард доллар қаражатымыз бар. Дағдарыс жылдарында əлемнің көптеген елдерінде жалақы, зейнетақы, шəкіртақы қысқартылып жатты. Ал біз, керісінше, бұл көрсеткіштерді жылдан-жылға өсіріп отырмыз. Соңғы 10 жылда мұғалімнің жалақысы 5 есе, дəрігердің жалақысы 7 есе, зейнетақының орташа мөлшері 6 есе өсті. Жыл сай-ын 6 миллион шаршы метрлік тұрғын үй салуды жоспарлап отырмыз. Жұмыссыздық деңгейі 5 пайызға дейін төмендейтін болады. Өткен жылы біздің еліміздегі ішкі жалпы

39

өнімнің өсімі 7 пайызды құрады.Біз бұл көрсеткіштерге тоқмейілсіп отырған жоқпыз. Бүгінде біз индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын іске асырудамыз. Бұл бағдарлама елімізді жаңа биікке шығаратын болады. Біз шикізатқа малданатын, оның əлемдік бағасына алданатын ел болмауға тиіспіз. Кен байлығы таусылмай қоймайды. Бəрінен де керегі – ел байлығы. Ел байлығы дегенім – бəсекеге қабілетті экономика мен жаңа технологияны игерген білікті мамандар болып табылады. Қазақстанда өткен бір жылдың өзінде 800-ге жуық өндіріс орны құрылды. Таяудағы бірнеше жылда біз құны 8 триллионнан астам теңге болатын 300-ден астам жобаны жүзеге асырамыз. Соның арқасында тағы да 200 мың адамға жаңа жұмыс орны ашылатын болады.

Біз ел дамуының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық жоспарын жасадық. Ол кезеңде еліміздегі ішкі жалпы өнімнің көлемі кемінде 30 пайызға өсуі тиіс. Жақын жылдары Қазақстан Еуразияның ірі көлік торабына айналмақшы. Қазір біздің еліміз арқылы Батыс Қытай – Батыс Еуропа автожолының құрылысы қауырт жүріп жа-тыр. Ұлы Жібек жолын жаңғыртатын бұл дəліз арқылы жүк жеткізу теңіз жолымен салыстырғанда 3 есеге қысқаратын болады. Бұл жол шетелдегі қазақ кəсіпкерлеріне де мол мүмкіндік ашады. Қазақ елінің табыстары əлемдік саясатта да салтанат құруда.

Біз ТМД жəне Азия елдері арасында алғаш рет Еуропадағы қауіпсіздік жəне ынтымақтастық ұйымына төрағалық еттік. Беделді ұйымның мыңжылдықтағы алғашқы алқалы Саммитін өткіздік. Өткен жылы осы сарайда 56 елдің басшылары бас қосып, əлем дамуының аса маңызды мəселелерін талқылады. Астана Саммиті қазақтың абы-ройын жаһанға жайып, еліміздің жұлдызын жоғарыдан жандырды. Бұйыртса, биыл Қазақ елі тағы бір биік белесті бағындырайын деп отыр. Ол – еліміздің Ислам Конферен-циясы Ұйымына төрағалық етуі. Ислам дінін ұстанатын 57 мүше елі бар бұл ұйымның тізгінін ұстау бізге зор жауапкершілік жүктейді. Күллі мұсылманның басын қосқан ұйымға төрағалық ету Қазақстанның ислам əлеміндегі беделін биіктете түсетін болады.Қазақ қазақ болғалы біз дəл мұндай биікке көтерілген емеспіз. Сол беделді биігіміздің тұғырынан таймайық, бауырлар! Саммиттен кейінгі тағы орасан оқиғаның бірі – Қысқы Азия ойындары болды. Астана мен Алматыда қатар өткен дүбірлі Азиадада ел спортшы-лары құрлық біріншілігін жеңіп алды. Бұл дүбірлі жарыс та еліміздің абыройын асырып, айдынын тасыта түсті. Биылғы жылғы сəуір айында елімізде кезектен тыс президенттік сайлау өткенін баршаңыз білесіздер. Бұл сайлау біздің елдігіміз бен ынтымағымыздың мерейін үстем етті. Елдіктің ерен ерлігін, бірліктің баянды жемісін бүкіл дүниеге тағы да бір паш етті. Бірлік болмай, елдік болмайтынына көз жеткізді. Бірқатар елдерде орын алған халық наразылығын біліп отырсыздар. Ол толқулар ең алдымен əлеуметтік мəселелердің асқынуымен байланысты. Біздің елдегі президенттік сайлау – халықтың əл-ауқаты жылдан-жылға жақсарып келе жатқанын айғақтап берді. Сайлаудан кейін мен халықтан көптеген құттықтаулар, тілектер алдым. Олардың арасында алыстағы ағайыннан келгендері де аз емес. Осы орайлы сəтті пайдалана отырып, баршаңызға шынайы алғысымды айтқым келеді. Шын жүректен шыққан ризашылығымды қабыл алыңыздар! Бір қазақ ретінде мен ғұмыр бойы білігім мен қайрат-қабілетімді қазағым үшін жұмсап келе жатқан адаммын. Құдай денсаулық берсе, халқыма əлі де аянбай қалтқысыз қызмет ете беремін деп сенемін.

Қымбатты қандастар!Ахмет Байтұрсынұлының: «Сөзі жоғалған елдің өзі де жоғалады», деген сөзі бар.

Біздің тəуелсіздікпен бірге сөзіміз тіріліп, өзіміз еңсе тіктедік.

40

Бабадан жеткен қасиетті қазақ тілінің осы жылдары мемлекеттік мəртебе алып, құлашын кеңге жая түскенін білесіздер. Естеріңізде болса, 1991 жылы қазақ мектептерінде оқитын шəкірттердің жалпы саны 32 пайыз ғана болатын. Сөйтіп, біздің тіліміз кеңес заманында жойылуға тақады. Бүгінде ол көрсеткіш екі есеге артып, мектептерде 1,5 миллионнан астам бала қазақ тілінде білім алады. Аралас мекемелерді қосқанда, барлық балабақшалардың 90 пайызға жуығы қазақ тілінде тəрбие беруде. Қазір мемлекеттік органдарда іс жүргізу негізінен қазақ тіліне көшірілді. Мен «Қазақстан» телеарнасына биыл күзден бастап толық мемлекеттік тілде хабар таратуға тапсырма бердім.

Балалардың тіл үйренуіне көмектесетін «Балапан» деген арнайы телеарна ашылды. Таяу кезеңде қазақ тілінде «Мəдениет», «Білім» деген жаңа телеарналар-ды іске қосуға əзірлік жүруде. Қазақ тілінде шығатын басылымдардың саны да жыл сайын арта түсуде. Егер 1991 жылы, біз тəуелсіздік жариялаған жылы, Қазақстанда қазақ тілінде небəрі 82 басылым шыққан болса, бұл көрсеткіш биыл 523-ке жетті. Еліміздегі кітаптардың 80 пайыздан астамы қазақ тілінде жарық көруде.

Еліміз аман, жұртымыз тыныш болса, қазақ тілінің құлашын кеңге сермейтін күні алыс емес деп сенемін. Мен биылғы Жолдауымда 2020 жылға қарай қазақ тілін білетіндердің саны кемінде 95 пайызды құрауы тиіс екенін айттым. Қазірдің өзінде қазақ балабақшаларына өзге этнос бүлдіршіндері көптеп келуде. Балаларының келешегін мемлекеттік тілмен байланыстырып қарайтындар ұл-қыздарын қазақ мектептеріне беруде. Енді 10 жылдан кейін мектеп бітірушілердің 100 пайызы мемлекеттік тілді біліп шығады деп межелеп отырмыз.

Тəуелсіздіктің тірегі – ұлттық сана екенін білесіздер. Ал ұлттық сана тарих пен мəдениет арқылы қалыптасады. Осыған орай, елімізде «Мəдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы жемісті жүзеге асырылуда. Мемлекет тарапынан ұлан-ғайыр қаржы бөлінуде. Бағдарлама бойынша барымызды бағалап, жоғымызды түгендеуде ұлан-ғайыр іс атқарылды. Соның арқасында 100-ге тарта тарихи-мəдени нысан жаңғыртылып, оның 73-інде қалпына келтіру жұмыстары аяқталды. Шетелдер-ден тарих пен мəдениетімізге қатысты 5 мыңнан астам құнды деректер табылып, көшірмелері елімізге əкелінді. Əлемдік ақыл-ойдың ең озық үлгілері қазақ тіліне аударылып, олар том-том кітап болып жарық көруде. Бұл құндылықтар келешек-те жастардың бойына ұлттық сананы сіңіруге жол ашады. Ұлттық фольклорымыз «Бабалар сөзі» деген атпен 100 томға жинақталып жарық көруде. Сондай-ақ, əр қиырда шашылып жатқан ұлттық музыкалық мұрамыз да жинақталды. Оларға ше-тел қазақтарының əндері мен күйлері де енгізілгенін атап өткім келеді. Діңгегі берік ұлттық руханиятымыз бен ата дініміз өркен жайып келеді.

1991 жылы Қазақстанда небəрі 68 мешіт болатын, бүгінде олардың саны 2400-ге жуықтады. Қашанда толеранттылықты ту еткен біздің елде дін бостандығына барлық жағдай жасалған. Тек өткен жылдың өзінде еліміздің 3 300 азаматы Мекке-Медине-ге барып, қасиетті қажылық парызын өтеп қайтты. Құт қонған Қазақ елі сан түрлі дін өкілдерінің басын 3 рет қосып, бүкіл əлемдегі діндарлардың сауабын алды. Əлемдік жəне дəстүрлі дін басшыларының құрылтайларын өткізу еліміздің игі дəстүріне айналды.

Құрметті қандастар!Биыл тəуелсіздікпен бірге атамекенге атбасын бұрған Ұлы көшке де 20 жыл тол-

ды. Бүгінгі құрылтай осындай мерейлі белеспен тұспа-тұс келіп отыр. Сондықтан,

41

биылғыдай баталы жылы біздің бастамаларымыз жемісті болуға тиіс. «Елге ел қосылса – құт» дейді дана халқымыз.Азаттықтың елең-алаңындағы

күрделі кезеңге қарамастан, көшіміз көлікті болды. Содан бері ұлы көш бір сəткетоластаған емес. Ат қазығын байлар атамекенге 20 жыл ішінде 300 мыңға

жуық отбасы көшіп келді. Осылайша ел халқының саны 1 миллионнан астам қандасымызбен толықты. Біз дүние жүзінде өз қандастарын еліне шақырып, қаражат бөлген үш-ақ мемлекеттің біреуіміз. Өздеріңіз білесіздер, ол – Израиль, Германия жəне Қазақстан. Үкіметтің тарапынан келген ағайындарға біраз көмек көрсетіліп жатқанын білесіздер. Халқымызда: «Ел-елдің бəрі жақсы, өз елің бəрінен жақсы», деген ұлағатты сөз бар. Сондықтан қай қиырда жүрсек те «Қазақстан» ұғымы біздің жүрегіміздің түкпірінде сақталуы тиіс. Сіздер «сүйегім атажұртымда жатса» деп тілеген аталар аманатын арқалап келіп отырсыздар. Шеттегі бауырларымыздың та-банына кірген шөңге, біздің жан-жүрегімізді де сыздатуы керек.

Менің Жарлығыммен 2008 жылдан бастап қандастардың жыл сайынғы көшіп келу квотасын 20 мың отбасыға көтердік. Елге ағылған ағайынның көшін жүйелеу мақсатында «Нұрлы көш» бағдарламасын қабылдадық. Оны ойдағыдай іске асыруға мемлекет қазынасынан қомақты қаражат бөлінді. «Нұрлы көш» бағдарламасы аясында іргелі істер атқарылды. Бірқатар облыс əкімдері көшіп келген қандастарға арнайы ауылдар салып, игілікті іс тындыруда. Жұмысқа бейімдеу үшін орталықтар құрдық. Шеттен келген-дерге тіл үйрету шараларын қолға алып жатырмыз. Мен Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Солтүстік Қазақстан жəне Ақмола облысындағы осындай елді мекендерді өзім барып көрдім. Келіп жатқан, қоныстанып жатқан ағайынның қуанышында шек жоқ.

Қадірлі бауырлар,Атажұртын аңсап келген ағайын!Бүгінгі алқалы жиында қандастарымызға қолдау көрсетіп, қамқорлық жасаудың

нақты жолдарын айқындап алуымыз керек. Сондықтан, алдағы мақсат-міндеттерді бірлесіп белгілеп алғанымыз жөн.

Біріншіден, Парламентте «Халықтың көші-қоны туралы» заң жобасы қаралуда. Кеңінен талқыланып, қабылданатын жаңа заң қандастарымыздың жағдайын жақсартуға септігін тигізеді деп есептеймін. Ол қандастарымыздың құжат тапсыруда, тіркеуге тұруда, азаматтық алуда кездесетін түрлі кедергілерді жоюы тиіс. Бұл орайда бір нəрсені қаперде ұстаған жөн. Соңғы кездері белгіленген квота толмауда. Туған елге табан тіреймін, көшіп келемін деушілерге қашанда есігіміз ашық екенін мен тағы да қайталап айтамын. Бұл орайда, қандастарымызды Отанға оралту жұмысын жүйелей түсу керек. Дүниеде жағдайдың əртүрлі екенін білесіздер. Біз дүниежүзілік дағдарыстан өзге елдермен бірге шығып келеміз. Сондықтан «келемін дегеннің бəріне қаражат, үй, жұмыс беріліп, толықтай жағдай жасалады» деп ойламаңыздар. Біздің 20 мың отбасы деп отырғанымыз сондықтан. Ал бірақ өз бетімен көшіп келіп, ағайын болып, отбасы-мен қосылып, басқа жағдайлармен келсе, əсіресе, жастар оқуға келемін десе, оларға да ешқандай кедергі болмайды. Осыған байланысты біз «Нұрлы көш» бағдарламасының 2-ші кезеңінің жобасын қолға алуды жоспарлап отырмыз. Бұл кезеңде қандастарды жаңа өндірісті өңірлер мен ауыл шаруашылығына кеңінен тартудың жолдары сарала-натын болады. Ол үшін келген мамандарды қажеттілікке байланысты қайта даярлап, қысқа мерзімде оқытумен қамтамасыз етеміз.

Мемлекет қандастарымызға қатысты қамқорлығын жалғастыра береді.

42

Бағдарламаның еліміздің индустриялық дамуымен байланысты екенін қаперден шығармағандарыңыз абзал.

Екіншіден, шетелден келген құрылтай қонақтарының басым көпшілігі – 60 пайы-зы жастар екен.Жастар – біздің болашағымыз. Біздің əлемдегі барша қазақ жастарының сапалы білім алуына тиісті жағдай жасауымыз қажет. Қазақстанда біз оны жүзеге асыра-мыз. Осыған байланысты Білім жəне ғылым министрлігіне қандастарымызға бөлінетін гранттық квотаны нақтылап, жастармен жүйелі жұмыс жүргізуді тапсырамын. Қазір білектінің емес, біліктінің озатын заманы.Астанада əлемдік деңгейдегі Халықаралық университет ашылғанын білесіздер. Кіріп-шығып, көріп те қайтарсыздар.Бұл жоғары оқу орнында дүниежүзінің ең білікті мамандары мен ғалымдары дəріс оқиды. Сондықтан, мен əлемнің əр қиырындағы қазақ жастарын атамекенде оқуға жəне Қазақ еліне қызмет етуге шақырамын.Қазір жаңа дəуірге қадам басқан Қазақстанға отаншыл, білімді жас мамандар аса қажет. Жас қыздар мен жігіттер келіп оқитын болса, осында оқу бітіріп, мамандық алып, кейін ата-аналарын шақырып алатын шығар. Ол да қажет. Сондықтан, шетелдерде техникалық білім алған қазақ жастарын индустриялық өндіріске жұмысқа тарту керек. Қажет болса, оларға əлеуметтік қолдау көрсетуді енгіземіз.

Үшіншіден, біз шеттегі қандастардың Қазақстаннан жан-жақты хабар алып тұруына көмектесеміз.

Байланыс жəне ақпарат министрлігі «Каспионет» арнасының қазақтар тұратын елдерге таралуын қамтамасыз етуі керек. Сонымен бірге, ұлттық дəстүріміз бен та-рихымыз туралы хабарларды арттыру жолдарын қарастыруды тапсырамын. Бұған қоса, министрлік дүниежүзіндегі қазақ жастарының байланысын нығайту үшін ар-найы веб-портал ашқаны жөн.

Төртіншіден, қандастар тұрып жатқан елдерде ұлттық өнердің кеңінен тара-луына жағдай жасауымыз керек. Біз қазақтың қаймағы бұзылмаған көрші елдерде ұлтымыздың аса құнды рухани мұралары сақталғанын жақсы білеміз. Білім жəне ғылым министрлігі мен Мəдениет министрлігіне экспедициялар ұйымдастырып, осындай құнды мұраларды жинақтауды тапсырамын.

Бесіншіден, біз шет елдерде кіші құрылтайлардың тұрақты өткізілуін құптаймыз. Осыған байланысты, бұл құрылтайларға «Самұрық-Қазына» ұлттық əл-ауқат қоры қолдау көрсететін болады.

Қадірлі қауым!Қазақстан – дүниедегі əр қазақтың қастерлі құбыласы!Қазақстан – əлемдегі барша қазақтың құтты қарашаңырағы!Қазақ баласы дүниенің қай түкпірінде жүрсе де тұтас қазақ халқының бір бөлшегі

екенін біз еш уақытта ұмытпауымыз керек.Қазақтың абыройын асырып, мерейін тасытқан – ел тəуелсіздігі!Сондықтан, біздің басымызға бақ болып қонған тəуелсіздіктен асқан ешқандай

құндылық жоқ. Ендеше, тəуелсіздіктің 20 жылдығына тұстас келіп, ақ түйенің қарны жарылған бұл той – біздің ұланасыр ұлы тойымыз.

Тойымыз тарқамасын, ардақты ағайын!Еліміз аман, жеріміз тыныш болсын!Алаштың айбыны, бар қазақтың ортақ Отаны – Тəуелсіз Қазақ елі мəңгі жасасын!

(ду қол шапалақтау)Т.А. Мамашевтің: «Негізгі баяндаманы тыңдадыңыздар. Енді жарыссөз бастала-

43

ды. Келесі сөз Еуропа қазақтарының федералдық мəдени орталықтарының төрағасы, философия ғылымдарының докторы Абдулқаюм Кесижиге беріледі», деген сөзінен соң мінбеге А.Кесижи көтерілді.

– Аса мəртебелі Елбасы!Қадірлі бауырлар!

Мен бүгін сіздердің алдарыңызға Еуропа қазақтарының атынан шығып, арнайы сөз алып тұрмын.

Еуропа қазақтарының саны өзге елдердегі ағайындармен салыстарғанда əлдеқайда аз. Бірақ олардың да тарихы аса қызық, тағдыры өте күрделі.

Олар атамекенін өз еркімен тастап кеткен жоқ. Еуропаға қызық қуып, жақсы тұрмыс, керемет байлық іздеп барған емес. Тағдырымыз солай бол-ды, ағайын. Жолымыз кереметтей ауыр, көргеніміз қиындық болды.

Біздің Еуропаға қоныс аударған тарихымыз-да неше түрлі аласапыран оқиғалар, арпалыс шайқастар жатыр.

Бұл күрес пен шайқастардың көпшілігі тəуелсіз қазақ мемлекетін құру үшін жүргізілді. Талай аза-

мат осы жолда шейіт болды. Енді, міне, сол аға ұрпақ аңсап өткен, соған жете ал-май кеткен Тəуелсіздікке біздің қолымыз жетті, ағайын! Тəу етер Тəуелсіздігіміздің бақытын біз көріп отырмыз.

Елордамыз Астанада, Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев бас болып, Əнұранымызды асқақтатып, бүгін бүкіл əлем қазақтарын бір шаңырақтың астында жинап отырмыз.

Қай заманда, қай дəуірде мұндай алқалы жиын болып еді?Осының бəрі Тəуелсіздіктің арқасы, ағайын! Ендеше, осынау қуанышты күнге жеткізген Тəуелсіздігіміздің 20 жылдық мерей-

тойы құтты болсын, бауырларым!Тарих үшін қас қағымдай ғана сəт болған осы 20 жылда Қазақстанның қол

жеткізген табыстарын жаңа ғана Нұрсұлтан Əбішұлының өз аузынан естідік. Шынын айтсақ, шетте жүрсек те біз Қазақстанның табысына қуанамыз,

жетістігіне марқаямыз. Халықаралық қауымдастықта өзгелермен терезесі тең, керегесі кең мемлекет болғаны біздердің мəртебемізді көтереді. Назарбаевтай лидері бар қазақ халқының ұрпағы екенімізді айтып, алшаң басып жүреміз.

Əсіресе, Қазақстанның өткен жылы əлемде абыройы асқақтап, Еуропаның Қауіпсіздігі мен Ынтымақтастығы ұйымына төрағалық еткені бүкіл дүние жүзіндегі қандастарымызды зор мақтанышқа бөледі. Қазақстанның барша түркі əлемінің жəне Азия мемлекеттерінің ішінен тұңғыш осы Ұйымға төраға болғанын естігенде қазақтар ғана емес, ол жақтағы түбі бір түркі ағайындардың бəрінің қуанышында шек болмады. Бұрын Еуропа елдері ғана жетекшілік жасап келген бұл Ұйымға та-рихи Отанымыздың төраға болуы – дүние жүзінің Қазақстанды демократиясы дамыған, өркениетті мемлекет ретінде сөзсіз мойындауы еді. Алыста жүрген біздің

44

де еңсемізді осылайша бір көтеріп тастадыңыздар, ағайындар!Енді, мінеки, биылғы жылы бүкіл исі мұсылман мемлекеттерінің басын қосатын

Ислам Конференциясы Ұйымының тізгінін қолға алды. Қазақстан əлеуметтік-экономикалық, мəдени-рухани салаларда да қарқынды да-

мып, өзгелерден көш бойы алға озып кетті. Бұл жетістіктердің бəрі ең алдымен Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың ересен

еңбегінің арқасы! Елбасының көреген саясаты мен реформаларының нəтижесі! Оны біз жақсы білеміз.

Биыл Қазақстанда Президент сайлауы өтті. Сайлауда Нұрсұлтан Назарбаев жеке дара шығып, айқын жеңіске жетті. Бұл жеңіс ешқандай да кездейсоқтық емес. Бұл халықтың мейірі мен ықыласы.

Бүгінгі таңда Назарбаев əлемдік деңгейдегі лидер. Дүниежүзіндегі ең белгілі, ең беделді қайраткердің бірі.

Оның Қазақ мемлекеті, жер жүзіндегі бүкіл қазақ қандастары үшін жасап жатқан еңбегі өлшеусіз. Сондықтан шетелдік ағайындар да Қазақстандағы Президент сай-лауын айрықша қадағалап, жанкүйер болып отырды. Елбасына тілектес болды, теңдессіз жеңіске жеткенде ұлан-асыр той жасады. Бір-бірімізді құттықтадық, қазақ болғанымызға мақтандық. Енді, сол алыс Еуропадан жете алмай жатқан мыңдаған қандастарыңыздың атынан, Нұрсұлтан Əбішұлы, бүгін Сізге жеңісіңіз құтты болсын айтамыз!

Сіздің Елбасы ретіндегі қызметіңіз Қазақстаннан тысқары жерлерде өмір сүріп жатқан миллиондаған қандастарымызға зор ықпалын тигізіп жатыр.

Атажұрттан алыста жатсақ та біз де «қазақ» деген атымызға, ана тілін, діліміз бен мəдениетімізді, салт-дəстүрімізді сақтап қалуға құлшына кірістік. Бұл игі іске Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы да жан-жақты қолдау жасап, нақты көмек көрсетіп отыр. Бұл ретте, аса мəртебелі Президентіміз, Қауымдастықтың Төралқа төрағасы Сіз екеніңіз бəріміз үшін үлкен мақтаныш, бедел.

Құрметті Нұрсұлтан Əбішұлы! Біз үшін өзіңіз бастаған ісіңіздің жалғаса беруі үшін Сіздің болашақта да Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төралқа төрағасы болып қала беруіңіз өте қажет.

Бұл жалғыз менің ғана емес, бүгінгі алқалы жиынға қатысып отырған барлық қонақтардың, əлемдегі бүкіл қазақ қауымының өтініш-тілегі деп жеткізіп отырмын.

Бұл тілегімізді Сіз қабыл алады деп сенеміз. Еліңіз үшін, бүкіл қазақ халқы үшін денсаулығыңыз мықты болып, қажыр-

қайратыңыз сарқылмасын! Қазақ елінің абыройы асқақтай берсін!

(ду қол шапалақтау)

– Келесі сөз Халықаралық «Шабыт» шығармашыл жастар фестивалінің лауреаты

45

жəне Гран-При жүлдесінің иегері, ақын Бауыржан Қарағызға беріледі,– деді Т.А. Мама-шев. Б. Қарағыз қазақ елі туралы, елдігіміз туралы тебіреніске толы өлеңін оқыды.

АТАҚАЗАҚ

Дəл бүгін, көз жасым шашудай шашылған,Рухымнан жұмақтың есігі ашылған.Қуаныш күлкісі естілсін даусымнан –Кеудемде күмбірлеп дұғалы Өктем Үн,Мен – еркін Сөзімін Тəуелсіз Көктемнің!

Тəуелсіз көктемде туған Ол тұмадан –Тəуелсіз елімнің патшасы – Ұлы Адам,Əуелі халқының саулығын сұраған,Сөзінде Қайырым уілдеп,Көзінде мейірім гүлдеген,Шашылған қазақтың бастарын құраған…Тəңірінің нұры бар, Қазақтың бағы бар,Атыңнан айналдым, Нұрсұлтан – Нұр-ағам!

Ашылып аспаннан бодандық түнегі,Əр үйде əр сəби тəуелсіз күледі!Антында азаттық жұпары аңқыған,Елбасы, өзіңсің – Қазақтың тілегі!Қазақтың рухы – Қазақтың Даласы,Алланың мейірі жауып тұр, қарашы!Ақылдың нұрымен жуынған санасы,Қазақтың ағасы – Қазақтың данасы!

Мендегі бұл шаттық – тарқамас мəңгілік,Мендегі бұл бақыт – ортаймас мəңгілік!Тəуелсіз қуаныш жиырма жыл ғана емес,Бұл ұғым – Қасиет!!!Қасиет ғасырдан ғасырға жететін жаңғырып!

Қасиет қонған ел, ал қуан, ал шаттан!Төгілсін тіліңнен аппақ гүл бұрқырап,Көңілің кісінеп, жылқыдай шұрқырап,Тəубеңе келші бір, Тəңірі қолдасын,Тəуелсіз намысың – тот жемес алмасың!

Еуразия жүрегі – бірліктің бесігі!Парасат қолымен тербелген есімі.Жиырма жыл тоқтамай тамырымда күркіреп,Отанға оралған Қазақпен – көш ұлы!

ҰЛЫ КӨШ!

46

Кірпіктің ұшында қуаныш мөлдіреп,Көзімнің ішінде Көк Туым желбіреп,Сөзімнің ішінде сезімім елжіреп,Қуансын жан бүгін, шаттансын жан бүгін!

Иə, тəубе…Бір Құдай жар болып!Еуропа ендігін басқардық қолға алып,Ислам əлемін иітіп, жалғадық!Жаһанның жанары сəбидей таңданып,Дүние көгінде қырандай самғадық!

Дүние көгінде Азаттық толғанып,Сабыр мен ақылдың бейнесін сомдадық!Елбасы, атыңа бар алғыс арналып,Сізді тек мойындап, таныған бар халық,Ататүрік тұлғасын бойыңнан аңдадық!Атақазақ атына лайық мəртебең!Бар қазақ жүрекпен осыны таңдадық!

(Ду қол шапалақтау)

Т.А. Мамашев келесі сөзді Ресейдің Алтай өлкесі, Құлынды ауданындағы қазақ мектебінің директоры Нұрғайша Бариноваға берді:

– Ардақты ағайын!Құрметті отандастар!Дүниежүзі қазақтарының кезекті Құрылтайы

əлемнің жанарын жаулап, сəулеті мен дəулеті келіскен əсем Астанада атажұрттың тəуелсіздігі нығайып, мерейі тасыған сəтте өтіп отыр. Орта тол-сын, əлеумет!,– деп бастады Н. Баринова өз сөзін.

Алғашқы құрылтайда төрткүл дүние таныған, ұлт кемеңгері Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлының «Біздің бұл дүниеде бір Отанымыз бар, ол – тəуелсіз Қазақстан!» деген жалынды сөзі Ресей қазақтарының жадында жаңғырып тұр. Осы Ресей қазақтарының бүгінгі алқалы басқосуға жиналған ағайынға, тəуелсіз Қазақстанға деген ыстық ықыласын жеткізуге рұқсат етіңіздер.

Жақында Қазақстанда өткен кезектен тыс сайлаудағы Нұрсұлтан Əбішұлының ұлы жеңісін

біздер, шетте жүрген қазақтар елдегі ырысты ынтымақты қастерлеуі, қандастардың өз басшысына нық сенімі деп қабылдадық. Тек біз емес, орыс, татар, башқұрт, ше-шен көршілеріміз де Қазақстанды тұрақтылық пен берекенің мекені деп есептейді.

47

Сонымен бірге Қазақстан мен Ресей Федерациясы басшыларының стратегиялық қарым-қатынасты дамытуға ден қойғаны қуантпай қоймайды. Бұған қос халық арасындағы сан ғасырлық мəдени, тарихи байланыстар негіз болғаны анық.

Елбасы екі жақты қарым-қатынастардың мағынасы мен мазмұны бұрынғы посткеңестік кеңістікте үлгі тұтуға əбден болатын интеграциялық үрдіс екендігін орынды көрсетті. Ресей қазақтары бұл үрдісті ерекше мақтанышпен атайды. Уақыт пен келешек ұрпақ алдындағы жауапкершілікті терең сезіне отырып, осы үрдісті жалғастыруда халықтық дипломатияға үлесімізді қосуға біз де борыштымыз.

Қазір Ресей Федерациясында 1 миллионға жуық қандастарымыз тұрады. Олар Астрахань, Орынбор, Түмен, Челябі, Волгоград, Сарытау, Самара, Новосібір, Алтай өлкесі, Алтай Республикасы өңірлерінде сан жылдардан бері қоныс теуіп, басқа да ұлт-ұлыстармен көрші тұрып келеді. Ресейдің 26 аймағында 39 мəдени орталықтар, жергілікті жəне аймақтық автономия тəрізді қоғамдық ұйымдар жемісті жұмыс істейді. Төрт жыл бұрын орталығы Самара қаласы болып танылған Ресей қазақтарының ұлттық мəдени автономиясы құрылды. Бұл орталық – қоғамдық ұйымдардың басын біріктіруді, мəдени бастамаларға қолдау көрсетуді, ұлттық салт-сананы жаңғыртуды көздейді. Түрлі деңгейдегі халық шығармашылығы фестивалдері, отбасылық, балалар сайы-стары, байқаулар қоғамдық жұмысымызға жаңа серпін берді. Федерацияның біршама субъектісінде мемлекеттік заңнамаларға сəйкес қазақ мектептері жұмыс істеп, түрлі тіл үйрету курстары ашылды. Қоғамдық ұйымдар Москвада «Қазақ тілі» Самарада «Ақ жол» атты газет шығарады, Интернет кеңістігі де оңтайлы пайдаланылуда. Мерекелі шаралар күнтізбесінде Наурыз мейрамы өзінің айшықты орынын алды. Əз Наурыз Мурманскіден Саха Якутияға дейінгі аралықта достық пен ынтымақтың мерекесі, қазақтан өзге де ұлттардың ерекше құрметтейтін мейрамы ретінде аталып келеді.

Бүгінгі күні осы жетістіктермен қатар шешімін таппай отырған мəселелер де жеткілікті. Мысалы, Ресейде қазақ тілінде білім беретін мектеп екеу-ақ. Мен 25 жылдан бері Ресейдің Алтай өлкесі Құлынды ауданындағы ұзақ жылдық тарихы бар қазақ орта мектебінің директоры болып қызмет етіп келемін. Сексен үйлі біздің Ке-рей ауылы тарихи көшке ілесіп, замана желінің əуенімен сан қилы уақиғаны бастан өткерсе де, күні бүгінге дейін ата-баба дəстүрін, салтын, ең бастысы ана тілін қаймағы бұзылмаған қалпында сақтап, сақтап қана емес дамытып отырған Ресейдегі «кіші Қазақстан» деп атаса да болатындай ел. Қазақша тəрбие мен білім алған түлектеріміз бүгінгі таңда кез келген жоғарғы оқу орындарына қиналмай-ақ түсіп аяқтап шығады. Сондай-ақ, біздің əнші, биші оқушыларымыз Барнаул, Москва қалаларында, Еги-петте өнерлерін көрсетіп Керей ауылының даңқын тағы бір аспандатып тастады.

Одақ көлемінде таза қазақ тілінде жұмыс істейтін «Балдырған» атты жалғыз балабақша ашып, ол бүгінде мектеп ішіне орналастырылды. Жұмыла көтерген жүк жеңіл демекші, Керей ауылы, Қаракөл мектебі өзінің орныққан, ашылған күнінен бүгінге дейін рухани байлығының бастау көзі іргелес тұрған ата мекеніміз – Қазақстан екенін жақсы түсінеді. Мешітіміз де жұмыс істеп тұр. Қазақ елімен шекаралас болғандығымызды пайдаланып, мектеп оқулықтарынан да, қазақ ақын-жазушыларының кітаптарынан да жетімсіздік көрген емеспіз.Дегенмен отандаста-рыма Ресейдің қазақтар тығыз орналасқан аймақтарында қазақ мектептерін ашу керек дегім келеді. Бұл жөнінде Ресей мен Қазақстанның білім министрліктерінің арасында нақты келісім жасалса деймін.

48

Əлемнің құрлықтағы ең ұзын шекарасы Ресей мен Қазақстанның ортасынан өтетіні белгілі. Осы шекараның бізді бөлмейтін, қайта біріктіретін факторға айналу-ында Елбасының еңбегі өлшеусіз. Екі елдің экономикалық интеграциясына, бірыңғай кедендік Одаққа бірігуіне мемлекеттік деңгейде үлкен мəн беріледі. Нəтижесінде шекаралас аймақтардың алыс-берісі жақсарды, қоғамдық жəне əлеуметтік байланыс та нығайды. Астрахань, Түмен, Самара, Челябі, Новосібір облыстарының қарым-қатынасты дамытудағы жұмыстары оң нəтиже бере бастады.

Біз былтыр Өскемен қаласында Қазақстан мен Ресейдің өткен шекаралас аймақтарының 7-ші форумында екі ел аймақтарының ассоциациясын құру туралы ба-стаманы толық қолдаймыз. Ассоциация жанында Федеральдық автономияның,мəдени орталықтар мен қоғамдық ұйымдардың əлеуетін тиімді пайдалануға да жол ашылар еді.

Қазақстан мен Ресейдің сан қилы тарихында екі халықты бөлгеннен гөрі біріктіретін тұстары көп. Екі мемлекет XXI ғасырға лайық ұлтаралық саясатын жүргізуде. Бізде 160, атажұртта 140 ұлт өкілдері тұрады. Ақиқатын айту керек, қазақтай дана халықтың дара ұлы Нұрсұлтан ғана əлем діндерінің басын Астана-да қосып, тараудың аз-ақ алдында қалған ОБСЕ жұмысына жаңа қарқын қосты. Енді міне, Қазақстан ислам конференциясына төраға. 2007 жылдан бері Қазақстан халқының ассамблеясы мəжіліске 9 депутат сайлау мəртебесіне ие болды. Ресей Федерациясының заңнамаларында мұндай жоқ. Болашақта осындай келісімді кесім Ресейде де болып қалар. Оған төрелікті уақыт айтар.

Атажұрт тəуелсіздігінің 20-жылдығы қарсаңындағы бүгінгі алқалы мəжіліс дүйім қазақтың ұлылығын, біртұтастығын дəлелдеп отыр. Біз өткенімізді саралап, келешегімізге сеніммен қараймыз. Ресей қазақтары атынан атамекендегі ағайынның ыстық құшағы мен дарқан пейіліне алғысымызды білдіреміз. Құрылтай жұмысына жемісті жұмыс тілеймін.


– Сөз Қытай Халық Республикасы Шыңжан ұйғыр автономиялы район төрағасының орынбасары Тілепалды Əбдірашитұлына беріледі,– деді Т.А. Мамашев.

– Аса мəртебелі Президент Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев, ханымдар, мырзалар, достар!,– деді Т.Əбдірашитұлы, – Сарыарқаның төсіндегі сəнді қала – əсем Астанаға келіп, Дүниежүзі қазақтарының IV құрылтайына қатысып отырғаным – мен үшін үлкен мерей, зор даңқ. Осы бір салиқалы сəтте мен Қытай делегациясының құрамындағы мүшелер атынан мəртебелі Президент Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевқа өскелең құрмет білдіремін! Дос көрші ел Қазақстан халқына ыстық ықылас, ізгі тілегімді арнаймын! Құрылтайға қатысып отырған əр ел уəкілдеріне шынайы сəлем жолдаймын!

Биыл – Қазақстан тəуелсіздігінің 20 жылдығы! Өткен 20 жылда Президент Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтің басшылығында еңбекшіл, па-расатты, ержүрек, ақ көңіл Қазақстан халқы,

49

ерен ерлік, өршіл рухпен, парасатты пайым, жалынды жігермен егемен елдің тəуелсіздік тұғырын бекемдеп, ұлттық шаруашылығын шалқытты, халықаралық қауымдастықпен қоян-қолтық араласып, мемлекеттің жалпылық қуатын көрнекті өсірді. Инфрақұрылымдары серпінді дамыды, шетелдерден болған экономикалық селбестігі күн сайын ұлғайып, əлеуметтік істері арындай алға басты, халықтың тұрмыс күйі айтарлықтай жақсарды, халықарадағы ықпалы күшейе түсті, дүйім жұртты жалт қаратқан бірталай зор жетістіктерге қол жеткізді. Бұған – бүгінгі Қазақстанның тұрақты саяси жағдайы, гүлденген экономикасы, ұлттарының құп жарасқан берекесі, баянды қадаммен дамыған қоғамы куə. Абзал дос көрші ел ретінде біз бұған шын жүректен шаттанып, ақ ниетпен сүйінеміз, əрі Қазақстан халқының мұнан да зор жетістіктерге қол жеткізуіне тілеулеспіз. Егемен елдің ертеңі нұрлы болғай!

Қытай мен Қазақстан дипломатиялық қатынас орнатқан 19 жылдан бері тараптардың қуатты құлшынысының арқасында Қытай-Қазақстан қатынасы арынды қадаммен ақаусыз дамыды, екі елдің арасындағы барыс-келіс жиілеп, өзара сенімділік күн санап арта түсті, стратегиялық əріптестік қатынас онан əрі нығайып, мазмұны байыды. Бірлескен Ұлттар Ұйымы, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы, сондай-ақ, басқа да халықаралық ұйымдар аясында бірін-бірі қолдап, тығыз ынтымақтастық қадамдар жасады; саяси, экономика-сауда, энергетика, мəдениет, оқу-ағарту, денсаулық сақтау саларындағы селбестігі анағұрлым күшейді, аймақтың қауіпсіздігі мен тұрақтылығын қорғауға, екі елдің ортақ дамуын жебеуге елеулі үлестер қосты. Көп ұлтты мемлекет – Қытай Халық Республикасының бір мүшесі болған Қытай қазақтары өзге туысқан ұлттармен бірге Қытай мен Қазақстанның стратегиялық əріптестік қатынасының дамуына дем беріп, екі ел халықтары достығын онан ары нығайту жолында құлшыныстар жасауға пейіл.

Қытай Халық Республикасы – бір тұтас көп ұлтты мемлекет. Мыңдаған жылдар-дан бері Қытайдағы əр ұлт халқының бір тұтас көп ұлтты мемлекет құруға, салиқалы Қытай өркениетін жасауға, Қытай тарихының дамуын ілгері бастыруға сіңірген еңбегі ерен...

Қытай Халық Республикасы сынды көп ұлттың берекелі қара шаңырағында қазақ ұлты басқа туысқан ұлттармен бірге өз елінің шұғылалы тарихы мен мəйекті мəдениетінен жасап, экономика, саяси, мəдени өмір жақтарында тең құқықтардан игіліктенуде. Бүгінгі елімізде 1 миллион 500 мыңнан астам қазақ бар. Бұлардың басым көбі – Шынжаңда. Қазақтар шоғырлы қоныстанған жерлерде бір автоно-миялы облыс, үш автономиялы аудан, он неше қазақ ұлттық ауылы құрылған. Мемлекеттік Халық құрылтайынан (парламент) тартып жергілікті əр дəрежелі Халық құрылтайларына дейін, қазақ ұлтының уəкілдері бар. Олар мемлекеттің жəне жергілікті орынның қоғамдық, экономикалық даму істерін талқылауға ат салысады. Реформа жүргізіліп, сыртқа есік ашылған 30 жылдан бергі құрылыс істерінің даму-ында, дəлірек айтсақ, алдыңғы ғасырдың 80 жылдарында еліміз үкіметінің күш сала қолдауында Шынжаңдағы малшыларды отырықтандыру басталды. Бұған Шынжаңда 28 миллиард 100 миллион юань қаржы бөлініп, халық қажеті үшін 27 су қоймасы салынды, малшыларға баспана, жылы қора, т.б. салынып, малшылар қауымының тұрғын үй жəне тұрмыс шарт-жағдайы барынша жақсартылды, малшылардың өндіріс, тұрмыс деңгейі жоғарылатылды. Еліміз үкіметі қазақ ұлтынан кадрлар дай-ындау жəне қызметке тағайындау жұмысына да ерекше ден қойды. Қазақ ұлтының

50

автономиялы өңірлерінде ғана емес, басқа ұлттармен аралас қоныстанған жерлерде де, қоғамның əр кəсіп, əр саласында қыруар қазақ кадрлары мен мамандары жұмыс атқарып отыр. Қытайдағы қазақтар дəстүрлі егін, мал-шаруашылығымен айналасып оны дамытудың сыртында, өнеркəсіп, ғылым-техника, сауда, финанс, қол-өнер сияқты алуан кəсіптермен де айналасады. Мұның ішінде көптеген мамандар, профессорлар, зиялылар жəне ғалымдар бар. Елімізде қазақ ұлтының тіл-жазуына толық құрмет етіледі. Мемлекеттік Халық құрылтайында (парламент) қолданылатын жеті түрлі тіл-жазудың қатарында қазақ тіл жазуы да бар. Сондай-ақ орталық халық радиостанция-сы, орталық аударма мекемесі, орталық ұлттар университеті, орталық ұлттар баспа-сы сияқты орындарда да қазақ тіл-жазуында жұмыс істейтін қызмет құрылымдары бар. Шынжаң радиостанциясында қазақ тілінде əр күні 18 сағат бағдарлама тарата-ды. Оның бағдарламалары жасанды жер серігі арқылы Азия-Тынық мұхит аймағын қамтиды. Шынжаң телевизиясының қазақ тілінде жұмыс жүргізетін екі арнасы күні бойы бағдарлама таратады, қазақ тілінде кітаптар, мерзімді басылымдар, газеттер шығаратын 6 баспа жұмыс істейді. Еліміз экономикасының дамуына жəне қоғамның алға басуына орай, қазақ ұлты да қарқынды дамуға қадам қойды. Қытай Халық Республикасының осы замандандыру құрылысын ілгерілетудің ұлы практикасында еліміздегі қазақ ұлты ұлттардың ынтымағы мен алға басу ісінің дамуына өз ақыл-парасат, дарындарын арнауда, адамзатқа ортақ барлық өркениет жетістіктерінен тең игіліктенуде.

Қытай Халық Республикасынан келген достық елшісі ретінде, мен мынаны айрықша атап өткім келеді. Өзара тең тұғырда пайда жеткізу шарты астында, əр ел арасындағы достық барыс-келісті күшейтіп, түсіністікті ілгерлетейік, селбестікті күшейтіп, ортақ дамуды жебейік.

Біз Қытай Халық Республикасындағы қазақтар жəне бүкіл Қытай халқы əлемінің басқа да елдеріндегі қазақ халықымен, бейбітшілікті жаны сүйетін барлық қауыммен қатар құлшынып, дүниежүзінің үйлесімді дамуын ілгерлетуге белсенді үлестер қосамыз!

Дүниежүзіндегі қазақ халқының маңдайынан бақ кетпесін!Басымыз аман, бауырымыз бүтін болсын!


51

Алып көршіміз, аспанасты елі Қытайдан келген Т. Əбдірашитұлы сөйлегеннен кейін Т. А. Мамашев қысқа мерзімдік үзіліс жариялады. Құрылтай қонақтарының көпшілігі Қазақстан Республикасының Президенті, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының Төрағасы Н.Ə. Назарбаевпен бірге суретке түсуге, аз-кем сұхбасттасуға асықты. Елбасы Құрылтай қонақтарының бұл тілегін ескеріп, үзіліс уақытын суретке түсуге, қысқаша тіл қатысуға арнады.

Үзілістен кейінгі алғашқы сөзді Т.А. Мамашев Түркиядағы қазақ радиосының тілшісі Смайыл Сəуле Дағайқызына берді.

– Құрметті ағайындар!..Аса қадірлі Елбасы!, – деп бастады жарыссөзге

шыққан С. Смайыл өз сөзін, – Əлемнің əр қиырында жүрген қазақтардың атынан келген бауырларымыздың басын қосып бүгінгідей алқалы жиын өткізу – Қазақстан Республикасы үшін, барлық қазақ халқы үшін аса маңызды уақиға екендігі даусыз. Осыдан жиырма –отыз жыл бұрын мұндай бас қосу өткізіп, қазақ халқының бүгіні мен болашағы туралы келелі кеңес құру жүзеге аспайтын бос арман, əншейін қиял сияқты ғана еді. Міне, енді орындалмайтындай көрінген сол ар-ман мен қиялдың жүзеге асқанынын өз көзімізбен көріп, басымыздан кешіріп отырмыз.

Бұл – біріншіден, Қазақстан дейтін ұлы отанымыздың тəуелсіздік алып, іргесін мықтап бекітіп, шаңырағын шайқалтпай көтеріп, шынайы егеменді ел болуының нəтижесі.

Екіншіден, бұл – жаңадан тəуелсіздік алған сол елдің көшбасында Еліміздің Тұңғыш Президенті, бүгінгі таңда бүкіл əлемдегі ең таңдаулы, аса беделді қоғам қайраткері ретінде танылған Нұрсұлтан Назарбаевтың қажымай-талмай жанкештілікпен істеген қайраткерлік еңбегінің жемісі.

Шетелдердегі қандас ағайындар Атажұрттың тəуелсіздік алғаннан кейінгі аз уақытта осыншама биік белеске көтерілгеніне шын жүректен тілектес болып, қуанады; Президенттің өз халқын бүкіл əлемге танытқан қайраткерлігіне шексіз риза болады, əрі шынайы алғыс-ризашылықтарын білдіреді.

Соған орай, Нұрсұлтан Əбішұлы, өз Еліңізді, өз халқыңызды бастап, жаңа биіктерге көтеріліп, жаңа табыстарға жете беріңіз! Бұл жолда Қазақстан халқы, дүниежүзіндегі бүкіл отандастарыңыз əрқашан да Сіздің жаныңыздан табылатынына, Сіз көтерген Көк тудың астында қарышты қадаммен алға баса беретініне біз кəміл сенеміз.

Сіздің бастауыңызбен жарқын болашаққа бет алған, арманы-мақсаты, мүдде-тілегі бір сол дүйім жұрттың арасында Түркиядағы қазақ қандастардың да бар екендігін Сіздің біле жүретініңізге ешқашан күманданбаймыз. Бұл ретте, əлемнің əр тарапындағы қазақтарды жинап, бүгінгідей ұлы жиын өткізу идеясы алғаш рет Түркия жерінде туғанын да айта кеткіміз келеді. Яғни, бұл мəселенің Сіздің сонау

52

1991 жылы ресми сапармен Стамбулға келгеніңізде осындағы ағайындардың ұсыныс жасап, оны Өзіңіздің бірден қолдауыңыздың арқасында шешілгенін біз ұмытпаймыз жəне əрқашан да мақтан етеміз.

Сіздің сол жылы ықлас, шынайы жанашырлығыңыздың арқасында біз жиырма жыл ішінде баяғы ата-бабаларымыздың асыл дəстүрін жалғастырып, төртінші рет Құрылтай өткізіп отырмыз.

Біз бұл Құрылтайға Түркияда тұратын 20 мың қазақтың ыстық ықласын, сағынышты сəлемін ала келдік.

Осыған орай өтіп жатқан Құрылтайымызға, қымбатты Қазақстанымызға, аса қадірлі Елбасымызға жəне барша қазақ халқына қайырлы бақыт, жаңа табыс, жақсы күндер көбейе берсін деп тілек тілейміз.

Біздер Түркияда 60 жылға жуық өмір өткіздік. Міне содан бері қазақшылығымызды сақтап, əдет-ғұрыпымызды, салт-дəстүрімізді, ана тілімізді ұмытпау үшін күш салып келеміз.

Бүгінгі таңда Түркиядағы қазақтардың 10-нан астам қоғамдық ұйымдары, 2 қоғамдық қоры, 2 құрылыс кооперативі, 3 егін шарушылық бірлестігі бар. 40-тан астам шағын зауыт, 1 мыңнан астам тері өнімдерін дайындайтын кəсіпорын, жар-ты мыңдай сауда дүкендерін ашқанбыз. Яғни қазақтардың 75 пайызы нақты өнім өндірумен айналысады.

Ауылдық жерлерде тұратын қазақтар егін егіп, мал өсірумен айналысады. Бұл ретте Түркиядағы тері жəне пластика өнеркəсібінің дамуына онда тұратын қазақтар да өздерінің үлкен үлестерін қосқанын айта кеткен жөн.

Соңғы жиырма жылда біз жастарға жоғары жəне арнаула орта кəсіптік білім беріп, мамандар дайындауға айрықша назар аудара бастадық. Соның нəтижесінде қазір Түркиядағы қазақтардың арасынан шыққан бір мыңнан астам жоғары білімді дəрігерлер, адвокаттар, инженерлер, оқытушылар бар.

Түркия қазақтары өздері тұратын жерде ешқашан да жаман атын шығарған емес, керісінше өзгелерге, үлгі, өнеге боларлық жақсы істерімен ғана көзге түсіп келеді.

Түркия қазақтарының осы жақсы жетістіктерін Қазақстанда да тиімді пай-далана білу керек. Қазіргі кезде Қазақстанға келіп мəдени-рухани, əлеуметтік-экономикалық салаларда алуан түрлі жұмыс істеуге ықлас танытып, құлшынып жүрген ағайындарымыз баршылық. Атажұрттан оқу-оқып, арнайы мамандық алуды армандап жүрген жастарымыз да аз емес. «Елге ел қосылса – құт» деген ғой ата-бабаларымыз. Соған орай, Түркиядағы қазақтарымыз атажұртқа көптеп оралса ол Қазақстанға да, алыстағы ағайындарға да пайдасы тиер, сауабы мол бір жақсы іс бо-лар еді. Алдағы уақытта осы мəселе əрқашан да назарларыңызда болса екен дейміз.

Барыс-келісіміз қазіргіден де жақсарып, қуанышты кездесулеріміз көбейе берсін! Əрқашан да жақсылықтарда, қуаныштарда кездесейік.Назар салып тыңдағандарыңызға рахмет!


53

Т. А. Мамашев сөз кезегі белгілі жазушы Смағұл Елубайға берілетінін хабарлады.

– Құрметті ағайын!...Тоқсаныншы жылдар басында Қазақстан

тəуелсіздігін жариялағанда көшіп бара жатқан бір көршіміз: «бұлар ел болмайды» деп ауыр сөз айтып кеткені есімізде, – деді С. Елубай, – Қазақ мемлекетінің болашағына сенбегендер көшіп кетті. Ал, қазақ элитасы болса сол бір алмағайып тұста ақылға симас бір оқыс қимыл жасады. Эконо-мика қирап, постсоветтік кеңістік аласапыран бо-лып жатқанда, алаш элитасы екі білекті сыбанып жіберіп нартəуекелмен Арқа төрінде жаңа Астана салуға кірісті. Бұл шыннан да өзі жас, экономикасы жер бауырлап жатқан ел қолға алар жоба емес еді. Бірақ, тарих қазақ элитасының сол асығыс та асқақ арманын шындыққа айналдырды. Бүгінде, мінеки, араға 20 жыл салып сол ақылға симас арманның

жүзеге асқанын көріп отырмыз. Шындыққа айналған арманның яғни Астананың төрінде отырмыз. Сонда, бұл сол бір қиын-қыстау кезеңде қазақ элитасына қанат бітіріп, күш берген қандай құдірет еді?! Құлдық қамытынан кеше ғана құтылған халық қалай бұндай асқақ арманға қол созды?!

Қалайша бұндай алапат ғасыр жобасын қолға алды?! Ақылға симайды! Сөйтсек, осынау табан астында төбе көрсеткен тегеурін, қазақ бойында бұққан пассианарлық қуат екен. Қазақ элитасын жаппай жасампаздыққа жұмылдырған сол құдірет екен. Ұлт бойында бұғып жатқан сол күш бостандық қолға тиісімен жанартаудай жарылыпты. Жарылып қазақ элитасын жаппай жасампаздыққа жұмылдырыпты. Жойқын көшкін, пассианарлық қозғалысқа айналыпты. Сол қозғалыс басында нағыз пассианарлық тұлға Нұрсұлтан Назарбаев тұрды. Жанартаудай дүмпіген қазақ пассианарлығын Нұрекең осы тұста жойқын жасампаздыққа бағыттады. Ұлы Дала жиырма жыл ұдай үздіксіз жаңғыру үстінде болды. Аты бар да, заты жоқ кешегі кеңестік респу-блика, кенет, тегеурінді тəуелсіз Қазақстан болып тарих сахнасына шықты. Соның айғағы жас Астанада өткен жарты əлем жетекшілерінің саммиті. Яғни, дипломатия майданындағы қазақ пассианарлығының зор дүмпуі. Əлем көсемдері Қазақстанды Орта Азия көшбасшысы ретінде таныған аламан оқиға болды.

Ұлы жеңіс құтты болсын, Қазақ елі!!! Құрметті ағайын!Өткен ғасырдың 20-30 жылдары қазақ басына төнген қызыл нəубет халқымыздың

тең жартысын жер жастандырғаны аян. Сол қызыл көз зұлмат болмағанда бүгінде саны-мыз 40 миллионнан асқан алып ел болып төрт көзіміз түгел атажұртта отырады екенбіз. Коммунистерді қарғайтынымыз содан. Өйткені олар қазақты аямады. Ит жыртқан терідей етті. Бауыры бүтін қазақ сол қиянат салдарынан қырық жамау қақырап əлемнің қырық шақты елінде тұрып жатыр. Күллі қазақ бір тұлға десек, сол тұлғаның кеуде, басы Қазақстанда қалғанымен, аяқ-қолы сыртта. Яғни, етек-жеңіміз жиналмай жатыр. Біз болсақ, Қазақ елі, бір болғымыз келеді, бүтін болғымыз келеді. Сол бүтіндікті ойлап

54

бүгін басымыз қосылып отыр. Сол бүтіндіктің жоқтығы, жеріміздің көптігі, осынау алып даладағы алаш жұртының аздығы тəуелсіздік тағдырына тікелей əсер ететіні ойланта-ды. Бұл – жер бетіндегі əрбір қазақты ойлантатын мəселе. Тəуелсіздік тұғыры түгел қазақ жеріне ту тіккенде барып, бекіген үстіне беки түспек. Демек, көші-қон тəуелсіз Қазақстанның ішкі-сыртқы саясатының басты приоритеті болуға тиіс. Осы тұста көші-қонға жауапты жекелеген қызметкерлердің жайбасарлығы түсініксіз. Үрімжіде ондаған мың қандастарымыздың Қазақстанға кіру визасын ала-алмай айлап -жылдап жатуы түсініксіз еді, кешелері себебін түсіндіргендей болды.

Бұндай немқұрайдылық, айналып келгенде тəуелсіз Қазақстан тағдырына - немқұрайдылық деп білеміз. Себебі, енді бір 15 жылда Қазақстанға көшкісі келетіндердің саны ғана емес, ниетінің өзі бұлақтай тартылуы мүмкін. Өйткені, ата жұртын аңсайтын аға ұрпақ кетіп, оның орнына келген жас ұрпаққа, ұлы халықтармен жас ассимилиацияға түскен ұрпаққа «атамекен», «Қазақстан» деген ұғымдар жəй сылдыр сөз болып қалуы мүмкін. Сондай күндер де жақындап келеді, ағайын! Енді бір 15 жылда шетелдегі 5 миллион қазақ ұрпағынан біржола айрылып қалуымыз мүмкін, ағайын!

Құрметті бауырлар!Бүгінде Қазақстан экономикасы еңсе көтеріп қалды. Елбасының əлем алдындағы абыройы үлкен. Əсіресе, қазақтар көп қоныстанған Қытай, Ресей, Өзбекстанда тұратын

қазақтарға айтар сөзіміз, Қазақстанға келу үшін бұндай қолайлы сəт алаш тарихын-да тұнғыш рет туындап отыр.

Қазақстанға көшем деген қандастарға жағдай жасаған, Тұңғыш Президент-ке, қайырымды қазақ халқына сеніңіздер. Тəуекелге бел байлатқан Тəуелсіздіктің мүшелін 10 жылдан қайырайық, ағайын! Рахмет.


Т.А. Мамашев сөз кезегін Моңғолия қазақ мəдени орталығының Ұланбатырдағы филиалының жетекшісі, ғылым докторы, Моңғолияның еңбек сіңірген дəрігері Асай Рəмішке берді.

– Қымбатты бауырлар!Қадірлі халайық!Сіздерге Ассалаумағалейкум деп басымды ие

отырып, Моңғолияда тұратын отандастарыңыздың жолдаған сəлемін қабыл алуларыңызды сұраймын.

Біз бүгін ұлтымыздың бірлігі жолында төртінші рет бас қосып отырмыз. Бұл құрылтай Қазақ ұлтының, күллі Қазақстандықтардың осыдан жиырма жылдың алдындағы «Біз бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, басымыз құралып ел бола алар ма екенбіз » деп алаңдап тұрған шағында емес, жан-жақтан жиналып, биік мақсат ортақ мүдденің жолында бірге бола алатынымызды өзіміз де танып білген, өзгелерге де мойындатқан кезеңде өтуде. Бұл ретте, тарихи отанымызда жақында ғана өткен

55

Президент сайлауының маңызы айрықша. Бұл саяси науқан қазақстандықтардың ғана емес, шетелдегі қазақ диаспорасының жүрегінде де мақтаныш сезімін туғызды. Сайлауда Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың айқын басымдылықпен жеңіске жеткені баршаға мəлім. Бұл жеңіс – Қазақстан халқының Елбасының төңірегіне бұрынғыдан да бетер топтаса түскендігінің, сондай-ақ, ел мүддесі мен тəуелсіздік мүддесін басты асыл мұраға санаған халықтың парасаттылығының, жəне ең бастысы Қазақстанның Мемлекет басшысының сындар-лы саясатының нəтижесі. Бұған қоса Нұрағаның қанаттас серіктерінің де жасампаз қызметін атап айта кеткен жөн. Біздердің пайымдауымызша, кемеңгер басшылықтың арқасында егемендік алғаннан бергі жылдарда Қазақ елі саяси, экономиялық, əлеуметтік салаларда таңғажайып қадамдар жасады. Адам еркіндігі мен нарықтық қатынасқа даңғыл жол аша отырып, алуан түрлі маңызды реформаларды бірінен кейін бірін байсалдылықпен жүзеге асырды. Əлеуметтік қамқорлықтарды алдыңғы орынға қоя отырып, халықтың тұрмыс ахуалын тұрақты түрде жыл сайын жаңа деңгейге көтерді.

Мұндай ерекше дамуға Қазақстан Республикасының өз ішіндегі тұрақтылық пен халықаралық аренадағы беделінің анағұрлым артқандығы өз ықпалын тигізді.

Бұған қоса Қазақстан Президентінің əлемдік деңгейдегі көрнекті саяси қайраткер биігіне көтерілгендігі де қазақ елінің мəртебесінің биіктей түсуіне жол ашты. Бұл, əрине, өте қуанышты. Дегенмен ендігі жерде шетелдегі ағайындарға да осындай деңгейге жетуіміз керек. Бұл ретте, Моңғолиядағы қазақтарға да тұрақты қолдау мен көмек керек. Осыған орай бірнеше нақты ұсыныстар айтқым келеді. Бұрын Моңғолияға Қазақстаннан газет-журнал, кітаптар, басқа да баспа өнімдері көп барып тұратын еді; қазір ол доғарылды. Моңғолиядағы қазақ тіліндегі газет пен журналдардың да жарық көруі қиындаған. Қаржы тапшылығынан қазақ баспахана-сы таратылған. Радио ғарыштық жүйесіне көшкендіктен Моңғолиядағы қазақтардың басым көпшілігі Қазақстан радиосын тыңдай алмайтын болған.

Ендігі жерде Интернет құралдарын енгізгенде диаспораны да ескеріп, «Қазинформ» бастаған жақсы жұмыстар жалғасса дұрыс болар еді. Олар қажетіне қарай латын əрпімен жазылған ақпарат тарата бастады. Дүниеде Конфуций орталығы, Гете орталығы, Пушкин орталығы əр мемлекеттерде ашылып жатыр. Олар тек тіл үйретіп қана қоймайды. Мəдениетті, дəстүрді, соңғы ақпаратты таратып, тұтас елді таныстырады. Сол үрдіспен таяуда Армения жəне Əзірбайжан елдерінде Абай орталығы ашылыпты. Алдағы уақытта осындай орталықтар Ресейде, Түркияда, Иор-данияда ашылу жоспарланып отыр екен. Бəріңізге сүйінші. Осы жиында сүйіншіні айтып отырған себебім қазақтар тұрып жатқан барлық елдерде Абай орталығы ашыл-са нұр үстіне нұр болар еді. Абай, Президент Назарбаевтың сөзімен айтқанда – ада-стырмас темірқазығымыз.

Сондай-ақ, Моңғолия қазақтарының біразы қазақ еліне жылына бірнеше дүркін келіп кетеді. Бірақ Ресейді басып өтетін жол ұзақ. Шығыс Қазақстан облысы арқылы төте қатынасатын жол көптен айтылғанымен əлі күнге дейін ашылған жоқ. Осы мəселені Қазақстан мемлекетіне жеткіз деп ағайындарымыз айтып еді, қабыл алсаңыздар екен деп өтінемін.

Моңғолия қазақтарының жүздеген балалары Қазақстанға жыл сайын келіп жоғары мектептерде оқып жүр. Болашақта келіп оқимын дейтіндер де аз емес.

56

Осыған байланысты, оларға арнайы бағдарлама бойынша қолдау көрсету жүзеге асса дейміз. Бұл ұсыныс- тілектерді ынта ықыласпен қабыл алатындарыңызға сенемін.

Ата-бабаларымыз бата бергенде «Ел іргесіне тыныштық, береке бере гөр» дейтін еді. Береке бірлік, бейбітшілік болса өзге арманның бəрі де орындалып, қиялдар шындыққа айналары анық.

Шетелдегі қазақ диаспорсы болып саналатын біздер Қазақстанды ұлттық отаны-мыз деп өзімізді осы елдің азаматы ретінде сезінеміз. Сол үшін де бұл мемлекеттің қамқорлығына бөленуге лайықтымыз. Сонымен қатар, ылғи да ала берейік деген ниеттен аулақпыз, керісінше атажұртымыздың кірпіші болып қалансақ екен деп тілейміз. Осы тілекке жету үшін де біздерге мүмкіндік керек.

Егеменді еліміздің еңсесі биіктеп, мəңгілік көк аспан астында қазақ елі əрқашан жасай берсін!


Т.А. Мамашев сөз кезегін Қазақстан Парламенті Мəжілісінің депутаты, жазушы Уəлихан Қалижанға берді:

– Аса мəртебелі Нұрсұлтан Əбішұлы!Ассалаумағалейкум қаны бір, жаны бір бау-

ырлар!, – деп У. Қалижан өз қандастарына сəлем берді, – Қазір қазақты, Қазақстанды, Елбасы Н.Ə. Назарбаевты білмейтін адам да, мемлекет те жоқ. Күні кеше, Кеңес Одағының құрамында болған елдің аты болғанымен, егемен, тəуелсіз заты болма-ды. Сондықтанда ғасырлар бойы бабаларымыздың қаны төгіліп, тəуелсіз мемлекет құру идеясы бір босаңсыған жоқ еді. Қазақ жүздеген жыл күресті, «мың өліп, мың тірілді».

1991 жылы Қазақстан тəуелсіздігін жарияла-ды. Ел болып қуандық!

Əлі есімде. Түркия бірден Қазақстанның егемендігін мойындап, Н.Назарбаевты ресми са-

пармен Түркияға шақырды. Есенбұғы бабамыз атындағы əуежайда нөпір түрік, көп қазақ. Олар «Абылай, Абылай, Нұрсұлтан – Абылай» деп жер жаңғырықтыра, бес ісек қойды тіземен басып, «Ақсарбас» деп құрбандық шалған-ды. Сонда Н. Назар-баев ерекше толқып, «Мен Абылай емеспін» деп еді. Міне, содан бері жиырма жыл өте шықты. Осы мерзімде Н. Назарбаевтың басшылығымен ғасырға бергісіз жол-дан өттік. Қазақ мемлекеті құрылды. Осылай Нұрағаң Абылай баба арманын жүзеге асырды.

Иə, сол Түркияға тұңғыш ресми сапар кезінде əлемде тарыдай шашырап кеткен қазақтардың басын қосып, құрылтай өткізу мəселесі шешілді. Осылай 1992 жылғы 28 қыркүйекте Алматыда дүниежүзі қазақтарының бірінші құрылтайы өтті.

Бұл күнде əлемге аты мəшһүр Нұрсұлтан Назарбаев сол кезде үлкен қолдау мен қошемет, һəм ризашылықпен Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төрағасы

57

болып сайланды. Бұдан кейін де екі рет құрылтай өтіп, Елбасы бүгінгідей жан тебірентерлік баяндамалар жасады.

Санаулы жылдар ішінде сыртта ресми тіркелген 5 миллион қазақтың 1 милли-оны атажұртқа оралды. Олардың Қазақстан қоғамына кірігу мəселесі оңтайлы шешілуде. Арнайы квоталар бөлініп, келіп жатқан қандастарымызға мемлекет қамқорлық жасап, республикалық бюджеттен қомақты қаржылар бөлінуде. Осының бəрі Елбасы, Қазақстанның Тұңғыш Президенті, əлем қазақтарының ғана емес, бүкіл түркі əлемінің ағасы атанып отырған Н.Ə. Назарбаевтың іргелі саясатының жемісі.

Нұрекең ешқашан қазақ тақырыбын, қазақ мəселесін күн тəртібінен түсірген емес. Ресей, Қытай, Өзбек, Еуропа, Түркия, Иран, Моңғолия, Қырғыз, Түркмен қазақтарымен ресми сапарларының бəрінде кездесіп, көптеген мəселелердің шешілуіне тікелей өзі араласты. Кезінде Қытайдан мың бала келіп, дайындық курста-рында оқығылары келген. Бірақ көші-қонның маңында жүрген əлдебір пысықайлар балалардан ақша жинап алып, Қазақстанға əкелген соң ізім-ғайып жоғалып кеткен. Осы балалардың мұң-зарын Шерағаң, Əбіш Кекілбай үшеуіміз Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевқа Парламент мінберінен үндеу ретінде жеткізген едік. Біз мəселені Нұрекеңше шешудің нақты жолын осы арада көргенбіз. Президент қолма-қол құзырлы мекемелердің басшыларын жинап, Үкімет резервінен қаржы бөлдіріп, Қытай асуға мəжбүр болып, көздері жəутеңдеген мың қыз-жігітті дайындық курсына қабылдатты. Бұл тұңғыш Президентіміздің рухшыл асыл қасиеті емес пе?

Қадірлі бауырлар!Елбасы, Қазақстанның тұңғыш Президенті көші-қон мəселесін заң тұрғысынан

реттеуді күні бүгінге дейін өзі жіті қадағалап келеді. Тұңғыш рет «Халықтың көші-қоны туралы» Заңы мемлекет басшысының тапсырмасына сəйкес қабылданды.

Қазір «Нұрлы көш» мемлекеттік бағдарламасы бар. Енді Елбасы, Президент Н.Назарбаевтың Жарлығына сəйкес, көші-қон мəселесімен түбегейлі шұғылдану Қазақстан Республикасының Ішкі Істер Министрлігіне тапсырылды. Бұл мəселені тағы да Назарбаевша шешудің əділ шешімі деп білемін. Өйткені көші-қон ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кететін саясат емес. Ол ұлттық саясаттың құрамдас бөлігі. Барлық деңгейде тəртіп орнатудың басы. Осыған орай «Халықтың көші-қоны» туралы жаңа Заң қабылдануға жақын. Мұнда көші-қонның барлық за-мануи талаптары ескерілген. Соның ішінде оралмандарды толғандырып жүрген ба-сты мəселелердің бірі өз шешімін тапты деп осынау алқалы жиында айта аламын. Енді Қазақстан азаматтығын алып қойса да, оралмандар квотаға енеді, қосымша жеңілдіктер алады, əрі өздерінің ата-тектерін қазақша дұрыстап жазуға құқылы.

Қадірлі Нұрсұлтан Əбішұлы, осы жиынның төрағасы ретінде Сіздің қатысуыңызды ескере отырып, бүгінде Қытайда тұрып жатқан қандастарымызды алаңдатып отырған виза алу мəселесіне Сыртқы Істер Министрі Е. Қазыханов мырзаның назарын аударғым келеді. Қазір Үрімші қаласында 8 мыңнан астам этникалық отандастарымыз виза ала алмай отырғандығы, екі ортада делдалдар пай-да болғаны туралы ауызша да, БАҚ-та да ақпарат таратыла бастады. Осыған орай Сыртқы Істер Министрінен алыпқашпа əңгіменің ақиқатын анықтауды, тиісті шара қолдануды сұраймын.

Осынау ордалы жиында тағы бір айналып өтуге болмайтын мəселе бар. Ол

58

«оралмандар Қазақстан қоғамына масыл» деген кейбір зиялы қауым өкілдерінің қаңқу сөзі. Осыған орай мына деректерді алға тартамын:

Тəуелсіздік алған кезден бастап, 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша та-рихи Отанына тұрақты тұру үшін 210 мың отбасы немесе 825 мың адамды құрайтын этникалық қазақ қайтып оралды. Ал биылғы жылдың үш айының өзінде

10 491 адам туған жер топырағын басты. Бұл ретте Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы атқарып отырған жұмысты ерекше атап өтер едік.

Республика аумағында тұратын еңбекке қабілетті жастағы 448 459 адамның 224 мыңы (50,0 %) жұмыс істейді, ал 179 мыңы өзін жұмыспен қамтуда.

30 мың оралманның шаруашылықтарында 31049 ірі қара, 6848 жылқы, 78 мыңнан астам қой-ешкі бар.

Жоғары жəне орта арнаулы оқу орындарында 5508 оралман студент бар, ал дайындық курстарында 160 қыз-жігіт оқиды. 620 адам Қазақстан Республикасының Қарулы күштері қатарында қызмет атқаруда.

Оралмандардың арасында: 74 – ғылым докторы, 213 – ғылым кандидаттары бар. 40777 – оралман жоғары білімді, 2509-нің аяқталмаған жоғары жəне 93600-ның орта арнаулы білімі бар. Оралмандардың 4 пайызы ғана зейнеткерлер.

Құдайшылығын айтайықшы, мұндай адамдар Қазақстанға қалай масыл болмақ?! Қадірлі ағайын! «Елім, жерім деп келдім, ананы бер, мынаны бер, өйтпедің, бүйтпедің», – деп,

əлдебір саяси топтардың ықпалына түсіп, ел ішіне іріткі салу да жарамайды. «Көппен бірге көрген ұлы той» деп қиындықтарды да бірге көтерейік. Қазақтың

«Нар қартайса ботасына ереді» деген керемет ұлағаты бар. Сондықтан да Еуропа қазақтарының, басқа елдерде тұратын, жағдайы бар ағайындарымыздың əуелі ұл-қыздарын елге жіберіп, оларды оқытып, орнықтырып, үй-жайымен қамтамасыз етуге тырысып жатқандары қандай жарасымды! Ертең өз жағдайларын шешкен бауырла-рымыз үшін балаларына келіп, қоныс аудара салу жеңіл, əрі тиімді емес пе?! Бұл ұлттың жойылуынан сақтайтын үрдіс.

«Елім не береді», – деп қана емес, «еліме не беремін», – деп те айтатын сəт келді, ағайын!

Аса мəртебелі Нұрсұлтан Əбішұлы!Қадірлі ағайын!Қазақтың бір ғана Отаны, бір ғана Елі, бір ғана Жері бар. Ол – Қазақстан. Алла-

дан қайда жүрсе де бар қазақтың амандығын тілейтін Елбасысы бар.Елбасы Н. Назарбаев саяси қоғамдық сыннан өткен ірі тұлға, əлемдік дəрежедегі

қайраткер. Қандас бауырға айтар сөз:Терезесі тең, керегесі кең елдің Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев!Сарыарқаның төріне, Еуразияның кіндігіне əкеліп, орда салған да – Нұрсұлтан

Назарбаев!Түркі əлемінің көк туына айналған да – Нұрсұлтан Назарбаев!Қазақстанды Əлем картасына енгізіп, қазақ деген мемлекет бар екенін

орнықтырып, оның шекарасын халықаралық құжаттармен белгілеткен де – Нұрсұлтан Назарбаев!

59

Қазақтың есіктегі басын төрге шығарып, Жас елдің етектегі орнын кəрі құрлық Еуропаның төріне апарып отырғызып, ОБСЕ-нің тізгінін ұстатқызған да – Нұрсұлтан Назарбаев!

Қазақтың есесі кеткен тарихын қайтарған да – Нұрсұлтан Назарбаев!Қазақтың соңғы нұрлы көшінің басында тұрған да – Нұрсұлтан Назарбаев!Иə, сол есесі кеткен тарихтың бір парағы елін, туған жерін сағынып, шөліне

шөліркеп, сайын даласымен қауышатын күнді, жусан иісін аңсаған қандастарымыз еді. Келіңіздер, көріңіздер! Қазақтың осындай егемен елі бар! Енді қазақ аты өшпейді, қазақ елі тарихтан көшпейді!

Құрылтай құтты болсын!(ду қол шапалақтау)

Т.А. Мамашев Өзбекстандағы қазақ мəдени қоғамының мүшесі,техника ғылымдарының докторы, профессор Бəкір Серікбаевқа сөз берді:

–Құрылтайдың құрметті қонақтары!Қадірлі қауым!Біз сіздерге Өзбекстанда тұрып жатқан бір жа-

рым миллионнан астам қазақ қандастарымыздың атынан ыстық ықылас, жалынды сəлем əкелдік.

Əлемдік картада жері шекаралас қатар жатқан қазақ пен өзбек халықтарының тамыры тереңде. Достық пен туыстық қарым-қатынасы сан ғасырлық тарихи шежіреден бастау алады.

Қазір екі халық та тəуелсіз мемлекетке айнал-ды. Үшінші мың жылдықта өзгелермен терезесі тең болып, алға қарай нық басып келеді.

Соңғы жылдары көршілес жатқан екі халық-тың барыс-келісі мен байланысы бұрыңғыдан да нығайып, жаңа деңгейге көтерілді.

Сондықтан да біз күншуақты əсем Ташкенттен Сарыарқаның төсіндегі інжу-маржан – Астана қаласына өз үйіміздің төріне шыққандай үлкен қуанышпен, сағынышпен келдік.

Өзбекстан қазақтары өздерін ешқашан да өзге елде тұратын диаспора ретінде есептемейтінін атап айтамыз. Демек, біз ежелгі мекенімізде, ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы өмір сүріп, тіршілік еткен өз жерімізде отырмыз.

Бұған – біздің шежірелі тарихымыз айғақ. Күнгейі Памир тауларынан баста-лып теріскейі сонау Арал өңіріне дейін созылып жатқан ұлан-ғайыр өлкедегі сансыз ескерткіштеріміз, жəдігер мұраларымыз куə.

Қазақ халқының ең ұлы тұлғаларының қатарынан орын алатын Төле би мен Əйтеке бидің мəңгілік мекені, топырақ бұйырған жері – Өзбекстан екендігі де осының айқын көрінісі. Яғни, біздің халықтарымызды ешқандай шекара да, жаңа заманның зымырап дамыған ағыс-ағымы да ажырата алмайды. Бұған Өзбекстанда тұратын 1,5 миллион қазақтың қазіргі тыныс-тіршілігі, ұлттық-рухани жағдайы нақты дəлел.

60

Өзбекстан жеріндегі ағайындардың арасында өз ана тілін білмейтін, өзінің салт-дəстүрі мен əдет-ғұрыпынан алыстап кеткен қазақ жоқ дегенді нық сеніммен айта ала-мыз. Мұндағы қазақтардың ұлт ретінде өсіп-өркендеп, дами беруіне Өзбекстан үкіметі тарапынан қажетті қолдау бар. Өзбек жеріндегі 541 қазақ мектебі осының айқын дəлелі.

Өзбекстанның бірнеше жоғарғы оқу орындарында қазақ тілі мен əдебиетінің ұстаз-мамандарын дайындау да үзбей жүзеге асырылып келеді. Орта кəсіптік мамандық беретін білім мекемелері мен оқу орындарында оқып жатқан қазақ жаста-ры да аз емес.

Өзбекстанда қазақ тіліндегі бұқаралық ақпарат құралдары да көпшілік көңілінен шығып, ойдағыдай жұмыс істеуде. Бұл ретте республикалық «Нұрлы жол» газеті мен орталық теледидардан тұрақты көрсетілетін «Дидар» бағдарламасын ерекше айта кеткеніміз жөн.

Соңғы кезде бірнеше қазақ ұлттық өнер ұжымдары мен қазақ театры ашы-лып, ұлттық мəдениетті жандандыра түсті. Мұндай игі жұмыстарға Өзбекстандағы республикалық Қазақ мəдени ұлттық орталығы өз үлесін қосуда.

Қазақстан Республикасының Өзбекстандағы елшілігі де бұл жөнінен бізге əрқашан да нақты қолдау жасап, көмек көрсетеді.

Дүниежүзі қазақтар қауымдастығына да ризашылығымыз ерекше. Қазақстанмен мəдени-рухани, оқу-білім саласында тұрақты əрі нəтижелі байланыс жасауды біз Қауымдастық арқылы жүзеге асырамыз.

Қауымдастықтың жанынан жарық көретін «Алтын бесік» журналы мен «Туған тіл» альманағын, «Атажұрт» баспасынан шыққан жаңа кітаптарды Өзбекстандағы ағайындар əрқашан да асыға күтіп, қуанышпен қарсы алады.

Тəуелсіздік алғаннан бергі кезеңде Қазақстан сырт жерлерде жүрген қазақтарды атажұртқа көшіріп алуға айырықша көңіл бөлуде. Бұл ең алдымен Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың шынайы жанашырлығы мен ұлтжанды қайраткерлік еңбегінің нəтижесі.

Көші-қон Өзбекстандағы қазақтар үшін де өте маңызды. Өйткені, Қазақстанға келіп жатқан оралмандардың басым көпшілігі – өзбекстандық ағайындар. Олар жергілікті тұрғындармен қуанышты да, жетістіктерді де бірге бөлісіп, қиыншылықтарды бірге жеңіп, қатарға қосылып кетіп жатыр.

Сыйлы көрші – Жаратқанның нығметі. «Алланың есебінде көршілердің ең жақсысы – көршілерге ең қайырлы болғаны» деген. Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы осындай хадис сөздеріне, көрші ақысына ылғи көңіл бөліп келеді. Алла разы болсын!

Өзбекстаннан келген оралмандар арасында Қазақстаннан квота бойынша ақшалай жəрдемақы алып, содан кейін кері көшіп кеткендер жоқ. Немесе «мен орал-ман едім, сондықтан маған ерекше жағдай жасаңдар» деп, орынсыз талап қойып, дау-дамай туғызып жүргендер де мүлдем ұшыраспайды.

Осыған орай, біз Елбасының «Шетелдегі ағайындар Қазақстанға не аламын деп емес, не беремін деп келуі керек» деген пікірін толығымен қостаймыз.

Шетелдегі əр қазақ Қазақстанға осындай жақсы ниет, игі мақсатпен келсе – біздің ортақ отанымыз гүлдене беретін болады.

Əрине, оралмандарды орналастыруда ойландыратын да үлкенді-кішілі мəселелер бар. Мысалы, оларға көшіп келгеннен кейін үй салып, егін егіп, мал өсіретін жер беру жайы бір жүйеге түссе дейміз.

61

Ұшан-теңіз кең жері бар Қазақстанда бұл мəселенің болашақта дұрыс шешілетіне біз күмəнданбаймыз.

Көріскенше күн жақсы болсын!Əрқашан да атажұртта осындай қуаныш пен жақсылықтарда кездесе берейік!


– Сөз «Егемен Қазақстан» республикалық газеті» акционерлік қоғамының президенті Сауытбек Абдрахмановқа беріледі, – деді Т.А. Мамашев.

– Ардақты ағайын!Қадірлі қандастар!«Егемен Қазақстан» газетінің бүгінгі саны

«Қош келдіңдер, қадірлі қандастар!» деген сөздермен басталады. Иə, біздің бəріміздің ба-сымызды осынау салтанатты сарай төрінде бір қан – қазақ деген халықтың қасиетті қаны қосып тұр. Қаны бірдің жаны бір. Тағдырдың талайымен дүниенің төрт тарабына тарыдай шашырап кеткен халықты тарихтың тар кезеңдерінде де сол қан мен сол жан ортақтастырды. Туған жердің төсінде табыса алмасақ та, алыс-беріс, барыс-келіс жасай алмасақ та, тіпті алыстағы атамекенде көз жұмған туысқанымыздың бейітіне бір уыс топырақ сала алмасақ та, оны айтасыз, тіпті олардың мына

дүниеде тірі жүрген-жүрмегенін біле алмасақ та, біз бір-бірімізге тілекші болып келдік. Сіздердің ата-бабаларыңыз осы күнді аңсағанын, осы күнді армандап өткенін, арманда кеткенін, туған жерді бір көрсем деп көз жасын төккенін біз жақсы білеміз. Қазақта «Ерінен айырылған көмгенше жылайды, елінен айырылған өлгенше жы-лайды», деген сөз бар. Бірақ, құдай қосқанды адам ажырата алмайды. Оны бəріміз көрдік. Бодандықтың қарасы батты, тəуелсіздік таңы атты.

Осы тұста мына бір жағдайға еріксіз назар аударуға тура келіп тұр. Біздің құрылтайымызда Елбасының 1992 жылы Түркияға алғашқы сапары еске салынды. Ондағы қандастарымыздың Президентті қалай қарсы алғаны айтылды. Сонымен бірге Нұрсұлтан Назарбаев дүние жүзіндегі қазақтармен тығыз байланыс орнату жайындағы ойға Түркия сапары барысындағы алған əсері бойынша келгендей етіп көрсетілді. Елбасына қатысты бұлайша жеңіл сөйлей салуға болмайды. Əрине, Пре-зидент те ет пен сүйектен жаралған адам, көңілдің күйіне елтитін сəттері де болуы табиғи жай, əйтсе де Нұрсұлтан Əбішұлы бір сəттік сезіммен мемлекеттік саясат қалыптастыратын, ұзақ жылдарға есептелген жұмысты оқыстан бастайтын басшы емес. Мен дəл сол жылдарда Президент Аппаратында жұмыс істеген кісі ретінде Елбасының бұл ойға ертерек тоқтағанын анық білемін.

Шындықты білмек болсаңыздар оның жайы былай.Президент Нұрсұлтан Назарбаев тəуелсіздік қолға тигеннен кейін айналасы екі

62

аптаның ішінде Үкіметке отандастарды Отанға оралтуға жағдай жасау туралы тығыз тапсырма беріп, қауырт қаулы қабылдатқан. Онымен де тоқтамаған, 1991 жылдың 31 желтоқсанында əлем қазақтарына радио арқылы үндеу арнаған, сол үндеуде қандастарымызды Қазақстанға шақырған. «Атамекенге келем деуші ағайындарға жол ашық. Ата-баба аруағы алдарыңыздан жарылқасын!» деп нақты айтқан. Ол кезде Ап-паратта бөлім меңгерушісінің орынбасары қызметін атқарғандықтан бұл шаруаның басы-қасында жүргенбіз. Президент үндеуі «Егеменді Қазақстан» газетінің 1992 жылғы 2 қаңтардағы нөмірінде жарияланған.

Бұл шын мəнінде жан толқытарлық жағдай. Нұрсұлтан Назарбаев ел билігіне кел-геннен кейінгі ең алғашқы шешімдерінің бірін отандастарға байланысты қабылдаған еді. Нұрсұлтан Назарбаев Президент болғаннан кейінгі алғашқы сөздерінің бірін алыстағы ағайынға арнаған еді.

Бұл біздің Президентіміздің өзімізге теңдік тиер күн қашан келер екен, бар қазақтың басы қосылар күн қашан болар екен деген арманды ойды кешегі кеңестік кезеңде де көкірегінде əлдилеп келгенін көрсетеді.

Бұл біздің Президентіміздің тəуелсіздіктің бізге берер бір бақыты барша отандастарымыздың Қазақ елі атты қара шаңырақтың астына жиналуына жағдай жасаудың мүмкіндігін туғызуы деп білгенін көрсетеді.

Осыны сезінудің өзі бір бақыт емес пе? Елдегі қазақтан бұрын шеттегі қазақты алдымен ойлаған Президентке сіздер қалай риза болсаңыздар да артық емес.

Менің мемлекеттік аппарат жұмысына араласқаныма ширек ғасырдан асты. Соңғы жиырма жылда қызмет бабымен Президент қатысқан талай оқиғаға куə болдым. Осынша жылдың ішінде өз басым Президенттің əн салғанын бір-ақ рет көрдім. Ол əн 1992 жылғы тұңғыш Құрылтай қонақтарының құрметіне жайылған дастарқанда айтылған еді. «Алматы» мейрамханасында Нұрсұлтан Əбішұлы қолына қоңыр домбыра алып, қоңыр даусымен «Сарыбидайға» салған болатын. Сонда қадірменді қонақтарымыз «Тəубе, тəубе, елімізді қаны да қазақ, жаны да қазақ азамат басқарады екен» деп көздеріне жас алған болатын.

Сол əн сіздерге арналған еді, ағайындар! Осынша жылдың ішінде өз басым Президенттің жанарына жас үйірген оқиғаны

бір-ақ рет естідім. Өткен жылы Баян Өлгий аймағының құрылғанына 70 жыл толу салтанатына қатысып қайтқан едік. Сондағы қазақтар 1992 жылы Президенттің Моңғолияға ресми сапары кезінде Ұлан-Батырда қазақтың киіз үйін тігіпті. Ақ са-рыбас қой, көк қасқа тай сойып, Елбасын күтіпті. Киіз үйде бір жап-жас əнші қыз ет-жүректі елжіретіп жыр-толғау айтыпты. Сол толғауды тыңдап отырып, Нұрсұлтан Əбішұлы көзіне ілінген жасты іркіп-іркіп алған екен.

Сол көз жасы отандастарды ойлаудан келген еді, ағайындар! Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының жұмысымен сонау алғашқы

құрылтайдан бері тəп-тəуір таныспын. Осындағы үш құрылтайды айтпағанда, Еуропа қазақтарының Вестеростағы, Париждегі, Мюнхендегі, Ослодағы кіші құрылтайларына да қатыстым. Солардың бəрінде де, ардақты ағайындар, сіздердің елге деген перзенттік сағыныштарыңызға, ел басқарған ерге деген қалтқысыз құрметтеріңізге сан рет куə болғанмын. «Құдай қазақтың көз жасын көрді ғой, бағымызды асыратын, жұлдызымызды жандыратын азаматты берді ғой» деп отырғандарыңызды талай естігенмін.

63

Сіздердің баршаңыз елді, Елбасымызды мақтан ететіндеріңізді біз жақсы білеміз. Ол сезім Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда отандастарын елге оралту-мен мемлекеттік деңгейде айналысып жатқан əлемдегі үш елдің бірі болғандығына ғана байланысты емес. Ол сезім осы жиырма жылдың ішінде жүз мыңдаған қандасымыздың Қазақстанға келуіне жағдай жасалғандығына ғана байланысты емес. Ол сезім ең алдымен сіздердің əрқайсыңыздың еліміз арқылы, Елбасымыз арқылы өздеріңізді қазақ ретінде, əлемге жақсы аты жайылған халықтың перзенті ретінде бақыттырақ сезінетін болғандарыңызға байланысты.

Осыдан ширек ғасыр ғана бұрын Мəскеу осы басқарып көрсінші деп бізге бір көлденең көк аттыны жібере салған еді. Бүкіл əлем өзгерсе де өзгермейтіндей көрінетін Кеңес одағының өзінде демократия желі есе бастаған кезде дəл біздің басымызға қара бұлт үйіріліп, жігеріміз жасып, сағымыз сына жаздаған еді.

Нұрсұлтан Назарбаев қазақтың сол кезде етекке түскен басын төрге алып шықты. Төр болғанда да Еуропаның төріне алып шықты.

Дəл осы залда, осыдан жарты жылдай бұрын қазақ тарихынан ойып тұрып орын алатын орасан оқиға өтті. Осы Тəуелсіздік сарайындағы Астана Саммиті күндерінде сіздердің əрқайсыңыз тақымдарыңызды қысып, «Иə, сəт!» деп бір Аллаға сыйынып, атамекендегі ұлы жиынға жақсылық тілеп отырғандарыңызды біз жақсы білеміз. Сол тілектеріңіз де қабыл болды.

Біз бұл құрылтайға барымызды айтуға ғана емес, жоғымызды түгендеуге де жи-налып отырмыз. Отаным деп оралған ағайынмен жұмыстың бəрі бірдей тақтайдай тегіс жүріп жатыр деуге де болмас. Өкінішке орай, қандастарымыздың арасында атамекенін алдауға тырысқандар табылып қалғанын да айтуға тура келеді. Квотаға кіріп, тиесілі ақшаны алып, елге табан тіреп үлгермей жатып əртүрлі сылтаумен қайта тайып тұрғандар, тіпті Қазақстанға аттап баспай-ақ осындағы қаражатқа қол жеткізіп алғандар жайында «Егемен Қазақстанның» бетінде жазуға да мəжбүр болдық. Ол мақалалар тиісті орындарда қаралды да. Отанға ақ ниетпен, ақ жүрекпен оралған сауап.

Əрине, бұл істегі негізгі кемшілік оралман ағайындарда емес, негізгі кемшілік осы істің мұндағы ұйымдастырылуында. Қызмет бабына байланысты қазақтар тұратын елдерге де талай жолымыз түскен. Сол сапарларда талайларыңыздан атаме-кенде төрешілдік, сөзбұйдаға салушылық, қолы тиіп кеткен қағазға пара алушылық кездесетініне, бизнес ашуға мүмкіндік берілмейтініне күйініп айтқан сөздер де естігенбіз. Осы құрылтайдың нəтижесінде отандастарымызбен жер-жердегі жұмыс жаңаша жолға қойылады деп сенгіміз келеді.

Соңғы құрылтайдан бері 5 жыл өтті. Көп уақыт емес. Соның өзінде де сіздер бұл жолы жаңа Қазақстанға келіп отырсыздар.

Бұл Қазақстан – 56 елдің басын біріктірген Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымына төрағалық етіп, əлемдік саясатты айқындайтын елдердің қатарына қосылған Қазақстан.

Бұл Қазақстан – 57 елдің басын біріктіретін Ислам Конференциясы Ұйымына төрағалық етіп, дін мұсылманның ортақ тағдырына ықпал жасау мүмкіндігіне ие бо-лып отырған Қазақстан.

Бұл Қазақстан – шикізат бағасына тəуелділіктен құтылуға, индустриялық жағынан дамыған елге айналуға бет бұрған Қазақстан.

64

Бұл Қазақстан – қоғамның ағзасын тазартуға, арам жолмен ақша тауып, асыр салып, үріп ішіп, шайқап төгіп жүргендерге қарсы аяусыз майдан ашып отырған, адалдың аты озатын жағдай жасауға шындап кіріскен Қазақстан.

Бұл Қазақстан – тұлпарын əлемдік бəйгеге баптап қосып отырған Қазақстан. Жаңа Қазақстанға келген құт қадамдарыңыз қайырлы болсын, қадірлі қандастар!


Жарыс сөз осымен аяқталып, Құрылтай мəжілісін жүргізуді Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы Қ.Б. Саудабаев жалғастырды:

– Қадірлі ағайын! Дүниенің төрт бұрышына түгел тараған сақтар

ұрпағы – қазақ ұлтының үздік өкілдері бүгін төрт көзі түгел Астанаға жиналып отыр. Барлықтарыңыз тыңдадыңыздар, сырттағы, ел ішіндегі қазақ жұртының бүгінгісі мен келешегі турасында Елба-сы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев мазмұнды баян-дама жасады.

Онда қазақ диаспорасымен жұмыс жөнінде, көші-қон мəселесін жаңа өріске шығаруға қатысты тапсырмалар берілді. Бəрімізге ортақ, ендігі міндет, осы алдымызға қойылған жоспарды орындап, сапалы деңгейге көтеру. Сонымен қатар алқалы топтың алдына шығып сөйлеушілердің сөзінен байқадыңыздар, Дүниежүзі қазақтарының

қауымдастығы Төралқа төрағалығына Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың ұсынылуын сөйлегендердің бəрі қызу қолдады. Осы залда отырған жұрттың барлығы сол пікірде деп ойлаймын ( ду қол шапалақтау).

Ендеше, Құрметті Құрылтай қонақтары!Осы тоқтамға сəйкес Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының Төрағалығына

Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевты сайлау туралы ұсынысты дауысқа сала-мын.

Қауымдастықтың Жарғысына сəйкес сайлау ашық түрде көпшілік дауыспен, қол көтерумен өткізіледі. Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Төралқасының төрағалығына Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың кандидатурасын қолдаймын дегендеріңіз қол көтеріңіздер. Қарсы болғандар бар ма?

– Жоқ.– Қалыс қалғандар бар ма?– Жоқ.Құрметті Құрылтайға қатысушылар!Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Төралқа

төрағасы болып бір ауыздан сайланды (ду қол шапалақтау).Құрметті қонақтар!Құрылтайда Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы атқарған жұмыстарға жақсы

65

баға беріліп жатыр. Олай болса Талғат Асылұлы Мамашевқа Төралқа төрағасының бірінші орынбасары ретінде қызметін одан ары жалғастыра беруді тапсырайық (ду қол шапалақтау).

ҚР Мемлекеттік хатшысы Қ.Б. Саудабаевтың дауысқа салуынан кейін қонақтардың бірауыздан сайлауы нəтижесінде Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Төрағасының бірінші орынбасары болып қайта сайлаған Т.А. Мама-шев сөз алды:

–Рахмет, ағайындар!Біріншіден, Елбасымыз Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевты біздің Төралқа

Төрағасы етіп бірауыздан сайлағандарыңызға үшін үлкен рахмет! (ду қол шапалақтау)Ол кісі сенім артса, сіздер сенсеңіздер, мен бірінші орынбасар ретінде жұмысты

жалғастыра беремін. Қайта-қайта сөйлей бермес үшін тағы бір ұсыныс айтқым келеді. Бізде Төралқа 5-ақ адамнан болса деген ұсыныс бар. Екеуі сайланды. Енді Төралқа мүшелігіне Сұлтанəлі Балғабаевты, Ресейден Тоқтарбай Дүсенбаевты, Еу-ропа жақтан Абдулқаюм Кесижиді, өздеріңізден рұқсат болса, төралқа мүшелігіне сайласақ деген ұсыныс айтамын (ду қол шапалақтау).

– Басқа пікір жоқ қой.– Жоқ.– Ондай болса бірауыздан қолдады деп есептейік. Ал, Жарғымызға байланы-

сты оларды біржарым - екі жылда басқа ел өкілдерімен ауыстырып тұруға болады.Ешбірінің мұнда өкпесі болмайды. Рахмет! (ду қол шапалақтау).

Қ. Саудабаев Дүниежүзі қазақтарының IV құрылтайына қатысушылардың Қазақстан халқына жəне шетелдердегі отандастарға Үндеуін Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының орынбасары, белгілі драматург-жазушы Сұлтанəлі Балғабаев оқитынын айтты. Мінбеге С.Балғабаев көтеріліп, үндеу тексін оқыды:

– Қадірлі ағайын! Құрметті отандастар!Бүгін біз тəуелсіз Қазақстанның елордасы, ұлан-байтақ Сарыарқаның төріндегі

əсем Астанаға əлемнің əр түкпірінен жиналып отырмыз.Біз бұл дүбірлі басқосуға жер жүзіндегі бүкіл бауырларымыздың атажұртқа де-

ген сағынышты сəлемін, ыстық ықласын, ақ тілегі мен асқақ арманын алып келдік.Əлем қазақтарының мұндай жиыны Қазақстанның Тұңғыш Президенті

Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей бастамасымен өтіп отырғаны баршаға мəлім. Соған орай, біз Қазақстан Президентінің елді экономикалық-əлеуметтік жағынан дамытудағы жүзеге асырып жатқан іс-шараларын, халықаралық аренадағы жүргізіп отырған саясатын бір ауыздан қолдаймыз. Сонымен бірге, Елбасын жақында ғана өткен Қазақстан Президентінің кезектен тыс сайлауында жеке дара шығып, айқын басымдылықпен жеңіске жетуімен шын жүректен құттықтаймыз.

Бұл алқалы жиын ата-бабаларымызға арман болған Тəуелсіздіктің 20 жылдық салтанатты мерейтойының қарсаңында өтуде.

Қазақ елінің əлем алдындағы атақ-даңқының асқақтап, тəуелсіз мемлекет бо-луы біздің ата-бабаларымыздың сан ғасырдан бері үзілмей, жалғасып келе жатқан асыл арманы еді. Осы арманның жүзеге асқанын көзімізбен көріп, тəуелсіздігіміздің

66

шаңырағын өз қолымызбен көтеру бүгінгі ұрпақ – біздің үлесімізге тиді. Бұл – біздің бəріміз үшін ерекше мақтаныш, зор міндет əрі үлкен жауапкершілік. Əлемдегі барлық қазақ халқының осы міндет-жауапкершілікті абыроймен атқаруға, ата-бабамыздың арман-мақсаттарын одан əрі жалғастырып, жүзеге асыруға бір кісідей жұмылып ат салысарына біз кəміл сенеміз. Бұл ретте, атажұрттан сырт жерлерде тұратын ағайындарымыздың да қосар үлесі мен тындырар шаруалары айрықша мол. Біз қайда жүрсек те халқымыздың ежелгі асыл қасиеттерін ардақтап, өткен тарихымызды құрметтеп, мəдениетімізді, салт-дəстүріміз бен ана тілімізді көздің қарашығындай сақтайтын боламыз.

Туған отанымыздың атақ-даңқы, абырой-беделі асқақтай берсін.Тəуелсіздігіміздің 20 жылдық мерейтойы құтты болсын, ағайын! (ду қол шапалақтау)

Дүниежүзі қазақтарының ІV Құрылтайына қатысушылардың Қазақстан халқына жəне шетелдік отандастарға Үндеуі бірауыздан қабылданды. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік əнұраны орындалды. Құрылтай қонақтары əнұранға қосылып, оң қолдарын кеуделеріне қойды, Дүниежүзі қазақтары ІҮ Құрылтайының салтанатты бөлімі аяқталды.

Түстен кейін Құрылтай қонақтары Конгресс-Холлда қазақ опера өнерінің биік шыңы саналатын «Қыз Жібек» операсын көрді.

67

ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ:

Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының Төрағасы

Назарбаев Нұрсұлтан Əбішұлы, 1940 жылы шілденің 6-сы күні Алматы облысының Қарасай

ауданындағы Шамалған ауылында дүниеге келген.

Тəуелсіз Қазақстан мемлекеттігін құрушы қайраткер, Қазақстан

Республикасының тұңғыш президенті.

Мамашев Талғат Асылұлы, Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Төрағасының бірінші орынбасары, «Туған тіл» альманағының бас ре-дакторы. Ол 1948 жылы қазанның 14-і күні Алма-ты облысының, Еңбекшіқазақ ауданындағы Бай-серке ауылында туған. Т.Мамашев Қазақ Ұлттық Мемлекеттік университетін, Алматы халық шаруашылығы институтын жəне Саясаттану ин-ститутын бітірген. Тарихшы, саясаттанушы, эконо-мист. Еңбек жолын 1966-1973 жж. Алматы мақта-мата комбинатында электрик, комсомол комитетінің хатшысы болып бастаған. 1973-1975 жылдары Алматы қаласының Калинин аудандық комсомол комитетінің хатшысы, бірінші хатшысы, 1975-1979 жж. Алматы қалалық комсомол комитетінің бірінші хатшысы, 1979-1984 жж. Əуезов аудандық ауатком төрағасының бірінші орынбасары, 1985-1991 жж. Алматы қалалық Калинин аупарткомының бірінші хатшысы. 1991-1994 жж. Алматы облыстық партия комитетінің хатшысы, облатком төрағасының орын-басары, облыс əкімінің орынбасары. 1994-1997 жж. Қазақстан Республикасының Мəдениет министрі.

Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төрағасының бірінші орынбасары, төралқа мүшесі

68

Дүниежүзі қазақтарының I Құрылтайына белсене атсалысып, Ш-IV Құрылтайын абыройлы да іскерлік жағдайда атқарды. Көптеген халықаралық жиындар мен фестивальдерді ұйымдастырып, еліміздің шетелге танылуына ерекше еңбегін сіңірді. Қазақстанның мəдениетіне үлкен үлес қосқан қоғам қайраткері.

Қазақ ССР Жоғары Кеңесінің Құрмет грамотасымен, (1971 ж) «Құрмет белгісі» орденімен (1975 ж), «Шыңғыс хан» медалімен (2006), «Құрмет» орденімен (2007ж) жəне басқа да медальдармен марапатталған, 2004 жылдан «Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы» республикалық қоғамдық бірлестігі Төрағасының бірінші орынбасары.

Балғабаев Сұлтанəлі Базарбайұлы, 1946 жылы мамыр айының 21 күні Қызылорда облысының қазіргі Мұстафа Шоқай ауылында дүниеге келген.

Ол еңбек жолын 1964 жылы туған ауылында шопан болудан бастаған. 1971 жылы Қазақтың мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген.

«Бастау», «Жұлдызың жансын!», «Алтын сағым», «Құм мен қызғалдақ», «Шөл», «Дала мен дария», «Красная гармоны», «Тойдан қайт-қан қазақтар», «Сағыныш пен елес», «Менің əжем сиқыршы», «Өтірік айтпайтын адам» атты прозалық кітаптардың авторы.

С.Балғабаев драматургия саласында да жемісті еңбек етіп жүр. Оның қаламынан туған «Ең əдемі келіншек», «Тойдан қайтқан қазақтар», «Ғашықсыз ғасыр», «Қыз жиырмаға толғанда», «Қазақша күрес», «Біз де ғашық болғанбыз» жəне басқа да пьесалары М.Əуезов атындағы академиялық те-атрда, Ғ.Мүсірепов атындағы жастар мен балалар театрында жəне еліміздің облыстық театрларында қойылған.

Ол қазақ халқының ұлттық рухани мəсе ле лері, ана тілдің тағдыры, əдебиет пен өнердің бүгіні мен болашағы туралы көптеген публицистикалық мақалалар жазған. Бұл шығар малары 1998 жылы «Қазақтың қызыл кіта бы» деген атпен жеке жинақ болып шыққан. 1992 жылдан бері Дүниежүзі қазақтары қауым дастығы Төрағасының орынба-сары қызметін үзбей атқарып келеді. Осы қыз-

Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төрағасының орынбасары, төралқа мүшесі

69

метіне орай С.Балғабаев Əлем қазақтарының Алматы, Түркістан жəне Астана қалаларында өткен үш Құрылтайын ұйымдастыруға атсалысты. Соңғы Құрылтайда Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының Төралқа мүшесі болып сайланды.С.Балғабаев шетелдегі қазақтарға арналған еларалық «Алтын бесік» журналын шығаруда да жемісті еңбек етіп жүр. Жоғарыдағы еңбектері бағаланып «Құрмет» орденімен, Қазақстанның 10 жылдығы, Астананың 10 жылдығы медальдармен марапатталған. Ол халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты.

Абдулқаюм Кесижи, Еуропадағы қазақ мəдени қоғамдары федерациясының төрағасы.

Абдулқаюм 1952 жылы Түркияда туған. 1961-1973 ж. Стамбулдағы орта мектепте жəне кол-леджде оқып білім алды. 1973-1978ж. Стамбул университетінің журналистика факультетінде оқып, халықаралық қатынастар мамандығы бой-ынша магистр атағын алды. 1978-1980 жылдары аталмыш университетте ұстаздық етті. 1980-1995 ж. Германияның Мюнхен қаласындағы “Азат Еуропа/Азаттық” радиосының қазақ бөлімінде редактор қызметін атқарды. Шетелде жүріп Қазақстанның тəуелсіздігі үшін аянбай еңбек етті. Алаш азамат-тарын ұлықтады, Қазақстанды шетелге танытуда көптеген жұмыстар атқарды. 1999 жылы Стамбул университетінде социология ғылымдарының док-торы атағын қорғады.

Қазір Мюнхендегі Максимлян университетінде оқытушы. Отбасында əйелі мен 3 баласы бар.

2011 жылдың мамыр айында Норвегия елінің Осло қаласында өткен Еуропа қазақтарының дəстүрлі кіші Құрылтайында Еуропа қазақ мəдени орталықтарының үйлестіру кеңесінің төрағасы бо-лып сайланды.

Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төралқа мүшесі

70

Дүсенбаев Тоқтарбай Қадырғалиұлы, Са-мара аймақтық «Ақжол» қазақ ұлтт ық-мəдени ав-тономиясының президенті, Ресей қазақтарының федералдық ұлттық-мəдени автономиясының пре-зиденті.

Ол 1967 жылы Самарада туған. 1985-1987 жж. Қиыр Шығыста Қарулы Күштер қатарында қызмет етті, рота старшинасы шенінде əскерден қайтты. 1987-1994 жж. Самара облысындағы Нефтегорск аудандық дайындау мекемесінде ауылшаруашылық өнімдері мен шикізат товардайындаушысы болып жұмыс істеді.

1994-1997 жж. Нефтегорск дайындау меке ме-сінің директоры, 1997-2001 жж. «Урожай-С» ЖШС-інің директоры. 2003 ж. Самара облысындағы қазақ-тардың жалпы жиналысында Тоқтарбай Қа дыр-ғалиұлы Самара аймақтық «Ақ жол» қазақ ұлттық-мəдени автономиясының президенті, 2005 жылдың желтоқсан айында «Ресейдегі қазақ қо ғам дық ұйымдарының Үйлестіру орталығы» аймақаралық қоғамдық ұйымының Төрағасы болып сайланды. Ол 2009 жылғы Нефтегорскідегі, 2011 жылғы Самара облысының Краснояр ауданындағы федеральдік қазақ ұлттық «Наурыз» мерекесін ұйымдастырушы басты тұлғалардың бірі, бұл шараға Ресейдің 25 аймағындағы қазақ ұлттық ұйымдары қатынасты. Оның қаржылай демеушілігімен облыста «Қазақ аруы», «Жігіт сұл та-ны» облыстық конкурстары өткізіліп тұрады, облыс тық «Ақ жол» қазақ газеті шығарылады, «Айгүл» қазақ халықтық би ансамблі, «Маржан» қазақ халықтық сəн театры, «Ақбұлақ» қазақ əндері ансамблі, облыстық «Қайрат» қазақ жастар ұйымы, «Ару Ана» əйелдер клубы жұмыс істейді, он екі муниципалдық ауданында қазақ филиалдары ашылды, Самара облысында қазақ тілі мен мəдениетін дамыту мен насихаттауға байланы-сты қомақты іс-шаралар ай сайын өткізіліп тұрады.

Ресей Президентінің жарлығымен І дəрежелі «Ұлт даңқы» орденімен (2007 ж), Қазақстан Рес публи-касы Президентінің жарлығымен «Құрмет грамота-сымен» (2007 ж.), Самара Губер ниялық Думасының «Құрмет грамотасымен» (2008 ж.), Қазақстан Рес-публикасының Ресей Фдерациясындағы Еші лігінің «Алғыс хатымен» (2004 ж.) марапатталған.

Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төралқа мүшесі

71

ІV бөлім

ҚҰРЫЛТАЙДАҒЫ КЕЗДЕСУЛЕР: ҰСЫНЫС, ПІКІР,

ШЕШІМДЕР

72

ТОЙЛАСУ СОҢЫ ОЙЛАСУ

Құрылтайға қатысушыларшылар келесі 26 мамыр күннің жұмысын Астана

қаласының көрікті жерлерін аралаудан бастады. «Бəйтерек» кешенінің басына шығып ару елорданы биіктен тамашалады. Одан кейін «Думан» ойын-сауық орталығындағы теңіз асты əлемін қызықтап, «Атамекен» кешеніндегі этноауылдың ашылу салтана-тына қатысты. Этноауыл ақбоз үйлер тізіліп тігілген жасыл жайлауды еріксіз еске түсіреді. Əр үйдің іргесіне ауыздығымен алысқан арғымақтар байланып, томағалы бүркіттер қондырылыпты. Ауылдың қарсы жағындағы сахнада қазақтың көрісу, тұсау кесу сияқты салт-дəстүрлері көрсетіліп, қонақтарға шашу шашылды. Ұлттық қойылымның соңы концерттік бағдарламаға ұласты. Киіз үйлерден кіріп дəм татып шыққан Құрылтай қонақтары мұнан соң «Атамекен» кешенін аралап Қазақстанның түкпір-түкпірінің шағын көріністерімен танысты.

Түске жақын «Тұран» мейрамханасында Құрылтайға қатысушыларға Астана қаласы əкімінің атынан арнайы қонақасы берілді. Алыс-жақыннан келген ағайындар бұл мейрамханада астан дəм татып қана қойған жоқ, тылсым өнердің де тереңіне бойлады. Ерғали Нұрзадаұлы сияқты сахна майталмандары əн салып думанның көркін қыздырды. Бұдан кейін белгілі əнші, халық қалаулысы Бекболат Тілеухан қара домбырасын қолына алды да Алтайдан Атырауға дейінгі əн мектептерінің өзіндік дəстүрлері бойынша əуелете шырқап, қандастарымыздың құлақ құрыштарын бір қандырып тастады. Бұл күнгі тойлау осымен бітті де бұдан кейін Құрылтай қонақтары ойлауға ойысты. Яғни, олар қонақасыдан шыққан бойда түрлі министрліктердегі кез-десулерге асықты.

Жоспар бойынша мұндай кездесулер жеті министрлікте өтуі тиіс екен. Соған орай, Байланыс жəне ақпарат министірлігі мен Мəдениет министрлігі бірлесіп «Шетел қазақтарының бұқаралық ақпарат құралдары: жəй-күйі мен мəселелері», Ауылшаруашылығы министрлігінде «Қазақстанға қоныс аударушылардың жергілікті жағдайға бейімделу мəселелері мен тəжірибелері», Туризм жəне спорт министрлігінде «Түрлі елдердегі қазақ жастарын туризм мен спорт біріктіреді», Ішкі істер министрлігі жəне Сыртқы істер министрлігімен кездесуде «Қазіргі этникалық көші-қонның жəй-күйі, мəселелері» атты біріккен мəжілістер өткізді. Экономикалық даму жəне сауда министрлігінде Қазақстандағы іскерлік ортаның сырт елдердегі қазақ диаспорасымен байланысы сөз болды. Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрлігінде оралмандарды жұмыспен, зейнетақымен, басқа да əлеуметтік көмектермен қамту мəселесі, Білім жəне ғылым министрлінде шетелдегі қазақ диа-спорасына оқу-білім жөнінен қолдау көрсету мəселелері талқыланды.

Жеті министрлікте тоғыз түрлі ведомстволардың қатыстырылуымен өткізілген «Дөңгелек үстел» барысында Құрылтай қонақтары айтқан ұсыныс, пікір, талаптардың жүзеге асуын қадағалау Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының алдағы атқарар істерінің өзегіне айналмақ.

73

«ДӨҢГЕЛЕК ҮСТЕЛ»: ПІКІРЛЕР ТОҒЫСЫ

Республиканың жеті министрлігінде тоғыз түрлі ведомствоның қатысты-рылуымен Құрылтай қонақтарына арналған «Дөңгелек үстел» кездесулері өтті.

* ҚР Байланыс жəне ақпарат министрлігінде

ƏЛЕМ ҚАЗАҚТАРЫ ЛАТЫН ГРАФИКАСЫН ҚАЛАЙДЫ

Қазақстан Республикасының Байланыс жəне ақпарат министрлігінің жауапты хатшысы Қ.Б. Əбсаттаровтың төрағалығымен өткізілген «Шетелдегі қазақтарға арналған бұқаралық ақпарат құралдары: жағдайы жəне мəселелері» атты дөңгелек үстелге Жарылғап Бейсембай, Ербол Шəймерден, Лəззат Танысбай, Ай-дос Үкібаев, Ботагөз Уатқан, Абдулқаюм Кесижи, Гүлсім Бейсембаева, Орынбасар Қуандықов, Қалиакбар Үсемхан, Тəпей Қайысхан, Көпен Айнагүл Сарайқызы, Жа-сан Зекейұлы т.б. тəрізді танымал творчество адамдары қатысты.

Байланыс жəне ақпарат министрлігіндегі құрылтайшыларды қарсы алған ведомствоның жауапты хатшысы Қайрат Əбсаттаров «қош келдіңіздерден» соң, негізгі əңгімені бүгінгі таңда атқарылып жатқан ақпараттық һəм байланыс саясатының негізгі бағыттарымен ұштастырды. «Каспионет» спутниктік телеарнасының өзгерген форматын, ондағы танымдық хабарлар көкжиегіне де көз жүгіртті. Онлайн режиміне көшкен мемлекеттік телеарналар туралы да айтып, байланыстағы интернеттің мол мүмкіндігін пайдалану қажеттігін еске салды. Қазақтілді бұқаралық ақпарат құралдарын бір порталға топтастыратын Baq.kz сайтын шетелдік қандастарға да таныстырды. Сөз соңында Дүниежүзі қазақтарының құрылтайында Елбасының министрлік алдына жүктеген міндеттеріне де тоқталып өтті. Жетекшілік етушінің осындай шолу «шоуынан» соң, əдетте министрлікте əзірленетін бағдарламаға сай қонақтарға қазақстандық «электрондық үкімет» жетістіктері таныстырылмақшы екен. Алайда əлгінің кіріспесін ғана тыңдаған шетелдік қандастар «e-gov» дегеннің өздері үшін еш жаңалық емес екенін айтып салды. Одан да маңызды мəселені талқылауды сұрап, толғантқан толғақты сауалдарды төтесінен тастады.

Ағайынның арасынан алғашқы болып сөз сөйлеген Моңғолия қазақ əйелдері «Арулар одағының» төрайымы, «Арулар жұлдызы» журналының бас редакторы

Көпен Айнагүл Сарайқызы шетелдегі һəм Отандағы қазақ журналистерінің халықаралық форумын өткізу туралы мəселені алға тартты.

«Ресей, Өзбекстан, Қытай, Моңғолия жəне басқа да мемлекеттерде қазақтар шоғырланғанын білесіздер. Оларға біз шамамыз келгенше қазақ тілінде ақпарат таратып тұрамыз. Бірақ тəжірибемізде кемшілік бар. Бұл –

74

аралас-құраластықтың жоқтығынан туған кемдік. Ал Тəуелсіздік алғаннан бергі 20 жыл ішінде қазақтар арасында халықаралық деңгейде журналистердің форумы өткен жоқ. Бұл да бір зор кемшілік. Осындай форум өтсе, оның фор-матын қазірден ойласақ, оған жер дүниенің түкпірінен қазақ тілінде қалам сілтейтіндер тартылса, алдағы келер ұрпақтың көп мəселесін шешіп, кейінгіге жол сілтер едік», – деп ескертіп өтті Көпен Айнагүл Сарайқызы. Оның сөзіне қарағанда, шетелдегі қазақ журналистердің, телеарналардағы дикторлардың тəжірибе алмасуы үшін осындай жиындар өткізген абзал. Бұл тек жазарман қауымды ғана емес, шеттегі сыңсыған тыңдарман һəм оқырман қауымды да тұтастандырады. «Сондықтан да атамекеніміз Қазақстанда тəжірибе алып, біліктілікті арттыру біз үшін жақсы мүмкіндік болар еді», – дейді бас редактор. Бұдан бөлек, бауырластар тілдік мəселеге көшіп, ондағы терминологиялық түйткілдерге ортақтық қажеттігін аңғартты. Сол ортақтықтың негізгі бір қисыны латын қарпіне көшу туралы да сөз болды. Мəселен, Қытайдағы қандас қаламгерлер Қазақстанда латын əліпбиіне көшу туралы əңгіме болған күннен осындай үдеріске үлкен үмітпен қарап қана қоймай, өздеріндегі баспа ісін де іштей даярлап, осы бағытта тиісті жұмыстарын да жүргізе бастағанын айта-ды. Алайда Атажұрт тарапынан «сөзден іске көшу» байқалмағанына аң-таң. Шетте жүріп «таңданғаны» өз алдына, Астанаға келіп одан сайын таңдана түскендерін жасыра алмағандар да болды. «Қытайдан келген жорналшы-мын. Біз жатқан қонақжайдағы 60 телеарнаны көріп, қарнымыз ашты. Арна-дан қазақтың зиялысын, сыйлысын һəм ақындарын емес, кəріс пен орыстың «қатындарын» көп көрсетті. Алдыңғысын, өзіміздің қалағанымызды ары-бері іздестіріп еш таба алмадық. Айтарға келсек, Қазақстанда оралмандарға қатысты бір бағдарлама ашылса игі. Келгенінің, құтты қонысына қонғанының жайы таныстырылса, келіп қиыншылыққа ұшырағанның жайы ашық айтылса», – дейді қандас. Жиын барысында, сондай-ақ 1,5 млн. қазақ тұратын Қытайдағы бауырластар қолданып жүрген араб қарпіндегі төте жазу бойынша ақпараттар сұранысы туралы мəселеге де қозғау салынды. Бұл турасында «ҚазАқпарат» агенттігі Қазақ-руханияты порталының жəне латын-араб графикасы сайтының (латын-төте жазу сайтының-автор.) жетекшісі Жарылқап Бейсенбайұлы дүние жүзі елдеріндегі қазақ жұрты қолданып жүрген үш əліпби бойынша ақпарат таратып отырған мемлекеттік ақпарат агенттігінің жұмысын таныстырды. «2004 жылы латынша, 2009 жылдың күзінен төте жазу сайтын аштық. Был-тыр осы төте жазу сайтының қосымшасы ретінде «Қазақ руханияты» əдеби-мəдени этнографиялық порталын жүргізіп келеміз. Бұның ішіне бүкіл қазақ поэзиясының антологиясы салынды. Онда кешегі өткен Қазтуғаннан бастап бүгінгі Маралтайға дейінгі 90 ақынның 800-ге тарта өлеңі орналасты. Қазақ əңгімелерінің антологиясы ретінде 50 жазушының 300-ге тарта əңгімесі са-лынды. Қазақ тарихы мен шежіресі, əдебиет пен өнер, ұлттық салт- дəстүрлер де соның ішінде бар.

Асыл мұрамыздың бірі – əндер, күйлер де салынды. Дəл осындай сайт біздің Қазақстанның өзінде əлі жасалған емес. Бұл, əсіресе, Қытайдағы 1,5 млн.қазақтың са-уабын алу үшін жүргізілген дүние. Соны естен шығармай, байланысты жандандырсақ игі», – деді Ж.Бейсенбайұлы.

75

Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрлігінде өткен мəжіліске қатысқан қандастарымыз да Отанға оралар отандастар мəселесіне қатысты бірқатар маңызды ұсыныстарын айтыпты. Соның негізгілерін атап айтсақ, ҚР Білім жəне ғылым, Сыртқы істер министрліктеріне шетелдердегі қазақ диа-спорасы жинақы тұратын аудандарда халықаралық шарттарға сəйкес бөлінген квота шегінде Қазақстан тарапының қаржыландыруымен қазақ жастарының кəсіптік-техникалық білім алу мүмкіндігін қарауды, Қазақстан мен Қытай ара-сында əлеуметтік қамсыздандыру саласындағы ынтымақтастық туралы екіжақты келісім жасау мүмкіндігін зерттеуді, этникалық қазақтарды тарихи отанына көшіру, репатрианттардың Қазақстанда бейімделуі мəселелері бойынша ғылыми, қолданбалы əлеуметтік зерттеулер жүргізуді сұрайды.

Қалиақбар Үсемханұлы, Қытай, Шиңжяң газетінің тілшісі:– Қытайда құрылғанына 40 жылдан асқан, таза қазақ тілді телеарна бар. Ал

Қазақстанның Тəуелсіздігіне 20 жыл толса да толық ұлт тіліндегі арнаны əлі ашып болмай жатырмыз. Расында, осы уақытта бір емес, бірнеше телеарна таза қазақ тілінде ашуға болатын еді. Бұған не себеп? Егер осыны құруға «техник-мамандар жетіспейді» десеңіздер, Қытайда дəл осындай саланың білгірлері, таза қазақ тілінде бүтіндей телеарнаны, хабарларын ашып беретін, жарыққа шығуын жан-жақты қамтитын білікті мамандар толып жүр. Əсіресе, техника жағын «шағатындар» баршылық. Шақырыңыздар! 20 жылдың емес, жарты жылдың ішінде сапалы таза қазақ арнасын ашып шығамыз.

Смайыл Сəуле Дағайқызы, Түркия радио-теледидар мекемесі кеңсесі шеттілдері жəне диалектілер бөлімшесінің қызметкері, қазақ тілі редакциясының қызметкері:

– Біз шеттегі қазақ өз бетімізше қаншалықты қазақша оқып, өзіміз сөйлегенімізбен, қазақшадан қиналмай байланыс жасағанымызбен, тура қазақ жеріндегідей сөйлей алмасымыз анық. Сонымен қатар Қытайдағы қазақ қытайдың тілін қосады, Ресейдің қазағы орыстың тіліне əуес, Өзбекстандағы өзбекше араластырады. Бұл ретте таза тұнық тілдің отаны Қазақстанда болса деген ниетіміз баршылық. Қазақстан Атажұрт ретінде көмектерін аямаса екен. Ал терминология мəселесіне келсек, бұнда да біз өзіміз тұрған əр елдегі тілдің атау-терімдерін қолданамыз. Мəселен, Түркияда атау-терімдер – түрікше, Қытайда тұратындар қытайша атау-теріммен кетеді. Бұның да тұнығы Қазақстанда болуы шарт. Бəріміз жұмылып, ортақ терминге жүгінсек, терминдегі бірізділікті жасау қажет.

Орынбасар Қуандықов, Мəскеу Қазақ тілі қоғамының «Қазақ тілі» газетінің ре-дакторы:

– Диаспора өкілдеріне БАҚ не үшін керек? Біз өзіміз қолдан жаңалық жасай алмаймыз, бұған мүмкіншілік жоқ. Біз қоғам мүшелеріміз, Ресейдегі қоғамдық ұйым ғанамыз. Өз ұлтжандылығымыздан, белсенділік пен ынтамыздың арқасында диаспораның келешегін ойлап газет шығарып жатырмыз. Əйтсе де, айына бір рет шығатын газет диаспора өкілдерінің сұранысын қанағаттандыра алмайды.

Сондықтан да, сайт ашып, онда қосымша арнайы бейнеарна ашқанбыз. Аты дардай – «Қазақ тілі», бірақ қазақ тілінде ақпарат тарата алмай отырмыз. Неге? Тəуелсіздік алғанымызға 20 жыл өтті. Əйтсе де, бауырлас, дос саналатын Ресей өңірінде қазақ тіліне жəрдем ретінде бірде-бір ауқымды іс-шара болған емес. Біз -өз бетімізше өмір сүріп жатқан адамдар секілдіміз. Ақпараттық тұрғыдан Қазақстанға

76

Ресейдің экспансиясы өте зор. Ал Қазақстан баспасөз ашпақ тұрмақ, теріскей елдегі соңғы қазақ мектебі жабылудың алдында қалт-құлттап тұр.

Тілді сақтаудың үлкен бір құралы – БАҚ арасындағы байланыс. Оның ішінде шекара мен шектеуді білмейтін интернеттің мүмкіндігін қолданбай оты-ру біртіндеп сөнумен тең. Сондықтан да жат жұрттағы қазақ тілді ақпаратқа сұранысты қанағаттандыратын мемлекеттік саясат керек-ақ. Ал ондай сұраныстың зор екендігін кешегі құрылтай əм оның шеңберіндегі шаралар дəлелдеп берді. Бұл – бір. Екіншіден, Астанада дүбірлетіп құрылтай өтіп жатқан мамырдың 25-інде Ресей Президенті шетелдегі отандастарды қолдау жəне олардың құқын қорғау жөнінде қор құру туралы жарлыққа қол қойды. Қор дүниенің қай бұрышында орыс құқы бұзылса, сол жерден табылады, «орыс боламын» деушілерді, «орыс тілінің ықпалындағы» өңірлерді қолдайды. Дəл осы мақсат үшін Сыртқы істер министрлігінің бір арнасы ашылады. Министрлік қормен бірлесіп, əлемнің еш жерінде орыс құқы тапталмауын қатаң қадағалайтын болады. Дəл осындай шеттегі қазақтардың құқы мен талабына қарай əрекет ететін қор құру Қазақстан үшін де ауадай қажет.

Өтепберген ƏЛІМГЕРЕЙ

77

*ҚР Туризм жəне спорт министрлігінде

СПОРТ – САНА ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН САЛА

Туризм жəне спорт министрлігінде Дүниежүзі қазақтары құ рыл тайының аясын-да шетелдегі қандас тары мызбен Дөңгелек үстел кездесуі өтті.

Кездесуде Туризм индус трия сы комитетінің төр айы мы Қар лы ғаш Кəкен мен Спорт істері жөніндегі коми те т төрағасы Елсияр Қанағатов бұ қа ралық спорт ты да-мыту, елімізге туристерді көптеп тартуда істеліп жатқан жұмыстар мен алдағы жо-спарлар туралы мəлімет берді.

Содан кейін Ұлыбритания да ғы қазақ қоғамының басшысы Кес сижи Исмаил сөз алды. Ол құ рыл тайдың барлық дү ние жүзі қазақтарын бір мақ сатқа жетелеу үшін біріктіретін үлкен күш екенін айтып, солардың бірі футболдан ұйымдастырылатын жа-рыс екенін тілге тиек етті. Сон дықтан ол Еуропа қазақ тары ның арасы нан шыққан та-лантты жастар Қа зақстанның ішкі чем пио наттары на, жарыстарына қа тыс тыру үшін таңдап алынса, олар болашақта ұлттық құрамада өнер көрсетсе деген тілегін жеткізді.

Кездесуде екінші болып сөз алған Қытайдан келген қанда сымыз Хайза Тəбəрікқызы қазір екі ел арасында барыс-келістің жыл сайын қиындап бара жат-қанына, Алтайдың арғы жағын дағы ағайындардың атамекенге келу ниеті зор екеніне, осы күн дері виза алу мəселесі айлар бойы сағызша созылып, шешілмейтін мəселеге айналып отырға нына өкінішін білдірді. Ол Қы тайдан атамекенге келемін деп буынып-түйініп отырған қан дастарымыз ды Қазақстанға əкелу үшін басқа да жол-дарды қарас тыру керектігін айтты. Қа зақстанның туристік фирма лары Қытайдағы қандастарымызға же ңіл дікпен 10-15 күнге сапар жа сайтын жолдамалар берсе де-ген тілегін жеткізді. Сонда Қазақ стан ға келген қандастарымыз осы уақыт ішінде алдағы кезде атамекенге келемін бе, келмеймін бе деген мəсе лелерін шешіп алуға да мүмкіндік алар еді.

Келесі кезекте сөз алған Омбы облысының «Мөлдір» мə де ни орталығының жетекшісі Ал тынай Жүнісова министрлікке өз ұсынысын көлденең тарт ты. Ол əуелі Ресейде қазақ тар дан құрыл ған «Намыс» коман дасына Қазақ стан ның ішкі жарыста-рына қа тыс тыру мүмкін дігі берілсе, осы күзде Қажы мұ қанның 140 жыл то луына орай Омбыда қазақ күре сінен халықара лық турнир өтсе деген тілегін білдірді.

Шеттегі қандастарымыз тілді сақтау, салт-дəстүрді дəріптеу сияқты мəселелер өздерін қалай толғандырса, адамның ұлттық сана-сезімін қалыптастыратын са ла-лардың бірі туризм жəне спорт саласында да шетел қазақтарын алаң датып, мазалай-тын пробле ма лардың бар екенін жа сыр мады. Кездесу соңында Туризм жəне спорт министрлігінің өкілдері олар дың барлық ұсыныстары қарас тырылатынына сендірді.

Дастан КЕНЖАЛИН

78

*ҚР Экономикалық даму жəне сауда министрлігінде

МҰНДА КƏСІПОРЫН АШУ ҚИЫН

Астана қаласында өтіп жатқан Дүниежүзі қазақтарының ІV құ рылтайы аясында 35 елден келген бауырларымыздың қаты суы мен бірқатар министрліктерде дөңгелек үстелдер болып өтті.

Соның бірі «Қазақ диаспора сы мен бизнес ынтымақтастығы» тақырыбында Экономикалық даму жəне сауда министрлігінде өтті. Оған Экономикалық даму жəне сауда вице-министрі Марат Құсайынов, «Даму» кəсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ вице-президенті Бекжан Қалибеков жəне шет елден келген кəсіпкерлер қатысты.

Алдымен вице-министр қыс қа ша Қазақстанның экономика лық дамуына тоқталып өтіп, оны дамыту барысында қабылданып жатқан заңдар мен мемлекет та-ра пынан көрсетілетін көмек ту ралы айтып берді.

Алайда алыстан келген бау ырларымызды ШОБ-қа мемлекет ішінде жасалып жатқан қамқор лық тан өзге, шет елден келетін кə сіпкер қазақтарға қандай же ңіл діктер жасалатындығы қызық тырды. Экономикалық даму жəне сауда министрімен кезде-се алма ған дарына реніштерін жеткізген олар өз ойларын ортаға салды. Өйткені бұл құрылтайға еліміздегі барлық ісімізді тастап келгендегі мақсат ішіп-жеп қайту емес, Ел-басы айтқандай, нақты іс терге қол жеткізіп қайту. Соны мен қатар ыңғайы түссе, Қазақ-стан мен іскерлік əріптестікті жол ға қою ойда бар. Əрине, құ рыл тайда өткен қысқа уақыт ішінде бірталай іс тындырып алу құрғақ сөзбен біте қоймас, бізге нақты мəселе шеше алатын кісі керек, дейді олар. Мысалы Франциядан келген Мехмет Зенгин есімді кəсіпкер қандасымыз мынадай уəж келтірді. Менің Францияда, Италияда, Түркияның 4 қаласын-да үлкен-үлкен тоқыма өндірісім, дүкендерім бар. Бұл салада 30 жылдық тəжірибем бар. Еуро паның кез келген еліне бизнес ашу ға барсаңыз, қуана-қуана қарсы алады. Өйткені игіліктеріне жа рай тынын біледі. Алайда мен мұны Қазақстанның бір қаласы нан аша ал-май отырмын. Іс бастау қиын. Неге? Мен ақша сұрап отырған жоқпын ғой.

Мен жай ғана жол ашып беруді сұраймын, əрі қарай өзіміз əкетеміз. Францияда құжаттарыңызды екі күнде бітіріп береді. Түркияда да солай. Əлем экономикасы да солай. Біз делдалсыз істегіміз келеді. Оның үстіне ақшадан тарығып отырға ны мыз жоқ. Əйтпесе алтын шық қан жерді белден қазып, сырт елде жүре беруші едік қой. Алайда Қазақстанға шын жүрегімізден не істей аламыз, не бере аламыз деген ой ма-залайды. Құрылтайға да осы мақсатпен келдік, дейді Мехмет Зенгин.

Дөңгелек үстелде кəсіпкер лік ті ашу ісінің үлкен мəселе екендігі айқын болды. Мұны Қытайдан, Германиядан, Өзбекстаннан келген бауырлар бірауыздан мақұл да-ды. Ешқандай делдалсыз, тікелей мемлекетпен жұмыс істеуді жөн көретін бауырла-стар кедер гі нің көп екендігіне қынжылады екен.

Венера ТҮГЕЛБАЙ

79

*ҚР Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрлігінде

КӨП АЙТЫЛҒАН НƏРСЕ – ВИЗА

Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрлігінде «Репатрианттарды əлеуметтік қолдау: тəжірибе, сабақ жəне мəселелер» деген тақырыпта дөңгелек үстел өтті.

Еңбек жəне халықты əлеумет тік қорғау вице-министрі Біржан Нұрымбетов атажұрттағы алқалы жиынға қатысушы қонақтарға алдымен министрлік жұмысын таныстырып өтті.

Бұдан кейін ол былтырғы жыл дың қазан айына дейін көші-қон мəселесімен біздің министрлік айналысқан болса, енді ол Ішкі істер министрлігінің құзыре ті не ауысты. Алайда, əуелде өзі міз қолға алғандықтан, еліміздің «Кө ші-қон туралы» заңының жо басы бойынша жұмыстарды иелігімізден шығарған жоқпыз. Қазір ол Парламентте қаралуда дей келіп, аталған заң жобасындағы өз герістерді шолып өтті. Атап айт қанда, жаңа жоба бойынша егер оралман елдің солтүстігіне келіп қоныстанамын десе, онда ол оң түс тікке қарағанда екі жарым есе дей көбірек қаражат алмақ. Ал орталыққа келушілер оңтүстікте-гі лерден 70 пайызға көбірек ала тын болады. Өйткені, оралмандар көбіне қысы жайлы оңтүстік өңір лерге келуге пейілді, ал біз дің жеріміз болса ұлан-байтақ, сондықтан қазағы азырақ сол түс тікті шеттен келген бауырлары мыз құтты мекен етсе, ел іргесі бекіп, ыры-сымыз молая түспек деген ол заң жобасындағы тағы бір жақсы жаңалықты жария ла ған. Яғни, вице-министрдің ай ту ын ша, енді шеттегі бауырлар құ жаттарын біздің елшіліктер арқы лы өткізе алатын болыпты. Бар лық рəсімдер өткізіліп болғаннан кейін, шақырту алған оралман ның бұрынғыдай күтуге кететін уа қыты азаяды, біз сол жағдай лар ды да заңмен реттеуді ойлас тыр дық деген ақпарат шеттен кел ген туыстардың көңілдеріне жаққандай. Сондай-ақ ол біз сіздердің барлық сауалдары ңыз ға жауап беруге əзірміз, ми нистр ліктің барлық жауапты адамдары осында отыр. Пі кірлеріңіз осын да, айтылған жерінде қалып қой майтынына, оның діттеген жеріне жететініне уəде беремін, қысыл май еркін əң гімелесейік деп құ рыл тай қонақтарын ашық əңгі меге ша қырды.

Сөйтіп, бұл жиында оралман дар дың үй-жаймен қамтамасыз етілуі, мамандықтары бойынша жұмысқа орналаса алмау жағдай лары, орыс тілін білмеуіне байла ныс ты кедергілерге кездесуі сын ды бұрыннан айтылып жүрген мəселелермен қатар, көптеген ұсы ныстар да ортаға салынды. Мə селен, Ираннан келген ағайын өзінің техникумда сабақ берумен бірге құс фермасы барлығын, ал елге келіп, кəсіпкерлікпен айна лысуға қорқа соғатынын алға тартты. Мысалы, шет елде несие алып, кəсіпорын ашқан адамға 5 жылға дейін төлем қайтары лудың шегерілетінін айтқан ол елге оралсақ осындай жеңіл-дік тер беріле ме деген сауал тастаса, Австралиядан келген туыс: «Біз алыста елді аңсап жүреміз. Бірақ бізге елге келіп-кету қиынға соғады. Өйткені, алдымыздан виза мəселесі шығады. Неге ұлты қазақ азамат елге келуге қинала ды? Осы мəселені жеңілдетуге бол-май ма деп осындағы біраз жұрт тың көкейіндегі сұрақты алға тартты. Дөңгелек үстелге қатысу шы лар əңгіме соңында бірнеше тар мақтан тұратын ұсыным қа был дады.

Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ

80

*ҚР Ауылшаруашылығы министрлігінде

ҚАНАҒАТТАНАРЛЫҚ ЖАУАП АЛДЫ

Дүниежүзі қазақтарының құрылтайына қатысуға келген қандастарымыздың Ауыл шаруашылығы министрлігі жау ап ты қызметкерлерімен өткен дөңгелек үстел басындағы кездесуінде оларды толғандырып отырған бірқатар мəселелерге нақ ты жауаптар берілді.

Дөңгелек үстелді ашып жүр гіз ген Ауыл шаруашылығы ми нис трінің орынбасары Марат Ора заев сөз тізгінін қаралып отыр ған мə се ле лерге аударды. Мұнда қан дас-тарымыздан түскен сауалдар ал дын-ала жинақталып, оған жауап беру үшін қажетті лауазымды тұлғалар шақырылған екен.

Алғашқы үш сауал «Нұрлы көш» бағдарламасына Ауыл ша руа шылығы министрлігі қандай деңгейде қатысады деген тақы рып қа арналыпты. Оған жауап берген Ауылдық аумақтар істер жөніндегі комитет төрағасы Санат Тұңғышбеков

«Нұрлы көш тің» негізгі үйлестірушісі Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрлігі екендігін айта келе, Ауыл шаруашылығы министрлігі осы бағдарламаға қатысатын Қа зақ стан Республикасы азамат та ры ның көші-қон мəселесін қарас ты-ратындығын айтты. Сондық тан осы сауалға байланысты ту ын даған бірнеше өтініш пен мəселе аталған министрлікке жол данатын болды.

Сондай-ақ қандастарымызды репатрианттарды ауылдық жерге бейімдеуге арналған нақты жоспар бар ма, дипломмен ауылға барған оралман жастарға қандай қамқорлық көрсетіледі деген сұ рақ тар да толғандыратын болып шықты.

Бұл сұрақтарға берілген жауапта осыдан біраз уақыт бұрын Елбасының тапсыр-масымен дип ломмен ауылға барған əлеу мет тік сала қызметкерлеріне 70 айлық есептік көрсеткіш (100 мың теңгенің үстінде) көлемінде бір реттік көтерме жəрдемақы беру, сонымен қатар үй сатып алу ла ры на 15 жылдық мерзімге сый ақы ставкасы бар болғаны 0,1 пайызды ғана құрайтын жеңіл дік ті несие беру мəселесі заң негізінде шешілгені айтылды. Осы жеңілдікті қазіргі күні дипломмен ауылға барған оралман жастар да пайдаланып отыр екен. Мə селен, Солтүстік Қазақстан об лысында – 18, Шығыс Қазақ стан облысында – 7, Маңғыстау облысында 14 оралман жастың осын-дай қамқорлыққа ие бол ған дығы нақты деректермен келтірілді. Мұндай қамқорлық басқа облыстарда да жасалуда.

Осы ретте Өзбекстаннан келген қандасымыз қазіргі күні дип ломмен ауылға барған жас тар дың арасында жоғарыдағыдай қам қорлыққа тек əлеуметтік сала қызметкерлері ғана ие болып, ал шаруашылықта еңбек етуге ба ру шылар одан тысқары қалған ды ғын айтып, енді осындай шара агрономдарға, зоотехниктерге, ин-женерлерге де көрсетілсе деген ұсынысын жеткізді.

Бұған берілген жауапта жо ға рыдағы тізімге ауылдағы сұра ныс қа байланысты мал дəрі гер лері енгізілгендігін, мұнан кейінгі кезекте агрономдар мен фитосани-

81

тария қызметкерлері жəне басқа да мамандық иелері тұр ған дығын, осылайша бұл мəселе жергілікті жердегі жеке ша руа шылық иелерімен келісім негізінде одан əрі шешіле беретіндігі айтылды.

Оралмандар жоғарыдағы заң аясында ауылға барғандарға мал мен жер де берілсе деген өті ніш терін жеткізді. Министрліктегілер заң бойынша ауылға барған-дарға мемлекет өз тарапынан тиісті қаржылай көмекті беретіндігін, сонымен қатар кейбір жерлерде жергілікті билік органдары соған қосымша ретінде мал мен жер де беріп жатқандығын жеткізді. Сөйтіп, бұл мəселе негізінен алғанда жергілікті атқару органдарының құзырына жата тындығы түсіндірілді.

Моңғолиядан келген қандас та рымыз өздерінің Қазақстанға мал алып өткілері келетіндіктерін айт ты. Бұл өтінішке берілген жауапта аталған мəселенің көп тен бері қарастырылып келе жат қандығы, алайда оған Ресейдің қатысуымен үшжақты келісім негізінде ғана қол жеткізуге бола тын дығы, ал əзірге бұл мəселеге Ресей тарапы ның Моңғолияда түрлі мал ауру лары көп екендігін айтып, оларды өз жеріне өткізуге рұқсат бермей келе жатқандығы түсіндірілді.

Сұңғат ƏЛІПБАЙ

82

*ҚР Сыртқы істер министрлігі мен ҚР Ішкі істер министрлігінде

КӨШІ-ҚОН ТҮЙТКІЛДЕРІН ШЕШТІ

Біз Сыртқы істер министрлігінің Консулдық қызмет департаменті мен Ішкі істер министрлігінің Көші-қон полициясы комитеті бірлесіп өткізген «Қазіргі этникалық көші-қонның жəй-күйі, мəселелері» атты дөңгелек үстелге қатыстық. Бұл мəжіліске Кедендік бақылау комитетінің қызметкерлері де қатысты. Дөңгелек үстелдің алғашқы сөзін ІІМ Көші-қон полициясы комитетінің төрағасы Хибратулла Досқалиев бастады. Ол шетелдерде тұрып жатқан қандастарымыздың Отанға оралу тетіктерін жетілдіру мəселелелерін сөз ете отырып, оралмандарды бейімдеу үрдісіне бағытталған бірқатар заңнамалармен қысқаша таныстырып өтті.

Бұдан кейін шетелден келген қонақтар кезек-кезек сөз алып, көші-қонға қатысты көкейде жүрген түйткілді мəселелерді ортаға салды. Қырғызстан мен Өзбекстаннан келген қандастарымыз елге келгеннен кейінгі уақытша тіркеу мерзімін неғұрлым ұзартуды өтінсе, Моңғолиядан келген ағайындар Қазақстан мен Моңғолия арасына төте қатынайтын жол салу мəселесін күн тəртібіне қойды. Сондай-ақ, кейінгі жыл-дарда қыстың қатаң болуына байланысты малдың өлім-жітімінің көбейіп, жұрттың жағдайы ауырлап, атажұртқа көшіп келудің қиындап отырғанын айтып өтті. Бұл мəселеге енді Қазақстан жағынан нақты қолдау, көмек керек. Ал, Қытайдан келген-дер ондағы қандастарымыздың көп сандысының атамекенге қоныс аударуға ынта-лы екендерін, алайда оған Үрімжідегі Қазақстанның Паспорттық-визалық қызмет мекемесінен виза алудың қиындығы кедергі болып болып отырғандығын айта келіп, осы мəселені жеңілдетуді өтінді.

Бұдан өзге де көптеген мəселелер егжей-тегжейлі талқыланды. Қонақтардың сауалына ІІМ Көші-қон полициясы комитетінің төрағасы, милиция генерал-майоры Хибратулла Досқалиев, Сыртқы істер министрлігі Консулдық қызмет департаменті директорының орынбасары Керім Қожамбердиев, өзге де жауапты қызметкерлер нақты жауап беріп отырды.

Тұрсынбек КЕШУБАЙ

83

*ҚР Білім жəне ғылым министрлігінде

МƏНДІ МƏСЕЛЕЛЕР СӨЗ БОЛДЫ

Елордада өтіп жатқан Дүниежүзі қазақтары IV құрыл тайының қонақтарымен дөңгелек үстел Білім жəне ғылым министрлігінде де жүргізілді.

Алғашқы сөзді министр Ба қыт жан Жұмағұлов алып, құ рыл тайдағы Елбасының берген тапсырмасы аясында атқары ла тын жұмыстарды нақтылап жат қа нын айтты. Ол сонымен қатар, тəуелсіздік алғаннан бергі жыл дар ішінде білім мен ғылым сала-сы бойынша атқарылған жұмыс тар мен алда тұрған міндеттерге де тоқталып өтті. Əсіресе, 2011-2020 жылдарға арналған жаңа білім бағдарламасы бойынша жұ мыс жоспарларына мəн берді. Елордадағы «Назарбаев Универ си тетінің» кемел келешегі жайлы да сөз қозғап, «Болашақ» бағдар ламасымен шетелдерде маман дайындау ісіне тоқталды.

Дүниежүзі қазақтары қауым дас тығы Төралқа төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев шетелдердегі қазақ мектептері, қазақ тілінің жайы, оқу лық мəселесі, шет елдерде оқып жатқан студенттер туралы өз байламын алға тартты. Түр кия дан келген ғалым Əбдуақап Қара алыс жəне жақын шет елдерде тұратын қандастар туралы өз ойын тарата келіп, өзге мемлекеттердегі қазақ ғалымдарымен Қазақ елі оқымыстыларының қа рым-қатынасын нығайту, басқа мемлекеттерде тұрып жатқан жас тардың тілінен айырылып бара жатқанын, оларды Отанына тарту мəселесін қозғады. Қытай мемлекетінен келген бауырымыз, қоғам қайраткері Сұлтан Жанбо-латов ол жақтағы ағайындардың жағ дайы нан жан-жақты хабардар етіп, жастардың атажұртына кел генде екі мақсатты алға қоя ты нын, оның біріншісі – білім алу бол-са, екіншісі – осында қалу екенін де бүгіп қалмады. Бір замандардағы КСРО-ның сая саты сияқты Қытайда қостілділік қанат жайып бара жатқанын, негізінен қытай тілі бел ала бас тағанын айтып, бірте-бірте жас тар дың сіңіп кетпеуін ойластыру керектігін назарға салды. Сол секілді Өзбекстаннан келген қанда сы мыз, профессор Бəкір Серікбаев та əріптестері айтқан мəсе ленің Өзбекстанда да бар екенін, осыдан 5 жыл бұрын 750 қазақ мек тебі болса, қазір 541-ге азай ғанын айтып, жас қыздардың өзбек жігіттеріне тұрмысқа шы ғып жатқанына қынжылыс білдірді. Қазақ мектебін бітіргенмен, жоғары не орта оқу орнына түсу үшін өзбек тілінде емтихан тапсыраты-нын жеткізді.

Əлемнің төрт бұрышынан кел ген қандастарымыз жарыса сөз алып, үлкен мəселелерге мəн берді. Айталық, Ресейге жіберіп жатқан оқулықтарымыз ол жақта сараптаудан өткеннен кейін ғана мектептерде оқуға рұқсат беріледі екен. Кейбір оқулықтардың 2009 жылдан бері сараптаудан қай тпай жатқанын, осындай мə се лелерді мемлекеттік дəрежеде шешсе деген тілектерін тілге тиек етті. Əрине,

84

оның бəрін шағын мақалада қамту мүмкін емес. Ал дағы уақытта таратып жазу ойы мызда бар.

Дөңгелек үстелді қорытқан Бақытжан Жұмағұлов, шетелде жүрген бауырла-рына ризалығын жеткізіп, алға тартылған пікір лер дің назарға алынатынын, қа зақ ғалымдарының арасындағы байланысты, профессорларды жоға ры оқу орындарына шақыру шешілетінін, жастарға қатысты проблемалар да орындалатынын атап өтті. Ал шет елден ми нис трліктің өкілдігін ашу мəселесіне келгенде, қазір 10 елде ғана ондай құрылымның барын, бола шақта ол да ойластырылатынын жеткізіп, Ресейден келген қазақ тілі мен əдебиеті пəнінің мұ ға лімі Нұрғайша Бариноваға Ы.Ал тынсарин төсбелгісін тапсырды.

Сүлеймен МƏМЕТ

85

Құрылтайдың соңғы күні де маңызды іс-шараларға толы болды. Бұл күні құрылтай қонақтарының 60 пайызын құрайтын жастар бағдарламасына басымдық берілді. Жас футболшылар турнирі, шетелдегі қазақ диаспорасы мен оралман жастардың қолөнер туындыларының көрмесі, шетелдік жəне оралман жас қазақ ақындарының «Жырым саған, атажұрт» атты жыр мүшəйрасы табысты өтті.

ҚҰРЫЛТАЙ АЯСЫНДАҒЫ КӨРМЕ

Президенттік мəдениет ор та лығында Дүние жүзі қазақ та рының IV құрыл-

тайы аясында шетелдегі қазақ диаспорасы мен оралман жас тар дың қол өнер туындылары ның көрмесі өтті. Үлкен тарихи оқиға шең берінде ұйым дастырылған бұл көрменің көз де ген мақсаты – шетелдегі жəне еліміздегі қазақ жастарының шығармашылық байланысын нығайтып, ұлт тық мұрамыз бен мəдение тімізді да-мыту.

Арқа төсіне əлемнің əр түк пірі нен жиналған қолөнер шебер лері нің көрмесін Дүниежүзі қа зақтары қауымдастығы Төралқа төрағасының орынбасары Сұл тан-əлі Балғабаев ашып, шараның ерекшелігіне тоқталды. «Біздің Дүниежүзі қазақтары қауымдас ты ғының негізгі міндеттерінің бірі – шетелдегі ағайындармен рухани жəне мəдени байланыс ор нату. Оның ішінде шетелде жүрген дарынды жастарды: суретшілерді, композиторларды, əн шілерді, спортшыларды Қазақ стан ға тарту. Осы жағынан ал ғанда, бұл көрменің мəн-маңызы айрықша», – деді ол өз сөзінде. Бұдан кейінгі кезекте сөз алған Қазақстан Суретшілер одағының төрағасы

Байтұрсын Өмірбек жас тардың туындыларына ең ал дымен қазақтың ұлттық дəстүр ле рі мен əдет-ғұрыптары арқау етілгенін айта келіп, болашақта олар қазақ мəдениеті мен бейнелеу өнерінің дамуына өз үлес терін қосады деп сенеміз», – деп жастарға үлкен үміт арта сөйледі.

Көрмеге Қытай, Моңғолия, Өзбекстан, Тəжікстан секілді елдерден келген, кейін Т.Жүр генов атындағы Өнер академиясын жəне Қыздар педагогикалық уни верситетін бітірген жастар дың суреттері, сондай-ақ кескіндеме, графика, мүсін, гобелен, сəндік қолданбалы өнер бағы тындағы туындылары, шебер қол дан шыққан, оның ішінде сүй ектен, теріден, ағаштан, металдан жасалған зергерлік бұй ымдар мен кестелі дүниелер қойылыпты.

Көрмеге туындылары қой ыл ған жастардың бірі – Абай Ақыл ұлының ата-мекеніне келгеніне 8 жыл болыпты. Қытайдың Алтай аймағынан келген ол Ал-матыдағы Т.Жүргенов атын дағы Өнер академиясын тə мамдаған. Бүгінде «Мек-теп» бас пасындағы көркемдеу редак ция сының жетекші дизайнері жəне суретшісі болып қызмет етеді екен. Дү ниежүзі қазақтары құрылтайы ая сындағы шығар ма-шылық шараға өзінің «Аманат» деп аталатын графикалық бағыт тағы 5 туын ды-сын алып келіпті. Оларда «Бет ашар», «Бесік той», «Тұсау кесу» сынды қазақтың

86

ұлттық əдет-ғұрыптары мен дəс түрлері бейнеленген. Ал кезінде Моң ғолияның Баян-Өлгий қала сында туған, Т.Жүргенов атын дағы Өнер академиясын бітірген Гүл назым Өмірзаққызы бүгінде қа зақтың байырғы бізкесте өнерін дамытып жүрген дарынды бойжеткен. «Мен қазір осы бізкесте өнерін заманауи бағытқа сай өзімнің картиналық туынды ларыма пайдаланып жүрмін», – дейді ол.

Сонымен, бұл күнгі өнер көр месін қорытындылаған Қазақ стан Суретшілер одағының төр ағасы Байтұрсын Өмірбек бір қатар жастарды марапаттады. Сала мамандарының бағалаулары бойынша, 3-ші орынды Ержан Юсу пов пен Гүлназым Өмірзақ қызы, 2-ші орынды Абай Ақыл ұлы мен Оралбек Қабөке деген жастар еншілесе, 1-ші орынның жүлдесі Қытайдан келген қан дасымыз Бауырхан Жалынға бұй ырды. Ал көрменің бас жүлде сіне Қытайдың Алтай аймағынан келген Толқын Табысбек лайық деп табылды.

Лəйла ЕДІЛҚЫЗЫ

87

ҚАЗАҚ ЖАСТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ФУТБОЛ ТУРНИРІ

Дүниежүзі қазақтарының ІҮ Құрылтайы ұлы жиынға жастардың көптеп шақырылуымен ерекшеленеді. Құрылтай қонақтарының шамамен 60 пайызын жа-стар құрайды. Өтіп жатқан уақытпен бірге шетелдік қазақ диаспораларында да ұрпақтар алмасуы, өзгерістер болуы заңды құбылыс екенін ескерсек, мұның өзі жағымды жаңалық екендігін қуана мойындамасқа лаж жоқ. Құрылтай қонақтарының үлкен тобын құрайтын жас құрылтайшылардың бір-бірімен кеңінен танысып-білісуі үшін тұңғыш футбол турнирінің өткізілуін ұлт жиынының табысы ретінде бағалаған жөн тəрізді.

Əлем қазақтары Құрылтайлары аясында тұңғыш рет өтіп отырғанымен, жас фут-болшылар турнирлерінің тамыры тереңде жатыр, тарихы əріден бастау алады. Футбол турнирлері осыған дейін де Еуропадағы, Ресейдегі, Өзбекстандағы қазақтардың бас қосып, дидарласуына негіз болып келген айтулы іс-шаралардың қатарына жатады. Еуропа қазақтарының кіші құрылтайларында, Ресейдегі қазақ мəдени автономиялық орталықтарының түрлі бас қосуларында жас футболшылар турнирлері үнемі өткізіліп тұрады. Бұл осы елдерде өзіндік жақсы ойын-өрнегін көрсете алатын, тəуір командалардың қалыптасуына да жол ашуда. Ал, əлем қазақтарының Құрылтайы аясында жастардың футбол турнирлерін ұйымдастыру диаспоралар шеңберінде жақсы басталған іске тың серпін сыйлап, жаңа арна табуына себепші болатындығы даусыз.Бұл ретте Дүниежүзі қазақтарының ІҮ Құрылтайы аясында өткізілген қазақ жастарының халықаралық футбол турнирі өз міндетін біршама табысты атқарды деуге толық негіз бар.

27 мамыр күні таңертеңгі сегізден бастап Қажымұқан Мұңайтпасов атындағы Орталық стадионда шетелден келген қазақ жастарының халықаралық футбол турнирі басталды. Бұл бəсекеде жалпы саны сегіз команда бақ сынады. Олар Ресей, Қытай, Түркия, Өзбекстан, Моңғолия, Қазақстан мемлекеттерінің командалары жəне Еуропа елдерінің біріккен командасы еді. Бұл додада бірінші жүлдені Ресей, екінші орынды Өзбекстан, үшінші бəйгені Қазақстан еншіледі.

Ресейліктердің бірінші болуының жөні бөлек. Олар өздері тұрып жатқан елдерінде оншақты командалардың басын қосып, футбол жарысын өткізді, солардың ең саңлақтары іріктелініп алынды. Ал, Моңғолиядағы қазақтар алғаш рет футбол жарысына қатысып отыр. Келешегі мол жастарымызға болашақта да сəттіліктер тілейміз жəне де Құрылтайға үлкен дайындықпен келген баршасына рахмет айта-мыз!

Өкінішке орай Швециядағы қазақ жастары визасын кеш алуына байланысты Құрылтайға үлгеріп келе алмады.

88

ШЕТЕЛДІК ЖАС АҚЫНДАР МҮШƏЙРАСЫ

Қазақ тілінің қаймағы қаз-қалпында сақталған Қытай жəне Моңғол елдеріндегі қандастарымыздың əдеби-творчестволық еңбектерін болашақта қазақ əдебиеті мен мəдениетіне үлкен үлес ретінде қосылатын алтын арна деуге болады. Қытай елінде осыдан бірер ғасыр бұрын өмір сүрген Ақыт Үлімжіұлы мен Таңжарық Жолдыұлы сияқты ақындардан басталып, бүгінгі Тоқтарəлі Таңжарыққа дейін, Моңғол елінде Ақтан Бабиұлы мен Имашхан Байбатырұлынан басталып, бүгінгі Жанат Боқашұлына дейін жеткен ақындықтың қалыптасқан мықты мектебі бар. Мұның ішінде қазіргі жас ақындар Қытай жəне Моңғолияда қалыптасқан ақындық мектебімен қатар қазіргі қазақ поэзиясымен де сусындап өсіп келеді. Жаңа буынның ерекшілігі де, мықтылығы да осында. Қытайдан, Моңғолиядан келген, шетелде туып-өсіп, қазір еліміз жоғары оқу орындарында оқып жатқан, кейбірі қызмет істеп жүрген ондаған жас ақындар қатысқан жыр мүшəйрасы қызықты өтті. Қызуы мен қуаты мол жас ақындар оқыған өлеңдерге, арасында шетелдік жас өнер шеберлері шырқаған əндерге Құрылтай қонақтары жиі-жиі қол соғумен отырды.

Жыр кешіндегі концертке шетелден келген қазақ диаспорасының өкілдері əнші-музыканттар қатысты. Атап айтар болсақ: Мəлкеева Əлия (АҚШ), Айған Бəдел, Алтынгүл Дəлел (Моңғолия), Əдімжан Нұрғазы, Ерғали Нұрзада, Əділхан Жұмкен, Ақмарал Əлімғазы (ҚХР), Серіжан Жанахметов (Өзбекстан), Нұрлан Əбдірəлиев, Шəрипа Əбдірəлиева, Ержан Мусин (Қырғызстан), Тамерлан Дүсенбаев, Еркін Əжімханов, Жанайдар Нұрсəлиев (Ресей) жəне де Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Гүлзира Бөкейхан, Мəдениет қайраткерлері Меруеш Башай мен Өмірқұл Айниязовтар көрерменнің қошеметіне бөленді.

Дүниежүзі қазақтары ІҮ Құрылтайы аясындағы «Жырым саған, атажұрт» атты бұл мүшəйраның Бас жүлдесін жас ақын Бауыржан Қарағыз жеңіп алды. Бірінші орынды Қуаныш Дəлей, екі екінші орынды Тоқтарəлі Таңжарық пен Жанат Боқаш, екі үшінші орынды Қайрат Кəмей мен Төлеген Меллет иеленді. Жыр мүшəйрасы кешкілік жастардың би кешіне ұласты.

89

Төменде Дүниежүзі қазақтарының ІV Құрылтайы аясындағы «Жырым саған, атажұрт» атты мүшəйрада жүлделі орын алған ақындардың өлеңдеріжарияланып отыр.

Бауыржан ҚАРАҒЫЗҰЛЫ (Бас жүлде)

ҚАЗАҚ

Алпыс екі тамырымда ой балқып,Өлең аңқып өзегім.Кешегімнің күлгін сəулелі іздерін,Бүгінгімнің күрсінісінен іздедім.Көкірегімде ақ раушан бүр жарып,Бір Аллаға жүгіндім.Сайтан билеген санаға іштейдұға оқып,Күнəлі ісіне үгілдім.Тұманнан тұнған тамшыдаймөлдір болса да,Кірпікке ауыр мұң ілдім. Кеше…Кеудемде Күн тұтылып;Жанарымда Ай қорғалап;Көмейімде үнім тұншығып;Самайымнан сорым сорғалап;Таңдайымда Тілім бұралып;Жылт-жылт еткен жылтыр сөзбен мақталып;Ішімнен шыққан сасықтың сыбырымен сотталып;Арсыз саясат арлы жанымды шайнаған;Əдет-ғұрпым əміріне тапталып,Аңғалдығымды айласына байлаған;Түйсігімді түрмесіне қамаған;Күліп тұрып, күңірентіп,Қасиетімді қанаған –Ей, тоталитарлық тор – қоғам,Иманды жұртты арбаған…Қызғаныштың жирен демінен жаралып,Менің Ұлттық

90

Ар-намысымды қорлаған;Сенің сайқал саясатыңның кесірі –Обалымның бет-ауызын қанатқан,Боздақтарымды талатқан.

Көз алдымда көзін уқалап жетім мұң,Өткенімде өшім кетіп,Өкіндім!…Бақ тілеп мына нұрлы да сырлы ғаламға,Баталы байтақ даламда,Арман-үмітпен ғана дос болып,Сабырым тұнған санамда –Мен – Қазақ деген ақынмын –Сегіз қырлы өткір сөзімменАдырнасын тартып ақылдың,Адыра қалғыр арам пиғылға ақ жебе болып атылдым! «…Азаттық!», – деп аппақ тілекпен,Ұлы далалық жүрекпен;Абақтыдан айқайлаған арыммен;Желтоқсанның қар-мұзындай ызғарлы –Қан сасыған мың ғасырдың табымен;Көкшіл түнде көкке ұмсынғанТəңірлі –Көк бөрінің зарымен;Жан дүниемнің жасынды жаңбырын селдетіп…Соқыр заман мен ақырзаманның арасын,Өлеңімнің өр қуатымен тербетіп,Жалап жазып жүрегімнің жарасын,Елім деген есті үмітке елжіреп,Көк байрағым желге қарсы желбіреп,Ауызымда аласұрып қызыл тіл,Тəуелсіздігіме сүйініп,Таңдайыммен таңданып,Маңдайыммен иіліп,Қан майданда қаным сіңгентопырағымда тебіреніп,Уай, Əділет, алдыңда,Теңіздей толқып,теңіздей толқып, сөйледім!

91

Қуаныш ДƏЛЕЙҰЛЫ (Бірінші орын)

АТАМЕКЕНГЕ ХАТ

Атамекен – армандаймын аңырап,Сағынышым желдей есер жамырап.Алты алаштың ат байлайтын қазығы,Қазақстан – алып қара шаңырақ.

Бодандығым көп боздатқан болдыртып,Көзім жасы – көдеңдегі мөлдір шық.Асан қайғы – арманымды артып ап,Жетсем бе екен желмаямды желдіртіп. Отарлықтың уысында тұншыққан,Қайран қазақ, қанды жасын ыршытқан.Кею жылдар кетті жүйткіп, шағың бұлТаңың атқан, тамылжып бір күн шыққан. Қазақ елі – қасірет еміп, қан жұтқан,Таңың атты,О, бұл таңың – алғыс таң.Қуаныштан жыла, ақ қаз ұрпағы,Ақ айдының азат бүгін қарғыстан. Ойың азат –Ділің азат,Тіл азат.Жерің азат –Елің азат,Құл азат!Еңселісің,Еңсең сенің – бостандық,Бақыттысың,Бағың сенің – тұл азап! Қайран халқым, құдайынан бақ тапқан,Жолын тапқан ескі сүрлеу соқпақтан.

92

Түскен саған тəңірінің шуағын,«Азаттықтың алтын таңы» деп мақтан.

Беу, Астанам – алтын ордам, ақ ордам,Алты алаштың аңсары сен – ақ арман.Азияның ақ айдыны бесігің,Аққу қала ақ сезімге оранған. Көктем елім –Күреңіткен күз емес,Асқақ елім –Өгейсінер біз емес.

Жатқа ұстатпа тізгініңді, ағайын,Бір ұранға басыңды іи: «тізе қос!».

Жанарыңнан жас моншағын аршып қой,Қазақстан…Жамалыңды таң сүрткей!Көкбөрі елім, күллі əлемді тамсантып,Көктуыңды күнге апарып шаншып қой!

93

Жанат БОҚАШҰЛЫ (Екінші орын)

АҢСАР

Сүйемін мəңгі, сүйемін жан-тəніммен,Атамекен-ау, жаралғанбысың жаныммен.Елжіреп шығар егілген жүрек жырысың,Алтай мен Арқа сағынып салған əнім ең.

Құлаққа сіңген балалық шақтан ес біліп,Жатса бір əуен жанымды тербеп кешкілік,Елең етемін, елеске солай елтимін,Қарт Каспий жақтан бабамның жыры естіліп.

Есірткендейін ұлы дүбірді кеп бабам,«Рухтан ұлым, ояншы» десек тек маған,Шартараптан кейде шақырған еміс дауысты,Арал жақтағы Сақтардың үні деп қалам.

Сағыныш сезім кереметіне қарашы,Ғасырлар желіп, батқанмен күндер қарасы,Көлбеңдеп көзден көксетіп жанды болмайды,Атырау менен Ақ Жайықтың да арасы.

Ырқыма қоймай аңсар көңілдің жетегі,Армандағандай киелі «Кіші-Мекені»,Түн жатсам мызғып түсіме ылғи енеді,Түркістандағы əулиелердің мекені.

Өткен күндердің ойласам бəрін сан қилы,Өлкемнің өзі сырларын ашқан əр қилы.Жерұйыққа кеткен батырлар қайта оралып,Жетісу жақтан жəнаттың иісі аңқиды.

94

Өктем үнменен талап еткендей тек менен,Абайдың өзі шығар деп бойдан текті өлең,Буырқанса бір сəт бұла жырым өрендей,Ертістің ерен екпіні ме деп көрем.

Абай айтқандай «басталар əнмен жан демі»,Сондықтан сірə, өлеңсіз ғұмыр мəн бе еді?Өзегімді өртеп өршелендіріп бара ма,Көкшенің сазы, Біржан мен Ақан əндері?

Жолымен сонау жыраулар өткен бұрынғы,Асқақтатқан сонша қымбатқа балап құныңды,Маңдайдан өпші, маңайыңа бəлкім таясам,Атамекен-ау, аңсаған мынау ұлыңды!

95

Тоқтарəлі ТАҢЖАРЫҚ (Екінші орын)

ЖЫЛҚЫЛАР

Олар шұрқырап сұп-сұр тұманнаншығатын,Қайтадан кіретін сұп-сұр тұманға.Дүбірден дүниенің жүрегідүрсілдеп тұратын,Жаңғырып бейуақ кіл аңғар…Қолымызға құрық ап құла дүзден іздейміз,Іздейміз оларды –Көшпенді жылқысын.Құла ма, қоңыр ма, қылаң ба… білмейміз,Біз үшін беймəлім түр-түсі.Бізді де солардай барады жеміріп,Уақыт пен қара жол –Ирелеңдеген қос жылан!Жалы мен құйрығы сусылдап, төгіліп,Бұл күнде олар тек түсімде осқырар.…Іңірде жатқан бір жандайын есінеп,Тарихым ұмытқан олардың тұяғын.Мен оны мінемін далалар төсінде,Иə, бұл кəдімгі ақынның қиялы.…Енді үнсіз отырмын

Сағыныш сарғалдақтарын бүрлетіп санада,Жусаны бұрқырап көктем ғой бұл мезгіл құлпырар.Құлазу кейпіндегі

Мендік бұл қасіретті білмейді тағы олар,Кісінегім келеді бейуақ…Шұрқырап……Қайда сол үйірлі жылқылар?!

96

Қайрат КƏМЕЙҰЛЫ (Үшінші орын)

САҒАН БҰРАР ТАМЫРДАҒЫ АҒЫСЫМ

Жүрек тұлпар екпіндетіп шабысын,Саған бұрар тамырдағы ағысым...Қазақстан о, тəуелсіз топырақ,Əлемдегі бар қазақтың бағысың...

Қасиетіңнен айналайын гүл мекен,Мекен болмас дəл өзіңе мүлде тең.Шығыстағы шекараңның сыртында,Өзіңді ойлап көкірегімді нұрлы етем.

Кейде маған асқақ əнді шырқау мұң,Сау болсам да, ой дертінен сырқаумын.Қол созым жер ар жағында сен барсың,Тарбағатай дейтін ұлы бір таудың.

Парызымды түсінемін өтер мен,Ақыныңмын ардың туын көтергенӨзен болсам, Топырағыңа асығып,Жеменейдей тасып ағып жетерме ем.

Жүрек тұлпар екпіндетіп шабысын,Саған бұрар тамырдағы ағысым...Қазақстан о, тəуелсіз топырақ,Əлемдегі бар қазақтың бағысың...

97

СƏБИ ТІЛІ

Сəбиім-ау, былдыр сөзің тіл асты,Əкең білген шындықпен ұласты.Ана тілдің ары таза əуені,Сəби тілмен жаяды кең құлашты.

Ұғынықсыз болғанымен сөзің əр,Əкең үшін сол былдырдың өзі бал.Кейде əкеңнің қазақшадан басқаға,Дəл өзіндей былдырлайтын кезі бар.

Ал сəбиім саған қояр талабым,Ана тілден бастау алсын бар əнің.Сəбиіңнен сақталсыншы санаңа,Ана тілге арлы көзбен қарағын!

Ана тілге зор құрметің болса егер,Талғамың мен мұратыңа ел сенер.Барлық ұлттың қасиеті мен қадірі,Ана тілдің құдіретімен өлшенер.

Əкеңнің де айтатыны сол үшін,Ана тілді ардақтай біл борышың.Əлемдегі қандай тілге қай тілге,Ана тілмен кеңімей ме өрісің.

Қандай асқақ арман болсын мұратты,Қанша тілге болғаныңмен қуатты.Болмау үшін тарихқа кінəлі,Болмау үшін болашаққа ұятты.Ана тілдің ары таза əуенін,Сəби тілден бастау керек сияқты...

98

Төлеген МЕЛЛАТ(Үшінші орын)

АСТАНА

Ойымды от шалады, үңілсем,Алдымда аңызды атырап.Сақ құшып қойынын құлаған,Күлтегін қураған топырақ.Көзіме көріндің бүгін сен,Орхонның оюлы хаттарыАқ мəрмəр тасыңнан жарқырап,Жусанын жұпардай аңқытқан Астанам!

Бағзы баспанам.Көкжалдың көкірек тұсынан үзіліп,Түркінің тұқымы шырқаған асқақ əн.Еліткен ескі үнім сен едің,

Қобыздың құлағын бұратып,Оғыздың ұлдарын жылатып,Алаштан аңқыған аспан əн...Бауырыңа бас ұрдым,Кең өлке кіндігін растаған.Тамырың байланып туған жер төсіне,Бұтағың бұл сүзді, тасыдым!Күллі əлем көруде қазақтың ғасырын.

Ай, жұлдыз қызғанды Арқаның асылын.Аспанға сомдалған Абылай арманы,Жас талда бүрледі, а, Қытай!Сүйіндір енді өзің ұзақтан,Санамды сақтай көр сызаттан.Тағдырдан тиген бұл табысым,Құрбанмын қолдағы бақ үшін.

99

Шарлайын шеп құрып шетіңді,Құбыла қаратып бетімді.Айланып діңгегін арғымақ,Байланып жатқаны секілді...Көзімнің алдында тұр міне,Өткеннің өрі мен еңісі.Жиырмасын тойлаған елімнің,Өзіңсің өндірген жемісі...

Ырысбек ДƏБЕЙ (Арнаулы диплом)

ТƏУЕЛСІЗДІК

Кешегі бабамның төгілген жас, қаны,Тастарда сөйлеген шежіре, дастаны...Тəуелсіз елімнің көгінде күн болып,Ұрпағын ғажайып күндерге бастады.

Азия төсінде барыстай ақырып,Қап-қара түнекті келмеске батырып.Атомның азулы тістерін талқандап,Əлемді осы ұлы жорыққа шақырып.

Еңсегей елімнің көшбасшы күндері,Адамзат ойының мəңгілік бүрлеуі.Қасқа жол қалдырған...

Мұхиттың ар жағын,Қақ тіліп барады қазақтың сүрлеуі.

Ой, хой! Деп мақтаныш билеген сезіммен,Осы ұлы елдікті жүрекпен сезінгем.Осы мен шынында бақытты шығармын,Бақытым мəңгілік тəуелсіз еліммен.

100

Жарас КЕМЕЛЖАН (Арнаулы диплом)

БӨРІ – ЖЫР

Өлеңді көптен жаза алмай жүрмін,Көңілім бей-жай, күрсініп.Ғұмырын қиған ғазалы-ай, жырдың,Бөрісі едім тіршілік. Бөрісі едім…Ұлыдым үрей түн бұзып,Өмір сүремін –Өлеңдей өршіл тым биік.Айсыз аспаннан жарық шашамын,Алып асқарды бұзды үміт. Нұр күтіп сосынҚап-қара түнмен қауышам,Аппақ таң қосынЖайғанда келіп мен,Бөрі кейіптенАқын кейіпке ауысам. Ауысам бірден,Ақын боп шығам ақиық.Қауышам нұрмен,Аспаннан түскен ағылып.

Тамырда тулап,Тағылық мінез менде енді,Сыздатып тұрат,Бөрілік жүрек кеудемді. Шындығы солай,Күндіз ақынмын да, түнде Бөрімін.Адамға айтқаным адыра қалғасын,Ақын жүректен жерідім.Бөрі жүрек қой жерігім. Cүлейлер салған сұлу ырғақты,Абыздың асыл жырымын.Түндіктей түрген бойынан құндақты,Бөрілі жырдың пірімін…

101

ТАЛАПБЕК ТЫНЫСБЕК (Арнаулы диплом)

АЛЫСТАҒЫ АҒАЙЫНҒА

Сөйлесем кетем көсіліп,Керуенін ойдың көшіріп.Кептелді сөзім көмейге,Кектенді көзім кереңге,Көкбөрі шабыт кешігіп.Қайдасың қолда киелім,Ағытам ойдың тиегін,Ақиқат айтам шешіліп.Отаным, ордам, өз жерім,Құт мекен іздеп келмедім,Қорқыттың күйін кешіріп…

Көремін бақыт бағымды,Беремін бойда барымды.Қазақтың жері байлығым,Азат бұл елім айбыным,Асқақтай шырқа əнімді.Тəңірім жалғыз көктегі,Нұрыңмен қолдап өп мені,

Таптатпа жатқа арымды.Кіндікті ұлмын, ерекпін,Жөргекке сəби бөлеттің,Сүйдірдің адал жарымды.Тірегім тілім, дінімде,Тексізге тартып бүлінбе.

Қолыма найза алдырма,Тұлпарға тоқым салдырма,Жолыңда қиям жанымды.Отыңа жанған түспесем,

102

Ұлтым деп уды ішпесем,Ит жесін сасық тəнімді.Қиырда жүрген бауырлар,Еліңді жалғыз табыңдар,

Шақырам жылап бəріңді.Тозбасын десең тұлымдың,Азбасын десең бұрымдың,Бүгіннен жаса қамыңды!

103

V бөлім

ҚҰРЫЛТАЙДА КІМДЕР

ЖҮЗДЕСТІ?

104

ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ IV ҚҰРЫЛТАЙЫНА ШАҚЫРЫЛҒАН ҚОНАҚТАР ТІЗІМІ

Астана қаласы, Тəуелсіздік Сарайы 25 мамыр 2011 жыл, Сағ 11.00 .

Ел басшылығыМəсімов Кəрім Қажымқанұлы Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі

Мами Қайрат Əбдіразақұлы Қазақстан Республикасы Парламент Сенатының Төрағасы

Мұхамеджанов Орал Байғонысұлы

Қазақстан Республикасы ПарламентМəжілісінің Төрағасы

Саудабаев Қанат Бекмырзаұлы Қазақстан Республикасының мемлекеттік хатшысыМусин Аслан Есболайұлы

Қазақстан Республикасы Президент Əкімшілігі Төрағасы

Қазақстан Республикасы Президент Əкімшілігі

Əшімбаев Мəулен Сағатханұлы Қазақстан Республикасы Президент Əкімшілігінің Төрағасының орынбасары

Қасымбеков Махмұд Базарқұлұлы

Қазақстан Республикасы ПрезидентіКеңсесінің басшысы

Ертісбаев Ермұхамет Қабиденұлы

Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі

Тауфиков Румиль Тауфикұлы Қазақстан РеспубликасыПрезидентінің шеф-протоколы

Майлыбаев Бағлан Асаубайұлы Қазақстан Республикасы Президентінің Баспасөз-хатшысы

Ілиясов Мағжан Жанботаұлы Ішкі саясат орталығының меңгерушісіБектұрғанов Ерсұлтан Өтеғұлұлы

Мемлекеттік қызмет жəне кадрлық саясат бөлімінің меңгерушісі

Қанаев Серікжан Зияданұлы Мемлекеттік бақылау жəне ұйымдастыру-аумақтық жұмыстар бөлімінің меңгерушісі

Мыңбай Дархан Қамзабекұлы Ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі

Нөгербеков Серік Нөгербекұлы Əлеуметтік-экономикалық мониторинг бөлімінің меңгерушісі

Жақыпов Мирболат Хабиұлы Жалпы бөлімнің меңгерушісіШпекбаев Алик Жатқамбайұлы

Құқық қорғау жүйесі мəселелері бойынша бөлім меңгерушісі

Мұқанов Мақсат Нұрдəулетұлы Стратегиялау əзірлеу жəне талдау орталығының меңгерушісі

Тілеубеков Ғани Өтенұлы

Ақпараттандыру жəне ақпараттық ресурстарды қорғау бөлімінің меңгерушісі

Айтбай Қайрат Орынбайұлы Мемлекеттік хатшының хатшылық меңгерушісі Жаңбыршын Қозы-Көрпеш Есімұлы

Қауіпсіздік Кеңесі хатшысының орынбасары-Қауіпсіздік Кеңесі хатшылығының меңгерушісі

Тоғжанов Ералы Лұқпанұлы

Қазақстан халқы Ассамблеясының төрағасы-хатшылық меңгерушісі

105

Бейсенбаев Асқар Асанұлы Президенттің Парламенттегі өкілдігінің жетекшісі

Абаев Дəурен Əскербекұлы Мемлекеттік инспектор Анарқұлов Марат Əбдешұлы Мемлекеттік инспектор Ахметов Жайсаң Қуатұлы Мемлекеттік инспектор Байымбетов Қалдыбек Бақтыбайұлы Мемлекеттік инспектор Байзатов Талғат Əбілсейітұлы Мемлекеттік инспектор Бекбергенов Сəлімгерей Шапағатұлы

Мемлекеттік инспектор

Дəрібаев Мұрати Амангелдіұлы Мемлекеттік инспектор Дүйсебаев Асылбек Жексенбайұлы

Мемлекеттік инспектор

Ыдырысов Асқар Абылайұлы Мемлекеттік инспектор Қожахметов Жанат Мұратұлы Мемлекеттік инспектор Күлгінов Алтай Сейдірұлы Мемлекеттік инспектор Нұрмағамбетов Амантай Əбілқайырұлы Мемлекеттік инспектор Омаров Сапархан Кесікбайұлы Мемлекеттік инспектор Сақтағанов Нұрымбет Аманұлы Мемлекеттік инспектор Сейітов Жанат Молдақасымұлы Мемлекеттік инспектор Сембеков Марат Əмірұлы Мемлекеттік инспекторТлешов Нұрлан Шаймерденұлы Мемлекеттік инспекторТұяқбаев Сапарбек Құрақбайұлы Мемлекеттік инспектор Уəлиев Қуатжан Серікқазыұлы Мемлекеттік инспектор Халилов Ярали Мамадұлы Мемлекеттік инспектор

Қазақстан Республикасының Үкімет мүшелері

Шөкеев Өмірзақ Естайұлы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің бірінші орынбасары

Қасымов Қалмұханбет Нұрмұханбетұлы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрі

Əбдіқалықова Гүлшара Наушақызы

Қазақстан Республикасы Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрі

Ермегияеев Талғат Амангелдіұлы Қазақстан Республикасы Туризм жəне спорт министрі

Жұмағалиев Асқар Қуанышұлы Қазақстан Республикасы Байланыс жəне ақпарат министрі

Жұмағұлов Бақытжан Тұрсынұлы Қазақстан Республикасы Білім жəнеғылым министрі

Мамытбеков Асылхан Сарыбайұлы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі

Құл-Мұхаммед Мұхтар Абрарұлы Қазақстан Республикасы Мəдениет министріТүсіпбеков Рашид Төлеутайұлы Қазақстан Республикасы Əділет министрі

Жауапты хатшылар, вице-министрлар, комитет пен агенттіктер төрағалары

Жошыбаев Рəпіл Сейтханұлы Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің жауапты хатшысы

Құрманғалиева Жанна Дулатқызы Қазақстан Республикасы Мəдениет министрлігінің жауапты хатшысы

106

Дүйсенова Тамара Босымбекқызы Қазақстан Республикасы Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрлігінің жауапты хатшысы

Мұсабаев Талғат Амангелдіұлы Ұлттық космос агенттігінің төрағасы

Телебаев Ғазиз Тұрысбекұлы Қазақстан Республикасы Мəдениет министрлігінің вице-министрі

Бөрібаев Асқар Исмайылұлы Қазақстан Республикасы Мəдениет министрлігінің вице-министрі

Күреңбеков Амантай Жанкейұлы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің вице-министрі

Қанағатов Елсияр Баймұхамедұлы Қазақстан Республикасы Туризм жəне спорт министрлігі Спорт комитетінің төрағасы

Досқалиев Ғибратолла ЕрмекұлыҚазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Көші-қон полициясы комитетінің төрағасы

Қозыбаев Ілияс Манашұлы

Қазақстан Республикасы Мəдениет министрлігі Мəдениет комитетінің төрағасы

Омаров Бауыржан Жұмаханұлы Қазақстан Республикасы Мəдениет министрлігі Тіл комитетінің төрағасы

Досжан Ардақ Дүкенбайұлы Қазақстан Республикасы Мəдениет министрлігі Дің комитетінің төрағасы

Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенат депутаттары

Көпеев Мұхамбет Жұманазарұлы Қазақстан Республикасы Парламент Сенаты төрағасының орынбасары

Судьин Александр Сергеевич Қазақстан Республикасы Парламент Сенаты төрағасының орынбасары

Имашев Берік Мəжитұлы Комитет төрағасыСұлтанов Қуаныш Сұлтанұлы Комитет төрағасыЖолдасбаева Нұрлығайым Чалданқызы Комитет төрағасыБижанов Ақан Құсайынұлы Комитет төрағасы

Ищанов Қайрат Қыдырбайұлы Комитет төрағасыЖылқышиев Болат Əбжапарұлы Комитет төрағасыАбайдильдин Талғатбек Жамшитұлы Сенат депутатыƏбдікəрімов Оралбай Сенат депутатыАйтаханов Қуаныш Айтаханұлы Сенат депутатыАқылбай Серік Байсейітұлы Сенат депутатыАлтынбаев Мұхтар Қапашұлы Сенат депутатыƏміров Иран Əмірұлы Сенат депутатыАхметов Əділ Құрманжанұлы Сенат депутатыАхметов Рашит Сайранұлы Сенат депутатыАяғанов Серік Əкпенұлы Сенат депутатыБайгелді Өмірбек Сенат депутатыБаймаханов Қожахмет Сенат депутатыБашмаков Анатолий Афанасьевич Сенат депутатыБөлекпаев Аманжол Қуанышұлы Сенат депутатыБортник Михаил Михайлович Сенат депутатыВалиев Хусаин Хасенович Сенат депутатыЖалмағамбетова Светлана Жақиянқызы Сенат депутаты

107

Досманбетов Бақберген Сəрсенұлы Сенат депутатыЕсім Ғарифолла Сенат депутатыЕнсегенов Сəрсенбай Құрманұлы Сенат депутатыЖұмабаев Ермек Жианшинұлы Сенат депутатыИманқұлов Еділбай Исламұлы Сенат депутатыҚасымов Ғани Есенгелдіұлы Сенат депутатыКубайчук Юрий Алексеевич Сенат депутатыМұқаев Ерболат Рахметұлы Сенат депутатыМұхамеджанов Бауыржан Əлімұлы Сенат депутатыМұхамеджанов Төлеген Мұхамеджанұлы Сенат депутатыНұрғалиев Жақай Жұбайұлы Сенат депутатыНұрғалиев Жеңіс Мирасұлы Сенат депутатыНұрманбетов Нүсіпжан Нұрманбетұлы Сенат депутатыОмаров Қайсар Оспанұлы Сенат депутатыПлотников Сергей Викторович Сенат депутатыРахманбердиев Орынбай Сенат депутатыСавченко Александр Георгиевич Сенат депутатыСəрсенқұлов Жансейіт Сенат депутатыСимамбаев Тасбай Қабашұлы Сенат депутатыСүлейменов Нұрлан Ілиясұлы Сенат депутатыТөрегелдинов Жұмабек Сүлейменұлы Сенат депутатыЦхай Юрий Андреевич Сенат депутаты

Қазақстан Республикасы Парламенті Мəжілісінің депутаттары

Бобров Владимир Яковлевич Қазақстан Республикасы Парламент Мəжілісі төрағасының орынбасары

Кəрібжанов Жаныбек Сəлімұлы Қазақстан Республикасы Парламент Мəжілісі төрағасының орынбасары

Əбдіров Нұрлан Мəжитұлы Мəжіліс депутатыƏбенов Мұрат Абдуламитұлы Мəжіліс депутатыАйымбетов Сейітсұлтан Сүлейменұлы Мəжіліс депутаты Айсина Майра Арапқызы Мəжіліс депутатыƏлімжанов Бекен Өкенұлы Мəжіліс депутатыАлшымбаев Зейнолла Өтежанұлы Мəжіліс депутатыƏлзақов Ерзат Уəлиханұлы Мəжіліс депутатыƏбсəлəмов Ерболат Надірбекұлы Мəжіліс депутатыАсанов Жақып Қажманұлы Мəжіліс депутатыАсанов Тұрарбек Мəжіліс депутатыАхмадиев Мұрат Əбдүрейімұлы Мəжіліс депутатыБаймағамбетова Бағила Бірмағамбетқызы

Мəжіліс депутаты

Балиева Зағипа Яхьянқызы Мəжіліс депутатыБекенов Асхат Сақибеденұлы Мəжіліс депутатыБекжанов Берік Айдарбекұлы Мəжіліс депутатыБектүреев Өстемір Райымбекұлы Мəжіліс депутатыБердонғаров Тəңірберген Маратұлы Мəжіліс депутатыБисенов Қылышбай Алдабергенұлы Мəжіліс депутаты

108

Бұрханов Камал Низамұлы Мəжіліс депутатыБычкова Светлана Федоровна Мəжіліс депутатыВишниченко Валерий Георгиевич Мəжіліс депутатыГеллерт Наталья Владимировна Мəжіліс депутатыЖазин Аманжол Мəжіліс депутатыЖақыпов Қапиболла Қабенұлы Мəжіліс депутатыДмитриенко Петр Гаврилович Мəжіліс депутатыДосқалов Валерий Алексеевич Мəжіліс депутатыДүйсебаев Жексенбай Қартабайұлы Мəжіліс депутатыДымов Олег Григорьевич Мəжіліс депутатыЕлекеев Ирак Қасымұлы Мəжіліс депутатыЕлеубаев Ұзаққали Биалаұлы Мəжіліс депутатыЕсжанов Сауырбай Көлібайұлы Мəжіліс депутатыЕсілов Сансызбай Сейітжанұлы Мəжіліс депутатыЖамалов Аманжан Макəрімұлы Мəжіліс депутатыЖараспаев Алияр Арыстанұлы Мəжіліс депутатыЖолшыбеков Амзебек Рысбекұлы Мəжіліс депутатыИбрагимов Сатыбалды Тлемісұлы Мəжіліс депутатыЫбраев Төлеген Тоқтасынұлы Мəжіліс депутатыЫдырысов Кұттықожа Мəжіліс депутатыИсақұлов Ержан Бекбауұлы Мəжіліс депутатыЕсімбаева Гүлмира Естайбекқызы Мəжіліс депутатыИтеғұлов Марал Серғазыұлы Мəжіліс депутатыҚадамбаев Тоқтарбай Мəжіліс депутатыҚалижанов Уəлихан Қалижанұлы Мəжіліс депутатыКаппель Егор Яковлевич Мəжіліс депутатыҚарағұсова Гүлжан Жанпейісқызы Мəжіліс депутатыКиколенко Ольга Андреевна Мəжіліс депутатыКиянский Виктор Владимирович Мəжіліс депутатыКлебанова Дарья Владимировна Мəжіліс депутатыҚонақбаев Серік Керімбекұлы Мəжіліс депутатыҚонарбай Болат Қайроллаұлы Мəжіліс депутатыҚонырбаев Уəлихан Сиянбекұлы Мəжіліс депутатыҚосмамбетов Төлебек Мəжіліс депутатыКотович Валерий Николаевич Мəжіліс депутатыҚұсайынов Дауылбай Мейрамұлы Мəжіліс депутатыМадинов Ромин Ризович Мəжіліс депутатыМедеуов Үсенгелді Өміржанұлы Мəжіліс депутатыМилютин Александр Александрович Мəжіліс депутатыМомышев Амангелді Аршабайұлы Мəжіліс депутатыМұқашев Рахмет Желдібайұлы Мəжіліс депутатыМырзахметов Шалатай Мəжіліс депутатыНехорошев Владимир Мəжіліс депутатыНығматулин Ерлан Зайроллаұлы Мəжіліс депутатыНөкетаева Динара Жүсіпалиқызы Мəжіліс депутатыОмаров Ермұханбет Омарұлы Мəжіліс депутатыӨнербай Нұрлан Алтайұлы Мəжіліс депутаты

109

Оразалинов Елубай Атағайұлы Мəжіліс депутатыОспанов Серік Жамекұлы Мəжіліс депутатыПиталенко Леонид Николаевич Мəжіліс депутатыПолищук Раиса Ивановна Мəжіліс депутатыПішембаев Мейрам Құдайбергенұлы Мəжіліс депутатыРамазанов Еркін Аманоллаұлы Мəжіліс депутатыРахметов Ержан Оразұлы Мəжіліс депутатыРогалев Виктор Павлович Мəжіліс депутатыСабильянов Нұртай Салихұлы Мəжіліс депутатыСағадиев Кенжеғали Əбенұлы Мəжіліс депутатыСəдуəқасов Қайрат Құтымұлы Мəжіліс депутатыСамақова Айткүл Байғазықызы Мəжіліс депутатыСарпеков Рамазан Кұмарбекұлы Мəжіліс депутатыСəрсенов Нұрдəулет Жұмағұлұлы Мəжіліс депутатыСейітмағанбетова Гүлнəр Сүлейменқызы

Мəжіліс депутаты

Смайлов Бауыржан Амангелдіұлы Мəжіліс депутатыСмайыл Алдан Зейноллаұлы Мəжіліс депутатыСоловьева Айгүл Сағадибекқызы Мəжіліс депутатыСүлейменов Жарасбай Қабдоллаұлы Мəжіліс депутатыСыздықов Тито Уахапұлы Мəжіліс депутатыСыздықова Бақыт Ахметқызы Мəжіліс депутатыТарасенко Елена Ивановна Мəжіліс депутатыТемірболатов Серік Ғабдоллаұлы Мəжіліс депутатыТінікеев Мұхтар Бəкірұлы Мəжіліс депутатыТілеубердин Алтай Абылайұлы Мəжіліс депутатыТілеухан Бекболат Қанайұлы Мəжіліс депутатыТоқпақбаев Сəт Бесімбайұлы Мəжіліс депутатыТурецкий Николай Николаевич Мəжіліс депутатыТұрсынов Азамат Жанəбілұлы Мəжіліс депутатыТұрсынов Сағынбек Тоқабайұлы Мəжіліс депутатыУəли Кұрманғали Уəлиұлы Мəжіліс депутатыӨтегенов Аманғос Титауұлы Мəжіліс депутатыӨтемісов Шавхат Əнесұлы Мəжіліс депутатыФерхо Светлана Ивановна Мəжіліс депутатыХалмұрадов Розақұл Сатыбалдыұлы Мəжіліс депутатыХочиева Людмила Хисаевна Мəжіліс депутатыЧиркалин Иван Федорович Мəжіліс депутатыШаекин Рауан Михайлович Мəжіліс депутатыЯковлеваТатьяна Ивановна Мəжіліс депутаты

Елбасына бағынышты жəне есепті мемлекеттік орган басшылары

Тұрғанқұлов Қуандық Тұрғанқұлұлы Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының төрағасы

Үмбетов Серік Əбікенұлы Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы

Тасболатов Абай Бөлекбайұлы Қазақстан Республикасы Республикалық гвардиясының қолбасшысы

110

Нұрпейісов Қайрат Айтмұхамбетұлы Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері Агенттігінің төрағасы

Өрсариев Арын Амангелдіұлы Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы мемлекеттік басқару академиясының ректоры

Премьер-Министр Кеңсесінің басшылығыƏбдірахымов Ғабидолла Рахматоллаұлы

Премьер-Министр Кеңсесінің басшысы

Бабақұмаров Ержан Жалбақұлы Премьер-Министр Кеңсесі басшының орынбаса-ры

«Нұр Отан» ХДП басшылығыНығматуллин Нұрлан Зайроллаұлы

«Нұр Отан» ХДП Төрағасының бірінші орынбасары

Қарин Ерлан Тынымбайұлы «Нұр Отан» ХДП ХатшысыҚайрат Сатыбалдыұлы «Нұр Отан» ХДП Хатшысы

Шығармашылық қауым өкілдеріƏбдірайым Толымбек Сылдырбайұлы Жазушы Əбдікұлы Төлен Жазушы Əбілов Қонысбай Ескендірұлы Қазақстанның халық ақыныАйтұлы Несіпбек Ақын Əлімқұлов Қадыр Нүсіпақынұлы Жазушы Əлмешұлы Жолтай Жазушы

Əлпиев Төлеубек Нығметұлы К.Байсейітова атындағы Опера жəне балет театрының директоры

Аймұхамбет Жанат Əскербекқызы Сыншы Ахмедьяров Ғалым Алғиұлы «Қазақ əуендері» АҚ президентіБейсенова Шарбан Қонақбайқызы Жазушы Бодаубай Болат Жазушы Досжан Дүкенбай Жазушы Дуанбеков Тұрлығазы «Елорда» баспасының директорыЖағанова Алтыншаш Қайыржанқызы Жазушы Жиенбай Қуаныш Журналист-жазушыШаймерден Ербол Шаймерденұлы Ақын, жазушы, журналист

Жолдасбеков Мырзатай Жолдасбекұлы Президеттік мəдени орталығының директоры

Жуасбек Еркін Тілеуқұлұлы Драматург

Жұртбай Тұрсын Құдагелдіұлы Л.Н.Гумилев атындағы ҰЕУ профессоры

Исабеков Нұрлан Сəрсембіұлы «Фолиант» баспасының директоры Ысқақ Əкім Ақын Қалқа Нұрлан Ақын

Қамзабекұлы Дихан Л.Н.Гумилев атындағы ҰЕУ проректоры

Қасенов Еркин М. Горький атындағы Орыс драма театрының ди-ректоры

Кемелбаева Айгүл Жазушы Мəмесейіт Тұрлыбек Жазушы Мəсімханұлы Дүкен Л.Н.Гумилев атындағы ҰЕУ профессоры

111

Мұқанова Роза Қажығалымқызы Жазушы Негимов Серік Л.Н.Гумилев атындағы ҰЕУ профессорыНүсіпжанов Нұрғали Қазақстанның халық əртісі

Ораз Нұрғожа Нарынбайұлы «Жаңа Сары-арқа» журналының бас редакторы, ақын

Оразалинов Сұлтан Шарипович Жазушы, Қазақстанның еңбегі сіңген қайраткеріОралбаев Өтеген Оралбайұлы Жазушы

Рахмадиев Еркеғали Композитор, Қазақстанның халық əртісі, Қазақстанның Еңбек Ері

Салғара Қойшығара Л.Н.Гумилев атындағы ҰЕУ профессорыСалықов Кəкімбек Ақын, қоғам қайраткері Сарай Əнес Төлендіұлы Жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Сартқожаұлы Қаржаубай Л.Н.Гумилев атындағы ҰЕУ профессорыСахиев Жүніс Жазушы Тұрысбеков Секен КомпозиторСерғалиев Мырзатай Л.Н.Гумилев атындағы ҰЕУ профессорыСолтиева Жұмагүл Журналист Тəжімғалиев Шора Журналист

Садыбай Гаухар Қасиқызы Бағалы металдар мен алтын мұражайының директоры

Аманшаев Ермек Əмірханұлы Ш. Айманов атындағы «Қазақфильм» АҚ президенті

Əшімов Əкім Үртайұлы Жазушы, мемлекеттік сыйлықтың лауреатыТұрғынбеков Серік Ақын Тұржанова Оңайгүл Журналист Тұяқбаев Төрегелді Ақын Айымбетов Мади Жазушы Омашұлы Дəуітəлі Сыншы Ұзақов Болат Қасымжанұлы Режиссер Оңғарсынова Фариза Оңғарсынқызы Қазақстанның халық жазушысы Хамзин Тоқтарбек Жазушы Юсуп Кеңес Сілəмханұлы Журналист-аудармашыАғымбаев Еркебұлан Мүлікұлы «Думан»ойын-сауық орталығының бас директоры Махат Лейла «Құланшы» галереясының директорыƏбдірайымов Бақытжан Жарылқасымұлы

Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ректоры

Құсайынов Амангелді Құсайынұлы Еуразия гуманитарлық институтының ректоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор

Аяған Бүркітбай Гельманұлы Мемлекет тарихы институтының директоры, та-рих ғылымдарының докторы, профессор

Əбжанов Хангелді Л.Н.Гумилев атындағы ҰЕУ профессорыМұсақожаева Айман Қожабекқызы Қазақ ұлттық өнер университетінің ректоры

Бұлашев Айтбай Қабыкешұлы С.Сейфуллин атындағы Қазақ мемлекеттік агротехникалық университетінің ректоры

Нəрікбаев Мақсұт Сұлтанұлы Қазақ гуманитарлық заң университетінің Президенті Жұмаділов Жақсыбай Шаймарданұлы Астана медициналық университетінің ректорыШəуеев Азат Садметұлы «Мемлекеттік тілді дамыту» қорының директоры

112

Хайдаров Əлім «Мемлекеттік тілді дамыту» қоры директорының орынбасары

Ана Чакерхан «Ел–Дарын» қоғамдық қорының директорыƏбділдин Жабайхан Мүбаракұлы Қоғам қайраткері, академикСариева Рысты Халесқызы ҚР Ұлттық мұрағатының бас директоры

Əбуов Айдар Паркұлұлы Мəдениет жəне религия халықаралық орталығының директоры

Колбачаева Жанар Еділбекқызы «Астана Даусы» ЖШС халықаралық ақпараттық агенттігі директорының м.а.

Батыршаұлы Сайлау Қоғам қайраткері, экономика ғылымдарының докторы, профессор

Қабылдинов Зиябек Ермұханұлы Л.Н.Гумилев атындағы ҰЕУ профессорыМаханов Қайыржан Байпақұлы Журналист

Кекілбаев Əбіш Кекілбайұлы Қазақстанның халық жазушысы, Қазақстанның Еңбек Ері

Ахметов Мұхамбедия Астана мемлекеттік университетінің профессоры

Шүкірұлы Сабыржан Журналист, Қазақстанның еңбегі сіңген қоғам қайраткері

Мұңалбаева Үмітхан Дəуренбекқызы «Атамекен»этномемориал кешенінің директоры Бейілхан Ербол Бимұратұлы Ақын Бекмағамбетов Көпболсын Əбдікешұлы Республикалық ардагерлер қоғамының мүшесіКожамуратова Карлыгаш «Алаш аманаты» қоғамының төрайымыОжайұлы Ықылас Ақын Несіп Жүнісбай Жазушы Асанова Гүлнар «Шаншуақ» қорының төрайымы

Айталы Амангелді Əбдірахманұлы Қоғам қайраткері, философия ғылымдарының докторы

Асылбекова Роза Жазушы

Əлпейісова Камал Абылқасымқызы Парламент Мəжілісі Əкімшілігі бөлімі меңгерушісінің орынбасары

Бəйменов Əлихан «Ақжол» партиясының жетекшісіБоқан Лашын «Жаңа өмір» қоғамының төрағасыБөкейхан Гүлзира Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, əншіЖолдасбеков Марат СпортшыЖұмабаев Амангелді ҚР Сыртқы істер министрлігінің вице-министріҚайратұлы Бекен Журналист Сəрсекбаев Қайыржан Қазақстан Республикасының Үрімжідегі өкілі

Қадыр Мейрам Қазақстан Республикасының Монғолиядағы елшісінің кеңесшісі

Қапақов Нұрлан Төлегенұлы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі Кеңсесінің бөлім меңгерушісінің орынбасары

Қасымов Ғафур Асымович «Достық» өзбек этномəдени орталығының төрағасы

Кəкенов Амантай Ғазизұлы ҚР Ұлттық Қауіпсіздік комитетінің ардагері Акчурин Асхат Харисұлы «Қазақстан Темір Жолы» АҚ-ның вице-президентіСалахов Видади Əзірбайжан мəдениет орталығының президенті Сұлтанмұратов Жүнісбек Астана қаласы Əкімінің кеңесшісі

113

Сағидолда Гүлғайша Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің оқытушысы, профессор

Сəрсекбаев Бақыт Əбдірахманұлы Олимпиада чемпионыСəрсекбаев Қайыржан ҚР-ның Үрімжідегі өкілі Тəукенов Қасым Аппасұлы Ақсақалдар Кеңесінің төрағасы Түсіпбаев Мұрат Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкілі Теңизбаева Маржан Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкіліӨтешов Нұрлан Сүлейменұлы «Жас Отан» партиясының атқарушы директорыҚамбар Бақытгүл «Жаңа өмір» қоғамының жетекшісі Уайсова Айгүл «Достық-Дружба» журналының тілшісіСмайыл Ержұман Өтешұлы Жазушы

Нұржанова Жанна Нұржанқызы ҚР Мəдениет министрлігі Стратегиялық жоспар-лау жəне талдау департаментінің директоры

Досаева Жанар РысбайқызыҚР Мəдениет министрлігі Стратегиялық жоспар-лау жəне талдау департаментінің директорының орынбасары

Республикалық жəне аумақтық БАҚ өкілдеріƏбдірахманов Сауытбек Əбдірахманұлы «Егемен Қазақстан» АҚ ПрезидентіЕркін Қыдыр «Егемен Қазақстан» АҚ-ның Вице-президенті

Танысбай Лəззат Мұратқызы «Қазақстан» АҚ ТРК Басқарма төрағасының бірінші орынбасары

Аупбаев Жанболат Əлиханұлы «Егемен Қазақстан» АҚ газетінің бас редакторы

Костина Татьяна Васильевна «Казахстанская правда» газетінің бас редакторы

Əбенов Бақыт Маратұлы «Вечерняя Астана» газетінің редакторы Шəріп Амантай Жарылқасынұлы «Астана ақшамы» газетінің редакторы Тəжімұратов Мақсат Əнесұлы «Астана» журналы бас редакторының м.а.Бекхожин Ерлан Қалижанұлы телерадиокешенінің президенті Жанаханов Қайсар Қадырұлы «Нұр-медия» ЖШС бас директоры

Тараков Александр Юрьвич «Казахстанская правда» республикалық газеті» АҚ президенті

Астана қаласының делегациясыТасмағамбетов Иманғали Нұрғалиұлы Астаны қаласының əкіміБалаева Айда Ғалымқызы Астаны қаласы əкімінің орынбасары Ахметов Сапар Қайратұлы Алматы ауданының əкіміЖанабергенов Қайрат Мырзаханұлы Есіл ауданының əкіміМұстафина Сəбила Сапарқызы Сарыарқа ауданының əкіміРысбеков Түсіп Жетенұлы Алматы ауданы əкімінің орынбасары Қасенова Гүлнар Қайырбекқызы Сарыарқа ауданы əкімінің орынбасары Кулагин Павел Сергеевич Есіл ауданы əкімінің орынбасары

Асанғазы Оразкүл Асанғазықызы Астана қаласы Тілдерді дамыту басқармасының бастығы

Мажағұлов Болат Бауыржанұлы Мəдениет басқармасының бастығы Бимендина Əсима Темкенқызы Білім басқармасының бастығы Қауғабаева Рыскүл Боранқызы Кəсіпкерлік жəне өндіріс басқармасының бастығы

Қорғамбаев Айталап Далабайұлы Дене шынықтыру жəне спорт басқармасының бастығы

114

Сегізбаева Айгүл Кимқызы Денсаулық сақтау басқармасының бастығы

Алтыбаева Алма ҚуандыққызыЖұмыспен қамтамасыз етуді жəне əлеуметтік бағдарламаларды үйлестіру басқармасыныңбастығы

Қожахмет Мадияр Дүйсенбайұлы ҚР Білім жəне ғылым министрлігі Жастар саясаты департаментінің директоры

Сұлтанбеков Шыңғысбек Сұлтанбекұлы

ҚР Білім жəне ғылым министрлігі Тəрбие жəне ұйымдастыру-методологиялық жұмыстар басқармасының бастығы

Қабылғазы Гүлсара ұстазРахымбай Бишан ұстаз

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының өкілдеріДербісəлі Əбсаттар қажы (Бағысбайұлы)

Қазақстан мұсылмандары Діни басқармасының төрағасы, Жоғары муфтиі

Құлмұхаммед Маханбет Алматы қаласы мешітінің Бас имамы

Занқоев Қалижан Байырбекұлы «Нұр-Астана» мешітінің Бас имамы Бейсенбаев Бақтыбай Садуақас қажы С.Ғылмани атындағы мешіттің Бас имамыТөлеби Оспан «Нұр-Астана» мешітінің наиб-имамы

Алматы қаласының делегациясы

Мамашев Талғат Асылұлы Дүниежүзі қазақтарының қоғамдастығы Төрағасының бірінші орынбасары

Айтбайұлы Өмірзақ «Қазақ тілі» қоғамының президенті, академик

Айтбаева-Үсенбаева Гүлзамира Халықаралық қатынастар жəне əлем тілдері Қазақ халықаралық университетінің кафедра меңгерушісі

Айниязов Өмірқұл «Серпер» сыйлығының иегері, Мəдениет қайраткеріАллабергенова Зібира «Нұр Қоныс» қайырымдылық қорының төрайымыАқынбаба Ақсұңқар Ақын Ахметова Манура Мерғалиқызы Қоғам қайраткері Ахметбек Алмасбек Кəсіпкер

Асқар Оразақын Ақын, Қазақстанның мемлекеттік сыйлығының лауре-аты

Аухадиев Кеңес Мұстаханұлы Қоғам қайраткеріƏйнеков Марат Өмірсерікұлы МүсіншіƏмірханова Жібек Қоғам қайраткері

Əшімов Асанəлі Əшімұлы Актер,Кинорежиссер, Мемлекеттік сыйлықтың лау-реаты

Əріпұлы Базаралы КəсіпкерƏлімғазы Құрманбек əншіƏлімғазы Риза əнші

Баймолда Досан Абай ат. ҚҰПУ-нің кафедра меңгерушісі, ғылым докторы, халықаралық журналист

Бибатырова Ғайникен Айдарханқызы Қоғам қайраткеріБайпақов Карл Молдахметұлы Академик, тарих ғылымдарының докторыБалғабаев Сұлтанəлі Базарбайұлы Жазушы, драмматургБалтабаева Күлғазира əл-Фараби атындағы ҚазҰУ оқытушысы Бодаухан Қайрат «Асар» қоғамының төрағасы, ғылым кандидаты Байтұрсын Дəулетбек Ақын

115

Беркімбаева Шəмшə Көпбайқызы Қазақ педагогикалық қыздар университетінің ректоры

Беспаева Əсен Сүлейманқызы Қоғам қайраткері

Бөдешұлы Жəркен Ақын, «Алаш» халықаралық сыйлығының лауреаты

Бөлешова Дина «Өзб. экологиялық мигранттарды қолдау қоры» президенті, ғылым кандидаты

Дүйсекеев Кеңес Композитор, Қазақстанның халық əртісіЕсдəулет Ұлықбек Ақын, Мемлекеттік сыйлықтың лауреатыЕрмегияев Амангелді Дінұлы Қоғам қайраткері Ерниязев Хайболла Журналист Елубай Смағұл Жазушы Ільясова Майра Қазақстанның еңбегі сіңген əртісі Жаналтай Насыр Кəсіпкер

Жайлыбай Ғалым Ақын, Қазақстанның жазушылар одағы төрағасының орынбасары

Жайлаубеков Акешай Қазақстанға еңбегі сіңген жаттықтырушы

Жеменей Ислам Қоғам қайраткері

Жүнісова Мақпал Қазақстанның халық əртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты

Жүніс Гүлбахрам «Желтоқсан-86-Тəуелсіздік қырандары» қозғалысының төрағасы

Жүсіпалиева Дина Қоғам қайраткері

Жұмаділов Қабдеш Қазақстаннның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты

Жұрынов Мұрат Жұрынұлы Академик, ғылым докторы Захаров Юрий Александрович Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі

Зекейұлы Жасан «Жас-Ай» медициналық орталығының директоры, мед.ғ.д

Обаев Есмұхан М.Əуезов атындағы мемлекеттік академиялық театрының директоры

Олжай Қайнар Продюссер, Қазақстанның қоғам қайраткері

Оразалин Нұрлан Мірқасымұлы Қазақстан Жазушылары Одағының төрағасы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты

Осман Асылы Қоғам қайраткері

Оспанов Бақыт Астана қаласы жер қатынастары басқармасының бастығы

Өмірбеков Байтұрсын Есжанұлы Қазақстанның суретшілер Одағының төрағасыҚирабаев Серік Смайылұлы Академик, филология ғылымдарының докторыҚирабаева-Бейсенова Əлия Сəрсенқызы

Академик, география ғылымдарының докторы

Қинаят Зардыхан Тарих ғылымдарының докторыКөшім Дос «Ұлт тағдыры» қозғалысының басшысы Қыдырхан Уақап Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкілі Қонысбек Құтмағамбет Ақын Құл-Мұхаммед Қайрат Ақын

116

Өзтемір Қамбар КəсіпкерМатаев Сейітқазы Бейсенғазыұлы Журналист, журналистер Одағының төрағасы

Мəмбеталин Есенқос Асфандияров атындағы Қазақ ұлттық медициналық университетінің кафедра меңгерушісі

Мұхамадиұлы Арыстан Т. Жүргенов атындағы Өнер ұлттық университетінің ректоры

Мерхамитқызы Фарида КəсіпкерМеңдіқұлова Гүлнар Малбағарқызы Тарих ғылымдарының докторы, профессор

Молдағалиев Тұманбай Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты

Мұтанов Ғалымқайыр Мұтанұлы Əл –Фараби атындағы ҚазҰУ ректоры,

Мұхаметжан Нəбижан Əл-Фараби атындағы ҚазҰУ кафедра меңгерушісі, доктор

Нұрбеков Бауыржан Жүргенов атындағы ұлттық өнер академиясының деканы

Нығарбай Төлеубай Кəсіпкер Пірəлиев Серік Жайлауұлы Абай атындағы ҚазПУ ректоры Рыскелдиев Тұрсынəлі Жазушы Сəрсенов Өмірзақ Сəрсенұлы Қоғам қайраткері Сейсенова Зейнеш Қатшыбекқызы «Достық-Дружба» журналының бас редакторыСерікбай Бейсенбек СуретшіСілəм Қанат Спортшы Темірбаев Мақсұт Əбуұлы Медицина ғылымдарының докторы, профессор

Төлегенова Бибігүл Ахметқызы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Социалистік Еңбек Ері

Төлегенова Гюзель Ахметқызы Əнші Төлеген Баһаргүл Кəсіпкер Тосын Арыстан имамТұрысбек Аятхан Кəсіпкер Тұрсынхан Сəулет КəсіпкерТұрдығұлов Əсет Қайырханұлы Ақын Тынышбаев Даулет Шейх-Əли Академик, ғылым докторыТынышбаев Асқар Ғылым докторыШарманов Төрекелді Тағам институтының директоры, академикШаштайұлы Жұмабай Журналист, «Қазақ əдебиеті» газетінің бас редакторы

Райс Газез М.Əуезов атындағы əдебиет жəне өнер институтының ғылыми қызметкері

Ықсанова Гүлнар «Хабар» агенттігінің директоры Уатқан Ботагөз Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкіліЖұртшыбаева Рысжан Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкіліҚанабеков Серікжан Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкіліРəсілов Серік «Атажұрт» баспасының бас редакторы Омарова Гүлсім Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкіліРамазанов Нұрлан Қажымұратұлы Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкіліЕртай Мадина Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкіліЖанапиянова Жанар «Туған тіл» альманахының хатшысы Жанапиянов Самат Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкілі

117

Оспан Гүлмина Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкіліТөлекова Назира Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкіліОрынбекова Жанна Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкіліСыдықова Рахима Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкіліБайғазақов Иқанжан Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкіліБеркімбаев Асқар Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкіліАйдар Қырыкбайұлы Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкіліҒабдуллин Бигелді «Монитор» журналының бас редакторы Ешбай Манат БАҚ өкілі Ералиев Мұрат БАҚ өкіліИса Қазыбек БАҚ өкіліИсаділ Алмат БАҚ өкіліКенжалин Жұмабек «Қазақ газеттері» АҚ директоры Кешубай Тұрсынбек БАҚ өкіліМұратқазы Айдана БАҚ өкіліМұстафина Сара БАҚ өкіліӨтеғалиев Досымбек «Заң» газетінің бас редакторы Сəрсенбай Қали «Алматы ақшамы» газетінің бас редакторы Срайл Смаил «Жас қазақ» газетінің бас редакторы Уатқан Марат Тəуелсіз журналистƏпетова Жаңыл «Шалқар» газетінің бас редакторы Айнұр Өмірзақ Суретші Абай Ақылұлы СуретшіАршын Қабылбек СуретшіГүлмерей Мұратқазы СуретшіЕржан Маматқұлұлы СуретшіЖалын Бауырхан СуретшіОрал Қариханұлы СуретшіОралбек Қабоке СуретшіСейфулла Ғизатулла СуретшіУайысбек Дəлелхан СуретшіШалқар Абулқайырұлы СуретшіТоқтарəлі Таңжарық АқынТөлеген Милат АқынРысбек Дəбей АқынЖарас Кемелжан АқынТалапбек Тынысбек АқынЕркебұлан Мұса АқынСейдуманов Серік Алматы қаласы əкімінің орынбасарыМатжанов Кенжехан Алматы қаласы Ішкі саясат басқармасының бастығы

Ахетов Мамай Алматы қаласы тілдерді дамыту басқармасының бастығы

Есенбеков Айдар Алматы қаласы Ішкі саясат басқармасы бөлімінің бастығы

Адайбаев Жарас Алматы технологиялық университетінің студентіАқсан Асхат Спорт шебері

118

ҚАЗАҚ ДИАСПОРАЛАРЫНЫҢ ӨКІЛДЕРІ

Қытай Халық Республикасынан келген қонақтар

Тілепалды Əбдірəшит ШҰАА Үкіметі төрағасының орынбасары, ақын, ресми делегация бастығы

Əли Əбілімат ШҰАА Сыртқы істер кеңсесі меңгерушісінің орын-басары

Арып Зұрғанбек ШҰАА Халық үкіметінің кеңесшісі, Синзян қазақ мəдениеті қоғамының бастығы, ШҰАА Халық үкіметі бас хатшысының бұрынғы орынбасары

Еркеш ҚұрманбекШҰАА Жазушылар бірлестігі əдебиет-көркемөнер зерттеу кеңсесінің меңгерушісі, Шыңжан ЖО төрағасының орынбасары, жазушы

Кəміл Тұрсын ШҰАР Мəдениет департаменті бастығының орын-басары

Қалиақбар Үсемхан «Шыңжан» газетінің қазақ редакциясының тілшісіЛи Гвангмин ШҰАР спорт комитетінің бастығы

Қазыман Пекиндегі Қытай аз ұлттар аударма орталығының бөлім меңгерушісінің орынбасары, аға аудармашы, делегацияның қазақ тілі аудармашысы

Қызыркелді Əбдірахман ШҰАА Іле қазақ облысы, Текес ауданының парт-ком секретары

Қасым Оқан ШҰАА Сыртқы істер кеңсесінің бөлім бастығы

Мəукен Сейітқамза ШҰАА Іле облысының партком секретарының орынбасары

Мəнен Зейнел ШҰАА Тарбағатай аймағының орынбасар секретарыЖұмабай Білал Жазушы

Мұқият Оразхан

Шыңжан медицина университеті жанындағы бірінші емханасының кадр денсаулығын сақтау орталығының меңгерушісі, жүрек ауруы бөлімінің меңгерушісі, профессор

Сабыр Айтжан ШҰАА Алтай аймағының партком секретарының орынбасары

Сұлтан Жанболатов

Мемлекеттік халық құрылтайы ұлт-дін істер комитетінің мүшесі, ШҰАА оқу-ағарту комитетінің бұрынғы меңгерушісінің орынбасары, ДҚҚ Төралқасының мүшесі, профессор, жазушы

Ханьцзы Июн ШҰАА Мəдениет департаменті бастығының орын-басары, Шыңжан көркемөнер театрының бастығы

УтингуаңМемлекеттік ұлттық істер комитетінің халықаралық қатынас департаменті бастығының орынбасары (ханзу)

Ли Фаң Сыртқы істер министрлігінің Еуроазия департаментінің екінші хатшысы (ханзу)

Чи УпенМемлекеттік ұлттық істер комитетінің халық-аралық қатынас департаментінің қызметкері (ханзу)

119

Əбдіқай Мəжен ШҰАА Саяси мəслихат кеңесінің бас хатшысының орынбасары

Ошыр Ислам Шыңжан университетінің профессорыҚХР-дағы қазақ диаспорасының өкілдері

Асан Əбеуұлы Жазушы Ақмарал Əлімғазы Биші Əділхан Жұмкен Əнші

Əлімжан Нұрғазыұлы Пекиндегі Ұлттық баспаның қазақ бөлімінің бастығы

Бақытхан Қыдырмоллин Жазушы Болат Ғазиз «Алтай аясы» журналының бас редакторыБəтіхан Валя зейнеткерЕрғали Нұрзада əнші Гүлден Мүлікқызы мүшайраның қазылар алқасының мүшесі, ақын

Қуаныш Дəлей Көктоғай ауданы, Шəкүрті қалалық орта мектеп мұғалімі, ақын

Жапар Марихан Сауан аудандық мəслихатының бұрынғы орынбасар хатшысы

Жеңіс Рысхан «Құмыл алқа» журналының бас редакторыҚайша Тəбарак аудармашы, зейнеткерҚайрат Кəмей ақынМанат Жанымхан музейдің бастығыМақсат Кəдірхан «Гүлбике» фильмінің бас режиссеріНұрила Қазыхан Жазушы Серік Əбіл ақын, əнші-сазгер

Сағат Базархан Пекиндегі «Қытай ұлттары» атты журналдың бас редакторы

Тəпей Қайысхан «Шұғыла» журналы бас редакторы

Тілепалды Мейір Бүкіл қытай даму серіктестігінің қызметкері, аудармашы

Үркінбек Малшыбаев ЖазушыШадыман Ахметұлы ЖазушыБолат Ораз ЖаттықтырушыАқжол Ерлан ФутболшыАян Айдын ФутболшыƏділ Ораз ФутболшыБауыржан Серік ФутболшыБолсын Бақытбек ФутболшыБердібек Жеңіс ФутболшыЕсенбол Жеңісхан ФутболшыДосжан Бақытбек ФутболшыҚанат Разхан ФутболшыҰларбек Адал ФутболшыҚасымжан Мұхтаржан ФутболшыТоқтар Қайша ФутболшыЖарасбек Əкімхан футболшыНұрсұлтан Шерияз тренер

120

Монғолиядағы қазақ диаспорасының өкілдері

Омар Хабсатар Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының Монғолиядағы бөлімшесінің төрағасы, делегациябасшысы

Айып Ғылымхан КəсіпкерАятхан Айбарша Кəсіпкер

Əбділ Хадысхан Шығыс Қазақстан Мемлекеттік университетінің Баян-Өлгий аймағындағы филиалының директоры

Баймерген Зарқұм Аймақ əкімінің жауапты хатшысыБектей Монголхүү ЖазушыБірдіхан Мұхит Кəсіпкер

Биқұмар Өмірбек Түріктану ғылыми зерттеу орталығының басшысы

Боқаш Жанат Баян-Өлгий аймақтық мамандық бағдар беру, өндірістік орталығының оқытушысы, ақын

Бөден Еркінбек Радио – телеарна журналисі

Зейнолла Қазбек «Бүркіт» турфирмасының директоры, бұрынғы аймақ прокуроры

Дамысхан Кабен Хобда аймағы Булғын сұмын «Орта су» компаниясының директоры

Дəкей Мұрат «Эрчим» компаниясының директоры

Дəлел Алтынгүл Хасанғалиев атындағы конкурстың жеңімпазы, əнші

Долда Мұрат Хобда аймағының Хобда сұмын əкімі

Көпен Айнагүл Сарайқызы «Арулар» қоғамының төрайымы «Арулар» журналының бас редакторы

Қазез Съезд aға дəрігер, Аймақтық Құрылтай мүшесіҚұрманбайұлы Үзбен Монғолияның еңбек сіңірген байланысшысыМонғолхан Биржан КеденшіМұса Даку Аймақтық қаржы басқармасының бастығы

Рəміш Асай Қауымдастықтың Ұланбатырдағы бөлімше төрағасы, медицина ғылымдарының докторы

Сəкен Манарбек Ғылым докторы, программист-инженер

Солтан Шаяхмет Аймақтың азаматтық қамсыздандыру бөлімінің аға инспекторы

Тілеубай Сайдолда ЖурналистХабсатар Ғалыммұрат Журналист, тарихшыХавшай Ержан Аймақ құрылтайының басқарма мүшесіХұрманхан Мұратай ЖурналистБақыт Айбек ЖаттықтырушыБақыт Нұрбек ФутболшыБақыт Ержан ФутболшыБаймош Жандос ФутболшыБолат Ертіс ФутболшыЖапар Дастан ФутболшыҚайрат Ақнұр Футболшы

121

Қуат Нұрқұлан ФутболшыОрал Нұрланбек ФутболшыӨркен Дəурен ФутболшыАлтынбек Нұрқанат ФутболшыСпартак Темірлан ФутболшыСапарбек Қажет ФутболшыТалғат Нұрберген Футболшы

Өзбекстандағы қазақ диаспорасының өкілдері

Айдаров Темір Төлегенұлы ӨР Қазақ ұлттық мəдени орталығы заң кеңесінің төрағасы

Арынов Марат «Алтын бесік» журналы, өзбек тілшісіАсқаров Үсен ӨРҚМО бұрынғы төрағасы

Əбдусаттаров Əбдуманноб Алдашұлы Сырдария облысы қазақ мəдени орталығының төрағасы

Əлиев Жанат Жызақ облысы қазақ ұлттық мəдени орталығының өкілі

Əжібеков Қанапия Жанбекұлы «Жəмила» ЖШС-ның бас директорыБəкіров Мейірманқұл КəсіпкерГапаров Əлішер Қоғам қайраткеріЖатаев Сатывалды Əдинеұлы

ӨҒА Генетика жəне өсімдіктер экспериментал био-логиясы институты директорының ғылым саласы бойынша орынбасары

Қалиева Ділфүза ӨҚМО бас маман

Жартыбасова Бібізада Дастенқызы Бухара облысы қазақ ұлттық мəдени орталығының төрайымы

Егемқұлов Нұрлан Əміркұлұлы «Нурлан-шоу» фирмасының директорыЖанахметов Серіжан ƏншіИзюмов Полатбек Алламұлы Хорезм облысы ҚҰМ орталығының төрағасы

Қанаев Дінислам Əкимбавұлы Ташкент облысы қазақ ұлттық мəдени орталығының төрағасы

Қалжігітов Нияз Жызақ облысы қазақ мəдени орталығының өкілі

Құрбанбаев АртықбайОрта Шыршық ауданы, судан пайдаланушылар одағы – «Студент сушы” төрағасы, Орта Шыршық ауданы қазақ мəдени орталығының төрағасы

Манапов Орынбай ӨРҚМО басқарма мүшесі

Мырзабеков Марат Жұмабекұлы Республика нейрохирургия орталығының ғылыми істер бойынша директорының орынбасары, медицина ғылымдарының докторы

Нұрбаева Қатира Бегімқұлқызы Республикалық «Нұрлы жол» газетінің жауапты хатшысы

Рүстамов Абдулла Ынтымақұлы ӨРҚҰМ орталығы халықаралық байланыстар кеңесінің төрағасы, қоғам қайраткері

Садықов Шерəлі Өзбекстан қазақ ұлттық мəдени орталығы басқарма мүшесі

Садырбаева Клара Құндыбайқызы Науаи облысы қазақ ұлттық мəдени орталығы əйелдер кеңесінің төрайымы

122

Серікбаев Бəкір Ташкент ирригация жəне мелиорация институы ка-федра меңгерушісі, тех.ғыл.док, профессор

Сағынбаева Бақтыгүл ЖауылбайқызыНауаи облысы, Кенимех ауданы сан. Эпид. Станциясының бас дəрігері, аудан қазақ мəдениорталығы төрайымы

Сейданов Қалдыбек Өзбекстан Республикасы қазақ ұлттық мəдени орталы-ғының ақсақалдар алқасының төрағасы, академик

Құрымбаева Райхан кестеші

Үкібаев Марат Қынабекұлы Өзбекстан Республикасы қазақ ұлттық мəдени орталығының төрағасы, делегация басшысы

Холмурадов Хамза ƏбенұлыТашкент қаласы Шыланзар ауданы əкімі орын-басары, Ташкент қаласы қазақ мəдени орталығы төрағасының орынбасары

Шығырбаев Рахат Сыбанбайұлы

Геология жəне минералогия ресурстары мемлекеттік комитетінің геологиялық қыдыру экспедициясы кешенінің мемлекеттік кəсіпорын директоры

Юлдашев Қамбар «Қалқамжан» фермер қожалығы басшысы, қоғам қайраткері

Якубов Жахангер Ағаштан ою жасаушыƏбдуахат Қарсыбай ЖаттықтырушыМұсабеков Алтынбек Бөрібайұлы ЖаттықтырушыƏбішев Руслан футболшыГулямов Алтынбек Бөрібайұлы ДəрігерИбрагимов Əлішер Эрғашұлы футболшыМашарипов Үміт футболшыРүстамов Бағдəулет футболшыФазылов Аброр футболшыХалмұрадов Асқар футболшыХаназаров Сардор футболшыХатамов Əлішер футболшыХолматов Азамат футболшыХолматов Хуршид футболшыХұжамбердиев Дəурен футболшы

Қарақалпақстандағы қазақ диаспорасының өкілдері

Құлатаев Бақытбек КөптілеуұлыҚарақалпақстан Республикасы Жоғары Кеңесі бөлімінің меңгерушісі, Қарақалпақстанқазақ ұлттық мəдени орталығы төрағасы

Əділов Ағытай Қарақалпақстан Республикасы Тахтакөпір ауданы «Əділет-тахта» машина-трактор паркының бастығы

Əбдіқəрімов Əлімжан Шəуленұлы

Қарақалпақстан Республикасы Орталық диқан ба-зары басқармасының бас маманы, Қарақалпақстан қазақ ұлттық мəдени орталығы төрағасының орын-басары

Мұқанов Мұрат Қарақалпақстан Республикасы Вазирлер Кеңесі секратариатының бастығы

Сəлиев Шəудірбай Қарақалпақстан қазақ ұлттық мəдени орталығының бұрынғы төрағасы

123

Түркия, Иран, Ауғанстан, Тайвань, Сауд Арабиясындағы қазақ диаспорасының өкілдері

Абдулуақап Қылыш Қазақ-Түрік қорының бастығыАбдулжапар Батай НұрипашаАбдулуақап Қара Мармара университетінің профессоры, т.ғ.док Абдулхамит Генсер əскери дəрігер Абдулқақ Малкош Анкара университетінің оқытушысыАйхан Ақай құрылыс инженеріƏбутəліп Шобан Қазақ-Түрік қорының мүшесіИбрахим Қалқан Жазушы

Ілияс Бұрал Салихлы-қазақ түрік қорының бастығы

Жəлел Абдулжəлел Қазақ-Түрік қорының мүшесі Құлан Қадыр Гезер егін шаруашылығының тексерушісі

Махмуд Фелиз Түрік радио теледидары, сыртқы теледидар хабар орталығы бастығының орынбасары

Месут Тойдемір дəрігерМұрат Қаражігіт муфти

Смайыл Сəуле Дағайқызы «Түркия үні» радиосының қазақ редакциясында диктор-аудармашы

Тұрғыт Жолшы Кучикчекмедже бөлім бастығыЯлшын Құртұлыс дербес қаржы кеңесшісі Абақ Бұрақ Түркөз футболшыАбдулғаппар Курт футболшыАбдулқадыр Гокай футболшыАтабек Ақуыз футболшыЕрхан Гунеш футболшыИбрахим Елші футболшыЖанер Ахмет Бозғұрт футболшыЖадулла Курт Жаттықтырушының орынбасарыЖəнібек Губен футболшыМехмет Алпер Қалқан футболшыМехмет Орхан футболшыСүлеймен Енес Чакмак футболшыФурхан Гокай футболшыУтку Сабаш футболшыБабық Тойжан Еңсеген зейнеткер, парсы тілінің маманы, ГорганҚазақ Əбдулкəрім Əли ағылшын тілінің маманы, БендертүркменҚазақ Рахман Асқар тəлімгер-инженер, кəсіпкер, Гонбеде Кабус

Қазақ Абдолрахман Аздурхан Иранның мұнай саласындағы сарапшысы, ағылшын тілінде келіссөздер жүргізуші, Тегеран

Задсар ТахирэМелли Банкінің валюта бөлімінде дипломатиялық өкілдермен жұмыс жасау бөлімінің қызметкері, Горган

Жүсіп Шадқам спорт жаттықтырушысы, армрестлингтен Иран Республикасының чемпионы, Бендертүркмен

Əбділзайыр Əбділқайым кəсіпкер

124

Абдул Фатих Ұшар кəсіпкер Мұхаммед Шах Асматолла Қазақ-Түрік қорының мүшесі

Кесижи АбдулқаюмЕуропадағы қазақ федерациясы мəдени орталығының бастығы, философия ғылымдарының докторы, делегация басшысы

Айдоған Габриел Ұлысхан қазақ жастар бөлімінің бастығы, экономистАлтын Өмірхан кəсіпкерАлпер Тұғба Фатима Студент, Германия-Кёльн

Əмрекұлова Ақмарал «Шаңырақ» қазақ қоғамының төрайымы

Əуелбеков Сейіткасым Əбдікерімұлы кəсіпкерАюби Нұрарман Дания қазақ қоғамының бастығы Төкеева Рысалды Əділханқызы ақын Башташ Махмұт Норвегиядағы қазақ қоғамының бастығыБашташ Қадыр Айқан Осло университетінің магистрантыЕрол Сайра Нұр Кёльн университетінің студенті Зенгин Əбубəкір Голландия қазақ қоғамы бастығының орынбасары

Зенгин Мехмет Франция қазақ қоғамының бұрынғы басшысы, кəсіпкер

Дінш Мұрат Франция қазақ қоғамының өкіліДурмез Мəлике Бəкіжан Австрия университетінің студенті

Қарсақпаева Шара Рахымқызы Болгариядағы қазақстандықтардың «Аруақ» қоғамының төрайымы

Кесижи Исмайыл Ұлыбританиядағы қазақ қоғамының бастығыКөк Махмут Алтай Австрия қазақ қоғамының төрағасыКун Петер ғылым кандидаты, түріктанушы ғалым, МажарКун Чаба Қыпшақтар қоғамының белсенді мүшесі, Мажар

Леси Арпад Қыпшақтар қоғамы төрағасының орынбасары, Мажар

Құсшы Ибрагим Швеция қазақ қоғамының бастығыМакин Абдулғани Кёльн қазақ қоғамының төрағасы, ұстазОтыншы Қахан Кардиф университетінің оқытушысы, элект.ғ.д.Шалышхан Метехан Лондон университетінің студентіШолпан Ертұғрыл Вена университетінің студентіШаткам Сүлеймен Мюнхендегі қазақ қоғамының мүшесіПынар Исмайыл Түрік əуежолдарының Мюнхендегі өкілі

ЧехияСтехликова Жəмила Қоғам қайраткері, экс-министр

Германия

Страк Евгенияжурналист, «Eifel &More Kompanie» серіктестігінің басшысы, аймақтық Парламент депутаты

Тосын Орхан Берлин қазақ қоғамы бастығының орынбасарыУналан Абдуррахман Мюнхен қазақ қоғамының төрағасыЯсын Гунел фирма менеджері Ясын Ерол Кёльн университетінің студентіАқай Қəдірбек Футболшы

125

Ақтеңіз Фатих Мехмет Футболшы Алтын Өмір Фатих Футболшы Ахи Ахмет Білəл Футболшы Ялсын Фатих Футболшы

ҰлыбританияГулер Алтынбек Оқытушы, футбол жаттықтырушысыФинн Əмір Футболшы Саббаш Өмір Алтай Футболшы

ШвецияСақа Құрманияз Футбол командасының жаттықтырушысы, арбитрБасол Семих Атакан Футболшы Құсшы Темірхан Футболшы Сақа Osman Омарбек Футболшы

ГолландияАюби Қаятолла Қазақ қоғамының мүшесі Ғази Əміролла Осман Футболшы Шоқгүлен Ілияс Футболшы

АвстрияДурмаз Айқұтхан Футболшы

Залын Жүніс Емре Футболшы

Орхан Мұстафа Селшук Футболшы Австралия

Төлеужан Молдабаев Австралиядағы қазақ қоғамының төрағасы АҚШ

Мəлкеева Əлия Алханбекқызы Музыкант, Нью-Йорктегі қазақ мəдени орталығының төрайымыКанада

Булент Кесижи ИнженерҚырғызстан, Украина, Тəжікстан, Түркіменстан, Латвия, Литва, Эстония,

Беларусиядағы қазақ диаспорасының өкілдері

Рақымбаев Еркінбек Нұриддинұлы

ҚР Президенті Əкімшілігінің ҰҚ Кеңесінің қауіпсіздік жəне қорғаныс бөлімінің инспекторы, заң ғылымдарының кандидаты, доцент, делегация басшысы

Асқанов Аманжан Жақтайұлы «Ак-Куу» АҚ директорƏбдіқаимов Ерғали Дадаханұлы Бішкек қаласы əкімшілігінің автобаз бастығы

Əбдірəлиев Нұрлан Асылбекұлы халықаралық эстрадалық жəне фольклорлық əнконкурстарының дипломанты, əнші

Əбдірəлиева Шарипа Бекетайқызы халықаралық эстрадалық жəне фольклорлық əн конкурстарының дипломанты, əнші

Байжігітов Назарбек Саттарұлы «Кырғыз Туусу» газетінің тілшісі, ҚР Журналистер одағының мүшесі

Баймулдинов Мұрат КеңесбайұлыСамбо федерациясының вице-президенті, Қырғыз станның еңбек сіңірген жаттықтырушысы, самбодан СССР спорт шебері

Бөлекбаев Еркін Қасымұлы Мемлекеттік 2 дəрежелі кеңесші, қоғам қайраткері

126

Бралқиева Əлия Керімбайқызы КəсіпкерМусин Ержан Сейсенұлы Қырғызстан мəдениет қайраткеріНұрғазиев Алмабек Сапарбекұлы Бостер ауылы əкімінің орынбасары

Чакиев Малик ƏділжанұлыҚырғыз-Қазақ-Ресей достығы қоғамдық қорының президенті, Қырғызстанның еңбек сіңірген жаттықтырушысыУкраина

Аязбаев Валерий Фарзанұлы Киевтегі «Достық» қазақ қоғамының төрағасыIспулаев Асқар Ақылбекұлы «Донбас қазақ мəдени бірлестігі»-нің төрағасы

Қаражанова Макка «Бірлік» Харьков қаласы қазақтары қоғамының төрайымы

Колесник Дайраш Махамбетқызы ИнженерТəжікстан

Зəуре Сəминова «Бəйтерек» қазақ мəдени орталығының төрайымыЕлбаева Марьям КəсіпкерЫдырысов Марат Махмұдұлы Спорт шебері

ТүркіменстанБегдесінов Бисенғұл Жеке кəсіпкерМұхитова Айсұлу Қазақ мəдени орталығының мүшесіРахымбекова Райхан Қазақ мəдени орталығының мүшесіСарсенбаева Қансия КəсіпкерҰраева Бибігүл Қазақ мəдени орталығының мүшесіҰшқанбаева Оңайша Қазақ мəдени орталығының мүшесі

ЛатвияБродина Алма Қазақ мəдени орталығының мүшесі

ЛитваАйда Молене «Нұрсəуле» қазақ қауымдастығының төрайымы

Эстония

Абдуахитова Əлия «Абай» қазақ мəдени орталығының президентіБеларусь

Есенбаева Ғалия«Атамекен» х/а қоғамдық бірлестігі төрағасының орынбасары

Ресей Федерациясы

Дүсенбаев Тоқтарбай Қадырғалиұлы

Ресейдегі қазақтардың Федералды Ұлттық-мəдени Автономиясының президенті, делегация басшысы

Əбілева Галина Қабұлқызы Дзержинский ауданының əлеуметтік қорғау бөлімінің бастығы, Новосибирск қаласындағы «Арман» қазақ қоғамының президенті

Əжімханов Еркін Алтай Республикасының еңбек сіңірген қайраткері Əкімова Гүлмира Тағайқызы Чуваш. экс министрі, университет профессоры

Ақұмғалиев Юрий Оразбайұлы «Ягода» ЖК директорының орынбасары, «Қазақстан» мəдениет орталығының тексерушісі

Александров Сергей Александрович «Ақ жол» қоғамының операторы

127

Асылханов Қанатай Қанапияұлы Краснодар «Жолдастық» қазақ мəдени орталығы» өлкелік қоғамдық мекемесінің басшысы

Байдəулетов Азамат Əдмұхатұлы Орынбор «Ақ-Жайық» облыстық қоғамының бұрынғы басшысы, кəсіпкер

Байдəулетов Кенжеғали Əдмұхатұлы «Ақ-Жайық» облыстық қоғамы кеңесінің президиум мүшесі

Баринова Нұрғайша Ғайсақызы Қазақ тілінің оқытушысы Башбаев Рахмет Серікбайұлы Кəсіпкер, АстраханьБегенов Ерболат Қосағаш ауданының Құрылтай төрағасы Бейсембаева Гүлсім Ағзамқызы Əлеуметтік ғылым кандидаты Бекмаханова Наиля Ермұханқызы Тарих ғылымдарының докторы, профессор

Биисов Əсет Шаханұлы Қорған облысы аймақтық қазақ қоғамының президенті

Бижігітов Боранбай Байкенженұлы Қорған облысы қазақ қоғамының белсенді мүшесі Бисекенов Амантай Шынғалиұлы «Қазақстан» қоғамдық бірлестігінің төрағасы

Жақсыбаев Сағит Көдебайұлы Татарстан Республикасы ұлттық-мəдени автономиясының президенті

Жаркенов Ахмет Файзуллұлы Рессейдің денсаулық сақтау озаты

Жатқамбаева Бесайдар Алашқызы ҚР Мəдениет министрлігінің мəдениет қайраткері, Қосағаш

Жөнелбаева Үмітхан Мақзұмқызы Саратов облысындағы «Қазақстан» мəдени орталығы қоғамдық бірлестігінің төрайымы

Досымбеков Қайыржан Сəбитұлы Ресейдегі Қазақстан елшілігі советінің мүшесі Дүйсенбаев Темірлан Тоқтарбайұлы ƏншіЕлекбаев Жəнібек Кəсіпкер, МəскеуЕлекбаева Толғанай Пионерқызы Филология ғылымдарының кандидаты, МəскеуЕлдесбаев Николай Дүйсенұлы «Қазақстан» қоғамының мүшесіИбраев Есенғали Қамзаұлы Мемлекеттік думаның депутаты Егімбаева Қарлығаш Сатыбалдықызы «Бірлік» жастар қоғамының басшысы Искаков Мұратқали Білəлұлы «Нефтьгазэлектро-монтаж» СМФ» директоры

Искаков Никита Сейтұлы Астарахандағы «Жолдастық» қазақ қоғамының кеңесшісі

Ыдырысов Хамитулла Нығметұлы Калмық Республикасы «Жерлестер» қазақ мəдени орталығы қоғамдық бірлестігінің төрағасы

Жəлелова Айгүл Нариманқызы«Маржан» ұлттық сəн театрының көркемдік жетекшісі, Самара қ. «Айгүл» ұлттық би ансамблінің жетекшісі

Жантасов Есімхан Ысқақұлы Тюмен облысы «Достық» қазақ қоғамының төрағасы

Жұмалинов Қазбек Білəлұлы Мурманск қ. Түркітілдес халықтары қоғамының басшысы, заңгер

Жүнісов Анарбек Бейіскенұлы Омбы қ. Аймақтық қазақ ұлттық-мəдени автономиясының президенті

Жүнісова Алтынай Хайдуллақызы Сібірдегі «Мөлдір» қазақ мəдени орталығының басшысы

Қараболатова Ирина СоветқызыФилология ғылымдарының докторы, профессор, Сібір қазақтары конференциясын ұйымдастырушы (Тюмень)

128

Койшы Кенесары Қуанышұлы, Түмен қ. Облыстық дума мүшесі, кəсіпкерҚолматаева Əдел Евгенийқызы «Қайрат» қоғамының белсенді мүшесі

Қуандықов Орынбасар Болатұлыпедагогоика ғылымдарының кандидаты, Мəскеу қ. «Қазақ тілі» газетінің бас редакторы

Құлахметов Қайрат Жайғонысұлы Орынбор облысындағы «Ақ-Жайық» қазақ қоғамы ұйымының президиум мүшесі

Құсабаев Жақсылық БолатұлыЧелябинск қ. «Азамат» қазақ қоғамы ұйымының президиум мүшесі жəне кеңесшісі

Мақанов Кенесары МүсленұлыОрынбор облысындағы «Ақ-Жайық» қазақ қоғамы ұйымының президиум мүшесі, «Обильное» ААҚ директоры

Медетов Нұржан Самиғоллаұлы РФ ағарту ісінің озаты, Астарахан қ.

Мырзанова Жəмилə Ахметжанқызы Тюмен обл., Ишим қаласындағы қазақ қоғамы мəдени орталығының төрағасы

Настаушева Орынкүл Байтұрсынқызы Новосибирск қ. «Отан»жергілікті қазақ-ұлттық мəдени автономиясының төрағасы

Нұржанов Есмұхамбет Байтұрғанұлы «Ақ жол» Самар аймақтық ұлттық-мəдени автономиясының вице-президенті

Нұриев Ерназар Бейсенұлы «Мұрагер» қазақ-мəдени орталығының президенті, қазақ диаспорасының өкілі футбол командасының басшысы, кəсіпкер

Нұрсəлиев Жанайдар Алтай Республикасының еңбек сіңірген қайраткері

Орынғожин Өрікбай Кəмешұлы Томск қалалық «Қазақстан» мəдени автономиясының төрағасы

Родина Дариға Елемесқызы Вологодский облысы аймақтық қазақ-ұлттық мəдени автономиясының төрағасы, «Торгснаб» ААҚ директоры

Сағындықов Ерболат Есболұлы Самара қ. «Ақ жол» аймақтық қазақ-ұлттық мəдени автономиясының белсенді мүшесі

Свайбаев Орынбасар ҚұштайұлыОрынбор обл., «Ақ-Жайык» қазақ қоғамы ұйымының мүшесі жəне кеңесшісі, «Адамовское» ААҚ дирек-торы

Смирнова Галина Кузьминичина Мəскеу қ. «Ескерткіш» қорының басшысы

Сүлейманов Назар Ықсанұлы Самара қ. «Ақ жол» аймақтық қазақ-ұлттық мəдени автономиясының белсенді мүшесі

Хасанов Болат Ғалымжанұлы Челябі облыстық «Азамат» қазақ қоғамдық бірлестігінің төрағасы

Таумова Əсел Өмірханқызы Самара обл., «Қайрат» қазақ жастар ұйымының бас-шысы

Тұрсынбаев Əбуислам Жанділдəұлы ҚР мəдениет қайраткері, Мəскеу қ. «Қазақ тілі» қоғамының басшысы, кəсіпкер

Төлебаев Əміржан Аблайұлы Орынбор обл., «Ақ-Жайық» қазақ қоғамы ұйымы төрағасының орынбасары

129

Шарлапаев Бейсембай НасырұлыСаратов обл., «Қазақстан» қоғамдық ұйымы президиумының төрағасы, ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы

Шушубаев Қабылда Жүспекұлы Омбы қ. аймақтық қазақ-ұлттық мəдени автономиясының белсенді мүшесі

Қуанышқалиева Тойған Мыңғарақызы «Махаббат» филиалының басшысы

Əділов Руслан Мұратұлы футболшыƏміров Дайыр Дисенғалиұлы футболшыБекетов Нұрлан Оразғалиұлы футболшыБегалинов Самат Амангелдіұлы футболшыДəулетов Нұрбай Ақылұлы футболшыЖағыпаров Руслан Амангелдіұлы футболшыЖақын Расул Қайыргелдіұлы футболшыЖарылғапов Болат Айтқалиұлы футболшыЖұматаев Азамат Борлыбайұлы футболшыҚұрмашев Руслан Қайратұлы футболшыМороз Роман Владимирович футболшыРүcтамбеков Нұрсұлтан Айдарбекұлы футболшыНұғманов Нұрахмет Молдахметұлы футболшыНұғманов Ерлан Əдиятуллаұлы футболшыНұрғалиев Арман Жоламанұлы футболшыНұржанов Талғат Мүбəрəкұлы футболшыОмаров Ерік Дəлімжанұлы футболшыСмағұлов Мақсат Қанатбекұлы футболшы

Қазақстан Республикасындағы облыстарАлматы

Мұқанов Серік Мейірханұлы Алматы облысы əкімінің орынбасары

Құранбек Бейсен Абайұлы «Жетісу» телеарнасының бас директоры

Қоңыртаева Гүлшара Ердəулетқызы Əлеуметтік қорғау департаментінің бас маманы

Сансызбай Құрметбек Көші-қон полициясы басқармасының бас маманы

Жайнақов Дамир Асқарəліұлы Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының облыстық филиалының төрағасы

Мəми Мария əнші Құсайын Мүсайып композитор

АқмолаДьяченко Сергей Александрович Ақмола облысының əкімі Ерғалиев Жабал Ерғалиұлы Облыстық «Арқа ажары» газетінің бас редакторы Қайнарбеков Асхат Қанатұлы Ақмола облысы əкімінің орынбасары Серікбаев Мақсатбай Рысбайұлы Кəсіпкер Шогшир Дахан «Аңсап» ОФО басшысы Оразанбай Айдын Кəсіпкер

130

АқтөбеНұрқатова Сара Қайыржанқызы Ақтөбе облысы əкімінің орынбасары Мырзалин Ахат Ахметұлы Облыстық ішкі саясат басқармасының бастығы

Нұрышев Ғалымжан Жұмабайұлы Ақтөбе мемлекеттік педагогика институтының рек-торы

Төлеубай Кемейдолла «Қазақ тілі» халықаралық қоғамының Ақтөбедегі филиалының төрағасы

Иманов Базарбай Нұрғалиұлы «Қазақ и я» қоғамдық бірлестігінің төрағасы Атырау

Аманғалиев Серік Қалешұлы Атырау облысы əкімінің орынбасары

Имашев Мақсот Имашұлы Облыстық көші-қон полициясы басқармасының бастығы

Əлімгерей Өтепберген Əлімгерейұлы ДҚҚ Атырау облысындағы филиалының төрағасы

Табылдиев Хисмет Бозанұлы Х.Досмұамбетов атындағы университет ректорының кеңесшісі

Ізбанов Мұхит Кəрімұлы Атырау облысы Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі басқарма бастығы

Батыс ҚазақстанСүлеймен Серік Кенжебекұлы Батыс Қазақстан облысы əкімінің орынбасары Бақтыгереева Ақұштап Бақтыгерейқызы

Облыстық жазушылар одағы филиалының басшысы

Құбашев Асыланбек Зинатұлы РТРК «Қазақстан» АҚ облыстық филиалының директоры

Жұмағалиев Қайрат Ақын Құлшар Мəлік Иманқұлұлы Облыстық мəслихат хатшысы

Рысбеков Тұяқбай Зейітұлы М.Өтемісов атындағы университет рескоры Оңтүстік Қазақстан

Мырзахметов Асқар Исабекұлы Оңтүстік Қазақстан облысының əкімі

Қонысбек Байдулла Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының ОҚ аймақтық филиалының жетекшісі

Байғұт Мархабат «Егемен Қазақстан» газетінің ОҚО меншікті тілшісі Махамбет Айтбай Қабылұлы Депутат областного маслихата

Байдəулет Иманəлі Оспанұлы Х. Яссауи ат. Қазақ-түрік университеті клиникасының директоры, профессор

Ергөбек Құлбек Х. Яссауи ат. Қазақ-түрік университетінің вице-президенті, профессорПавлодар

Арын Ерлан Мұхтарұлы С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің ректоры

Əлхан Амантай «Асар» облыстық оралмандар филиалының төрағасы

Болат Зауыт Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының Павлодар облыстық филиалының төрағасы

Омаров Мұхит Мырсалыұлы «Сарыарқа самалы» газетінің бас редакторы Үсенов Ермек Амангелдіұлы Облыстық ішкі істер департаментінің бастығы

131

ҚызылордаМұхамедов Мұрат Бақтиярұлы Қызылорда облысы əкімінің орынбасары Ақсақалов Жолдасбек Əленұлы «Сыр бойы» газетінің бас редакторы Келимбетов Жайлаубай Шайманович «Ынтымақ» қоғамдық қорының төрағасы

Жолдасбаев Нұрлыбек Қалжатайұлы Облыстық əлеуметтік қорғау департаментінің диек-торы

Əбдікəрімов Шəкизада «Қоғам ТВ» қоғамдық телевидениясының қалалық құрылтайшысы Маңғыстау

Жұмашев Қаныбек Бекболатұлы Маңғыстау облысы əкімінің орынбасары Нүсіп Зере Қалиқызы Облыстық тілдерді дамыту басқармасының бастығы Озғанбаев Өмірзақ Ардагерлер кеңесінің төрағасы Косымбай Маңдайлы Үзенбайқызы «Маңғыстау» газетінің редакторы Жүнбасов Мұханбет Мұратбайұлы «Қазақ тілі» облыстық қоғамының төрағасы

Қарағанды

Омаров Хамит Нұрланұлы Қарағанды облысының тілдерді дамыту жөніндегі басқармасының бастығы

Ақсұңқарұлы Серік АқынАқын Аманжол Қалалық «Теміртау» газетінің бас редакторы Несіпбай Айқын «Егемен Қазақстан» газетінің меншікті тілшісіБашай Меруеш Ақын

Қостанай

Дандыбаев Бағатұр Əлімбайұлы Қостанай облысы Қазақстан халықтары Ассамблея-сы төрағасының орынбасары

Құдайқұлов Жазит Кəрімұлы «Карабатыр агрофирмасы» ЖШС бас директоры Укин Кенжебек Укинұлы Ардагерлер кеңесінің төрағасы Мұқатов Нағашбай Оразбайұлы Ы. Алтынсарин атындағы мұражай директоры

«Астана» телерадиокомпаниясының журналисті Жамбыл

Төлепберген Мейрамбек Мылтықбайұлы

Жамбыл облысы əкімінің орынбасары

Бекбосын Арғынбай Қоғам қайраткері

Базаралиев Талғат Жаңбырбайұлы Облыстық ішкі істер басқармасы бастығының орынбасары

Ахметов Əшімжан Сүлейменұлы М.Х.Дулати атындағы Тараз Мемлекеттік университетінің ректоры

Каипов Даурен Айтасұлы Жастар орталығы жанындағы ішкі саясат басқармасының директоры Солтүстік Қазақстан

Білəлов Серік Сұлтанғазыұлы Солтүстік Қазақстан облысының əкімі Қанғожин Мүтəлəп Мұхамадиұлы Зейнеткер

Салмурзин Сағындық Досмақұлы Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының облыстық филиалының жетекшісі

Əбілқайыров Армия Əбілқайырұлы Ардагерлер кеңесінің төрағасы Мұсырман Кəрібай Кəсіпкер

132

Шығыс Қазақстан

Əділбаев Жұмаділ Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының ШҚО филиалының жетекшісі

Кеңшілік Бақыт шеберМұқаев Нұрлан Көкенайұлы Облыстық басқарма бастығы, полковникМұхамеджанов Манарбек Əзімбекұлы

Облыстық тілдерді дамыту басқармасының бастығы

Мамыраев Бейбіт Баймағамбетұлы С. Аманжолов атындағы ШҚО университетінің ректоры

Мамбетқазиев Ережеп Əлхайырұлы Қазақ-Америка университетінің ректоры

Темірбеков Нұрлан Мұқанұлы Шығыс қазақстан техникалық университетінің ректоры

Құрылтайға осы 950 қонақпен бірге, 28 ерікті көмекші жəне арнайы тізім бойынша шақырылғандарды қоса есептегенде барлығы 1050 адам қатысты. Ескер-ту: Дүниежүзі қазақтарының IV Құрылтайына шақырылған қоғам қайраткерлері – бұрынғы Жоғарғы Кеңес төрағасы Серікболсын Əбділдин, Ұлы Отан соғысының ардагері, бірқатар уақыт республика Министрлер Кеңесі Төрағасының орын-басары қызметін атқарған Шəңгерей Жəнібеков, бұрынғы Моңғолия Премьер-Министрінің орынбасары, Парламент спикерінің орынбасары, тарихшы-ғалым Зар-дыхан Қинаятұлы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Марфуға Айтқожа, қоғам қайраткері Жібек Əмірханова, Моңғолия Парламентінің мүшесі, академик Бəкей Ағыпар, «Ата-Мекен» қазақ қоғамының Санкт-Петербордағы жəне Ленинград облысындағы президенті Сəрсенғали Құспанов, Астрахань аймақтық «Жолдастық» қазақ мəдени қоғамдық бірлестігінің құрметті төрағасы Никита Ысқақов, Өзбекстандағы қазақ мəдени орталығының бұрынғы төрағасы, журналист Үсен Асқаров, тарихшы-ғалым Тұрсынхан Зəкенұлы жəне белгілі əнші-сазгер Ермұрат Зейіпхан денсаулық жағдайына, басқа да себептер-ге байланысты қатыса алмады.

Күні кеше өткен Құрылтай кезінде арамызда болған Қазақстанның халық жа-зушысы, ақын Тұманбай Молдағалиев, Еуропадан арнайы Астанадағы Назарба-ев университетіне оқытушылыққа шақырылған ғылым докторы Хакан Отыншы, Қазақстанның мəдениет қайраткері Ермұрат Зейіпхан, Қырғызстандағы кəсіпкер Аманжан Асқанов тəрізді бауырларымыз қазір қатарымызда жоқ. Қатыгез ажал ара-мыздан алып кетті. Марқұмдардың жатқан жерлері жаннат, имандары жолдас болсын дейміз!

Чуваш Республикасының экс. экономика министрі, Құрылтай қонағы Əкімова Гүлмира Тағайқызы Ресей Федерациясының Қазақстандағы өкілі болып тағайындалды. Жаңа қызметіне табыс тілейміз!

133

VIбөлім

ҚҰРЫЛТАЙҒА ҚАТЫСУШЫЛАР

ЛЕБІЗІ

134

Ерғали ƏБДІҚАЙМОВ, Қырғызстан қазақтарының қауымдастығы

төрағасының орынбасары

ҚҰРЫЛТАЙ ІСІМІЗДІ ҚАЙТА ҚҰРУҒА ТҮРТКІ БЕРДІ

Дүниежүзі қазақтарының құрылтайына қатысуым менің сана-сезімімде төңкеріс жасады десем болады. Астанаға барған осы бірінші сапарымнан кейін Қазақстанға деген көзқарасым мүлде өзгерді. Біз мынау Қырғызстанға шектес облыстарға, қалаларға барып келіп жүріп онша сезе бермейді екенбіз, Астананы, оның адамда-рын көріп Қазақстанда жасампаз еңбектің салтанат құрғанын өз көзіммен көрдім.

Құрылтайда сөйлеген сөзінде Президент Нұрсұлтан Назарбаев «Жерұйық ме-кен – Астанаға келген қадамдарыңыз құтты болсын, ағайын» деп айтты. Шынын-да да Жерұйыққа барған екенбіз. Елбасы бас болып, қазақстандықтар төс болып, төрт тарабынан самал ұрған ашық далада Жерұйықты қолдан жасапты. Нұрсұлтан Əбішұлының «Туған елге табан тіреймін, көшіп келемін деушілерге қашанда есігіміз ашық... Біз əлемдегі барша қазақ жастарының сапалы білім алуына тиісті жағдай жасауымыз қажет. Қазақстанда біз оны жүзеге асырамыз» деп айтқаны қатты қуандырды.

Біз, енді, Қырғызстанда тұрған соң, Бішкекте қазақ мектебі жоқ, балаларымыз-ды орысша, не қырғызша оқытып, ауызекі сөйлегеніміз болмаса, қазақша хат таныта алмай қалдық. Мен балаларымды қазақша оқытайын деген байламға келдім. Аста-на оншақты жылда қандай керемет өскен. Бұл қарқынымен тағы он жылдан кейін бұдан да ғажап өсіп-өркендеген қалаға айналады. Қазақстанның дамуының діңгегі – Астана. Мұндағы балалар Астанамен бірге өсіп, бірге үлкейіп келеді. Олардың өмірі Астананың жан-жақты көркеюімен біте қайнасқан. Астана қандай жылдам өссе – балалардың, жасөспірімдердің, студенттердің, жас түлектердің сана-сезімі сондай жылдамдықпен өсуде. Балаларымыз Астанамен бірге өссе, біз қуанбағанда кім қуанады.

Астанадан оралғанымызға едеуір уақыт болса да, оның əсерінен арыла алмай жүрмін. Алматы жəне Астана бізді құшақ жая қарсы алды. Алматыға, Астанаға таба-нымыз тигеннен бастап, шығып кеткенше ерекше қамқорлықты сезіп тұрдық. Өздерін еріктілерміз деп таныстырған студент қыз-жігіттер жүгіріп қызмет етті. Үйге келген қонақты күтіп алып, атының шылбырын ұстау атам қазақтың əдемі салты еді, соның заманға сай түрін көріп, Астананың вокзалына жеткеннен бастап көңіліміз тасыды. Құрылтайдың күн тəртібі білгірлікпен жасалыпты. Барған күні Елбасының балалық шағын баяндаған «Балалық шағымның аспаны» атты көркем фильмді көрдік. Ұлы Отан соғысы, шаруашылықты қалпына келтіру жылдарында өсіп-өркендеген жас ұланның өмір жолы қазіргі жастарға үлгі. Үлкендер де «міне солай болған» деп ба-лаларын тəрбиелеуге лайық фильм. Егер əрбір жас бала Сұлтандай алға ұмтылатын болса, Қазақстанның болашағын көз алдыңызға елестете беріңіз. Көркем таспаны көріп шығып, əсем Астананы аралаған соң, балалық əлемінен ертегі əлеміне еніп кеткендей болдық. Яғни, қиялдың шындыққа астасқанына куə болдық. Астананың

135

бой көтерген зəулім ғимараттарының кірпішінде, жайқалып өсіп келе жатқан жасыл бағында, «Бəйтеректің» басындағы панорама залында Елбасының аялы алақанының табы бар екенін айқын сездік.

Сөздің ашығы, бұл Құрылтай мен үшін той-мерекедей көрінген. Бір жағынан алғанда той екені рас. Дүниежүзінің қазақтары бір дастарханның басына бастары қосылып отырса, əрине – той. Бірақ, Елбасы өз сөзінде «Құрылтай – тойласу үшін емес, ойласу үшін шақырылатын жиын» екенін баршамыздың есімізге салды. Шетел-ден келген делегациялар жеті министрлікте өткен «дөңгелек үстелдерге» қатысып, өздерінің мұң-мұқтаждарын айтты, ақыл-кеңес алды. Құрылтайдың барысында əркім өзінің əріптестерін тауып, тəжірибе алмасты. «Той болады, тойдың ертеңі де болады» демекші, қырғыз делегациясы бұл Құрылтайдан үлкен сабақ алды. Біздің Астанаға сапарымыз Қырғызстан қазақтары қауымдастығының ісін өркениет тала-бына сай жаңа бағытта қайта құруға түрткі болып отыр.

Əлішер ГАППАРОВ, Өзбекстан

Мен, өзім құ рыл тайға қатысып отыр ғаныма қуаныш ты мын. Мен Өзбек стан қазақ тарының ара сы нан қонақ бо лып кел дім. Ұзақ жыл дар ол жақта қыз мет еттім, қазір зейнет демалысындамын. Қазақ пен өзбек ежелден туысқан халықтар ғой, ол жақтағы біздің өмі ріміз жаман емес. Ешқандай қысымшылық көріп жатқан жоқ пыз. Бірақ тарихи Отанға қайту əр қашанда ойымызда, əттең соған кедергілер де аз емес. Соның ішінде көші-қон мəселелері қиын екенін естіп жүрміз. Солар ды жеңілдетіп, қиындықтар жойыла тын болса, келгіміз-ақ келеді. Қазақстанда тұрмыс тың жақсы екенін біліп отырмыз. Біз келгенде ағайын-туғандарымызбен бірге келеміз ғой. Əсіресе, балаларымыз ел жаққа барғысы келеді. Бүгін Елбасымызды көріп отырмыз, оған да қуаныштымыз. Дүниежүзі қазақ тарын бір жерге жинап, басымызды қосып отырғаны үшін ол кісіге алғыс айтамын. Оның оңай шаруа емес екенін де білеміз. Алладан денсаулық тілеймін ол кісіге.

Əбу-Ислам ТҰРСЫНБАЕВ, Ресей Федерациясы

Ел тəуелсіз дігі нің 20 жылдығы қар саңын да өтіп отырған құрыл тайда үлкен шешімдер болатынынан үміттімін. Елбасы Н.На зарбаевтың сөзінен де сондай үміт отын көрдім. Мен ендігі жерде шетелде тұратын қазақтармен араласу, олармен мə-дени, эко номикалық жəне ғылыми жағынан ынтымақ тасу бұрынғыға қарағанда жиірек əрі тиімдірек болатын шығар деп ойлаймын. «Нұрлы жол» атты бағдарламада көрсетіл ген мəсе лелердің тым болмаса 80 пайызы нақты іске асса – үлкен олжа бо-лар еді. Ал енді өз тара пымнан айтар ұсынысым, Мəс кеуде ТМД-да тұратын барлық қазақтардың дүниежүзілік мəдени орталығы ашылса екен деймін. Өйткені, Мəскеу тоғыз жолдың торабы ғой. Ондай орталықтар армян, əзірбайжан жəне т.б. халықтарда бар. Сондай бетке ұстар орта лық бізге де керек-ақ. Əрине, Мəскеуде кри миналдық

136

жағдайдың қиын, басқа ұлттарға деген басқаша көз қарастардың бары рас. Бірақ «қасқырдан қо рықсаң, орманға барма» дегендей, қайдағы бір топтардан қорқып, өмір сүрмей отыра аламыз ба? Мəскеудің өзін де ғана 15 мың дай, ал бүкіл Ресейде 1 млн-ға жуық қазақ бар, сондай жерде Қазақ станмен тығыз байланыс орнатқан бір мə дени орталық керек қой. Бұл – менің өз ойым.

Əбдуақап ҚАРА, Түркия

Біз осы құрыл тай ға үлкен үмітпен келіп отырмыз, өйт кені бұл құ рылтай Қазақстан ның кəме лет ке толған ша ғын да өтіп отыр. Қа зір Қа зақ станның халықара-лық аренадағы сал ма ғы өс ті. Ол əлемдік үлкен баста ма ларға да мұрындық болып отыр. Осының өзі оны əлемге танытып, беделін көтере түсті. Енді Қазақстан диа-спора мəселелерін де толық шеше алады деген ойдамыз. Осыған орай мен диаспора ми нистрлігінің құрылуы шарт дер едім. Қазір қазақтардың үштен бір бөлігі шет ел-дерде жүр. Оларды қатыс тырған сыртқы саясат əлі күнге Қазақстанда жасалған жоқ. Диаспора саясаты дегенде тек көші-қон мəселесін ғана қамту – ол біржақтылыққа ұрындырады. Бұған қоса шет елдерде тұратын қазақтар Қа зақстанға қандай қызмет ете алады деген мəселе күн тəртібіне енгізіліп, оны шешу жолдарын жасау керек. Президенттің «Қазақстаннан не аламын деп келмей, не беремін деп келу керек» деген сөзі дұрыс, бірақ жеке адамдар мардымды ешнəрсе бере алмайды, ал олардың күшін əлгіндей ми нистрлік бір арнаға тоғыстырып, сырт тағы қазақтардың «Қазақстанға қызмет ету саясатын» жасаса – ол үлкен күш болар еді. Екіншіден, шетел қазақтары мен атамекен қазақтарын, сон дай-ақ шетелдегі қандастарды өзара байла ныс тыру мəселесін қолға алу керек. Олар қазір бір-бірін түсінбейтін, бір-бірін оқып, біле ал-майтын жағдайға кетіп бара жатыр. Сон дықтан барлық қазақтың ортақ əліпбиі болуы керек. Осы істі Қазақстан бастап қолға алып, латын қарпіне көшсе, одан əрі Шыңжаң қазақтарының оған көшуіне ықпал етсе, бəріміз бір түрлі жазуға қол жеткізіп, бір-бірімізді қалтқысыз ұғатын болар едік.

Құрманбек ƏЛІМҒАЗЫ, Қытайдан келген əнші

Меніңше барлық адамның жүрегінде ата мекенге жетуге де ген құш тарлық бо ла-ды. Та ры дай ша шыл ған ха лық тың бə рі де өз Ота нының болға нын қалай ды. Өзім де сондай сезімді бастан кешкен адаммын. Сондықтан да Қытайдан 2001 жы лы туған жерге қоныс аудардым. Қазір жағ дайымыз жаман емес. Мен де елден алайын деп емес, бо йымдағыны берейін деген адам мын. Туған жерім менің ниетімді қолда ды, Абай атындағы опера жəне балет театрында жеке концертімді бердім жуырда. Олжас деген ұлым, Үкібай деген қызым бар. Елба сының сөзі ұнады, ол кісі келемін деген-дерге есік ашық екенін айтты. Енді келу, келмеу əркімнің өзінің санасына байла нысты нəрсе ғой. Меніңше, барлық қазақтар да атамекенге оралып, туған жердің гүл де нуіне өздерінің қолдан келген үлесін қосуы керек. Біз міне, өз елімізде, өз жерімізде, құ-

137

дайға шүкір, шал қып жүрміз, ешкім кеудемізден итеріп жатқан жоқ. Керісінше, бар-лық жерде қолдан келген қолдауларын көрсетеді.

Ирина ҚАРА БО ЛАТОВА, Ресей Федерациясы

Мен аз санды ха лықтардың тілдері, дəс түр лері сақталу про б ле маларымен айналыса мын. Соның ішінде жер гілікті халықтар дың фоль к лорын жи най мын. Біздің Түмен об лысында 151 ха лықтың өкілдері тұрады. Соның ішінде қазақ диаспорасының ала тын өзіндік орны бар. Менің əкем қазақ, шешем украин қызы. Менің ой-пікірім қазақ қызынікі болғаны мен, тілім орысша. Əкем Торғайда тұрған, ол ақын болған еді. Өзім Арқалық педи нс титутын бітіріп, тағдырдың жазуымен Тү-мен ге кетіп қалған едім. Сол жақта тұрмыс құр дым, балалы болдым. Бір қызығы, менің қызым өзін украинмын деп, ал ұлым өзін қазақ пын деп есептейді. Осы жолы мен ата-бабаның рухын сезінсін деп оны өзіммен бірге алып келдім. Қазір мен қазақ, татар халықтарының бесік жырларынан жинақ шығару үстін демін. Сібір татарлары мен қазақтар өте ұқсас келеді. Өйткені, қазақ халқын құра ған ру-тай палардың 70 пайызы онда бар екені қазір мəлім болып отыр. Құ рыл тай ды мен əр қиырда жүрген қазақ тардың арасында ғы лы ми, іскерлік істердегі өзара ынты мақ тастық орнату фо-румы деп қа был даймын. Соның ішінде мен өзім Қа зақ стан Ғылым академиясының президентімен кездесіп, қазақтану тақырыбы бойынша іскерлік байланыстар орнату мақсатында келіссөз дер жүргіздім.

Еркін БӨЛЕКБАЕВ. (Қырғызстан)

Атажұртқа арқа сүйеймін

Құрылтайға Қырғызстан атынан қонақ боп қатысып отырғаныма өте қуаныштымын. Айырқалпақты ағайындардың арасынан атамекенге деген сағынышымызды арқалап, осында он екі қазақ келдік. Жиыннан əрқайсымыздың өзіміздің күтеріміз бар. Тіпті, осы жиында шешімін табатын мəселелерді айтпағанда, осында келіп, қандастарымызбен танысып-білісіп қайтқанның өзі неге тұрады?! Мен алғаш рет Түркістанда өткізілген екінші құрылтайға қатысқанмын. Үшіншісіне келе алмадым. Өйткені, елде саяси науқан өтіп жатқан. Ал енді мына құрылтай тың серпінмен өтті деген сенімдемін. Қазақстанның жері кең, пейілі кең. Дүниежүзілік саясатта да өзінің орны, айтар ойы бар ел екенін дəлелдеп жатыр. Сол сияқты жер жүзіне тарыдай шашырап кеткен қандастарын да есінен шығармайды. Біздің үлкен атамыз 30-шы жылдарда Сарыарқа өңірінен кеткен екен. Сондықтан байырғы атамекенімізге арқа сүйеп, жақсылығына қуанып отырамыз. Балаларым Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде оқиды. Қазақтың мəдениетінен, ата-баба салтынан қол үзбесін деп əдейі осында оқытып жатырмын. Əйтпесе, қазір ресми де-рек бойынша, Қырғызстанда 36 мыңға жуық қазақ бар екен. Көпшілігіміздің тіліміз

138

қырғыз, орыс тілдеріне бейім. Өйткені, онда арнайы қазақ тіліндегі мектеп, ақпарат алатын басылымдар жоқ. Өзім Жоғарғы Кеңеске екі рет депутат болғам. Қаржы полициясының төрағасы қызметін атқардым. Қазір елдегі «Жасылдар партиясының» лидерімін. Қайда жүрсем де атамекенге деген ынтызар сезімімді өшірген емеспін.

Нұрилə ҚЫЗЫХАНҚЫЗЫ. (Қытай)

Отан осы жерден басталады

Мен Қытайдың Алтай аймағынан дүниежүзі қазақтарының құрылтайына арнайы келдім. Осындай үлкен деңгейдегі ауқымды шараға қатысуға мүмкіндік алғаныма өте қуаныштымын. Əлемге тарыдай шашырап кеткен қазақтарға қатысты айтқанда, көптеген мəселелердің басы қылтиятыны жасырын емес. Осы ретте біз мынаны естен шығармасақ екен: ол ең алдымен ел-елдің арасындағы достық қарым-қатынасты нығайтып, мəдени байланысты жақсарту. Себебі, басты мəселе – барлық елдегі қазақтардың өзара мəдени байланысының орнығып, жан дануында ғой. Сондықтан, құрылтайда, міне, осындай мəселелер қозғалса деген ойымыз бар.

Өзім кезінде денсаулық сақтау саласында қызмет еткенмін. Қазір құрметті де-малыстамын. Бір балам осы Қазақстанда тұрады. Кəсіпкерлікпен айналысады. Қазақстанға келіп жатқан басқа да ағайын туыстарым бар.

Қазір əрбір азамат қалай, қай жерде тұрғысы келсе, сол адамның өз еркі, өз құқығы бар. Бір жағынан, бір елден бір елге келу оңай емес. Мəселен, өз тарихи атамекеніне ораламын дейтін қандастарымыздың алдынан кейде визада, қоныстану мəселесіне келгенде қиыншылықтар, кедергілер кездесіп қалып жатады. Осындай мəселелер шешілсе, «атамекенім» деп келетін қазақтардың бір жерге қиналмай, ор-наласуына жағдай жасалса нұр үстіне нұр болар еді. Өзге елде тұратын азаматтар Қазақстанға өзінің тұрғылықты жерін тастап, тұрмыстың тауқыметін тартқаннан, сол тұрмыстарын жақсартамыз деген ниетпен келмейді.

Олардың өз тұрған жерлеріндегі жағдайлары жақсы. Қазақ жеріне олар атаме-кенге деген сүйіспеншілігін арқалап, «Отаным» деп келеді.

Жанат БОҚАШҰЛЫ,

(Моңғолия)

Бүтіннің бір бөлшегіміз

Астана төрінде өтетін Дүниежүзі қазақтарының құрылтайына Моңғолияның Баянөлгий аймағынан арнайы келдік. Баянөлгий аймағында маманды оқыту өндірістік орталығы дейтін мекеме бар. Сол орталықта қоғамтану пəнінен сабақ беремін. Өлең жазамын. Сондықтан, бір жағынан құрылтай ұйымдастырған мүшəйра бəйгесіне қатыспақ ниетпен де келіп отырмын. Бір атап өтерлігі, бүгінгі күнге дейін ешқандай кедергісіз атамекенге келіп жатырмыз. Оған қуаныштымыз.

139

Дүниежүзі қазақтарының құрылтайында көптеген маңызды мəселе көтеріледі деп ойлаймын. Олардың негізгісі – көші-қон мəселесіне қатысты болуы керек. Себебі, атамекендегі көші-қон мəселесі қандай жүйеде жүріп жатқаны жайлы біліп те, естіп те отырмыз. Визаға қатысты да біраз кемшіліктер бар. Олар да ескерілсе екен.

Екінші бір мəселе, жастарға қатысты дер едім. Бүгінде Қазақстанға ғылым қуып келетін жастар аз емес. Солардың ғылыммен айналысуына мүмкіндік жасалғаны дұрыс деп ойлаймын.

Өзім Астанаға 10 жылдан кейін келіп отырмын. 2001 жылы А. Байтұрсынов атын дағы Қостанай мемлекеттік университетінің тарих факультетін бітіргенмін. Қазақстанға бірлі-жарым туыстарым келген. Олар Астанада тұрады. Қазақстанға қоныстанғандарына біраз уақыт болды.

Атамекенге келгендегі əсерім жоғары. Ел ерекше қарқынмен дамып келе жатыр деп айта аламын. Осы сапарымды пайдаланып, Қазақстандағы барша қазақтарға, өзіммен бірге оқыған достарыма сəлем жолдағым келеді.

Исмайыл КЕСИЖИ, (Ұлыбритания)

Виза мəселесі жолға қойылса екен

Дүниежүзі қазақтарының бұрынғы құрылтайларына да, яғни 1992 жылы өткен тұңғыш құрылтайға жəне 2005 жылы ұйымдастырылған 3-ші құрылтайға да қатыс-қанмын. Жалпы мен тарихи отаныма Қазақстан өзінің егемендігін алғаннан кейін, 1992 жылы келдім. Одан кейін де атамекенге талай мəрте келіп-кетіп жүрдім. Ұлыбританияда 1986 жылдан бері тұрамын. Отбасым, ұл-қызым бар.

Қазір Ұлыбританиядағы қазақ қоғамының жетекшісімін. Бұл қоғамды 2003 жылдан бері басқарып келемін. Қоғамның мақсаты – сол жерде тұратын қазақтардың тілін сақтап қалуға, олардың бір-бірімен қарым-қатынасын нығайтуға, қазақ жас-тарының санасына өздерінің қазақ екендіктерін сіңіруге, қазақтың əдет-ғұрпы мен салт-дəстүрлерін жандандыруға бағытталған. Біз осы бағытта түрлі шаралар ұйымдастырамыз. Ғалымдарды шақырамыз. Қазақстан тарихы, ұлттық мəдениет ту-ралы əр түрлі конференциялар өткіземіз.

Дүниежүзі қазақтарының құрылтайына көп жерден, атап айтқанда 33 мемлекет-тен қазақтар келіп жатыр. Ал сол əр мемлекеттен келген диаспораның өзіне сай про-блемалары болатыны анық. Мəселен, Ұлыбританиядан келетін қазақтар үшін ең ба-сты мəселе – ол қазақ тілі. Əрине, қазақ тілін дамыту үшін қауымдастық арқылы үлкен көмектер алып жатамыз. Білім жағынан да, қазақша оқу жағынан да қауымдастық тарапынан болсын, елшілігіміз тарапынан болсын қолдау бар. Кішігірім қазақша үйрететін мектебіміз де жұмыс істеп жатыр. Алайда, тілді үйренуге орта керек қой. Ал орта болмағаннан кейін, тіл үйрену жағы қиындық туғызып жататыны белгілі. Себебі, жастар бар болғаны бір-екі сағат қана қазақша сабақ алады. Ал бұл тіл үйрену үшін жеткіліксіз. Сондықтан, осы мəселенің өз жүйесін тапқанын қалаймыз.

Екінші бір мəселе, визаға келіп тіреледі. Себебі, бұл проблема аздаған қиындық туғызып жататынын жасырмаймыз. Ұлыбританияда туып-өскен, бірақ кейіннен

140

Қазақстанда жұмыс істегісі келетін, осында келіп-кетіп жүргісі келетін жастардың виза алу мəселесінде біраз қиындықтар бар. Бұл мəселе елшіліктерге қатысты емес, көбінесе заң бойынша виза ала алмай жатамыз. Сондықтан, заң жағынан жеңілдіктер ойластырылса, дұрыс болар еді.

Қазіргі таңда жастарымыз біртіндеп өздерінің тарихи отанына келіп жатыр. Өткен жылдары қазақ қоғамының бастамасымен Алматыға Ұлыбританияда туып-өскен 3 жас келген болатын. Қазір олар компьютер, жаңа технология саласында жұмыс істеп жүр. Яғни, өзге елде жүрген қазақ жастарының Қазақстанға келсем де-ген ниеті оң.

Мехмет ЗЕНГИН, кəсіпкер (Франция)

«Біздің намысымызды қамшылаудың қажеті жоқ. Онсыз да біз сонымен жата-мыз, тұрамыз, ауырамыз, өмір сүреміз»

2011 жылдың 25–27-мамыры күндері Астана қаласында өткізілген Дүниежүзі қазақтарының ІV Құрылтайы аясында түрлі қызықты іс-шаралар ұйымдастырылды. Соның бірі – шет елдерден келген Құрылтай қонақтарының бірқатар министрліктерде өткен кездесулері дер едік. Осы орайда шет елдерде тұрып жатқан, сонда жұмыс жасайтын 40 шақты қоғам қайраткері жəне іскер азаматтар Қазақстан Респу-бликасы Экономикалық даму жəне сауда министрлігінде бас қосып, аталған министрліктің вице-министрі Марат Құсайыновпен кездесті. Шынын айту керек, қазіргі таңда шетелдегі қазақтардың тарихи отаны – Қазақстанмен іскерлік жəне са-уда тұрғысындағы қарым-қатынасы өзекті күйінде қалып отыр. Сондықтан да кез-десу пікірсайыс түрінде өтті. Онда негізінен шетелден келген қандас қазақтар сауал тастап, ұсыныс айтып, өте белсенділік танытты. Құрылтай қонақтарының ой-пікір, лебізі дегенде біздің есімізге сол бір кездесу оралады.

– Парижде тұрамын. Онда өзімнің кəсібім бар. Түркияда бір-екі зауытым бар. Кіші əкем қайтыс боларынан бұрын «Ит те болса тамағын табады, сендер елдеріңді табыңдар!» деп айтушы еді. Сондықтан да біз елге келдік. Бұл ретте бізге ештеңе керек емес. Ақша да, несие де қажет емес. Оның бəрі өзімізде бар. Біздің мақсатымыз – өз тəжірибемізді атажұртқа əкеліп сіңіру, үйрету болатын. Бұған дейін мен Қазақстандағы «Сымбат» фирмасымен жұмыс істегенмін, «Қарқара» көрмесіне өнімдерім қойылған. Менің сəн үлгісі бойынша Парижде екі үлкен дүкенім болды. Сол ісімді тарихи Отанымда ашпақ едім. Бірақ та елімде ешқандай қолдау таппа-дым. Қолдау болғанда мен ақша сұрап отырған жоқпын. Мысалы, былтыр осында мың шаршы метрлік жер ұстадым, ақшасымен, акциясымен. Сол жерде ісімді жан-дандырайын десем, ешбір қолдау көрмедім. Анау анаған сілтейді, мынау басқаға сілтейді. Ал бізде, Түркияда олай емес. Мен онда алғаш фабрика ашамын дегенде қала мэрінің өзі «Мəке, қолыңызды еш қақпаймын. Не істесеңіз де өзіңіз білесіз» деп қатты қолдау білдірген болатын. Қазір сол əкім көмектескен фабрикамда 150 адам жұмыс істейді. Оның үстіне менің Францияда, Италияда, Бельгияда өз ісім бар. Солардың бəрінде (Түркиядан басқасында) кілең қазақтар жұмыс істейді. Енді соны елімізге əкеліп көрсетейін десем, ешқандай қолдау болмады. Сосын бар ісімді жиып,

141

қайта кеттім. Жəне бұл жалғыз менің ғана мəселем емес. Шетелдік іскер жандардың бəрінде бар жағдай. Кеше Елбасы айтып кетті ғой «Не аламын деп емес, не беремін деп келіңдер!» деп. Сол айтқандай, біздің ойымыз Қазақстанға бірдеңе беру. Өкінішке қарай бұл тұрғыда əзірге түсіністік болмай тұр.

Арып ЗҰРҒАНБЕКҰЛЫ, Қытайдағы ШҰАА Халық үкіметінің кеңесшісі, Шыңжан қазақ мəдениеті қоғамының бастығы

– Мен осында келер алдында бірнеше бизнесте жүрген қазақ жігіттерімен сөйлестім. Солардың айтуынша, қазақтың іскер жігіттерінің көбінің Қазақстанға келу ойы бар. Осы жақта өз істерін ашқысы келеді. Бірақ, осындағы жағдайды естіп, көріп, білген соң, өз істерін ішкі Қытайға алып кетуге мəжбүр. Сөйтіп, кəсіптерін Пекинде, Шаңқайда дамытуда. Неге? Себебі, ол жақта кейбір жеңілдіктер бар, мүмкіншіліктер бар. Ал ондай Қазақстанда жоқ. Сондықтан бұл жерде министрліктегілер мəселеге ұлттық тұрғыдан қарай білуі керек. Қазақты қалай атажұртқа тарту, ұйыстыру керектігін ойлаған жөн. Кешегі Президент сөзіндегідей ұлттық мүдде басында тұруы керек. Нұрсұлтан Əбішұлы «Келіңдер, істеріңді ашыңдар, дамыңдар, өсіп-өркендеңдер» деген жоқ па? Мысалы, Қытайда шет елдегі қытайлар үшін ерекше саясат ұстанады. Бұл не үшін? Ұлттың ортақ мүддесі үшін жасалып жатқан жоқ па, соның бəрі. Сондықтан, дүниеде саясаттан ажырап кеткен, ұлттық мүддені ойламай-тын экономика жоқ. Осы орайда ана Қытайдың Пекинінде, Шаңқайында өз істерін дөңгелетіп отырған 400-дей қазақ жігіттері бар. Олардың Қазақстанға келгілері бар. Бірақ, оған бүгінде мүмкіншілік болмай отыр.

143

VIIбөлім

ҚҰРЫЛТАЙДАН КЕЙІНГІ ОЙЛАР,

ІС-ШАРАЛАР

144

Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ə. Назарбаевтың Дүниежүзі қазақтарының ІҮ Құрылтайында сөйлеген сөзінен туындайтын міндеттерді, Құрылтайда қабылданған қаулы-қарарларды жүзеге асыру бағытындағы іс-шаралар арнасы ҚР Президенті əкімшілігі жетекшісінің арнайы бұйрығымен бекітіліп белгіленді.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢПРЕЗИДЕНТІ ƏКІМШІЛІГІНІҢ

БАСШЫСЫБҰЙРЫҚ

010000, Астана қаласы, Ақорда 2011 жылғы 21 маусым№ 01-38.72

Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 25 мамырда өткен Дүниежүзі қазақтарының IV құрылтайында берген тапсырмаларының іске асырылуын бақылау жөніндегі іс-шаралар жоспарын бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 25 мамырда өткен Дүниежүзі қазақтарының IV құрылтайында берген тапсырмаларының іске асырылуын бақылау жөніндегі іс-шаралардың орындалуын қамтамасыз ету мақсатында БҰЙЫРАМЫН:

1. Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 25 мамырда өткен Дүниежүзі қазақтарының IV құрылтайында берген тапсырмаларының іске асыры-луын бақылау жөніндегі қоса беріліп отырған іс-шаралар жоспары (бұдан əрі – Жо-спар) бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары Жоспарда көзделген іс-шаралардың мүлтіксіз жəне уақтылы орындалуын қамтамасыз етсін.

3. Жоспардың іске асырылуын бақылау жөніндегі жұмысты үйлестіру Қазақстан Республикасы Президенті Əкімшілігінің Ішкі саясат бөліміне жүктелсін.

4. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президенті Əкімшілігі Басшысының орынбасары М.С.Əшімбаевқа жүктелсін.

5. Осы бұйрық қол қойылған күнінен бастап күшіне енеді.

А. Мусин

145

«БЕ

КІТЕМІН

»

Қазақстан


П

резидент

Əкімшілігінің

басшысы

___

____

____

__ А

.Мусин

«21

» маусы

м 2

011 жыл

Елбасы

Н.Назарбаевты

ң Дүниежүзі қазақтары

ның

IV құрылтайында

берген

тапсы

рмаларын жүзеге асыру

бойынш

а іс

-шаралар

жоспары

р/с

Іс-шара атауы

Аяқтау ны

саны

Оры

ндалуы

на

жауаптылар

Оры

ндалу

мерзімі

Бақылауға

жауапты

1 «Нұрлы

көш

» бағдарламасыны

ң 2-ші кезеңін

жүзеге

асыру мəселесі

бойын

ша ұ

сыны

с енгізу

ҚР Президент

Əкімш

ілігіне

ұсыны

стар

ПМК,

ІІМ

, Еңбекми

ні20

11 жыл

III

тоқсан


Əкімш

ілігінің Ішкі

саясат

бөлімі

2Қазақ диаспорасы

жастары

на бөлінетін

білім

гранттарын

ың квоталары

н қайта н

ақтылау;

қазақ

диаспо-

расы

жастары

арасын

да Астанадағы халы

қаралы

қ На-

зарбаев университетіне

білім

алуға

үмітті талапкерлерді

тарту шараларын

ұйы

мдастыру


Əкімш

ілігіне

ақпарат

ПМК,

БҒМ

, «Назарбаев

Университеті

» АҚ

2011

жыл

III

тоқсан


Əкімш


саясат

бөлімі

3Шеттегі қандастардың

Қазақстаннан жан

-жақты

хабар

алып

тұруы үш

ін қазақтар тұратын елдерде «

Каспионет»

арнасыны

ң таратылуын

, интернет ресурстарды

қосуды


ету


Əкімш

ілігіне

ақпарат

БАМ

, ҚМ

2012

жыл

ІІ тоқсан


Əкімш


саясат

бөлімі

4Ұлттық дəстүріміз бен тарихы

мыз туралы хабарларды

арттыру жолдарын

қарастыру


Əкімш

ілігіне

ұсыны

стар

БАМ

, ММ

, ҚМ

2011

жыл

III

тоқсан


Əкімш


саясат

бөлімі

5Дүниежүзіндегі қазақ жастары

ның байланысын

ны ғайу

үшін

арнайы

веб

-портал аш

уды қамтамасыз

ету


Əкімш

ілігіне

ақпарат

ПМК,

БАМ

, ММ

, ДҚҚ

(келісім

бойын

ша)

2012

жыл

ІІ тоқсан


Əкімш


саясат

бөлімі

146

6Қазақ диаспоралары

тұры

п жатқан елдерде ұлттық

өнер

мен мəдениетті

кеңінен

таратудың

тетіктерін

енгізу;

сол

аймақтарда

мүмкіндігінш

е «Аб

ай» орталы

қтарын

ашуды

қолға алу

, оларды қарж

ыланды

ру


Əкімш

ілігіне

ақпарат

ПМК,

БҒМ

, ҚМ

, ММ

2012

жыл

ІІ тоқсан


Əкімш


саясат

бөлімі

7Ұлтым

ызды

ң аса құнды

рухани мұралары

сақталған

жерлеріне

экспедициялар ұйым

дастыр

ып, құнды

мұраларды жинақтау жұмыстары

н ұйым

дастыру


Əкімш

ілігіне

ақпарат

ММ

, БҒМ

, ҚМ

2012

жыл

IV

тоқсан


Əкімш


саясат

бөлімі

8Еуропа

елдерінде, Ресейде, Моңғолияда, Өзбекстанда

кіші

құрылтайларды тұрақты өткізуді


ету, Қы

тайда

Қазақстан мəдениет

күнін өткізу

жөнінде

ұсыныс енгізу


Əкімш

ілігіне

ақпарат

«Самұрық

-Қазына»

ұлттық

əл-ауқат қоры,

ММ

, СІМ

, ДҚ

Қ (келісім бойынш

а)

2012

жыл

ІІ тоқсан


Əкімш


саясат

бөлімі

9Қазақ диаспорасы

өкілдерінің

ана тілін

үйренуге

арналған

дискілер,

оқулы

қтар

мен

сөздіктерді тара-

туды

ұйы

мдастыру

жəне д

иаспора ж

астары

өкілдерін

Қазақстанға тарту

мақсатында əлеуметтік-экономикалық

, ақпараттық

, білім

беру, мəдени

-спорт

шараларын

ұйым

дастыру жөнінде

ұсыны

стар

енгізу


Əкімш

ілігіне

ақпарат

ММ

, СІМ

, БАМ

, БҒМ

, ТС

М,

2012

жыл

ІІ тоқсан


Əкімш


саясат

бөлімі

10Қазақстанға көш

іп келген қандастарды,

шетелдерде

техникалық

білім

алған

қазақ

диаспорасы жастары

н жаңа

индустриялық

өндіріске

жəне агроөнеркəсіп

салалары-

на кеңінен

тартуды

ң жолдарын

қарастыру

; мамандарды

қажеттілікке б

айланы

сты қайта д

аярлап

, қысқа

мерзім

де

оқытумен



Əкімш

ілігіне

ақпарат

ПМК,

ИЖТМ

, АШМ

, БҒМ

, Еңбекми

ні20

12 жыл

III

тоқсан


Əкімш


саясат

бөлімі

Аббревиатураның толы

қ жазылуы

:ПМК

– Қазақстан


Премьер

-Министрінің

Кеңсесі

ММ



Мəдениет ми

нистрл

iгі

IIМ

- Қазақстан


Iшкi

iстер ми

нистрліг

iС

IМ - Қазақстан


Сыртқы

iстер ми

нистрл

iгi

ТСМ



Туризм жəне спорт ми

нистрлігі

БАМ



Байланы

с жəне ақпарат ми

нистрлігі

АШМ



Ауы

л шаруашылы

ғы министрлігі

БҒМ



Білім

жəне ғылы

м ми

нистрлігі

ҚМ



Қаржы

министрлігі

Еңбек ми

ні- Қ

азақстан


Еңбек

жəне халы

қты

əлеуметтік қорғау

министрлігі

ИЖТМ

– Индустрия

жəне жаңа технологиялар ми

нистрлігі

ДҚҚ

- Дүниежүз


ның қауы

мдастығы

147

Дүниежүзі қазақтарының ІҮ Құрылтайына жəне жалпы Құрылтайларға байланысты туындаған арналы ойлар Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы жетекшілерінің Республика басылымдары тілшілеріне берген сұхбаттары мен əңгімелесулерінде, естеліктерінде көрініс тапты.

Т. МАМАШЕВ, Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Төрағасының бірінші орынбасары

Құрылтай: нəтиже мен тағылым

Биылғы жылы елімізде болған ең маңызды оқиғалардың бірі – 25-27 ма мыр аралығында Астана қаласында өт кен Дүниежүзі қазақтарының IV құ рыл тайы. Құрылтайға əлемнің 35 елінен 400-ге жуық ресми өкілдер келді.

Құрылтайды өткізу оңайға түскен жоқ. Толып жатқан қиындықтар болды. Оның бəрін айта берсек, əңгіме тым ұзаққа созылады. Біз ең басты дегендеріне ғана тоқталайық.

Сырт жерлердегі қазақ диаспорасы 40-қа жуық елге шашырап кеткен. Ол елдердің көпшілігі шалғайда, барыс-келісі ұзақ. Сондықтан олармен байла ныс жа-сап, құрылтайға қатынасатын да рын анық тап, келіп қайту жолын реттеп, күтіп алу мен шығарып салудың өзі шым-шытырық жұмыс. Оның үсті не, кей біреулердің құрылтайды өткізу ге пенде шілікпен əдейі кедергі жаса ғанын да көрдік.

Осыған қарамастан Қауымдастық тың аз ғана қызметкерлері көп жұмыс-ты ойдағыдай орындап шықты. Бірақ барлық жұмысты тек Қауымдастық ат қарды дейтін ұғым тумауы тиіс. Мұн дай дүбірлі жиын барша қауым бірлесіп кіріскенде ғана ойдағыдай өтеді. Осы тұрғыдан келгенде, Президент Əкім шілігі мен оның Ішкі саясат бө лімінің, Үкіметіміздің, Мəдениет министрлігі мен Тіл комитетінің, Сыртқы істер министрлігі мен шетелдердегі ел шіліктеріміздің, Астана жəне Алма-ты қалалары əкімдіктерінің еңбегі ерекше. «Самұрық-Қазына» ұлттық əл-ауқат қо ры мен «Қазақстан темір жолы» АҚ-на да алғысымыз айрықша.

«Егемен Қазақстан» газеті, «Хабар», «Қазақстан» телеарналары баста-ған бұқаралық ақпарат құралдарына Құрылтайды шынайы жанашырлықпен насихаттағаны үшін ризашылығымыз ды білдіреміз.

Əйтсе де, Құрылтайды өткізудегі ең басты жанашырымыз да, қолдаушы мыз да Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев болғандығын атап айту – парызымыз.

Нұрсұлтан Əбішұлы Құрылтайды өткізу қолға алынған күннен бастап, бұл мəселені үнемі назарында ұс тап, айрықша көңіл бөліп отырды. Құ рылтайдың салта-натты ашылуының қар саңында арнайы қабылдап, ұлы жи ынның бүкіл дайындығын егжей-тегжейлі нақтылап, қажетті ақыл-кеңесі мен тапсырмаларын да берді.

Елбасының осы қолдауы мен жан ашырлығы бізді қанаттандырды, жиы ны-мыздың барынша сапалы өтуіне үл кен ықпалын тигізді.

Кез келген істі ойдағыдай жүзеге асы ру үшін, ең алдымен, оның бағыт-бағдарын анықтап алу керек. Біз де ІV Құрылтайды өткізуге кіріскенде, ең алды-мен, жұмысты алқалы жиынның тұжырымдамалық жоспарын жасаудан бастадық.

148

Бұл ретте, өткен құрылтай лардағы іс-тəжірибені негізге алдық. Əлем қазақтарының алғашқы басқо суы 1992 жылы Елбасының тікелей қолға алуымен өткені баршаға мəлім. Міне, содан бергі үш Құрылтай жер жүзіндегі бүкіл қазақтың атажұртқа де-ген ынта-ықыласын, мақтанышы мен сүйіспенші лігін арттырып, олардың тарихи от-анына оралуын барынша кө бей туге əсер етті. Жаңа Құрылтай да осы дəстүрді одан əрі жалғастыруы керек еді. Бірақ сонымен бірге, бұрынғы басқосулардан өзіндік ерекшіліктері мен айырмашылықтары да болуға тиіс деп есептедік. Осыған орай, бұл Құ рыл тайда жастар мəселесіне айрықша көңіл бөлуді дұрыс көрдік. Өйткені, соң ғы уақытта шетелдердегі, əсіресе, Еуропадағы жастарымыздың қазақ халқының ежелгі мəдениетінен, салт-дəстүрі мен əдет-ғұрпынан алыстауы анық байқалуда.

Құрылтайға Елбасының өзі қатыса тын болғандықтан, алқалы жиында шет елдегі қазақ диаспорасы мен оралман дардың ең мұқтаж мəселелері де жан-жақты айтылуы керек еді. Бұл ретте үш мəселеге айрықша көңіл бөлдік. Оның біріншісі – көші-қон, екіншісі – оқу-білім, үшіншісі – мəдени-рухани жəне бұ қаралық ақпарат құралдары мəселелері.

Құрылтайды өткізу барысында осы жоспар-бағдарлама толығымен жүзеге асты. Алыс-жақыннан келген ағайын дар дың бəрі Қазақ елінің бүгінгі даму деңгейіне риза екендерін білдіріп, мұ ның бəрі биыл 20 жыл толғалы отыр ған Тəуелсіздігіміздің жемісі екенін атап өтті. Сондай-ақ, қонақтар Тəуел сіздіктің іргесін бекітіп, еліміздің атақ-даңқын бүкіл əлемге танытқан Елба сын Президент сайлауындағы жаңа же-ңі сімен бір ауыздан құттықтап, туған отанды жаңа белестерге бастай беруіне өз тілектестіктерін білдірді.

Құрылтайда жастарға айрықша кө ңіл бөліну керек деген мақсатымыз да толық орындалды. Яғни, шетелден келген қонақтардың алпыс пайызын жастар құ ра-ды. Құрылтай бағдарла масы бой ынша арнайы футбол турнирі өт кі зіл ді. Кілең қа-зақтардан тұратын əлем нің 8 коман дасының жасыл алаңға шығып жарыс өткізуі халқы мыз дың тарихында бұрын-соңды кездеспеген үлкен оқиға болды.

Елордадағы Президенттік мəдени орталығында қазақ диаспорасы мен орал ман жастардың арасында қыл қа лам шеберлерінің көрмесі ашылып, жыр мүшəйрасы өткізілді. Оған əнші мен бишілер өнерден шашу шашты. Бұл салтанат жастардың думанды əн-би кешімен жалғасты.

Ең бастысы, Құрылтайда диаспора мен оралмандардың бүгінгі таңда күн тəртібінде тұрған бүкіл күрделі мəсе лелері жан-жақты талқыланып, оларды шешу жөнінде қажетті шешімдер қа былданды.

Бұл ретте əңгімемізді Елбасының Құ рылтайда жасаған баяндамасынан баста ға-нымыз жөн. Баяндамада Президент шетелдегі қазақ диаспорасы мен оралман дарға қолдау көрсетіп, қамқор лық жасау дың тетіктерін нақты айқын дап, бұл жөнін де алда тұрған 5 міндетті белгілеп берді.

Ол міндеттің біріншісі – көші-қонға қатысты. Елбасы 20 жыл ішінде көші-қондағы қол жеткізген игі істер мен жетістіктерге жан-жақты талдау жасай келе, қандастарымызды отанға оралту жұмысын одан əрі жүйелеп, оларды ел аумағына тұрақты орнықтырудың сая са тын одан əрі жүзеге асыра беру керектігіне тоқталды. Осыған орай, Президент 2008 жылдан бастап көшіп келу квотасының 20 мың отбасына көтеріл генін айта келіп, алдағы уақытта бұған қоса «Нұрлы көш» бағдарламасының 2 кезеңінің қолға алынатынын жеткізді. «Бұл кезеңде қандастарымызды жаңа өндірісті

149

өңірлер мен ауыл шаруашы лығына кеңінен тартудың жолдары са ра ланатын болады. Ол үшін келген ма мандарды қажеттілікке байланысты қай та даярлап, қысқа мерзімде оқыту мен қамтамасыз етеміз», деді Елбасы.

Бұл мəселенің басын ашып көрсету қажет. Өйтпеген күнде Елбасының «Нұрлы көшке» байланысты қабылда ған бұл шешімі бағдарламаны ұзарту ғана секілді қабылдануы мүмкін. Келген қонқтардың талайы əуелде солай ойлап та қалғандай болды. Осы жөнінде Құрылтайдағы жа рыс сөзде арнайы қадап айтылғаны өте орын-ды шықты. Дұрысында «Нұрлы көш » бағдарламасының мерзімі биыл бітетін еді. Ел-басымыз қандаста ры мыз дың қамы үшін, елдігіміз үшін осы ау қым ды бағдарламаны жалғастыру, оны жаңа деңгейге шығару жөнінде өте ма ңыз ды шешім қабылдады. Ендігі жерде «Нұрлы көштің» жаңа белесі үшін қо мақты қаржы бөлініп, əкімдіктерге, министрліктерге тиісті тапсырмалар берілетін болады.

Елбасы Құрылтайда «Халықтың көші-қоны туралы» жаңа заңды тездетіп қабылдау мəселесіне де арнайы тоқ тал ды. Соған орай, Президент: «Ке ңі нен талқыланып, қабылданатын жаңа заң қан дастарымыздың жағдайын жақ сар ту ға септігін тигізеді деп есептеймін. Ол қан дастарымыздың құжат тап сы руда, тіркеуге тұруда, азаматтық алуда кездесетін түрлі кедергілерді жоюға тиіс», деп атап айтты. Бұл да – өте ма ңыз ды мəселе. Жасыратыны жоқ, бүгінге дейін сырт жерлерден жаңа кел ген оралмандар тұ рақты тіркелуге тұра алмай, соның салдарынан не орал ман мəртебесіне қол жеткізуге, не жұмыс істеуге мүмкіндіктері болмай əуре сарсаңға түсетін. Елбасының тап сыр масынан кейін жергілікті əкімдік тер мен көші-қон поли-циясы мекемелері атажұртқа келген ағайындардың тұрақты тіркелуі мен азаматтық алуға құжат өт кі зуін барынша жеңілдетеді деп сенеміз.

Соңғы кезде көші-қонда жемқор лықтың біраз асқындағаны белгілі. «Халықтың көші қоны» туралы жаңа заң бұл мəселені де реттеуге тиіс.

Құрылтайдағы сөзінде Елбасы көші-қонға қатысты бұдан да басқа біраз мəселені бір жүйеге түсіріп берді. Бұл ретте, əсіресе, Президенттің «Келемін дегеннің бəріне қаражат, үй, жұ мыс беріліп, толықтай жағдай жасалы на ды деп ойламаңыздар. Біздің 20 мың отба сы деп отырғанымыз сондық тан. Ал бір ақ өз бетімен көшіп келіп, ағайын болып, отбасымен қосылып, басқа жағ дайлармен келсе, əсіресе, жас тар оқуға келемін десе, оларға да ешқандай кедер гі болмайды» деп ашып айтуының ас та рында үлкен мə се лелер бар. Өкі ніш ке қарай, кейбіреулер Елбасының бұл сөзін оралман дардың келуіне тос қау ыл деп есептейтін сыңайлы. Олар дың ойынша, көшіп келу туралы еш қан дай квота болмауы керек, келген ағай ындардың бəріне бірдей ақшалай жəр-дем беріліп, басқа да қаржылық материалдық көмек жа са лу ға тиіс. Тіпті, жылына 1 миллион орал маннан қабылдап, шетелдегі қа зақ ты 5-6 жыл ішінде түгел көшіріп алай ық дейтіндер де бар. Ал шын ды ғында мұның бəрі ешқандай қисынға келмейтін сөз. Өйткені, көші-қон жұ мыс тары, ең алдымен, əр елдің эконо микалық жағдайы мен бюджеттегі қаржысының мөлшеріне сəйкес жүргі зіледі. Бұл ретте, оралман-дарды тек ақ шалай жəр демақымен ғана емес, сонымен бірге, жұмыспен, баспана-мен, зейнетақымен, басқа да əлеуметтік көмектермен, денсаулық сақтау, білім беру мекемелерімен де қамтамасыз ету керектігін естен шығармаған жөн. Осы тұрғыдан келгенде, айналдырған 15 миллион халқы бар Қазақстан сияқ ты елге бір жылда 1 миллион халықты көшіріп əкелуге қаншама қаражат жұм сау керек екенін есептей беріңіз. Елба сының көшіп келу квотасының мөл шері 20 мың отбасын құрайды деген

150

əңгімесі осыдан туындап отыр. 20 мың отбасы да аз емес; кемінде 100 мың адам, кəдімгідей үлкен 2 ауданның хал қы. Елімізге жыл сайын арнайы қаржы бөліп, 100 мың қазақты орналастырып отырсақ та ол өте үлкен жетістік болар еді. Оның сыр-тында квотадан тыс өз күштерімен келетін ағайындарымыз қаншама!

Осыған орай, мына мəселені де қадап айтқымыз келеді. Біздің орал мандарға жа-сайтын ең басты жеңілді гіміз – Қазақстан азаматы болмаса да келген бетте оларға Қазақстанның жергілікті тұрғындарымен тең құқық беру. Яғни, олардың Қазақстанға кедергісіз келіп, тұрақты тұрып қалуына толық мүмкіндігі бар. Өзге мемлекет-тер шет елдегі өз қандастарына бұл сияқты қамқорлықты ешқашан жасаған емес. Басқаны былай қойғанда, өзімізге жа қын өзбек, түркімен, тəжік халықтары ның да сан миллиондаған бөлігі тарихи отаны нан сырт жерлерде тұрады. Ал атажұрты оларға есіктерін айқара ашып отырған жоқ, керісінше, келулерін шектейді.

Жалпы, көшіп келу квотасы кез келген оралманға емес, ең алдымен, отбасының мүшелері көп, қаржылай көмек ке мұқтаж кісілерге ғана берілуге тиіс екендігін де ұмытпаған жөн.

Өкінішке қарай, қазір осы жағдай ды ескермей, оралмандар туралы не ше түрлі əңгіме, орынсыз сын айтушы лар көбейіп барады. Əрине, біз көші-қон жөнінде ешқандай сын айтыл масын де мейміз. Керісінше, кемшіліктерді атап көрсетіп, оны түзетудің жол дарын қарастырмасақ, ешқандай жұ мыс алға баспайды. Мысалы, соңғы уа қытта Қы тайдың Үрімші қаласындағы Қазақ стан ның Паспорттық визалық меке ме сі нің жұмысына байланысты біраз ащы əңгімелер айтылды. Біз де Қауым-дас тықтың атынан бірнеше рет республика Сырт қы істер министрлігіне хат жазып, бұл жөніндегі өз пікірімізді білдірдік. Со ның нəтижесінде, қазір бұл мекеменің бас шылары ауыстырылып, жұмыс жол ға қойылды. Мұндай өзекті мəселе лер ді дер кезінде көтеріп, күн тəртібіне қою – əркімнің де азаматтық парызы. Бірақ сонымен бірге, сын-пікірлердің əрқашан да əділ, шынайы болғаны абзал. Өкінішке қарай, бізде осы жағы жетіспейді.

Мысалы, кейде Қазақстандағы кө ші-қон жұмыстарының бəрін жоққа шығарып, оралман атаулыны түгелдей жетім баланың күйін кешіп, күнін көре алмай жүргендей етіп сүмірейте көр сету де кездеседі. Біз осындайға қар сымыз. Тағы да қайталап айтуға тура келеді, тəуелсіздік алғаннан бері еліміздегі жүзеге асқан ең маңызды, мақ танып айтуға тұрарлық жұмыстардың бірі – шетелдердегі ағайындарды ата жұрт-қа көшіріп əкелу. Өзіміз бен қатар тəуелсіздік алған республи калардың ешқайсысы да тап осындай жұмысты жүзеге асыра алған жоқ. Оған тəуе келдері жетпеді. Ерлікке тең мұндай іске тек Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев қана барды.

Бір жақсы жері, келген ағайындарымыздың түгелге жуық көпшілігі жұмысын істеп, бала-шағалаларын өсі ріп, жергілікті халықтармен бірге күн дерін көріп, тып-тыныш өмір сүруде. Бұл Тəуелсіздікке дейін біздің өңіміз түгілі түсімізге де кірмейтін жағдай емес пе еді?! Басқаны былай қойғанда, көр шілес жатқан Қытайдағы ағайын-дар мен барыс-келісіміз отыз жылдай мүл дем тоқтап қалғанын неге ұмыта мыз?! Иə, осы арада оралмандар көшін құлдыратып жамандайтындардың көз де ген мақсаттары не деген сауал еріксіз бас көтереді.

Құрылтайда Елбасының шетелдегі ағайындарға қолдау көрсету жөніндегі алға қойған екінші міндеті – оқу-білім мəселесі. Бұл – ең алдымен, жастарға қатысты. Президент: «Біз əлемдегі барша қазақ жастарының сапалы білім алуына тиісті жағдай

151

жасауы мыз керек… Осыған байланысты Білім жəне ғылым министрлігіне қан дас та-рымыз ға бөлінетін гранттық квотаны нақты лап, жастармен жүйе лі жұмыс жүргізу ді тапсыра мын», деді. Демек, алдағы уақытта бұл салада да біраз жақсы жаңалықтар болуға тиіс. Осыған орай, біз шетелдердегі қазақ тілінде білім беретін оқу орындары-на жүйелі түрде түрлі қолдау ұйымдастыруымыз керек. Мысалы, осыдан біраз жыл бұрын шет елдердегі қазақ мектептеріне оқулық тар мен оқу-əдістемелік құралдар, бас қа да қажетті кітаптар жіберіп тұру қолға алынған еді. Енді осы мəселені бүгінгі күн талабына сай қайта қарап, жаңа деңгейге көтеру қажет.

Шетел қазақтарын атажұртқа тарту дың, олардың елімізге көбірек келуіне мүмкіндіктер туғызудың ең ұтымды жолдарының бірі – оқуға шақыру. Елба сы Құрылтайда бұл туралы шегелеп тұ рып айтты. Əйтсе де, бұл жөнін де ойландыра-тын мəселелер де жеткілікті. Мы са лы, шетелдік қазақ жастары ата жұрт қа келгеннен кейін құжаттарын куə лан дыруда біраз қиындықтарға кездеседі.

Сондай-ақ, шетелдік қазақ жаста рын арнайы орта білім мен кəсіптік мамандық беретін оқу орындарына қа былдаудың да нақты жүйесін жасау қажет. Мұндай оқу орындары бірінші кезекте Қазақстанның Өзбекстан жəне Қытаймен шекаралас облы-старында ашыл са дейміз. Шетел қазақтарының жас ұрпағын Қазақстандағы дарын-ды ба ла лар мектебіне шақырып, оқытудың мүм кіндіктерін де қарастырғанымыз жөн.

Елбасының қазақ диаспорасына қам қорлық жасау жөніндегі алға қой ған үшінші міндеті – бұқаралық ақ па рат құралдарына байланысты болды. Бұл жөнінде Пре-зидент: «Біз шеттегі қандастардың Қазақстаннан жан-жақты хабар алып тұруына көмек те се міз», деп байлам жасады. Соған орай Байланыс жəне ақпарат министрлігіне нақты тапсырмалар да берді. Осы арада шетел қазақтарының Қазақстаннан тарайтын бұқаралық ақпарат құрал да рына деген сұраныстары өте жоғары екенін айта кетуіміз керек. Яғни, олар Қазақстанның телерадио хабарларын тыңдап, көруге, қазақша газет-жур нал дарды алдырып оқуға барынша ынта лы. Қазір Қазақстанда шетелдер-ге хабар тарататын «Каспионет» бағдарла ма сы ашылып, жұмыс істеуде. Дү ние жүзі қазақтары қауымдастығының жа ны нан шетел қазақтарына арналған «Алтын бесік», «Туған тіл» атты ба сылымдар да жарық көріп, алыстағы ағайындарға таратылуда.

Қауымдас тық тың «Атажұрт» баспа орталығынан шетелдегі қазақ қаламгерлерінің шы ғар малары үзбей жарық көріп келеді. Алдағы уақытта бұл игілікті істер де өз жалғасын тауып, бұрынғыдан да жемісті əрі ауқымды бола түседі деп есептейміз.

Қазіргі кезде шетелдегі қазақтар дың мəдени-рухани салада қол жеткізген та-быстары айтарлықтай мол. Қа зақ тар тығыз орналасқан жерлерде қа зақ халқының тарихына, мəдениетіне байланысты бай мұралар бар. Елба сының Құрылтайда алға қойған төр тін ші міндеті осы мəселеге арналды. Бұл ретте, Президент «Мəдени мұра» бағ дар ламасының жемісті жүзеге асыры лып жатқанына ерекше тоқталды. Бір ақ бұл жетістіктермен шектеліп қалуға болмайды. Елбасы: «Қандастар тұ рып жатқан ел-дерде ұлттық өнердің ке ңі нен таралуына жағдай жасауы мыз керек», деп атап өтті. Осыған орай, Білім жəне ғылым, Мəдениет министрліктеріне экспедициялар ұйым-дас тырып, осындай құнды мұраларды жинақ тау ды тапсырды. Соған бай ланысты Қау ым дастық атынан бір-екі ұсыныс айта кетсек дейміз.

Көршілес республикаларда қазақ тың ұлттық өнер ұжымдары баршы лық. Мыса-лы, Моңғолия мен Өзбек станда қазақ театры жұмыс істейді. Осы театрларға көмек жасау мəселесі ескерілсе дейміз. Сондай-ақ, Ресейден де бірнеше шағын қазақ теа-

152

трын ашуға болады. Шетелдегі қазақ мəдени ошақ тарын маман кадрлармен қамта ма-сыз етуді де қолға алған жөн. 1990 жыл дардың басында Қытайдан келген бір топ да-рынды жастар Алматыдағы Т.Жүр генов атындағы Өнер академия сы мен Құрманғазы атындағы консер ва то рияға түсіп, білім алған еді. Қазір олардың көпшілігі Қытайдағы қазақ мəдениетін жаңа деңгейге көтеруге үлкен үлес қосып жүр. Алдағы уақытта осындай мəселе де тұрақты түрде жүзеге асуы қажет.

Шетелдегі қазақ диаспорасына мə дени-рухани қолдау көрсетудің бір тиімді жолы – кіші құрылтайлар өткізіп тұ ру. Соңғы жылдары мұндай құрыл тай лар Еу-ропада тұрақты ұйымдас ты рылып келеді. Алдағы уақытта бұл бас қосуларды Ре-сей, Моңғолия, Қытай, Өзбекстан жəне басқа елдерде өт кізу дің мүмкіндіктерін қарастырудамыз. Дегенмен: «Кіші құрылтайлар керек пе?» деп жүргендер де бар. Астанадағы үлкен Құрылтайда Елбасы бұл жөніндегі өз көзқарасын айқын білдірді. Президент: «Бесіншіден, біз шетелдерде кіші құрылтайлардың тұрақты өт кізілуін құптаймыз. Осыған байла нысты, бұл құрылтайларға «Самұрық-Қазына» ұлттық əл-ауқат қоры қолдау көрсететін болады», деп нақты айтты.

Құрылтай өтісімен Президент Əкім шілігі Елбасының осы жиында бел гілеген міндеттерінің негізінде алдағы уақытта шетелдегі қазақ диас пора сына қолдау көрсетуге байланысты жүзеге асырылуға тиіс іс-шаралардың жоспа рын жасап, бекітуге кірісті. Бұл жоспарда қазақ диаспорасы мен орал мандарға қатысты ең өзекті мəселелер қамтылып, бұл салада тиісті министрліктер мен мекемелердің міндеттері нақты көрсетілген. Бұл да Құрылтай жұмысының барынша жемісті болуының айқын дəлелі.

Құрылтайдағы ең маңызды іс-шара лардың бірі – қазақ диаспорасы мен орал-мандар мəселесіне арналып 9 министрлік өкілдерінің қатысуымен 7 жерде өткізілген дөңгелек үстел мəжі лістері болды. Бұл кездейсоқ емес. Диаспора мен оралмандардың жұмысы еліміздің Ішкі істер, Сыртқы істер, Білім жəне ғылым, Мəдениет, Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау, Байла ныс жəне ақпарат, Ауыл шаруашылығы, Спорт жəне туризм, Экономикалық даму жəне сауда министрліктеріне тікелей қатысты. Соған орай, Қауым дас тық шетелдік ағайындар мен орал мандардың өтініш-тілектері негізінде Құрылтай қарсаңында осы министр ліктердің əрқайсысына алдын ала 20-30 сұрақтан тұратын жазбаша мəселе қойды. Дөңгелек үстел мəжілістерінде осы сұрақтар жан-жақты талқыланып, алыс-жақыннан келген ағайындар кө кей де жүрген бүкіл мəселелерін ортаға салып, іштеріндегі шерін түгел ақ та рып, кең отырып əңгіме-дүкен құрды. Алыстағы ағайындарға қатысты бар лық мəселені бір кезде алу-ан қырынан түгел талқыға салған мұндай маңызды жиын бізде бірінші рет өткізілді деп толық сеніммен айта аламыз. Қазір əр министрлік осы мəжілістердің ұсы ны с-тілектері бойынша нақты іс-шаралар жоспарын жасап, жүзеге асыруды қолға алуда.

Бүгінгі əңгімемізде Дүниежүзі қа зақ тары қауымдастығы туралы да бір-екі ауыз сөз айта кеткеніміз жөн. Қау ымдастық 1992 жылы Əлем қазақ та ры ның тұңғыш құрылтайында құрылған. Содан бергі кезеңде бұл ұйым өз Жарғысына сəйкес алдына қойған мін дет-мақсаттарын ойдағыдай орындап келеді. Қазіргі кезде Қауымдастық еліміздегі сырт жерлердегі қазақ диас по расымен тұрақты байланыс жасайтын ең негізгі ұйымға айналды. Əйтсе де, ойландыратын мəселелер де бар. Мы салы, қазақ диаспорасы, əсіресе, оралмандар туралы əңгіме қозғалса кейбіреулер бар мəселені Дүниежүзі қазақ тары қауымдастығы шешуі керек деп сынап-міней бастайды.

153

Олардың сөзіне қарасаңыз, Қауымдастық өз мүмкін ді гі, күш-қуаты мен қаржысы, атқаратын міндеті жөнінен Қазақстандағы ең үлкен министрліктермен терезесі тең, қатар тұрған мекеме сияқты. Əрине, біздің дəрежемізді осынша асыра баға лағандарға «зор рахмет», бірақ, шын дап келгенде Қауымдастық – мемлекеттен тікелей қаржы алмайтын, қыз мет керлері санаулы, мүмкіндігі шектеулі қоғамдық бірлестік қана. Біз «Қа зақ стан Республикасының қоғамдық бірлестіктері туралы» Заңының аясын-да жұмыс істейміз. Демек, кейбір ағай ын дар (оның ішінде Мəжіліс депутаттары да бар) бізге сын айтар алдында осы Заңды дұрыстап оқып алса, артықтық етпес еді. Өйткені, бұл Заң бойынша Қауымдастық кез келген шаруаны тікелей жүзеге асыра-тын атқарушы орган емес, тіпті, оның мұндай жұмыстарға араласуға құқы да жоқ.

Қауымдастықтың негізгі міндеті – шетелдегі қазақ диаспорасының мəде ни-рухани, оқу-білім, көші-қон жөнін дегі мұң-мұқтаждарын, өтініш-тілек терін Қазақстан үкіметіне, басқа да тиісті орындарға жеткізіп, бұл жөнінде қажетті мəселелер көтеріп, олардың шешілуіне қозғау салып отыру. Біз осы бағытта жұмыс істейміз. Бұған нақты мысал келтірейік. Жоғарыда атап көр сет кеніміздей, соңғы жылдары көші-қон саласында жемқорлықтың неше түрі асқындады. Əсіресе, жалған құжат жасап, оралман ретінде ұшан-теңіз қаржы жымқыру кең тарады. Шетелдерге, оның ішінде, əсіресе, Қытайға барып, «Қазақстанға көшіріп аламыз, балаларыңды оқуға түсіреміз» деп жұрттан ақша жинап, ақыр соңында ізін таптырмай кететін алаяқтар да көбейді. Олардың арасында «оралман дардың қамын ойлап, сөзін сөйлейміз» деп белсеніп жүрген жалған жан а шырлар да бар. Қауымдастық соңғы жылдары мұндай жолсыздықтарға тосқауыл қою керек деп тынбай мəселе көтеріп келеді. Қазір ІІМ Көші-қон полициясы комитетімен бірлесіп, эт никалық көші-қон жөнінде қоғамдық кеңес құрдық. Бұл да көші-қондағы жемқорлықты тыюға өз үлесін қосады деп есептейміз. Мұның бəрі біреулерге ұнамайтыны анық байқалады. Қауым дастықтың қызметін жоққа шығарып, шетелдік ағайындардың атынан жалған хат ұйымдастыру сияқты келеңсіз оқиғалар – осының айқын көрінісі. Бірақ, бұған бола Қауымдастық алдына қойған өз мақсат-міндетінен ешқашан да айнымақ емес. Бізге, ең алдымен, алыстағы ағайындардың ықылас-ниеті, таза пейілі қымбат.

Бұл ретте Елбасының Астанадағы Құрылтайда Қауымдастықтың Төраға сы бо-лып бір ауыздан қайта сайлануы біз үшін үлкен қуаныш əрі аса зор жауапкершілік. Біз болашақта осы жауапкершілікті ойдағыдай атқару үшін бар күш-жігерімізді са-лып жұмыс істейтін боламыз.

Сөзімізді қорытындылай келе айта ры мыз, Елбасы бастап, бүкіл хал қы мыз қостап, бірлесіп қолға алған Құ рылтайымыз ойдағыдай, табысты өтті. Алда осы Құрылтайдың шешімдері мен Елбасы белгілеп берген тап сырмаларды орындау міндеті тұр.

Енді осы міндеттерді жүзеге асы ру ға көп болып жұмыла кірісуіміз керек.

Жазып алған: Сүлеймен МƏМЕТ.

155

VIIIбөлім

ШЕТЕЛДЕГІ ҚАЗАҚТАР

156

Құрылтай шетелдегі қазақ диаспораcы өкілдері мен атажұрттағы қазақтар арасындағы байланысты нығайтып қана қойған жоқ, олардың бір-бірі туралы өзара түсінік-танымдарын да кеңейте түсті. «Шетелдегі қазақтар» бөлімінде «Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы: 15 жыл» (Алматы–2007) тұсында шығарылған фотоальбомда жəне «Өзбекстандағы қазақтардың тарихы жəне бүгінгі дамуы» (Алматы-2009) атты кітаптарында қамтылмаған шетелдік диаспоралардың үздік өкілдері туралы əңгіме етіледі.

Əлемнің көптеген мемлекеттері сырт жерлердегі өз диаспорасына айрықша көңіл бөліп, оларға ұлттық-мəдени, саяси-əлеуметтік жағынан қолдау көрсетуді мақсат етеді. Қазақстан Республикасы тəуелсіздік алғаннан кейін шеттегі қазақтармен тұрақты байланыс орнатуды жүзеге асыра бастады. 1992 жылы Дүниежүзі қазақтарының алғашқы Құрылтайы шартарапқа шашырап кеткен ағайындардың ба-сын қосқаны баршаға мəлім. Бұл Құрылтайда əлемнің əр жерінде шашырап жүрген қазақтардың өкілдері тұңғыш рет Алматыда бас қосты. Алқалы жиында қазақ халқының ұлттық өсіп-өркендеуі жан-жақты сөз болды. Сондай-ақ, Құрылтайда Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы құрылды. Қауымдастықтың төрағасы Н.Назарбаев, бірінші орынбасары Қ.Найманбаев (1992 – 2004), 2004 –тен бүгінге дейін Т.Мамашев, алғаш құрылған күннен бастап Төрағаның орынбасары қызметін С.Балғабаев атқарып келеді.

Содан бергі кезеңде Қауымдастық сырттағы қазақтармен жан-жақты байланыс жасап, олардың ұлттық-мəдени, саяси-əлеуметтік жағдайын үнемі назарда ұстап, сол бағытта жұмыс істеуде. Сол қазақтардың қалай шетелге ауып кеткені жөнінде тарих-шылар мен ғалымдар көптеп жазып, біразы баспа беттерінде жарық көрді. Мысалы, Халифа Алтайдың «Алтайдан Анадолыға дейін», Дəлелхан Жаналтайдың «Қилы за-ман қиын күндер», Зардыхан Қинаятұлының «Моңғолиядағы қазақтар» I-II томы, Жақсылық Сəмитұлының «Қытайдағы қазақтар», Талғат Мамашевтың «Алыстағы ағайын» т.б. кітаптарын атауға болады.

Бүгінгі күні Қазақстан тəуелсіздік алғалы бір миллионға жуық қандасымыз елге оралған болса, бес миллионға жуығы шетелде өмір кешуде.

Атқарылып жатқан шараларды негізінен мəдени-рухани жəне экономикалық салаларға топтастыруға болады. Оларды жүзеге асыру əдістері сан-алуан. Оған көкейтесті мəселелер бойынша ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық конферен-циялар, халықаралық симпозиумдар, «дөңгелек үстел» мəжілістері, əдеби кештер, соңғы жылдары дəстүрге енген шетелдерде жыл сайын өткізіліп келе жатқан кіші құрылтайлар, өнер, қолөнер, сурет, кітап көрмелері, мерейтойлық басқосулар, өнер жəне спорт фестивальдері сияқты түрлерін жатқызуға болады.

Қауымдастық дүниеге келген уақыттан бері төрт құрылтай, 160-қа жуық түрлі дөңгелек үстелдер, халықаралық конференциялар, кіші құрылтайлар мен көрмелер жəне фестивальдер өткізді. Сондай-ақ, сыртта жүрген қандастарымыздың күнделікті тыныс-тіршілігінің барлық салаларына қатысты ірілі-ұсақты мəселелердің бəрімен шұғылданып келеді. Қазақ диаспорасы шеңберінің ұлғаюы нəтижесінде алыс-

157

жақын шетелдердегі ағайынмен сан-салалы байланыстарды жетілдіру жолдарын өз қызметінің негізгі өзегі деп біледі. Əр жыл сайын Қазақстан Президенті əкімшілігіне, үкіметіне, түрлі министрліктерге шетелдегі Елшіліктер мен мəдени орталықтарға 600-ден астам хаттар жазылады. Бұл ағайынның қамы үшін.

Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы əлемнің 35 елінде (Ауғанстан, Иран, Қытай, Моңғолия, Тайвань, Түркия, Сауд Арабия, Австралия, АҚШ, Канада, Австрия, Бельгия, Болгария, Голландия, Дания, Германия, Мажар, Норвегия, Ұлыбритания, Финляндия, Франция, Швейцария, Швеция, Чехия, Белорусь, Қарақалпақстан, Қырғыз, Латвия, Литва, Өзбекстан, Тəжікстан, Түркіменстан, Ресей, Украина, Эсто-ния) тұратын қазақтармен тығыз қарым-қатынас орнатып, күнделікті байланыс жасап отыр. Осы елдердің көпшілігінде қазақ мəдени орталықтары мен қоғамдары жұмыс істейді. Бұлардың атаулары сан түрлі. Бірақта мақсат, мүдделері біреу. Ол – өз ұлтын сақтап қалу, оның тілі мен мəдениетін өркендету. Енді сол қазақ қоғамдарына келсек:

Өзбекстандағы Республикалық Қазақ Ұлттық Мəдени Орталығы 1989 жылы ашылған еді. 1992 жылғы 14 наурызда аталмыш Орталықтың алғашқы Құрылтайы болды. Бұл Өзбекстандық қазақтардың мəдени өміріндегі үлкен тари-хи оқиға еді. Осы құрылтайда Өзбекстандағы Республикалық Қазақ Ұлттық Мəдени Орталығының төрағалығына Үкібаев Артықбай сайланып, Дүлділов Əбдуақап төрағаның орынбасары болып тағайындалды. 1995 жылы осы Орталықтың кезек-тен тыс II Құрылтайы болып, төрағалығына Қалбаев Тұрсымат сайланды. Ол осы қызметті 2002 жылға дейін атқарды.

Қазір бұл орталықтың Өзбекстандағы қазақтар тұратын 9 облыс, 25 ауданында филиалдары бар. Мəдени орталық Өзбекстан Республикасы Əділет министрлігінің тіркеуінен өтіп, заңды ұйым құқығын иеленген. Орталық жанында Ақсақалдар кеңесі, əйелдер мен қыздар кеңесі, туризм, спорт, жастар қанаты халыққа білім беру, қазақ тілін өркендету, жоғары оқу орындары жəне ғылымдар бойынша, діни тəрбие кеңесі, кəсіпкерлер кеңесі, шет елдегі қандастармен байланыс, қазақ салт-дəстүрлерін өркендету, Орта Азияда қазақ елінің тарихын зерттеу кеңестері жұмыс атқарады. 2002–2006 жж. Орталықтың төрағасы болып Мейірманқұл Бəкіров жұмыс атқарып келсе, 2006–2008 жж. Орталықтың төрағалығына белгілі журналист Үсен Асқаров сайланып қызмет етті.

2008 жылғы маусымда Орталықтың кезектен тыс VI Құрылтайы болып өтті. Осы құрылтайда Орталықтың төрағасы болып Марат Үкібаев сайланып бүгінге дейін қызмет атқарып келеді. Жыл сайын Өзбекстан ақындарының айтысы да жүйелі түрде өткізіліп тұрады.

1991 жылы Қарақалпақстанда Қазақ Ұлттық Мəдени орталығы (одан əрі - Орталық) құрылды. Бұл орталықты ұзақ жылдары Сəлиев Шəудірбай, 2011 жылдан Бақытбек Құлатаев басқарып келеді.

Бүгінгі күні Өзбекстандағы қазақ мəдени орталығы жанындағы облыс жəне аудан басшылары мен олардың мүшелерін атасақ: Қалиева Ділфуза (Ташкент), Əбдікəрімов Əлімжан (Қарақалпақстан), Нарымбетов Төрехан (Навои обл),

Əлиев Жанат (Жызақ обл), Қалжігітов Нияз (Жызақ обл), Абдусаттаров Абдума-нап (Сырдəрия обл), Тотанов Нұрлан (Сырдəрия обл), Мырзамұратов Құдайберген (Ташкент обл), Əжібеков Қанапия (Ташкент қ.,), Халмұратов Хамза (Ташкент қ.,), Изюмов Полатбек (Хорезм обл), Кетебаева Зияда (Хорезм обл), Жартыбасова

158

Бибізада (Бұхара обл), Болғанбаева Қарақат (Ақангаран ауд), Өскенбаев Аллаберген (Бостандық ауд), Қанаев Дінислам (Жоғары шыршық ауд), Оразов Дүйсен (Жаңа жол ауд), Оразбаев Жақсылық (Қыбырай ауд), Құрбанов Ералы (Зенгі ата ауд), Якубов Жамалиддин (Зеңгі ата ауд), Құрбанбаев Артықбай (Орта шыршық ауд), Шындау-ылов Үсенбай (Төменгі шыршық ауд), Ерқожаев Есжан (Шыназ ауд), Аяпов Садық (Шыршық қ.,), Байдуллаева Гүлнар (Бектемір ауд), Əденқұлов Əбубəкір (Хамза ауд), Сариев Төлеген (Юнусабад ауд), Жұмағалиев Құралбек (Алмазар ауд), Қолдасов Бақтияр (Үштөбе ауд), Гаюпов Əлиби (Сіргелі ауд), Абдрахманов Зайып (Мерабад ауд), Исатаев Сапарбек (Яккачарай ауд), Манапов Орынбай (Мырза Ұлықбек ауд).

Өзбекстандағы қазақтар туралы арнайы кітап шыққан себепті олар жайлы қысқаша беріліп отыр.

Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Ресей Федерациясындағы облыстарда, өлкелерде жəне автономиялы республикаларда құрылған 36 қазақ ұлттық мəдени қоғамдарымен мəдени-рухани байланыс жұмыстарын жүргізіп келеді. Осы ұйымдар Мурманск қаласынан Якутия Республикасына, Астрахань облысынан Омбыға дейін созылған.

Қауымдастық еліміз тəуелсіздік алған алғашқы жылдары жоғарыдағы қоғамдармен жеке-жеке байланыс жасап келген болса, 2005 жылдан Ресей қазақтарының федералдық ұлттық-мəдени автономиясы арқылы жұмыс жүргізетін болды. Ресейдегі қазақтар шетелдегі қазақ диаспорасының ең белсенді бір бөлігі.

Жыл сайын мүмкіндіктеріне қарай Ресей қазақтарының мəдени-ағарту орталықтары өкілдерінің басқосуы болып тұрады. Қауымдастықтың көмегімен Қазақстанның мəдени күндері Мəскеуде, Орынборда, Омбыда, Орскіде, Қосағашта болып өтті. Осындай басқосуларда мəдени орталықтардың басшылары кездесіп, Ре-сейде тұратын бір миллионға жуық қандастарымыздың арман ойлары, ізгі тілектерін тұжырымдап, бүгіні мен болашағы турасында күрделі мəселелерді ортаға салып отырады. Сонымен қатар шекаралас облыстарда; яғни Батыс Қазақстан – Самара, Орынбор – Ақтөбе, Саратов – Батыс Қазақстан, Қорған, Омбы – Солтүстік Қазақстан облыстарының əкімшіліктері тарапынан жасалған экономикалық, мəдени қарым-қатынас шарттарында Ресейде тұратын қазақтарға мəдени-рухани жəрдем көрсету жоспарланып, бірте-бірте іске аса бастады. Бұған екі ел президенттерінің жыл сайынғы шекара аймақтарындағы кездесулері үлкен əсерін тигізуде.

Ресейдегі қазақтардың өз ана тілінде жастарды оқытып, қазақ мектептерін ашу мəселелерін талқылау мақсатында Самара қаласына 2 мəрте барып, дөңгелек үстел өткізген едік. Бұған ҚР Білім жəне ғылым министірлігі мен Мəдениет министрлігінің Тіл комитеті де біраз атсалысты. Ресейдегі қазақтар арасында А.Жүнісова мен П.Жамалов Қазақстан тəуелсіздігін алмай тұрғанда өздерінің қоғамдарын құрғандар. Осы екеуінен басқа Т.Дүсенбаев (Самара), Ж.Елекбаев, О.Қуандықов (Мəскеу), С.Құспанов (Санк-Петербург), Н.Ысқақов (Астрахань), А.Байдəулетов (Орынбор), К.Қойшы (Түмен) өз істерінің білгірлері.

Бүгінгі күні Ресей Федералдық қазақ ұлттық мəдени автономиясына қарасты жұмыс атқарып жатқан қоғамдық ұйымдардың басшылары мен олардың мүшелері: Дүсенбаев Тоқтарбай (Федералдық автономияның басшысы), Сүлейменов Матени-яз Ықсанұлы (Самара), Əсімова Гүлсаят Шамғалиқызы (Самара), Құсаева Алтынай

159

Құрманғалиқызы (Самара),Мендетов Нұржан Сəмиғұлұлы (Астрахан), Шантеміров Қанат Зенетуллаұлы (Астрахан), Жəркенов Харис Файзуллаұлы (Астрахан), Қандықова Айжамал Көшерқызы (Астрахан), Баймұқанов Өмірзақ Қабылұлы (Астра-хан), Досымбаев Қайыржан Сəбитұлы (Барнаул), Бисекенов Амантай Шынғалиұлы (Волгоград), Жолмұханбетов Жарасхан Нұрғалиұлы (Волгоград), Садықов Сағынтай Машұтұлы (Волгоград), Родина Дариға Елемесқызы (Вологда), Сартауова Салтанат Елемесқызы (Вологда), Жолдасева Жанар (Вологда), Жақсыбаев Сағит Көдебайұлы (Қазан), Ыдырысов Хатимулла Нығметуллаұлы (Калмык), Санжиев Николай Жамбылұлы (Қорған), Бийсов Əсет Шаханұлы (Қорған), Тұрсынбаев Əбу-Ислам Жанділдəұлы (Мəскеу), Қуандықов Орынбасар Болатұлы (Мəскеу), Жұмалинов Қазбек Білəлұлы (Мурманск), Настаушева Орынкүл Байтұрсынқызы (Новосібір), Ерназарова Раиса Молдашқызы (Новосібір), Бралинова Айгүл (Новосібір), Мука-това Гүлжамал (Новосібір), Байдəулетов Азамат Адмұқатұлы (Орынбор), Төлебаев Əміржан Абылайұлы (Орынбор), Тəйкішева Сəуле Совхозқызы (Орынбор), Бəзілова Анар Сергейқызы (Орынбор),Жүнісов Анарбек Бейскенұлы (Омбы), Бакулин Бота Зейнуқабыгенұлы (Омбы), Құспанов Сəрсенғали Аққұлұлы (Санкт-Петербор), Жөнелбаева Үмітхан Мақзұмқызы (Саратов), Нұрышева Нұрғаным Ағзамқызы (Са-ратов), Бейсембаева Гүлсім Ағзамқызы (Саха), Ахменов Жомарт Дүсенайұлы (Саха), Əбілманов Жомарт Жақсылықұлы (Саха), Ыбыраев Есенғали Қамзаұлы (Түмен), Жантасов Есімхан Ысқақұлы (Түмен), Ыбыраев Қамза Ысқақұлы (Түмен), Игімбаева Қарлығаш Сатыпалдықызы (Челябі), Көмелкова Айгүл Сатыпалдықызы (Челябі), Құсабаев Жақсылық Болатұлы (Челябі), Бүркітбаев Сансызбай Кұрманбайұлы (Орск), Бəзілова Анар Сергейқызы (Орынбор), Бегенов Ерболат (Қосағаш). Осы аза-маттар белсенді қызмет атқарып жүр.

Қауымдастық тарапынан Ресей облыстарындағы қазақ мəдени-ағарту орталықтарына қолдан келгенше қазақтың ұлттық музыка аспаптарын, киімдерін, түрлі əдебиеттерді, қазақтың əн-күйлері жазылған видео, аудио кассеталарын жіберіп отырады. Мұндай іс-шаралар, тікелей қаржыға байланысты болғандықтан, олардың сұраныстарын толық өтеу мүмкін емес.

Ал, біздің алып көршіміз Қытай елінде қазіргі кезде 1,5 миллионға жуық қазақ бар деп есептелінеді. Олар, негізінен, Қазақстанмен шекаралас жатқан Шыңжаң Ұйғыр автономиялы ауданында орналасқан. Сондай-ақ Ішкі Қытайға қарайтын Ганьсу өлкесінде де тұрады. Қытай елінің заң талаптарына байланысты мұнда қазақ ұлттық мəдени орталықтары құрылмаған, тек Шыңжан тіл, мəдениет жəне ғылыми қоғамы жұмыс істейді. Бұл қоғамды бұрын Ботай ақсақал мен оның орынбасары Асан Əбеу басқарып келсе, бүгінгі таңда төраға қызметін Арып Зұрғанбекұлы атқаруда. Қауымдастық осы қоғаммен тығыз байланыста жұмыс істейді. Сонымен қатар Дүниежүзі қазақтарының Ш Құрылтайында сайланған Төралқа мүшесі С.Жанболат пен белгілі ақын, сазгер əрі əнші Серік Əбілдің атқарып жатқан істеріне ризамыз.

Қытайдағы қазақтар төте жазуын қолданады. Сол елдегі белгілі ақын-жазушылардың кітаптарын жыл сайын кириллица жазуында шығарып, тегін тара-тып келеміз. Қытайда туып өскен талантты қазақтардың мерейтойларына арнап, түрлі дөңгелек үстелдер мен халықаралық конференциялар ұйымдастыру дəстүрге айналған.

Шетелдегі ұлттық жағдайы ең жақсысы – Моңғолия қазақтары деуге бола-

160

ды. Олардың басым көпшілігі өз ана тілінде оқиды. Қазақтың ұлттық ерекшелігін, ежелгі салт-дəстүрлерін, ата кəсібін өте жақсы сақтаған. Аймақтың басшыларының бəрі дерлік – қазақтар. Бұл елде демократия барынша кең қанат жайған. Баян-Өлгий аймағында ресми іс қағаздары, кеңсе жұмыстарының көбі қазақ тілінде жүргізілетін, соңғы жылдары саяси өзгерістер еніп жатыр. Жоғарыдағы үрдіс азайып, моңғол тілін басым оқыту мəселесі көтерілуде.

Тоқсаныншы жылдардың ортасында «Кателко» қондырғысын Баян-Өлгий аймағының орталығына орнатып беруге Қауымдастық көмектесіп, содан бері те-лерадио хабарларын тарату да жақсы жолға қойылған. Қазақстанның барлық теле-хабарын мұндағы ағайындар толық көреді. Бұған мұрындық болған Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы екенін айта кеткен жөн.

1997 жылы Моңғолия қазақтарының алғашқы құрылтайы Баян-Өлгий аймағында өткен еді. Осы Құрылтайда Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының Моңғолиядағы бөлімшесі құрылып, төрағалығына сол кездегі аймақ əкімі, марқұм Күнтуғанұлы Мизамхан сайланған болатын. 2004 жылдан Омарұлы Хабсатар басқарып келеді. Содай-ақ, 2005 жылы Ұланбатыр қаласында қазақ мəдени орталығы құрылып, оның төрағасы болып Рəмішұлы Асай, ал «Ару-лар» қоғамының төрайымы Көпен Айнагүл Сарайқызы сайланып, аталмыш қоғамдарды басқаруда. Қауымдастықтың ұйымдастыруымен Абайдың 150 жəне М.Əуезовтың 100 жылдығы Баян-Өлгий аймағы мен оның бірнеше сұмындарында өткен. Бұл мерейтойларға Қазақстанның белгілі ақын-жазушылары, ғалымдары мен əртістері, қоғам қайраткерлері қатысқан еді.

Сондай-ақ, Еуропаның Австрия, Бельгия, Болгария, Голландия, Дания, Герма-ния, Мажар, Норвегия, Ұлыбритания, Франция, Швейцария, Швеция, Польша, Че-хия елдерінде тұратын қазақтардың қазақ мəдениет қоғамдары бар. Атаулары бір ізге түскен. Бұлардың екі жылда бір рет сайлау өткізіп, өздерінің төрағаларын сай-лайтын жақсы дəстүрлері бар. 2006 жылдан бері Еуропа қазақ қоғамдары федераци-ясы құрылып, жемісті еңбек етіп келеді. Жоғарыдағы 14 қазақ мəдениет қоғамдары осы Федерацияға бағынады. Оның бастығы Абдулқаюм Кесижи.

Еуропадағы қазақтар ұлттық дəстүрді сақтауға тырысады. Бірақ, жастар ана тіліне шорқақ. Сондықтан да екі жыл сайын бастарын қосып, Еуропа қазақтарының кіші құрылтайын өткізу дəстүрге айналған. Бұған саяси мəн беріп, Қауымдастық та-рапынан үлкен қолдауды мақсат етудеміз.

Осы Құрылтай аясында футбол ойынынан тысқары концерттік бағдарлама, қолөнер-сурет, кітап көрмесі жəне халықаралық дөңгелек үстел ұйымдастырылып, рухани қолдау көрсетіледі. Сондай-ақ, латын əліпбиінде «Қазақ тілін оқып-үйренудің жетілдірмесі» компьютерлік интерактивтік оқу-құралын дайындап беруді де əдетке айналдырдық. Қазақстанның өнер шеберлерінің концертінен тысқары Қытайдағы қазақтардың да концерті ұйымдастырылды. Бұл істерде Қ.Шолпан (Австрия), А.Шетин (Германия), А.Əмреқұлова (Бельгия), И.Қосшы (Швеция), И.Кесижи (Ұлыбритания), Ж.Торамандар (Германия) үлкен белсенділік танытып жүр.

Мажар елінде өзін қазаққа жақынбыз деп есептейтін ағайындар бар. Олар өздерін қыпшақпыз дейді. Қазақ жерінен осыдан мың жылдай уақыт бұрын кеткен. Олар Қазақстанға, Қауымдастыққа бірнеше рет келіп кетті. Қыпшақтардың құрылтайын

161

өткізді, оған Қауымдастық өкілдері қатысты. «Алтын адамнан – Атиллаға», «Буда-пештен – Астанаға» жобасын ұйымдастыруға зор көмек көрсеткен еді.

Ұлыбританияда өмір сүріп жатқан қазақтар 1980 жылдардың басында Ұлыбританияға орналаса бастады. 1988 жылы Англия Қазақ бірлігі атымен рес-ми түрде тіркелмеген қоғам құрылып, оны Абдуссəлем Саваш басқарған. Қоғамда кейінгі жылдары адамдардың саны көбейе бастағанына байланысты өзгерістер енгізілді. 2003 жылы қоғам басшысы болып Исмайыл Кесижи сайланғаннан кейін осы елдің заңы бойынша ресми түрде тіркелген. Содан кейін «Ұлыбритания қазақ қоғамы» деп аталды.

Ұлыбритания бойынша Түркия арқылы келген 65 отбасы, əртүрлі британиялықтарға күйеуге шыққан 250 астам қазақстандық əйелдер, 3000-ға жуық қазақстандық студенттер, əртүрлі жұмыс бабымен көшіп келген 50-ге жуық қазақстандық жəне Моңғолия, Қытай, Ауғанстаннан келген 10-ға жуық отбасылар өмір сүреді.

Бүгінгі күні Еуропадағы қазақ мəдени орталықтарын басқаратындар: Абдулқаюм Кесижи (Федералдық басшы), Бешіретхан Малабақан (Берлин), Хасан Ақсу (Кельн), Ибрагим Ақтеңіз (Мюнхень), Осман Қосжігіт (Австрия), Нұрарман Аюби (Да-ния), Шыңғыс Шағатай (Швеция), Селчук Чакрақ (Норвегия), Исмайыл Кесижи (Ұлыбритания), Уəли Шерефлі (Голландия), Құрбанəли Гүлен (Франция), Шара Қарсақбаева (Болгария), Ақмарал Əмреқұлова (Бельгия), Оңайша Мандоки (Мажар), Шандор Фазекош (Мажар).

Еуропа қазақтарының басқосулары 1994 жылдан басталып, 2002 жылға дейін футбол турнирі деген атпен жүрілді. Германияда (Мюнхень 1994), Қазақстанда (Ал-маты 1995), 1996-1997 жж. өткен жоқ, Францияда (Париж-1998), 1999 жылы Герма-нияда (Кёльн-1999), Голландияда (Амстердам-2000), ал 2002 жылдан бастап Еуро-па қазақтарының кіші құрылтайы тұңғыш рет Германия елінің Кёльн қаласында басталды. Одан кейін Швецияда (Вестерос-2003), Германияда (Берлин-2004), 2005 жылы өтпеді, Францияда (Париж-2006), Германияда (Мюнхень-2007), Норвегияда (Осло-2008), Ұлыбританияда (Лондон-2009), Австрияда (Вена-2010), Швецияда (Вестерос-2011), Данияда (Аархус-2012) өтті.

2011 жылы Швецияда өткен Құрылтайда келесі 10 жылдық жоспарды белгіленді: Францияда (Париж-2013), Голландияда (Амстердам-2014), Германияда (Кёльн-2015, Берлин-2016, Мюнхень-2017), Норвегияда (Осло-2018),

Ұлыбританияда (Лондон-2019), Австрияда (Вена-2020), Швецияда (Весте-рос-2021) өтеді деп күтілуде.

Алыс шетелдегі бауырларымыздың ішінде Қазақстанмен қатынасы жақсы – Түркиядағы қазақтар.

Түркия Республикасында тұрып жатқан қазақ диаспорасының Қытайда, Үндістанда жəне Пəкістанда өмір сүрген аға буыны Түркияға тұрақты тұру үшін 1952-1954 жылдары көшіп келген.

1952 жылы Пəкістанның Кашмир ауданында тұрған Қалибек Хаким, Құсайын Тəйжі жəне Сұлтан Шəріп мырзалардың топтары Түркияға алғашқы көшкен қазақтар деп есептелінеді.

1953 жылы Пəкістандағы қазақтар 8 топ болып 3 жүк кемесімен Басра шығанағына дейін, одан əрі Түркияға пойызбен көшеді. Алғашқы кезде олар Стам-

162

бул қаласының Тузла, Зейтінбұрын, Серкеджи сияқты аудандарына, орналастыры-лып, кейіннен Түркияның басқа да қалаларына жəне Түркия мен Еуропа елдері ара-сында еңбек күшімен алмасу туралы келісім жасалған соң түрік азаматтары ретінде жұмыс істеу үшін Германия, Франция, Англия, Голландия, Австрия, Швеция жəне Норвегия сияқты елдерге қоныс аударады.

Өз кезегінде түрік үкіметі қоныс аударған қазақтарға түрік тілін оқытады, мамандықтарына сəйкес жұмыстарға орналастырады, мамандықтары болмағандарды кілем тоқу, ағаш ою үйірмелеріне жібереді. Ерлер теміржол салу, кеме өндірісі кəсіпорындарында жұмыс істейді. Бұдан басқа, түрік үкіметі қазақтардың тұрақты өмір сүретін аудандарын анықтап, нəтижесінде Түркияның Маниса, Кония, Алтай сияқты аймақтарына орналастырады. Егін шаруашылығымен айналысу үшін ша-мамен 35.995 гектар тегін жер бөліп берілген. Қазақтар аталған аймақтарда егін шаруашылығымен ғана емес тері жəне пластика өндірісімен де айналыса бастайды. Əрбір отбасында ең болмағанда бір тігін мəшинесі болған. Олар егін шаруашылығынан босаған уақыттарда теріден қолғап, бас киім, шапан жасап, базарда сатады. Мұның нəтижесінде табыстары көбейіп, жағдайлары жақсарады. Осы өндірісті дамыту үшін алдымен ауылдарына жакын қалаларға, кейіннен Стамбул, Измир, Анкара сияқты ірі сауда орталықтарына көшкен отбасылар көбейді. Олар 10 тері, 30 пластик жасай-тын зауыттар ашты. Əл-ауқаты көтерілген халықтың саны да артады. Соңғы жиырма жылда диаспора өкілдері балаларының да білім деңгейі көтеріліп, жастар оқуға мəн бере бастады. Қазіргі кезде олардың арасында адвокат, актер, инженер, дəрігер, жур-налист жəне т.б. жан-жақты білікті жас қазақ мамандары көбеюде.

Бүгінгі таңда Түркияда: Стамбул қаласы мен оның төңірегінде 4680 отбасы (23400 адам), Маниса провинциясының Салихлы қаласында - 100 (500 адам), Ниде провинциясының «Алтай ауылында» - 150 (750 адам), Измир қаласында 20 отбасы (100 адам), Анкара қаласында 20 отбасы (100-ге жуық адам), Кония қаласында 30 отбасы (150 адам) жəне т.б., барлығы – 25000 жуық диаспора өкілдері тұрып жатыр.

Уақыт өте келе əлеуметтік жағдайы жақсарған қазақ диаспорасының өкілдері жасөспірімдердің ата-бабасының əдет-ғұрпын білмей өзге тəрбиеге еліктеп, ой-өрісінің өзгеріске ұшырай бастағанын байқайды. Сол себепті ақсақалдар бас қосып, жас ұрпақты қазақтың мəдениетімен, салт-дəстүрімен, тарихымен таныстыра отырып, тілге үйрету арқылы қазақы рухта тəрбиелеу, сондай-ақ қазақтардың өз арасындағы ынтымағы мен байланысын нығайту мақсаттарында жоспарлар жасай-ды. Осының нəтижесінде Түркиядағы қазақ диаспорасының отырған жерлерінде бірқатар қоғамдық ұйымдар мен қорлар құрылады.

Қазіргі таңда Түркияда қазақ диаспорасы өкілдерінің күшімен құрылған Стамбул-да «Қазақ түркілері қоры», «Қ.А.Яссауи қоры», «Шығыс Түркістан көші-қон одағы», «Гүнешлі қазақтары қоғамы», Маниса аймағындағы «Салихлы қазақтары қоғамы», Ниде аймағы Ұлұқышла ауданындағы «Алтай ауылы қазақ қоғамы», Кониядағы «Ісміл ауылы қазақ түркілері мəдениет жəне əлеуметтік жəрдем қоғамдары» жұмыс істеуде.

«Қазақ түркілері қоры (Қазақ мəдениеті орталығы)» - 1986 жылы мəдениет саласына бағытталып құрылған. Қордың басты мақсаты - қазақ мəдениетін та-ныту, ата-баба дəстүрін сақтау, қазақтар арасында ынтымақты күшейте отырып, жастарды тəрбиелеу үшін қазақ тілін, тарихын оқыту, қолөнеріне, музыкалық

163

аспаптарды тартуға, əн айтуға, би билеуге үйрету жəне оқыту дəрісханаларын ашу, оқудың ақысын беру. Бұдан басқа, қазақ тарихын зерттеу, қоғам мүшелері арасында əлеуметтік, мəдени жəне материалдық тұрғыда көмек көрсете отырып, тек Түркия қазақтарына ғана емес, қажет болса түрік азаматтарына да жəрдем беру тəрізді міндеттерді атқарады. Аталған мақсаттарда Қор ғимаратында жергілікті жастарды қазақтың ұлттық қолөнеріне үйрету, домбыра тартуды үйрету дəрістері өтуде.

Қордың негізін қалаушыларының жəне кезінде оны басқарған белсенділерінің аты-жөндері: Дəуіт Ашықкөз, Мұхаммəди Қылыш, Абдулхак Имрен, Яданхан Акай, Шеризат Доғру, Тоқтаубай Топлы, Аббаш Калкан, Кадир Хайдар, Жəми Аужы, Абдулжəлел Инан, Тоқтаубай Орхан, Мұрат Аксел, Құнанбай Нəзір, Сұлтан Мехмет Сербест, Сыдықхан Ұлучай, Мəлик Шерефлі, Жəлел Абдулжəлел Кахруман, Ибра-хим Мутлу, Абдулжəлел Гүлер, Шахмансур Дениз, Мади Чалышкан, Зафер Селви, Өмір Жігіт, Ебуталип Чобаноглу, Илияс Саха, Дервиш Қылыш, Жұмали Зенгин, А.Уақап Кылыш.

Қордың қолдауымен жылына 4 рет «Арман» журналы шығарылады, онда Қазақстан туралы, соның ішінде мəдениет саласында болып жатқан жаңалықтар жайында мақалалар жарияланады. Жəне де Қожа Ахмет Яссауи қоры (1991 ж.),

Шығыс Түркістан көші-қон одағы (1960 ж.), Салихлы қазақ, Гүнешлі қазақ қоғамы (2001 ж.), Алтай ауылы қазақ қоғамы (2001 ж.), Ісміл ауылы қазақ түркілері мəдениет жəне əлеуметтік жəрдем қоғамы, Жас қазақ клубы біраз жұмыстар атқарып келеді. Бұлардан басқа да бірқатар қоғамдар ашылып, түрлі себептермен жабылып қалғандары да бар.

1996 жылы 10 шақты шет елдердегі қазақ дисапорасы өкілдерінің қатысуымен өткен Дүниежүзі қазақтарының кіші құрылтайында Стамбулда Қазақ мəдениеті орталығы ашылды. Ол қазақ халқының мəдениеті мен əдет-ғұрпын насихаттай-тын жəне отандастар кездесетін орталыққа айналды. «Қазақ түркілері қоры» мен «Гүнешлі қазақтары қоғамы» Стамбулдағы Абай атындағы мектепті ашудағы жəне Абай Құнанбаев пен Қабанбай батырға ескерткіш қою жұмыстарына үлкен үлес қосты.

2007 жылғы қарашада Стамбулдағы Бас консулдықтың көмегімен «Топқапы» қалалық саябағында Қазақ мəдениет үйі мен Қазақ тілін үйрету орталығы ашылды.

2008 жылы ҚР БҒМ квотасы бойынша қазақ диаспорасының екі өкілі Түркістан қаласындағы Х.А.Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде одан əрі оқу үшін қазақ тілі бойынша дайындық курстарына оқуға жіберілген болатын.

Түркиядағы оралмандар үшін бөлінген квотаға сəйкес 1999 жылға дейін 90-ға жуық отбасы (барлығы - 116 адам), ал 1999-2007 жылдар аралығында ҚР үкіметінің «Нұрлы көш» бағдарламасы бойынша - 400, сондай-ақ 2008-2012 жылдар ішінде өз мүмкіндігімен - 25, барлығы - 515-ке жуық отбасы (барлығы - 2000-нан астам адам) Қазақстанға көшірілген.

Еуропа, Ұлыбритания, АҚШ, Канада, Тайвань т.б. елдерге қоныс аударғандардың барлығы осы Түркия елінен барғандар. Сондықтан Түркиядағы қазақтар жайына кеңірек тоқталуды жөн санадық.

Америка Құрама Штаттарындағы қазақтардың көпшілігі Нью-Йоркте тұрады. Олардың саны 20 000-ға жуық. Барлығы дерлік Қазақстан Тəуелсіздігін алғаннан

164

кейін АҚШ-қа барып, түрлі жұмыстар атқарып жүргендер. Ал, Этникалық қазақ диаспорасының өкілдері оншақты отбасын құрайды.

Бұл елде ресми тіркеуден өткен 2 қоғам бар. Олар: Нью-Йорктегі қазақ мəдени орталығын Мəлкеева Əлия Алханбекқызы, ал Қазақ-Американ қауымдастығын Дар-хан Нұрмағамбет басқарады. Осы қоғамдар негізінен «Наурыз» мерекесін тойлап, қазақы салт-дəстүрлерді дəріптеуге көп күш жігерлерін жұмсайды.

Австралиядағы қазақтар Қазақстан Тəуелсіздігін алғаннан кейін сол елге ба-рып орналасқандар. Ондағы қазақ қоғамын Төлеужан Молдабаев басқарады.

ТМД елдеріндегі қазақ мəдени қоғамдары арасынан Тəжікстандағы «Бəйтерек», Эстониядағы «Абай», Балтық еліндегі “Нұрсəуле” қазақ қоғамы, Белорусьтағы халықаралық «Атамекен» (Белорусьта шамамен 1240 этникалық қазақтар тұрады). Украина елінде Харьков қаласы қазақтарының «Бірлік», Киевтегі “Достық” қоғамы, Донецк облыстық қоғамдық “Донбасс” қазақ мəдени бірлестігі, Қырым республикалық “Бірлік” қазақ қоғамы, қазақ мəдени қоғамдарының басшыла-ры өз қызметтерін белсенді атқарып келеді. Қырғызстандағы қазақтардың бұрын «Отан» жəне «Алаш» атты қоғамдық бірлестіктері жұмыс істейтін, бұл екеуі бірігіп Қауымдастық құрды. Көршілес, жақын елде тұратын себепті көп қиындықтары жоқ, тағы да сол ана тіл мəселесі болмаса.

Түрікменстан, Ауғанстан, Сауд Арабиясы, Канада, Тайвань жəне Иранда мұндай қазақ қоғамын құру мүмкіндігі жоқ. Кейбірі саяси жағдайларға байланы-сты болса, қайсыбіреулерінде бір-екі отбасынан басқа қазақтар жоқ. Осы елдерде тұратын қандастарымыз бізбен жиі хабарласып тұрады. Бұлар сондағы Қазақстанның Елшіліктерімен тығыз байланыс орнатқан. Қауымдастық өкілдері Қазақстан тəуелсіздігін алғаннан бері Иранда екі мəрте, Түрікменстанда бір мəрте іс-сапарда болып қайтқан еді.

Шетелде тарыдай шашылған 5 миллионға жуық өкілдердің арасында өздері тұратын елдерінің тілін өте жақсы меңгергенмен қазақ тілін, салт-дəстүрін білмейтіндер көптеп кездеседі. Əсіресе, Түркия мен Еуропа елдерінде тұратын ақ жаулықты аналарымыз бен көнекөз қарияларымыз келешек ұрпақтарының болашағына қатты алаңдаушылық білдіруде. Сондықтан да Қауымдастықтың «Қазақ тілін оқып үйренудің жетілдірмесі» компьютерлік интерактивті оқу-құралын кирил-лица, латын жəне төте жазумен дайындап, Қытай Халық Республикасы, Түркия жəне Еуропа елдерінде тұратын қандастарымызға арнап 2 СД дискісін шығарды. Сондай-ақ, қазақ тілін үйрету мақсатында сегіз тілдегі төрт жарым мың сөзден тұратын кириллица жəне латын алфавитімен жазылған «Тілашар» атты сөздік кітабын шығарып, осының барлығы шетелдегі ағайынға таратылды. СД дискілер мен сөздік кітаптың алыстағы ағайындарға берер көмегі зор деп есептейміз. Еуропа мен Түркиядағы ағайындарға бұдан бұрын «Қазақ тілінің əліпбиі», Ресей қазақтарына арнап «Орысша-қазақша» қазақ тілін үйрететін электронды оқулық – СД дискіні шығарып таратқанбыз. Қазіргі кезде мұғалімнен дəріс алу деген ескірген ұғым болғаны белгілі, жоғарыдағы СД дискілер арқылы да үйде отырып-ақ, қазақ тілін меңгеруге аз да болса мүмкіндік туды деп есептейміз.

Шетелдегі белгілі өнер қайраткерлерін, сол жақта орындалатын халық күйлері мен əндерін Қазақстанға насихаттау мақсатында «Алтай, Іле жəне Тарбағатай əуендері», «Ардақ», «Баян-Өлгий əуендері», М.Башайқызының «Тектіден туған

165

ұрпаққа...» жəне де марқұм Е.Зейіпханның «Көк туым – əнім» атты əндерінің СД дискісін шығарып тараттық. Cондай-ақ, Моңғолия жəне Ресей елдеріндегі қазақ тіл əдебиет пəнінің мұғалімдері мен Моңғолиядағы дəрігерлерді атажұрттағы Білім жетілдіру институттарында 2-3 айлық курс оқуларына көмектесіп келдік. Жыл сайын 1500-дей қазақ диаспорасының талапкерлері Қазақстанның 14 жоғары оқу орында-рында дайындық курсын оқып жүр.

Қауымдастықтың «Атажұрт» баспа орталығы сырттағы қазақ диаспорасының таңдаулы өкілдері – жазушыларының, ақындарының, ғалымдарының 70-ден астам кітабы жарыққа шықты.

Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы Жолдауын Қауымдастық қазақ тілінен монғол жəне түрік тілдеріне, Қытайдағы қазақтар үшін кириллицадан төте жазуға аударып, оларды баспадан кітап етіп шығарып келеді. Өркениетті елдердің бəрі шетелдегі отандастарына арнайы басылым шығарып, таратады. Қазақстандағы мұндай басылым – еларалық «Алтын бесік» журналы мен «Туған тіл» альманағы. Шетел қазақтарының біразы латын жазуын пайдаланады. Соған орай, «Алтын бесік» журналы мен «Туған тіл» альманағы шетелге таралатын болғандықтан алыс-жақын елдердегі қандастарымыздың қажеті үшін мақалаларды латын, төте жазу жəне ки-рилл əріптерімен шығарудамыз. Ресей қазақтарын да ескеріп орыс тілді мақалаларға да орын беріп келеміз. Қауымдастықтың жанындағы «Атажұрт» баспасы жыл сайын 100 баспа табақ көлемінде кітаптар шығарып, шетелдегі белгілі ақын-жазушылардың еңбектерін атамекендегі отандастарына тарту етуде.

Қазақстанда өткен түрлі шаралардың барлығына қазақ диаспорасының өкілдері міндетті түрде шақырылып қатысады. Жəне де шетелдегі қандастарымыздың ата-мекенге келуіне де шақыру жасатып, виза алуларына дейін көмектесу Қауымдастық міндеттерінің бірі.

Қазақ салт-дəстүрлері мен өнерін насихаттау мақсатында шетелден қоныс ау-дарып, елімізге танымал болған белгілі суретшілеріміз Өмірзақ Рыстан, Əбдімəлік Бұқарбаев, Сейфулла Рыстан, Гүлназым Өмірзақ, кестешілеріміз Зейнелхан Мұхамеджан, Кəлемхан Рахметбай жəне «Ерке-Нұр», «Мəншүк» фирмаларының ту-ындыларымен шетелдегі қандастарымызға көрмелер ұйымдастырып келеміз. Бұл оларға рухани азық болары сөзсіз.

Қауымдастық «Дарын» республикалық орталығымен бірлесіп Қазақ тілі мен əдебиеті пəні бойынша халықаралық олимпиада өткізіп, «Балдəурен» балаларды сауықтыру лагеріне шетелдегі қазақ диаспорасының көптеген балалары дем алып келеді. Оңтүстік Қазақстан облысы ұйымдастыруындағы Халықаралық «Түркістанды аңсау» мəдени этнографиялық оралмандар фестиваліне де белсене атсалысып жүр. Сондай-ақ, шетелдегі мəдени орталықтар өздерінің ұйымдастыратын түрлі іс ша-раларына Қазақстаннан белгілі əртістер мен айтыскер ақындарды шақырады, біз осыған мұрындық болып, көмектесудеміз. Қазақстанның халық əртістері Алтын-бек Қоразбаев, Мақпал Жүнісова, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткерлері Хавлаш Əбікей, Майра Ілиясова, Бағдат Сəмединова, Рамазан Стамғазив, Тоқтар Серіков, Гүлзира Бөкейхан, талантты əншілеріміз Əбиірбек Тінəлі, Бейбіт Сейдуа-лиева, Бақыт Шадаева, Нұржан Жанпейісов, Мəдина Садуақасова, Меруеш Башай, Ермұрат Зейіпхан, Тілеубек Қожан, Құрманбек пен Риза, Қайрат Құлмұхамед, Жанат Тоқтасын, Өмірқұл Айниязов, Бақыт Бəшен, Айнұр Сағи, Жандəулет Батай, Нұргұл

166

Əлхожаева, айтыскер ақындарымыз Ақмарал Ілеубаева, Ринат Зайтов жəне «Денар», «Қоңыр» топтары Өзбекстан, Моңғолия, Ресей, Қытай, Түркия жəне Еуропаның бірнеше елдерінде Қауымдастық демеушілігімен гастрольде болып, сол елдердегі қазақ диаспорасын өз өнерлерімен сусындатты. Бұл үрдіс ары қарай да жалғасын таба бермек.

Соңғы жылдары қолға алынған тағы бір мəселе: Еліміздің тəуелсіздік күніне орай жыл сайын Қазақстан Республикасы үкіметінің марапаттарына шетелдегі қазақ диаспорасы өкілдерін ұсынып, соның нəтижесінде Ж.Жаналтай (Түркия) мен С.Жанболат (ҚХР) ақсақалдарымыз ІІ дəрежелі «Достық» орденімен, У.Қыдырхан «Құрмет» орденімен, Т.Бабажанов (Өзбекстан) пен Ж.Елекбаев (РФ), М.Зенгин (Франция) «Ерен еңбегі үшін» медалімен, Д.Қылыш (Түркия), А.Шетин (Герма-ния) «Құрмет грамотасымен», Ө.Рыстан, Б.Жатқанбаева, А.Жүнісова, М.Башай, Е.Зейіпхан, С.Сұлтанов, А.Жəлелова, Е.Ерген, А.Ахметбек, Р.Қайырбайқызы «Мəдениет қайраткері» атағымен, «Астанаға 10 жыл» медалімен Г.Бейсенбаева, Ə.Тұрсынбаев, О.Настаушева, Ү.Асқаров, Ш.Сəлиев, Х.Омар, М.Башташ, Ж.Тораман, А.Қара, Т.Бошумова, Ж.Шаткам, Қазақстан Тəуелсіздігінің 20 жылдық медалімен Ү.Құрманбайұлы, А.Əбеу, Ш.Ахмет, С.Əбіл, А.Тосын, А.Байдəулетов, Е.Бөлекбаев, Т.Дүсенбаев, А.Кесижи, И.Кесижи, Д.Қылыш, М.Зенгин т.б. көптеген қандастарымыз Министрліктер мен əкімшілік жəне Қауымдастықтың құрмет гра-моталары жəне алғыс хаттарына ие болды. Шетте жүрсе де қазақ қамын ойлап, қазақ үшін еңбек етіп жүрген талантты да танымал ағайындарымыздың еңбектері болашақта да ескерілетіні хақ.

Финляндияға барған жаңа қазақтар қоғам құру туралы ұсыныстарын жуықта бізге жеткізді. Егер олар ресми тіркеуден өтсе ортамызға тағы бір қоғам қосылады деген сөз. Жоғарыдағы 35 елде тұратын қандастарымызбен күнделікті интернет не-месе телефон арқылы хабарласып, олардың мұң-мұқтаждарына қол ұшын беріп, шама-шарқымызша қолдау көрсетіп келеміз.

Шетелдегі түрлі мəдени орталықтардан тысқары Республикамыздың бір қала, алты облысында Қауымдастықтың филиалдары жұмыс істейді. Аталмыш филиал жетекшілері – Б.Қайрат, (бұрынғы басшы М.Түсіпбаев) (Астана), Ө.Əлімгерейұлы (Атырау), А.Ғұбашев (БҚО), Б.Заут (Павлодар), Ж.Əділбаев (ШҚО), С.Сағындық (СҚО), Қ.Байдулла (ОҚО). Осы филиалдарымыз арқылы шетелдегі мəдени орталықтарға Қауымдастықтың түрлі сый-сияпаттары жіберіледі. Көршілес ағайын-дармен қарым-қатынас жасаудағы филиал басшыларының қызметтері ерекше.

167

АУҒАНСТАН ҚАЗАҒЫ

Ауғанстандағы 10 000 астам қазақ Түркияға, Сауд Арабиясына, Еуропаның кейбір елдеріне жəне де Еліміз тəуелсіздік алған алғашқы жылдары атажұртқа көшіп келіп, Алматы облысы мен Оңтүстік Қазақстан облысына орналасқан. Бүгінгі күні небəрі 100-ге жуық жанұя қалды. Солардың бірі – Мамур Жəлел Саламатұлы.

Мамур Жəлел Саламатұлы 1956 жылы Ауғанстан елінің Құндыз облысының Иманшəріп ауылында дүниеге келген. 1973-1985 жж. Иманшəріп ауылында бастауыш, Кабул қаласында орта мектепті жəне гимназияны оқып бітірген. Мамандығы – заңгер. Ауғанстанда мемлекеттік қызметте жеті жыл атқарған жалғыз қазақ. Одан кейін соғыс жылдарында қызметінен бас тартып, бүгінгі күні жеке кəсіпкерлікпен шұғылданады. Отбасында екі əйелі мен он төрт баласы бар. Ол қазақ, өзбек, парсы тілдерін біледі.

168

ИРАНДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Саттарбай Бəли қажының айтуы бойынша Иранда сегіз мыңға жуық қазақ өмір кешуде. Олар: Бендер Түрікменде 500 отбасы, Горганда 400 отбасы, Күмбетте 250 отбасы, Тегеранда 20 отбасы, Аракта 3 отбасы, Ассалуиде 12 отбасы, Мешхед-те 18 отбасы, Сариде 2 отбасы, Шабахарда 4 отбасы т.б. Бұлар 1931-1933 жылдары Қазақстанда Сталин мен Голощекиннің қолымен жасалған «кіші қазан төңкерісі» салдарынан орын алған ашаршылық кезінде қазіргі Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе облыстары өңірінен Түрікменстанға, кейін Иранға өткен, негізінен қазақтың «кіші жүзіне» кіретін адай руынан.

Абдулкəрім Қазақ 1962 жылы Иран Ислам Республикасының Горган қаласында дүниеге кел-ген. 1968-1973 жж. бастауыш, 1973-1980 жж. орта мектепті математикалық бағытта оқыған соң, Мешхедтегі Фирдоуси атындағы университетін электроника инженері мамандығымен оқып бітірген. Иранның мұнай компаниясы «Iran oil»-де инженер. Бұл азамат өз ісінің білгірі. Оның үлкен ұлы Бехнам университет студенті, кіші ұлы Мұхаммед мектеп оқушысы.

Қажы Мұхаммед Шатқам 1949 жылы Иран Ислам Республикасы Гүлстан облысында туған. Ол орта мектепті Иранжахр, Фахреддин, Оты-рачал, Манучехри, Бадр, Дакики мектептерінде оқыған. Математик болуды армандағанмен, үйленген соң оқуын əдебиет саласында Ибн Сина мектебінде жалғастыруға мəжбүр болады.

1975 жылы Тегеран университетінің құқықтану саласында жоғары білім алды. Əскери борышын өтеген соң, бір жыл арнайы білімін жетілдіріп, 1980 ж. бірінші дəрежелі адвокат атағына ие бола-ды. Сол кездегі Ирандағы ислам революциясының жеңісіне байланысты бірнеше жыл бойы Мазан-даран провинциясының Сари қаласындағы ағаш жəне қағаз индустриясы басқармасында құқықтық кеңесші болып жұмыс істейді. 2010 жылы зейнет

169

жасына келіп тұрақты жұмысын тоқтатқанымен, өз өмірі мен ойына жақын шығармашылық жəне жазушылық жұмысын жалғастыруда. Ол қазақтың ұлы ақыны Абайдың еңбектерін парсы тіліне ау-дарды. Сондай-ақ, «Қазақ қауымының тарихына шолу» «Қазақ дастандары тарихынан» кітаптарына жəне Гүлстан облысының энциклопедиясына «Иран қазақтары» туралы парсы тілінде жазып шығарды.

Жарық көрмеген дайын еңбектері бар. Олар: Қазақша Парсыша// Парсыша Қазақша қос тілді сөздіктері, Абайдың толық жинағы, Қожа Ахмет Яссауи «Диван хикметі» атты кітаптары парсы тіліне аударылып баспаға беруге дайын тұр.

Автордың «www. hmshsdkam.blogfa.com» веб-блогында аталмыш аудармалар мен басқа матери-алдарды көруге болады.

Жафар Мұқайұлы Шадкам 1966 жылы шілденің 27-сі күні Гүлстан облысының орталығы Горган қаласында туған. Орта мектепті парсы тілі мен əдебиеті саласында Горганда 1986 жылы бітірген. 1987-ші жылы Иран Ирак соғысы кезінде армия қатарында болып, 27 ай əскери борышын өтеген. Əскери қызметі бітуге бір ай қалғанда соғыс аяқталады. Ол кезде соғыс жағдайына байланысты əскери қызмет мерзімі 28 ай болған.

1991 жылы жоғары оқу орнына түсу үшін мемлекеттік деңгейдегі байқауға қатысып, бір мил-лионнан астам талаптанушы қатысатын осы байқауда 87-ші орынды иемденген екен. Негізсіз сылтаулар-мен мемлекеттік университетке қабылдамай қойған. Ол кезде тек ғылыми бағаға қарамайтын, студент болуға қиын шарттар қоятын, революцияға адал болу, міндетті түрде намаз оқу, белгілі күндерде билік та-рапынан ұйымдастырылатын шерулерге қатысу тағы басқа дегендей. Соның кесірінен көптеген қазақ жігіттері университетке қабылданбай қалғаны бар. Амалсыздықтан Иранның қазіргі Спорт министрлігі, бұрынғы дене тəрбиесі ұйымына қарасты арнайы дене тəрбиесі институтында Тегеранда білім алып, 1993 жылы оқуын бітірген. Сол жылдан бастап Гүлстан облысына қарасты Куркуи жəне Əлиабад қалаларында дене тəрбиесі мекемесінде қызмет атқарды.

170

1996 жылдан бүгінге дейін Иран мемлекеттік телерадио ұйымында сыртқа хабар тарататын қазақ радиосында аудармашы жəне диктор ретінде қызмет атқарып келеді. Жұбайы Айша Ескелді де бастауыш мектептің мұғалімі еді, қазір осы радио-да диктор болып істейді. Екі қызы бар – Фатима жəне Захра.

ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Ахметұлы Оразхан 1938 жылы тамызда ҚХР-дің, ШҰАР өлкесіндегі Қорғас ауданының Сарбұлақ ауылында дүниеге келген. 1955 жылға дейін Сарбұлақ жəне Сүйдін қалашығында ба-стауыш, орта мектепті бітірген соң Шыңжан Университетінің Тіл-əдебиет факультетіне қабылданады. Бірақ жоғары университетті бітірген сол жылдарға тура келген солшыл сая-си қозғалыстың ықпалына ұшырап, қоғамдық қызметтен шеттетіледі. Жəне «Оңшыл» деген ат-пен еңбекпен тəрбиелеу орнында жəне ауылдарда жиырма неше жыл бақылау астында еңбек істейді. Содан 1980 жылы қаңтарда ғана жалған жаладан ақталып, «Іле айдыны» журналына қызметке орналасады. Бұл журналда көптеген жыл бас редакторлық міндет атқарады. 1992 жылдан ба-стап кəсіптік жазушылыққа бет бұрады.

Оразхан 1956 жылдан бастап көркем əдебиетке араласады. Содан бері оның «Көктемгі ойлар», «Сөнбейтін шырақ», «Ең соңғы көз жасы», «Жасыл бақша», «Тұлпардың соңғы тұяғы» деген əңгіме- повестер жинағы мен «Өзгерген өңір», «Көк белес», «Құмдағы іздер» қатарлы роман-дары жəне « Шалғай ауыл таңдары», «Кəсіп таңдаған адам», «Дүрегей», «Ата мұра», «Тау-лы қыстақ аңызы» сияқты көптеген кітаптары оқырман қауымға таныс.

Оның шығармалары əр кезеңде қытайдағы қазақ əдебиетінің көркемдік өресі мен нəтижелі табыстарының белгісі ретінде «Көктемгі ойлар» атты əңгімесі (1979 ж), «Өзгерген өңір» романы

171

(1981 ж.), 1983-1991 жж. аралығында «Ана мен бала», «Жыр қайнары», «Жасыл бақша» сияқты əңгіме-повестері əдеби туындыларды бағалау конкурсында бірінші дəрежелі сыйлық алса, 2003 ж. «Құмдағы іздер» романы тұңғыш белгіленген «Тянь-шан» атты əдебиет сыйлығын иеленген. «Та-улы қыстақ аңызы» повесі 2011 жылы автономия-лы райондық қазақ-қырғыз əдебиетінің «Дүлдүл» сыйлығын еншіледі.

Оразхан қытайдағы қазақ əдебиетінің мəртебесін көтеріп, ҚХР-сы елі іші-сыртына таны-мал болған қаламгерлердің бірі. Оның «Өзгерген өңір» романы 1981 жылы, «Жыр қайнары» əңгімесі 1986 жылы мемлекеттік аз санды ұлт əдебиеті сыйлығына ие болды. Сондай-ақ басқа да көптеген шығармалары қытай тілдерінде жəне ұйғыр, моңғол, чаушиан, қырғыз тілдерінде аударылып баспадан шықса, кейбір шығармалары жапон, араб тілдерінде жарық көрген жинақтарға енгізілген. Қазақстан Республикасының газет-журналдарын-да да жарияланған. Оның қытай-қазақ əдебиетінің дамуына қосқан ерен үлестері үшін 1990 жылы Ав-тономиялы район бойынша «үздік редактор» бо-лып бағаланса, 1991 жылы «Мемлекеттік бірінші дəрежелі жазушы» атағын алды. Ол 1989-1999 жылға дейін екі рет Автономиялы районның «ерек-ше үлес қосқан үздік маманы» болып бағаланса, 1992 жылы мемлекеттік кеңестің ерекше қосымша қаражатын алатын үздік маман болып белгіленді.

Оразхан 1982-1998 жылға дейін үш рет Іле Қазақ Автономиялы облыстық саяси масли-хат кеңесінің мүшесі, тұрақты жорасы болып, қоғамдық қызметтерге атсалысты. 1986 жылы Іле Қазақ автономиялы облысының «қос озаттарды сыйлау» зор жиынында «үздік жекелердің үйрену үлгісі» болып бағаланды. 1991 жылы Автономия-лы аудан бойынша «үздік партия мүшесі» болып бағаланып, арнайы телеарналарда таныстырыл-ды. 1992 жылы «Саяси кеңес саласындағы үздік жеке» болып марапатталды. 2010 жылы «Құлжа қаласының құрметті азаматы» атағы берілді.

172

Зұрғанбекұлы Арып 1945 жылы ШҰАР Іле аймағы Тарбағатай ауданында дүниеге келген. Ланжу қаласында Батыс-солтүстік ұлттар институтының қазіргі заман қытай тілі факультетінде, 1984-1994 жж. екі кезең Қытай компартиясының Орталық партия мектебінде білім алған. 1968-1972 жж. Шыңжан Баянгол монғол автономиялы облысының Хыжиың ауданында кедей-төмен орта шаруалардың қайта тəрбиесінде болған, сондай-ақ аудандық төңкерістік комитетте істеген. 1972-1976 жж. Шыңжан радио станциясының қазақ бөлімінде аудармашы, редактор, 1976-1985 жж. Бейжіңде Орталық аудармашылар мекемесінде Маркс, Энгельс, Мао Цзе Дун қатарлы көсемдердің шығармаларын жəне қытай коммунистік партиясының, қытай мемлекеттік халық құрылтайының құжаттарын қазақшаға аудару, жазу, баспадан шығару жұмыстарын істеген. Сондай-ақ сол барыста топ жетекшісі, партия ұйымының секретары, орынбасар бөлім бастығы қатарлы міндеттерді де атқарған. 1983 жылы Бүкіл қытайлық жастар бірлестігінің мүшесі бо-лып сайланған. 1985 жылы Шыңжанға келіп 1998 жылы наурызға дейін автономиялы райондық ұлттық істер комитетінде басқарма бастығы, комитет бастығының орынбасары болды. 1998 жылы сəуірден 2006 жылға дейін ШҰАР-ның Халық үкіметі бас хатшысының орынбасары болған. 2007 жылдан қазірге дейін ШҰАР-ның халық үкіметінің ақылшысы міндетін атқарып келеді.

Ол Лушүннің «Тамат – тағам жинағы», Уеюейдың «Жер шарының қызыл белдеуі», «Нарт қызыл таулар», «Мөрал соты», «Геркулестің əңгімелері», «Ұйғырдың қысқаша тарихы», «Шыңжан туралы 90 сұрауға жауап» қатарлы романдармен бір топ əңгіме-мақалаларды қытай жəне ағылшын тілдерінен қазақ тіліне аударған. Бірнеше кітаптың редакторы болды.

2003 жылы Қытай мемлекеттік кадрлар министрлігі мен халық істер министрлігі тара-пынан Мемлекеттік шекара айыру қызметінде бірінші дəрежелі еңбек істеген қайраткер атағын алған. Ол қазақ, ұйғыр, қытай жəне ағылшын

173

тілдерін жетік меңгерген. Америка, Англия, Советтер одағы, Жапония, Корей, Қазақстан, Қырғызстан, Сауд-Арабиясы елдерінде іс сапарда болды. Дүниежүзі қазақтарының IV Құрылтай қонағы. Ол 2010 жылы қаңтарда Шыңжан қазақ мəдениет қоғамының төрағасы болып сайланған.

Жанболатов Сұлтан Рамазанұлы 1936 жылы 1 қаңтарда Қытайдың ШҰАР Тарбағатай аймағына қарасты Шағантоғай ауданының Қаракемер ауылындағы малшы отбасында дүниеге келген. 1956 жылы Шынжаң институты физика-математи-ка факультетін, 1961 жылы Чаңчұндағы Жилин (Ги-рин) университетінің Физика факультетін радио-электроника мамандығы бойынша бітірген. 1979-1980 жж. Бейжіндегі индустрия университетінің аспиранттар тобында комьпютер мамандығын оқыған.

1961-1986 жж. Шыңжан университетінде оқытушы, 1962-1966 жж. «ұлтшыл», «ревизио-нист», «шетелге қашқанның ұлы», «ақ маман» сияқты «бөріктермен» көрген саяси қақпайы «Мəдениет Төнкерісінде» (1966-1976) айдалу, күреске алыну мен мырза қамақта болып, бертінгі Дың Шяупиң саясатынан соң ғана оң көзге түсе ба-стайды.

Шыңжан университетінде лектор, Қытай қазақтарынан тұңғыш доцент (1982-жылы), кейін келе магистрлер жетекшісі, кафедраның жəне информация зертханасының меңгерушісі (жүргізушісі), деканның орынбасары (1980 жыл-дан), проректор (1983 жылдан), ҚХР Электроника қоғамының басалқа мүшесі, ҚХР Азұлт жазуындағы информацияларды өңдеу қоғамының төрағасы, ШҰАР Ғылым жəне техника қауымдастығының тұрақты жорасы, ШҰАР ЖОО кəсіптік қызмет атақтарын аттестаттау комиссиясының бастығы, т.б. қызметтерді өтеген. Радио-электрони-ка мамандығын (қазіргі Шыңжан Университеті Электроника факультетінінің тағанын) құрып шыққан. Азұлт жазуларын комьпютерде біржақты

174

ету жүйесін жаратып, «Техникалық Прогрес» сыйлығын алған. «Комьпютер принциптері», «Магнитофонды радиоқабылдағыш», «Калькуля-тор» т.б. техникалық кітаптары жарық көрген.

Ол 1986-1996 жж. ШҰАР Оқу-ағарту комитеті төрағасының (білім минстрінің) орынбасары, Оқу-ағартуды зерттеу институтының профессо-ры (1988 ж), ШҰАР-дың төтенше үлесі бар мама-ны (1990 ж.), бұған қоса Чяугуаң шығыс ғылымы мен мəдениеті академиясының мүшесі, ЖОО-лар-да білім беруді зерделеу институтының директо-ры мен аға зерттеушісі болды. Ал, 1993-2003 жж, 8- жəне 9- шақырылған (екі кезектік) Мемлекеттік Халық Құрылтайының (парламент) депутаты, оның Ұлттар Комиссиясының мүшесі болды. 2005 жылы Дүниежүзі қазақтарының ІІІ Құрылтайында Төралқа мүшесі болып сайланды. Қазір ШҰАР телеуниверситетінің профессоры, Бейжін Ұлттар университетінің, ҚР М.Əуезов атындағы Семей университетінің құрметті профессоры.

Оның «Домбыра физикасы» ғылыми очеркі (1962 ж. бастап) мен «Аруақтар арасында» ғылыми фантастикалық əңгімелері (1979 ж. бері) жарияланып келген.

1986-1994 жж. «Үйсін Хикаясы» атты трило-гиясы – «Елжау Күнби», «Саншора Күнби» жəне «Оңғай Күнби» атты төрт томнан тұратын үш рома-ны жарық көрді жəне ҚХР да мемлекеттік, ШҰАР-лық үздік сыйлықтарға ие болды. Қазақстан Респу-бликасында да XXI ғасырдағы қазақтың 100 рома-ны атты бағдарламаға енді. 2007-2012 жж. «Біз» атты автобиографиялық трилогиясы ( «Ес кіру», «Ес шығу» жəне «Ес жию» романдары) жарық көрді. Сұлтанның бұдан басқа, «Атлах шайқасы», «Ежелгі ұлыс тарихы» атты романдары, зерттеулері «Таластағы жанталас» секілді повестері, төрт томдық мақалалар топтамасы, сондай-ақ очерк, əңгіме, өлең жинақтары бар.

Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен «Достық» орденімен (2007 ж), ҚР-ның тəуелсіздігінің 10 жылдығына орай мерекелік медальмен (2001 ж), ал, «Тяншян» əдебиет-өнер сыйлығының ең жоғарғы «Үлес» сыйлығымен (2004 ж) марапатталды. Ол Қазақстан, Қытай жазушылар одақтарының мүшесі.

175

Шабданұлы Қажығұмар, Шыңжан əдебие-тінің негізін қалаушылардың бірі, ақын, дра-матург, жазушы. Ол 1925 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Аягөз ауданына қарасты (қазіргі Үржар ауданы) Таңсық ауылында дүниеге келген. 1932 жылы Қазақстан жеріндегі жаппай ашаршылық зобалаңында жеті жастағы болашақ жазушы босқан елмен бірге Шəуешекке өтеді. Жат жердегі босқындармен бірге бірте-бірте Қытайдың Шыңжан аймағына қарасты Дөрбілжін ауданында тұрақтап қалады. 1941 жылы Дөрбілжіңдегі орталау мектепті бітіргеннен кейін, 1942 жылы Үрімжідегі жоғары педагогтік мектепке оқуға түседі. 1945 жылы осы оқу орнында оқып жүрген кезінде Оспан батыр бастаған ұлт-азаттық көтерілісін қолдаушы, олармен астыртын байланысы бар деген айып-таумен қудаланып, абақтыға жабылады. Қанша қинау, азаптаудан кейін қылмысы болмағандықтан, бостандыққа шығарылып, үзіліп қалған оқуын аяқтауға мүмкіндік алады.

1946-1951 жж. өз ауылына келіп, Дөрбілжін орта мектебінде мұғалім болып жұмыс істейді. Уақыт ағымына орай сауатты жазып, шешен сөйлей білетін жас жігіт басшылықтың көзіне түсіп, 1952 жылы Шыңжан аймағының орталығы Үрімжі қаласына қызметке шақырылады. Əуелі «Одақ» журналының, кейін «Шұғыла» əдеби-көркем журналының бас редакторы болып жұмыс істейді.

Қытайдағы 1950 жылдың соңында басталған «Тарих тапсыру», «Үшке қарсы», «Беске қарсы» деген əрекеттер, «Ашылып-сайрау», «Стил түзету» сияқты дабыралы науқандар кезінде «ұлтшыл» атанып, 1958-1978 жж. табаны күректей 20 жыл уақытын Такламакан шөліндегі Тарым лагерінде өткізеді. Қ.Шабданұлының «Қылмыс» романын жазуы осы жылдардан басталады. Қытай көсемі Мао Цзе Дун өлгеннен кейін 1980 жылдары бостандыққа шыққан жазушы көздеген мақсатына дендеп кіріседі. «Қылмыс» романының алғашқы екі томы Шыңжан халық баспасынан 15-20 мың тиражбен таратылады (1982ж, 1985 ж). Ал үшінші томы түптеліп жатқанда ұсталып, өртеледі. Қырсықтың ең үлкені осы жерде айналдырады. Оны «Кеңес Одағының астыртын ұйымдарымен байланыс жасап, ұлттық дербестікті көздейтін

176

«Үміт» атты партия құрған шетел жансызы» деген желеумен 1986 жылдың соңында қайта ұсталып, содан Үрімжідегі № 1 абақтыда сар төсек бо-лып 15 жыл жатады. «Қылмыстың» қалған том-дары осы түрмеде жазылады. Оның 1989 жылы жарық көрген Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық көтерілістің қаһарманы Зуқа батыр Сəбитұлы ту-ралы «Пана» романы да – түрме туындысы. Бұл роман Қазақстанда Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығында 2004 жылы қайта басылып шықты. «Халықаралық рақымшылық» (Амнести интернешнл) ұйымы оны «ар-ождан тұтқыны» деп танып, Қытайдың құзіретті ресми орын-дарынан əділ тергеу мен ашық сот жүргізуін жүйелі түрде талап еткендіктен, əбден қартайған шағында ғана оған бостандық берілді.

Абақтыдан босаған соң, үнемі бақылауда бо-латын үй қамауы мен Гомиңдаң түрмесіне түскен жылдарын қосқанда, қазақ əдебиетінің классик жазушысының қамаудағы стажы қырық жылдан асып жығылады екен. Бұл туралы халық жазу-шысы Қ.Жұмаділов «Қылмыс» романына жазған алғы сөзінде жеріне жеткізе дəлелдеп берді.

Қарт қаламгер өзінің кіндік қаны тамған «Таңсықты» бір көруге зар болып, өмірбойы ар-мандап өтеді. 2009 жылы Алматыдағы Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының «Атажұрт» баспа-сынан екі мың данамен жарық көрген «Қылмыс» романының толық жинағы оны шексіз қуанышқа бөлейді.

2010 жылы мəңгілік бақи дүниеге аттанған Қажығұмар Шабданұлы туыстарының хабар-лауынша 17 ақпан, бейсенбі күні Шыңжанның Шəуешек қаласында жерленеді.

Суреткер қаламынан туған жиыны он екі томнан асып жығылатын əдеби мұрасынан Қазақстанда жарық көргені «Пана» мен алты томдық «Қылмыс» романдары ғана. Қанша азап-тозақ көрсе де, қаламы қолынан бір сəт түспеген, туған халқына шексіз берілген осынау жаратылы-сы бөлек асыл туған текті тұлға туралы түбегейлі зерттеу жұмысы болашақ ұрпақ қолында...

177

Мақайұлы Камал 1925 жылы қарашада ШҰАР Іле қазақ автономиялы облысының Тоғызтарау ауданындағы, Мұқыр ауылында дүниеге келген. 1937 -1942 жж. бастауыш мектепті бітірген. 1945-1949 жж. Үш аймақ төңкерісіне қатынасып, сол кезде құрылған ұлттық армия шебінде жау-ынгер, армия командирі, саяси жетекші қатарлы əскери міндеттер атқарған. Сондай-ақ, кино тарату техникасы, мал шипагерлігі, баспа қатарлы сала-лардан сырттай маманданған. 1948 -1949 жж. Үш аймақ үкіметі ашқан «Баяндай» əскери мектебінде бір жыл командирлерді жетістіру курсына қатысып, орта дəрежелі офицер əскери шеніне ие болған. 1949 -1956 жж. Тоғызтарау аудандық Халық үкіметі халық істер бөлімінің бастығы, уақыттық аудан əкімі, Іле облыстық малшаруашылық басқармасы бастығының орынбасары қызметтерін атқарған.

1956 -1987 жж. Іле қазақ автономиялы облыстық Көркемөнер үйірмесінің бастығы, 1958-1960 жж. ҚХР Орталық партия мектебінің Шыңжан бөлімінде курс оқыды, жоғары техникум дипломын алып, қызмет орнына қайта оралған.

1980 жылдан қазірге дейін Қытай компози-торларының Шыңжан бөлім бастығының орынба-сары міндетін атқарды. Ол 13 əн, 19 күйдің авторы.

Оның есімі Гуаңчи халық баспасынан шыққан «Қытай музыканттар есімдігі», «Қытай көркем өнершілерінің өмір баяны», «Қытай ма-мандар есімдігі сөздігі» қатарлы кітаптарда таныстырылған.

178

Мыңжани Нығмет 1922 жылы ҚХР-ШҰАР-ның Тарбағатай аймағы Толы ауданында дүниеге келген. Шəуешек қаласында бастауыш жəне ор-талау мектеп бітірген. 1939-1941 жж. Шыңжан өлкелік Сақшы офицерлер мектебінің аз ұлт ау-дармашыларын тəрбиелеу курсына түсіп оқиды.

1949 жылы Шыңжан өлкелік үкіметтің бас хатшысының орынбасары. 1947-1949 жж. «Сəуле» айлық журналының бас редакторы, 1948 жылы Гоминдаң орталығының заң шығару алқасы қатарлы міндеттерді қосымша өтеген. Ол қазақ мектептеріне арналған тіл, əдебиет оқулығын құрастырған жəне де сабақ берген. 1951 жылы Шиан батыс-солтүстік əскери саяси комитетінде ұлттық істер комиссиясының мүшесі, қосымша басқарма бастығы сынды міндетті атқарады. 1953 жылы Бейжіңге ауысып барып, Ұлттар баспасының шаңырақ көтеруіне атсалысып, қазақ редакция аударма бөлімінің меңгерушісі болып істейді.

1981 жылы Шыңжан қоғамдық ғылымдар академиясының тіл зерттеу иниституты бастығы-ның орынбасары болып тағайындалады.

Оның «Қазақтың қысқаша тарихы», «Қазақ-тың көне тарихы», «Сегіз бересі борыш» даста-ны, «Білім – өмір шырағы», «Қарлығаш» атты т.б. көптеген кітаптары шыққан. Қазақ тіліндегі көптеген кітаптарды қытай тіліне аударып, шығарды.

1993 жылы 22 маусымда Алматыда қайтыс болып, Шыңжанда жерленді.

179

Тəбəрəкқызы Қайша 1957 жылы ШҰАР-дың Құтыби ауданында дүниеге келген.

1963-1974 жж. Санжы облыстық №1 бастауыш мектебі мен №1 орта мектебін оқып бітірген. 1974-1976 жж. Құтыби ауданы, Шөргү қалашығында қайталай тəрбие алған. 1976-1978 жж. Іле қазақ автономиялы облыстық партия мектебінде аудар-машылық курсын оқыған. 1978-2004 жж. Санжы облыстық халық үкіметі кеңсесінде қызметші, 2004 ж. маусымда Санжы облыстық Шоқ жұлдыз техникалық тəрбиелеу орталығын ашып, декан қызметін атқарған. 1981-1984 жж. Санжы облыстық жұмысшы-қызметшілер университетінің қытай тілі əдебиеті мамандығын оқыған. 1990-1993 жж. Шыңжан университетінің қытай тіл əдебиетінің толық курсын оқып бітірген. Ол қызмет барысында 12 рет үздік атанды.

1981 жылдан жазушылық жəне əдеби аудармашылықпен шұғылданады. «Аруағым адам-дар арасында» повесі мен «Елжау күнби» аударма кітаптары бүкіл мемлекеттік 4-7 кезекші аз ұлттар əдебиетінің «Тұлпар» сыйлығына ие болған.

2003 ж. Санжы облысында аз ұлт тілінде сабақ беретін бірден бір кəсіптік техникалық тəрбиелеу орталығын ашқан. Осы орталықтан 3700 қазақ түрлі кəсіптік мамандықтар алып шықты.

2008 ж. Шыңжан бойынша тұңғыш рет əдеби аударма ұйымы – «Шыңжан шаңырақ əдеби аудар-масы» орталығын құрды. Он төрт кəсіптік аударма-шыны ұйымдастырып қазақтың классикалық əдеби шығармаларын аударып келеді. Атап айтар болсақ: Қазақ тілінен қытай тіліне: Н.Назарбаев «Қалың елім, қазағым» (1998 ж), М.Қазиев «XXI ғасырдың университеті – реформа жəне жаңалық жарату» (2000 ж), Ж.Мырзаханұлы «Қазақ мəдениетінен шолу» роман кітаптары (1997 ж), «Көшпенділер» жəне «Лəйланың мінажаты» киносы (2005 ж), С.Жанболатов «Елжау Күнби» (1998 ж), Ш.Құмар «Ертіс кілкіп ағады» (1998 ж), Н.Қызыханқызы «Соңғы аңшы» кітаптары т.б. сондай-ақ, көптеген əңгіме-повестер мен өлеңдер жинақтарын қазақ тіліне аударған. Ал, қытай тілінен қазақ тіліне аударған аудармалары да баршылық. Мыс: «Ямай-ка өрендері» телефильм (1998ж), Ялун Писы «Дене ишара тілінің сыры» т.б.

180

МОҢҒОЛИЯДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Əбдіғажы Қалкен 1949 жылы шілденің 1-күні Баян-Өлгий аймағында дүниеге келген.

1957- 1964 жж. жалпы білім беру қазақ орта мектебін, 1980-1985 жж. Санкт-Петербург Мəдениет институтының ұйымдастырушы-методист мамандығын оқып тəмамдаған. 1985 - 1994 жж. Баян-Өлгий аймағының Мəдениет бөлімінің бастығы қызметін атқарып, 1994 жылдан Моңғолия əкімшілік ұйымдарының құрылымдары өзгеріп, қайта құрылуға бай-ланысты мəдениет бөлімі – аймақ əкімінің іс басқару орнының мəдениет жөніндегі саяса-тын басқарушы деген бір штатпен ұзақ жылдар жемісті еңбек етті.

Қазақ халқының мəдениетін жоғарлату, ұлттық салт-дəстүрін жаңғырту, өркендету, ке-лешек ұрпаққа мұра етіп жалғастыру тарапынан көрнекті табыстарға қол жеткізіп келді. Осы сала-да көптеген игі істер атқарды. Мысалы: «Өлкелік кіші олимпиада», «Өлкелік өнер фестивалдары» сияқты бүкіл халықты жұмылдырған жастардың ынта жігерін арттырған мəдени шаралар, əр ау-дан сұмындарда «Ауылды мəдениеттендірейік» əмбебап клубтарын жаңадан ұйымдастырып іске қосты.

1989 жылы Ресейдің Алтай Республика-сында Моңғолияның «Баян-Өлгий аймағының мəдениет күндерін» табысты ұйымдастырып өткізді.

«Тұрмыстық мəдениет» лекция топтамала-рын шығарып, əр ауылда еңбек мəдениет, өнер ансамбльдерін құрды. Осы жылдары аймақтық театр, Музейінің жаңа ғимараттарының салынып іске қосылуына тікелей үлес қосты. Осы тұста мəдениет өнер саласынан көптеген майталман-дар туып шықты. Сонымен аймағымыздың өнер

181

мəдениет ұйымдарының жұмыс бабы ел көлемінде елеулі орынға ие болуы соның бір дəлелі болмақ. Сондай-ақ, мерейтойлармен қатар Абайдың 150, Əуезовтің 100 жылдық мерекесін Баян-Өлгий аймағында жоғары дəрежеде атап өткізуді өз мойнына алды. Моңғолия қазақтарының кіші құрылтайын 1997 жылы Өлгийде өткізуге атсалы-сты. Алғашқы көші-қон мəселесінде Қазақстаннан Өлгийге ұшақ ұшыруға да өзіндік еңбек етті.

Ол екі мəрте аймақ құрылтайының депутаты, 4 рет аупартком пленум мүшесі болып сайланды. «Моңғолия мəдениетінің озат қызметкері» атағымен (1992 ж), 1998 жылы «Аймақтық озат маман», 2000 жылы «Алтын жұлдыз» орденімен сыйланды. 2001 жылы еңбек нəтижесі арқылы Министірліктен Ко-реяда өткізілген Халықаралық шараға Мемлекеттік делагация құрамында қатысты.

Ол Дүниежүзі қазақтарының І-ІІ Құрылтай қонағы. Қазақ, моңғол, орыс тілдерін меңгерген.

Əлмəлік Тілейхан 1953 жылы Баян-Өлгий аймағының Цэнгэл сұмынында дүниеге келген.

1971 ж. орта мектепті, 1976 ж. Монғол Мемлекеттік Университетін, 1989 ж. Экономикалық жоғары оқу орнын сырттай оқып бітірген. Инже-нер энергетик, өндірістік экономист мамандығын меңгерген.

Америкада, Германияда мамандығын жетіл-діру курсын тамамдаған, Ғылыми технология университетінің докторанты, Монгол елінің кеңесші инженері.

1976-1986 жж. Ұланбатыр қаласының 3-ші электр станциясында мастер, аға инженер, цех бастығы, бөлім бастығы, бас инженер, осы станцияның бастығы, энергетикалық басқару ор-нының бөлім бастығы, 2004 жылдан бері Отын жəне энергетика министрлігінің қарамағындағы Энергетикалық даму зерттеу орталығы дирек-торының орынбасары қызметін атқарды.

Тілейханның «Станцияның пешін тамыза-тын технологияны өзгерту» атты еңбегі Монгол елінің жаңалық патентін алып қана қоймай осы

182

жаңалықтары арқылы сол кездің бағасымен өндіріске жыл сайын 400 миллион сомның пай-дасын келтіріп келеді.

2008 жылы Моңғолиянын Ұлы құрылтай мүшелігіне сайланды. Содан бері парламент ішіндегі экономикалық жəне əлеуметтік саясат жөніндегі тұрақты комитеттің мүшесі, əлеуметтік саясат жөніндегі тұрақты комитеттің бастығы қатарлы жұмыстарды абыроймен атқаруда.

Аймақтық қазақ радиосының орынжайын өзіне қайтару, балалар мен жастар паркін сал-дыру, қазақ мектептерінің оқу сапасын жақсарту мақсатындағы үкіметтің 66-шы қаулысын шығартып қазақ мектептеріне арналған оқу секто-рын орнату, аймақтағы елді мекендерді жарықты болдыру қатарлы ел өміріне, ұлт мүддесіне қатысы бар көптеген заңдар мен қаулыларды бекіттірді. Өз қаражатымен аймағымыз орнауы-ның 70 жылдығына тарту ретінде бүркіт бейне-ленген «Ынтымақ» ескерткішін жəне 365 м биік антенаның жарықпен безендіруін жасатып берді.

Оның еңбегі жоғары бағаланып, 2005 жылы «Еңбек қызыл ту» орденімен марапатталған. Ол қазақ, моңғол, орыс тілдерін меңгерген.

Бестай Монголхүү жазушы, журналист, аудармашы. Ол 1938 жылы 9 қыркүйекте Баян-Өлгий аймағы, Дэлүүн сұмынының Жіңішке су деген жерінде қарапайым малшының жанұясында дүниеге келген. Тоғыз жасында мек-тепке кіріп, 1948-1955 жылдары жеті жылдық оқу орнын, 1959 жылы Ұланбатырдың Адам дəрігерлер техникумын бітірген. 1971-1975 жж. Мұғалімдер жоғарғы мектебінде оқып, тіл білімі жəне əдебиет зерттеуші мамандығын иеленген. Еңбек жолын 1959-1971 жылдары адам дəрігері болып қырда, ойда жұмыстап бастады. Үкіметтің жоғарғы ұйымының орталық баспасы «Үнэн» газеті редакциясында ұзақ жыл əдебиеткер, тілші қызметін атқарған.

Монголхүү 1960 жылдардың бас шенінен əдеби жұмыспен шұғылданып келеді. Өткен

183

жылдар қарсаңында оның қаламының үшінен «Ғұмыры ұзақ таулар», «Күн аунаған құм», «Құрғақ жер дүние толқыны», «Жұптас көк тыр-на», «Жел көріп құлпырған үйлер», «Жер шары – үлкен тас», «Оюлы жарық дүние», «Боз торғайдың той томалағы» атты өлең –жыр жинағымен қатар «Маған таныс тəңірлер», «Қарлы Алтай күмбірі» сияқты қара сөз кітаптары шығып оқырманға ұсынылған. Оның «Цаст Алтайн Чуулган» деген атпен бір үлкен кітабы жарыққа шықты (қазақша «Қарлы Алтайдың күмбірі»). Монғол тіліндегі бұл кітаптың бір мыңға жуық беті, (нақты саны 980 бет), 3.5 кг салмағы бар, қағазының көлемі 60х84 см, 125 баспа табақтан тұрады, Ұланбатырдағы «Ган принт» баспасында жарық көрген.

Оның қазақ жазба əдебиеті қорынан моңғол тіліне аударуға ат салысқан еңбегі зор. Атап айт-са, Моңғолияның əдеби мұрасының сұрыпы 108 томдық жинағының 98 (қайталанған басылымының 100-ші) томына Моңғол еліндегі қазақ жазушыларының бастырған сөздегі туын-дысынан сұрыптап аудару ісіне белсене кірісумен қатар оны жинақтап бастырған. Онан бұрын атағы дүниежүзіне мəлім Абайдың таңдамалы шығармаларынан ақын иесінің 150 жылдық мерей-тойына орай тəржімалауға кірісіп көлемді кітабын бастырған.

Монголхүүдің аударуымен қазақ халқының мақал–мəтел, жұмбақ, дүниенің үштігі сияқты ауыз əдебиетінің бай қорынан аударып жинақтаған көлемді кітабы қазақ, монғол тілдерінде жарық көрді. Соңғы кезде ақиық ақын Мұқағали Мақа-таевтың өлең–жырынан сұрыптап «Амьдралын сайн сайхнаас буцлаа» деген атпен аударды.

Моңғол үкіметі оның еңбегін жоғары бағалап «Еңбек құрметі» медаль, «Алтын жұлдыз» орденімен марапаттаған. Сондай-ақ бірнеше ми-нистрлік оған Баспа-ақпарат, Денсаулық сақтау, Табиғат қорғау, Мəдени саласының «Озат қызметкері» жəне Ұланбатыр қаласының өркеніне қосқан үлесі үшін «Ас тананың озат қызметкері» атағын берген.

2011 жылы Астанада өткен Дүниежүзі қазақтарының IV Құрылтайының қонағы. Қазақ, моңғол, орыс тілдерін меңгерген.

184

Гомбожай Солтан 1957 жылы Баян-Өлгий аймағы, Ногооннуур сұмынында туған. Ол 1978 жылы Өлгий қалалық орта мектепті, 1985 жылы Мəскеу қаласындағы Химия-технология институтын оқып тəмамдаған. Отқа шыдамды керамикалық зат инженері мамандығын игерген.

1985-2010 жж. Ұланбатыр қаласындағы Ке-рамика өндірісінде сапа тексеруші, технолог, бас технолог, лаборатория меңгерушісі, бас ин-женер, өндіріс бастығы қызметтерін ойдағыдай атқарған. Еңбегін жоғары бағалап «Алтан гадас (Алтын жұлдыз)» ордені, мерекелік медальдар-мен қатар «Жаңашыл» жəне «Озат қызметкер» атақтарымен марапатталған. Қазақ, моңғол, орыс тілдерін жетік меңгерген.

2010 жылғы наурыз айынан Моңғолия Премерь-Министрінің кеңесшісі.

Көпен Айнагүл Сарайқызы, Моңғолияның Қазақ əйелдерінің «Арулар» одағының төрайымы, «Ару Жұлдыздар» журналының бас редакторы.

1969-1979 жж. Баян-Өлгий аймағында орта мектеп, 1980 ж. Ресейдің Иркутск қаласының Мемлекеттік университетінің дайындық курсын, 1985 ж. М.В.Ломоносов атындағы Мемлекеттік университетін заңгер мамандығымен бітірген. 1983 жылы Москва қаласындағы Саяси жоғарғы институтында, 1995 жылы Моңғолия Басқару академиясында білімін жетілдірді. Мамандығы бойынша АҚШ, Корея, Ұлы Британия, батыс Ир-ландия, Ресей, Қытай, Қазақстан сияқты елдерде семинар, құрылтайларға қатысты.

Мемлекеттік ұйымдарда 27 жыл үзбей жұмыс істеді. 1985-2000 жж. Ұланбатыр қалалық Баянзүрх аудан əкімшілігінде, 2000-жылдан қазірге дейін қала əкімшілігінің заң бөлімінің бастығы.

«Моңғолия азаматына жер меншіктендіру», «Қариялардың əлеуметтік қамқорлығы», «Жан-ұядағы зорлық- зомбылықпен күресу», «Кембағал азаматтың əлеуметтік қамқорлығы», «Қылмыстан алдын ала сақтандыру» қатарлы 14 заңды заңгер

185

Т.Костермен бірге қазақ тіліне аударып «Моңғолия заңдары», «Əкем Сарай: Əкімдікті өмірден оқыған, Білімді көкейіне тоқыған», «Мəртебесі биік өрендер» кітабы жарық көрген. Мезгіл сайын қазақ тілінде «Ару жұлдыздар» журналын бастырып, қəзірге 22 номері жарық көруде. «Қазақтың маңдай алды арулары» кітабы моңғол тілінде 2010 жылы көпшілікке ұсынылды.

Оның еңбегін Моңғолия үкіметі жоғары бағалап, «Құрмет белгісі» медалы, «Шыңғыс хан – 800 жыл» медалы, Заң саласы, Білім беру саласы, Мемлекеттік саланың озаты, Астана қаласының «Құрмет белгісі», көптеген мерекелік медалдармен марапаттаған. Моңғолия Əйелдер Академиясынан «2003 жылғы Мемлекеттік үздік əйел» сыйлығының иегері. Ұланбатыр қаласы Əкімшілігі, Моңғол елі азаматтарының даңқын əйгілеу кеңесінің «2010 жылдың Үздік əйелі» сыйлығының иегері. Қазақ, моңғол, орыс тілдерін меңгерген.

Күнтуған Мизамхан 1944 жылы Баян-Өлгий аймағы Баян-Нуур сұмынында дүниеге келген. 1952-1962 жж. бастауыш жəне орта мектепті үздік оқыған. 1962 жылы Ұланбатыр қаласындағы Ауыл шаруашылық институтына оқуға түсіп, Ауыл шаруашылық инженері мамандығын иеленеді.

1967-1972 жж. Төв, Баян-Өлгий аймақтарында аға инженер, бөлім бастығы, 1972-1990 жж. Но-гоо-Нуур, Баян-Нуур сұмыны əкімі, қазына шаруашылығының бастығы қызметін атқарған.

1975-1986 жж. Кеңес Одағының Мəскеу, Бар-наул қалаларында жəне Қазақстан Республикасын-да басшы қызметкерлерді даярлау курстарында 4 мəрте, 1992-1997 жж. Оңтүстік Корея, Тайланд, АҚШ, ҚХР жəне Туркияда «Нарықтық экономика жəне оны басқару жүйесі» бойынша əлденеше рет арнайы курстарды тамамдайды.

Ол 1990-1998 жж. Баян-Өлгей аймағының əкімі, 1998-2005 жж. аймақ əкімінің кеңесшісі, аймақ əкімдігінің шет елдермен экономика, білім жəне мəдени қарым-қатынас бөлімінің бастығы қызметтерін атқарады.

186

1991 жылдан бастап Моңғолия қазақтарының алғашқы көшін ұйымдастырып, атажұртқа ал-пыс мыңнан астам қазақтың көшіп келіп, орна-ласуына себепші болды. 1992 жылдан бастап Алматы - Баян-Өлгей бағыты бойынша ұшақ қатынасы ашылды. 1993 жылдан «Қазақстан 1», «31-арна», «КТК» жəне т.б Қазақстан телеарна-лары Өлгей қаласында көрсетіле бастады. Жыл сайын Моңғолия қазақ диаспорасынан 50 баланы Қазақстанның қаржысымен, əр саладағы жоғары оқу орындарында оқыту мүмкіндігі жасалды. Моңғолиядағы қазақ орта мектептерін Қазақстан тарапынан оқу құралдарымен қамтамасыз етілді. Екі елдің іргелес облыс, аймақтарының арасын-да экономикалық жəне мəдени, рухани байланыс жылдан жылға жақсарып дами түсті.

Дүниежүзі қазақтарының І, ІІ жəне III құрыл-тайына қатысып, бірнеше рет биік мінберлерден жалпы қазақ диаспо ра сының бүгіні мен болашағы жайын да өзекті мəселелерді қозғап, өз ой-пікірін ортаға салды.

М.Күнтуғанұлы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың қабылдауында 7 рет болып, Моңғолия қазақ диаспорасының кезек күттірмес мəселелері мен мұң-мұқтажы, өтініш-тілектерін жеткізіп отырды.

Көп жылдар бойы Моңғолдың Халық рево-люцияшыл партиясының орталық комитетінің мүшесі, Моңғол мемлекетінің Ұлы Хурал депу-таты, Моңғол елінің жаңа демократиялық ата заңын талқылап бекітісуге белсене қатысқан депутаттардың бірі.

Оның ерен еңбегін Моңғолия үкіметі жоғары бағалап, «Алтын жұлдыз», «Еңбек қызыл ту» ордендерімен, «Еңбек құрмет» жəне т.б көптеген медальдармен марапаттаған. Сонымен қатар Тəуелсіз Қазақстанның 10 жылдық мерейтойлық естелік медалімен марапатталды.

1992 жылдан бастап 13 жыл бойы Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығының Моңғолиядағы бөлімшесінің төрағасы қызметін атқарды.

Ол 2007 жылы маусым айының 13 күні 63 жасқа қараған шағында ауыр науқастан қайтыс болды.

187

Чоной Күлəнда 1958 жылы мамырдың 31-күні Баян-Өлгий аймағында туған. 1965-1975 жж. Өлгий қаласындағы моңғол орта мектебін, 1975-1980 жж.

Моңғолия мемлекеттік университетінің тіл, əдебиет факультетін оқып, журналист, аудармашы мамандығын игерген.

1980-1990 жж. Моңғолия ғылым академия-сының Тіл институтында ғылыми зерттеуші, 1990-1991 жж. «Ардчилал» (Демократия) газе-ті нің тілшісі əрі əдебиет қызметкері, 1991-1993 жж. Токио қаласындағы Хитоцүбаши уни-вер си тетінде аспирант, 1993-1995 жж. «Ард-чилал» газетінің Жапониядағы тілшісі, «NHK» телевизиясында келісім-шарт қызметкері, 1995-1999 жж. «Mongol Times»газетінің бас редак-торы, 1999-2000 жж. Моңғолия ұлттық радио-телевизиясы корпорациясының шетел қарым-қатынастар бөлімінің бастығы, 2000-2004 жж. «Mongol Times»газетінің жауапты хатшысы, 2004-2006 жж. Моңғолия ұлттық радио-телевизиясы корпорациясының президенті, 2007-2008 жж. Моңғолия мемлекеттік университетінің демо-кратиялық партия ұйымының бас кеңесшісі, 2008-2012 жылдың ақпан айына дейін Моңғолияның Білім, мəдениет жəне ғылым вице-министрі болды, қазір Демократиялық партия бөлімінің кеңесшісі қызметін атқаруда. Ол қазақ, монғол, жапон тілдерін жетік меңгерген.

188

ТАЙВАНЬДАҒЫ ҚАЗАҚ

Абдул Фатих Ұшар Хамза 1952 жылы қазанның 10-ы күні Кашмирде дүниеге келген. 1959-1965 жж. Курулуш бастауыш мектебін, 1965-1968 жж. Салихлы Джуниор жоғарғы мектебін, 1968-1971 жж. Измир жеке Түркай колледжін (жоғарғы дəрежелі мектеп), 1971-1972 жж. Тай-ванда қытай тілінің дайындығын, 1972-1973 жж. Шетелдік Қытай Тəжірибелі Жоғарғы мектебін, 1973-1981 жж. Ұлттық Тайвань Универ ситетінің азаматтық құрылыс факультетін тə мамдаған.

Аудармашылық тəжірибесі мол. Халықаралық саясат жəне халықаралық қатынастар жөнінде кең білімі бар. 1982-1983 жж. Түркия елінің əскер қатарында болып, екінші-лейтенант дəрежесіне ие болған. 1983-1987 жж. Салихлыда былғары киімдерді өндірумен айналысты.

1988 жылы Тайванға қайта оралып, 1988-1992 жж. Хинджанг үкіметі офисында аудармашы жəне шетелдік азаматтармен хат алысу істеріне жауапты қызметкер болып істеді. Сонымен бірге, 1990 жылы наурыздың 1-нен Тайвань Орталық Система Трансляциялау Радио бірлестігінде ұйғыр тіліндегі трансляцияларды Қытай Халық Республикасының азаматтарына тарату істеріне жауапты қызметкер, бірақ өкінішке орай бұл радио программа қаражат жетіспеуіне орай 2001 жылы 1-ші маусымда жабылды.

1992-1995 жж. шетелдегі қытай істері комиссиясының Азияның тынық мұхит аумағы бөлімінде меңгеруші,1-ші қыркүйектен бері Түрік сауда мекемесінде Түркия мен Тай-вань арасындағы экономикалық сұрақтардың экономикалық кеңесші қызметін атқаруда. Ол түрік, қазақ, ұйғыр жəне мандарин, қытай тілдерін жетік меңгерген. Дүниежүзі қазақтарының IV Құрылтай қонағы.

189

ТҮРКИЯДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Алмыла Хаким 1969 жылы ақпанның 23-күні Стамбул қаласының Маниса-Са-

лихлы ауданында туған. 1977-1987 жж. орта мек-тепте, 1987-1993 жж. Хаджетепе университетінің Əлеуметтік қызметтер факультетін оқып бітірген. 1999 жылы қаңтар-наурыз аралығында АҚШ Berkeley академиясында ағылшын тілінің интенсивті курсында білімін жетілдірді.

1993 ж. бері Түркия Ұлы Ұлттық Мəжілісі (ТҰҰМ) Сыртқы байланыс жəне Хаттама де-партаментінде аудармашы координатор.

ТҰҰМ-ның қонағы ретінде сапармен кел-ген шетелдік парламенттер делегациялары мен шет мемлекеттерге сапармен барған ТҰҰМ де-легацияларына қатысты құжаттарды əзірлеу жəне Түркітілдес мемлекеттерден келген əр-түрлі делегациялардың ресми кездесулерінде ау-дарма жасау жəне ТҰҰМ-ның төрағалығымен өткен көптеген конференциялар мен семинар-ларды ұйымдастыру жұмыстарын атқарады. Соңғы 10 жылдан бері Парламенттераралық Достық топтарының құрылуы жəне Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін тəуелсіздік алған мемле-кеттердің парламенттері мен ТҰҰМ арасында құрылған Достық топтарының қызметтеріне жа-уапты. Сонымен қатар, құрылуы жөнінде 2008 жылғы 21 қарашада қол қойылған ТҮРКПА-ны құруға қатысты жұмыстарды атқаруда.

Əзери, қазақ, қырғыз, түрікмен, өзбек тілдерін жетік меңгерген, ал ағылшын тілін орташа дəрежеде біледі.

190

Абдүлбаки Түркен 1979 жылы Маниса қаласының Салихлы ауылында дүниеге кел-ген. 1980-1984 жж. Стамбул университетінің Əдебиет факультетінің тарих бөлімінде оқыған. 1989 жылы Трабзон, Демирджи, Салихлы мектептерінде тарих пəнінің мұғалімі болып жұмыс атқарған. 2012 жылдан бастап Салихлы İMKB мектебі директорының көмекшісі болып қызмет істейді.

Бахадүр Хакім 1978 жылы Измирде дүниеге келген. 23 жасында алғашқы актерлік қадамын жасайды. Ең алғашқы рет «Екмек Текнесі» атты телесериалда ойнаған. Одан кейін бірнеше те-лесериалдарда қытай, жапон азаматтарының рөлдерінде ойнаған. 10 жылдан бері актерлікпен айналысып келеді. «Қазақ түркілері қоғамының» мəдениет бөлімінің меңгерушісі.

191

Ілияс Саха 1962 жылы қаңтар айының 10-ы күні Маниса қаласы Салихлы ауданында дүниеге келген. Оның отбасы Стамбул қаласына 1967 жылы қоныс аударып, ол орта мектепті Зейтінбұрын ау-данында бітіреді. Мектеп қабырғасында жүргенде саясатқа көңіл бөліп, қоғамдық-саяси жұмыстарға белсене араласады.

1983-1987 жж. Стамбул университетінің Саяси білімдер факультетін оқып бітірген. 1987-1990 жж. жеке кəсіпкер.

1990-1993 жж. Қазақстан Республикасына келіп, Алматы қаласында «Оли» фирмасының ди-ректоры болады. 1993-1995 жж. осы лауазыммен қоса Қазақ -Түрік қорын басқарды. 1995-1999 жж. жеке кəсіпкер.

1999 жылы Түркия елінің Рефах партиясы-на Зейтінбұрын ауданы мəжіліс депутаты бо-лып сайланған. 1999-2004 жж. Зейтінбұрын ау-дан əкімінің орынбасары, 2004-2009 жж. əкімнің кеңесшісі, 2009 жылдан қайтадан əкім орынбасары болып жұмысын ойдағыдай атқарып келеді.

Мəдине Хан Мартылы 1958 жылы Мани-са қаласының Салихалм ауылында дүниеге кел-ген. 11 жылдық мектеп білімін алған соң Стамбул университетінің Əдебиет факультеті Социология бөлімін 1982 жылы бітірген. ТР Білім министрлігіне қарасты философия тобының (Логика, Филосо-фия, Психология) мұғалімі болып жұмыс істеген. Өзі бітірген мектебі мен Сэкине Эврен Анадолу мектептерінде сабақ берген. Білікті жəне үздік ма-ман атанып, 21 жылын мектепке арнаған.

192

Мұхамəди Қылыш 1925 жылы Шығыс Түркістан елінің Баркөл қаласында дүниеге келген. 1936-1943 жж. Гансу өлкесінде, 1953 жылға дейін Пəкістанда тұрып, 1955 жылы Түркияға қоныс аударған. Бір жылдай Түрік үкіметінің арнаған қонақ үйінде директордың орынбасары қызметін атқарды. Түркияға қоныс аударған қазақтарды баспанамен қамтамасыз ету жұмысының басы-қасында жүрген. 1963 жылы Кония қаласында тері зауытын ашқан. Исмил ау-ылында салынған 1 мешіт, 1 медресе, 41 үйдің салынуына көп еңбек сіңірді. 1986 жылы Қазақ-Түрік қорын ұйымдастырып, ұзақ жылдар бойы басқарды.

Қазақстан Тəуелсіздігін алған алғашқы жыл-дардан бастап екі ел арасында алтын көпір бол-ды десек артық айтқандық болмас. Қазақ-Түрік қорын алғаш ұйымдастырушылардың бірі ретінде Дүниежүзі қазақтары қауымдастығымен тығыз да жиі қарым-қатынаста болды. Бұл салада көп еңбек етті. Қазақ-түрік қоғамында басшылық қызметін атқарған бірегей азамат еді.

Ол қазақ, урду, түрік тілдерін жетік меңгерген, 2005 жылы қаңтардың 18-і күні жүрек ауруынан қайтыс болды.

Нұралы Бұрал Маниса қаласында дүниеге келген. Севирэ Эврен Анадолу мектебін бітіріп Сельчук университетінің химия инженері маман-дығын игерген.

2007-2010 жж. Стамбул «Хилтон» қонақ үйінде адамдық ресурстар маманы бойынша жұмыс атқарған. 2010-2012 жж. «Хилтон Вор-лдвайд» компаниясында адамдық ресурстарының бастығы болып жұмыс істеген. Қазіргі таңда «Başbuğ Otomotiv-Baş Ford Grup Türkiye İnsan Kaynakları» компаниясының директоры. Анкара мен Измирде де қоғам қайраткері ретінде таны-мал.

193

Серхат Башташ 1979 жылы Маниса қаласының Салихлы ауылында дүниеге келген. Мектеп білімін алғаннан кейін Афон Қожатепе университетінің Экономика факультетін 2001 жылы бітірген. 2010 жылдан бері Салихлы қазақ қоғамының Президенті болып қызмет етуде.

Шеризат Доғру Шығыс Түркістанда, Тарбағатай ауданы, Толы ауылында 1935 жылы дүниеге келген. 14 жасында отбасымен бірге, өз елінен көшіп кетуге мəжбүр болады. Бұл көш 1949 жылы басталып, 1954 жылы Түркияда жалғасын тапты. Үндістанның Каш-мир қаласына келгенінде небəрі 16 жаста еді. Осы кезде ол төте жазуын, кириллица əліпбиін, урду жəне ағылшын тілдерін үйренеді.

Түркияның Измир қаласына орналасқан соң, неміс тілі курстарына барып, оны да меңгеріп алады.

1954 жылы Түркияға келген отбасы Маниса айма-ғындағы Салихлы деген жерге орналастырылды. 1955 жылы ағылшын тілін жақсы меңгергені үшін алдымен Измирдегі «Атлантик Палас» қонақүйінде администра-тор болып жұмысын бастап, сол жылы НАТО-ға кіреді.

1987 жылы Измирдің Кемалпаша ауылы Ниф тауының етегінде 30 гектар жерде Алаш қазақ қымыз ауылын құрды. Бұл ауылда түрік отауын ұлттық нақышпен жасатып, қымызды шығара бастады. Əр аптаның соңында келген қонақтар үшін қазақтың ұлттық салт-дəстүрі туралы мағлұмат беріледі. Қазіргі таңда күні бойы жергілікті халық пен туристердің көңілін көтеру үшін демалыс орындары мен ресто-ран қызметін жалғастыруда. Жəне де «Түрік елі» журналы мен «Ұлттық өлеңдер антологиясы» атты кітаптың жариялануына зор еңбек сіңірген.

Ол «Қазақстан Тəуелсіздігінің 10 жылдығына орай» мерейтойлық медалімен марапатталды.

194

САУД АРАБИЯСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Мұхаммед Салық Молдабайұлы 1942 жылы Шыңжан елінің Алтай аймағында туған. Əкесі Мұхамедтің кішкентай күнінде қайтыс болған екен. 1945 жылы атажұрттан шығып, анасы Күмісжан алты баласымен көптеген қиыншылықтарды басынан кешіп, 1947 жылы Тибет елінің Ласа қаласына барған. Екі ұл мен екі қыз жəне анасы бесеуі жолда қайтыс болады да, 1953 жылы апайы Сақыппен бірге Непал елінің Клифун қаласына, 1955 жылы Үндістанның Калькутта қаласына қоныс аударады. 1957 жылы Сауд Арабия еліне келіп, бүгінге дейін Жидде қаласында өмір кешуде. 1971 жылға дейін кез келген қара жұмыстар істеп күн көреді.

1971-1992 жж. яғни 21 жыл бойы Сауд Ара-бия еліндегі Американың елшілігінде көлік жаса-ушы болып қызмет атқарды.

Өзбек қызымен үйленген, 4 ұл, 2 қызы бар. Бір ұлы Салман Қазақстанға келіп азаматтық алды.

Мұхаммед урду, ағылшын, араб, қазақ, түрік тілдерінде сөйлейді. Балалары араб тілінде оқыған. Бұлар Сауд Арабиясында ықтияр хатпен тұрады. Барлығы да Тайвань елінің азаматтары.

195

Асматулла Мұхаммед Шах 1964 жылы Ауғанстан елінің Бағлан облысында туған. Балалық шағы Ауғанстандағы соғыс жылдарына дөп келді. Сондықтан білім алу мүмкіндігі шектеулі болды. Ол 1978 жылы Пəкістан арқылы Сауд Арабия-сына қоныс аударды. Сол жерде діни білім алды. Жеке кəсіпкерлікпен айналысты. Тамақ əзірлеудің шебері.

2000-2008 жж. Рияд қаласында «Парнитю-ра» фирмасын ашып, сауда-саттықпен айналысты. 2008-2009 жж. Жидданың «Қажы» аэропортындағы «Fasel» ресторанда күніне үш мың тауық пісіріп, халықты аспен қамтамасыз еткен. Сондай-ақ, 2009-2010 жж. Мекке қаласының Мина ауданында «Al-Khushaifaty» (Ал Хошайфати лессаяха уассафар уа мутауоф хожаж ал жазайр) саяхат фирмасының аспазшы бола жүріп, күніне тоғыз мың адамға тамақ əзірлеп берді. Тамақ əзірлеу де үлкен өнер.

Отбасында əйелі мен он баласы бар.

196

АМЕРИКА ҚҰРАМА ШТАТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Мəлкеева Əлия Алханбекқызы, Нью-Йорк қаласындағы қазақ мəдени орталығының жетекшісі. Ол Алматы қаласында дүниеге келген. Күлəш Байсейітова атындағы профессионалды-музыкалық мектебінде фортепиано класы бойын-ша оқып бітірді. 12 жасында Мəскеу мемлекеттiк Чайковский атындағы Kонсерваториясының қарамағындағы Орталық музыка мектебіне түседi. Мектептi бiтiргеннен кейін ол Мəскеу Kонсерваториясына қабылданып, оны үздiк бағамен бiтiредi. Осы оқу орнынан кейін Құрманғазы атындағы консерваторияда алты жыл сабақ бередi. Ары карай бiлiмiн жетілдіру мақсатында Мəскеу Kонсерваториясының аспи-рантурасына түседi.

Алматы қаласында енбек ете жүріп, Мем-лекеттік филармонияның симфониялык ор кестрі-мен көптеген концерттер кояды, Қазақстан мəдени қайраткерлерімен қатар əртістермен шет елдер-дерде қазақтың мəдениетiн танытып, соны-мен катар басқа елдерден тəжірибе алмастыру бағдарламалары бойынша Мали, Жоғарғы Воль-та, Сингапур, Филиппин жане Италия елдеріне сапар шекті. Осы сапарларында өзiнiң жеке концерттерін де халыққа тамашалатты.

Əлиянның өнерi Қазакстанның радио жəне телеарналарының алтын қорында сақтаулы.

Сексенінші жылдардың аяғында Америка Құрама Штатына келгеннен берi де тыным тап-пай Карнеги Холл жане Линкольн орталығында өз өнерiн көрсетiп жүр.

Əлияның негiзгi музыкалық аспабы пианино болғанымен, өзiнiң өнер жолында ұлтымыздың халық əндерін домбырамен орындайды.

1996 жылы Нью-Йорк қаласының Лин-кольн орталығында өткiзiлген Азия мəдениетi фестивалiнде Қазақстан композиторларының

197

шығармаларын орындап елге танытты жəне сол ноталарын Нью-Йорк каласының кітапханасына сыйға тартты.

Нью-Йорк қаласының жоғары 100 кəсiпкер əйелдерінің бірі – Əлия.

Ол Американың 6 лицензиясының иегерi, со-нын iшiнде үшеуі бiлiм саласында. Сонымен катар Американың бірнеше университеттерiнде Қазақстан-ның дəстүрі мен мəдениеті жайында лекция оқиды.

Нью-Йорк қаласындағы қазақ мəдени орталығын ашып жүргізгелі көптеген игі шаралар-ды атқаруда. «Наурыз» мейрамында қазақтардың басын қосып, ұлттық тағамдар жасау, ойын-сауықтар ұйымдастыру шараларын жүзеге асырып келеді.

Ол Дүниежүзі қазақтарының IV құрылтай қонағы. Ағылшын, орыс тілдерін жетік меңгерген.

Қалбан Қасым Қабылқақұлы ШҰАР-дың Үрімші қаласына қарасты Ақсу қазақ ауылында 1964 жылы 29 қаңтар күні туған. 1981 жылы орта мектепті қазақ тілінде бітіріп, Бүкілқытайлық Біртұтас емтиханнан үздік көрсеткішке ие бо-лып, 1981-1983 жж. Бейжіндегі Орталық Ұлттар университетінде қытай тілінің дайындық кур-сын, 1983-1987 жж. Бейжін Педагогикалық университетінде оқып, биология мамандығынан бакалаврлық, 1990 жылы физиологиядан магистрлік ғылыми атақ алып шығады.

Үрімшідегі ауылшаруашылық университетінде жануарлар физиологиясынан дəріс бер-ген соң, 1993 жылы Жапонияның Хоккайдау университетінің шақыруымен Саппороға барады. Бұл университеттегі докторантураға түсіп, қабыну мен рактың (Infl ammation and cancer) байланысын зерттейді. Оның зерттеу еңбектері ғалымдар наза-рын тартып, бұл саланың халықаралық ең беделді журналдарында (мысалы, «Cancer Immunology and Immunotherapy» мен «Oncogene» да) жарияланады.

Ол 1998 жылы медицина ғылымының докто-ры (PhD) атағын алды, бүкіл Жапония Медицина Қоғамының сыйлығын иеленді.

198

1999 ж. АҚШ-тың Маунт Сайнай Меди-цина Орталығының (‘Mount Sinai Medetsia Centiri’) шақыруымен Нью-Йорк қаласына келіп, қабыну мен рак байланысын жалғасты зерттейді. Мұндағы зерттеулері əлемдік ең жоғары деңгейдегі журналдарда (мысалы, «Nature Cell Biology», «EMBO Journal», «Journal of Biochemistry» сықылдыларда) жарияланып, ғалымдар назарын тіпті тартады.

2005 ж. Айова (Iowa) университетінің шақыруымен келеді.

АҚШ Денсаулық Сақтау Министрлігі 2005 жылы бір миллион 400 мың долларлық, 2009 жылы бір миллион 800 мың долларлық грант береді.

Ол қазақ, қытай, ағылшын, ұйғыр тілдерін жетік меңгерген.

КАНАДАДАҒЫ ҚАЗАҚ

Булент Кесижи 1966 жылы Түркия елі, Алтайкөй ауылының Ниде қаласында дүниеге келген.

1972- 1983 жж. Нурипаша жəне Ихсан Мермесі-Авдулхамит орта мектептерін, 1983-1988 жж. Жұлдыз техникалық университетін Стамбулда оқып бітірген. Электрик-инженер мамандығын игерген. Сондай-ақ, 2000-2003 жж.

Канаданың Винстор университетінде компьютерлік инженерлік факультетін оқып бітірген.

1989 жылдан бері Канада елінде өмір сүреді, осы елдің азаматы. Отбасында екі баласы бар.

Нью-Йорк қаласында Қазақстанның Біріккен Ұлттар ұйымына мүше болып, көк тудың желбірегеніне куə болған адамдардың бірі.

Қазақтың ұлттық салт-дəстүрін насихаттау мақсатында «Наурыз» мейрамында тағамдар жа-сайды, қазақтардың басын қосады.

HP, IBM компанияларында компьютер мамандығы бойынша қызмет атқарады.

2010 жылғы Ванкуверде өткен қысқы олимпиаданың барлық системалық-копьютерлік бағдарламаларын жасаған білікті де білімді маман.

199

ЕУРОПА ЕЛДЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚТАР

АВСТРИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ

Қызырхан Шолпан 1958 жылы тамыз айының 7 күні Түркияның Нигде қаласының Алтайкөй де-ген ауылында дүниге келген. Осы ауылда алғашқы орта мектепті оқып, 1970 жылы Стамбулға кел-ген. Көп ұзамай əке-шешесі де Стамбулға көшеді. Мектеп жайына қалып, күні-түні жұмыс істеп, тапқандарын жалдап отырған үйдің иесіне береді.

1978 жылы 20 ай Түркия армиясының қатарында болып, əскери борышын өтеген. 1980 жылы армия қатарынан оралып, осы жылдың 11 айында туысы Темірхан екеуі Австрияның Вена қаласына келді. Стамбулда жүргенде теріден киім тіккенді үйренген. Соның арқасында сол тері мамандығы бойынша бірден жұмыс тауып алды. Венада қазақ аз, бір үй отбасы ғана бар.

1987 жылы Венадағы қазақтар үшін үлкен оқиға болды. Вена фестиваліне сол кездегі Со-вет одағынан жылына бір республика қатысатын. Осы жылы Нұрекең бастаған 70 қазақ келді. Ел-басымен тұңғыш рет жүздесіп, суретке түсіп, сұхбаттасқан.

Алматыда өткен Дүниежүзі қазақтарының І Құрылтай (1992 ж.), Түркістанда өткен ІІ Құрылтай (2002 ж.), Астанада өткен III, IV Құрылтай (2005, 2011) қонағы болды. 1995 жылы Семейде өткен ұлы Абайдың 150 жылдық мерейтойына, осы жылы Алматыда өткен футбол турниріне (ІІ орын), Моңғолия елінің Баян-Өлгий аймағының 60, 70 жылдық тойына, əр екі жыл сайын Еуропаның қалаларында өтіп келе жатқан кіші Құрылтайларға белсене қатысып келеді.

2003 жылы Австриядағы қазақ мəдени қоғамын құрып, басшының орынбасары, 2009 жылдан бас-шы қызметін атқарды.

200

1992 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың тұңғыш рет Еуропаға сапарында алғаш рет Австрияның Вена қаласына келгенде, ол кісіні əуежайда қарсы алғандардың бірі. Ол кезде Венада Қазақстан елшілігі жоқ, бəрін өздері ұйымдастырды.

2010 жылы Еуропа қазақтарының кіші құрылтайын Вена қаласында өткізуді ұйым-дастырды.

1984 жылы Айселмен отбасын құрды. 3 ба-ласы бар. Олар: Сəуле – Вена университетінде магистратурада, Ертуған – техник болып жұмыс істейді, Сара – гимназияда оқиды. Айсел – по-шташы.

Қызырхан 1992 жылдан бері бауырлары Байтұрсын, Махмұтбектермен бірлесіп такси қызметі фирмасын ашқан. Қазір сол фирманы жүргізуші.

201

БОЛГАРИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ ҚЫЗЫ

Қарсақпаева Шара Рахымқызы 1956 жылы 29 наурызда Қазақстанда туған. 1986 жылы Мəскеудегі А.В. Луначарский атындағы өнер институтының балетмейстер факультетін бітірген. Мəскеудің академиялық хореографиялық училищесінде шығармашылығы басталып, Алма-тыдағы Абай атындағы Академиялық опера жəне балет театрында жалғасты. А. Селезнев атын-дағы Алматы хореографиялық училищесінде классикалық биден дəріс берген.

Ол 1984 жылы Мəскеу қаласындағы «Менекс» орыс-ағылшын балет труппасына педагог-репити-тор ретінде шақырылды.

Шара үлкен ұстаздық қызмет тəжірибесі бар, классикалық би əдістемелігінің оқытушысы ретінде қызмет етті: София қ. Мемлекеттік хореографиялық училищесі, София қ. Мемлекеттік музыкалық акаде-миясы, София қ. Ұлттық театр жəне фильмдік өнер Академиясы, София қ. Жаңа Болгар университетінде, София қ. Француз лицейі, София қ. Ағылшын-американдық лицейлерін атауға болады.

1999 жылдан бері Варна қ. ЮНЕСКО аясындағы балеттің классикалық мұрасы бойынша халықаралық семинардың басшысы.

Хореография мен классикалық би əдістемелігі саласында бірқатар мақалалар мен жобалардың авторы. Солардың бірегейі – «Равный шанс: Со-циальная и профессиональная интеграция детей в неравностойном социальном положении, посред-ством обучения классическому танцу в проофес-сиональном училище» деп аталады. Жəне де 1999 жылы Орыс балет мектебін ашты.

2004 жылы Болгария Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің мемлекеттік лицензиясын алып, Г.С. Уланова атындағы орыс хореографиялық училищесін құрды. 2007 жылы «Заманауи би тех-никасы» атты екінші мамандығын ашады.

202

2009 жылы мемлекеттік лицензия алып ағылшын тілі мен өнер пəндерін тереңдетіп оқытатын балабақша мен орта мектеп ашады.

Ол Болгарияның Мəдениет министрлігінің ұйымдастыруымен өткен екі Халықаралық ба-лалар өнерінің фестивалінде бірінші орын (1999 ж). Халықаралық балалар фестивалі – Сало қ. Финляндия (2000 ж.), Қазақстан мəдениетінің он күндігі – Будапешт қ. (2001 ж.), Халықаралық фестиваль – Асправалта қ. Греция (2001 ж.), Халықаралық фестиваль – Прага қ. Чехия (2001 ж.), Халықаралық фестиваль – Дрезден қ. Герма-ния (2002 ж.), Санкт- Петербор қ. Заңшығарушы мəжілісінің атынан Санкт- Петербордың 300 жылдығына арналған Салтанатты концертке қатысуға шақырылған (2004 ж.).

Пловдив қаласында өткен Екінші дүниежүзілік соғыстағы Жеңістің 60 жылдығына арналған «Жеңіс күні» атты салтанатты концерттің авторы жəне көркемдік жетекшісі (2005 ж.)., Санкт-Петербор қ. «Петербургская метелица» халықаралық бəйгесінде Модерна техника номинациясы бойынша бірінші орын (2009 ж.)., Санкт-Петербор қ. «Петербургская метелица» халықаралық бəйгесінде классикалық би номинациясы бойынша бірінші орын (2010 ж.) иеленіп «Золотая муза» дипломы жоғары шығармашылық жетістіктері мен Болгар-Ресей мəдени қатынастарына қосқан үлесі үшін (2006ж), «Федерация Кеңесі. 15 жыл» күміс медалімен (2009ж), Мəскеуде «Ресей ұлты» орденімен (2009 ж), Ресей Федерациясы Президенті Д.А. Медведевтің Жарлығымен Пушкин медалімен (2010 ж) марапатталған.

2005 ж. Софиядағы «Аруақ» – Болгария-да тұратын қазақстандықтар қоғамы басқару кеңесінің төрайымы, Дүниежүзі қазақтарының III Құрылтай қонағы.

1990 жылдан бері Болгарияда София қала-сында тұрады. Ол орыс, болғар, ағылшын тілдерін еркін меңгерген.

203

БЕЛЬГИЯДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Əмреқұлова Ақмарал Тəлiпкызы Тараз қаласында дүниеге келген. Тараздағы № 25 қазақ орта мектебiнде, Алматыдағы 62-ші қазақ орта мектебiнде оқыды. Ол коғамдық жұмыстарға белсене қатысып, мектеп совет дружинасының төрайымы болып, «Алау» радиосында балалар ара-сында жүргiзушiсi болды. Оқудан тыс Алматыдағы қазақтың ұлттық би академиясында білім алды.

Абай атындағы Қазақ Педагогика Универ-ситетiне оқуға түседi. Балаларды окыту педагогика-сы мен методикасы жəне психологиясы факультетiн үздік бағамен тəмамдаған ол, мұғалiм мамандығын алады. Қоғамдық жұмыстарға белсене араласып, көптеген грамоталар мен дипломдарға ие болды.

Университеттен кейін Қазақстан Республи-касы Mемлекеттiк мүлiктi баскару жөнiндегi Мемлекеттiк Комитетiнiң бас инспекторы, одан соң «Елім-ай» атты қор биржасында бас маман болып жұмыс аткарды.

Қазақстандағы соңғы жұмыс орны – Қазақ-станның Мемлекеттiк Олимпиадалық Коми тетi, онда инспектор болып жұмыс істеді.

Бельгия Королдығына келгеннен берi Қазақ-станның мəдениеті мен салт-дəсүрiн, əдет-ғұрпын шет елдерге дəрiптеп, таныстырып жүр. Сол мақсатымен Бельгия Королдығында қазақ-тардың басын бiрiктiретiн «Шанырақ» атты қазақ ұйымын құрып, басқарып келедi. Бельгия, Гол-ландия, Люксембург елдерiнде, Еуропа лықтар арасында Қазақстан туралы лекциялар жəне пре-зентациялар жасап, Қазақстанды елге танытып келедi. Тапқырлық пен талантқа кенен Ақмарал «Қамажай» атты екi қыздaр би тобын құрып, Қазақтың ұлттық киімдерiн, билерiн Еуропа халықтарынa тaныстыруда.

Ақмаралдың өмiрге деген ұраны, арғы үлкен атақты нағашы атасы – Сəкен Сейфуллиннiң мына касиеттi сөздерiнен құралады:

«Менің Отаным – Қазақстан»Кеңсің, далаТуған ана,Көйлегің кең, көк алаЖан беретінТəн беретінМейірімді ана сен ғана.

204

Төкеева Рысалды ҚХР-да 1941 жылы дүниеге келген. 1958 жылы Шəуешек қаласында 10 сыныпты үздік тəмəмдап, сол жылы Шыңжан медицина институтына оқуға түсті. Ал, 1962 жылы шекара оқиғасынан кейін, «қара» тізімге ілініп, көптеген қиын күндерді бастан кешіріп, ауыр жұмыстар істеді.

1974 жылы Орталықтың бұйрығымен ақталған. Қоғамдық қызметтерге араласып, орта мектепте мұғалім болды. Үрімжіде 6 ай курс оқып, Шиху аудандық сотында заң дəрігері (са-рапшы) болып тағайындалды.

Аудандық сотта, одан Тарбағатай аймақтық орта сотта азаматтық істер судьясы болып істеді. Осы жұмыстарды атқара жүріп өлең жазды, айтысқа қатынасты, аудармамен айналысты. Жазғандары газет, журналдардан тыс ұжымдық «Тарбағатай жырлары», «Шиху өрендері», «Көктем», «Салтанат», «Тарту», «Белес», «Дала дабылы», «Біздің ауылда» атты жинақтарға енсе, «Сыбызғы жүрек», «Ой толқыны» атты кітаптары жарық көрді.

Абайдың 150 жылдық мерейтойына, Дүние-жүзі қазақтарының І, ІV құрылтайларына қа-тысты.

Қауымдастықтың ұйымдастыруымен өткен «Жыр мүшəйрасында» (1999 ж.) ІІІ дəрежелі ди-плом алды. Ол Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, қазақ, қытай, ұйғыр тілдерін меңгерген. 1999 жылдан Бельгияда тұрады, сол елдің азаматы.

205

ГОЛЛАНДИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ

Уəли Шерефлі 1961 жылы Стамбул қаласында дүниеге келген. Уəлидің əкесі қазақ диаспорасының белсенді мүшелерінің бірі болған марқұм Мүлік Шерефлі еді.

Уəли Стамбулда лицей оқып бітірген соң тоқыма өндірісі жəне тері бұйымдары өндіру сала-сында жұмыстар атқарған. Аталмыш салалардың маманы.

Ол отбасымен бірге 1986 жылы Түркиядан Голландияға қоныс аударған. Амстердам қаласында тұрады, үш баласы бар.

Уəли Голландиядағы қазақтардың мəдени-етін, ана тілін, ділін, ұлттық салт-дəстүрін сақтап қалуға, болашақ бұйымдарды қаз-қал пында жеткізуге байланысты көптеген жұмыстарға атсалы сып келеді. Осы мақсаттардың орында-луы, Голландиядағы қазақтардың бірлігі мен берекесін сақтап, ынтымақтастығын қамтамасыз ету үшін Голландиядағы қазақ мəдени қоғамын құрушылардың бірі болған. Осы қоғамның төралқа мүшесі қызметін ұзақ жылдары атқарды. 2010 жылдан бері Голландия қазақ мəдени қоғамының төрағасы болып, жұмысын жалғастыруда.

2014 жылы Амстердам қаласында Еуропа қазақтарының кіші құрылтайын өткізуді жоспар-лап, іске кірісіп те кетті.

206

ДАНИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ

Нұрарман Аюби 1979 жылы 26 ақпанда Иранда туған. 1997-2000 жж. Аархус қаласындағы математикалық мектеп-гимназиясында, 2000-2004 жж. Аархус университетінің экономика факультетінде оқып бітірген. 2004-2008 жж. Дания банкісінде менеджер, 2008-2010 жж. Скандинавиядағы сақтандыру компаниясында менеджер, 2010 жылдан Копенгаген қаласында орналасқан Дүниежүзілік мода компаниясының бас офисінде қаржы ассисенті болып қызмет істейді.

Нұрарман 2010 жылдан бастап Даниядағы қазақ мəдени қоғамын басқарады.

2012 жылы Еуропа қазақтарының кіші құрылтайы Аархус қаласында ойдағыдай өтті. Оның табысты өтуіне Нұрарманның қосқан үлесі зор.

207

ГЕРМАНИЯДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Əбдірахман Шетин 1938 жылы қаңтардың 30-ы күні Шыңжан-Ұйғыр автономиясында, Баркөл ауданы, Көлбай ауылында дүниеге келген. Үндістан мемлекетінің Кашмир қаласында білім алған.

1963 жылдан бастап Германия Мемлекетінің Кельн қаласында «Henry ford» (жеңіл машина шығаратын) фирмасында жұмыс істеп, сол фирма-дан зейнетке шыққан.

1982 жылы Кельн қаласында алғаш рет қазақ мəдени орталығы құрылғаннан соң соның төрағасы болып жұмыс атқарған. Дүниежүзі қазақтарының ІІ-III Құрылтайында (2002 ж. Түркістан., 2005 ж. Астана) Қауымдастықтың төралқа мүшесі болып сайланды.

2002-2006 жж. Еуропа қазақ қоғамдары федерациясының төрағасы қызметін атқарған. Ол қазақ, неміс тілдерін жетік меңгерген.

Отбасында екі ұлы мен бір қызы бар. Бүгінгі күні ол Кельн қазақ мəдени орталығының құрметті төрағасы.

Ибраhим Ақтеңіз, Мюнхень қазақ қоғамының

төрағасы. Ол 1964 жылы Түркия елінің Стамбул қаласында туған. 1974 жылы Германияның Мюн-хень қаласына қоныс аударған. Мектеп бітірген соң жеңіл өндіріс саласына жұмысқа кірген.Ол спорт-пен шұғылдануды жақсы көрді. Жездесі марқұм Мұстафа Өзтүрікпен бірге таэквондо спортын та-ныстыру үшін Қазақстанға барған команданың құрамында болып, алғашқы орын иеленген.

Ибрахим қоғамдық жұмыстарға да белсене атсалысып жүр. Біраз жастармен бірге 1998 жылы Мюнхенде ашылған қазақ қоғамын құрушылардың бірі. Қоғамның іс шаралары аясында қазақ тілін, ділін, мəдениетін, салт-дəстүрін сақтап қалуға бай-ланысты жұмыстар атқарған. Осыған орай қазақ

208

тіл курсын, діни сабақтар, ұлттық əн-би тобын ұйымдастырды. Журнал шығарып, қоғамның офисін ашу сияқты істер атқарды. Төрт жыл бойы осы қоғамды басқарып, кейін басқаларға табыс етті. Араға біраз жыл салып, 2012 жылы осы қоғам төрағалығына қайта оралды. Үйленген, үш баласы бар.

Сүлейман Шадкам 1957 жылы ақпан айының 20-да Иран елінің Бандаре Шаһ қаласында дүниеге келген. 1964-1978 жж. Тегеран орта мектебінде парсы тілінде білім алды. 1978-1980 жж. саяси қуғында болды. 1980 жылы саяси баспана іздеп, Германияға қоныс аударған. 1980-1984 жж. Германияға уақытша тіркеуге алынып, бейімделу орталығында тұрды. 1984-1993 жж. Бавария Орталық банкісінің күзет қызметінде, 1993-1994 жж. Мюньхен қалашығындағы физи-ка-химия институтына оқуға қабылданғанымен, отбасылық жағдайына байланысты бітіре алмаған.

1994 жылдан бері Германия мемлекеттік теміржол басқармасында күзет қызметін атқарып келеді.

Сүлеймен қоғамдық жұмыстарға бел-сене кірісуде. Қазақстан Республикасының Германиядағы (Мюньхен) құрметті консулымен бірлесіп, қазақты немістерге танытып, қазақ еліне инвесторлар тартуға жəне жас қандастарымызды тарихи отанына қайтару үшін жұмыс істеуде жəне де немістерге қазақ елін таныту үшін демеушілер тауып, қазақ елінің əншілерін апарып концерт ұйымдастыруға жəрдем етіп жүр.

Мюньхеньдегі қазақ мəдени қоғамы ашылғалы бері соның белсенді мүшесі.

Дүниежүзі қазақтарының III-IV Құрылтай қонағы. Қазақ, парсы, неміс тілдерін меңгерген.

209

Шұғайып Ерол 1958 жылы сəуірдің 11-і күні Түркияның Алтай ауылында дүниеге келген. Қазақтар тұратын осы ауылда бастауыш мектепті бітіргеннен кейін орта жəне жоғары мектептерді Стамбулда оқып, Алманияға 1977 жылы кел-ген. Кельн мəдени орталығы құрылғаннан бері жетекшілік етіп, қоғамдық істерге араласып келеді. 1982-1985 жж. аралығында Кельнде «Қазақ тілі» оқулығы айына бір реттен шығарып тұрған. Кель-нде өтетін той-жиындарда асабалық етіп, жолда-старымен домбыралатып тойдың қазақша өтуіне атсалысып жүреді.

Жұбайы Мина екеуінің Жəнібек, Айгүл, Асқар атты үш баласы бар. Ол Дүниежүзі қазақтарының І-ІІ Құрылтай қонағы. Қазақ, түрік, неміс тілдерін меңгерген.

210

МАЖАР ҚАЗАҚТАРЫ

Бенце Иштван 1963 жылы 22 тамызда Мажар елінің Ниредьхаза қаласында туған. Тегі – құман-қыпшақ. Будапешт қаласындағы жеке емханада тіс дəрігері жəне жақ-сүйек хирургиясының бас дəрігері қызметін атқарады. Ол Мажар аттар туристік федерациясы төралқасының мүшесі, қазақ мəдениетін таратуда үлкен еңбек сіңіріп жүрген азамат.

«Алтын адамнан – Атиллаға дейін» (2010) жəне «Будапештен – Астанаға» (2012) атты жобалардың авторы жəне соған қатысушы. Оның осы жобалары халықтар арасындағы достық пен ынтымақтастықты дамытуға, Қазақстан Республикасының халықаралық деңгейдегі абы-ройын арттыруға септігін тигізетін игілікті шара. Мұндай шара ел мен елдің арасындағы жан-жақты қатынастарды жаңғыртуға, соның ішінде Қазақстан мен Мажар елі екі жақты тарихи-мəдени, экономикалық ынтымақтастықтардың жаңа сипатта дамуына ықпал ететіндігі сөзсіз.

Бенце Иштван Дүниежүзі қазақтарының II, III, IV (2002, 2005, 2011) Құрылтай қонағы.

Ол PhD, дзюдодан спорт мастері, Еуропадағы жеткіншектер арасында чемпион, дəстүрлі салт атты, 12 жыл ат бəйгесіне қатысты.

Мажар тілінен басқа ағылшын жəне неміс тілдерін меңгерген.

211

Мандоки Қоңыр Иштван 1944 жылы Ма-жар елінің Қарсақ қаласында туған. Ёотвёш Ло-ранд атындағы Ғылым университетінің филология факультетін бітіріп, 1980 жылы кандидаттық дис-сертациясын қорғады. Өмірінің соңына дейін атал-мыш университетте оқытушы-зерттеушілік қызмет атқарды.

Ол қыпшақтық болмысының сорабы мен солғын іздерін сақтап, құман-қыпшақтың тілін, ділін, болмысын жаңғырту жолында іс тындырды, үлкен жоспарларды өмірге əкелді. 1972 жылдан қазақ тілімен дендеп шұғылданды. 1977-1979 жж. Моңғолиядағы қазақтар арасына үш мəрте барып, зерттеу жұмыстарын жүргізді.

Мажар түркологиясындағы дəстүрлi салаларының iшiнен мажарлардың көне тари-хы мен түркi-мажар байланыстарын зерттеуiнiң негiзгi нысанасы етiп ұстанған. Оның ғылыми зерттеулерi түркi тектi көптеген мажар сөздерiнiң этимологиясының түйiнiн шештi, башқұрт-мажар ортақ этнонимi төңiрегiнде қалыптасқан жаңсақтыққа төрелiк айтты, мажарлар мен құмандардың түркiлермен байланыстарын жан-жақты дəлелдей бiлдi. Еуропадағы құман-қып-шақтар мен түркі жұрттары арасындағы тарихи-мəдени байланысты зерттеу мəселесін жаңа сапалық деңгейге көтере білген бірден-бір ғалым. Ол қазақ, түрік, мажар тілдерін жетік меңгерген.

1992 жылы Дағыстанда қайтыс болып, Алматыдағы Кеңсай баурайына жерленді. Оның есімін есте қалдыру үшін Алматы қаласында Ман-доки Қоңыр Иштван атында көше жəне де №154 орта мектепке есімі берілді.

212

Уатқан Айна 1984 жылы қыркүйектің 26 күні Мажар елінің Дьюла қаласында туған.

1998-2002 жж. Сегед Ғылым Университеті жанындағы Шагвари Эндре атындағы ар-найы физика-математика гимназиясын үздік бітірген. Информатика пəні бойынша Республи-ка олимпиадасының 2001 жылғы жеңімпазы. 2002-2009 жж. Корвин атындағы Будапешт эко-номика ғылымдары жəне мемлекеттік басқару университеті Экономика факультетінде оқып, магистр дəрежесін қорғады. Мамандығы – Инвестициялық талдаушы (аналитик) жəне тəуекелшілдіктің алын алу басқару жөніндегі қаржыгер, қолданбалы статистик. 2004-2009 жж. Ёотвёш Лоранд атындағы Ғылым Университетінің Гуманитарлық ғылымдар факультетінің мажар тілі жəне əдебиеті бойынша магистр дəрежесін қорғады.

2004-2008 жж. Корвин атындағы Буда-пешт Экономика Университеті Статистика департаментінің бакалаврлар мен магистрлерді дайындау саласының ассистент-оқытушысы. 2006 Еуропа бизнес мектебі (EBS) – Германия, Erasmus стипендиясын ұтып алды.

2006 жылдан оның ғылыми тақырыпта жазған мақалалары кəсіби басылымдарда жария-ланып келеді, сондай-ақ, MS Offi ce, Word, Excel, Power Point, Access, Outlook бағдарламаларының жоғары кəсіби қолданушысы.

2009 жылдан Франкфуртте орналасқан Еуро-па орталық банкісінде (ECB) экономист қызметін атқарады. Мажар, ағылшын, неміс тілдерін жетік меңгерген.

213

НОРВЕГИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ

Махмұт Башташ, Норвегия қазақ мəдени қоғамының төрағасы.

Ол 1956 жылы қыркүйектің 17 күні Түркия Республикасының Салихли қаласында дүниеге келген. 10 жасынан бастап тері жұмысымен айна-лысады да, 18 жасында жекеменшік фирма құрады.

1976-1978 жж. Түркияда əскери борышын өтеп, 1978 ж. Норвегияға қоныс аударған. 1 жыл норвег тілінің курсын, сол жылы сырттай кешкі лицейді оқып бітірген. 1980-1988 жж. тағам зауытында, 1988 жылдан Норвегиядағы түріктермен бірлесіп, Осло-да түрік футбол командасын құрып, сол команданы басқарған. 1988-1999 жж. «Еге» импорт-экспорт жасайтын жекеменшік фирма ашып, Түркиядан жəне Еуропаның басқа мемлекеттерінен тағамдарды Норвегияға тасумен айналысқан.

1990 жылы «Отан» қоғамымен қарым-қатынас жасап, олардың шақыруымен алғаш рет Қазақстанға келді. 1992 жылы 2 түрік əріптесімен бірлесіп Қазақстанда тұңғыш рет түрік мейрамханасын ашып, тұңғыш рет үйге қажетті жиһаз өнімдерін əкелумен айналысады.

2002 ж. Норвегияда қазақ мəдени қоғамын құрып, содан бері қарай басшылық етіп келеді. Осы жылдан бастап Еуропа қазақтарының жыл сайынғы өткізіп тұратын кіші құрылтайларына Норвегия қазақтарын ұйымдастырып келеді. 2008 жылы Норвегияның Осло қаласында Еуропа қазақтарының кіші Кұрылтайын өткізді.

2003 жылы Еуропа қазақтарының қоғамдарын бір шаңырақ астына жинаған Еуропа қазақтарының Федерациясы құрылуына үлкен үлес қосты. Фека Еуропа қазақ федерациясының төрағасының орын-басары қызметін де қоса атқарып келеді.

2008 жылдан бастап жыл сайын өткізіліп келе жатқан Еуропаның қазақ жастарының конференци-яларына ұйымдастырып, көмектесіп тұрады.

Қазақстаннан барған студенттер мен жұмыс бабы-мен келгендерге қолдан келгенше көмектесіп тұрады. Дүниежүзі қазақтарының І-IV Құрылтай қонағы.

214

ҰЛЫБРИТАНИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ

Қахан Отыншы 1968 жылы Стамбул қаласында дүниеге келген. Осы қалада орта мектепті, Мармара университетінде электрондық ғылымдар факультетін оқып бітірген. Түркия мемлекетінің грантына ие болған ол білімін одан əрі Ұлыбританияда жалғастырған. Ман-шестр университетінде магистрант, Кардиф университетінде докторлық (PhD) диссертация-сын қорғаған.

Хақан Ұлыбританияның Гламорган универ-ситетінде ұзақ уақыт қызмет атқарды. Оның ғылым саласындағы көптеген зерттеу еңбектері мен мақалалары ағылшын тілінде жарық көрген.

Ол қоғамдық жұмыстарға да белсене ара-ласып, шетелде тұратын қандастарының тілін, ділін, мəдениетін, ұлттық салт-дəстүрлерін сақтап қалуына да өзіндік үлесін қосты. 2002 жылы Ұлыбритания қазақ қоғамы рес-ми тіркеуден өткенде, оның ұйымдастыру жұмыстарына араласып, төрағасының орын-басары болған. Ал, 2009 жылы бүкіл Еуропа қазақ мəдени қоғамдарының басын қосқан Еу-ропа қазақ қоғамдары федерациясының негізін қалаушыларының бірі жəне төрағаның орынба-сары болды. Отбасында жұбайы мен екі баласы бар. Түрік, ағылшын тілдерін жетік меңгерген.Ол Дүниежүзі қазақтарының IV Құрылтай қонағы, 2012 жылғы сəуірдің 26-сы күні Астанада мезгілсіз қайтыс болды.

215

ФИНЛЯНДИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ

Қажыбаба Қарлығаш Қазбекқызы 1947 жылғы 12 желтоқсанда Көкшетауда туған.

Орта мектепті орыс тілінде бітіріп, 1967 жылы Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының филология факультетіне қабылданады. Мектеп-терде орыс тілі мен əдебиеті пəні бойынша сабақ берді, Қазақ теміржол басқармасында əдістемеші-нұсқаушы қызметін атқарды. Мəскеудегі Педа-гогикалық ғылыми академиясының ғылыми-зерт-теу институтында аспирантурада оқыды.

Абай атындағы Қазақ педагогикалық инсти-тутының орыс тілінің тəжірибелік кафедрасында оқытушы болды.

Оның орыс тілін үйрету жөніндегі көптеген мақалалары «Русский язык в казахской школе, «Русский язык в национальной школе» (Москва) атты журналдарда жарық көрді. Сондай-ақ, по-эзиямен шұғылданады, біраз өлеңдері Кеңестер одағындағы «Работница», «Крестьянка» журнал-дарында, ал Германияда орыс тілінде шығатын «Радуга» (2002 ж), Алматыда шығатын «Простор» журналдарында (2003 ж.) жарық көрген.

Хельсинкиде қазақтардың 2011 жылғы жел-тоқсандағы Қазақстан Республикасының тəуел-сіздігіне арналған мерейтойында болашақ жи-наққа оның өлеңдері енген, жарыққа шығу үшін демеушілік күтуде (аударған БУ).

Ол 1992 жылдан Финляндияда өмір сүреді, сол елдің азаматы.

216

ФРАНЦИЯДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Абдулсəмет Алтай 1950 жылы Пəкістан елінің Пезабер қаласында діни ғұлама ғалым, қоғам қайраткері Халифа Алтай ақсақалдың от-басында дүниеге келген. 1953 жылы Түркияға қоныс аударды. Салихлы қаласында орта мектеп-те білім алды. Тері киім тігетін зауытта көмекші болып алғаш жұмысын бастаған. Түркияда 20 ай əскери қызметін өтеген. 1986-1989 жж. отбасы-мен Ұлыбританияға барып жұмыс істеді.

Осы елде 25 қазақ отбасы тұрады, солардың бірі болып 1989 жылдан Франция елінде өмір сүреді.

Франциядағы ақсақалдар алқасының төрағасы. Ол қазақ, ағылшын, түрік жəне фран-цуз тілдерін меңгерген.

Иришев Берлин Кенжетайұлы – 1945 жылы 9 мамырда Қазақстанда дүниеге кел-ген. Алматы халық шаруашылығы институтын, Мəскеу қаржы институтының аспирантурасын, РФ Президенті жанындағы мемлекеттік қызмет академиясының докторантурасын бітірген. Əр жылдары Алматы халық шаруашылығы институтының кафедра меңгерушісі, КСРО Внешэкономбанкінің «Казвнешэкономбанкі» басқарма төрағасы, Alem Bank Kazakstan басқарма төрағасы, ҚР Эскимбанкінің басқарма төрағасы, ҚР Президентінің кеңесшісі, Франциядағы Қазақстан елшілігінде кеңесші-елші қызметтерін атқарды. Отандық жəне шетелдік басылымдарға басылған түрлі өзекті тақырыптарға арналған жүздеген жарияланымдардың авторы. Зерттеу саласы: шетелдік инвестициялар, банктер, монетарлық сая-сат, экономикалық патриотизм, ядролық энергетика, ауызсу, аграрлық саясат, əлемдік дағдарыс пен ин-

217

теграция мəселелері. 1996 жылдан бері Францияның Париж қаласында тұрады. Франция Parlink Consulting консалтингтік компанияның басқарушысы, экономи-ка ғылымының докторы.

2010 жылдан Франциядағы қазақстандықтар қауымдастығының Президенті болып сайланғаннан бері Қауымдастықпен тығыз байланыста жұмыс істеп келеді.

Құрбанəли Гүлен, 2010 жылдан Франция қазақ мəдени қоғамының төрағасы. Ол 1956 жылы Түркия елінің Салихлы қаласында дүниеге келген. Орта мектепті бітірген соң тері өңдеу кəсібімен айналысқан. Салихлыда тері өңдеу кəсіпорнын ашқан.

1982 жылы Франция астанасы Парижге көшіп келді. Тері өңдеу кəсібін осы жерде арықарай жалғастырып, бүгінге дейін шұғылданып келеді.

Өзі басқаратын қоғамда жас өспірімдерге арналған қазақ тілін үйрету курстарын ұйымдастырып, жас жеткіншектердің қызығушылығын арттыруда. Осыған орай, Еуропа қазақ қоғамдары федерация-сымен бірлесіп Париж қаласындағы бір лицейде тіл үйретудің интенсивті курсін 2012 жылғы сəуір айын-да екі апта бойы жүргізді. Бұл курсқа Қазақстаннан арнайы мамандар келіп сабақ берді. Сондай-ақ, 2011 жылғы желтоқсан айында «Еуропа қазақ диаспорасының жастарының индентификациясы жəне проблемалары» атты конференциясын өткізген.

Қ.Гүленнің жетекшілігімен Франция қазақ мəдени қоғамы Француз университеттерінде жоғары білім алып жатқан қазақ жастарын қоғам-дық жұмыстарға тартуға бағытталған арнайы ша-ралармен басқосулар ұйымдастырып келеді. Соның нəтижесінде біраз жастар қоғамдық жұмыстарға белсене ат салысып жүр. Спорттық шараларды да жиі өткізеді. Париж қазақ футбол командасын құруға да мұрындық бола білді. Олар Париж футбол лига-сына ресми түрде тіркеліп, қазақ спорт командасы жақсы табыстарға жетіп жүр. Келесі 2013 жылғы кіші құрылтай Париж қаласында өтпек.

Ол қазақ, француз жəне түрік тілдерін меңгерген. Оның отбасында үш баласы мен бір немересі бар.

218

ШВЕЦИЯДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Абдулла Шағатай 1936 жылы Қытайдың Шыңжан аймағындағы Баркөл өңірінде дүниеге келген. Абдулланың əкесі Қайса, атасы Иса, баба-сы Аңдамас. Бұлар Күркебай батырдың ұрпағы. Олардың атамекендері Қазақстанның Күршім жəне Марал өңірлері. Осы аталары 1886 жылы Қазақстанның Царь армиясының басқыншылығы салдарынан Қытай асып кеткен.

Абдулла əкесі Қайсамен бірге 1940 жылдардың басында қалың қазақ көшімен Қытайдан Үндістанға, одан кейін Пəкістанға ауған. Абдулла Пəкістанның Караши қаласында ер жетті. Бұл жерде жүргенде тіл үйрететін курстарға қатысып ағылшын тілін жəне де та-рих жəне əлеуметтік ғылымдарды өз бетімен үйренеді.

Ол 3 жасында анасынан жетім қалады да, 16 жасқа толғанда, яғни 1952 жылы əкесімен бірге Түркияға қоныс аударады.

Түркияға келгеннен кейін жеке кəсіппен ай-налысып, 1966 жылы 30 жасында Түркиядан еңбек миграциясы арқылы Швецияға көшіп барған алғашқы қазақтардың бірі. Қазір от-басымен Вестерос қаласында өмір кешуде. Жұбайы Сақыпжамал екеуінің үш баласы жəне немерелері бар. Ұлы Шыңғыс психолог дəрігер, кіші ұлы Жеңіс информатик, қызы Айсел поли-ция қызметкері.

Абдулла Швецияда тұратын қазақтардың мəдениетін, ділін, тілін жəне салт-дəстүрлерін сақтап қалуға өзіндік үлесін қосып жүрген ақсақалдарымыздың бірі.

219

Гүлбаршын Гезер 1982 жылы желтоқсанның 29 күні туған. 2008 жылы Швецияның Уппсала университетінің саясаттану факультетін бітіріп, Таяу шығыс зерттеулері жəне түрік тілдері саласы бойынша магистрлік дəрежесін қорғаған.

2006-2007 жж. Швеция сыртқы істер ми-нистрлігінің Еуропалық одақ департаменінің Са-яси талдау кеңесінде қызметкер, 2007-2008 жж. Швецияның Стамбулдағы бас консулдық бөлімінің виза істеріне жауапты көмекші, 2008 жылдан Швецияның көші-қон қызметінде, ал 2011 жылы Швецияның Пəкістандағы Елшілігінің виза бөлімінде көші-қон жөніндегі қызметкер болып тағайындалып, бүгінге дейін атқаруда. Швед, түрік тілдерін еркін, ағылшын, неміс, француз тілдерінде сөйлей біледі.

Ол Швециядағы қазақ мəдениет қоғамының белсенді мүшесі. Швеция қазақ жастары жəне спорт ұйымына біраз уақыт басшылық етті. Сондай-ақ, 2009 жылы құрылған Еуропа қазақ қоғамдары федерациясының төралқа мүшесі.

Явуз Кахраман 1975 жылы Швеция елінің Ве-стерос қаласында дүниеге келген. Ол 1999 жылы Вестерос қаласында Малардаленс университетінің электрондық инженерлік факультетін оқып бітірген.

1999-2008 жж. Бомвардиер атты метро, поезд желісін жасайтын халықаралық фирмада Электрик, электрондық-инженер қызметімен қатар теміржол жүйелері бөлімінің Вестеростағы техникалық үйлестірушісі болды. 2009 ж. аталмыш фирманың Вестеростағы бөлімшесі директорының орынбасары, 2009-2010 жж. осы бөлімшенің сапалық жұмыстарды бақылау директоры болып көтерілді.2010-2012 ж. Поездардың электрик жəне электрондық жүйелері бойынша бағдарламашы, электрон бағдарламаларын жасаушы қызметін атқарды. Аталмыш қызметтері бойынша ҚХР, Германия, Индонезия, Түркия, Ұлыбритания, Швеция жəне Сауд Арабиясы елдерінде поезд, метро жəне теміржол тасымалда-уларына орай көптеген жобаларға Вомбардир фир-масы атынан қатысып, өзіндік үлесін қосып жүр.

2004-2010 жж. Швеция қазақ мəдени қоғамында хатшы, 2012 жылдан осы қоғамның төралқа мүшесі.

220

ШВЕЙЦАРИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ

Қабылан Тосын 1945 жылы ШҰАР Баркөл аймағында туған. 1952 жылы отбасымен Кашмир-ге барып, одан 1953 жылы Түркияға көшкен. 1960-63 жылдары Стамбул қаласында орта мектепті, 1967 жылы гимназияны бітірген. 1963-67 жыл-дары Шығыс Түркістан қоғамында хатшы. 1967-68 жылдары Берлин университетінің дайындық бөліміне оқуға түсіп, белгілі себептермен аяқтай алмады. 1968-70 жылдары жеке кəсіпкер. 1971-73 жылдары Түркияда əскери борышын өтеді. 1973 жылы Алтайкөй кооперативін құрып, оны басқарды. 1978-88 жылдары жеке кəсіпкер. 1988 жылдан бүгінгі күнге дейін Швейцарияның Цю-рих қаласында тұрады. «F&А» фирмасының директоры. Ол қазақ, түрік, неміс, ағылшын тілдерін біледі. Еуропа қазақтарының кіші құрылтайларының қонағы.

Отбасында 3 баласы бар.

221

ЧЕХИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ ҚЫЗЫ

Стехликова Жəмила (Ордабаева) Біраз уақыт Чехия Республикасы адам

құқықтары жəне шағын ұлттар мəселесі жөніндегі министр қызметін атқарған. Чехия Жасылшыл партиясының белсенді қайраткері болған. Медицина ғылымдарының докторы. Мəскеудегі Бірінші медициналық институттың психиатр кафедрасында ғылыми қызметпен айналысып, сабақ берген. 1988 жылы өзінің əріптесі Милослав Стехликов деген чех жігітіне тұрмысқа шығып, жас отбасы Чехославакияға қоныс аударды.

Жаңа отбасында Жəмилə өзінің саяси манса-бын Хомутов қаласы Уəкілдігінің мүшесі болып бастайды. Қолында алты айға толмаған қызы бар Жəмилə бөтен елде дəрігер психиатр қызметін атқара жүріп, чех тілін де жетік меңгереді. 1992 жылы ғылыммен айналысу үшін Прага қаласына ауысып, халық денсаулық сақтандыру орталығында жəне мемлекеттік Денсаулық орталығында ғылыми қызметкер болып қызмет атқарады.

Балалық шағында Қарақұрым ауылында атқа мініп, ұлдармен асық ойнап өскен даланың қызы, өзінің қайсарлығы мен білімділігін қалалық Кеңестік сайлауда сынап, жеңіп шығады. Осыдан бастап Жəмилəнің саяси-қоғамдық мансабы баста-лады.

Қалалық Кеңестің депутаттығына өткен Жəмилə саясатқа осылай келеді. Депутат ретінде бірнеше экологиялық жəне құрылыстық жобалардың іске асуына ат салысады.

2007 жылы Чехияның адам жəне аз ұлттар құқығы жөніндегі министрі қызметіне тағайындалады. Осы қызметте отырған мерзім ішінде аз ұлттарды кемсітуге қарсы заң қабылдау жөнінде ұсыныс енгізіп қабылдатады.

Қазіргі уақытта Жəмилə саясаттағы ерлер мен əйелдер теңдігін қалыптастыру бойынша

222

комитеттің төрайымы қызметін атқаруда. Соны-мен қатар ол өзінің кəсіби мамандығы медицина саласын да тастамай, қатар алып келеді. Жəмилə Чех Республикасындағы СПИД-ке қарсы күрес бойынша мемлекеттік бағдарламасының дирек-торы болып табылады.

Қызы Кəмилə мен ұлы Аланға атажұрттағы туыстарымен тығыз байланыста болып, туған та-мырын ұмыттырмауға тырысады.

БЕЛОРУССИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ ҚЫЗЫ

Есенбаева Ғалия Қоздыбайқызы, «Ата-мекен» халықаралық қоғамдық бірлестігі төрағасының орынбасары. Ол 1966 жылы қаңтардың 4 күні Қызылорда қаласында дүниеге келген. Осы қаладағы №10 орта мектепті үздік бітіріп, 1985 жылы Алматы индустриальды тех-никумында «Жихаз өндірісі» мамандығы бойын-ша да үздік білім алып, Белорусь технологиялық институтына «Ағаш өндіру технологиясы» мамандығына емтихансыз қабылданады. Сондай-ақ, Мəскеу мемлекеттік университетін сырттай бітірген. Өндіріс саласы бойынша жетекшілік, құрылыс заттарын жабдықтау, білім беру орталықтарында жəне туристік саласы бойын-ша қызметтер атқарған. Өз бетінше тіл үйренген, неміс, түрік, поляк тілін біршама меңгерген. Қазір жеке бизнеспен айналысады. Аударма саласында да қызмет атқарған.

1999 жылы Беларусь Республикасында құ рылған «Елімай» Халықаралық қоғамдық бірлестігі 2004 жылы кейбір Жарғыларға өзге-рістер енгізіліп «Атамекен» болып қайта өзге-рілген, қазақ диаспорасын танытушы мекеме.

Беларусь Республикасында «Атамекен» халықаралық қоғамдық бірлестігінің мəдени жұмыстары қазақтың əдебиетін, əн-жырларын, биін, тілін, өнерін, əдет-ғұрпы мен бай мəдениетін оқытып, үйретуге бағытталып келеді. Республика көлеміндегі, қалалық жəне облыстық көптеген фестивалдерге қатысып, біздің атақты ақын, жазушыларымыздың шығармалары мен өміріне

223

арналған түрлі кештер ұйымдастырып, басқа да жиындар өткізіп тұрады.

Бірлестік жанынан «Қарлығаш» атты балалар шығармашылық тобы құрылды. Осы топ қазақтың ұлттық киімдерімен қамтамасыз етілген.

Ол Дүниежүзі қазақтарының IV Құрылтай қонағы. Күйеуі, екі ұлы бар.

ҚАРАҚАЛПАҚСТАНДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Əділов Ағытай 1941 жылы Қарақалпақстан Республикасы Тахтакөпір ауданының Мүлік ауы-лында туған.

1958 жылы орта мектепті бітірген соң, сол жылы Хожели ауыл қожалық техникумына түсіп оны 1960 жылы бітіріп бухалтер-экономист мамандығын алды. 1960 жылы аудандағы Ленин атындағы совхозға табельщик, учетчик, статист, бухалтер, аға бухалтер, бас бухалтердің орынбаса-ры болып қызмет атқарады. 1970 жылы өндірістен қол үзбей жүріп Ташкент халық қожалық инсти-тутында оқып бухалтер-экономист мамандығын алды. Сол жылы (1970 жылы) аудандағы қазіргі Қоңыраткөл совхозында бас бухалтер болып онда 1976 жылдың ақпан айына дейін жұмыс істейді.

1976 жылдың ақпан айынан 1977 жылдың мамыр айына дейін аудандық партия комитетінде нұсқаушы болып істейді.

1977 жылдың мамыр айынан аудандағы Тахтакөпір совхозында директор болып қызметке келіп осы қожалықта қазірде фермер қожалықтары бірлестігі басқарушысы болып қызмет атқарып келеді. (36 жыл бір орында).

1975-1995 жж. аудандық Кеңес депута-ты. 1990-1995 жəне 2000-2005 жж. Өзбекстан жоғары Кеңесінің депутаты, 1994-1999 жж. жəне 2000-2005 жж. Қарақалпақстан республикасы жоғары Кеңесінің депутаты жəне 2005-2010 жж. 1-шақырылым Өзбекстан республикасының жо-ғары палатасы сенат мүшесі болып өндірістен қол үзбей істеді.

Оның еңбегін жоғары бағалап ауыл шаруашылығында істеген қызметтері үшін

224

Қарақалпақстан республикасына еңбегі сіңген экономист (1976 ж.), «Құрмет белгісі» орденімен (1979 ж.), Өзбекстан республикасына еңбегі сіңген ауыл шаруашылық қызметкері (1992 ж.), «Шух-рат медалімен» (1997 ж.), «Ел жұрт» орденімен (2003 ж.), «Өзбекстан Қаһарманы» жоғары атағы «Алтын жұлдыз» медалімен (2005 ж.) марапаттаған.

Ол Дүниежүзі қазақтарының IV Құрылтайы қонағы.

Құлатаев Бақытбек Көптілеуұлы 1963 жылы Қарақалпақстан автономиялы респу-бликасының Нөкіс қаласында дүниеге келген. 1980 жылы А.С.Пушкин атындағы орта мектепті бітірген соң Ташкент темір жол көлік инженерлік институтының экономика факультетіне оқуға қабылданады. Аталмыш институтты 1984 жылы аяқтағаннан кейін Ашхабадтағы Орта Азиялық теміржол бөлімшесіне бөлінеді. Осы жылғы қараша айында Қарулы күш əскер қатарына шақырылады.1986 жылғы мамыр айында əскери борышын өтеген соң №260 Құрылыс монтаж поезының №99 Құрылыс басқармасына эконо-мист-инженер болады.

1991 жылғы қазан айынан Қарақалпақ көп салалы шикі тауар биржасында жетекші ма-ман, ал 1993 жылғы қыркүйек айынан «Ка-текс» акционерлік қоғамында жетекші маман қызметтерін атқарды.

1995 жылғы маусым айынан «Жылыкому-налдықэнергия» республикалық басқармасына ауысып, экономикалық жобалау бөлімінің бастығы болды.

1996 жылғы қыркүйекте Қарақалпақстан Республикасының Жоғарғы Кеңестің комитеттер-мен жұмыс істеу бөліміне аға реферант қызметіне шақырылды, 1999 жылғы ақпан айынан сол бөлім бастығына жоғарылады. 2010 жылы Жоғарғы Кеңес аппарат жетекшісінің міндетін атқарушы болып тағайындалды, 2011 жылғы шілдеден

225

Қарақалпақстан Республикалық Жоғары Кеңес Аппаратының басшысы.

2012 жылғы қаңтардан бері ҚР Жоғарғы Кеңес депутаттығына сайланды. 2011 жылғы маусымнан Қарақалпақстан Республикасының қазақ мəдени орталығының төрағасы.

ҚЫРҒЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Əбдіқайымов Ерғали Дадаханұлы 1962 жылы маусымның 8 күні Қазақстанда туған. 1979 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ кеңшарындағы В. И. Ленин атындағы орта мектебін бітірген соң №51 техникалық училищеде оқиды. 1980 жылы Совет Армиясының қатарына шақырылып, əскери міндетін өтеген.

Жастық шақтың албырт қызуымен Қыр-ғызстанға келіп, 1997 -2007 жж. Жалалабад облысының Тоғызторо ауданының су шаруа-шылығында инженер, 2008 жылдың наурыз ай-ынан Бишкек қаласы əкімдігі жанындағы көлік базасының бастығы.

Жалалабад облысынан Бішкек қаласына көшіп келгеннен бастап, қазақ диаспорасының істеріне белсене араласып, Қырғызстандағы қазақ қоғамы төрағасының əлеуметтік мəселелер бойынша орынбасары қызметін ойдағыдай атқаруда. Ол Дүниежүзі қазақтарының IV Құрылтай қонағы.

226

Бошумова Тілеуқор Изембекқызы 1944 жылы 24 қаңтарда Қырғыз Республикасының Шу облысы, Мəскеу аулында шаруа отбасында дүниеге келген.

1959 жылы 7 жылдық мектепті бітірген соң Фрунзедегі финанс-кредит техникумына оқуға түсіп, 1962 жылы бітірген соң Талас об-лысына жұмысқа жіберіледі. Білімділігімен, белсенділігімен көзге түскен жас комсомол қыз Талас аудандық комсомол комитетінде сек-тор меңгерушісі болып болып тағайындалады. 1975 жылы Б.Бейшеналиев атындағы Қырғыз Мемлекеттік өнер институтының мəдени-ағарту жұмысы– хордың дирижері бөлімі бойынша жоғары мамандық алған.

1964 жылы 9 қыркүйекте стюардессалыққа таңдаудан өтіп, ұзақ жыл осы салада əртүрлі қызметтерде – инструктор-бортпроводнигі, «Ма-нас тағы» 12 топтан құралған «Жас қанат тар» жас авиаторлардың меңгерушісі, əуе кəсіпорындары бөлімінің жетекшісі жұмыстарын атқарып, Қырғыз Республикасының Азаматтық Авиаци-ясымен өмірі тығыз байланысып кетті. Қазіргі уақытта 2005 жылдың 20 мамырында «Манас» аэропортының ашылғанына 30 жыл толуына орай 4 айдың ішінде материалдар шұғыл жинақтап, Азаматтық Авиацияның тарихи мұрағатын басқарады.

Қазақ тілі мен əдебиеті бойынша Қазақстанда өткізілетін халықаралық олимпиадаларға же-тек шілік етіп, «Балдəурен» сауықтыру ор-талығына балаларды ұйымдастырып, Ш.Қал-даяқов атындағы «Менің Қазақстаным» атты Халықаралық музыкалық фестиваліне жас əншілерді қатыстырып келеді.

Қырғыз Республикасы Президентінің «Мақ-тау қағазымен», «Еңбек ардагері» медалімен, «Қырғыз Республикасының үздігі» төсбелгісімен, Қырғыз Республикасының Азаматтық авиа-ция ардагері белгісімен жəне «Астана 10 жыл» мерейтойлық медалімен марапатталған.

Дүниежүзі қазақтарының ІІ-III Құрылтай қонағы. Ол қазақ, қырғыз, орыс тілдерін меңгерген. Қырғызстандағы қазақ қоғамының белсенді мүшесі.

227

Сартбаев Мақсұт Қалқабайұлы Қырғыз Ре-спубликасы Фрунзе қаласында (қазіргі Бішкек) 1937 ж. 24 қыркүйекте туған. Фрунзе Политехникалық институтының таукен -геология факультетін (1954-1959 жж.), «Геология жəне пайдалы кен қазба орындарын барлау» мамандығы бойынша бітірген.

Еңбек жолын аға лаборант, ҚCР ҒА геоло-гиялық ғылымдар Институтының геология жəне қара металлдар металлогениясы секторының инженері болып бастап, Орталық Қазақстанның (1959-1961 жж.) қара металлдар бойынша болжау-металлогендік картасын құрастыруға қатысқан. Қырғыз ҒА геология Институтының аспиранту-расын бітірген (1964-1966 жж.), геолого-ми не ра-логиялық ғылымдар кандидаты (1968 ж.), «Аға ғы лыми қызметкер» ғылыми атағы бе ріл ген (1975 ж .), КСРО (1991 ж.) жəне Ресей Федера-ция сының (1996 ж.) Мемлекеттік сый лығының, геология мен тау-кен ісі саласындағы ҚР ака-демик У.А. Асаналиев атындағы Мемлекеттік сыйлығының (2012 ж.) үміткері.

Ол Қырғыз Республикасы мемлекеттік сы-йлы ғының иегері, «Экология» халықаралық академиясының академигі, Инженерлік академия-сының корреспондент-мүшесі.

Орталық Азияның ірі өңірлеріндегі кен орын-дарын болжау мен бағалауға теориялық негіз бо-латын іргелі жəне ғылыми-қолданбалы зерттеулер нəтижесі 165 ғылыми еңбекте, оның ішінде 15 мо-нографияда жарияланған.

Жаңа минерал түрлерін (лидит пен фтанит отқа төзімді жəне химиялық шикізат ретінде) ашып өндіріске ендіргені үшін КСРО ХШЖК (ВДНХ) қола медальмен (1985 ж.) жəне дипломмен (1986 ж.) марапатталған, құймалардан алтын алу тəсілі үшін № 351 патент алған. Ұзақ жылғы адал қызметі үшін «Еңбек ардагері» медалімен (1988 ж.), Қыр. ҰҒА жəне «Білім» қоғамының құрмет грамотала-рымен марапатталған. Қырғыз Республикасының тау-кен өндірісі мен геологтары Қауымдастығының мүшесі, Қырғызстан қазақтары қауымдастығының құрметті мүшесі.

228

ЛАТВИЯ РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҚЫЗЫ

Бродиня Алма Хабдульмуталяповна (Кана-пьянова) 1962 жылы 28 шілдеде Батыс Қазақстан облысы, Көк-Жыра ауылында дүниеге келген.

1979-1981 жж. С.М. Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің физика-математика факультетін бітірген. 1979-1981 жж. Қазақ ССР мемлекеттік жабдықтау мекемесінің жинақтау бөлімінде инженер қызметін атқарды. 1981-1985 жж. Алматы халық шаруашылығы институ-тында оқып екінші жоғары білім алды.

1985-1988 жж. «Казгипрокоммунстройда» экономикалық негіздеулер бөлімінде инженер, 1988-1991 жж. «Коммунальникте» экономист, Латвия ССР тұрмыс-шаруашылық комуналь-ды министрлігінде қызметкер, 1991-1993 жж. «ARCUS» жихаз фирмасында экономикалық бөлім меңгерушісі.

1993- жылдан қазіргі уақытқа дейін «АТN» жиһаз фирмасының иесі. Ол 2000-2007 жж. «Адам мүмкіндіктерін басқару», «Мотивация жəне басқару», «Маркетинг баскару», «Стра-тегиядан такти каға», «Корпоротивті альянстар, қаржы ландыру көздері», «Құралдар басқару: жеке жəне кəсіби құзырлы дағдылар» атты биз-нес курстарын оқып бітірген.

2004 жəне 2008 жылдары Латвия Пре-зиденттері болған Вайр Вике-Фрейберг пен Валдиса Затлерсаның Қазақстан Республикасы-на жасаған сапарларындағы арнайы делегация құрамында болды.

2011 жылы Астана қаласында өткен Дү-ниежүзі қазақтарының ІV Құрылтайының қонағы.

1988 жылдан Рига қаласында өмір сүреді.

229

ЛИТВА РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҚЫЗЫ

Молиене Аида Айболова, Литва қазақ-тарының «Нұрсəуле» қоғамының төрайымы.

Ол 1965 жылы 9 ақпанда Алматыда туған. 1982 жылы Алматыдағы Маяковский атындағы № 41 орта мектепті оқып бітірген. Осы жылы Калинин-град техникалық институтының өндірістік балық шаруашылығы факультетіне оқуға түсіп, 1987 жылы балық өнімдерінің технологы мамандығымен тəмамдаған.

1987-1991 жж. Москва порттық қойма комби-натында товартанушы қызметін атқарған.

1991 жылдан бері Литва елінің Вильнюс қаласында өмір сүреді. 2002-2012 жж. «Eugesta» ЖАҚ логистик болып қызмет атқарады.

1991 жылдан бүгінге дейін Литва қазақтарының «Нұрсəуле» қоғамының төрайымы. Аиданың Ал-мас атты ұлы бар. Зайыбы – Валдс Молис Москва

электрондық техника институтының түлегі, компьютерлік фирманың менеджменті.

230

ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Арынов Марат Төлепбергенұлы 1942 жылдың 15 наурызы күні Ташкент облысының Орташыршық ауданында педагог отбасын-да дүниеге келген. «Узгипросельэлектро» институтының геодезия ісі бойынша тəжірибелік курсын тəмамдап, «Техник – геодезист» мамандығы бойынша жұмысын əрі жалғастырады. 1962-1967 жылдары Ташкенттегі теміржол транс-порты инженерлері институтының «Өнеркəсіп жəне азаматтық құрылыс» (ПГС) факультетін бітіріп, «Жезқазғанқұрылыс» трестінде алғашқы еңбек жолын құрылыс мастерлігінен ба-стайды. Өзбекстандағы «Узколхозқұрылыс» бірлестігінің «Аймақтықұрылыс» трестінде про-раб, бөлім бастығы жəне бас инженер лауазы-мында істеп келді. «Узминздравтың» төртінші басқармасына қарасты – Ялта, Сочи, Кисловодск жəне Ыстықкөл курортты өлке құрылыстарын, сондай-ақ Новгородтың батпақты өлкелерінде мал шаруашылығына тиісті құрылыс кешендерін де жоғары деңгейде жүргізіп отырды.

Елімізге егемендік орнаған соң, Респуб-ликалық «Нұрлы жол» газетінде фототілші, тілші қызметін атқарып келді. 2006 жылы «Бе-гайым» атты деректі жинағы жəне 2007 жылы Ұлы суреткер Мұхтар Əуезовтің 110 жылдық мерейтойына арнап жазған «Ағалар көзін көргендер» атты балалар кітапшасы жəне 2011 жылы «Таудағы жаңғырық» атты повесі мен əңгімелер жинағы баспадан шықты. Бүгінде зей-неткер, Алматыда шығатын Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының «Алтын бесік» Еларалық қоғамдық-саяси, əдеби-көркем журналының Өзбекстандағы меншікті тілшісі, Өзбекстан жур-налистер одағының мүшесі.

231

Əжібеков Қанафия Жанбекұлы 1951 жылы Ташкент облысының Піскент ауданы Ақтөбе ау-лында дүниеге келген.

1976 жылы Ташкент политехника институ-тының құрылыс факультетін бітіреді.

Еңбек жолы 1976-1980 жылдары I-50 құрылыс басқармасында мастер, прораб, 1983-1990 жж. «СУ-70» басқармасында бас инженер, бастық, 1991-1995 ж. №12 «Узхимпромстроймонтаж» трес-тінде бас инженер,

1995-2000 ж. Ташкент шет елдер құрылыс трестінде бастық, 2000-2003 жж Коммуналдық шаруашылығы министрлігінің құрылыс басқарма-сының бастығы, министр орынбасары, 2003 - 2006 жж. Мəдениет министрлігінде басқарма бастығы, 2006-2008 жж. Қазақстанның «SARD» компаниясының Өзбекстандағы бас уəкілі қыз-меттерінде жұмыс атқарған.

2008 жылдан жекеменшік «Жамила» АКМ-ның бас директоры.

1992 жылы Алматы қаласында өткен Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының I Құрылтайы жəне 2011 жылы Астана қаласында өткен IV - Құрыл-тайының қонағы. Өзбекстан қазақ ұлттық мəдени орталығының белсендісі.

2010 жылдан Өзбекстан қазақ ұлттық мəдени орталығының Ташкент қаласы бөлімі төрағасы, 2011 жылдан Өзбекстан қазақ ұлттық мəдени орталығы төрағасының орынбасары.

1997 жылы «Шухрат» медалімен, 2012 жылы Өзбекстан Республикасының Тəуелсіздігі күні «Естелік белгісімен» марапатталған.

232

Бəкіров Мейірманқұл Мақалбайұлы 1962 ж. 23 сəуірде Ташкент облысы Жоғарышыршық ау-даны Қорсай ауылында туған. Осы ауылдағы қазақ орта мектебін бітірген соң, 1979–1984 жж. РФ Ря-зань қаласындағы Радиотехника институтында оқып радиотехник мамандығын алды. Өзбекстан Республикасы Ғылым академиясының Ядролық фи-зика институтында алғашқы еңбек жолын бастаған. 1988–1991 жж. Мəскеудің Курчатов атындағы атом энергетика институтының аспирантурасында оқып кандидаттық дəрежесін алды. 1995–1996 жж. Мəскеуге оралып докторантурада оқыды. 1996–2000 жж. ӨР Сауда министрлігінің коммерциялық бөлім бастығы болды.

2002–2006 жж. Өзбекстандағы Республикалық Қазақ Ұлттық Мəдени Орталығын басқарды. Осы уақытта көптеген игі істер атқарды. Дүниежүзі қазақтарының ІІ жəне III Құрылтайларының қонағы əрі баяндамашылардың бірі болды. 2006 жылдан бері жеке кəсіпкерлікпен айналысады.

Ол 2003–2004 жж. Алматыда өткен «Шəкен жұлдыздары» фестиваліне қатысып, жүлдегер атан-ды. 2005 ж. Анапа қаласында өткен халықаралық «Киношоу» кинофестивалінде «Үздік продюсер» атанды. Көптеген еңбектердің авторы.

Дүлдүлов Əбдуахат 1935 жылы 5 сəуірде Шымкент облысы Түркістан ауданы, Бабай Қорған ауылы, Куйбышев кеңшарында туған. 1953 ж. Қарағанды қаласындағы тау-кен институ-тына оқуға түскен. 1956 ж. Ташкент қаласындағы машина жасау техникумын, 1971 ж. Ташкент қаласындағы Халық Хожалық инстиутын инже-нер-экономист мамандығымен бітірген.

1956-1965 жж. Өзбекстан мемлекеттік қауіпсіздік комитетінде, 1965-1977 жж. Ішкі істер министрлігі саласында қызмет етіп, 1988 ж. под-полковник шенімен зейнеткерлік демалысқа шыққан.

1989 ж. бастап Республикалық Қазақ мəдени орталығының бірінші орынбасары жəне Ташкент

233

қалалық қазақ мəдени орталығының төрағасы бо-лып жемісті еңбек етті.

Бірнеше медальдармен, мақтау қағаздарымен марапатталған.

2010 жылы жүрек ауруынан Өзбекстанда қайтыс болды.

Мырзамұратов Құдайберген Аралбайұлы 1951 жылы Бостандық ауданы, Домалақ ауылында дүниеге келген. 1972 жылы Ангрен Мемлекеттік педагогика институтының математика факультетін бітірген. 1972 жылдан № 30 орта мектепте ма-тематика пəні мұғалімі, 1973 жылдан Ғазалкент қаласындағы № 1 орта мектепте физика-математи-ка мұғалімі, 1975-1978 жылдары № 27 мектеп оқу бөлімі меңгерушісі болып істейді.

1978 жылдан Бостандық ауданы халыққа білім беру бөлімінде мектептер бойынша инспектор, Халыққа білім беру бөлімі меңгерушісінің орынба-сары, 1987-1990 жылдары Бостандық ауданы партия комитеті ұйымдастыру бөлімі нұсқаушысы, 1990 жылдан 1993 жылға дейін Əл-Фараби атындағы жағдайы төмен жəне бағушысын жоғалтқан жанұя перзенттеріне арналған № 6-санды жалпы орта ме-теп директоры, 1993 жылдан Бостандық ауданы əкімі орынбасары лауазымында 2001 жылға дейін істеп, 2001 жылдан жəне Əл-Фараби атындағы № 6-санды мектеп-интернат директоры лауазымы-на қайта тағайындалады. Өзбекстан қазақ ұлттық мəдени орталығының белсендісі.

2011 жылдан Өзбекстан Республикасы қазақ ұлттық мəдени орталығы төрағасы орынбаса-ры жəне Ташкент облысы қазақ ұлттық мəдени орталығы бөлімі төрағасы қызметтерінде жұмыс атқарып келеді.

«Өзбекстан Республикасы Халыққа білім беру ісінің үздігі», Өзбекстан Республикасы Тəуелсіздігінің 1 жəне 10 жылдығы «Естелік белгілерімен» марапатталған.

234

Сержанов Меңдеш 1953 жылы 2 шілде күні Қазақстан Республикасы, Қызылорда облысы, Арал ауданы, Авань ауылында туған. 1960 жылы ауылдағы орта мектептің 1 сыныбына оқуға ба-рып 1970 жылы аталған орта мектепті бітіреді.

1971-1977 жылдары Алматы зоотехникалық – мал дəрігерлік институтының мал дəрігері мамандығы бойынша студенті болады. 1977-1978 жылдары Арал ауданы мал дəрігерлер бөлімінің маманы болып жұмыс істейді. 1978-84 жылдары Өзбекстан мал шаруашылығы ғылыми-тексеру инстиутында ғылыми қызметкер болды. 1984 жылы ауыл шаруашылығы ғылымдарының кан-дидаты ғылыми атағын қорғайды. 1984-94 жыл-дары Ташкент облысы, Аққорған ауданының «ВЛКСМ-нің 50 жылдығы» атындағы сов хоз-өндірістік кешенінің басты ғы, совхоз директо-ры лауазымында жұмыс істейді. 1994 жылдан Ташкент облысы, Төменгі Шыршық ауданы «Сіргелі» совхозының директоры лауазымына тағайындалады. Қазіргі күнде «Сіргелі» агрофир-масында бас директор болып жұмыс атқаруда. Жанұяда əйелі, екі ұл, бір қыз, 5 немересі бар.

Қалиева Ділфуза Тайлаққызы, Өзбекстан Қазақ Ұлттық Мəдени Орталығында маман-қызметкер. Ол 1967 жылы Ташкент облысы, Зенгіата ауданы, Акмал Икрамов ұжымшарында дүниеге келді.

Ташкент Мемлекеттік Мəдениет инстутутына оқуға түсіп, 1987 жылдан Ташкент Мемлекеттік Ұлттық Университетінің ғылыми кітапханасында бөлім бастығы болып жұмыс істеді.

2000 жылдан Əділет Министрлігі жанындағы Заңгерлердің кəсіби мамандығын жетілдіру орталығында кітапхана меңгерушісі қызметін атқарды.

2003 жылдан Қазақ Ұлттық Мəдени Ор-талығында маман-қызметкер. Əр жылы Қазақ-стан Республикасында өтетін «Қазақстан – ата жұртым, қазақ тілі – қасиетім» олимпиадасы-

235

на дарынды балалардың қатысуына өз үлесін қосып келеді. Талапкер жастарды Қазақстан Ре-спубликасы жоғары оқу орындарының дайындық бөлімдеріне оқуға жіберуге атсалысуда. Жыл-да Ташкент қаласында өткізіліп келе жатқан Халықаралық ақындар айтысының, ұлттық мəдени орталық өткізіп келе жатқан мəдени шаралардың белсендісі. Қазақ халқының салт-дəстүрі, тілі, мəдениетін кеңінен насихаттап келеді.

2007 жылдан Орталықтың жұмысымен бірге, Қазақ Ұлттық Мəдени Орталығының кітапхана меңгерушісі.

2002 жылы Əділет Министрлігінің «Тəуел-сіздіктің 11 жылдығы» мақтау жарлығымен мара-патталды.

ТƏЖІКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Ыдырысов Марат Махмұдұлы 1970 жыл-дың 4-ші маусымында Хатлон облысының Қор-ған-Төбе қаласында қызметкерлер отбасында дүниеге келген.

1977-1985 жж. орта мектепті тамамдап, 1989-1991 жж. Германияда əскери борышын өтеді.

1993 жылдан бері Қорған-Төбе қаласындағы жас өспірімдер мектебінде жаттықтырушы қыз-метін атқарады.

2002 жылдан бері Халықаралық дəрежедегі спорт шебері болып табылады. Тəжікстан Рес-публикасының бірнеше мəрте жеңімпазы, Орта Азия жəне Қазақстан чемпионаттарының күміс жүлдегері. Көптеген жарыстарға қатысқан.

236

Сəминова Зəуре Советқалиқызы 1962 жылы жұмысшы отбасында дүниеге кел-ген. «Бəйтерек» қазақ-мəдени орталығының төрайымы. 1970-1979 жж. сегіз жылдық мектепті бітіріп, Душанбе қаласының медициналық училищесін бітірген. 1983-1988 жж. Душан-бе қаласының С.Айни атындағы педагогика университетін аяқтаған.

1981 ж. бастап Душанбе қаласындағы бала бақшада тəрбиеші болып істеген, интер-националдық тəрбие беруде жас өспірімдер ара-сында жүлделерге ие болған.

1995-2005 жж. бала бақша меңгерушісі бола жүріп, көптеген қоғамдық жұмыстарға қа-тысып, əйелдер кеңесінің мүшесі, 1996-1999 жж. аудандық кеңесте депутат, 2005, 2011 жылдары Дүниежүзі қазактарының III жəне IV Құрылтайына қонақ болып қатысты. III Құрылтайда өзіне шешім қабылдап, Тəжікстан Республикасында қазақ қауымының басын қосып «Бəйтерек» диаспорасын ашты. Оны заңды түрде тіркетіп 2006 ж. қараша айында куəлік алған. Ол қоғамдық түрлі іс шараларға белсене қатысып, мерейтойларда, ұлттық мерекелерде қолөнер көрмесін, қазақ халқының салт-дəстүрін, ойын-сауық түрлерін, билерін тəжік халқына танысты-рып жүр.

Жас өспірімдерге, қоғам мүшелеріне елмен байланыс жасауға жастарды Қазақстанның ЖОО-на оқуға жіберіп, қазақ тілін үйретуге қазақтың салт-дəстүрін сақтауға көмек көрсетуде. Соны-мен қатар Елбасының саясатын қолдап, елге ора-лам деушілерге де үлкен көмегін тигізіп келеді.

Орталықта «Жексенбі мектебі» бар, «Құрақ-көрпе» үйірмесін ашып қазақ халқының рухани байлығын дамытуға көмек етуде.

2009 ж. сəуір айында Душанбе қаласында Орта Азия мемлекеттерінің кіші Құрылтайын ұйымдастырды. Оған 7 мемлекеттің өкілдерімен қоса Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкілдері қатысты. Түрлі сауалнама жүргізуге де қол ұшын беріп келеді.

2010 ж. мамыр айында Абай жене С.Айни кешін өткізіп жыр-өлеңдерін жасөспірімдерге жаттатып, оны насихаттап, сондай-ақ, кітап

237

көрмесін қазақ диаспорасы арасында кеңінен ұйымдастырып келеді.

Отбасында төрт баласы бар. Тəжікстан Республикасының азаматы, Қазақстан Респуб-ликасының мəдениет қайраткері.

ТҮРКІМЕНСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Бегдесінов Бисенқұл Оңайұлы 1956 жы-лы 15 сəуірде Түркіменстанның қазақтар көп қоныстанған Дашогуз облысында дүниеге келген. 1973 жылы №2 түркімен тіліндегі орта мектебін үздік бітіріп шықты. Мектеп қабырғасында жүргенде математика жəне физика пəндерінен қалалық, республикалық олимпиадаларының жеңім пазы жəне бүкілодақтық математикалық «Квант» журналының олимпиадасының жеңімпазы болды. Сонымен қатар, Новосибирск мемлекеттік университетін жəне Мəскеудің физико-техникалық институтын сырттай оқып тауысты. Ал 1973-1978 жж. Түркіменстанның политехникалық инсти тутының инженер-құрылыс факультетін оқып бітірген.

Еңбек жолын Түркіменстан ССР-інің Мем-лекеттік құрылыс бойынша комитеттің сейс-микалық берік құрылыстың Ғылыми-зерттеу инсти-тутында кiшi ғылыми қызметкер болып бастады. 1980 жылы Мəскеудегі В.А. Кучеренко атындағы Орталық құрылыс конструкцияларының ғылыми-зерттеу институтының күндізгi оку аспирантурасын оқып, қорғап шықты. Аспирантураны бітіргеннен кейін Түркіменстанның сейсмикалық берік құрылысының ҒЗИ аға ғылыми қызметкер, Политехникалық институтының темір бетонды конструкция кафедрасының аға оқытушысы болып жұмыс атқарды. 1989 жылы Түркіменстанның үкіметтік Армениядағы Спитак зілзала зардаптарын жоюға көмек көрсету комитетінің мүшесі болды.

Ғалым, педагог-оқытушы ретінде Түркімен-стандағы қазақ диаспорасының ана тілін үйре-нуі, ҚР-да білім алуы, этникалық Отанымен байланысындағы оқу, мəдени жəне рухани

238

қажеттіліктерін қанағаттандыру сұрақтары да ма-залады. Сондықтан ол «Елім-ай Түркіменстан» қазақ қоғамдық-мəдени Орталығын құрудың ба-стамашысы болды. Бұл бастама Түркіменстандағы АҚШ елшілігі тарапынан қолдау тауып, «Елім-ай Түркіменстан» қазақ қоғамдық-мəдени Орталығына грант бөлу шешімі қабылданғанмен Түркіменстанның əділет Министрлігі Қазақ қоғамдық-мəдени орталығын тіркеуден екі мəрте бас тартты.

Халықаралық шашкадан республикалық жəне бүкілодақтық жарыстарға қатысып спорттан да жақсы нəтижелерге қол жеткізді: 1975-1979 жж. Түркіменстан жастары арасын-да жеңімпаз, 1979 жылы «Колхозчи» спорт қоғамының жеңімпазы, СССР-дің спорт шебері кандидатының ережелерін орындады.

Үсенқызы Бақыт 1955 жылы қазанның 3-күні Ашхабад облысының Теджан қаласында Түркіменстандағы атақты заңгер, халық соты Үсен Ағышановтың отбасында дүниеге келген.

Бақыт 1973 жылы Кеңес Одағының Батыры Белодедов атындағы № 1 мектепті орыс тілінде үздік оқып бітірген. Мектеп қабырғасында жүргенде математика мен химия пəндерінің олимпиада жеңімпазы болған. 1974 -1979 жж. М.Горький атындағы Түркімен мемлекеттік университетінің математика факультетін тəмам-даған.

1979-1981 жж. Теджан қаласындағы №6 мек-тепте математика пəнінің мұғалімі, 1981-1986 жж. Мəскеу қаласындағы №473 Люблин мектебінде, Перов аудандық №787 мектепте математика жəне физика пəнінің мұғалімі.

Мəскеу мектептерінде ашық сабақ өткізіп, əдістемелік кеңестің мүшесі болды. Қоғамдық жұмыстарға да белсене араласып, кəсіподақтың қаржысына жағдайлары төмен отбасыларының балаларына тегін тамақ ұйымдастырып, мүгедек оқушылардың үйіне барып, сабақ үйретті.

239

1986-1993 жж. Ашхабадтағы орта мектептерге математикадан сабақ берді. Бірінші дəрежелі ұстаз атағына ие болып, Түркімен Білім министрлігінің құрмет грамотасын алған.

Түркіменстандағы қазақ мəдени орталығын құрушылардың бірі. Теджандағы ата-аналар үйін осы орталыққа тегін тұруды ұсынғанмен Түркіменстандағы Əділет министрлігінен рұқсат етілмеді. Сондықтан да ол қоғамдық негізде қазақ диаспорасының өкілдерімен жұмысын жүргізді. Түркіменстандағы АҚШ Елшілігінің өткізген конкурсының жеңімпазы атанып, 2004 жылы АҚШ мемлекеттік департаментінің қолдауымен «Халықаралық визитер» жобасы бойынша сол елге барып қайтты. Американың бес штатында болып, ол жердегі аз санды ұлттардың қоғамдық ұйымдарының тəжірибесімен танысты.

Конгресмендермен, ғалымдармен кездесті. Американың поляк ғалымдары мен инженерлері қоғамының «Полония техника» медалімен мара-патталды.

Өз бетінше түрік, француз, ағылшын тілдерін үйренген, қоғамдық ұйымдардың көшбасшыларын дайындайтын «Каунтерпарт Консорциум» атты оқуды тəмамдаған. Бүгінгі күні Түркіменстан мемлекеттік салық қызметінде тіркеліп, жеке кəсіпкерлікпен айналысуда.

Түркіменстан Республикасындағы БҰҰ, Фран-ция, АҚШ, Япония, ҚХР, Ресей Федерациясы, Белорус елшіліктерімен жəне де француздардың «БУИГ» пен «ВИНСИ» серіктестіктерімен бірлесіп жұмыс істеп жүр.

240

Ұшқанбаева Оңайгүл Қауымбайқызы 1962 жылы Түркіменстан Республикасының Балқан облысында Түркіменбасы қаласында жұмысшы отбасында туған. 1969-1979 жж. орта мектепте білім алды.

1983 жылы Түркіменбасы қалалалық əскери комиссариатының 4-бөлім бастығының көмекшісі қызметін атқарған.

1985-1987 жж. Ашхабад кеңестік сау-да техникумын оқып бітірген. 1987-1997 жж. Түр кіменбасы бірлестігінің «Хазар» дүкені меңгерушісі.

2007 жылы Алматыда өткен Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының 15 жылдық ме-рейтойының құрметті қонағы, 2009 жылы Ду-шанбеде өткен Иран, Ауғанстан жəне Орта Азия елдерінің кіші құрылтайының жəне Дүниежүзі қазақтарының IV Құрылтай қонағы.

Сəрсенова Қансия 1962 жылы 23 қыркүйекте Түркіменстан Республикасының Дашогуз ка-ласында туған. 1970-1980 жж. орта мектепті бітірген. Мектеп қабырғасында жүргенде спорт бағытында жəне туризмнен жарыстарда жүлделі орындарға ие болып, бидегі көркем өнер өздік жұмыстарына белсенді қатысты. Комсомол жастарының мүшелігіне кіріп, оның алғашқы ұйымының жетекшісі (комсорг) болды. Мек-теп бітіргеннен кейін, 1981-1983 жж. Ашхабад қаласындағы кеңес сауда-саттық техникумының азық-түлік тауарларын тауартану мамандығын бітіріп шықты. Техникум қабырғасында жүрген кезінде Ашхабад қаласының техникум аралық студенттер арасынан ұлттық биден бірінші орын алды. 1983-1997 жылдар аралығында Дашогуз қаласының тауар базасында тауартанушы болып жұмыс істеді.

Топтардың комсоргы, кəсіпшілер одағы ұйымының жетекшісі, Дашогуз қаласының қалалық кəсіпшілер одағы конференциясының қонағы болды.

241

Қазақ диаспорасының əйел қауымының эстетикалық талаптарын қанағаттандыру мақса-тында алтын жəне күмістен қазақ ұлттық нақыштарына сай əшекей бұйымдарын ойласты-рып, зергерлерге дайындатып, қазақ əйелдері ор-тасында жүзеге асырып жүр. Осымен қатар өз мүмкіндіктеріне қарай қоғамдық жұмыстарға да ара-ласуда. Халыққа Қазақстан жайлы жаңалықтардан, Қазақстанға қоныс аударудың жаңа ережелерін, Қазақстанда білім алу мүмкіндіктері жайлы құлағдар етіп келеді. Делегация жетекшісі ретінде Түркіменстан қазақтарының диаспорасының балаларын қазақ тілі мен əдебиетінен болатын 9-шы Халықаралық олимпиадасына алып барып, қатыстырды. Бұл балалардың мұндай олимпиадаға бірінші рет қатысуы.

242

РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚТАР

Асылмұратова Алтынай Қазақ балетінің бір кездегі бетке ұстар

бишісі, Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген əртісі Абдулахим Асылмұратовтың қызы Алтынай Асылмұратова – қазір атағы алысқа кеткен айтулы балерина, Ресейдің халық əртісі, дүйім дүниеге даңқты А.Ваганов атындағы əйгілі орыс балет академиясының директоры, көркемдік жетекшісі, профессор.

Атақты Ольга Моисееваның шəкірті – Алты-найды бүгінде əлем “Жизель” деп таниды. Адольф Аданның «Жизелін» Алтынайдан асып ешкім би-лей алмады. Ол театр репертуарындағы барлық шығармалардың бас кейіпкері. Алматының хо-реграфия училищесінде «Алтынайдың балеттегі болашағы бұлыңғыр. Қабілетсіздеу. Баланы қинамаңдар» дегенді естіген нағашы атасы Алты-найды балет мектебіне түсіру үшін Ленинградқа жөнелтеді. Алтынайды Ваганов атындағы балет мектебі қуана қарсы алады. Бітірген соң əйгілі Мариин театрына жұмысқа тұрады. Бірден басты əрі жетекші рөлдерді иелене бастаған өнерпаз қазақ қызы 22 жасында Ресейдің еңбек сіңірген əртісі атағын алды. Күн санап жұлдызы жарқырай түсті.

Балеттегі жұбы Фарух Рузиматов екеуі бүкіл əлемнің сахнасында өнер көрсетіп қана қойған жоқ, елдің аузында жүрді. АҚШ баспасөзі бұлар туралы «Азияттық ару Алтынай мен парсылық ханзада Фарухтың биі – шедевр!» деп жазды. Бірақ бəрі біз діттегендей бола бермейтіні секілді Алтынайды театрда сыйдырғысы келмеген сыңай танытқандар да табылды. Биші де мұны сезгендей еді. 1995 жылы француздың əлемге əйгілі хорео-графы Ролан Петидің өзі Алтынайды аттай қалап Марсельге шақырады. Бұдан былай Петидің жаңа туындылары тек Алтынайға арналып жазылатын болды. Алтынайдың атағы тіптен аспандап кетті. Араға жылдар салып Ресейге оралған Алтынайға

243

бірден А.Ваганов атындағы орыс балет академия-сын басқару ұсынылады.

Бүгінде Ресейдің балғын балет жұлдыздарының бəрі Алтынайдың шəкірттері. Сондай-ақ, Ресей үкіметі қазақ қызының қырық жасына тамаша тарту жасады. Оған Ресейдің Халық əртісі атағын берді. Балеринаның бұған дейінгі атақтарынан да ат үркетін.

Бəрінен бұрын питерлік белгілі сыншы Л.Абызова Алтынайдың кісілік келбеті, адами бол-мысы туралы: «Ол – нұр, ол – ғажап. Оның əлемі – мейірімділік мекені» деп жазады. Бұдан артық баға бар ма десеңіздерші!?

Атақты аренадан көріне бастаған біраз жұлдыздар кейде атын өзгертіп, өнерде өзіндік бүркеншек атпен қалғанды ұнатады. Ал шетелде жүрген Алтынайға өзінің тегі мен атынан артық асыл дүние жоқ. Оның барлық сұхбаттары атының сырын сұраған сауалдан, ал оның жауабы «Мен қазақ қызы болғандықтан...» деп басталады.

Байдəулетов Азамат Адмұхатұлы, Орын-бор облысындағы «Ақ-Жайық» қазақ қоғамының төрағасы. Ол 1967 жылы Орынбор облысы, Адам ауданы, Көсем ауылында көпбалалы от-басында дүниеге келген. Жергілікті мектепте толық емес орта білім алды. Оған еңбекке ерте жастан араласуға тура келді, алтыншы сынып-та туған аулындағы егіс бригадасында трак-тор жəне комбайн штурвалына отырды. Бұл оның мамандық таңдауына ықпал етті. Азамат Покровскі ауылшаруашылығы техникумына «Аг-рономия» мамандығы бойынша түсіп, оны үздік бітіріп шықты. Өзінің еңбек жолын 1988 жылы Беляевск ауданының Рождественка селосында бастап, теориялық білімін нақты кəдеге жара-та бастады. Ауылшаруашылығы университетіне сырттай оқуға түсті, тағы да өте жақсы оқып, қызыл дипломмен бітірді. Азамат 1991 жыл-дан бері «Байдəулетов А.А.» шаруа қожалығын басқарып келеді, ауылшаруашылығы өндірісіне байланысты қиындықтарға қарамастан, ол өзінің

244

фермерлік ісінің маңыздылығына деген сенімін əлі күнге жоғалтқан емес.

1998 жылы Ресей Федерациясының Президенті жанындағы Уралск мемлекеттік қыз-мет Академиясына оқуға түсіп, 2002 жылы үздік бітіріп шықты. Азамат Байдəулетов Орынбор өңіріндегі танымал қоғамдық қайраткерлердің бірі саналады. 1999 жылы Азамат «Орынбор қазақтары қауымдастығының» жəне Орынбор облыстық «Ақ-жайық» қазақ қоғамдық ұйымының жетекшісі болды. Ол қазақ тілін, дəстүрі мен ғұрпын сақтауға, халықтық мəдениеттің өркендеуіне табанды жетекші ретінде, көп уақыты мен күшін жұмсап келеді. Облыстық «Айқап» қазақ газетіне ұдайы қолдау көрсетуде. Азамат Байдəулетов – Ресей халықтары Ассам-блеясы сьезінің, Ресей ұлттық саясат министрлігі мəжілісінің қатысушысы, Орынбор облыстық əкімшілігі мен Ұлттар кеңесінің жəне Үйлестіру кеңесінің мүшесі. Ол Ресей мен Орынбор өңірінің шетелдік делегацияларына əлденеше рет жетекшілік етті. Меккеге қажылық сапарға ба-рып қайтты. Ресей Мемлекеттік Думасына Ресей Федерациясының ұлттық саясатына байланысты екі рет ұсыныс енгізді. 2004 жылы Қазақстанның Ресейдегі елшісі оған Алғысхат табыс етті. Өзі туған «Құсем» ауылында əкесіне ескерткіш ретінде мешіт салды жəне қазақ халқының ең та-нымал лирикалық «Қыз Жібек» дастанын өмірге əкелген Жағалбайлы елінің рулық шежіресін қамтитын «Жағалбайлы шежіресі» атты кітаптың басылымына белсене атсалысты.

1996 жылы Орынбор облысында «Ақ Жайық» қазақ мəдени қоғамдық бірлестігін құрып, содан бері басқарып келеді.

Ресей қазақтарының атамекен Қазақстанмен байланысын ұлғайтты. Түрлі іс шаралар өткізді. Солардың ішінде қазақ ұлттық салт-дəстүрлерді насихаттау, Наурыз мерекесін атап өту, қазақ тілін үйрету сияқты игі шараларды ұйымдастыруда біраз тер төгіп жүргені аян. Дүниежүзі қазақтарының II, III, IV Құрылтайына, Астананың 10 жылдық мерейтойына қатысты, Еуропа қазақтарының Германиядағы жəне Түркияда өткен кіші құрылтайларына делега-

245

ция құрамында барды. Орынбор облысы, Адам ауданында үлкен мешіт ашты. Ресейде жүрген қазақтарды имандылыққа баулуда зор еңбек сіңіріп жүрген азаматтардың бірі. Ол Дүниежүзі қазақтарының IІ-IV Құрылтай қонағы.

Биисов Əсет Шаханұлы еңбек жолын қоғамдық қызметпен байланыста істеп келеді. Ол Қорған облыстық ұлттық қазақ мəдени автономия-сында 15,5 мың қазақ диаспорасының басын қосып, 2005 жылғы наурызда аталмыш автономияның төрағасы болып сайланған. Сонымен қатар «Энер-гоуголь» жауапгершілігі шектеулі өндірістік жылу серіктестігінің бас директоры.

Оның басқаруында аймақтық «Бірлік» («Един-ство») газеті орыс жəне қазақ тілдерінде жарық көрді. Сондай-ақ, қазақ тілі апталық ретінде оқытылады. Ол Қазақстанның Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарымен тығыз байланыс орна-тып, Қазақстан баспаларынан шығатын өнімдерді өз күшімен сатып алып, Қорғандағы қазақтарға таратуда. 2004 жылдан Халықтар ассамблеясының белсенді мүшесі.

Қазақстанмен шекаралас аймақтармен бір-лесіп экономикалық, əлеуметтік қарым-қатынас орнатудың нəтижесінде халықтар достығы нығая түсуде. Қазақ тілін сақтау, ұлттық салт-дəстүрлерді насихаттау ісіне белсене араласады.

Əсет Шаханұлы Қорған облысы əкімі мен Қорған облыстық үкіметінің құрмет грамотала-рымен бірнеше мəрте жəне де РФ Президентінің жарлығымен II дəрежелі «За заслуги перед Отече-ством»» медалімен марапатталды.

246

Досымбеков Хайыржан Сəбитұлы, Алтай аймақтық қоғамдық бірлестігі «Атамұра» қазақ мəдени орталығының төрағасы.

Ол 1952 жылы тамыздың 20-сы күні Алтай аймағының Барнауыл қаласында дүниге келген.

1972-1974 жж - əскер қатарында міндетін өтеген. 1975-1990 жж Ленин атындағы Транс-маш зауытында басшы, 1990-1992 жж. «То-нар» кооперативті жабдықтау цехының бастығы қызметтерін атқарған. Сондай-ақ, қоғамдық жұмыстарға белсене араласады. Алтай аймағы əкімшілігінің отандастардың қоныс аударуы жөніндегі бағдарлама комиссиясының, аймақтық Азаматтық ассамблея кеңесінің, «Единая Россия» партиясының мүшесі.

Алтай аймақтық əкімдігінің «халықаралық қарым-қатынасты жəне Алтай аймағында тіл мен мəдениетті сақтап, дамытуға қосқан үлкен үлесі үшін» алғыс хатымен марапатталған. 2010 «Кто есть кто» кітабына енген.

Ресей Федерациясындағы Қазақстан елші-лігінің (2004), Дүниежүзілік татарлар конгресінің (2004), Алтай Республикасының (2005) алғыс хаттарымен марапатталған.

Дүниежүзі қазақтарының ІІІ-ІV Құрылтайы жəне де 2012 ж. Ресей қазақтарының Самара қаласындағы өткен ІІ Съез қонағы.

Ерназарова Раиса Молдашқызы. Жоғары дəрежелі кинорежиссер. Сценарий, кинохикая жəне пьеса авторы. 60-тан астам деректі фильмдер түсірген. ЮНЕСКО-ның құрметті профессоры, Ресейдегі Кинематографистер Одағының мүшесі. «Новосібіртелефильм» мен «Визуальная Этноло-гия» бейне бірлестігін басқарған. 2002 ж. бері Новосібір мемлекеттік университетінің визуалды ақпараттық технологиялар бөлімін басқарады. Сондай-ақ, Сібір халықтары мəдениетін зерттеу Орталығының директоры болып табылады; НМУ гуманитарлық факультетінде Визуалды антропо-логиядан дəріс береді. «Специфика кино и совре-менные информационные технологии» курсының авторы, НМУ Қосымша білім алу Орталығының

247

тəжірибелік режиссура мектебі жобасының авторы жəне басшысы.

Ол ұстаздық жəне зерттеу жұмыстарымен айна-лысады. 1996-2002 жж. Новосібір университетінің гуманитарлық факультетінің профессоры жəне журналистика бөлімінің басшысы (1998-2000жж.).

Оның фильмдері Сібір халқына арналған. Канада, АҚШ, Франция, Италия, Германия университеттері мен фестивальдарында жарқын көрініс тапты. Амьен университетінің сайтында, Визуальды Антропология Француздық қоғамының президентінің сұранысы бойынша, шаманизмге арналған фильмдері орналастырылған. (Universite de Picardie Jules Verne Amiens Cedex 1, France).

Оның еңбегін жоғары бағалап арктикалық фильмдер фестивалінің арнайы жəне Бас жүлдесін (Италия, Фермо 1989); Толықметражды деректі фильм үшін бас жүлде (Франция, Кретее 1990); француз синематикасының негізін қалаушы Анри Ланглуа атындағы фестивальдің сыйлығы, (Тур, Франция, 1991) жəне т.б. марапатталған.

Жəркенов Ахмет Файзуллаұлы, Астрахань өңірлік «Жолдастық» қазақ мəдени қоғамдық Кеңесі мен Төралқасының төрағасы. Ол Астрахан облысы Бакланье ауылы, Красноярск ауданында 1956 жылы туған. Астрахан мемлекеттік медицина институтын бітірген. Астрахань облысы тұтынушылар құқығын қорғау мен адам ахуалы саласын бақылау бойынша қызметте 25 жылдан астам жұмыс атқарды, қатардағы дəрігерден Астрахань облыстық мемлекеттік санитарлық бас дəрігердің орынбасары қызметіне дейін көтерілген. Қазіргі кезде Ресей тұтынушыларды бақылаудың «Астрахань облысындағы тазалық жəне эпидемиология Орталығы» Федеральдық бюджеттік денсаулық сақтау мекемесі бас дəрігерінің орынбаса-ры шенінде қызмет етеді. Жоғары квалификациялық категориясы, маман сертификаты бар жəне сынақ зертханасы аккредитациясы, олардың сапалық бағалауының сарапшысы.

Ғылыми қызметпен айналысады, медици-на ғылымдары кандидаты ғылыми дəрежесінің

248

ізденушісі, көптеген ғылыми мақалалар мен жарияланымдардың авторы.

Астрахань облысындағы санитарлық қызмет тарихында жауапты басшы қызметте отырған бірегей қазақ. Оның басшылығымен халықаралық ғылыми тəжірибелік конференциялар, кеңестер, Кеңестің көшпелі отырыстарын, облыстық, аудандық мəдени-көпшілік іс-шаралар, қазақ мəдениетінің фестивалі, Қазақстан жəне Ресей суретшілерінің көрмелері, Астрахань облысы мен Қазақстан Республикасы өнерпаздарының концерттері өткізіледі.

2011 жылы «Жолдастық» қоғамы алғаш рет облыстық жəне аудандық қоғамның негізін қалаушылар мен белсенділерінің еске алу күнін өткізді. Бөкей хан кесенесінің құрылысын қамтамасыз етуде «Жолдастық» қоғамының жұмысын ұйымдастырды.

Оның еңбектері «Отличник здравоохране-ния МЗ РФ» (1999ж.) белгісімен, Астрахань об-лысы Губернаторының құрмет грамотасымен (1997ж, 2003ж., 2011ж.), т.б. алғыс хаттармен марапаттталған.

Ол Дүниежүзі қазақтарының IV құрыл-тайының қонағы.

Жөнелбаева Үмітхан Мағзұмқызы 2002 жылдан бері Саратов облыстық «Қазақстан» мəдениет орталығының төрағасы.

Ол 1949 жылы маусымның 11 күні Саратов облысы Энгельск ауданында дүниеге келген.

Қазақ халқының салт-дəстүрін насихаттау, тілін, ділін сақтау жəне мəдени-əлеуметтік жоба-лар мен Саратов қалалық жəне облыстық ерекше күндерді атап өту, Наурыз мейрамын тойлауға, жастарды патриотизм мен халықтар достығына тəрбиелеу мақсатында өткізілетін шаралардың авторы жəне ұйымдастырушысы. Қоғамдық жұмыстарға белсене атсалушылардың бірі, сондықтан да көптеген марапаттарға ие.

Саратов облыстық Мəдениет министрлігінің

249

жобалар мен конкурстардың орындаушысы (2006), сондай-ақ, қазақ тілін оқытудың қалалық мəдени жобасының жеңімпазы (2012).

Ресей Федерациясының Мəдениет жəне ком-муникация министрлігінің (2006) мəдениеттің даму жəне сақталуына қосқан көп жылдық үлкен үлесі үшін алғыс хатымен, 2007 ж Саратов облыстық думасының алғыс хатымен марапатталған. Халық шығармашылығы облыстық орталығының, Сара-тов облыстық білім жəне мəдениет комитетінің, «Қалалық ұлттық білім беру орталығының» жəне көптеген аудандарының алғыс хаттары мен мақтау қағаздарының иегері.

Ибраев Есенғали Қамзаұлы 1977 жылы маусымның 14-і күні Түмен қаласында туған. 1994 жылы Түмен облысы, Юргин ауданы, Леснов орта мектебін оқып бітірген.

1996–1998 жж. РФ Қарулы күштер қатарында жедел əскери қызметін өтеді. Стратегиялық маңызды ракета жауынгерлігінің запастағы стар-шинасы.

2004 ж. Түмен мемлекеттік ауыл шаруашылығы академиясында оқып мал дəрігері, 2011 ж. Түмен мемлекеттік университетінің юриспруденция, Тү мен мемлекеттік мұнай газ университетінде қосымша мамандық бойынша жоғары мектептің оқытушысы мамандығын алған.

2004 жылдан РФ Мемлекеттік думаның депу-таты Л.Я. Симановскийдің көмекшісі, 2006 жылдан Түмен мунипициалды ауданы əкімшілігінде жастар ісі жөніндегі бөлім бастығы, 2006 жылдың қараша айынан «Вертикаль» ЖАҚ бас директорының орынбасары, 2007 жылғы мамыр айынан Түмен облыстық РФ Федералдық кеңесінің мүшесі С.М.Киричуктің көмекшісі, 2008 жылдың шілде айынан «Столичный» ЖАҚ бас директоры, 2011 жылғы мамырдан қайта жөнделген «Статус ТМР» ЖАҚ бас директоры. 2011 жылдың қаңтар айынан бастап Түмен облыстық қадрлар басқармасында резервте тұр.

2003 жылдан «Единая Россия» партиясының

250

мүшесі, 2003-2005 жж. Түмен облыстық жастарының «Бірлік» қазақ мəдени мекемесі кеңесінің төрағасы, 2006-2008 жж. Түмен облыстық Думасының жастар қанаты қоғамы төрағасының орынбасары, 2007 жылдан Түмен облыстық қазақ ұлттық автономиясының төрағасы. Ол «Түмен облысы қазақтары ұлттық-мəдени автономиясының қоғамдық қабылдауы» жобасы идеясының авторы жəне Түмен қаласында ашылған ҚР құрметті консулдығы ашылуының ұйымдастырушысы.

2010-2011 жж. Түмен облыстық мемлекеттік думаның депутаттары С.В.Романовтың жəне В.С.Тимченконың көмекшісі. 2010 жылғы қазаннан бастап III шақырылған Юрган мунипи-циалды ауданы Думасының депутаты.

2011 жылы «Кадровый резерв – Профес-сиональная команда страны» атты жобаның лауреаты. 2012 жылғы маусымнан Түмен аймақтық қоғамдық бірлестігінің Төралқа төрағасы.

Идирисов Хатимулла Нығмеруллаұлы 1955 жылы 8 ақпанда шаруа отбасында дүниеге келген.

Астрахан облысындағы Волжск орта мектебін бітіргеннен кейін жүргізушілер дай-ындайтын курс оқып, жүргізуші болып жұмыс істеген. 1974-1977 ж шекарашы қызметте əскери міндетін өтеген. Əскерден келген соң Волжскде жүргізуші қызметін жалғастырған.

1977-1979 жж. Астрахан кооперативтік тех-никумына оқуға түсіп, қызыл дипломмен бітірген.

1979-1984 жж. Мəскеудегі халықтар достығы орденді кооперативтік институтқа оқуға түсіп, тауар танушы жəне сауда-саттықты ұйымдастырушы мамандығы бойынша бітірген.

1983 жылы Калмык Республикасына тұ-тынушылар одағына тауар танушы болып жұмыс істеуге көшіп келеді. Кеңес Одағы тара ған нан кейін жеке кəсіпкерлікке ауысады.

Қазіргі уақытта Элиста қаласында Қарттар

251

мен мүгедектерге арналған интернатта директор болып қызмет атқарады.

1994 жылдан Калмык Республикасында «Жер-лестер» атты қазақ мəдени орталығы жұмыс жасай-ды. 2004 жылдан осы қоғамды басқарады.

Қойшы Кенесары Қуанышұлы 1953 жылы 5 наурызда Түмен облысының Ишим ауданындағы Жаңа жол ауылында дүниеге келген.

1983 жылы Түмен ауылшаруашылық инсти-тутының «Зооинженер» жəне 2002 жылы Түмен мемлекеттік университетінің «Юрист-менеджер» бөлімін бітірген.

2003 жылы Ялуторов қаласында «Жұлдыз» атты қазақ ұлттық-мəдени автономиясын құрды. Туған тіл, діл елден жырақтағы ағайынның көкірегінде жұлдыз болып жансын деген тілекпен Түмен облысындағы қазақтарды бірінші рет жинаған, басын қосқан қоғамдық ұйымдарды өзі осылай атады. Кенесары бастамасымен қолға алынған «Шекараға жақын Солтүстік Қазақстан жəне Түмен облыстарындағы мəдени қарым-қатынас» деген жоба 2000 жылы Соростың гран-тын ұтып алды.

Қатардағы жұмысшыдан жоғары дəрежелі қызметтерге көтеріліп, талай қызмет атқарған Кене-сары Қуанышұлы Қойшы қазіргі кезде əлеуметтік ғылымының кандидаты, Ресей Федерациясы Түмен облыстық Думасы аумақтармен жұмыс жөніндегі бөлім кеңесшісі. Өзі мемлекеттік қызметте жүріп, 2003 жылы Түмен облысындағы қазақтардың мəдени салт-дəстүрлерінің сақталу мəселелерін ғылыми жұмысына тақырып етіп алып, 2008 жылы оны қорғап шықты.

Кенесары өзі гір көтеруден спорт шебері, Ресейдегі гір көтерушілер федерациясының мүшесі.

252

Молдажанова Гүлжан Əлемдегі ең ықпалды бизнес-ханымдардың

бірі, туған жерінен жырақта жүрсе де, жат жұртты мойындатып, алпауыт компаниялардың тізгінін ұстаған қазақ қызы Гүлжан Молдажанова 2008 жылы Forbes журналы жариялаған əлемдегі ең беделді 100 əйелдің тізіміндегі 37-ші орынды иеленді.

Ресейлік «Базовый элемент» холдингінің бас директоры Гүлжан Молдажанованы Ба-тыс баспасөзі əлемдегі ең бай адамдардың бірі – «қалайы патшасы Олег Дерипасканың оң қолы» деп атап кеткен. Əлемдік деңгейде мойындалғанына қарамастан Гүлжан Молда-жанованы өз отаны Қазақстанда көбісі біле бермейді.

1989 жылы Қазақ мемлекеттік университетін қызыл дипломмен бітірді, мамандығы – физик. Кейін Мəскеуге аспирантураға түсіп, 27 жа-сында ғылым кандидаты атанды. 1994-95 жыл-дары Мəскеу Мемлекеттік университетінде ғылыми жұмыстармен айналысқан. Елдегі болып жатқан аласапыран заманда, қаражат жағдайының салдарынан Гүлжан жаңа жұмыс іздеуге мəжбүр болған.

1995 жылы жас келіншекке өзінің бұрынғы курстасы Олег Дерипасканың компаниясына 200 доллар айлығы бар хатшы қызметіне ор-наласуына тура келеді. Арада екі апта өткенде оны қаржы директорының көмекшісі етіп тағайындайды. Ал, бір жылдан кейін ол «Рус-ский алюминий» компаниясының сыртқы экономикалық байланыс бөліміне ауысады. Жаңа орынға орналасуымен қатар Гүлжан білімін де жалғастырып, жетілдіре береді. 1998 жылы ол Ресей Федерациясы үкіметі жанындағы Қаржы академиясын аяқтаса, 2001 жылы халықаралық МВА дипломын алады.

2005 жылы «Базовый элемент» сынды ірі қаржы-өнеркəсіп компаниясын басқарған Ресейдегі алғашқы əйел атанды. Қазіргі күні Дерипасканың алюминий компания-сы əлемдік нарықта екінші орынды иеленген. Ал, Гүлжан Молдажанова болса бүгінгі күні тек металлургиялық алыпты ғана емес, тұтас

253

бір ірі холдингті басқарып отыр. Холдингтің құрамына «Русский алюминий» компаниясымен бірге целлюлоза комбинаттары, ауылшаруашылық кəсіпорындары мен көлік, құрылыс салаларындағы бірнеше елде орналасқан өзге де компания-лар кіреді. Холдингтің айналымы 2006 жылы 18,5 миллиард АҚШ долларына жетті. Ал, оның құрамындағы барлық өндіріс орындарының құны 23 миллиард доллардан асты.

Гүлжан Молдажанованың қол астында бүгін экономиканың əртүрлі саласында 300 мыңдай адам қызмет етеді. Ал көп салалы холдинг ішінде құрылымның тиімді жұмысы мен іскер менед-жерлер командасының жасақталуы – Гүлжанның зор еңбегінің арқасында жүзеге асқан.

Forbes журналы дайындағандай рейтингтік тізімге ену – Гүлжан үшін таңсық емес. Танымал американдық Fortune журналы Гүлжан Молдажа-нованы əлемдік бизнестегі ең ықпалды 50 əйелдің қатарына екі мəрте енгізген болатын. Бұл тізімде 2006 жылы Гүлжан 22 орында болса, 2007 жылы 20-шы орынға көтерілді. Ол сондай-ақ, Нью-Йорктің іскерлік газеті Wall Street Journal əзірлеген əйел – бизнес-жетекші рейтингінің құрамына да енген.

Гүлжанның ерен еңбегі Ресейде мойындалған. Баспасөз атаулы «қалайы ханым» деп атап кеткен Гүлжан Молдажанова бүгінгі күні Ресейдің іскер əйелдерінің алғашқы бестігін құрайды.

Əріптестері мен қол астындағылары Молда-жанованы жігерлі, қайратты, мақсаткер əрі та-лапты басқарушы деп біледі. Іскер келіншектің ойламаған жерден мықты басшы атануын бүгінгі күні кездейсоқтық деп есептемейтін адам кемде-кем.

254

Мұхамеджанова Алуа (Глазьева) Біздің шетелдерде жүрген қазақтың əйелдері

саясатта, ғылымда, мəдениетте, өнер жəне жеке шығармашылықта үлкен жетістіктерге қол жеткізіп жүргендері əрине, мақтануға тұрарлық.

Əйел адам, жат жерде, өзі қазақ, ол елдің азаматы емес, ешқандай туыстық, достық бай-ланыстары жоқ. Бірақ олар өздерінің қазақтың қыздарына тəн қайсар, өжет мінездерінің, білімділіктерінің арқасында жəй ғана қызметте емес, билік басында да отырып, сол елдің маңызды мəселелерін шешуге ат салысып, қазақ ұлтын əлемге əйгілі еткен.

Сыртта жүрген қазақтың ақылды, дана қыздары өздерін өмірде кəсіптің əртүрлі сала-сында көрсетумен қатар, олар ана, əйел ретінде де танылған. Мысалға алатын болсақ, тарих-тан білетініміздей Алтын Орданың ұлы ханы Шыңғыстың анасы қыпшақ елінің Қоңырат руының қызы болған көрінеді. Сондай-ақ, ақ гвардияшылардың генералы Лавр Корниловтың анасы каракесек арғын руынан шыққан Мəриям атты қазақ қызы, аты аңызға айналған орыстың адвокаты Федор Плеваконың анасы да қыпшақ руының қазақ қызы екен.

Осы заманымыздың танымал актрисса-сы, қазақ қызы Наталья Орынбасарова атақты кинорежиссер Егор Кончаловскийдің анасы жəне ақсүйек – Михалковтар əулетінің келіні болғандығы баршаңызға мəлім.

Сол сияқты бір қызығы белгілі ақын, жа-зушы Шəміл Мұхамеджановтың қызы Алуа Мұхамеджанова Ресей саясаткері, экономист, экономика ғылымдарының докторы, профессор, РҒА академигі, Еуразия экономикалық бірлестігі кедендік одағының жауапты хатшысы Сергей Глазьевтің жұбайы.

Сергей Глазьев 2007 жылы Ресей Федера-циясы Президентін сайлауына қатысқандардың ішіндегі, сол кездегі эксперттердің болжамда-ры бойынша, негізгі үміткерлердің бірі болған. Егерде Сергей Глазьев жеңіске жеткен жағдайда əлемдегі ең ірі мемлекет Ресейдің бірінші ледиі біздің отандасымыз, қазақ қызы Алуа Мұхамеджанова болуы əбден мүмкін еді.

255

Мұхтасыров Пионер Солтанұлы Ресей елінің Қосағаш ауданы, Ақтал ауылында 1938 жылғы 27-ақпанда дүниеге келген. Қазақша жеті жылдық білімді Жазотыр, Ақтас, Ақтала мектептерінде оқып, 1955 жылы бітіреді.

Он сегіз жасқа толысымен сауда ұжымында жұмысқа орналасады. Бір жылдық сауда ұжы мының есепшісінің курсін бітіріп, есепші мамандығын жақсы игереді. Автодүкен сату шылығынан жұмысын бастаған Пионер, аудандық кəсіпорында /Райпотребсоюздың/ бас есепші қызметін атқарып, он екі жылын сауда ұжымында өткізеді. Сол сауда ұжымында істеп жүріп сырттай оқып сауда техни-кумын, Мухор Тархата деген колхозында бас эко-номист бола жүріп, Барнаулдың ауыл шаруашылық институтын сырттай оқып 1982 жылы бітіреді.

Сөйтіп партияның нұсқауымен бірде бас эко-номист, бірде бас бұхгалтер, бірде колхоздың бастығы болып, ауыл шаруашылығына жиырма бес жыл еңбек еткен.

Қосағаш ауданында қазақ тілінде шығып тұратын «Шүй Нұры» газетінде, ел ішіндегі көптеген бас қосуларда, айтыс-тартысқа араласып, қазақтың ар намысын қорғап, талмай тартысып келеді.

Пионер Солтанұлы, жұбайы математика мұ-ға лімі Зəмзəм Бекетайқызы екеуі бес балаларын ержеткізді, үйлі баранды, он немерелі болды. Балаларының барлығы жоғарғы білім алған. Үшеуі ата мекенге келіп əртүрлі қызмет атқарып жүр.

Ол Дүниежүзі қазақтарының І жəне III құрылтайының қонағы.

256

Родина Дариға Елемесқызы 1959 жылы мамырдың 20-сы күні Қарағанды облысы, Оса-каровка ауданы, Крестовка ауылында дүниеге келген. Ақмола облысы, Вишневск ауданы, Анар станциясындағы орта мектепті 1976 жылы бітірген.

1976-1979 жж. осы ауданның Шоқай стан-циясындағы балабақшада қызмет атқарған. 1979 жылы Мəскеуге жоғары оқу орнына түсе алмады. Сол жылы анасы қайтыс болған себепті бауырла-рын асырауға тура келді. Тұрмысқа шықты.

1981-1993 жж. Вологдадағы Политехникалық институттың жатақхасында комендант қызметін атқарды. 1993 жылдан бері жеке кəсіпкер.

2011 жылы сəуірдің 14-інен Вологда қазақ мəдени қоғамын құрып, соны басқарып келеді. 2012 жылғы маусымның 16-нан бастап Самара облыстық қазақ ұлттық федералдық қоғамның құрамында.

Стейн Гүлжан (Намазбаева)Теміртау қаласынан шыққан қазақ қызы

«Мисс Қазақстан-89» атағын иемденген, бүгінде дүниежүзілік сəн əлемінде əйгілі фешн-дизайнер.

Алматыдағы жеңіл өнеркəсіптік технология институтын бітірген Гүлжан белгілі модельер ретінде Ресейде таныла бастайды. Ерекше киім үлгілерімен көзге түскен дизайнердің қызметін белгілі тележүргізушілер, эстрада жұлдыздары, театр, кино жұлдыздары пайдалана бастайды.

Бүгінде ресейлік эстрада жұлдыздары Алсу, Жасмин, Андрей Макаревич, «Отпетые мошен-ники» тобының əншілері Гүлжанның тұрақты клиенттері.

90-шы жылдардың басында өзінің алғашқы киім үлгілерінің коллекциясымен Юрмалада өткен озық сəн фестиваліне қатысып, сол жер-де шотландық барон Генри Стейнмен танысып, тұрмысқа шығып, кейін Англияға көшеді.

Бірақ ол бай жігітке тұрмысқа шықтым екен деп тоқтап қалмайды. Лондондағы белгілі

257

Saint Martins колледжін тəмамдаған Гүлжан «Image Control» ағылшын-орыс Сəн үйінің жетекші модельері бола жүріп, өзінің жеке меншік «Guljan» сəн студиясын ашады. Мəскеуде өтетін Сəн апталықтарына қатысып, сəн үлгілерінің ерекшелігімен əлемдік сарапшыларды мойында-тады. Олардың жоғары бағасына ие болуының арқасында Гүлжан 2011 жылы «Жылдың ең стильді дизайнері» атанса, американдық биографиялық ин-ститут «Жылдың іскер əйелі» деген атақ береді.

Өзінің шыққан тегі мен жерін еш уақытта есінен шығармайтын Гүлжан бүгінде Лондон, Мəскеу, Алматы жəне Астана қалаларында бірдей жұмыс істеуде. Қазақстанда туылған, Лондонда тұратын, дизайнер ретінде Мəскеуде танылған Гүлжанның шығармашылығының ерекшелігі – шығыстық сұлулық пен еуропалық əдепті үйлестіруде.

Қазіргі таңда Гүлжанның арманы - өзінің білімін, талантын бизнестегі мүмкіншіліктерін пайдалана отырып Қазақстанның жас, талантты модельерлерінің жұмысын шет елдерге көрсету, жаңа қазақстандық сəн жұлдыздарын əлемдік сахнаға шығару.

Осы арманын жүзеге асыру мақсатында «Зо-лотой орел Евразии» деп аталатын жоба бойынша жұмыс істеуде. Бұл жобаның тұсаукесері Лондонда миллиардер Мохаммед аль-Файедтің «Harrods» деп аталатын ең бай сауда үйінде өтеді. Мамандығының қыр-сырын толық меңгеріп, өзінің шығармашылық ойларын əлемге мойындата білетін Гүлжанның айтуынша қазақстандық тауарлар мен жас дизайнерлеріміздің жұмыстары «Кристиан Диор», «Шанель» сияқты əлемдегі ең ірі брендтердің қатарында көрсетіледі. Гүлжан бұл жоба өзінің от-аны Қазақстанның жаңа имиджін қалыптастырып, отандық тауарларды əлемдік саудаға шығаруға септігін тигізеді деп есептейді.

258

Хасанов Болат Ғалымжанұлы 1973 жылы ақпанның 24-і күні Челябинск облысының Оңтүстүік Орал қаласында дүниеге келген.

№ 6-шы орта мектепті бітіргеннен кейін Челя-бинск политехникалық институтын тəмамдаған. 1995 жылы инженер-электрик мамандығын алып, Ресей армиясы қатарына қабылданып, онда 2 жыл офицер қатарында міндетін атқарады.

1998 жылы өндіріс саласында қызмет атқарады. 1999-2004 жылдары ақпараттық тех-нология кіші бизнесінің директоры жəне иесі болады.

2004 жылы «Челябинск» жеке шаруашылық серіктестігінде, қазіргі уақытта жеке кəсіпкер.

2004 жылы РФ кадрларды басқару Пре-зиденттік бағдарламасын бітірген.

Хасанов Болат Ғалымжанұлы 2007 жылдан бері Челябинск облыстық «Азамат» қазақ мəдени орталығының төрағасы қызметін атқарады.

Осы жылдар ішінде Челябинск облысындағы мектептерде қазақ тілін оқыту жүйесі құрылған. 2011 оқу жылында қазақ тілін оқыту 5 мектепте жүргізілді, 2012 жылы 7 мектепте жүзеге асты. Қостанай облыстық əкімшілігі мен Челябинск облыстық Білім министрлігімен жақсы қарым-қатынаста жұмыс істеп келеді.

259

УКРАИНА РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ

Каражанова Макка Сағынғалиқызы, «Бірлік» Харьков қалалық қазақстандықтар бір-лестігінің төрайымы

Ол 1966 жылы 27 қараша күні Ресей елінің Орынбор облысы, Сорочин ауданы, Үшқайың ауы-лында туған.

1986-1992 жж. Харьков Политехникалық ин-ститутында оқып, электромеханикалық өндірістің технологі мамандығын игерді. 1992-1993 жж. Харьковтегі Жалпы тамақтану институтында жоғарғы экономикалық білімін жетілдірді.

1993-1996 жж. «Проминь» шаруашылығының коммерциялық директоры, 2000 жылдан бүгінге дейін «Каражановъ и К» жеке шаруашылық фирмасының директоры. Сонымен қатар қоғамдық жұмыстарға белсене атсалысып жүр. 1998 жыл-дан «ДИЯ» атты барлық украиналық əйелдер қоғамының мүшесі, 2002 жылдан осы қоғам Басқармасының мүшесі, 2006 жылдан «Бірлік» Харьков қалалық қазақстандықтар бірлестігінің төрайымы. Украинадағы 300 əйелдердің есімі жазылған «Украина – əйелдері» атты календарлық анықтамаға аты жазылды. 2007 ж. АҚШ Нью-Йорк қаласында Біріккен ұлттар ұйымының ұйымдастыруымен өткен Дүниежүзілік Əйелдер Конгресіне Украина атынан қонақ болып қатысты.

Харьков қаласы əкімі мен облыс губернаторы атынан көптеген құрмет грамоталары жəне алғыс хаттармен «Өндірістің дамуына қосқан зор үлесіңіз үшін», «Əйелдер қозғалысының дамуына өзіндік ерекше үлесіңіз үшін» т.б. көптеген дипломдармен марапатталған.

260

ЭСТОНИЯ РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҚЫЗЫ

Тамм Сəуле Ашықбаева 1937 жылы Алма-тыда туған. Осы қаладағы 36-шы орта мектепті бітірген соң Ленинградтағы Бонч-Бруевич атындағы Байланыс институтына оқуға түседі.

Оқу бітіретін жылы Ригада Аво Таммен та-нысып, тұрмыс құрады.

1959 жылдан Таллиндегі Халықаралық теле-фон стнациясында жұмыс істеп, 15 жыл бойы Эстония Республикасының Байланыс министрлігі жанындағы байланыс торабы басқармасын басқарып, зейнеткерлік демалысқа шыққан.

Сəуленің Моника атты қызы, Марта жəне Берта есімді немерелері бар. Олардың барлығы дизайнерлік, суретшілік шығармашылықтармен айналысады.

Ол Эстониядағы «Абай» қазақ мəдени қоғамының белсенді мүшесі.

PS: «Шетелдегі қазақтар» бөліміне 34 ел-ден қазақ диаспорасының 96 өкілі қамтылды. Құрылтайдан кейін Австралиядағы қазақ мəдени қоғамымен қарым-қатынас жасай алмадық.

261

ҚҰРЫЛТАЙЛАР ФОТОШЕЖІРЕСІ

263

Iқұрылтай

АТАЖҰРТ АШТЫ

ҚҰШАҒЫН...

283

IIқұрылтай

КӨК ТҮРІКТІҢ БЕСІГІ – КӨНЕ ТҮРКІСТАНДАҒЫ

БАС ҚОСУ

297

IIIқұрылтай

ЕЛ ІРГЕСІ БЕКІГЕН ШАҚ:САРЫАРҚА ТӨРІНДЕ

313

IVқұрылтай

КЕМЕЛДЕНГЕН КЕЗЕҢДЕНЕМЕСЕ

ОЙЛАСУ ҮШІНБАС ҚОСҚАНДА

322

IVқұрылтай

ЕРЛІККЕ, ЕЛДІККЕ ТАҒЗЫМ

329

IVқұрылтай

САЛТАНАТТЫ ЖИЫНДА

340

IVқұрылтай

САЛТАНАТ САРАЙЫНДА

345

IVқұрылтай

«АТАМЕКЕН»КЕШЕНІНДЕ

357

IVқұрылтай

ХАЛЫҚАРАЛЫҚФУТБОЛТУРНИРІ

370

IVқұрылтай

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚЖАСТАРМЕН ЖҮЗДЕСУ

НЕМЕСЕКӨРМЕ, МҮШƏЙРА

КЕЗІНДЕ

380

ШЕТЕЛДЕГІ ЕЛШІЛІКТЕРДЕ

384

ҚАУЫМДАСТЫҚ ЖƏНЕ

ШЕТЕЛДЕГІ ҚАЗАҚТАР

391

ҚАУЫМДАСТЫҚІС-ШАРАЛАРЫ

406

Пайдаланылған əдебиеттер мен БАҚ:

1. «Алтын бесік» журналы, №1-2 2011 ж2. www.egemen.kz сайтының 2011 жылғы мамыр, маусым айлары3. «Айша» журналы, №1 (пилоттық саны) 2012., 30-34 бет4. www.aorda.kz сайты 2 маусым 2011 ж.5. Казахи в России ІІ. Посольство РК в РФ, «ВеГа». – Москва. 2008, (74 бет).6. Қазақстан Республикасының Түркия еліндегі Елшілігінің 2012 жылғы 29 ма-

мыр күнгі 31/760 хаты.

407

МАЗМҰНЫАлғы сөз .................................................................................................................3

І Б Ө Л І МҚҰРЫЛТАЙ БАСТАУЛАРЫ..................................................................................5ІI Б Ө Л І МҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІ – ҚҰРЫЛТАЙ ТУРАЛЫ...............................................23ІII Б Ө Л І МІV ҚҰРЫЛТАЙ: САЛТАНАТТЫ САҒАТТАР ... ........................................... 35ІV Б Ө Л І МҚҰРЫЛТАЙДАҒЫ КЕЗДЕСУЛЕР: ҰСЫНЫС, ПІКІР, ШЕШІМДЕР............71V Б Ө Л І МҚҰРЫЛТАЙДА КІМДЕР ЖҮЗДЕСТІ?.........................................................103VІ Б Ө Л І МҚҰРЫЛТАЙҒА ҚАТЫСУШЫЛАР ЛЕБІЗІ....................................................133VІI Б Ө Л І МҚҰРЫЛТАЙДАН КЕЙІНГІ ОЙЛАР, ІС-ШАРАЛАР.......................................143VІІI Б Ө Л І МШЕТЕЛДЕГІ ҚАЗАҚТАР...................................................................................155

ҚҰРЫЛТАЙЛАР ФОТОШЕЖІРЕСІ I құрылтай Атажұрт ашты құшағын... .................................................................................263II құрылтай Көк түріктің бесігі – көне түркістандағы бас қосу...........................................283III құрылтай Ел іргесі бекіген шақ: сарыарқа төрінде............................................................297IV құрылтай Кемелденген кезеңде немесе ойласу үшін бас қосқанда.................................313IV құрылтай Ерлікке, елдікке тағзым ......................................................................................322IV құрылтай Салтанатты жиында............................................................................................329IV құрылтай Салтанат сарайында............................................................................................340IV құрылтай «Атамекен» кешенінде........................................................................................345IV құрылтай Халықаралық футбол турнирі............................................................................357IV құрылтай Шығармашылық жастармен жүздесу немесе көрме, мүшəйра кезінде.........370Шетелдегі елшіліктерде......................................................................................380Қауымдастық жəне шетелдегі қазақтар.............................................................384Қауымдастық іс-шаралары..................................................................................391

408

ҰЛТТЫҢ ҰЛЫ ЖИЫНЫ

Дүниежүзі қазақтары IV Құрылтайының құжаттары, дерек-дəйектері жəне фотосуреттер

Құрастырған Ботагөз УАТҚАН

Редакторы Серік РƏСІЛОВКорректоры Айгүл ОМАРОВАКөркемдеушіредакторы, фототілші Бейсен СЕРІКБАЙБеттеген : Айнагүл АУАНОВА

Фототілшілер: Асқар БЕРКІНБАЕВ Болатбек ОТАРБАЕВ Қалиакбар ҮСЕМХАНҰЛЫ Сергей БОНДАРЕНКО

Теруге жіберілді 20.11.2011 Басуға қол қойылды 19.06.2012.

Қалыбы офсеттік басылыс. Қаріп түрі «Тип-таймс». Баспа табағы 25,5. Есептік баспа табағы 33,4. Таралымы 1000 дана.

Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының «Атажұрт» баспа орталығы,

Алматы қаласы, Ш.Уəлиханов көшесі, 43 А

Ұ Л Т Т Ы Ң Ұ Л Ы Ж И Ы Н Ы

Documents

Transcript of Ұ Л Т Т Ы Ң Ұ Л Ы Ж И Ы Н Ы