YANLIS KULLANILAN TURK KULTUR TERIMLERINDENBIRKAQ ONNOX: ULUS, YASA, KURULTAY

Ibralti,m Kafesofilu

Bugiin gerek konugma, gerek yazr dilimizde yaygrnlagtrrtlma-srna gahSrlan 6yle <<yeni>> tibirler vardrr ki, gergek manalan ile il-gisiz, qok farkh kavramlar iqin kullanrlmaktadrr. <Arr Tiirkge>> ol-

duklarr iddiasr ile edebiyat, iddre, siyaset ve hatti hukuk sahasrna

sokulan bir takrm <<sijzciik>>1er yolu ile, meselA. millet, milliyet, hiir-riyet, kanun, medeniyet, istiklal vb. gibi, Tiirk'iin ruh diinyasrndaderin tarihi ve begeri yankrlar uyandrran kitklii kavramlar hazine-

sine d.ayah Giirkge ifade kudreti; iizden mahrum, halk taraftndanbenimsenmiyen, zevksiz, bog ses kahplarr iginde yozlagttnhnaktadtr.

Biz, sayrsr hayli kabank bu ttir yakrgtrrma kelime- terimlerdenancak birkagrnrn, tarihi belgeler tgrfmda, ashnl, ufradrfr mAna de-

EisikliEini ve ditimizde yer etmelerinin sakrncalarrnt belirtmeye ga-

hgacairz :

1 - ULUS : Bugiin, kiiltiir ilimleri ile ufraganlarrn drgrnda

hemen herkesin rastgele kullandr{r bu kelime ve bundan, rnengei be-

lirsiz bir -al veya -saz eki ile tiiretilen s6zci)klet, iddiaya gcire, mil-

let, milli, milliyetgilik vb.nin yerini tutan Tiirkge terimlerdirl.

1 Dil Kurumu tarafrndan yaytnlanan <<Tiirkqe s6zliik>> adh kitapta adt

gegen s\aciik'ier 56yle agrklanmaktadrr :

ulus : Dili, kiilti.irii ve iilktisii bakrmrndan bagka topluluklardan ayrrlan

topluiuk, millet;Ulusal : IJIusa 6zgii, milli;Ulusgu : MilliYetgi,Ulusguluk : MilliYetqilik.

(bk. Titrkse Sdzliik, 1.969, 5. baskr, s. 755).

250 IBRAHIM KAF'ESOELU

UZus kelimesine <<millet> denilmesinde, bilhassa, Gtjk-Tiirk ki-tabelerinin q6,ziiciisii biiyiik Tiirkolog V. Thomsen etkili olmug gibi-dir. Zira o, Kiil-Tegin kitabesinde yer alan Ulys (ulus) kelimesini',85 ytl dnce, 1896'da, fransrzca <<peuple> (halk) , ve 1922'de negrettiiidiier bir makalesinde de almanca <<Starnm> (kabile) kelimeleri ilekargrlamrgtts. Bizde Gdk-Tiirk yanh belgeleri topluca. yayrnlayanH.N. Orkun da, giiphesiz Thomsen'e uyarak, aynr kelimeyi <halk,kavim, millet> diye mdnalandrrmrgtra. Ancak, tek bir kelimeye briy-le, hem de sosyal yapr aqrsrndan farkh birimlere del6,let eden 4 kar-grhk gdsterilmesi do$ru de{ildi. Nitekirn bu nokta sonralarr kavramkarrgrkhfrna yol agmrg, nihayet kelimenin yanhg olarak <millet>diye yorumlanmasr dilimizde aSrrhk kazanmrgtrr.

Halbuki bahis konusu kelimenin Tiirkqede <ulus>> defil, <zZzg>>

okunmasr gerektiii ve md,nasrnrn da, herhangi bir insan toplulufudefil, <<arazi, bcilge, kasaba, kdy, memleket>> oldufu yaprlan incele-meler sonunda tesbit edilmigtiru.

Eski {iirkgede <ulus> qeklinde siiylenen bir kelimeye rastlan-mamakla beraber, tarihte bir <<ulus>> deyimi mevcut olmuqtur veMo$ol hdkimiyeti devrinden, ydni 13. asrm 2. qeyrefinden itibarengririinmefe baglamrgtrr. Kelimenin Tiirkgedeki <<ulug>>'tan geligtifi

2 Kitabe I, kuzey, str. 12 : <<Bulsaraft utus('s) bod'un...>>.

3 V. Thomsen, Inscnpttons d,e l'Orkhon d'echi'ffrdes' Helsingfors, 1896,

s. 164 n. 59 (Hatrrlatahm ki, burada <<halk>) mAnasrm verirken Thomsen, ulus'unMogol hdkimiyeti devrinde geligen Qagatay lehgesindeki mdnasrna dayandrirnrbeiirtiyordu, bk. aynr eser, s. 165 n. 64); V. Thomsen ,/Ttirk.terc./, Moioli's-ta,nd,a Tiirkge kitabe'ler, Tiirkiyat Mecm., 1935, III, s. 106 : <millet>.

4 II.N. Orhun, Eski, Tilrk Yoattl.an e EfY), IV, 1941, s. 123.

5 Kitabedeki ibare : <<Buharah'larrn memleketi, bdlgesi> (bk. A.v. GabainAlttiirkische (]rc,tnmntik (- Altt. Gram), Leipzig, 1950, s. 347: uluS-devlet,memleket; M. Ergin, Orhwn Abitleleri, istanbul, 1970, s. 15, 19; T. Tekin, AGrammo,r i,f Orkhon Turkic, Bloomington, 1968, s. 390: ulus:citylgehir). Ay-rrca 8. asrrdan sonraya ait Uygur metinlerinde ulug = memleket, b6lge : <<Koqu

ulug i,kd otuz balck=Koqu bd'Igesi ve 22 kasaba>>, <<ulug boilun= bijlge,/mem-teket ,/ haltrrr>> vb., bl<. G. Clauson, Att, Etymological, DictionarE ol pre-thi,rteenthCentury T,r.trkish (=Turki,sh), Oxford, !972, s. 1,52b; A. Cafero$lu, Eski, UggurSizliigii (-EUS), Ankara, 1968, s. 265; Kutailgu-Bilig, .I.I.I (indeks), 7979,s. 494: ulug*k6,y, gehir; Di,ud.n-ii Ltt,gat-i,t-?iirk/terc. B. Atalay/ (*DLT), I,1936, s. 62 : ulug-gehir, kiiy.

TURK KULTUR TERIMLERINDEN BIRKAS ORNEK 257

diisiiniilebilir. ise de, mAna baktmmdan biiyi.ik de$igikliie ufraya-rak, artrk, <<memleket, kasaba, iilke> yerine, biri umumi olarak <<halk,

niifus>>a, diferi de Mofol imparatorlufunun iddri yaprsmda hususibir tegkildta delOlet etmek izere, iki muhteva kazandrir, 13. asrrortalarrnd.a y aztlan (1240 -L250 arasr ) <<M o ! ol,luron Gr,alt' T arlhi >nden

anlagrlmaktadtr'. Ancak 2. minasrntn aftr bastrfr kesindir ve ilkmdnastnr da aynt kawama baflamak miimkiin ve hatti zaruridir:<<IJlus>> tflbiri, Ti.irk siyasi kuruluglarrnda giiriilmeyen ve dolaytsiyleTiirklerdekinden tamamen ba$ka bir hiikiimranhk anlayrgrndan do-

ian hflkimiyet dtigi.incesinin neticesi olarak <Biitiin imparatorluktopraklarmrn, iginde yasayan insanlarla birlikte, hiikiinndar d,t'lesine

d,tt ortak miilk kabf*t ed.tl.d,tii> Mofol devletinde atazi paylaqrldrfrzaman, hdnedan tiyelerinden herbirine diigen <<halkt ile beraber ara-zi> hissesini ifade etmistir. Bu, Battdaki feodalitenin <mdlikdne>>

rejimini andrran Moiol Ultts si,stem'inin iizellifi, aragtrrtcrlarca gciy-

le anlatrlmaktadr: Moiol iddri yaprsrnda bir gahsrn (prensin, reisin)hikimiyeti altrnda toplanmrg kabileler birlifine zZus denirs. <Cengiz

I{an'm 4 oflundan herbiri, kendine aynlan bcilge ile oradaki halkrnsflhip ve hdkimi idi, bu hisselere siyasi-iddri terim olarak 'ulus' de'niyordu: Qaigatay ulus'u, Cogi ulus'u vb. gibi>n. Glzli' Tarih'deki<<ulus>> deyimini de aynr mdnada almak ldztmdrrl.; nitekim Mofoltarihinin 2. ana kayna{r durumundaki Td'ri'h-i Ct'h'd'ngug'd' (yazrhgt,

1260) da bu husus agrk bir gekilde belirtilmistir: Devlet topraklartve halkrnrn, hiikiimd.ar dilesi mensuplarr arasrnda bitliiSiildiifii Mo-

fol usuliinde <<Her ne kadar hi.ikiimranhk hakkt bir kiginin iisti.-inde

gciriiniirse de, gergekte biitiin ofullar, torunlar ortak miilk sAhibiolduklanndan, kurultayda bijtiin iilke arazi ve ahalisi evlAtlar ara-

6 Bk. G. Clauson, Turki,sh..., 152b; R.R. Arat, Vekagi' (Babur'un hattratt)'II, A.nkara, 1946, s. 659.

7 Mofiollartn Gr,zli Tari'lt'i' (\irkQ. terc.), Ankara, 1948, s' 16 n. 2; Dahabk. G.J. Ramstedt, Mongoli,ca, JStr'ou, 1906, bk, G. Doerfer, Tiirki'sche und'

"rnongol,i,sche Elemente... I, 1.964, Wiesbaden, s. 175; G. Clauson, Turki'sh..., 152b:<<Mongol ulus be! -Moiol devletinin (Moiollara ba$h kiitlelerin) beyi> (1244-

45'den ).B G. Doerfer, Tiirt$sche und. mongoli,sche...I, s. 175. Daha bk. a5. n. 12.

9 G. Clauson, Turkish..., s. 152b.

10 Mo$olcada umuml mAnada halk kavramr <<lrgen>> kelimesi ile ifade edit-mcl:tcdir (ll|otJ. Gi:ti Tdi., s.4 n.7).

TBRAHIM KAF'EsodLU

srnda taksim edilmigtir>>11. Mo{ol ilhani devleti veziri Regid'iid-dintarafmdan hazrclanan, 3. miihim kaynak, Cd,mi'iit-teud,rih (74. asvba$larr) dahil, difer tarihi vesikalara dayanarak Mofol iddri ve sos-yal kuruiuglarrnr inceleyen Vladimirtsov da kaydetmektedir ki, Mo-follarda <<Haan (kagan), taygi (biiyiik iistad, prens ?) veya baatur(kahraman) vb. ye tdbi herhangi soy, oymak veya kabile birlifi<<ulus>> diye anrhyordu; bu bir nevi <<miilk-halk> demekti. Mesel6.Taygi'ut'lar bir takrm oymaklar olarak <<irgen> (kabile-halk) idiler,fakat Targutay-Kiriltuh'un emri altrnda toplandrklarr zaman onunulu,s'u (mdilk-halk'r) olmuglardr... Mofol hd,kimiyetinin ilk srralarrn-da bir timar veya zeamet ahalisi demek olan <<ulus>>, sonra <<md,likd,-

ne halloz>> md.nasrnr almrgtrr". Mofol hiikiimdar dilesinin erkek iiye-leri, ulus'larr miras milikdne olarak almak hakkrna sdhip idiler vebiitiin Moiol imparatoriuk niifusu bciylece ulus'lara ayrrlarak, tak-sim edilirdil3,

Moiol hdkimiyetinin zayrfladrfr veya iyice ortadan kalktrfr za-manlarda, eski Mofol tesiri ile, bir krsrm Tiirk gruplarr arasmdada yayrlmrg olm ulus tdbirl yine de farkh rndnada ahnmrg, feodalnitelikteki Moiol <<milikdne>si kargrirfr defil, sadece g6gebe halkve gok defa da, el GI) teriminin miiteradifi olarak kullanrlmrgtrrla.

Gdriiliiyor ki, Tiirkgede bir <<ulus> kelimesi mevcut bulunmamak-tadtr ve iistelik, Tiirk devlet geleneklerinin yiiriirliikte oldufu gev-relerde bir senydriin hAkimiyetinde halkr, toprak ile birlikte tevariis,ve icabmda rehin veya hibe edilebilen bir derebeytik usulii de yer al-mamrgtrr. O hilde, Tiirkiye herhangi bir gahsrn veya dilenin mi.ilkii,mdlikAnesi olmadr$rna ve Tiirkiye ahalisi toprafa bafh bir miilk-halk (serf) durumunda bulunmadr{rna gtire, ondan <<ulus> diye

11 Ata M. Cuveyni, Tdrih.-i CihLngugd, GMS. I, 1912, s. 30 vd.72 B.Y. Vladimirtsov (Tiirk. terc.), Mojol,larzn Igtimai tegkildtt, Ankara,

i944, s. 147, zjt.13 B.Y. Vladimirtsov, agw, eser, s. 195; B, Spuler (Ttirk. terc.), iro,n

Molo'llart, Ankara, 1947, s. 151, 167 vd.

14 14-16. asrrlarda:, memleket, veya giigebe bi,rligi; 16-17. asrrlarda: Ro-nar-gdper kiitleler, mesela, Anadoluda Boz-ulus, Irak'da Kara-ulus gibi; bk.A. inan, Ul,us teri,mi, iizerine, Makaleler ve incelemeler, Ankara, L968, s. 622vd.; F. Siimer, Oduzlar, Ankara, 1967, s. 199.

TTJRK KULTUR TERIMLERINDEN BIRKAQ ORNEK 253

bahsederek Tiirk milletine bir nevi kiilelik yaktgtrrmak tarihi vebal

tagryan bir davranrg sayrlmaltdlrls.

2 _ YASA : Bu kelime <<kanun>> yerirre kullarulryor'G. llk defa

Kiil-Tegin kitabesincle rastlanan ve v. Thomsen tarafindan Tiirkee-

ae yasi-r geklinde gelistii'i tahmin edilerek fiil kdkii oldu{u diigii-

nfilJn <y(tr(L+>ya <t6.yin etmek, diizenlemek, karat vb'>> mAnalarlnln

verilmesinden dolayr", bu kelimenin <<kanun>> kavramrnr ifade etme-

si fikri yaygrnlagmrgls; ayrrca bu kanaatin giig kazanmasrnda' Uygur

devrinclen-kalma,767 yrltna 6it oldugu santlan bir Tiirkge metincle,

kanunmA,nasrndauyasakukelimesiningeqtigiiddiasr'n,fazlasrilebesirli olmugtur'.. Iialb'r.rki Kiil-Tegin kitabesini negreden W' Rad-

loff'tan beri (1894), oradaki helimenin <<yasar>) defil <yaqor>> oku-

nabileceii'1, hattA, daha do{ru okunugun <<a'Y'sa'r>> (Tanrr tAyin et-

15 <Millet>> deyimini muhafaza etmek ldzrmdrr' Qiinkii Arabca ashnda

(ti,n (ve Seri'at) demek olan <<millet>>' Tiirkgede Batr dillerindeki <<nation>> kav-

ramlnlifadeedenbirterimvasfrndadrrveTiirktopluluiunun.tarihigeligimi.ne uygun dtigmektedir. Eskiden kiin (nalk) le bod'un (bu kelime' Thomsen'in

<<peuple>>=halkJe son olarak U' Bazin'in <<nation>> /b:[-' Les Cal'end'riers Turcs"'

1974, Litle, s. 277 / diye terciime etmelerine ra$men' kurulugu oldukQa farkh

Bozko Ttirk devletindJ siyasi-id6.ri bo2llar bi,rligi;ni ifade ediyordu, bk. I. Kafes-

o!7u, Ti)rk Mitrli Kiiltiirii, <Sosyal yapr> bahsi) terimlerini kullanmrg ve m6'1um

manasr ile ulus deyimini hig benimsememig olan Tiirkler, 11. asirdan itibaren

girdikleri lslAm killtiir gevresinde yeni olugan sosyo-kiiltiirel biinye geref,i ola-

rakmi'tletsdziiniikabtrletmig}ervebundandamilli,milliyetgilikgibiterimleritiiretmiglerdir.

16 Yoso : Devletin yasama kurulunca' herkesce uyulmak tizere konulan

her tiirlii kural, Kanun. -Yasa|: yasaya uygun, Kanuni.Yasama, Meclisleri:

Millet Meclisi, Senato. Bk. Tiirkqe Sdzl'iik' s' 791 vd'

x7 Bk. Kitabe I, kuzey, str. ro : <<oil, tengri ads&r>>' v' Thomsen' Inscri'p'

tions d,e L,Orkhon..., s. l-18 n. 60 - <<Tanrt zalJ:rar:fl tA,yin eder>.

18 Bk. H.N. Orkun, ETY, IV, s' 135; A'v' Gabain' Atrtt' Gram"" s' 353;

T.Tekin,Gram'ofOrkhotr,"',s'398;L'Bazin'LesCal'enil'ri'ersTurcs"''s'243'19 F.w.K. Miiller, Zwei, Pfahl,cnschriften aus il,en Turfan|und,en, APAW,

1915, s. 6 (Yasak:Gesetz: Kanun)'20. F.W.K. Miiller'den naklen : A' Caferof,Iu' EUS' s' 289; A' Inan'

Yasa,Tore-tiireue$eri,at,TiirkKiiltiiriiAragtrmalarr'I'1'1964's'104;A'lnan, Tiirk etnoToji,si'ni ilgll,enit,i,ren birkaq terim-kelime iizerine, Makaleler ve

incelemeler,Ankara,1968,s.640;S.M.Lrsa|TiirkTari'hi'ueHukuk,istanbul,194?, s. 168 n' 102'

2l Bk. V. Thomsen, Itt'scri,pti,ons"', s' 160 n' 60; M' Ergin' Orhu'n Ab'icle'

leri,, s. L4, 59 :: <<Yagar>>.

TBRAHIM KAFESOGLU

tifi, bildirdiii zaman) olacafr hatrrlatrlmrgtt". Ustelik bahis konu-su metnin tarihlenmesinde hati yaprldr$r, belgenin 10. asrr ortala-rrna23, hattd Moiol dewi baSlarrna doiru bir zamanda tanzim edii-diii ve ayrrca da zikri geqen kelimenin asltnda <<yasak>> deSll, l1agahokunmasr gerektiii belirtilmigtir". Bunlara ildveten Gtjk-Tiirk gairn-da <<yasa>> olarak gdriinen bir kelimenin, 30 yrl gibi bir siire iginde,<<yasak>> gekline girmesi Tiirkgenin morfolojisine de ayktrr idi (Zira,,

kaideye giire, sondaki -k, -g seslerin diismesi beklenirken, buradaters bir durum giize garpmaktadrr). Esasen Tiirtrrgede kanun rnd-

nasrnda kitabelerde srk srk gegen bir terim mevcut iken, ikinci birkelimeye ihtiyaq da yoktu. Eski Tiirkgede <<kanun>> s<iziiniin kargr-h{r <<tdre>> (ash, tiirii) idi. Bugi.in sadece iirf, gelenek ifade eden ve,

Simdilik tesbit edilebildiiine giire, 1600 yrlhk bir maziye sihip olanbu Tiirkge terim <hukuki normlar biitiinii>, yini kanun demekti'o'

Tarihi belgelerin incelenmesi, menge ve m6.na bakrmmdan<<yasa>> deyimine tam bir kesinlik getirmigtir denebilir: Kelime(rrAasa, U6ag, gdsak, aasa, gasa,h, casak>>) Cengiz Han zamanrndakullanrlma!'a baglanan, ydni 13. asrr ilk yarrsrndan itibaren ortayagrkan Moiolca bir terimdir. Durum kaynak eserlerde giiyle agtklan-maktadrr:

Td,rth-i, C'ihd'ngugA': Yasa,,Cengiz Han tarafrndan konulan (id6.-

ri-hukuki) kaidelerin hepsine birden verilen addrr2o.

Mojollam,n Gi,ali, Terillt: Yasak (casak) : kanun2?.

Qaidagrmrz aragtrrtcrlar da aynr sonuca varmrglardtr :

W. Barthold :Yasa : <<Cengiz Han kanunu>, <<Mo{ol iirfi huku-ku>>'8.

22 G. Clauson, Turki,sh..., s. 266a, 9?4a; Son okunugun isabeti hakkrndalrk. G. Doerfer, Tiirki,sche unil m,ongoli,sche, IV, 7975, s. 72.

23 J.R. Hamilton, Les Ou'ighours d l'6por1ue d'es Ci'nq DAna'sties il'aprdsIes d,ocwments ch'i'onoi's, 1955, Paris, s. 142 vd.

24 Bk. G. Clauson, Twrki,sh..., s.974a; G. Doerfer, a9trnt esr', s' 72,

25 Tafsildt igin bk. I. Kafesogtu, Kutadgu-Bili'g ue Kiiltdr Tarihimi'zdekiyeri, 19802 (<<Tdre>> bahsi).

26 T. Cihd,ngugd, f, s. 16.

27 Mog. Gi,zXi, Tari,hi,, s. 220, 225, 243.28 W. Barthold, Orta Asya, Tiirk Tari,hi h'akkmd'a (lersl,er, 1975u, Istanbul,

s. 280, 311; Daha bk. R. Grousset, L'Em'pi're d'es Bteppes, Paris 1941, s. 278.

TURK KtiLTIJR TERIMLERINDEN BIRKAQ ORNEK

B.Y, Vladimirtsov : Yasa : Mofollarda <<kanun, ceza, idari ig-ler>>2e.

$.M. Arsal : Yasa, Cengiz'in emri iizerine toplanrp yazr ile tes-bit edilmig olan kanun mecmuasrs'.

G. Doerfer: Casak (Yasak) : Cengiz Han'rn kanunu3'.

Mofol hd,kimiyeti dijneminde bazr Tiirk lehgelerine de (mesel6,

Qafatayea'ya) sokulan <<yasak>> kelimesinin Mofol dilindeki asli mA-nasrnl muhafaza ettiSi de sd,ylenemez. Qiinkii Tiirkgede hukuki ba-ktmdan <<kanun>> (dilzenlemek, icra etmek, karar vermek) kargrhfrolarak defil, sadece <<nehiy>, yAni birgeyin yaprlmasrnr iinlemek,men'etmek (yasaklamak) igin kullamlagelmigtir. Buna g6re; <<yasa>

nrn Ti.irkgedeki kanun kavramr ile ilgisi bulunmadrfmdan dolayr,ondan tiiretilen di{er sdzailIc'ler de higbir linguistik temele dayan-mamaktadr32.

3 - KURULTAY : Tiirlqe Sdzl;iilc'de <<Temel igleri konugmakiizere bir kurumun belli zamanlarda veya gerektikge yaptrfr geneltoplantr>> diye tdrif edilen ve Tiirkge kurum (miiessese) ve kurulug(tesis) tAbirleri ile avnt kcikten geldiii sanrlan <<kurultay>> deyimi-nin33 Mofolcada <<bir araya gelmek, toplanmak> mflnalarrndakikhuri (khura), kh,uril (klrural) veya l1uri, kuri!. vb. fiil kcjklerine,yine Mofolca -Ltai, -fad eklerinin ildvesi ile tiiretilmig bir idari terimolduiusa ve tarih vesikalarmda Cengiz Han ile birlikte yer alma{abagladrfr ilmi incelemeler neticesinde anlagrlmrgtrr. Bu itibarla 13.astr ortalarrndan ijnceki Ti.irk belgelerinde gdriilmemesi tabiidir.

29 B.Y. Vladimfttsov, Mojollann iqtimai te6kildtr,, s. 253 vd., 254 n. 158,

256 vd.

30 S.M. Arsal, Tiirk Tarihi oe Hukuk, s. 168.

31 G. Doerfer, Tiirki,sche unil mongolische, IY, s. 77.

32 MeselA <.Yasal>> deyimi ashnda (Qafatayca'da) <<kanuni>> degil, <Sa-vag nizamr, asker safi>> demektir, bk. A. Inan, Tiirk etnoloji,sini, i,tgi,tenitri,ren...,s. 6110; R.R. Arat, Vekagi,, fI, s. 664 (Yasa'nrn difer m6,nalan burada veril-migtir).

33 Bk. Tiirkge Soaliik, s. 482.

34 G. Doerfer, aUnL esr,, 1, s. 435; O. N. Tuna, Osmanh,ca(l,a Mojolca6d"iing kel.imeler I, Tiirkiyat Mecm., XVII, 1972, s. 231.

TBRAHIM KAFESOGLU

Kurultag, ne kdk, ne de ek itibariyle Ttirkge olmadrfr gibi3s, bir dev-

let miiessesesi olarak, Tiirk <<kurultay>rndan da farkhdrr. Viadimirt-sov'a gdre, Mofollarda <<khuri,ltai,>>, basta <<altun urug> (Cengiz Aile-

si) mensuplal olmak izere, soy reislerinin, niiftrz sdhibi vassallarrn,

krsaca Moiol cemiyetinde yiiksek srruf temsilcilerinin katrldrir' as-

funda bir miiessese (mesela Didte meclisi, parlamento) mahiyetinde

defil, fakat Han segimlerinde veya topraklann biiliisiilmesinde veya

tesadiifen meydana grkan plan ve tasawurlann miizakeresi igin ya-

prlan bir toplantrdrr ki, yine son sciz ve icra cengiz ailesi iiyelerininkarar ve tasviplerine baihdlr...>>3u.

Kurultay ta,biri Moiol hdkimiyeti sebebi ile Tiirkgeye de gire-

rek, zamanla, Tiirk devlet meclisinin eski adr olan <<Toa>> kelirnesi-

nin yerini almrgtrrsT. Dofu Tiirk iehqelerinde h6.la resml veya yarl-

resmi toplantr ma,nasrnr muhafaza eden toy kelimesi, Tiirkiye'de

daha gok yemekli toplantr igin kullanrlrr oimugtur; bazen de 'bunun

yerine, yine Ti.irkqe sanrlarak Moiolca <<gdlen>> (ash, gulen - gorba)

denilmektedir.4 - Buraya kadar bahis konusu

ten dilimize ddeta yerlegmig giiriinen

S5Tiirkgede<<kur>>kelimesikemer,kugak,derece,tij.tbe;Kur'mak:gevmek, harekete getirmek; Kur-l,a-mak: kemer, ku$ak baglamak, k'wrul -mak:gerilmekvb...demektir(H.N.Orkun,ETY,IV,s'93,106;A'Caferoglu'EUS's. 187; Kutad,gu-Bitig, III, s.291 vd.; DLT, I, 324) veya kun'=batr (taraf)

mdnasrnda alrnabilir (bk. H.N. orkun, gost.ger.; M. Ergin, orhun dbr'cleleri'

s. 106; G. Clauson, ...Turki'sh, s. 642 vd., 645)'

36 B.Y. Vladimirtsov, ayn.esr., s' !22 vd., 150; Daha bk' Barhebraeus

/Ttitk.terc./, Abtt'I-Farac Tarilti, il, 1950, s. 523-526,546, 553; W' Barthold'

Orta Asya, Tilrk Tanhi'..., s. 249; R. Grousset, &An.esr'' s' 319, 334 vd'

37 Eski TiirhDevlet Meciisi (Asya Hunlanndan beri) olan ?oy ve hu-

susiyeileri igin : f. Kafesoilu, Tiirk Mitli, Kiiltiirii (<Te$kilAt> bijliimii)' Mogol

hekimiyeti devrinin ilk asrrlarrndan Tiirkge Tog lle Mo$olca Kuri'ltai deyim-

lerinin sinonim kelimeler olarak bir arada yer aldrir g$riiiiiyor: bk. 14. asrr baq-

larrnda yazrya gegirilen oiuz Kagan Destant, (negr. R. Itahmetl - w. Bang'dan

naklen: M. Ergin, 1970, str. 90, 356). Ibn Battfita da (14. asrr ilk yarrsr) Toy

kelimesini <<kurultay>> yerine kullanmrgtrr (Bk. Ri,htre't-Ibn Batttt'ta, Kahire,

1358/1938, I, s. 247; W. Barthold, orta Asya Tiirk Tarihi..., s. 279). ibn Battfitaseyihatnamesinin arabga metninde <<toy>> keiimesinin <<ziyafet>> demek olduiuda belirtilmigtir (Rihle, gdst.yer.), Arabca <<ziyafet>> kelimesinin ash olan

<z.y.f> kbkii, <<yemek-igmeb degii, <<bir yere misafir olmak, ildve edilmek, bir'geye sokulmak, bailanmah>> y6.ni toplanmak mdnaslnl tagrr.

ettifimiz 3 ana terime ilA,ve-

<uygarhk> ve <baglmslzhk>>

TURK KULTUR TERIMLERINDEN BIRKAQ ORNEK

sdzcilk'lerine de dokunmagr faydah bulmaktayrz. Bunlann dikkatgekici hususiyeti, her ikisinin de tamamivle uvdurma olmast ya-nrnda, Tiirkqemizdeki <<medeniyet> ve <istikldl> gibi gok ehemmi-yetli iki kawamr soysuzlagttrrcr durumlarrdrr

a - UYGAR - hk : <<Med.eniyet> kargrhir olarak ileri siiriil-miiq, her tiirlii tarihi, sosyal ve linguistik dayanaktan mahrum birsdzciilitaf8. Yagayan Tiirkgedeki, <<medeniyet> kelimesi ise, arabca

m.d^n. k6kiinden yaprlmrg (medene b. -: bir yerde durmak; mede-

ne h. -: /sehre,/gelmek) bir tibir olmakla beraber, Batr dillerin-deki <<ci,ui,li,satiott: (- Sehirlilegmek) kavramrnr kargrlamak iizere(medtne - gehir, n"ed,eni, - Sehirli) Tiirkler taraftndan tiiretilmigtir.(Araplar bu mdna{a <<temeddi.in>> deyimini kullanrrlar) ve aslmda,ttirlii yagayrg tarzranndan ayn bir hayat, bagka bir diinya gdriigiive davranrg kavramr ile, farkh sosyal ve psikolojik olu$umu belir-leyen gok genig rr. 'htevalt bir kiiltiir terimidir. Uygarl;r,k ise, ne sos-yolojik, ne ahldki',"ne kiiltiirel hiqbir esasa sihip olmayan bir dilgaribesinden ba$ka birgey deiildir.

b - BAGIM - srzhk : Siiyleniginde insanda Adeta bir boiulmai.irkiintiisii-uyandrran, hem de <istiklil> gibi, dilimizde gok yiiksek,kutsi bir kawam igin kullanrlmaia kalkr$rlan bu kelime de Tiirk-genin ne kelime kuruluguna uygun diigmekte, ne de zatafetine ya'ragmaktadrrs'g. IstiklAl'in alevlenclird.ifi ruhi cogkunlufu yok etmesisebebi ile de tahripkAr bir rol oynamaktadrr. ESer <istikl6l> keli-mesinin yabanct mengeden gelmesi bir saktnca sayrhyorsa, biz, onunkargrhir olarak Orhun kitabelerinde gegen eski Tiirkge <<oksrz-hk>>

terimini tavsiye edebilirizao.

Fakat, gayet agrktrr ki maksadtmlz, mevcut dil kaosunu biis-biitiin artrrmak olmayrp, tarihin akrqr iginde meydana gelen seman-

38 Dil agrsrndan temelsizli$i igin bk, I'.K. Timurtag, Tiirkqemiz ue Ug-d,wrmacrhk, Istanbul, 1977, s. 294 vd,,, Nasrl uydurulduiunun ibret verici hikd-yesi igin bk. Prof. E. Bilgig, Medeni,get ue <<Uggarl'r'k>> n1'acerasl, Terciiman Ga-zetesi, 77/2/1981, s. 2.

39 Bk, I'.K. Timurta$, dvn.esr., s. 297.40 <<Oksrzhk>> igin tafsilen bk. 1. Kafesoflu, Tiirk Mill.i, Kill'tiirii, (<(Il'de

istiklAl> bahsi).

Tari,h Ensti.tiisii Dergisi, - F. 17

258 IBRAHIM KAF'ESOGLU

tik farkhhklar (m0na deBiSiklikleri) neticesinden d.e$il, bilgisizlik-ten ve kof bir <yenileSrnecilik> d,zentisinden dofan yeni <<srizciik>>ler

uydurma gayretlerine kargr, ki.iltiirde ahenkli ve siirekli geligmeyi

saflayacak yolun ilmi gergekler izinde ilerlemek oldufunu giister-mekten ibarettin

6f

e

{.)

..\'.