इस पसतक की इकाई 1 और 2 की पाठय – सामागरी मल रप स ओडिशा राजय मकत

डिशवडिदयालय (ओस) दवारा परसतत की गई ह|

The study material pertaining to Unit-5 of this book has been developed by

Odisha State Open University (OSOU), Sambalpur, Odisha

कला सनातक (सममान) उपाडि काययकरम (हहिदी)

ए.ई.सी.सी. – 2

MIL (HINDI)

खिि – 1

कडिता

इकाई – 1 कबीर, तलसी

इकाई – 2 परसाद, डनराला, अजञय

कला सनातक (सममान) उपाडि काययकरम (हहिदी)

MIL (HINDI)

कडिता

मलपाठ क लखक

इकाई – 1 कबीर, तलसी

िॉ. सिजय हसिह

परिकता, राजदर महाडिदयलय, बलािगीर

इकाई – 2 परसाद, डनराला, अजञय

सिदरभीकरण तथा सिसोिन

अडरभषक कमार हसिह

डशकषण सलाहकार, हहिदी डिरभाग

ओडिशा राजय मकत डिशवडिदयालय, समबलपर

सिकाय सदसय

िॉ. शमरभ दयाल अगरिाल

शरी अडरभषक कमार हसिह

कलसडिि, ओडिशा राजय मकत डिशवडिदयालय, समबलपर दवारा परकाडशत

मदरण –

2

FkeÀeF&-1: YeeqkeÌlekeÀeueerve keÀefJe FkeÀeF& keÀer ©HejsKee - 1.0 - GÎsM³e 1.1 - ÒemleeJevee 1.2 - YeeqkeÌle keÀeJ³e keÀer HejbHeje 1.3 - YeeqkeÌle keÀe mJe©He

1.3.1- YeeqkeÌle keÀe DeLe& 1.3.2- YeeqkeÌle keÀe mJe©He

1.4 - YeeqkeÌle keÀeue 1.4.1-YeeqkeÌle keÀeue keÀer meeceev³e efJeMes<eleeSB 1.4.2-meble keÀeJ³e keÀer ÒeJe=efÊe³eeB 1.4.3- jece keÀeJ³e keÀer ÒeJe=efÊe³eeB 1.5 - efveieg&Ce YeeqkeÌle ceeie& (keÀyeerj kesÀ mebobYe& ceW) 1.5.1-meeceev³e Heefj®e³e 1.5.2-keÀyeerj keÀe Heefj®e³e 1.5.3- keÀyeerj keÀe meeefnl³e 1.5.4-keÀyeerj kesÀ meeKeer

1.6.5-cetue Heeþ-meeKeer (MeJoeLe& meefnle) 1.5.6-Òemebie SJeb J³eeK³ee 1.5.7- yeesOe ÒeMve 1.5.8-GHe³eesieer HegmlekeWÀ

1.6 - meiegCe YeeqkeÌle ceeie& (leguemeer kesÀ meboYe& ceW) 1.6.1-meeceev³e Heefj®e³e 1.6.2-leguemeer keÀe Heefj®e³e 1.6.3-leguemeer keÀe meeefnl³e 1.6.4-leguemeer ke=Àle efJeve³e Heef$ekeÀe 1.6.5-cetue Heeþ -efJeve³e Heef$ekeÀe (MeJoeLe& meefnle) 1.6.6-Òemebie SJeb J³eeK³ee 1.6.7- yeesOe ÒeMve 1.6.8-GHe³eesieer HegmlekeWÀ

1.0 - GÎsM³e ³en mveelekeÀ (efnvoer) kesÀ ÒeLece Je<e& kesÀ DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Yee<ee (MIL

Hindi) kesÀ ÒeLece Keb[ keÀer Henueer FkeÀeF& nw ~ Fme FkeÀeF& ceW DeeHe efnvoer kesÀ YeeqkeÌlekeÀeueerve keÀefJe³eeW keÀe DeO³e³eve keÀjWies ~ DeeHe YeeqkeÌle keÀeJ³e kesÀ mye©He SJeb GmekesÀ efJekeÀeme keÀe meeceev³e %eeve ÒeeHle keÀjWies ~ Fme FkeÀeF& keÀes Heæ{ves kesÀ yeeo DeeHe

• YeeqkeÌle Meyo keÀe DeLe& yelee mekeWÀies ;

• efnvoer kesÀ YeeqkeÌle keÀeJ³e keÀer meeceev³e efJeMes<eleeDeeW keÀe GuuesKe keÀj mekeWÀies ;

• YeeqkeÌle keÀeJ³e keÀer efJeefYeVe ÒeJe=efÊe³eeW keÀer efJeMes<eleeSB yelee mekeWÀies ;

• YeeqkeÌle keÀeJ³e kesÀ efJekeÀeme keÀe JeCe&ve keÀj mekeWÀies SJeb

• Heeþd³e¬eÀce kesÀ Devegmeej keÀyeerj keÀer meeefKe³eeW (FkeÌkeÀerme) keÀe SJeb leguemeer kesÀ efJeve³e Heef$ekeÀe kesÀ oes HeoeW keÀe DeOOe³eve keÀjWies ~

1.1 - ÒemleeJevee

³en efnvoer keÀe DeefveJee³e& Heeþd³e¬eÀce (Hindi Compulsory MIL) nw ~ DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Yee<ee (Modern Indian Language) kesÀ ©He ceW efnvoer ûenCe keÀjves Jeeues íe$e Je íe$eeDeeW kesÀ efueS ³en Òemlegle keÀer ieF& nw ~ Fme Heeþd³e¬eÀce keÀer ³en Henueer FkeÀeF& ns ~ Fme Heeþdîe¬eÀce ceW DeeHekeÀes efnvoer YeeqkeÌle keÀeJ³e kesÀ mJe©He SJeb efJekeÀeme kesÀ yeejs ceW meeceev³e peevekeÀejer oer peeSieer ~ Fmecesb DeeHe keÀyeerj kesÀ ®e³eefvele FkeÌkeÀerme meeefKe³eeW SJeb leguemeer ke=Àle efJeve³e Heef$ekeÀe kesÀ oes HeoeW keÀe DeOOe³eve Yeer keÀjWies ~ yeeo keÀer FkeÀeF& ceW DeeHe DeeOegefvekeÀ keÀefJe³eeW kesÀ yeejs ceW Heæ{Wies SJeb GvekesÀ keÀey³e keÀe DeOOe³eve keÀjWies ~

YeeqkeÌlekeÀeue efnvoer meeefnl³e keÀe mJeCe& keÀeue ceevee peelee nw~ Dele: DeeHekeÀe ÒeJesMe efnvoer meeefnl³e cesb Fmeer keÀeue mes keÀje³ee ie³ee nw~ Fme keÀeue kesÀ keÀefJe SJeb meeefnl³e keÀer peevekeÀejer ÒeeHle keÀj DeeHe ieJe& SJeb GlkebÀþe mes Yej peeSBies~ Fmeer keÀeue (1375 mes1650 F&.) kesÀ oewjeve keÀyeerj, leguemeer, metj, pee³emeer, ceerje, jnerce pewmes ceneve keÀefJe ngS efpevekeÀer j®eveeDeeW ves Yeejleer³e mebmkeÀ=efle SJeb meceepe kesÀ mebmkeÀej kesÀ meeLe ueeKeesb vej veeefj³eeW kesÀ Ëo³e cesb DeHevee mLeeve yevee³ee ~ GvnW ÒeYeeefJele SJeb Òesefjle efkeÀ³ee ~ efnvoer meeefnl³e kesÀ DeOOe³eve mes Henues nceW Fme keÀeue keÀer

efJeMes<eleeDeeW keÀes þerkeÀ mes mecePe uesvee ®eeefnS ~ YeeqkeÌle keÀeJ³e keÀe uesKeve ke̳eeW DeejbYe ngDee ? Gme ³egie keÀer HeefjefmLeefle³eeB ke̳ee LeeR? YeeqkeÌle keÀeJ³e keÀer ÒecegKe ÒeJe=efÊe³eeB keÀewve-keÀewve meer nW? YeeqkeÌle keÀeJ³e keÀe efJekeÀeme kewÀmes ngDee? Fve meYeer ÒeMveeW keÀe GÊej peevekeÀj Fme FkeÀeF& keÀes DeeHe mecePe mekeWÀies meeLe ner efnvoer meeefnl³e keÀes peeveves mecePeves kesÀ efueS DeeHe Òesefjle neWies ~

YeeqkeÌle keÀeJ³e kesÀ Debleie&le DeveskeÀ ceneve keÀefJe Deeles nQ~ meyekeÀer j®eveeSB YeeqkeÌle YeeJevee mes Òesefjle nQ uesefkeÀve Fve keÀefJe³eeW kesÀ keÀeJ³e keÀer Deueie Deueie Hen®eeve Yeer nw ~ GoenjCele: keÀyeerj SJeb leguemeer kesÀ keÀeJ³e ceW keÀeHeÀer efYeVeleeSB nW ~ ³es efYeVeleeSB keÀewve keÀewve meer nQ? SJeb FvekeÀe DeeOeej ke̳ee nw? Fve Hej nce Fme FkeÀeF& ceW efJe®eej keÀjWies ~

1.2 - YeeqkeÌle keÀeJ³e keÀer HejbHeje

YeeqkeÌle keÀe Goiece JesoeW keÀes ceevee ie³ee nw~ JesoeW ceW yengle mes megkeÌle Deewj ceb$e nQ efpeveceW keÀäeW Deewj ogKeeW mes cegkeÌle keÀjves keÀer ÒeeLe&vee F&MJej mes keÀer ieF& nw ~ meeLe ner ³en keÀecevee Yeer keÀer ieF& nw efkeÀ F&MJej yeue Deespe Deewj menveMeeqkeÌle Òeoeve keÀjs ~F&MJej ³ee efJeefYeVe osJeleeDeeW kesÀ Òeefle DeejeOekeÀ keÀer Fme lejn keÀer ÒeeLe&veeDeeW ceW nce YeeqkeÌle keÀe cetue lelJe Hee mekeÀles nQ ~ YeeqkeÌle kesÀ Fme lelJe keÀes nce GHeefve<eoeW ceW Yeer Heeles nQ, uesefkeÀve FmekeÀe JeemleefJekeÀ efJekeÀeme YeieJeoieerlee ceW efceuelee nw ~

YeieJeodieerlee ceW F&MJej kesÀ Òeefle ienjer efveÿe keÀes peerJeve keÀe ue#³e yelee³ee ie³ee nw~ ieerlee ceW F&MJej ÒeeeqHle kesÀ leerve ceeie& yeleeS ieS nQ-keÀce&, %eeve,Deewj YeeqkeÌle ~ keÀce&keÀe mecyevOe Gve Dee®eej-efJe®eejeW mes nw, efpevekeÀe Heeueve keÀjkesÀ J³eeqkeÌle DeHeves keÀes F&MJej keÀer ÒeeeqHle kesÀ ³eesi³e yeveelee nw peyeefkeÀ %eeve keÀe mecyevOe F&MJej mebyebOeer lelJe ef®ebleve mes nw SJeb YeeqkeÌle keÀe mebyebOe F&MJej kesÀ Òeefle efveÿe Deewj Òesce Üeje GmekeÀer ÒeeeqHle mes nw ~ F&MJej ÒeeeqHle keÀe SkeÀ Dev³e ceeie& nw ³eesie efpemeceW keÀþesj meeOevee Deewj leHe Hej yeue efo³ee peelee nw~

YeeqkeÌle meeefnl³e keÀe Go³e meyemes Henues oef#eCe ceW ngDee ~ oef#eCe ceW YeeqkeÌle keÀe ÒeYeeJe F&mee keÀer ogmejer-leermejer Meleeyoer mes efoKeeF& osves ueielee nw ~ Fmemes HetJe& JeneB yeew× Deewj pewve Oece& keÀe ÒeYeeJe Lee ~ efkebÀleg yeeo ceW Jew<CeJe Deewj MewJe Oece& keÀe ÒeYeeJe yeæ{ves ueiee ~ Fve oesveeW kesÀ yeæ{les ÒeYeeJe ves YeeqkeÌle kesÀ Òemeej ceW ³eesie efo³ee ~ leefceue meeefnl³e ceW Deef[³eejeW leLee DeeueJeejeW keÀer HejbHejeDeeW keÀe mebyebOe YeeqkeÌle meeefnl³e mes nw ~ DeeueJeej mebleeW keÀer HejbHeje F&mee mes 100-200 Je<e& HetJe& mes DeejbYe

neskeÀj yeejnJeeR Meleeyoer lekeÀ efoKeeF& osleer nw ~ Deef[³eejeW kesÀ FäosJe efMeJe Les Deewj DeeueJeejeW kesÀ efJe<Ceg DeLeJee jece SJeb keÀ=<Ce Les ~ YeeqkeÌle meeefnl³e kesÀJeue leefceue Yee<ee lekeÀ ner meerefcele veneR Leer yeefukeÀ ceue³eeuece, lesuegieg ceW Yeer FmekeÀe ÒeCe³eve ngDee ~ keÀVe[ Yee<ee ceW Yeer YeeqkeÌle meeefnl³e keÀer j®evee ngF& ~ oef#eCe ces efJeÐeceeve YeeqkeÌle keÀer HejcHeje ner 13Jeebr-14Jeerb meoer ceW DeefKeue Yeejleer³e Deeboesueve kesÀ ©He cesb efJekeÀefmele ngF& ~

13 JeeR-14 JeeR meoer kesÀ Fme YeeqkeÌle Deeboesueve Hej Fmueece kesÀ SkesÀMJejJeeo keÀe ÒeYeeJe Yeer Lee ~ Fmueece keÀer SkeÀ MeeKee metHeÀer cele ceW efveefnle Òesce lelJe Deewj GoejleeJeeo ves YeeqkeÌle Deeboesueve keÀes Deewj DeefOekeÀ J³eeHekeÀ leLee ueeskeÀefÒe³e yevee³ee ~

1. 3 - YeeqkeÌle keÀe mJe©He

YekeÌle keÀefJe, Henues YekeÌle Les yeeo ceW keÀefJe ~GvneWves keÀefJelee kesÀ efueS keÀefJelee veneR keÀer Leer yeefukeÀ meYeer YekeÌle keÀefJe³eeW ves F&MJej kesÀ Òeefle DeHeves Ëo³e kesÀ GodieejeW keÀes ner JeeCeer oer Leer, FmeerefueS GvekesÀ MeyoeW ceW me®®eer efve<þe, ienje Devegjeie Deewj leerJe´ YeeJeveelcekeÀ GodJesie mHe<ì Heefjueef#ele neslee nw ~ keÀyeerj ,pee³emeer, metj, leguemeer ceerje Deeefo meYeer YekeÌle Deewj keÀefJe oesveeW Les uesefkeÀve GvekesÀ keÀeJ³e ceW YeeqkeÌle kesÀ DeefleefjkeÌle Dev³e yeeleeW ceW SkeÀ ©Helee veneR nw ~ YeefkeÌle kesÀ mJe©He ceW Yeer FvekesÀ ³eneB kegÀí ve kegÀí Yeso DeJeM³e nw pewmes metjoeme keÀer YeeqkeÌle meK³e YeeJe keÀer nw lees leguemeer keÀer oem³e YeeJe keÀer Deewj keÀyeerj, pee³emeer SJeb ceerje keÀer oecHel³e YeeJe keÀer ~

1.3.1-YeeqkeÌle keÀe DeLe&

YeeqkeÌle Meyo keÀer efve<HeefÊe Yeped Oeeleg mes ngF& nw, efpemekeÀe DeLe& nw - mesJee keÀjvee ~ Hejvleg FmekeÀe DeLe&mesJee lekeÀ meerefcele veneR nw ~ YeeqkeÌle ceW F&MJej keÀe Yepeve, Hetpee Òeerefle Deewj DeHe&Ce meYeer Meeefceue nw ~ DeLee&led F&MJej kesÀ Òeefle DeHeves Òesce keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle ner YeeqkeÌle nw~ Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue kesÀ Devegmeej Þe×e Deewj Òesce kesÀ ³eesie keÀe veece YeeqkeÌle nw (ef®ebleeceefCe, Yeeie 1 He=ÿ - 56) ~

1.3.2 - YeeqkeÌle keÀe mJe©He

F&MJej ÒeeeqHle keÀe meyemes medgiece meeOeve nw YeeqkeÌle ~ YeeieJele HegjeCe kesÀ Devegmeej YeeqkeÌle kesÀ veew ÒekeÀej kesÀ meeOeve mJeerkeÀej efkeÀS ieS nQ ³eLee-

1. ÞeJeCe - F&MJej kesÀ ©He, iegCe, ueeruee keÀe ÞeJeCe keÀjvee ~

2.keÀerle&ve - F&MJej kesÀ veece, ©He, iegCe, ueeruee keÀe ieeve keÀjvee ~

3.mcejCe - F&MJej kesÀ veece, ©He, iegCeeW keÀes ³eeo keÀjvee ~

4. HeeomesJeve - F&MJej kesÀ ®ejCeeW ceW mesJee keÀjvee ~

5. De®e&vee - F&MJej keÀe Hegpeve De®e&ve keÀjvee ~

6. Jebove - F&MJej keÀer Jebovee keÀjvee ~

7.oem³e - F&MJej keÀes DeHevee mJeeceer ceeve keÀj oeme YeeJe mes GvekeÀer mesJee keÀjvee ~

8.meK³e - F&MJej keÀes DeHevee meKee yebOeg Je efce$e ceevevee ~

9. Deelce efveJesove - F&MJej kesÀ ®ejCeeW ceW meJe&mJe DeefHe&le keÀjvee ~

YeeieJele HegjeCe ceW YeeqkeÌle kesÀ oes YesoeW keÀer ®e®ee& keÀer ieF&nw, ³eLee -

1. meiegCee 2. efveieg&Cee

peye YekeÌle efkeÀmeer F®íe mes Òesefjle neskeÀj F&MJej keÀer Hetpee De®e&vee keÀjlee nw lees Ssmeer YeeqkeÌle meiegCee ³ee ieewCeer YeeqkeÌle keÀnueeleer nw ~ peye YekeÌle cees#e keÀer keÀecevee Yeer l³eeie oslee nw leLee F&MJej keÀe Òesce Deewj GmekeÀer keÀæ=Hee ÒeeHle keÀjvee ner GmekeÀe ue#³e jn peelee nw lees Ssmeer YeeqkeÌle efveieg&Cee ³ee DenslegkeÀer YeeqkeÌle keÀnueeleer nw ~

1.4 -YeeqkeÌle keÀeue

efnvoer meeefnl³e kesÀ Fefleneme keÀe efÜleer³e ®ejCe YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ veece mes peevee peelee nw ~ Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves mebJeled 1375efJe.mes mebJeled 1700 efJe. (1325F&. mes 1650 F&. lekeÀ) kesÀ mece³e keÀes YeeqkeÌle keÀeue kesÀ veece mes Hen®eevee nw ~ Fme keÀeue ceW GHeueyOe j®eveeDeeW ceW YeeqkeÌle YeeJekeÀer ÒeOeevelee nw Dele: Fmes YeeqkeÌle

keÀeue keÀne ie³ee pevelee kesÀ Ëo³e keÀes mebYeeueves Deewj ueerve jKeves kesÀ efueS oyeer ngF& YeeqkeÌle keÀes peieeves ueies~ ¬eÀceMe: YeeqkeÌle keÀe ÒeJeen Ssmee efJemle=le Deesj Òeyeue neslee ie³ee efkeÀ GmekeÀer ueHesì ceW kesÀJeue efnvot pevelee ner veneR, osMe ceW yemeves Jeeues men=o³e cegmeueceeveeW ceW mes Yeer ve peeves efkeÀleves Dee ieS

mej peepe& efûe³eme&vevesHegvepee&iejCe keÀne YeeJeeJesMe keÀe efJe<e³e nes ie³ee Lee ~ Dee®ee³e& MegkeÌue ves Oece& keÀer jmeelcekeÀ DevegYetefle keÀes YeeqkeÌle keÀne YeeqkeÌleYeeJe keÀe cetue ñeesle oef#eCe Yeejle kmeece´ep³e keÀer mLeeHevee nes peeves mes efnvot pevelee ceW efvejeMee DYeeJevee Iej keÀj ie³eer Leer efpememes YeeqkeÌle YeeJe keÀes ³eneB HesÀueves keÀe GHe³egkeÌle DeJemej efceuee ~ GvekesÀ Devegmeej, YeeqkeÌle kesÀ Deeboesueve keÀer pees uenj oef#eCe mes DeeF&, Gmeer ves GÊej Yeejle keÀer HeefjefmLeeflemeeceev³e YeeqkeÌle ceeie& keÀer YeeJevee kegÀí ueesieeW

YeeqkeÌle keÀeue keÀe efvecveevegmeej Jeiee

meble keÀefJe, %eeveekeÀyeerj oeme nQ efpevekesÀ ÒeefleefveefOe keÀefJÒeefle YeeqkeÌleYeeJe ke=À<Ce keÀeJ³e HejcHeje kesÀ Debleie&le J³ekeÌle ngDee SJeb Fme HejcHejÒeefleefveefOe keÀefJe me

efveie&gCe YeeqkeÌle

meble keÀeJ³e

(%eeveeÞe³eer MeeKee)

ÒeefleefveefOe keÀefJe- keÀyeerj

keÀeue keÀne ie³ee nw~ Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue keÀe keÀLeve nw–’keÀeueoMeea YekeÌle keÀefJe pevelee kesÀ Ëo³e keÀes mebYeeueves Deewj ueerve jKeves kesÀ efueS oyeer ngF& YeeqkeÌle keÀes peieeves

YeeqkeÌle keÀe ÒeJeen Ssmee efJemle=le Deesj Òeyeue neslee ie³ee efkeÀ GmekeÀer ueHesì ceW kesÀJeue efnvot pevelee ner veneR, osMe ceW yemeves Jeeues men=o³e cegmeueceeveeW ceW mes Yeer ve peeves efkeÀleves Dee ieS “ ~

mej peepe& efûe³eme&veves YeeqkeÌle Deeboesueve keÀes HebênJeer Meoer keÀe OeeHegvepee&iejCe keÀne nw ~ GvekesÀ Devegmeej Fme ³egie ceW Oece&, %eeve keÀe veneR yeefukeÀ YeeJeeJesMe keÀe efJe<e³e nes ie³ee Lee ~ Dee®ee³e& MegkeÌue ves Oece& keÀer jmeelcekeÀ DevegYetefle Àes YeeqkeÌle keÀne nw ~ YeeqkeÌle meejs pevemecegoe³e keÀer mebHeefÊe nw

YeeqkeÌleYeeJe keÀe cetue ñeesle oef#eCe Yeejle keÀes ceeveles nQ~ GÊej Yeejle ceW cegeqmuece meece´ep³e keÀer mLeeHevee nes peeves mes efnvot pevelee ceW efvejeMee DYeeJevee Iej keÀj ie³eer Leer efpememes YeeqkeÌle YeeJe keÀes ³eneB HesÀueves keÀe GHe³egkeÌle DeJemej efceuee ~ GvekesÀ Devegmeej, YeeqkeÌle kesÀ Deeboesueve keÀer pees uenj oef#eCe mes DeeF&, Gmeer ves GÊej Yeejle keÀer HeefjefmLeefle kesÀ Deveg©He efnvot-cetmeueceeve oesveeW kesÀ efueS SkeÀ meeceev³e YeeqkeÌle ceeie& keÀer YeeJevee kegÀí ueesieeW kesÀ n=o³e ceW peieeF& ~

Ìle keÀeue keÀe efvecveevegmeej JeieeakeÀjCe efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw

meble keÀefJe, %eeveeÞe³eer MeeKee kesÀ Debleie&le Deeles nQ SJeb FvekesÀ Òeeflee

~ Fmeer lejn metHeÀer keÀefJe, ÒesceYeeieea MeeKee kesÀ Debleie&efpevekesÀ ÒeefleefveefOe keÀefJe ceefuekeÀ cegncceo pee³emeer nQ ~ Fmeer ÒekeÀej YeieJeeve ke=À<Ce kesÀ Òeefle YeeqkeÌleYeeJe ke=À<Ce keÀeJ³e HejcHeje kesÀ Debleie&le J³ekeÌle ngDee SJeb Fme HejcHejÒeefleefveefOe keÀefJe metj oeme ngS peJeefkeÀ jece keÀeJ³e HejcHeje kesÀ Debleie&le jece kesÀ Òeefle

YeeqkeÌle keÀeue

efveie&gCe YeeqkeÌle

metHeÀer keÀeJ³e

(ÒesceeÞe³eer MeeKee)

ÒeefleefveefOe keÀefJe-pee³emeer

meiegCe YeeqkeÌle

ke=À<Ce keÀeJ³e

(meeK³e YeeqkeÌle)

ÒeefleefveefOe keÀefJe-metj

keÀeueoMeea YekeÌle keÀefJe pevelee kesÀ Ëo³e keÀes mebYeeueves Deewj ueerve jKeves kesÀ efueS oyeer ngF& YeeqkeÌle keÀes peieeves

YeeqkeÌle keÀe ÒeJeen Ssmee efJemle=le Deesj Òeyeue neslee ie³ee efkeÀ GmekeÀer ueHesì ceW kesÀJeue efnvot pevelee ner veneR, osMe ceW yemeves Jeeues men=o³e cegmeueceeveeW ceW mes

nJeer Meoer keÀe Oeeefce&keÀ %eeve keÀe veneR yeefukeÀ

YeeJeeJesMe keÀe efJe<e³e nes ie³ee Lee ~ Dee®ee³e& MegkeÌue ves Oece& keÀer jmeelcekeÀ DevegYetefle pevemecegoe³e keÀer mebHeefÊe nw ~ MegkeÌue peer

~ GÊej Yeejle ceW cegeqmuece meece´ep³e keÀer mLeeHevee nes peeves mes efnvot pevelee ceW efvejeMee Deewj DeJemeeo keÀer YeeJevee Iej keÀj ie³eer Leer efpememes YeeqkeÌle YeeJe keÀes ³eneB HesÀueves keÀe GHe³egkeÌle DeJemej efceuee ~ GvekesÀ Devegmeej, YeeqkeÌle kesÀ Deeboesueve keÀer pees uenj oef#eCe mes DeeF&, Gmeer

cetmeueceeve oesveeW kesÀ efueS SkeÀ

akeÀjCe efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw -

SJeb FvekesÀ ÒeefleefveefOe keÀefJe ~ Fmeer lejn metHeÀer keÀefJe, ÒesceYeeieea MeeKee kesÀ Debleie&le Deeles nQ

~ Fmeer ÒekeÀej YeieJeeve ke=À<Ce kesÀ Òeefle YeeqkeÌleYeeJe ke=À<Ce keÀeJ³e HejcHeje kesÀ Debleie&le J³ekeÌle ngDee SJeb Fme HejcHeje kesÀ

tj oeme ngS peJeefkeÀ jece keÀeJ³e HejcHeje kesÀ Debleie&le jece kesÀ Òeefle

meiegCe YeeqkeÌle

jece keÀeJ³e

(oem³e YeeqkeÌle)

ÒeefleefveefOe keÀefJe-leguemeer

pees YeeqkeÌle YeeJe DeefYeJ³ekeÌle ngDee GmekesÀ ÒeefleefveefOe keÀefJe leguemeer oeme ngS~ YeeqkeÌle keÀeue keÀes efnvoer meeefnl³e keÀe mJeCe& keÀeue keÀne peelee nw ~ Fme YeeJe keÀes DeefYeJ³ekeÌle keÀjves Jeeuee SkeÀ oesne Òemlegle nw -

meej meej meye DeBOeje keÀefniees, leguemeer keÀner Devegþer ~ ye®eer Keg®eer meye keÀefyeje keÀefniees, Deewj keÀner meye Pegþer ~~

(³eneB DeBOeje Meyo metjoeme kesÀ efueS Òe³eesie ngDee nw ~)

1.4.1-YeeqkeÌle keÀeue keÀer meeceev³e efJeMes<eleeSB

YeeqkeÌle keÀeue ceW cetue GÎsM³e F&MJej DeejeOevee SJeb F&MJej ÒeeeqHle kesÀ GÐece ner nQ~ ³ener Fme keÀeue keÀer meJeexÊece efJeMes<elee nw efkeÀ YekeÌle keÀefJe, keÀeJ³e kesÀ ceeOOece mes F&MJej lekeÀ HengB®evee ®eenlee nw~ Gmes ÒeeHle keÀjvee ®eenlee nw ~ Fme keÀeue kesÀ keÀefJe³eeW keÀes oes YeeieeW ceW osKee ie³ee, Henues ÒekeÀej kesÀ keÀefJe Jes ngS pees F&MJej keÀes efveie&gæCe efvejekeÀej SJeb Depevcee ceevekeÀj ®eues, efpevnW efveieg&Ce YeeqkeÌle Oeeje kesÀ Debleie&le ceevee ie³ee SJeb otmejs ÒekeÀej kesÀ keÀefJe Jes ngS pees F&MJej kesÀ meiegCe YeeqkeÌle Oeeje kesÀ Debleie&le mJeerkeÀej efkeÀS ieS ~

efveie&gCe keÀefJe³eeW keÀes Hegve: F&MJej ÒeeeqHle kesÀ GÐece DeLeJee F&MJej ÒeeeqHle kesÀ ceeie& kesÀ DeeOeej Hej oes YeeieeW cesb yeeBìe ie³ee ~ meble keÀefJe³eeW ves %eeve kesÀ DeeOeej Hej DeejeOevee keÀer lees GvnW %eeveeÞe³eer MeeKee ³ee %eeveceeieea MeeKee kesÀ Debleie&le ceevee ie³ee ~ Fmeerlejn Òesce keÀes F&MJej ÒeeeqHle keÀe DeeOeej ceeveves Jeeues metHeÀer keÀefJe³eeW keÀes ÒesceeÞe³eer MeeKee kesÀ Debleie&le ceevee ie³ee efpevekesÀ efueS Òesceceeieea MeeKee veece Yeer Òe®eefuele nw ~

1.4.2 -meble keÀeJ³e keÀer ÒeJe=efÊe³eeB

efnvoer meeefnl³e ceW meble Meyo Gve keÀefJe³eeW kesÀ efueS Òe³egkeÌle neslee nw pees efveie&gCeesHeemekeÀ nQ SJeb %eeveceeieea nQ~ meble Meyo keÀe Òe³eesie meoe®eej mes ³egkeÌle J³eeqkeÌle kesÀ efueS efkeÀ³ee peelee nw - mevlejmeoe®eejue#eCe: ~ [e@. HeerleecJejoÊe yeæ[LJeeue ves meble Meyo keÀe mebyebOe Meeble mes ceevee nw Deewj FmekeÀe DeLe& efkeÀ³ee nw -efveJe=efÊeYeeieea ³ee Jesjeieer ~ Dee®ee³e& efJeve³eceesnve Mecee& ves meble keÀer J³eeK³ee keÀjles ngS efueKee nw - pees DeelceesVeeflekeÀer keÀecevee keÀjlee nw, meble keÀne peeSiee ~

meble keÀefJe³eeW ceW ÒecegKe keÀyeerj oeme nQ ~ FvekesÀ DeefleefjkeÌle oeog o³eeue, megvoj oeme, veevekeÀ, jwoeme, ceuetkeÀ oeme Deeefo keÀefJe³eeW keÀer ieCevee Yeer meble keÀefJe³eeW ceW keÀer peeleer nw ~ meb#esHe cesb meble keÀeJ³e keÀer ÒeJe=efÊe³eeW keÀe efve©HeCe efvecve Meer<e&keÀeW kesÀ Debleie&le efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw -

1. efveieg&CeesHeemevee

2. %eeve keÀer cenÊee

3. ieg© keÀer cenÊee

4. DeÜwleJeeoer efJe®eejOeeje

5. jnm³eevegYetefle

6. yee¿e[cyejeW keÀe Keb[ve

7. peeefle ÒeLee keÀe efJejesOe

8. mJeevegYetefle keÀe Jeue

9. veejer efJe<e³ekeÀ ¢efäkeÀesCe

10. meble keÀeJ³e keÀer Yee<ee

1. efveieg&CeesHeemevee : meble keÀefJe efveieg&CeesHeemekeÀ Les ~ Jes F&MJej keÀes efveie&gCe efvejekeÀej, Depevcee

DeefJeveeMeer leLee meJe&J³eeHeer ceeveles nQ ~ meble keÀefJe³eeW ves efpemes jece, nefj, ieesefJebo Deeefo veeceeW mes HegkeÀeje nw Jen Yeer GvekeÀe efveie&gCe ye´ïe ner nw ~ keÀyeerj efveieg&Ce jece keÀe peHe keÀjves keÀes keÀnles nQ -

efveie&gCe jece peHeng js YeeF&, DeefJeiele keÀer ieefle ueKeer ve peeF& ~

efveieg&CeesHeemevee meble keÀeJ³e keÀe keWÀê efyebog nw ~

2. %eeve keÀer cenÊee : meble keÀefJe³eeW ves %eeve keÀer cenÊee keÀes Yeer DeHeves keÀeJ³e ceW ÒeefleHeeefole efkeÀ³ee

nw~ ³en %eeve Meeðe %eeve ve neskeÀj Deelce %eeve nw ~ Deelce %eeve ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS ef®eÊe keÀer efvece&uelee SJeb Ëo³e keÀer HeeJevelee DeeeJeM³ekeÀ nw ~ Fme %eeve oMee ceW ceveceW mJele: ner keÀ©Cee,Deefnbmee,Òesce, l³eeie GoeÊeJe=efÊe³eeW keÀe Go³e nes peelee nw ~ keÀyeerj keÀe cele nw efkeÀ mel³e keÀes mel³e keÀnvee SJeb Demel³e keÀes Demel³e keÀnvee ner %eeve ¢efä nw ~

3. ieg© keÀer cenÊee : meble keÀefJe³eeW ves %eeve keÀer ÒeeeqHle kesÀ efueS ieg© keÀes DeeJeM³ekeÀ ceevee nw ~ ieg©

kesÀ efyevee %eeve ÒeeHle veneR nes mekeÀlee ~ efveieg&Ce, efvejekeÀej Hejceyeïe keÀe %eeve ieg© ner keÀjJeelee nw Dele: ieg© F&MJej mes Yeer yeæ[e nw -

iegg© ieesefJebo oesG Keæ[s, keÀekeÀs ueeieg Hee³e ~ yeefuenejer ieg© DeeHeCes, ieesefJebo efo³ees yelee³e ~~

ye´ïe mes mee#eelkeÀej keÀjeves keÀer MeeqkeÌle ieg© ceW ner nw ~ meble keÀefJe³eeW kesÀ Devegmeej ieg© keÀer cenÊee meJee&efOekeÀ nw ~

4. DeÜwleJeeoer efJe®eejOeeje :

meblekeÀeJ³e keÀer efJe®eejOeeje DeÜwle oMe&ve mes He³ee&Hle meec³e jKeleer nw ~ F&MJej keÀes keÀyeerj ves efveiet&Ce, efvejekeÀej ceeveles ngS, Gmes meJe&J³eeHeer ceevee nw ~ peerJe keÀes

F&MJej keÀe ner Òeefle©He ceevee nw –

ueeueer cesjs ueeue keÀer, efpele osKeeQ eflele ueeue ~ ueeueer osKeve ceQ ieF&, ceQ Yeer nes ieF& ueeue ~~

DeÜwleJeeefo³eeW keÀer YeeBefle ner meble keÀefJe³eeW ves peerJe SJeb yeïe keÀer SkeÀlee keÀes mJeerkeÀej efkeÀ³ee nw ~ Hejbleg cee³ee FvnQ Deueie keÀj osleer nw ~ keÀyeerj ves Fme YeeJe keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle ceW efueKee nw-

peue ceW kegbÀYe kegbÀYe ceW peue nw yeenj Yeerlej Heeveer ~ HegÀìe kegbÀYe peue peueefnb meceevee ³en lele keÀLesng %eeveer ~~

³eneB yeenj keÀe peue efpemeceW Ieæ[e lewj jne nw, Jen ye´ïe keÀe ÒeleerkeÀ nw Syeb kegbÀYe kesÀ Yeerlej keÀe peue peerJe nw ~ Fve oesveeW keÀes kegbÀYe DeLee&led cee³ee ves Deueie keÀj jKee nw ~ Dele: cee³ee, DeLee&led Ieæ[s keÀer oerJeej ìtìles ner peerJe SJeb ye´ïe keÀe efceueve nes peelee nw ~ cee³ee kesÀ yeejs ceW keÀyeerj keÀnles nQ efkeÀ Jen þefieveer nw ~ peerJe keÀes þie keÀj ye´ïe mes Deueie keÀj osleer nw Dele: cee³ee mes ye®eves keÀe GHeosMe osles ngS keÀyeerj

keÀnles nQ –

cee³ee cene þefieveer nce peeveer ~ eflejiegve HeÀeBme efueS keÀj [esuew yeesuew ceOegjer yeeveer ~~

5. jnm³eevegYetefle – meble keÀeJ³e keÀer SkeÀ ÒecegKe ÒeJe=efÊe nw- jnm³eevegYegefle ~ efveieg&Ce ye´ïe kesÀ Òeefle GvekesÀ keÀeJ³e ceW pees Òesce YeeJevee efoKeeF&Heæ[leer nw, Gmeer kesÀ keÀejCe GvekeÀer keÀefJelee ceW jnm³eJeeo keÀe meceeJesMe nes ie³ee nw ~ keÀyeerj kesÀ Devegmeej Deelcee kesÀ ©He ceW ðeer DeLeJee ogueefnve nw SJeb Hejceelcee Heg©<e DeLeJee Heefle ©He ceW nw ~ Fme lejn oecHel³e Òesce kesÀ ©He ceW keÀyeerj ves Deelcee-Hejceelcee kesÀ Òesce keÀe GuuesKe efkeÀ³ee nw, ³eLee-

ogueefnefve ieeJeng cebieuee®eej ~ ceesjs Iej DeeS nes jepee jece Yejleej ~~

6. yee¿e[cyejeW keÀe Keb[ve-

keÀyeerj ves yee¿e[cyejeW keÀe [ìkeÀj cegkeÀeyeuee efkeÀ³ee ~ cetefle&Hetpee, leerLee&ìve, Je´led, jespee, veceepe Deeefo Oece& kesÀ yee¿e[cyej nQ ~ mevleeW keÀes FveHej efJeMJeeme veneR nw ~ Jes HejbHejeiele ©efæ{, DevegHe³eesieer ÒeoMe&ve, DebOe efJemJeeme keÀce& keÀeC[ kesÀ keÀÆj efJejesOeer Les ~ GvnW efnvog cegmeueceeve oesveeW ceW J³eeHle meeceeefpekeÀ SJeb Oeeefce&keÀ yegjeF&

Hemebo veneR Leer ~ keÀyeerj oeme FmekeÀer Deeuees®evee keÀjles ngS keÀnles nQ –

Dejs Fve oesGve jen ve HeeF& ~ efnvogDeve keÀer efnvogDeeF& osKeer legjkeÀve keÀer legjkeÀeF& ~~

Jes Oece& kesÀ meeceev³e lelJe – mel³e, Deefnbmee, Òesce, keÀ©Cee, meb³ece Deewj meoe®eej kesÀ meceLe&keÀ Les ~ Jes me®®es DeLeeX ceW SkeÀ meceepe megOeejkeÀ Les ~

7. peeefle ÒeLee keÀe efJejesOe-

meble keÀefJe³eeW ves peeefle ÒeLee SJeb meceepe cesb J³eeHle Tb®e veer®e keÀer YeeJevee keÀe KeguekeÀj efJejesOe efkeÀ³ee ~ keÀyeerj ves T®®e Jeie& SJeb ye´eïeCe Jeie& keÀe GHeneme efkeÀ³ee ~ Jes mHemì ©He mes keÀnles nQ efkeÀ nceejer jieeW ceW yenves Jeeuee Ketve peJe SkeÀ pewmee nw lees

efHeÀj legce Tb®es kegÀue kesÀ kewÀmes nes Deewj nce veer®e kewÀmes nQ –

nceejs kewÀmes ueesng, legcnejs kewÀmes ogOe ~ legce kewÀmes yeecnve Heeb[s nce kewÀmes mego ~~

8. mJeevegYetefle keÀe Jeue – meble keÀefJe³eeW ves mJeevegYetle mel³e kesÀ DeeOeej Hej meceepe keÀe efoioMe&ve efkeÀ³ee~ Gvnesves pees meceepe cesb osKee GmekesÀ Heefjceepe&ve kesÀ efueS keÀYeer mebkeÀes®e venerb efkeÀ³ee ~ Jes HegmlekeÀ %eeve mes DeefOekeÀ DevegYegefle %eeve keÀes cenlJe osles nw ~

9. veejer efJe<e³ekeÀ ¢efäkeÀesCe- meble keÀefJe³eeW ves veejer kesÀ Òeefle mJemLe ¢efäkeÀesCe veneR DeHevee³ee ~ Jes veejer keÀes vejkeÀ keÀe Üej, cee³ee SJeb DeelceesVeefle ceW yeeOekeÀ mecePeles nQ ~ veejer efveboe keÀjles ngS GvekeÀe keÀnvee nwö

veejer efkeÀ PeeF¥ Hejled DebOee nesle Yegpebie ~ keÀyeerje eflevekeÀer keÀewve ieefle pees efvele veejer kesÀ mebie ~~

10. meble keÀeJ³e keÀer Yee<ee – meble keÀeJ³e keÀer Yee<ee DeHeefj<ke=Àle nw ~ Dee®ee³e& jece®evê MegkeÌue vesb meble

keÀefJe³eeW keÀer Yee<ee keÀes ‘meOegkeÌkeÀæ[er’ Yee<ee keÀne nw ~ meble keÀefJe Òee³e: DeefMeef#ele Les SJeb yeesue ®eeue keÀer meeceev³e Yee<ee ceW efueKeles Les ~ Jes osMeeìve efkeÀ³ee keÀjles Les ~ FmeerefueS GvekeÀer Yee<ee ceW DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ MeJoeW keÀe Òe³eesie efceuelee nw ~ keÀyeerj keÀes Yee<ee Hej peyejomle DeefOekeÀej ÒeeHle Lee ~ Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efÜJesoer vesb GvnW

‘JeeCeer keÀe ef[keÌìsìj’ keÀne nw ~

1.4.3- jece keÀeJ³e keÀer ÒeJe=efÊe³eeB

jece keÀeJ³e HejcHeje keÀe SkeÀ megoerIe& Fefleneme nw ~ FmekesÀ kesÀvêefyevog nQ leguemeer oeme ~ jece keÀeJ³e HejcHeje ceW leguemeer ke=Àle jece®eefjle ceeveme SkeÀ ceerue keÀe HelLej nw ~ Dele: jece keÀeJ³e HejcHeje kesÀ SkeÀ ÒecegKe keÀefJe nesves kesÀ keÀejCe nce leguemeer keÀes ner keWÀvê ceeve keÀj jece keÀeJ³e efkeÀ ÒeJe=efÊe³eeW Hej efJe®eej keÀjWies ~ Fme

keÀeJ³eOeeje kesÀ efJeMes<eleeDeeW keÀes efvecveefueefKele Meer<e&keÀeW ceW osKee pee mekeÀlee nw –

1. jece keÀe mJe©He 2. YeeqkeÌle keÀe mJe©He 3. mecevJe³eJeeoer ÒeJe=efÊe 4. cegu³e yeesOe 5. ÒeJebvOe j®evee keÀer ÒeJe=efÊe 6. DeveskeÀ keÀeJ³e Mewefue³eeB 7. DeJeOeer Yee<ee keÀe Òe³eesie 8. íbo SJeb DeuebkeÀej ³eespevee

1. jece keÀe mJe©He – jece keÀeJ³e HejcHeje kesÀ keÀefJe³eeW ves YeieJeeve efJe<Ceg kesÀ DeJeleej jece kesÀ efpeJeve ®eefj$e keÀes DeeOeej JeveekeÀj DeHeves keÀeJ³e ûebLees keÀer j®evee efkeÀ ~ Fve keÀefJe³eeW ves oMejLe kesÀ Heg$e jece ves ceeveefJe³e ueeruee³eeW keÀes efoKee³ee ~ leguemeer kesÀ jece efMeue, MeeqkeÌle SJeb meewvo³e& kesÀ YebC[ej nQ ~ GvneWves jece kesÀ ©He keÀe Swmee ceeveJeer³e ef®e$eæCe efkeÀ³ee nw pees DevegkeÀjefCe³e nw SJeb DeeoMe& nw ~ leguemeer kesÀ jece ueeskeÀ j#ekeÀ nQ , DeOece& efJeveeMekeÀ nQ SJeb Oece& kesÀ mebmLeeHekeÀ nQ ~

2. YeeqkeÌle keÀe mJe©He – jece YekeÌle keÀefJe³eeW ves jece kesÀ Òeefle oem³e YeeJe keÀer YeeqkeÌle YeeJevee ÒeoefMe&le keÀer nw ~ leguemeer mJe³eb keÀes mesJekeÀ leLee jece keÀes DeHevee DeejeO³e ceeveles

nQ ~ GvekeÀe keÀnvee nw – let o³eeue efove neQ ~ let oeefve neQ efYeKeejer ~ neQ DeveeLe HeelekeÀer , let HeeHe Hebgpe nejer ~~

leguemeer keÀer YeeqkeÌle DevegHece nw ~ Fmes veJeOee YeeqkeÌle keÀnles nQ efpemekeÀe ®ejce GlkeÀ<e&efJeve³e Heef$ekeÀe cesb osKee pee mekeÀlee nw ~ leguemeer keÀer

YeeqkeÌle He×efle ceW Yepeve, keÀerle&ve, veece mcejCe, iegCe keÀLeve, owv³e, meceHe&Ce Deeefo YeeJe ÒeeHle nesles nw ~

3. mecevJe³eJeeoer ÒeJe=efÊe – leguemeer kesÀ mece³e ceW meceepe ceW DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer efJemebieefle³eeB J³eeHle LeeR ~ Oece&, peeefle, mebÒeoe³e, Yee<ee kesÀ veece Hej DeeS efove mebIe<e& nesles jnles Les ~

Dele: mecevJe³e Gme ³egie keÀer DeeJeM³ekeÀlee Leer ~ ‘jece®eefjle ceeveme’ ceW leguemeer ves

DeHeves mecevJe³eJeeoer ÒeJe=efÊe keÀes DeHevee³ee nw ~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ nce GvnW ‘ueeskeÀ

vee³ekeÀ’ ceeveles nw ~ GvekeÀe mecHegCe& keÀeJ³e mecevJe³e keÀer efJejeì ®esäe nw Deewj Fme mecevJe³eJeeoer ÒeJe=efÊe kesÀ keÀejCe efn leguemeer kesÀ keÀeJ³e keÀes Fleveer ueeskeÀefÒe³elee ÒeeHle ngF& nw ~

4. cegu³e yeesOe – jece YekeÌle keÀefJe³eeW keÀe ue#³e kesÀJeue keÀeJ³e j®evee keÀjvee ner veneR Lee JeuekeÀer Jes G®®e keÀesefì kesÀ keÀefJe nesves kesÀ meele efn meele GHeos<ekeÀ efYe Les ~ jece®eefjleceeveme cesb leguemeer ves SkeÀ Heg$e (jece, Yejle, ue#ceCe) SkeÀ efce$e (megûeerJe, efJeYeer<eCe) SkeÀ jepee SJeb SkeÀ Heefle keÀs DeeoMe& keÀes mLeeefHele efkeÀ³ee nw ~ ce³ee&oe Heg©<eesÊeced jece keÀe peerJeve veweflekeÀlee keÀer HejekeÀeÿe nw ~ Dee®ee³e&

jece®evê megkeÌue ves leguemeer kesÀ Fmeer efJeMes<elee kesÀ keÀejCe keÀne nw, “Yeejleer³e pevelee keÀe ÒeefleefveefOe keÀefJe ³eefo efkeÀmeer keÀes keÀn mekeÀles nw lees Fvner cenevegYeeJe

keÀes ~”

5. ÒeJebvOe j®evee keÀer ÒeJe=efÊe - jece YekeÌle keÀefJe³eeW ves jece keÀLee keÀes ueskeÀj Òee³e: ÒeyevOe keÀeJ³eeW efkeÀ j®evee efkeÀ ~ leguemeer keÀe jece®eefjle ceeveme Fme HejcHeje keÀe SkeÀ cenlJeHetCe& cene keÀeJ³e nw ~ ÒeyevOe keÀeJ³eeW ceW iecYeerj efJe<e³e efueS peeles nQ ~ jece kesÀ ®eefj$e ceW Swmes DeveskeÀ iecYeerj efJe<e³e SJeb ceeefce&keÀ Òemebie Deeles nQ pees ÒeyevOe keÀeJ³eeW kesÀ DevegkegÀue nesles nw ~ Dee®ee³e& MegkeÌue ves leguemeer keÀes efnvoer kesÀ meJe&Þesÿ

ÒeyevOekeÀejeW ces ceevee nw ~ GvekeÀe keÀnvee nw efkeÀ, “j®evee keÀewMeue, ÒeyevOe Heìglee, meËo³elee Fl³eeefo meye iegCeeskeÀe meceenej nceW jece®eefjle ceeveme ceW

efceuelee nw ~”

6. DeveskeÀ keÀeJ³e Mewefue³eeB- jece YekeÌle keÀefJe Meeðe%e, efJeÜeve SJeb efme× nmle keÀefJe Les ~ leguemeer

ves oesne ®eewHeeF Mewueer ceW ‘jece®eefjle ceeveme’ efkeÀ j®evee keÀer lees keÀefJeÊe -

meJew³eekeÀer Mewueer ceW cegkeÌlekeÀ keÀeJ³e kesÀ ©He ces ‘keÀefJeleeJeueer’ efueKee ~ Heo Mewueer

ceW ‘efJeve³e Heef$ekeÀe’ lees yejJew Mewueer ceW ‘yejJew jecee³eCe’ efueKeer ieF& ~ leguemeer kesÀ keÀeJ³e ceW lelkeÀeueerve Mewefue³eeW keÀe Òe³eesie ÒeeHle neslee nw ~

7. DeJeOeer Yee<ee keÀe Òe³eesie – leguemeer oeme ves jece®eefjle ceeveme DeJeOeer Yee<ee ceW ner efueKee nw ~ GvneWves ye´pe Yee<ee keÀe Yeer megvoj Òe³eesie efkeÀ³ee nw SJeb efJeve³e Heef$ekeÀe Je keÀefJeleeJeueer pewmes cegkeÌle ûevLeeW keÀer j®evee keÀer nw ~ leguemeer keÀer Yee<ee ÒemebieevegkegÀue SJeb GvekesÀ MeJo jmeevegkegÀue, Hee$eevegkegÀue ÒeeHle nesles nQ ~

leguemeer kesÀ DeefleefjkeÌle Dev³e YeeqkeÌlekeÀeueerve keÀefJe³eeW ves jece keÀeJ³e keÀer j®evee Òee³e: DeJeOeer ceW ner keÀer nw ~

8. íbo SJeb DeuebkeÀej ³eespevee – jece YekeÌle keÀefJe keÀeJ³e cece&%e Les ~ Jes keÀeJ³e meeðe kesÀ efve³eceeW mes JeBOeer ngF íbo ³eespevee keÀjves ceW HetCe& meceLe& Les ~ leguemeer ves oesne, ®eewHeeF&, meesjþe, meJew³ee pewmes efnvoer kesÀ íboeW kesÀ meeLe mebmke=Àled íboesb keÀe Yeer Òe³eesie efkeÀ³ee nw ~ GvekesÀ keÀeJ³e ceW Ievee#ejer, keÀefJeÊe , leescej, ef$eYebieer pewmes megvoj íboebs keÀe Yeer Òe³eesie ÒeeHle neslee nw ~ GHecee ©HekeÀ GleddÒes#ee GvekesÀ efÒe³e DeuebkeÀej nQ ~ keÀeJ³e ceW ®ecelkeÀej ÒeoMe&ve kesÀ efueS DeuebkeÀej keÀe Òe³eesie veneR neslee Lee yeefukeÀ DeuebkeÀej JeCe&ve kesÀ efueS efJeMes<e ©He mes DeeJeM³ekeÀ nesles Les ~ jece YeeqkeÌle meeefnl³e FvneR keÀejCees mes efnvoer meeefnl³e keÀer Decegu³e efveefOe nw SJeb ³ener keÀejCe nw efkeÀ nce YeeqkeÌle keÀeue keÀes efnvoer keÀe mJeCe&keÀeue ceeveles nw ~

1.5 - efveie&gCe YeeqkeÌle ceeie&& (keÀyeerj kesÀ meboYe& ceW)

YeeqkeÌle keÀeue keÀes efnvoer meeefnl³e keÀe mJeCe& keÀeue ceevee ie³ee nw ~ Fme keÀeue keÀes meeceev³ele:oes OeejeDeeW ceW efJeYekeÌle efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw, ³eLee-efveie&gCe keÀeJ³e Oeeje SJeb meiegCe keÀeJ³e Oeeje ~ Jes keÀefJe pees F&MJej keÀes efveie&gCe efvejekeÀej, Depevcee ceevekeÀj ®eues, ÒeLece Jeie& kesÀ keÀefJe nwb, peyeefkeÀ DeJeleejJeeo ceW efJeMJeeme keÀj F&MJej kesÀ meiegCe-meekeÀej ©He keÀe JeCe&ve keÀjves Jeeues efÜleer³e Jeie& kesÀ keÀefJe ceeves peeles nQ ~ efveie&gCe keÀeJ³e Oeeje kesÀ Debleie&le Hegve: meble keÀeJ³e SJeb megHeÀer keÀeJ³e Deeles nQ efpevekesÀ ÒecegKe keÀefJe ¬eÀceMe: keÀyeerj oeme SJeb ceefuekeÀ cegncceo pee³emeer nQ ~

efveieg&Ce YeeqkeÌle ceeie& kesÀ Debleie&le ÒeeHle meble keÀeJ³e keÀes %eeveeÞe³eer MeeKee Yeer keÀnles nQ ~ Fme MeeKee kesÀ keÀefJe F&MJej ÒeeeqHle ceW %eeve keÀes DeefOekeÀ cenlJe osles nQ SJeb %eeve Òeoeve keÀjves Jeeues ieg© keÀes ieesefJebo (F&MJej) mes Yeer DeefOekeÀ cenlJe Òeoeve keÀjles nQ ~ keÀyeerj keÀnles nQ efkeÀ-

ieg© nQ yeæ[s iegefJebo leW ceve ceW osKe efJe®eej

1.5.1 -meeceev³e Heefj®e³e

meble keÀefJe efveie&gCeesHeemekeÀ nQ ~ Jes Dee[cyej efJenerve Hejbleg meoe®eej ³egkeÌle peerJeve keÀes F&MJej lekeÀ HengB®eves keÀe meeOeve ceeveles nQ ~ Fve keÀefJe³eeW ves Deble:keÀjCe keÀer Meg×lee Hej yeue osles ngS keÀ=ef$ece peerJeve keÀe efJejesOe efkeÀ³ee Deewj efnvog-cegmeueceeve oesveeW kesÀ efueS SkeÀ meeceev³e YeeqkeÌle ceeie& keÀe ÒeefleHeeove efkeÀ³ee ~ meble keÀefJe me®®es DeLeeX ces peve keÀefJe nQ SJeb meble keÀeJ³e peve-meeefnl³e nw~ keÀyeerj meble keÀeJ³e Oeeje kesÀ ÒecegKe keÀefJe ceeves peeles nQ ~ FvekesÀ DeefleefjkeÌle jwoeme, oeoto³eeue, megvoj oeme, veevekeÀ, ceuegkeÀ oeme, nefjoeme efvejbpeveer Deeefo keÀefJe³eeW keÀer ieCevee Yeer meble keÀefJe³eeW ceW keÀer peeleer nw~

1.5.2 -keÀyeerj keÀe Heefj®e³e

keÀyeerj jeceevebo kesÀ efMe<³e Les ~ Jes peeefle kesÀ pegueens Les ~ Jes Heæ{s efueKes veneR Les kesÀJeue DevegYeJepev³e %eeve kesÀ DeeOeej Hej GHeosMekeÀ yeve ieS Les ~ keÀyeerj DeHeves yeejs ceW keÀnles nQ -

ceefme keÀeieo ÎgDees veneR, keÀuece iener veneR neLe ~

keÀyeerj oeme keÀe pevce keÀeMeer ceW ngDee Lee~ GvekeÀe pevce meb 1455

(1398 F&.) ceW SJeb ce=l³eg meb 1575 (1518 F&.) ceW ngDee Lee ~ GvekeÀer ce=l³eg ceienj ceW ngF& Leer ~ keÀne peelee nw efkeÀ ceienj ceW cejves Jeeues keÀes vejkeÀ efceuelee nw ~ Fme ©efæ{ keÀes leesæ[ves kesÀ efueS Jes DeHeves peerJeve kesÀ Debeflece mece³e ceW ceienj ®eues ieS Les ~ DeHeves ieg© jeceevebo keÀe GuuesKe keÀjles ngS keÀyeerj oeme keÀnles nQ-

keÀeMeer ceW nce Òeieì YeS nQ jeceevebo ®esleeS ~

veercee-veer© veecekeÀ pegueene ocHeefÊe ves GvekeÀe Heeueve-Hees<eCe efkeÀ³ee ~ GvekeÀer Helveer keÀe veece ueesF& Lee ~ GvekeÀs SkeÀ Heg$e SJeb SkeÀ Heg$eer Les ~ Heg$e keÀe veece keÀceeue leLee Heg$eer keÀe veece keÀceeueer Lee ~ keÀyeerj efueKeles nQ-

yetæ[e yebMe keÀyeerj keÀe, GHepee Heg$e keÀceeue ~

Fmemes ³en Yeer mHeä neslee nw efkeÀ keÀceeue keÀyeerj kesÀ yeleeS ceeie& Hej ve ®euekeÀj OeveesHeepe&ve ceW ueie ie³ee ~ Dele: keÀyeerj keÀes ³en keÀnvee Heæ[e efkeÀ, keÀceeue ves GvekesÀ JebMe SJeb efJe®eej keÀes Deeies veneR Je{e³ee ~

keÀyeerj peeefle kesÀ pegueens Les Deewj keÀHeæ[s yegveves keÀe keÀece keÀjles Les ~ Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efÜJesoer ves Yeer keÀyeerj keÀe mebyebOe pegueene JebMe mes mJeerkeÀej efkeÀ³ee nw ~ Jes GvekesÀ pegueene HeefjJeej keÀes veeLe celeeJeuecyeer ie=nmLe ³eesieer ceeveles nQ ~ GvekeÀe HeefjJeej yeeïeCeeW mes Demevlegä leLee JeCee&Þece Oece& keÀe efJejesOeer Lee ~ keÀyeerj kesÀ meeefnl³e ceW GHeueyOe peerJeve oMe&ve, efJe®eej YeeJevee ³en efme× keÀjves kesÀ efueS He³ee&Hle nw efkeÀ GvekesÀ Deblece&ve ceW efnvog mebmkeÀej Les, Yeues ner Jes pegueene peeefle kesÀ cegmeueceeve ke̳eeW ve jns neW ~

keÀyeerj ves He³e&ìve Yeer yengle efkeÀ³ee Lee ~ DeeFves DekeÀyejer cesb efueKee ns efkeÀ keÀyeerj peieVeeLe Hegjer ceW Yeer jns Les ~ osMeeìve kesÀ Üeje GvneWves efJeHegue DevegYeJe ÒeeHle efkeÀ³ee Lee ~ GvekeÀer Yee<ee ceW Yeer DeveskeÀ Yee<eeDeeW SJeb yeesefue³eeW kesÀ Meyo efceueles nQ ~ Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves FmeerefueS FvekeÀer Yee<ee keÀes meOegkeÌkeÀæ[er veece efo³ee nw ~ Jes Dee[cyej kesÀ Ieesj efJejesOeer SJeb ©efæ{³eeW kesÀ YebpekeÀ Les ~ keÀyeerj DebOeefJeMJeemeeW HeeKeæC[eW SJeb kegÀjerefle³eeW Hej pecekeÀj Òenej keÀjles Les ~ yes efve[j SJeb efveYeeakeÀ mJeYeeJe kesÀ Les ~ keÀyeerj ceneve ¬eÀebefleoMeea, ÒeieefleMeerue SJeb DeeOegefvekeÀleeJeeoer Les ~

1.5.3- keÀyeerj keÀe meeefnl³e

keÀyeerj Heæ{s efueKes veneR Les ~ GvneWves mJe³eb keÀne nw – ’ceefme keÀeieo ígDees veneR, keÀuece iener veefnb neLe “~ FmekeÀe DeLe& ³en nw efkeÀ-cewves keÀeiepe keÀuece ígDee veneR Deewj keÀuece neLe ceW veneR HekeÀæ[er ~ Dele: GvekeÀer j®eveeDeeWkeÀes GvekesÀ efMe<³eeW ves keÀCþ HejcHeje mes Deeies yeæ{eF& ~ FmeerefueS GveceW HeefjJele&ve Yeer neslee jne SJeb GvekeÀer j®eveeDeeW keÀer mener mebK³ee Yeer efveOee&efjle keÀjvee keÀefþve nw ~ keÀyeerj HebefLe³eeW kesÀ Devegmeej meodieg© keÀer JeeefCe³eeW keÀe keÀneRDeble veneR nw ~ keÀne peelee nw efkeÀ meJe&ÒeLece keÀyeerj kesÀ efMe<³e Oece&oeme ves mebJele 1521 efJe (1464 F&.) ceW keÀyeerj keÀer

j®eveeDeeW keÀe mebkeÀueve ‘yeerpekeÀ’ veece mes efkeÀ³ee, efpemekesÀ leerve Yeeie efkeÀS ieS nQ- meeKeer, meyeo Deewj jcewveer ~

Jele&ceeve [e@. M³eece megvoj oeme Üeje mecHeeefole keÀyeerj ûebLeeJeueer ner keÀyeerj keÀer ÒeeceeefCekeÀ j®eveeDeeW keÀe ÒeeceeefCekeÀ mebkeÀueve kesÀ ©He ceW mJeerkeÀ=le nw ~ keÀyeerj kesÀ

j®eveeDeeW kesÀ efpeleves Yeer mebkeÀueve GHeueyOe nQ, Gvecesb GmekeÀer j®eveeDeeW keÀes leerve YeeieeW ceW efJeYekeÌle efkeÀ³ee ie³ee nw - (1) meeKeer (2) meyeo Deewj (3) jcewveer~

(1) meeKeer :

keÀyeerj ûebLeeJeueer ceW pees oesns mebkeÀefuele nQ GvneR keÀes meeKeer keÀne peelee nw ~ meeKeer ceW oes HebeqkeÌle³eeB nesleer nQ ~ Henueer HebeqkeÌle ceW SkeÀ meeceev³e keÀLeve neslee nw SJeb ogmejer HebeqkeÌle cesGmekeÀe ÒeceeCe ³ee mee#eer ³ee meeKeer neslee nw ~ keÀyeerj Üeje jef®ele meeefKe³eeW keÀer mebK³ee ueieYeie 800 nw ~ keÀyeerj ûebLeeJeueer ceW Fve meeefKe³eeW keÀes 58 YeeieeW ceW yeeBìe ie³ee nw, efpevekesÀ veece kegÀí Fme ÒekeÀej nQ - ieg©osJe keÀew Debie, megefcejCe keÀew Debie, GHeosMe keÀew Debie, efJejn keÀew Debie Deeefo ~

yeerpekeÀ ceW meeKeer keÀes %eeve keÀer DeeBKe keÀne ie³ee nw-

meeKeer DeeBKeer %eeve keÀer,mecegPe osefKe ceve ceebefn ~ efyeveg meeKeer mebmeej keÀe, Peieje ìtìle veebefn ~~ DeLee&led, meeKeer lees %eeve keÀer DeeBKe nw ~ Fmes let DeHeves ceve cesb efJe®eej keÀj kesÀ osKe ues ~ efyevee meeKeer kesÀ mebemeeefjkeÀ Peieæ[eW mes cegeqkeÌle ÒeeHle veneR nes mekeÀleer ~

(2) meyeo :

keÀyeerj kesÀ efueKes HeoeW keÀes meyeo keÀne peelee nw ~ meyeo kesÀ ceeO³ece mes keÀyeerj meodieg© keÀe GHeosMe Òeoeve keÀjles nQ~ keÀyeerj kesÀ efMe<³eeW ves Yeer iegjg keÀer JeeCeer keÀes meyeo keÀne nw ~ meyeo kesÀ ©He ceW keÀyeerj kesÀ efpeve HeoeW keÀe mebûen efkeÀ³ee ie³ee nw Jes Jemlegle: keÀyeerj keÀer DeeO³eeeqlcekeÀ DevegYetefle³eeB nbw, efpevnW Jes GHeosMe kesÀ ©He ceW DeHeves efMem³eeW mes keÀnles nQ ~ keÀyeerj kesÀ meyeo ies³e nQ, efpevnW YepeveeW kesÀ ©He cesb YekeÌleieCe ieeles nQ ~ keÀyeerj kesÀ meyeoeW keÀer mebK³ee ueieYeie 115 nw efpevnW [e@. MegkeÀosJe efmebn ves keÀyeerj yeerpekeÀ ceW mebie=nerle efkeÀ³ee nw~

(3) jcewveer :

yeerpekeÀ keÀe leermeje Yeeie jcewveer nw pees jecee³eCe keÀe DeHeYe´bMe ©He nw~ keÀyeerj yeerpekeÀ ceW jcewefve³eeW keÀer mebK³ee 84 yeleeF& ieF& nw ~ ³es oesne ®eewHeeF&Mewueer ceW nw ~ jcewveer ceW keÀyeerj ves me=efä j®evee keÀe JeCe&ve ÒecegKelee mes efkeÀ³ee nw ~ peerJe Fme meebmeeefjkeÀ cee³ee ceW jcee jnlee nw FmeerefueS FvnW jcewveer keÀne ie³ee nw ~ Fve jcewefve³eeW ceW jece veece keÀes ner meej lelJe keÀne ie³ee nw -

jece veece efvepe Hee³ee meeje, DeefJej³ee Petþ meHeÀue mebmeeje ~

1.5.4 - keÀyeerj kesÀ meeKeer

meeKeer keÀer HejcHeje Del³eble Òee®eerve nw~ MJesleeMJej GHeefve<eod ceW meeKeer Meyo keÀe Òe³eesie HejcemeÊee kesÀ DeLe& ceW ngDee nw ~ ³eLee-

SkeÀes osJe: meJe&Yegles<eg ieg©: meJe& J³eeHeer meJe& Yetleevlejelcee ~ keÀcee&O³e#e: meJe&YetleeefOeJeeme: mee#eer ®eslee kesÀJeuees efveie&gCeM³e ~

HejJeleeakeÀeJ³ekeÀejeW kesÀ Devegmeej meeKeer keÀe DeLe& mee#eer ³ee ÒeJ³e#e ¢äe ³ee ÒeeceeefæCekeÀ %eeve nw ~ keÀyeerj ves Yeer meeKeer keÀe Òe³eesie Fmeer DeLe& ceW efkeÀ³ee nw ~

meeKeer keÀe Òe³eesie DeHeYe´bMe keÀeue mes neslee ®euee Dee³ee nw ~ veerefle keÀeJ³e keÀer j®eveeDeeW ceW ³ener Üvo meJee&efOekeÀ ueeskeÀefÒe³e jne nw ~ DeefOekeÀebMe meble keÀeJ³e meeKeer ceW ner efueKee ie³ee nw ~ keÀyeerj ves meeKeer keÀer Òee®eervelee keÀes mJeerkeÀej keÀjles ngS efueKee nw -

Heo ieeSB ceve njef<e³ee, mee<eer, keÀ¿ee Devevo ~

[e@. jece kegÀceej ves meeKeer keÀe DeLe& Òel³e#e %eeve ceeveles ngS efueKee nw - ³en Òel³e#e %eeve ieg©, efMe<³e keÀes Òeoeve keÀjlee nw ~ mevle mebÒeoe³e ceW DevegYeJepev³e %eeve keÀer ner cenÊee nw, Meeðeer³e %eeve keÀer veneR ~ Fme ÒekeÀej mel³e keÀer mee#eer oslee ngDee ieg© peerJeve kesÀ lelJe %eeve keÀer efMe#ee efMe<³e keÀes oslee nw ~ meb#esHe ceW lelJe %eeve keÀer efMe#ee efpeleveer ÒeYeeJe HetæCe& nesleer nw, Gleveer ner mcejCeer³e Yeer ~ Fmeer keÀejCe mebvle mebÒeoe³e ceW meeKeer Fleveer DeefOekeÀ cee$ee ceW ÒeeHle nesleer nw ~

veeiejer Òe®eeefjCeer meYee, keÀeMeer Üeje ÒekeÀeefMele keÀyeerj ûebLeeJeueer ceW keÀyeerj keÀer meeefKe³eesb keÀer mebK³ee 809 nw ~ ³es meeefKe³eeB 59 DebieeW ceW efJeYeeefpele nw SJeb meeceev³e ueeskeÀ SJeb meeOevee ueeskeÀ oesveeW mes mecyebefOele nQ ~ meeefKe³eeW ceW keÀyeerj keÀe mebHetCe& ÒeefleHeeove nes peelee nw ~ GvekeÀer meeefKe³eeW ceW ieg© keÀer ceefncee, veece keÀer ceefncee, efJejn keÀer ceefncee, ye´ïe efve©HeCe, %eeve keÀer ceefncee, jnm³eJeeo, nþ³eesie meeOevee, cee³ee-peerJe keÀe efve©HeCe, yee¿ee[cyej keÀer efvejLe&keÀlee kesÀ meeLe jepeveweflekeÀ, meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ SJeb meebmke=ÀeflekeÀ meYeer ÒekeÀej keÀer efmLeefle³eeW Hej efyevee ueeie ueHesì kesÀ meerOeer ®eesì keÀer ieF& nw ~ keÀyeerj ves DeHeveer meeefKe³eeW ceW DevegYeJepev³e %eeve keÀe efve©HeCe efkeÀ³ee nw ~ ceeveJe meceepe keÀes mevceeie&Hej ®eueves keÀer ÒesjCee oer nw ~

1.5.5 - cetue Heeþ (MeyoeLe& meefnle)

keÀyeerj kesÀ oesns

yeefuenejer ieg© DeeHeCeQ ÐeeQ neæ[er kewÀ yeej ~ efpeefve ceefve<e leQ osJelee, keÀjle ve ueeieer yeej ~~ 1 ~~

MeyoeLe&: yeefuenejer ieg© DeeHeCeQ-æceQ DeHeves ieg© Hej efveíeJej ntB, Ðeew neæ[er kewÀ yeej - cesjer nef·³eeB lekeÀ GvekesÀ efueS Glmeie&& nes peeSB, efpeefve- GvneWves, ceeefve<e-ceveg<³elee, leQ-mes, DeefHeleg ~ Heerís ueeiee peeF Lee, ueeskeÀ Jeso kesÀ meeefLe ~ Deeiew LeQ meleiegj efceu³ee, oerHekeÀ oer³ee neefLe ~~ 2 ~~

MeyoeLe&: Deeiew LeQ-meeceves mes,meleiegj efceu³ee-ieg© efceue ie³es, neLeer-neLe ceW ~ veeB iegj efceu³ee ve efme<e Ye³ee, ueeue®e Kesu³ee [eJe ~ ogv³etB yetæ[s Oeej ceQ, ®eef{ HeeLej keÀer veeJe ~~ 3 ~~

MeyoeLe&: efme<e-efMe<³e, Ye³ee-ngDee, Kesu³ee [eJe-oeBJe Kesuee, ogv³etb-oesveeW ~

meleiegj nce metB jerefPe keÀefj, SkeÀ keÀnd³ee Òemebie ~ yejm³ee yeeoue Òesce keÀe, Yeerefpe ie³ee meye Debie ~~ 4 ~~

MeyoeLe&: nce metb-nce mes, jerefPe-Òemevve neskeÀj, Òemebie-F&MJej YeeqkeÌle keÀe GHeosMe, yej<³ee-yejmeves ueiee ~ keÀyeerj yeeoue Òesce keÀe, nce Heefj yej<³ee DeeF ~ Debleefj Yeerieer DeelceeB njer YeF&yevejeF ~~ 5 ~~

MeyoeLe&: yeeoue Òesce keÀe-YeeqkeÌle kesÀ cesIe, yej<³ee DeeF&-yejme Heæ[s, Debleefj Yeerieer-Deblejelcee mveeve keÀj, yevejeF&-yevemLeueer ~ Yeieefle Yepeve nefj veeBJe nw, otpee ogkeÌKe DeHeej ~ cevemee yee®ee ¬eÀceveeB, keÀyeerj megefcejCe meej ~~ 6 ~~

MeyoeLe&: Yeieefle-YeeqkeÌle, nefj veeBJe-F&MJej keÀe veece, otpee-Dev³e keÀe³e&, cevemee Jee®ee-¬eÀceveeb-ceve, Je®eve, keÀce& mes, megefcejCe-mcejCe ~

keÀyeerj megefcejCe meej nw, Deewj mekeÀue pebpeeue ~ Deeefo Debefle meye meesefOe³ee, otpee osKeeQ keÀeue ~~ 7 ~~

MeyoeLe&: megefcejCe meej nw-nefj mcejCe ner ÒeeHle keÀjves ³eesi³e leÊJe nw, Deeefo Deble meye meesefOe³ee-MeesOe efkeÀ³ee, Keespee, otpee osKeQ keÀeue-Dev³e meyekegÀí keÀeue-©He nQ ~ cesje ceve megefcejw jece ketBÀ, cesje ceve jeceefnb Deeefn ~ Deye ceve jeceefnb »w j¿ee, meerme veJeeJeeQ keÀeefn ~~ 8 ~~

MeyoeLe&: jece ketbÀ-jece keÀes, megefcejw-mcejCe keÀjlee nw, jeceefn Deeefn-Jen jece ceW þnj ie³ee nw, jeceefnb »w j¿ee-jece ner yeve ie³ee nw, meerme veJeeJeeQ keÀeefn-keÀewve efkeÀmekeÀes ÒeCeece keÀjs, ke̳eeWefkeÀ GHeemekeÀ Deewj GHeem³e keÀe Yeso meceeHle nes ie³ee nw ~ keÀyeerj efvejYew jece peefHe, peye ueie oerJew yeeefle ~ lesue Ieìd³ee yeeleer yegPeer, (leye) meesJewiee efove jeefle ~~ 9 ~~

MeyoeLe&: efvejYew-efveYe&³e neskeÀj, peye ueie-peye lekeÀ, oerJew yeeleer-oerHekeÀ ceW peye lekeÀ peerJeve ©Heer yeÊeer peue jner nw ~ lesue Ieìd³ee-Dee³eg ©Heer lesue Ieìsiee, yeeleer yegPeer-yeÊeer yegPe peeSieer ³eeveer ce=l³eg nes peeSieer ~ uetefì mekewÀ lees uetefì³ees, jece veece Yeb[ej ~ keÀeuekebÀþ lew ienwiee, ©bOes ometB ogJeej ~~ 10 ~~

MeyoeLe&: keÀeue kebÀþ leQ ienwiee-keÀeue ieuee oyee osiee,©bOes ometb ogJeej-ome ÜejeW keÀes yebo keÀj ~

1.5.6 - Òemebie SJeb J³eeK³ee

keÀyeerj - oesne -1

Òemebie:- Òemlegle meeKeer ces keÀyeerj ieg© keÀer cenvlee keÀes ÒeefleHeeefole keÀjles ngS SvekesÀ Òeefle meceHe&&Ce keÀer YeeJevee J³ekeÌle keÀjles ngS keÀnles nQ efkeÀ-

J³eeK³ee:- keÀyeerj DeHeves Gme ieg© kesÀ Òeefle meceHe&Ce keÀer YeeJevee J³ekeÌle keÀjles nQ pees ceeveJeesef®ele ogJe&ueleeDeeW kesÀ jnles ngS Yeer GmeceW osJelJe kesÀ iegCeeW keÀe meb®eej

keÀjves ceW osj veneR ueielee ~ DeLeeled ceveg<³e keÀes ceveg<³e cee$e kesÀ mebkeÀerCe& meerceeDeeW mes THej GþekeÀj Gmes osJeleeDeeW keÀe opee& osves ceW me#ece keÀjelee nw~ Deewj ³en keÀe³e& kesÀJeue SkeÀ ieg© ner keÀj mekeÀlee nw Deewj ceQ (keÀJeerj) DeHevee meJe&mJe GvneR ieg© kesÀ ®ejCeeW Hej v³eewíeJej keÀj otB ~

oesne-2

Òemebie:- Òemlegle meeKeer ceW keÀyeerj ves ieg© ÒeoÊe %eeve mes ueewefkeÀkeÀ Deewj JewefokeÀ Deeæ[cJejesb keÀes meceeHle keÀjves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee nw .

J³eeK³ee:- keÀyeerj mJe³eb keÀes De%eevelee keÀe MejCeeLeea yeleeles ngS keÀnles nQ efkeÀ ceQ ueeskeÀ Deewj Jeso kesÀ Heerís ueiee ngDee Lee ~ ³eeveer meeOeejCe ueewefkeÀkeÀ SJeb JewefokeÀ ceev³eleeDeeW kesÀ yevOeve ³ee Dee[byejeW ceW ner ueiee ngDee Lee ~ F&leves ceW ner cesjs mece#e meoieg© GHeefmLele ngS efpevneWves cegPes De%eevelee ©Heer DebOekeÀej ceW YeìkeÀles osKe cesjs neLeeW ceW %eeve ©Heer oerHekeÀ os efo³ee DeLee&led mener jemlee efoKeekeÀj cesje keÀu³eeCe efkeÀ³ee, cesje GodIeej efkeÀ³ee ~

oesne-3

Òemebie:- Òemlegle meeKeer ceW keÀyeerj ves meoieg© keÀer ÒeeeqHle ve nesves Hej efMe<³e kesÀ peerJeve ceW ÒeJeeefnle nesves Jeeues og:Ke keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw ~

J³eeK³ee:- SkeÀ me®®ee ieg© Deewj me®®ee efMe<³e, oesveeW keÀer cenvlee keÀes ÒeefleHeeefole keÀjles ngS keÀyeerj keÀnles nQ efkeÀ peJe lekeÀ SkeÀ me®®ee ieg© veneR efceue peelee leye lekeÀ SkeÀ efMe<³e efveÿeJeeve veneR yeve mekeÀlee Dele: Fme ¬eÀce ceW ³eefo oesveeW mJeeLe& efme× keÀjves nsleg keÀe³e& jle jnles nQ ~ lees oesveeW Gmeer YeeBefle cePeOeej ceW [tJe peeSbies pewmes HelLej keÀes veeJe Hej meJeej J³eeqkeÌle lewj keÀj efkeÀveejs veneR ueie mekeÀlee ~ peye lekeÀ oesveeW ceW mJeeLe& SJeb ueeue®e keÀe mLeeve jnsiee leJe lekeÀ SkeÀ ieg©, me®®ee ieg© yeve HeeSiee Deewj ve ner efMe<³e efve<þeJeeve yeve HeeSiee ~ efpeme YeeBefle HelLej DeHeves yeesPe kesÀ keÀejCe lewj veneR mekeÀlee Jeme JeneR [tJe peelee nw Gmeer YeeBefle mJeeLe& keÀes DeeOeej yeveekeÀj ®eueves Jeeues oesveeW ieg© Je efMe<³e mebmeej ©Heer meeiej kesÀ ceO³e [tye ner peeles nQ~

oesne-4

Òemebie:- ³eneB keÀJeerj ves ye´ïe ÒeeeqHle keÀe Ghee³e megvekeÀj nesves Jeeueer ÒemeVelee keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw ~

J³eeK³ee:- meoieg© ves cegPemes ÒemeVe neskeÀj SkeÀ Ssmes Òemebie keÀe JeKeeve efkeÀ³ee ³ee yeleuee³ee efkeÀ efpememes Òesce keÀe yeeoue Fme ÒekeÀej yejmeves ueiee efkeÀ cesje meceg®ee Mejerj Yeerie ie³ee ~ keÀnves keÀe leelHe³e& ³en nw efkeÀ meoieg© Üeje ÒeefleHeeefole ÒemeVelee keÀe SkeÀ GHeosMe efMe<³e keÀes Deevevo efJeYeesj keÀj mekeÀlee nw ~

oesne -5

Òemebie:- Òemlegle meeKeer ceW keÀyeerj ves Òesce keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw ~

J³eeK³ee:- keÀyeerj keÀnlee nw efkeÀ meoieg© ves cegPes pees ceeie& efoKee³ee Gme Hej ®eueles ngS Òesce ©Heer yeeoue Gceæ[ keÀj cesjs ner THej yejmeveW ueieeR efpememes efkeÀ cesje meeje Mejerj Yeerie ie³ee Deewj Devle: Deelcee ©Heer yevejeF& njerYejer nesieer ~

oesne-6

Òemebie:- Òemlegle meeKeer ceW keÀyeerj ves YeieJeeve kesÀ veece mcejCe ceW JeemleefJekeÀ megKe keÀe ÒeefleHeeove efo³ee nw ~

J³eeK³ee:- keÀyeerj keÀnlee nw efkeÀ F&MJej keÀe veece mcejCe ner JeemleefJekeÀ YeeqkeÌle Deewj Yepeve nw ~ GmekesÀ YeeqkeÌle kesÀ pees Dev³e meeOeve efoKeuee³es ³ee yelee³es peeles nQ Jes og:Ke kesÀ DeefleefjkeÌle Deewj kegÀí veneR nw ~ Dele: keÀyeerj keÀe keÀnvee nw efkeÀ ceve, Je®eve Deewj keÀce& mes F&MJej keÀe veece mcejCe ner JeemleefJekeÀ YeeqkeÌle nw, JeemleefJekeÀ megKe nw ~

oesne-7

Òemebie:- Òemlegle meeKeer ceW keÀyeerj ves YeieJeeve keÀe veece mcejCe keÀer ke̳ee DeeJeM³ekeÀlee nw, Gmes oMee&³ee nw ~

J³eeK³ee:- keÀyeerj keÀnlee nw efkeÀ mebmeej ceW F&MJej keÀe veece mcejCe ner meej nw cegue nw, Deewj veece mcejCe kesÀ DeeefleefjkeÌle Dev³e efpeleveer Yeer HeodOeefle³eeB yeleueeF& peeleer nQ Jes kesÀJeue pebpeeue Je yevOeve ceW æ[eueves Jeeues ner nesles nQ ~ meeLe ner keÀyeerj keÀnlee nw efkeÀ cewvesb Deeefo mes Devle lekeÀ meyekegÀí peevekeÀj-HejKekeÀj osKe efue³ee, veece mcejCe kesÀ DeueeJee yeekeÀer meyekegÀí keÀeue Je efJeveeMekeÀejer ner nQ ~ keÀnves keÀe leelHe³e& ³en nw efkeÀ F&MJejer³e YeeqkeÌle ceW veece mcejCe kesÀ J³eeflejskeÀ ceveg<³e efpeve ceeO³eceeW keÀes meeOeve yeveelee Jes efJeveeMekeÀejer ner nesles nQ ~ efpevemes efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀe keÀesF& ueeYe veneR neslee ~ Dele: veece mcejCe ner meej nw ~

oesne-8

Òemebie:- Òemlegle meeKeer ceW keÀyeerj ves Deelcee keÀe ye´ïe ceW ueerve nes peeves keÀer yeele keÀes oMee&³ee nw ~

J³eeK³ee:- keÀyeerj keÀnlee nw efkeÀ cesje ceve jece keÀes mcejCe keÀj jne nw DeLee&led Gmes mcejCe keÀjles-keÀjles cesje ceve ner jece nes ie³ee nw~ Deewj Deye peye ceve ner ceW jece keÀe Deeieceve nes ie³ee nw DeLee&led ceve ner jece yeve ie³ee nw lees efHeÀj ceQ MeerMe keÀneB peekeÀj veJeeBT ~ keÀkeÀnves keÀe leelHe³e& ³en nw efkeÀ ³eneB Deelcee ³ee ceve ceW jece ³ee Je´ïe keÀe ueerve nes peeve oMee&³ee ie³ee nw ~

oesne-9

Òemebie:- Òemlegle meeKeer ceW keÀyeerj ves efveYe&³e neskeÀj veece mcejCe keÀjves keÀer Jeele keÀes keÀner nw ~

J³eeK³ee:- keÀyeerj keÀnlee nw efkeÀ veece mcejCe efveYe&³e neskeÀj keÀlees Deewj leye lekeÀ keÀjes peye lekeÀ Mejerj ©Heer oerHe ceW ®eslevee ©Heer yeelee& nw ~ ke̳eeWefkeÀ SkeÀ mece³e Ssmee DeeSiee peye Mejerj ©Heer oerHe ceW peerJeve ©Heer lesue Ieìlee peeSiee Deewj Dev³e mece³e ceW ®eerj keÀeue kesÀ efueS efove-jele legce meesles ner jnesies ~ keÀnves keÀe leelHe³e& ³en nw efkeÀ peye lekeÀ Mejerj ceW ÒeeCe nw leye lekeÀ veece mcejCe keÀjles jnes ke̳eeWefkeÀ peye Mejerj ÒeeCe l³eeie osiee leye legcnejs Heeme mece³e ner veneR nesiee ~

oesne-10

Òemebie:- Òemlegle meeKeer ceW keÀyeerj ves jece veece kesÀ YeC[ej keÀes uetì uesves keÀer yeele keÀner nw ~ DeLee&led efpelevee mecYeJe nes Glevee mcejCe keÀjves keÀes yeele keÀner nw ~

J³eeK³ee :- keÀyeerj keÀnlee nw efkeÀ jece veece keÀe YeC[ej Flevee efJeMeeue nw efkeÀ GmeceW mes legce efpelevee ®eenes uetì mekeÀles nes ~ Dele: mece³e jnles efpelevee uetì mekeÀles nes uetì uees ke̳eeWefkeÀ SkeÀ mece³e Ssmee Dee³esiee peye Meefjj kesÀ omeeW Üej yevo nes peeSsbies Deewj keÀeue iegcnW DeHeves ®eHesì ceW ues uesiee ~ DeLee&led legcnejer ce=l³et nes peeSieer Deewj leye legce Fme YeC[ej mes kegÀí Yeer ve ues HeeDeesies ~

1.5.7- yeesOe ÒeMve

keÀ) SkeÀ ³ee oes Jeeke̳eeW ceW GÊej oerefpeS ~

1. ieg© ves keÀyeerj ceW kewÀmee HeefjJele&ve keÀj efo³ee ?

2. Òesce keÀe yeeoue yejmeves mes keÀyeerj keÀes kewÀmee ueielee nw ?

3. YeieJeeve keÀe mcejCe kewÀmes keÀjvee ®eeefnS ?

4. veece mcejCe kesÀ cenlJe kesÀ yeejs ces keÀyeerj ke̳ee keÀnles nQ?

5. keÀyeerj kesÀ Devegmeej nceW keÀye lekeÀ veece keÀe peeHe keÀjvee ®eeefnS?

Ke) oerIe& GÊej cetuekeÀ ÒeMve :-

1. keÀyeerj keÀe Heefj®e³e Òeoeve keÀjles ngS Heefþle oesneW keÀer efJeMes<eleeDeeW Hej ÒekeÀeMe [eefueS ~ 2. %eeveeÞe³eer MeeKee keÀer efJeMes<eleeSB mHeä keÀjles ngS ieg© kesÀ cenlJe Hej ÒekeÀeMe [eefueS ? 3. keÀyeerj kesÀ Heefþle meeefKe³eeW keÀe meejebMe DeHeves MeyoeW ceW ueerefKeS ?

1.5.8- GHe³eesieer HegmlekeWÀ

1. keÀyeerj - Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efÜJesoer

2. keÀyeerj ûebLeeJeueer - M³eece megvoj oeme

3. DekeÀLe keÀneveer Òesce keÀer - Heg©<eesÊeced DeûeJeeue

4. keÀyeerj ceerceebmee - jece®ebê efleJeejer

1.6 - meiegCe YeeqkeÌle ceeie& (leguemeer kesÀ meboYe& ceW)

meiegCe YeeqkeÌle FMJej kesÀ Òeefle mesJee YeeJe ns ~ YeieJeeve keÀer mesJee Je meeefVeO³e meKee kesÀ ©He ceW nes lees meeK³e YeeqkeÌle (metjoeme) , oeme kesÀ ©He ceW nes lees oem³e YeeqkeÌle (leguemeeroeme) SJeb Heefle kesÀ ©He cesb nes lees oebHel³e YeeqkeÌle (ceerje yeeF&) kesÀ ©He cesb ÒeoefMe&le ngF& ns ~ YeeqkeÌle keÀer GlHeefÊe Yeped mesJee³eeced Oeeleg mes ceeveer ieF& ns ~ YeeqkeÌle kesÀ mebyebOe ceW ÞeerceodYeeieJele ceW GuuesKe ns-

me Jew Hegbmeeb HejesOeceea ®eleeb YeeqkeÌle jOees#epes ~ Denslegke̳e-Òeeflenlee ³eLeeççlcee mebÒeoeroefle ~~

Denslegke̳e-Heg©<eeW keÀe Hejce Oece& ³ener ns efkeÀ GvekesÀ ceve ceW YeieJeeve kesÀ Òeefle YeeqkeÌle nes, YeeqkeÌle keÀecevee jefnle nes Deesj efvel³e peeûele nes ~ Gmeer mes Deevevo mJe©He ÒeYet keÀer Òeefle nesleer ns Deewj YekeÌle keÀ=l³e nes peelee ns ~

ÒeYet kesÀ Òeefle efvemJeeLe& Òesce ner YeeqkeÌle ns ~ [eB. npeejer Òemeeo efÜJesoer ves FmekesÀ efJe<e³e ceW keÀne ns efkeÀ YeeqkeÌle YeieJeeve kesÀ Òeefle Devev³eieeceer SkeÀevle Òesce keÀe ner veece ns ~

1.6.1 - meeceev³e Heefj®e³e

YeeqkeÌle keÀeue keÀes efnvoer meeefnl³e kesÀ Fefleneme keÀe mJeCe& keÀeue ceevee ie³ee nw~ YeeqkeÌle keÀeue keÀer mece³e meercee Dee®ee³e& jece®ebo MegkeÌue kesÀ Devegmeej mebJele 1375 F&. mes mebJele 1700 efJe lekeÀ mJeerke=Àle nw~ YeeqkeÌle keÀeue keÀes DeO³e³eve keÀer megiecelee keÀer o=efä mes efveieg&Ce SJeb meiegCe kesÀ ©He ces oes YeeieeW ces yeeBìe ie³ee nw ~ Hegve: efveieg&Ce YeeqkeÌle MeeKee keÀes %eeveceeieeW& (meble cele) SJeb Òesce ceeiees¥ (metHeÀer cele) ©He cesb efJeYeeefpele efkeÀ³ee ie³ee ~ GOej meiegCe YeeqkeÌle MeeKee Yeer oes YeeieeW ceW yeBìe ie³ee-ke=À<Ce YeeqkeÌle MeeKee SJeb jece YeeqkeÌle MeeKee ~

%eeveceeieea MeeKee kesÀ ÒecegKe keÀefJe keÀyeerj oeme (meb. 1455-1575) Les peyeefkeÀ Òesceceeieea MeeKee kesÀ ÒecegKe keÀefJe ceefuekeÀ cegncceo pee³emeer (meb.1493- 1542) ceeves peeles nQ ~ Fmeer lejn ke=À<Ce YeeqkeÌle MeeKee kesÀ ÒecegKe keÀefJe metjoeme (meb. 1540-1620) Les SJeb jece YeeqkeÌle MeeKee kesÀ ÒecegKe keÀefJe leguemeeroeme (mebbb. 1554-1680) nQ ~

1.6.2- leguemeer keÀe Heefj®e³e

meej meej meye DeBOeje keÀefniees, leguemeer keÀner Devegþer ~ ye®eer Keg®eer meye keÀefyeje keÀefniees, Deewj keÀner meye Pegþer ~~

leguemeer ves efnvoer meeefnl³e ceW Devegþer j®eveeSB keÀer nw ~ veevee HegjeCe efveieceeiece meccele cenekeÀeJ³e jece ®eefjle ceeveme leguemeer keÀer ceneveleced osve nw ~ ieesmJeeceer leguemeer oeme keÀe pevce mebJeled 1554 (YeeêJe MegkeÌue SkeÀeoMeer ) keÀes leLee ce=l³eg mebJele 1680 (ÞeeJeCe MegkeÌue meHleceer) keÀes ceevee peelee nw ~ FvekesÀ ceelee keÀe veece nguemeer SJeb efHelee keÀe veece Deelceejece Lee ~ ieesmJeeceer leguemeer oeme kesÀ ieg© keÀe veece vejnefj oeme Lee ~ FvekeÀer ðeer keÀe veece jlveeJeueer Lee ~ Helveer keÀes efyeve yeleeS Jes GvekesÀ Heeme Heernj HengB®e ieS ~ Ssmes ceW jlveeJeueer ves keÀne-cesjs Fme neæ[ ceebme kesÀ Mejerj mes DeeHekeÀes pees Òesce ns Jen ³eefo jece mebie neslee lees DeeHekeÀes cees#e efceue peelee ~ oesne kegÀí Fme lejn ns -

DeefmLe ®ece& ce³e osn ³en, lee meeW Ssmeer Òeerefle ~ veskegÀ pees nesleer jece mes , lees keÀens YeJe -Yeerefle?

Flevee megvevee Lee efkeÀ leguemeer oeme ueesì Heæ[les nW ~ Jes Ye´ceCe ceW efvekeÀue peeles nW ~ De³eesO³ee, ef®e$ekegÀì, Hegjer pesmes leerLe& mLeeveeW keÀe YeceCe keÀjles ngS ye´pe HengB®es peneB FvekeÀer cegueekeÀele metjoeme mes ngF& ~ leguemeer oeme ves yepe SJeb DeJeOeer oesveeW ner Yee<eeDeeW ceW keÀuece ®eueeF& ns ~ Jes Þeer jece kesÀ Devev³e YekeÌle Les ~ DeJeOeer Yee<ee ceW jef®ele jece®eefjleceeveme GvekeÀer meJe&Þesÿ j®evee ns ~

1.6.3 - leguemeer meeefnl³e keÀe Heefj®e³e

ieesmJeeceer leguemeeroeme ves efkeÀleves ûebLeeW keÀer j®evee keÀer ns, Fme efJe<e³e Hej Yeer efJeÜeveeW keÀe celeskeÌce veneR ns ~ cetue ieesmeeF¥ ®eefjle ceW ieesmJeeceerpeer Üeje j®es 13 ûebLe yeleeS ieS nW, ³eLee-

1. jece ieerleeJeueer (kegÀí íbo ) mebJeled 1628-31 2. ke=À<Ce ieerleeJeueer mebJeled 1628 3. jece®eefjleceeveme mebJeled 1631 4. oesneJeueer mebJeled 1640 5. melemeF& mebJeled 1640 6. efJeve³e Heef$ekeÀe mebJeled 1642 7. jeceueuee vennt mebJeled 1643 8. HeeJe&leer cebieue mebJeled 1643

9. peevekeÀer cebieue mebJeled 1643 10. nvegceeve yeengkeÀ mebJeled 1669

11. Jesjei³e meboerHeveer mebJeled 1669

12. jecee%ee ÒeMve mebJeled 1669 13. yeìJes jecee³eCe mebJeled 1669

[eB. ceelee Òemeeo iegHle ves leguemeer oeme ke=Àle 12 ÒeeceeefCekeÀ ûebLe ceevee ns ~ ³eLee- 1. jece®eefjleceeveme 2. ieerleeJeueer 3. keÀefJelee Jeueer 4. ke=À<Ce ieerleeJeueer 5. efJeve³e Heef$ekeÀe 6. oesneJeueer 7. jeceueuee vennt 8. Jesjei³e meboerHeveer 9.jece%ee ÒeMve 10. yejJes jecee³eCe 11. peevekeÀer cebieue SJebb 12. HeeJe&leer cebieue ~

yebieJeemeer Òesme keÀer Deesj mes pees met®eer ÒekeÀeefMele ngF& ns GmeceW DeeS ngS keÀefue Oecee& Oece& - efve©HeCe, nvegceeve ®eeueermee SJeb keÀefJeÊejecee³eCe Yeer ÒeeHle nesles nW ~

leguemeer ûebLeeJeueer efÜleer³e Yeeie ceW mebkeÀefuele keÀefJeÊe ceW leguemeeroeme peer kesÀ yeejn ûebLeeW keÀe veece efvecveevegmeej efo³ee ie³ee ns -

jeceueuee vennt l³ees efyejeie mebjerHeveer nt

yejJew yeveeF& efyejYeeF& ceefle meeF¥ keÀer ~

Heejyeleer-peevekeÀer kesÀ cebieue ueefuele iee³e,

jc³e jecee%ee j®eer keÀeceOesveg veeFB keÀer ~~

oesne Deew keÀefJeÊe, ieerleyevo ke=À<Ce keÀLee keÀner,

jecee³eve efyevew ceeefn yeele meye meFB keÀer ~

peie cesb meesneveer peieoerment kesÀ ceve ceeveer,

meble megKe oeveer yeeveer leguemeer ieesmeeF& keÀer ~~

1.6.4 - leguemeer keÀ=le efJeve³e Heef$ekeÀe

ieesmJeeceer peer keÀer meYeer j®eveeDeeW ceW jece®eefjle ceeveme kesÀ Hem®eele efJeve³e Heef$ekeÀe keÀe meJee&efOekeÀ cenlJe ns ~ efJeve³e Heef$ekeÀe keÀe MeeeqyokeÀ DeLe& Depeea ³ee SeqHuekesÀMeve ³ee efjkeÌJesmì uesìj neslee ns ~ efkeÀmeer Yeer Depeea ceW efoveebkeÀ keÀe nesvee DeeJeM³ekeÀ neslee ns Hej Fme efJeve³e Heef$ekeÀe ceW j®evee keÀeue keÀe keÀesF& GuuesKe veneR ns ~ ³en Heef$ekeÀe efJeefYeVe mece³e ceW efueKes ieG cegkeÌle HeoeW keÀe mebûen ns leLeeefHe ³en DeHeves DeeHe ceW efJeve³e Heef$ekeÀe keÀe Hegje Fefleneme ns efpemeceW ieesmJeeceer peer ves ÒeYeg jece kesÀ DeefleMe³e efÒe³e meYeemeneW mess Devegve³e keÀjkesÀ DeHeves ÒeYet keÀer ceefncee, DeHeveer oervelee, keÀefuepev³e og:KeeW keÀe Jepe&ve keÀjkesÀ ÒeYeg jepee jece mes ÒeeLe&vee keÀer ns efkeÀ cegPes eHeves MejCe ceW ues ueerefpeS ~ GvneWves Þeer jece mes ÒeeLe&vee keÀer ns efkeÀ DeeHe mJe³eb ³en Heef$ekeÀe Heo ueerefpeSiee SJeb meYeemeoeW mes Deeûen efkeÀ³ee ns efkeÀ DeHeueesie ³en Heef$ekeÀe ÒeYeg keÀer mesJee ceW GHeefmLele keÀj oerefpeSiee ~ meyekeÀer ©ef®e osKekeÀj ue#ceCe vÊJen Heef$ekeÀe jepeejece keÀer meYee ceW GHeefmLele keÀj oer Deewj Deble ceW Jen Heef$ekeÀe ÒeYeg jece ves mJeerkeÀej keÀj ueer ~

1.6.5–cetue Heeþ-efJeve³e Heef$ekeÀe (MeJoeLe& meefnle)

efJeve³e Heef$ekeÀe

(1)

Ssmeer cetæ{lee ³ee ceve keÀer ~

Heefjnefj jece-Yeieefle-megj-meefjlee Deeme keÀjle DeesmekeÀve keÀer ~~1~~

Oetce-mecetn efvejefKe ®eelekeÀ p³eeW le=ef<ele peeefve ceefle Ieve keÀer ~

veeefnb lenB meerleuelee ve yeeefj, Hegefve neefve nesefle uees®eve keÀer ~~2~~

p³eeW ie®e-keÀeB®e efJeueesefkeÀ mesve peæ[ íeBn DeeHeves leve keÀer ~

ìtìle Deefle Deelegj Denej-yeme, íefle efyemeeefj Deeveve keÀer ~~3~~

keÀnB ueeQ keÀneQ kegÀ®eeue ke=ÀHeeefveefOe ! peevele new ieefle peve keÀer ~

legueefmeoeme ÒeYeg njng ogmen ogKe, keÀjng ueepe efvepe Heve keÀer ~~4~~

MeyoeLe&-

³ee ceve keÀer -Fme ceve keÀer ~ Heefjnefj-íesæ[keÀj ~ megjmeefjlee-iebiee ~ Deeme keÀjlee-DeeMee keÀjlee nw ~ DeesmekeÀve-Deesme kesÀ keÀCe ~ peeefve ceefle Oeve keÀer- efpeme ÒekeÀej H³eemee HeHeerne OegSB kesÀ mecetn yeeoue mecePe ueslee nw ~ ie®e-Yetefce, oerJeej ~ íefle-#eefle, neefve ~ efyemeeefj-YetuekeÀj ~ Deeveve-cegKe ~ keÀnB ueeQb-keÀneB lekeÀ ~ keÀneQ- yeKeeve keÀ©B, keÀntB ~ ieefle-oMee ~ njng-njCe keÀerefpeS, otj keÀerefpeS ~ keÀjng ueepe efvepe Heve keÀer-DeHeveer Òeefle%ee keÀer j#ee keÀerefpeS, DeeHekeÀer ³en Òeefle%ee nw efkeÀ DeeHe MejCeeiele keÀer j#ee keÀjles nQ ~

(2)

DeyeueeQ vemeeveer, Deye ve vemewneQ ~

jece-keÀ=Hee YeJe-efvemee efmejeveer, peeies efHeÀj ve [mewneW ~~1~~

Hee³ees veece ®ee©ef®ebleeceefve, Gj keÀj les ve KemewneQ ~

m³eece©He megef®e ©ef®ej keÀmeewìer, ef®ele-kebÀ®eveefn keÀmewneQ ~~2~~

Hejyeme peeefve nBm³ees Fve Îefvo^ve, efvepeyeme»w ve nBmewneQ ~

ceve-ceOegkeÀj Heve kewÀ leguemeer jIegHeefle-Heo-keÀceue yemewneQ ~~3~~

MeyoeLe& -

DeyeueeQ-Deye lekeÀ, vemeeveer-efyeieæ[ ieF& nw, veä nes ie³eer, Deye ve vemew neQ- Hejbleg Deye ceQ Fmes J³eLe& veä veneR nesves otBiee ~ YeJe-efvemee-mebmeej ©Heer, jeef$e ~ efmejeveer-yeerle ®egkeÀer nw ~ YeJe-mebmeej ~ [mewneQ-efyeíewvee efyeíeTBiee ~ ®ee©-megboj GjkeÀj-Ëo³e ©Heer neLe mes ~ KemewneQ-efiejiee ~ metef®e-HeefJe$e ~©ef®ej- mebgoj~ eOegkeÀj-YeeQje ~ yemewneQ-yemeeTBiee ~

1.6.6–Òemebie SJeb J³eeK³ee

efJeve³e Heef$ekeÀe - Heo-1

Òemebie:- Òemlegle Heo leguemeeroeme peer Üeje jef®ele efJeve³e-Heef$ekeÀe mes DeJeleefjle nw ~ efpemeceW GvneWves efJejeqkeÌle, DeelceefveJesove Deewj HejJemelee Deeefo YeeJeeW keÀe Del³evle megvoj ef®e$e efveoefMe&le keÀjeles nQ ~

J³eeK³ee:- ÒeLece ueeskeÀ vee³ekeÀ kesÀ ©He ceW peeves-peeves Jeeues ieesmJeeceer leguemeer oeme peer keÀe keÀnvee ns efkeÀ Jeiewj veece mcejCe Je F&mJej YeeqkeÌle kesÀ Deye lekeÀ keÀe pees mece³e nw GvneWves J³eLe& ³ee veä keÀj efo³ee nw ~ ceveg<³e DeHeves keÀes leJe Òeefleefÿle keÀj Heelee nw peye Jen yeerleer yeeleeW Hej Hejoe [eueles ngS Deeves yeeues mece³e keÀer Deesj ¢efä [euelee nw ~ leguemeer keÀe Yeer ³ener keÀnvee nw~ Deye lekeÀ keÀe mece³e Gvnesbves F&MJej keÀes mcejCe efkeÀ³es efJevee ner J³eleerle keÀj efo³ee DeLee&led Jees mece³e veä nes ie³ee nw Hejvleg Deye Jen Ssmee keÀoeefHe veneR keÀjssies ~ DeJe Deeves Jeeues mece³e keÀes Jen veä venerb nesves osieW ~³eneB jeef$e keÀes meebmeeefjkeÀ cee³ee keÀe ÒeleerkeÀ oMee&les ngS leguemeer keÀnlee nw efkeÀ Þeer jece keÀer ke=ÀHee mes mebmeej ©Heer jeef$e yeerle ie³eer nw, Deye mes HetJe& Jen meebmeeefjkeÀ cee³ee kesÀ ceesnHeeme ceW yevOee ngDee Lee Hejvleg Þeer jece keÀer Ssmeer keÀ=Hee Je=äer Heæ[er efkeÀ

Jen Fme cee³ee mes cegkeÌle nes ie³ee nw, peeie ie³ee nw ~ Deye peJe Jen peeie ie³ee nw lees Hegve: cee³ee kesÀ yemeerYetle veneR nesvee ®eenlee ~ Hegve: Gme cee³ee ©Heer efye keÀes efye veneR ®eenlee ~

leguemeer oeme keÀnles nQ efkeÀ GvnW jece veece ©Heer megvoj ef®evleeceefCe efceue ie³eer nw ~ efpemes Jen n=o³e jgHeer neLeeW ceW Oej efueS nQ Deewj keÀnles nQ efkeÀ Deye Jen Fme jece veece ©Heer ef®evleeceefCe keÀes Ëo³e ©Heer neLeeW mes Deye efiejves veneR oWies ~ keÀnves keÀe leelHe³e& ³en nw efkeÀ DeJe Jes Ëo³e mes jece-veece keÀe mcejCe keÀjWies SJeb neLe ceW jece veece keÀer ceeuee peeHe keÀjWies ~ Þeer jIegveeLepeer keÀe pees HeefJe$e M³eecemegvoj ©He nw, Gmes keÀmeewìer yeveekeÀj DeHeves n=o³e ©Heer meesves keÀer Heì keÀmegbiee DeLee&led ³en osKetbiee efkeÀ jece peer kesÀ O³eeve ceW cesje ceve meoe meJe&oe jnlee nw efkeÀ veneR ~

ceveg<³e leye nem³e keÀe Hee$e yevelee nw peye Jen Hejyeme neslee nw ~ ke̳eeWefkeÀ Hejyeme J³eeqkeÌle mJe³eb mes kegÀí venerb keÀj Heelee keÀejCe ³en nw efkeÀ Jen efkeÀmeer Dev³e J³eeqkeÌle kesÀ DeeosMe Hej peer jne neslee nw ~ Fmeer Hejyemelee keÀer yeele leguemeer keÀjles ngS keÀnles nQ efkeÀ Deye lekeÀ ceQ. Feqvê³eeW kesÀ JeMe ceW Lee DeLee&led F&eqvê³eeW kesÀ JeMe ceW nesves kesÀ keÀejCe ceQ nem³e keÀe Hee$e yevee ngDee Lee ~ ke̳eeWefkeÀ mJelev$e jnves Jeeues J³eeeqkeÌle Hej keÀesF& nBme veneR mekeÀlee FmeerefueS DeJe cewves DeHeves ceve Deewj Feqvê³eeW keÀes peerle efue³ee nw DeLee&led Deye ceQ DeHeveer nBmeer veneR keÀjTbiee ~ Deye lees ceQ DeHeves ceve ©Heer cesefj keÀes ÒeCe keÀjekesÀ Þeer jIegveeLe peer kesÀ Heo ³ee ®ejCe ©Heer keÀceueeW ceW ner ueerve keÀje otBiee ³ee Jemee otbiee ~ keÀnves keÀe leelHe³e& ³en nw efkeÀ Deye ceQ Þeer jece peer kesÀ ®ejCeeW keÀe l³eeie keÀj efkeÀmeer Dev³e mLeeve Hej DeHeves ceve keÀes peeves veneR otbiee ~

Heo-2

Òemebie:- ÒeoÊe Heo ceW leguemeeroeme peer ves DeHeves ceve keÀer cetKe&lee keÀe JeCe&ve keÀjles ngS keÀnles nQ efkeÀ ns ÒeYeg, DeeHe cesjs Demenveer³e og:KeeW keÀe njCe keÀjves cesjs ÒeeCeeW keÀer j#ee keÀerefpe³es ~

J³eeK³ee:- leguemeer keÀnlee nw efkeÀ ³en cesjs ceve keÀer kewÀmeer cetKe&lee nw pees jece YeeqkeÌle ©Heer ®eerj ÒeJeeefnle iebiee keÀe l³eeie keÀjkesÀ #eCeLebiegj Deesme keÀCeeW keÀer Deeme efkeÀ³es pee jne nw ~ keÀnves keÀe leelHe³e& ³en nw efkeÀ ³en cesjs ceve keÀer cetKe&lee veneR lees Deewj ke̳ee nw efkeÀ pees YeeqkeÌle ®eerj ÒeJeeefnle nw, efpemes F&MJejer³e Yepeve keÀnles nQ, efpemeceW ner kesÀJeue mebmeej kesÀ meejs megKe ueerve nw, GmekeÀe l³eeie keÀjkesÀ

Deesme keÀCe ©He meemeeefjkeÀ megKe pees #eefCekeÀ nw, GmekeÀer Deeme efkeÀ³es pee jne nw ~

leguemeer oeme mJe³eb keÀes Gme HeHeerne keÀer YeeBefle yeleeles ngS keÀnles nQ efkeÀ efpeme ÒekeÀej H³eemee HeHeerne OegSB kesÀ mecetn keÀes osKekeÀj Gmes yeeoue mecePe ueslee nw Gmeer ÒekeÀej megKe kesÀ Deeme ceW ceQves mebmeej He³e&vle megKe keÀes ner meyekegÀí ceeve efue³ee ~ OegBS kesÀ mecetn mes Yeefcele HeHeerne keÀes JeneB HengB®ekeÀj ve lees efMeleuelee efceueleer nw Deewj ve ner peue Jeme FmekesÀ efJeHejerle GmekesÀ DeeKeeW keÀer never ner nesleer nw ~ Gmeer ÒekeÀej meebmeeefjkeÀ megKeeW keÀer Deewj Yeeieves Jeeues cesjs ceve keÀes ve lees megKe efceuee Deewj ve ner Meevleer ~ Òel³egled kesÀJeue keÀä ner ngDee, Deeme ner ìtìe ~

leguemeer DeHeves keÀes Gme Jeepe kesÀ meeLe leguevee keÀjles ngS keÀnles nQ efkeÀ efpeme YeeBefle Meerjes ceW DeHeves Meefjj keÀe ÒeefleefJecJe osKekeÀj Deewj DeHeves cegKe leLee ®eeW®es keÀer never keÀes YetuekeÀj Yeespeve keÀer ueeuemee ceW Del³evle MeerIe´lee kesÀ meeLe ìtì Heæ[lee nw ~ peneB Gmes Yeespeve lees veneR efceuelee Jeme GmekesÀ cegKe SJeb ®eeW®e keÀer ner neveer veesleer nw ~ þerkeÀ Gmeer YeeBleer F&MJejer³e GHeemevee kesÀ J³eeflele efkeÀmeer Dev³e keÀer GHeemevee keÀjves ceW kesÀJeue neveer ner nw, ueeYe kegÀí Yeer veneR ~

Devlele: leguemeeroeme keÀnles nQ efkeÀ ke=ÀHee kesÀ Yebæ[ej jece! DeeHe lees DeHeves peveeW keÀer oMee keÀes Yeueer YeeBefle Hen®eeveles nQ, Heefjef®ele nQ~ ns ÒeYeg !leguemeer oeme keÀe oe©Ce Je Demenveer³e og:Ke keÀes ogj keÀj oerefpeS Deewj DeHeves Heve keÀer ueepe jKeerS ~ DeHeves Òeefle%ee keÀer j#ee keÀerefpeS ke̳eeWefkeÀ ’MejCeeiele keÀer j#ee keÀjvee ner DeeHekeÀer Òeefle%ee nw “ ~

1.6.7– yeesOe ÒeMve

keÀ) SkeÀ ³ee oes yeeke̳eeW ceW GÊej oerefpeS :-

1. leguemeer kesÀ ceve keÀer cetæ{lee ke̳ee nw ?

2. H³eemee HeHeerne efkeÀmes cesIe mecePe ueslee nw?

3. peerJe keÀes keÀye Deewj ke̳eeW keÀä efceuelee nw ?

4. leguemeeroeme DeHeves ceve keÀes ke̳eeW JeMe ceW keÀjvee ®eenles nQ?

5. ‘keÀeceOesveg leefpe, ísjer keÀewve ogneJeQ ’– keÀe DeLe& mHeä keÀerefpeS ~

Ke) oerIe& GÊej cetuekeÀ ÒeMve :-

1. Heefþle HeoeW kesÀ DeeIeej Hej leguemeer kesÀ efJe®eejeW SJeb F&MJej YeeqkeÌle keÀe mJe©He mHeä keÀerefpeS~

2. efJeve³e Heef$ekeÀe keÀe Heefj®e³e Òeoeve keÀjles ngS FmekesÀ cegK³e YeeJe Hej ÒekeÀeMe [eefueS ~

3. ‘leguemeer keÀer YeeqkeÌle YeeJevee’ efJe<e³e Hej SkeÀ efveyevOe ueerefKeS ~

4. Heefþle HeoeW keÀe meejebMe DeHeves MeyoeW ces ueerefKeS ~

1.6.8– GHe³eesieer HegmlekeWÀ

1. ieesmJeeceer leguemeeroeme - Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue

2. ueeskeÀJeeoer leguemeeroeme - efJeMJeveeLe ef$eHeeþer

3. leguemeer keÀeJ³e ceerceebmee - Go³eYeeveg efmebn

4. leguemeer oeme - jece®ebê efleJeejer

FkeÀeF&-2: DeeOegefvekeÀ keÀefJe FkeÀeF& keÀer ©HejsKee - 2.0 - GÎsM³e 2.1 - ÒemleeJevee 2.2 - DeeOegefvekeÀ efnvoer keÀeJ³e keÀer ©HejsKee 2.3 - íe³eeJeeo SJeb cenekeÀefJe pe³eMebkeÀj Òemeeo

2.3.1- íe³eeJeeo keÀe meeceev³e Heefj®e³e 2.3.2-pe³eMebkeÀj Òemeeo keÀe Heefj®e³e 2.3.3- ceOegce³e osMe : cetue Heeþ, MeyoeLe& SJeb J³eeK³ee 2.3.4- yeesOe ÒeMve

2.4 - ÒeieefleJeeo SJeb cenekeÀefJe efvejeuee 2.4.1-ÒeieefleJeeo keÀe meeceev³e Heefj®e³e 2.4.2-met³e&keÀevle ef$eHeeþer efvejeuee keÀe Heefj®e³e

2.4.3- efYe#egkeÀ – cetue Heeþ, MeyoeLe& SJeb J³eeK³ee 2.4.4- yeesOe ÒeMve

2.5 - Òe³eesieJeeo SJeb De%es³e 2.5.1-Òe³eesieJeeo keÀe meeceev³e Heefj®e³e 2.5.2- meeq®®eoevebo nerjevebo Jeelm³ee³eve De%es³e keÀe Heefj®e³e

2.5.3- efnjesefMecee – cetue Heeþ, MeyoeLe& SJeb J³eeK³ee 2.5.4- yeesOe ÒeMve

2.6 - GHe³eesieer HegmlekeWÀ

2.0 - GÎsM³e ³en mveelekeÀ (efnvoer) kesÀ ÒeLece Je<e& kesÀ DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Yee<ee (MIL

Hindi) kesÀ ÒeLece Keb[ keÀer ogmejer FkeÀeF& nw ~ Fme FkeÀeF& ceW DeeHe efnvoer kesÀ DeeOegefvekeÀ keÀefJe³eeW keÀe DeO³e³eve keÀjWies ~ DeeHe DeeOegefvekeÀ keÀeJ³e kesÀ mye©He SJeb GmekesÀ efJekeÀeme keÀe meeceev³e %eeve ÒeeHle keÀjWies ~ Fme FkeÀeF& keÀes Heæ{ves kesÀ yeeo DeeHe

• DeeOegefvekeÀ Meyo keÀe DeLe& yelee mekesÀbies ~

• efnvoer kesÀ DeeOegefvekeÀ keÀeue keÀer meeceev³e efJeMes<eleeDeeW keÀe GuuesKe keÀj mekeWÀies~

• DeeOegefvekeÀ keÀeue kesÀ efJeefYeVe JeeoeW keÀe %eeve ÒeeHle keÀj mekeWÀies ~

• DeeOegefvekeÀ keÀeue kesÀ efJekeÀeMe keÀe JeCe&ve keÀj mekeWÀies ~

• Heeþîe¬eÀce kesÀ Devegmeej pe³eMebkeÀj Òemeeo keÀe ‘ceIegce³e osMe’ , meg³e&keÀevle

ef$eHeeþer ‘efvejeuee’ keÀe ‘efYe#egkeÀ’ SJeb meef®®eoevebo nerjevebo Jeelmee³eve ‘De%es³e’ keÀer ‘efnjesefMecee’ keÀefJelee keÀe DeO³e³eve keÀjWies ~

2.1 - ÒemleeJevee ³en efnvoer keÀe DeefveJee³e& Heeþd³e¬eÀce (Hindi Compulsory MIL) nw ~ DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Yee<ee (Modern Indian Language) kesÀ ©He ceW efnvoer ûenCe keÀjves Jeeues íe$e Je íe$eeDeeW kesÀ efueS ³en Òemlegle keÀer ieF& nw ~ Fme Heeþd³e¬eÀce keÀer ³en ogmejer FkeÀeF& nw ~ Fme Heeþdîe¬eÀce ceW DeeHekeÀes DeeOegefvekeÀ efnvoer keÀeJ³e kesÀ mJe©He SJeb efJekeÀeme kesÀ yeejs ceW meeceev³e peevekeÀejer oer peeSieer ~ Fmecesb

DeeHe pe³eMebkeÀj Òemeeo keÀ=le ‘ceIegce³e osMe’ , meg³e&keÀevle ef$eHeeþer ‘efvejeuee’ keÀ=le

‘efYe#egkeÀ’ SJeb meef®®eoevebo nerjevebo Jeelmee³eve ‘De%es³e’ keÀ=le ‘efnjesefMecee’ keÀefJelee keÀe DeO³e³eve keÀjWies ~

2.2 - DeeOegefvekeÀ efnvoer keÀeJ³e keÀer ©HejsKee DeeOegefvekeÀ efnvoer keÀeJ³e keÀer mece³e meercee 1850 F&meJeer mes DeejcYe nesleer nw~ DeeOegefvekeÀ efnvoer keÀeJ³e kesÀ ÒeLece ®ejCe keÀes Yeejlesvog ³egie ceevee ie³ee nw ~ FmekesÀ

GHejeble DeeOegefvekeÀ efnvoer keÀeJ³e kesÀ efJekeÀeme keÀes efvecveevegmeej osKe mekeÀles nQ – 1. Yeejlesvog ³egie (1850 mes 1900 F&. lekeÀ)

2. efÜJesoer ³egie (1900 mes 1920 F&. lekeÀ)

3. íe³eeJeeo ³egie (1920 mes 1936 F&. lekeÀ)

4. Òeieefle Jeeo (1936 mes 1943 F&. lekeÀ)

5. Òe³eesie Jeeo (1943 mes 1953 F&. lekeÀ)

6. veF& keÀefJelee (1953 mes 1960 F&. lekeÀ)

7. veJe ieerle SJeb mecekeÀeueerve keÀefJelee (1960 kesÀ GHejeble )

Yeejlesvog ³egie (1850 mes 1900 F&. lekeÀ) Yeejlesvog ³egie keÀer mece³e meercee keÀefJe Je®eve megOee veecekeÀ Heef$ekeÀe mes

DeejcYe nesleer nw SJeb mejmJeleer Heef$ekeÀe lekeÀ HewÀue peeleer nw ~ keÀefJe Je®eve megOee

Heef$ekeÀe kesÀ mebHeeokeÀ Yeejlesvog nefj½evê Les peJekeÀer mejmJeleer Heef$ekeÀe keÀe mebHeeove Yeej ceneJeerj Òemeeo efÜJesoer ves meBYeeuee Lee ~ Yeejlesvog ³egie kesÀ ÒecegKe keÀefJe³eeW ceW Yeejlesvog nefj½evê , DeeqcJekeÀe oÊe J³eeme , jeOeeke=À<Ce oeme , yeêer veeje³eCe ®eewOejer ÒesceIeve , þekegÀj peieceesnve efmebn Deeefo Les ~ Yejlesvog ³egieerve keÀefJe³eeW keÀer cegK³e

GHeueeqyOe jeä^ SJeb meceepe keÀe ef®e$eCe SJeb ceeie&oMe&ve Lee ~ jereflekeÀeueerve Yee<ee , íbo, DeuebkeÀej keÀe DevegkeÀjCe keÀjles ngS Yeer Yeejlesvog ³egieerve keÀefJe³eeW ves yeeue efJeJeen, efJeOeJee efJeJeen pewmeer HejcHejeDeeW kesÀ Òeefle ienjer mebJesovee ÒekeÀì keÀer ~ Fme ³egie keÀer j®eveeSB jeä^ Òesce keÀer YeeJevee, meceepe keÀer ogo&Mee keÀe ef®e$eCe, YeeqkeÌle YeeJevee, ÒekeÀ=efle ef®e$eCe, nem³e J³ebie keÀer ÒeOeevelee SJeb yepe Yee<ee kesÀ Òe³eesie pewmeer efJe<e³eeW mes Yejs Heæ[s nQ ~ Fme ³egie ceW FefleJe=ÊeelcekeÀlee keÀer ÒeOeevelee Leer ~

efÜJesoer ³egie (1900 mes 1920 F&. lekeÀ) Yeejlesvog ³egie ³eefo DeeOegefvekeÀ keÀeue keÀe ÒeJesMe Üej nw lees efÜJesoer ³egie GmekeÀe ÒeebieCe nw peneB keÀefJelee keÀes HeÀueves HetÀueves SJeb efJekeÀefmele nesves keÀe DeJemej ÒeeHle ngDee ~ megÒeefme× He$ekeÀej SJeb efveyevOekeÀej Dee®ee³e& ceneJeerj Òemeeo efÜJesoer ves mebHeeokeÀ kesÀ ©He ceW mejmJeleer Heef$ekeÀe kesÀ ceeO³ece mes pees efnvoer keÀer mesJee keÀer Jen DeÒeeflece nw ~ Gmemes nce keÀYeer G#egCe veneR nes mekeÀles ~ Dele: efÜJesoer ³egie keÀe veecekeÀjCe Dee®ee³e& ceneJeerj Òemeeo efÜJesoer kesÀ keÀejCe efÜJesoer ³egie nes ie³ee ~ Fme keÀeue KeC[ (1900- 1920) ceW ÞeerOej HeeþkeÀ, De³eesO³ee efmebn GHeeO³ee³e nefjDeesOe, cewefLeueerMejCe iegHle, jecevejsMe ef$eHeeþer Deeefo keÀefJe ngS ~ efÜJesoer ³egie keÀer ÒecegKe ÒeJe=efÊe³eeW ceW jeäer³elee keÀer YeeJevee, FefleJe=ÊeelcekeÀlee, DeeoMe&Jeeo SJeb veweflekeÀlee, Òeke=Àefle ef®e$eCe, meeceeefpekeÀ mecem³eeDeeW keÀe ef®e$eCe, keÀeJ³e Yee<ee kesÀ ©He ceW Keæ[er yeesueer keÀe Òe³eesie Deeefo efieves pee mekeÀles nQ ~ íe³eeJeeo ³egie (1920 mes 1936 F&. lekeÀ) efÜJesoer ³egieerve keÀefJelee kesÀ yeeo efnvoer keÀeJ³e ceW efpeme veF& Oeeje keÀe efJekeÀeme ngDee Gmes íe³eeJeeo keÀne peelee nw ~ íe³eeJeeo keÀer mece³e meercee 1930 mes 1936 nw Hejbleg kegÀí efJeÜeve Fmes 1918 mes 1936 Yeer ceeveles nQ ~ efÜJesoer ³egieerve keÀeJ³e keÀer Òeefleef¬eÀ³ee kesÀ ©He ceW íe³eeJeeo keÀe pevce ngDee Ssmee ceevee peelee nw keÀejCe efÜJesoer ³egie ceW keÀeJ³e efJe<e³e efveÿ, JeCe&ve ÒeOeeve SJeb mLegue Lee peyeefkeÀ íe³eeJeeoer keÀeJ³e J³eeqkeÌle efveÿ Deewj keÀuHevee ÒeOeeve nw ~ Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue kesÀ Devegmeej

íe³eeJeeo Meyo keÀe Òe³eesie oes DeLeeX ceW mecePevee ®eeefnS – SkeÀ lees jnm³eJeeo kesÀ DeLe& ceW, peneB GmekeÀe mebyebOe keÀeJ³e Jemleg mes neslee nw DeLee&le peneB keÀefJe Gme Devevle Deewj De%eeve efÒe³elece keÀes Deeuecyeve yeveekeÀj Del³eble ef®e$ece³eer Yee<ee ceW Òesce

keÀer DeveskeÀ ÒekeÀej mes J³ebpevee keÀjlee nw ~ “íe³eeJeeo kesÀ ÒecegKe keÀefJe pe³eMebkeÀj Òemeeo kesÀ celeevegmeej- keÀefJelee kesÀ #es$e ceW HeewjeefCekeÀ ³egie keÀer efkeÀmeer Ieìvee DeLeJee

osMe –efJeosMe keÀer megvojlee kesÀ yee¿e JeCe&ve mes efYeVe peye Jesovee kesÀ DeeOeej Hej

mJeevegYeteflece³eer DeefYeJ³eeqkeÌle nesves ueieer, leye efnvoer ceW Gmes ‘íe³eeJeeo’ kesÀ veece mes

DeefYeefnle efkeÀ³ee ie³ee ~” efve<keÀMe&le: nce ³en keÀn mekeÀles nQ keÀer íe³eeJeeoer keÀeJ³e ceW jnm³eJeeoer ÒeJe=efÊe , Òesce Òeke=Àefle SJeb meewvo³e& keÀer DeefYeJ³ekeÌleer , mLeguelee keÀe DeYeeJe , DeefYeJ³ebpevee He×efle cesb veefJevelee SJeb mJeevegYetefle keÀer ÒeOeevelee nesleer nw ~

íe³eeJeeo kesÀ ®eej ÒecegKe keÀefJe pe³eMebkeÀj Òemeeo, megefce$ee vebove Heble, met³e&keÀevle ef$eHeeþer efvejeuee Deewj ceneosJeer Jecee& nQ ~ FvekesÀ DeueeJes YeieJeleer ®ejCe Jecee& , [e@. jece kegÀceej Jecee&, ceesnve ueeue cenlees efJe³eesieer Yeer íe³ee Jeeoer keÀefJe³eeW

ceW DeûeieCîe nQ ~ Òeieefle Jeeo (1936 mes 1943 F&. lekeÀ) Òeieefle Meyo keÀe meeceev³e DeLe& nw Deeies yeæ{vee ~ Hejbleg ³en ceekeÌme&Jeeoer efJe®eej Oeeje Jeeueer keÀefJeleeDeeW kesÀ efueS ©æ{ nes ie³ee nw ~ ÒeieefleJeeoer meeefnl³ekeÀej kesÀJeue GvnW keÀne peelee nw efpevneWves meeefnl³e keÀes cekeÌme&Jeeoer efJe®eejOeeje kesÀ Òe®eej keÀe meeOeve yevee efue³ee nw ~ ÒeieefleJeeo SJeb ÒeieefleMeerue oes efYeVe Meyo nw ~ [e@. npeejer Òemeeo efÜJesoer kesÀ Devegmeej Jes meYeer meeefnl³ekeÀej ÒeieefleMeerue keÀns peeles nwb, pees meceepe kesÀ Òeieefle ceW DeemLee jKeles nQ , efkeÀvleg ceekeÌme&Jeeo kesÀ oeme veneR ~ efnvoer cesb ÒeieefleJeeoer meeefnl³e keÀe DeejbYe 1936 F&meJeer mes ceevee peelee nw ~ FmekesÀ ÒecegKe keÀefJe³eeW cesb kesÀoejveeLe DeûeJeeue, veeieepe&gve , efMeJecebieue efmebn megceve, [e@. jebies³e jeIeJe , ef$euees®eve Meeðeer , vejsvê Mecee& Deeles nQ ~ ÒeieefleJeeo ceW meceepe oes YeeieeW ceW

efJeYeeefpele neslee nw – Mees<ekeÀ Deewj Meesef<ele ~ ÒeieefleJeeoer keÀeJ³e keÀer efJeMes<eleeDeeW ceW Mees<ekeÀ Jeie& kesÀ Òeefle Dee¬eÀesMe , Meesef<eleeW keÀer efovelee keÀe ef®e$eCe , Oece& Deewj F&MJej kesÀ Òeefle DeveemLee , ¬eÀeefvle keÀer YeeJevee , ³eLeeLe&Jeeefo ¢efäkeÀesCe cegK³e nw ~ Òe³eesie Jeeo (1943 mes 1953 F&. lekeÀ) Òe³eesie Jeeo keÀe DeejbYe 1943 F&meJeer ceW De%es³e Üeje mebHeeefole leej meHlekeÀ kesÀ ÒekeÀeMeve mes ceevee peelee nw ~ Òe³eesieJeeoer keÀefJe Òe³eesie keÀjves ceW efJeMJeeme keÀjles nwb ~ Yee<ee keÀer o=efä mes GHeceeveeW keÀer ¢efä mes ve³es Òe³eesie, efMeuHe kesÀ ¢efä mes ve³es Òe³eesie Skeb keÀeJ³e yemleg keÀer ¢efä mes Yeer Fme keÀeue ceW DeveskeÀ Òe³eesie efkeÀS ie³es nQ ~ Òe³eesieJeeefo efJe®eejIeeje kesÀ Debleie&le keÀefJelee SkeÀ efYeVe HejbHeje ceW ®eueer ~ Fme keÀeue kesÀ ÒecegKe keÀefJe³eeW ceW cegeqkeÌleyeesOe, YeejleYeg<eCe DeûeJeeue , ÒeYeekeÀj cee®eJes, efieefjpee kegÀceej ceeLegj, mecemesj yeneogj efmebn, vejsMe cesnlee, kegÀBcej veeje³eCe , kesÀoejveeLe efmebn Deeefo Deeles nQ ~ veF& keÀefJelee (1953 mes 1960 F&. lekeÀ) veF& keÀefJelee keÀe mece³e 1953 mes 1960 lekeÀ keÀe nw ~ Fme keÀeue Keb[ ceW keÀefJelee ceW veJeervelee , yeewefOekeÀlee, Jew³eeqkeÌlekeÀlee, #eCeJeeefolee, Yeesie SJeb Jeemevee kesÀ

efueS GlmegkeÀlee, ³eLeeLe&Jeeefolee, ÒeCe³eevegYegefle , DeeOegefvekeÀ ³egie yeesOe SJeb efMeuHe efJeOeeve ceW veglevelee Heefjueef#ele nesleer nw ~ Fme keÀeue kesÀ keÀefJe³eeW ceW De%es³e, cegêe je#eme, [e@. OeceJeerj Yeejleer, Yeejle Yeg<eCe, Mejo osJe[e Deeefo Deeles nQ ~ ³en keÀeJ³e Deeboesueve Òe³eesieJeeo SJeb ÒeieefleJeeo kesÀ efJejesOe ceW Dee³ee ~ keÀeJ³e ©ef®e efJeke=Àle nesleer ie³eer SJeb ³eewve JeemeveeDeeW keÀe meeefnl³e ceW veive ef®e$eCe nesves ueiee ~ kegÀbþe, efvejeMee , DeMueeruelee, DemJemLe ¢<³eeW keÀe JeCe&ve DeefOekeÀ nesves ueiee ~ Fme lejn veF& keÀefJelee efnvoer keÀeJ³e kesÀ efJekeÀeMe ceW DeHevee ³eesieoeve keÀjleer jner ~ veJe ieerle SJeb mecekeÀeueerve keÀefJelee (1960 kesÀ GHejeble ) meve 1960 kesÀ Jeeo veJe ieerle keÀe efJekeÀeMe ngDee ~ FmekesÀ ÒesjkeÀ De%es³e peer ner Les ~ FvekesÀ meeLe MecYegveeLe efmebn , vejsMe cesnlee, Oece&Jeerj Yeejleer, kesÀoejveeLe efmebn , þekegÀj Òemeeo efmebn,ÞeerkeÀeble Jecee& , kewÀueeMe JeepeHes³eer Deeefo ves veJe ieerle kesÀ efJekeÀeMe cesb cenlJeHegCe& ³eesieoeve efo³ee ~ veJe ieerle ces Jele&ceeve efJemebieefle³eeW keÀe ef®e$eCe , ueeskeÀ peerJeve keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle ,Heefj<ke=Àle meewvo³e& yeesOe, peve Yee<ee keÀe Òe³eesie , ueeskeÀ OegveeW keÀe Òe³eesie , veJeerve efJecyeeW Deewj GHeceeveeW keÀe Òe³eesie ÒeeHle ngDee ~ veJe ieerle kesÀ ceeO³ece mes meeefnl³e ceW keÀefJelee SJeb mebieerle oesveeW keÀe meceeJesMe ngDee ~ mecekeÀeueerve efnvoer keÀefJelee ceW peerJeve SJeb peiele mes peg[er HeefjefmLeefle³eeW keÀe ³eLeeLe& HetCe& æ{bie mes ef®e$eCe ngDee ~ peerJeve kesÀ Deejesn DeJejesneW , Gleej ®eæ{eJe SJeb mebkeÀuHeeW efJekeÀuHeeW keÀe mecekeÀeueerve keÀefJelee ceW He³ee&Hle ef®e$eCe ngDee ~ FmekeÀer cegK³e ÒeJe=efÊe³eeB peerJeve keÀe JeemleefJekeÀ efve©HeCe , ceesn Yebie keÀer efmLeefle, jepe vesleeDeeW kesÀ Òeefle #eesYe keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle ,HejbHejeiele cegu³eeW keÀe efJeIeìve, keÀece keÀe GvcegkeÌle ef®e$eCe , ÒeleerkeÀ efJeOeeve Deeeefo nQ ~ ³en ceeveJeer³e mejeskeÀejeW mes pegef[ peerJeveevegYegle keÀefJelee nw ~ meeOeejCe J³eeqkeÌle SJeb meeOeejCe IeìveeDeeW mes Heieer mecekeÀeueerve keÀefJelee DeHeves DeeHe ceW Devev³e leLee DemeeOeejCe nw ~

2.3 -íe³eeJeeo SJeb cenekeÀefJe pe³eMebkeÀj Òemeeo íe³eeJeeo kesÀ ®eej ÒecegKe mlebYe nQ - pe³eMebkeÀj Òemeeo, megefce$eevevo Heble, met³e&keÀeble ef$eHeeþer efvejeuee SJeb ceneosJeer Jecee& ~ Fveces mes pe³eMebkeÀj Òemeeo íe³ee

Jeeo kesÀ ÒeJele&keÀ ceeves peeles nQ ~ íe³eeJeeo kesÀ ieewjJe ûebLeeW ceW keÀecee³eveer meJee&efOekeÀ

cenlJecegCe& ûebLe nw ~³en DeeOegefvekeÀ ³egie keÀe cenlJeHegCe& cene keÀeJ³e nw ~ FmekeÀer j®evee

pe³eMebkeÀj Òemeeo ves efkeÀ nw ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle Òemeeo kesÀ Dev³e íe³eeJeeoer j®eveeSB

nQ – DeeBmet, Pejvee, uenj ~ efvejeuee peer keÀer íe³eeJeeoer j®eveeDeeW ceW DeveeefcekeÀe, Heefjceue, ieereflekeÀe, leguemeer oeme GuuesKeveer³e nw ~ HebLe peer ves HeuueJe, JeerCee,

iegbpeve Deewj ûebefLe veecekeÀ íe³eeJeeoer j®eveeSB Òemlegle keÀer ~ ceneosJeer Jecee& ves DeHeveer keÀefJeleeDeeW ceW Jesovee, keÀ©Cee, J³eLee, efpe%eemee SJeb DeeO³eeeqlcekeÀlee kesÀ YeeJe Òemlegle efkeÀS ~ FvekeÀer íe³eeJeeoer j®eveeDeeW ceW veernej, jefMce, veerjpee SJeb meebO³eieerle ÒecegKe nQ ~ ceneosJe Jecee& keÀes DeeOegefvekeÀ ³egie keÀer efceje keÀne peelee nw ~

2.3.1- íe³eeJeeo keÀe meeceev³e Heefj®e³e Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue kesÀ Devegmeej íe³eeJeeo MeJo keÀe Òe³eesie oes DeLeeX ceW

mecePevee ®eeefnS – SkeÀ lees jnm³eJeeo kesÀ DeLe& ceW , peneB GmekeÀe mebyevOe keÀeJ³e Jemleg mes neslee nw DeLee&led keÀefJe Gme Deveble Deewj De%eeled efÒe³elece keÀes Deeuebyeve yeveekeÀj Del³eble ef®e$ece³eer Yee<ee ceW Òesce keÀer DeveskeÀ ÒekeÀej mes J³ebpevee keÀjlee nw ~ íe³eeJeeo MeJo keÀe ogmeje Òe³eesie keÀeJ³e Mewueer ³ee He×efle efJeMes<e kesÀ J³eeHekeÀ DeLe& ceW nw ~ ÒecegKe Deeuees®ekeÀ [@e. veiesvê ves eqmJekeÀej efkeÀ³ee nw keÀer íe³eeJeeo SkeÀ efJeMes<e ÒekeÀej keÀer YeeJe He×efle nw, peerJeve kesÀ Òeefle SkeÀ efJeMes<e YeeJeelcekeÀ ¢efäkeÀesCe nw ~

efve<keÀ<e&le: íe³eeJeeo kesÀ mebyevOe ceW keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ –

• íe³eeJeeoer keÀeJ³e ceW jnm³eJeeoer ÒeJe=efÊe jnleer nw ~

• FmeceW mLeguelee keÀe DeYeeJe nw ~

• ³en Òesce, Òeke=Àefle SJeb meewvo³e& keÀe keÀeJ³e nw ~

• ³en SkeÀ veJeerve DeefYeJ³ebpevee He×efle nw ~

• Fmeces mJeevegYetefle keÀer ÒeOeevelee nw ~

2.3.2-pe³eMebkeÀj Òemeeo keÀe Heefj®e³e pe³eMebkeÀj Òemeeo keÀe pevce 30 peveJejer 1889 keÀes yeveejme kesÀ ieesJeOe&ve ceesnuues kesÀ SkeÀ JewM³e HeefjJeej ceW ngDee Lee ~ FvekesÀ efHelee keÀe veece osJeer Òemeeo Lee ~ pe³eMebkeÀj Òemeeo kesÀ efHelee J³eeHeejer HeefjJeej mes nesles ngS Yeer meeefnl³e SJeb keÀeJ³e Òesceer Les ~ pe³eMebkeÀj Òemeeo ves yeveejme kesÀ keÌJeeRme keÀeuespe ceW DeeþJeer lekeÀ efMe#ee Heeves kesÀ yeeo efHelee kesÀ osneble kesÀ keÀejCe GvekeÀe mkegÀue ígì ie³ee ~ GvneWves mebmke=Àle, Debûespeer, efnvoer, Go&t leLee HeÀejmeer Yee<eeDeeW keÀe Iej Hej ner DeO³e³eve efkeÀ³ee ~

pe³eMebkeÀj Òemeeo keÀer ÒeejbefYekeÀ keÀeJ³e j®eveeSB yepe Yee<ee ceW nwb ~ Jes cegue ©He mes ceeokeÌlee SJeb Deevebo kesÀ keÀefJe nQ ~ keÀecee³eveer GvekeÀe Þesÿ ûebLe nw ~ keÀefJelee kesÀ

DeueeJes Òemeeo peer ves veeìkeÀ, GHev³eeme, keÀneveer Deewj meceer#eelcekedÀ efveyevOe efueKee nw ~ pe³eMebkeÀj Òemeeo keÀer Yee<ee mebmke=Àleefveÿ Keæ[er Jeesueer nw ~ meved 1936 F&meJeer cesb 48 Je<e& kesÀ DeuHee³eg ceW FvekeÀe osneJemeeve nes ie³ee ~

2.3.3- ceOegce³e osMe : cetue Heeþ, MeyoeLe& SJeb J³eeK³ee

ceOegce³e osMe

De©Ce ³en ceOegce³e osMe nceeje ~

peneB HengB®e Devepeeve ef#eeflepe keÀes, efceuelee SkeÀ meneje ~

mejme leecejme ieYe& efJeYee Hej vee®e jner le© efMeKee ceveesnj ~

efíìkeÀe peerJeve nefj³eeueer Hej-cebieue kegbÀkegÀce meeje ~

ueIeg megjOeveg mes HebKe Hemeejs-Meerleue ceue³e meceerj menejs ~

Gæ[les Keie efpeme Deesj cegBn efkeÀ³es-mecePe veeræ[ efvepe H³eeje ~

yejmeeleer DeeBKeeW kesÀ yeeoue-yeveles peneB Yejs keÀ©Cee-peue ~

uenjW ìkeÀjeleeR Devevle keÀer-HeekeÀj peneB efkeÀveeje ~

nsce kegÀcYe mes G<ee meJesjs-Yejleer {guekeÀeleer megKe cesjs ~

ceefoj TBOeles jnles peye-peie keÀj jpeveerYej leeje ~

De©Ce ³en ceOegce³e osMe nceeje ~

keÀefþve Meyoesb kesÀ DeLe&-

De©Ce-ueeefuecee mes HetCe& Go³ekeÀeueerve met³e& ~ ceOegce³e-ceOegjlee mes HetCe& De©Ce ³en ceOegce³e osMe nceeje DeLee&led nceeje osMe Yeejle ueeefuecee mes ³egkeÌle nw ke̳eeWefkeÀ ceeveJeer³e meY³elee keÀe ÒeLece met³e& ³eneR Go³e ngDee Lee DeLee&led meJe&ÒeLece meY³elee keÀe efJekeÀeme ³eneR ngDee Lee ~

ef#eeflepe-keÀeuHeefvekeÀ mLeeve peneB Oejleer Deewj DeekeÀeMe keÀe efceueve neslee nw ~ mejme-jmeHetCe& ~ leecejme-ueeue keÀceue ~ ieYe&-Yeerlejer (yeerpeeslHeeokeÀ) Yeeie ~ efJeYee-p³eesefle ~ ®ecekeÀ le©-efMeKee-Je=#e keÀer ®eesìer ~ efíìkeÀe-efyeKeje ngDee ~ nefj³eeueer-njer-Yejer He=LJeer ~ cebieue-MegYe ~ kegbÀkegÀce-efmebotj, jesueer ~ megjOeveg-met³e& efkeÀjCeeW mes DeueesefkeÀkeÀ Heef#e³eeW kesÀ FbêOeveg<e kesÀ meceeve jbie efyejbies HebKe ~ ceue³e- meceerj-ceue³e HeJe&le (pees efkeÀ Yeejle kesÀ oef#eCe ceW nw ) keÀer Deesj mes Jemeble keÀeue ceW yenves Jeeueer þb[er nJee ~ Keie-He#eer ~ veeræ[-IeeWmeuee ~ efvepe-DeHevee ~ yeeoue- cesIe ~ Deveble-Demeerce (meeiej) ~

nscekegbÀYe-mJeCe& keÀueMe (³eneB Gefole met³e& mes leelHe³e& nw ) ~ G<ee keÀeue- met³eexo³e kesÀ Henues keÀe mece³e ~ ceefoj-ceonesMe, jpeveer- jeef$e ~

keÀefJe ves ceOegce³e osMe keÀefJelee ceW SkeÀ efJeosMe ³egJeleer keÀevexefue³ee kesÀ cegKe mes Yeejle kesÀ Òeke=ÀeflekeÀ meeQo³e& keÀe JeCe&ve keÀjekeÀj FmekesÀ ©He keÀes SkeÀ efJeefMeälee Òeoeve keÀer nw ~

2.3.4 - yeesOe ÒeMve

1. keÀefJe ves Yeejle Je<e& keÀes ceOegce³e osMe ke̳eeW keÀne nw ?

2. megjOeveg efkeÀmes keÀne ie³ee nw?

3. YeejleJe<e& ceW keÀ©Cee keÀe YeeJe kewÀmes Gceæ[lee nw?

4. ceOegce³e osMe keÀefJelee keÀe cetue mJej mHe<ì efkeÀefpeS?

5. Òemeeo kesÀ keÀeJ³e ûebLees keÀe veece ueerefKeS?

2.4 - ÒeieefleJeeo SJeb cenekeÀefJe efvejeuee

efnvoer meeefnl³e kesÀ Fefleneme ceW ÒeieefleJeeo Meyo keÀe Òe³eesie efJeMes<e DeLe& ceW ngDee nw ~ meeceev³e DeLe& ceW Òeieefle Meyo keÀe DeLe& Deeies yeæ{vee neslee nw ~ ³en Meyo

ceekeÌme& Jeeoer efJe®eej Oeeje Jeeueer keÀefJeleeDeeW kesÀ efueS ©æ{ nes ie³ee nw ~ ÒeieefleJeeoer keÀeJ³e SkeÀ ve³ee ¢efäkeÀesCe ueskeÀj Deeies Dee³ee nw ~ ÒeieefleMeerue SJeb ÒeieefleJeeo oesveeW MeyoeW kesÀ Deblej keÀes peeve uesvee ³eneB DeeJeM³ekeÀ nw ~ ÒeieefleMeerue Jes nQ pees meceepe kesÀ Òeieefle ceW efJeéeeme jKeles nQ efkeÀvleg ceekeÌme&Jeeo kesÀ oeme veneR nQ ~ ÒeieefleJeeoer Jes

meeefnl³ekeÀej nQ efpevneWves meeefnl³e keÀes ceekeÌme&Jeeoer efJe®eejOeeje kesÀ Òe®eej keÀe meeOeve ceeve efue³ee nw ~ [e@. ue#ceermeeiej Jee<Ces&³e kesÀ Devegmeej ÒeieefleJeeo meeceeefpekeÀ ³eLeeLe&Jeeo kesÀ veece Hej ®euee³ee ie³ee Jen meeefneql³ekeÀ Deeboesueve nw, efpemeceW peerJeve Deewj ³eLeeLe& kesÀ Jemleg mel³e keÀes GÊej íe³eeJeeoer keÀeue cesb ÒeÞe³e efceuee Deewj efpemeves meJe& ÒeLece ³eLeeLe&Jeeo keÀer Deesj mecemle meefneql³ekeÀ ®eslevee keÀes Deûemej nesves keÀer ÒesjCee oer ~ efvejeuee ves DeHeves efYe#egkeÀ pewmeer keÀefJelee kesÀ ceeO³eced mes oefuele efve<Hesefmele keÀe ef®e$e efKeb®ee nw ~ ÒeieefleJeeoer meeefnl³e cetue ©He mes oefuele, efve<Hesefmele DeeJeepeeW keÀes mJej Òeoeve keÀjlee nw ~ meceepe oes YeeieeW ces yeBì peelee nw ~ SkeÀ Mees<ekeÀ Deewj ogmeje Meesef<ele ~ ÒeieefleJeeoer keÀefJelee ceW Oece& Deewj F&MJej kesÀ efueS keÀesF& mLeeve veneR jnlee ~ meceepe ceW ¬eÀebefle keÀer YeeJevee mHeä nesves ueieefle nw ~ ÒeieefleJeeoer keÀefJe keÀe peerJeve meceepe keÀess efove-ogefKe³eeW mes mJeleb$e keÀjvee neslee nw ~ efvejeuee veW DeHeves uesKeveer kesÀ ceeO³ece mes meceepe kesÀ SkeÀ Jeie& keÀe ÒeefleefveefOelJe efkeÀ³ee nw ~

2.4.1- ÒeieefleJeeo keÀe meeceev³e Heefj®e³e DeeOegefvekeÀ efnvoer meeefnl³e ceW íe³eeJeeo ³egie kesÀ GHejevle ÒeieefleJeeo keÀe ÒeejcYe neslee nw ~ [eB. veiesvê ves FmekeÀes mece³e meercee meved 1936 mes 1943 F& lekeÀ efveOee&efjle efkeÀ³ee nw ~ efpemes JeweqkeÌlekeÀ DeeOeej kesÀ efueS ngS íe³eeJeeo DeHeves ÒeJeen ceW Lee Gmeer kesÀ efJejesOe keÀer GHepe ÒeieefleJeeo keÀne peeS lees Del³egeqkeÌle ve nesieer ~ ÒeieefleJeeoer keÀefJe³eeW ves mecekeÀeueerve mecem³eeDeeW keÀes ¢efäiees®ej keÀjles ngS GveceW megOeej keÀer DeeJeM³ekeÀlee keÀes ÒeoefMe&le keÀje³ee~ ÒeieefleJeeo mJeeOeervelee Deevoesueve keÀer ner GHepe keÀne peeS lees ieuele ve nesiee ~ ³en Jen mece³e nw peJe osMe ceW efkeÀmeeve- cepeotjeW kesÀ Deevoesueve lespe ngS ~ Mees<eCe keÀe HetCe&le: efyejesOe efkeÀ³ee ie³ee ~ meecevleeW Deewj HetBpeerJeeefo³eeW kesÀ Del³ee®eej keÀes meceepe kesÀ meeceves ÒekeÀefìle keÀjves keÀe HetCe& Òe³eeme ÒeieefleJeeo ves efkeÀ³ee ~

2.4.2- met³e&keÀevle ef$eHeeþer efvejeuee keÀe Heefj®e³e

met³e&keÀevle ef$eHeeþer efvejeuee keÀe pevce 1797 F&meJeer cesb HeÀjJejer 21 leejerKe keÀes yebieeue ceW ngDee Lee ~ ³es íe³eeJeeoer ³egie kesÀ ®eej cenekeÀefJeDeeW ceW mes SkeÀ Les ~ GvekesÀ efHelee Hebef[le jecemene³e ef$eHeeþer SkeÀ mejkeÀejer keÀce&®eejer Les ~ met³e&keÀevle ef$eHeeþer efvejeuee ves DeveskeÀ ûebLe efueKes ³eLee- DeveeefcekeÀe, Heefjceue, ieereflekeÀe, leguemeeroeme Deeefo ke=Àefle ÒecegKe nQ ~ efvejeuee Yeer<eCe peerJeve mebIe<e& kesÀ mesveeveer jns nQ~ FmeerefueS GvekesÀ keÀeJ³e ceW keÀesceuelee keÀe Hetì ÒeeHle veneR neslee ~ efvejeuee kesÀ Helveer keÀe veece ceveesnj osJeer Lee ~ Jes Jebieuee, mebmke=Àle, efnvoer SJeb ye´pe Yee<ee keÀs %eelee Les~ mebieerle SJeb oMe&ve Meeðe keÀe Yeer GvnW De®íe %eeve Lee ~ GvneWves DeHmeje, DeuekeÀe, ÒeYeeJeleer, efve©Hecee, keÀeues keÀejveeceW , ®ecesueer Deeefo GHev³eemeeW keÀer j®evee keÀer ~ Jes cegkeÌle íbo kesÀ ÒeJele&keÀ ceeves peeles nQ ~ GvneWves efnvoer keÀefJelee ceW ve³es íbo SJeb YeeJe YejkeÀj veS ³etie keÀe DeejbYe efkeÀ³ee ~

2.4.3- efYe#egkeÀ – cetue Heeþ, MeyoeLe& SJeb J³eeK³ee

efYe#egkeÀ

Jen Deelee-

oes ìtkeÀ keÀuespes kesÀ keÀjlee, Heíleelee HeLe Hej Deelee ~

Hesì-Heerþ oesveeW efceuekeÀj nQ SkeÀ,

®eue jne uekegÀefì³ee ìskeÀ,

cegìdþer-Yej oeves keÀes-YetKe efceìeves keÀes

cegBnHeÀìer-Hegjeveer Peesueer keÀes HewÀueelee-

oes ìtkeÀ keÀuespes kesÀ keÀjlee, Heíleelee HeLe Hej Deelee ~

meeLe oes ye®®es Yeer nQ meoe neLe HewÀueeS,

yee³eW mes Jes ceueles ngS Hesì keÀes ®eueles,

Deewj oeefnvee o³ee-¢efä Heeves keÀer Deewj yeæ{eS ~

YetKe mes metKe neWþ peye peeles

oelee-Yeei³eefJeOeelee mes ke̳ee Heeles ?-

IegBì DeeBmegDeeW kesÀ HeerkeÀj jn peeles ~

®eeì jns petþer HeÊeue Jess keÀYeer meæ[keÀ Hej Keæ[s ngS,

Deewj PeHeì uessves keÀes Gvemes kegÀÊes Yeer nQ Deæ[s ngS ~

þnjes, Denes cesjs Ûo³e ceW nw Dece=le, ceQ meeR®e otBiee

DeefYecev³eg pewmes nes mekeÀesies legce,

legcnejs og:Ke ceQ DeHeves Ûo³e ceW KeeR®e uetBiee ~

keÀefþve MeyoeW kesÀ DeLe&-

keÀefJe ves efYeKeejer kesÀ oeefjê³e kesÀ oo&veekeÀ ¢M³e keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw ~ efkeÀme Jen DeHeveer YetKe efceìevee ®eenlee nw Deewj cegùer Yej oeves kesÀ efueS DeHeveer Peesueer keÀes HewÀueelee nw ~ Heíleelee HeLe Hej Deelee-DeHeveer iejeryeer Hej Jen Heíleelee nw, og:Ke keÀjlee nw ~ uekegÀefì³ee-meneje osvesJeeueer uekeÀæ[er, ìskeÀ-meneje, keÀefJe ves efYe#egkeÀ kesÀ Òeefle o³ee Deewj keÀ©Cee keÀe YeeJe efoKeekeÀj GvekesÀ Òeefle meceepe keÀe O³eeve DeekeÀef<e&le keÀjvee ®eene nw ~ Yeer#egkeÀ kesÀ meeLe ®eue jns oes ye®®es Yeer efkeÀme lejn iejeryeer Deewj YetKe mes petPe jns nQ, yee³eW neLe mes Jes Hesì keÀes ceueles nQ Deewj oeefnves neLe keÀes kegÀí Heeves kesÀ efueS HewÀuee³es ngS nQ ~ YetKe keÀer Jepen mes GvekesÀ neWþ metKe peeles nQ Deewj Gve Hej HeHeæ[er pece peeleer nw, Hej GvnW kegÀí veneR efceuelee nw ~ keÀefJe HetbpeerHeefle³eeW kesÀ Òeefle Ie=Cee SJeb Dee¬eÀesMe keÀes J³ekeÌle keÀjles nQ ~

veewyele ³eneB lekeÀ Dee peeleer nw efkeÀ Jes petþer HeÊeueeW keÀes DeHeveer YetKe keÀer pJeeuee Mebele keÀjves keÀes ®eeì jns nQ, JeneR kegÀÊes Gvemes PeHeì-uesves keÀes lew³eej nQ ~

menevegYetefle HetCe& neskeÀj efvejeuee Fve iejerye ogefKe³eejeW kesÀ og:Ke keÀes otj keÀjves kesÀ efueS meeblJevee osles nQ ~

efYe#egkeÀ keÀefJelee ceW efvejeuee keÀer ÒeieefleJeeoer efJe®eejOeeje efoKeeF& Heæ[leer nw ~

2.4.4- yeesOe ÒeMve 1. efYe#egkeÀ keÀefJelee keÀe cegue mJej mHe<ì efkeÀefpeS?

2. keÀefJe ves efYe#egkeÀ keÀe ef®e$e kewÀmes DeeBkeÀe nw?

3. efYe#egkeÀ kesÀ meeLe DeeS ngS oes Je®®es ke̳ee keÀjles nQ?

4. efYe#egkeÀ kesÀ Òeefle kegÀÊeeW keÀe J³eJenej keÀwmee neslee nw?

5. efYe#egkeÀ keÀefJelee ceW keÀefJe keÀe cegK³e GÎsM³e ke̳ee nw?

2.5 -Òe³eesieJeeo SJeb De%es³e efnvoer keÀeJ³e ceW Òe³eesieJeeo keÀe DeejbYe 1943 F&meJeer ceW De%es³e Üeje mebHeeefole leej meHlekeÀ kesÀ ÒekeÀeMeve mes ceevee peelee nw ~ De%es³e keÀe pevce 7 cee®e& 1911 F&meJeer keÀes ngDee Lee ~ GvekesÀ efHeleepeer keÀe veece [e@. nerjevebo Mee$eer Lee ~ De%es³e keÀe J³eeqkeÌlelJe ¬eÀebeflekeÀejer Lee ~ GvekeÀer ³en efJeêesn YeeJevee meeefnl³e cesb ÒeefleHeÀefuele nesleer nw ~ De%es³e ves 3 leej meHlekeÀ efvekeÀeues ~ De%es³e kesÀ ÒecegKe keÀeJ³e ke=Àefle³eeW ceW Yeiveotle, ef®evlee, FlJeuece, njer IeeBme Hej #eCeYej, yeeJeje Densjer, DeeBieve kesÀ Heej Üej Deeefo nQ ~ efvejeuee ves leerve GHev³eemeeW keÀer j®evee keÀer ³eLee: MesKej- SkeÀ peerJeveer (oes Yeeie), veoer kesÀ ÜerHe, DeHeves DeHeves DepeveJeer ~ De%es³e ves efveJebOe, ³ee$ee Je=leevle, ieerefle veeìîe Deeefo DeveskeÀ efJeOeeDeeW ceW j®evee keÀer ~

mecekeÀeueerve meeefnl³e kesÀ efJekeÀeme ceW De%es³e keÀer efJeMes<e YetefcekeÀe jner nw ~ Gvns Je<e& 1978 keÀe %eeveHeerþ HegjmkeÀej efceuee ~ GvekeÀe efveOeve 4 DeÒesue 1987 keÀes ngDee ~

2.5.1-Òe³eesieJeeo keÀe meeceev³e Heefj®e³e

DeeOegefvekeÀ efnvoer meeefnl³e kesÀ Devleie&le ÒeieefleJeeo kesÀ GHejeble Òe³eesieJeeo keÀe ÒeejbYe neslee nww ~ ÒeieefleJeeoer keÀefJe³eeW efpeve efJe®eejOeejeDeeW kesÀ meeLe meeefnl³e keÀer j®evee keÀjles Les GvneR efJe®eejOeejeDeeW keÀes Òe³eesie ceW ueeves keÀe keÀe³e& Òe³eesieJeeoer keÀefJe³eeW ves efkeÀ³ee ~[e@. veiesvê ves Òe³eesieJeeo keÀe mece³e meercee meve 1943 F& mes meve 1953 F& lekeÀ kesÀ keÀueeJeOeer keÀes yelee³ee nw ~ meeq®®eoevebo nerjevebo Jeelm³ee³eve De%es³e ner Jen keÀefJe Je uesKekeÀ nQ efpevneWves leejmeHlekeÀ keÀer mLeeHevee keÀer SJeb leejmeHlekeÀ kesÀ ÒeejbYe mes ner Òe³eesieJeeo keÀe ÒeejbYe ceevee peelee nw ~ Òe³eesieJeeo Hej HetCe& ©He mes ÒeYeeJe ceekeÌme&Jeeo keÀe osKee peelee nw ~ peneB efJe®eej oefueleeW keÀes THej Gþevee ner Lee ~ meefo³eeW mes pees keÀefuele ³ee leLeekeÀefLele oyes kegÀ®eues ueesie keÀns peeles nQ Gve keÀes meceepe kesÀ mece#e GHeefmLele keÀjves keÀe Òe³eeme keÀe HeÀue ner Òe³eesieJeeo ceW osKee peelee nw ~ ³en Jen oewj Lee peye Yetceb[ueerkeÀjCe, oefuele ®eslevee, veejer ®eslevee, GÊej DeeOegefvekeÀlee SJeb Fefleneme keÀe Deble Deeefo ÒecegKe efJe<e³eeW keÀes ner keÀeJ³e ceW mLeeve efo³ee ie³ee nw ~

2.5.2- meeq®®eoevebo nerjevebo Jeelm³ee³eve De%es³e keÀe Heefj®e³e meeq®®eoevebo nerjvebo Jeelm³ee³eve De%es³e peer keÀe pevce meve 1911 F& keÀes keÀme³ee HegjelelJe KegoeF& efMeefJej ceW ngDee Lee ~ leLee GvekeÀe efveOeve meve 1987 F& keÀes efouueer ceW ngDee ~ FvekesÀ efHelee keÀe veece [e@. nerjevevo Meeðeer Lee ~ ÒeejbefYekeÀ efMe#ee - oer#ee efHelee keÀer osKejsKe ceW Iej Hej ner mebmke=Àle, HeÀejmeer, Debûespeer Deewj yeebiueeYee<ee Je meeefnl³e kesÀ DeO³e³eve kesÀ meeLe ngF& ~ 1925 ceW Hebpeeye mes Sbì^sbme keÀer Hejer#ee Heeme keÀer Deewj GmekesÀ yeeo ceêeme ef¬eÀm®eve keÀeBuespe ceW oeefKeue ngS ~ JeneB mes efJe%eeve ceW Fbìj keÀer Heæ{eF& Hetjer keÀj 1927 ceW Jes yeer.Sme.meer. keÀjves kesÀ efueS ueenewj kesÀ HeBÀjceve keÀeBuespe kesÀ íe$e yeves ~ 1929 ceW yeer.Sme.meer. keÀjves kesÀ yeeo Sce.S. ceW GvneWves Debûespeer efJe<e³e efue³ee ; Hej¬eÀebeflekeÀejer ieefleefJeefOe³eeW ceW efnmmee uesves kesÀ keÀejCe Heæ{eF& Hetjer ve nes mekeÀer ~ De%es³e keÀer Fmeer ¬eÀebeflekeÀejer ieefleefJeefOe³eeW keÀe pees keÀejCe nceejs mece#e GHeefmLele neslee nw Jen nw mecekeÀeueerve HeefjefmLeefle³eeb peneb kesÀJeue oefuele Jeie& Deewj DeefOekeÀ oefuele neslee pee jne Lee ~ ve kesÀJeue keÀeJ³e kesÀ #es$e ceW JejvkeÀneveer SJeb ³ee$ee meeefnl³e ceW Yeer De%es³e efme×nmle Les ~ SkeÀ megÒeefme× keÀefJe, keÀneveerkeÀej kesÀ ©He ceW Heefjef®ele De%es³e keÀer keÀeJ³e ke=Àefle³eeW keÀes nce efvecve ÒekeÀej osKe mekeÀles nQ ~ ³eLee - Yeiveotle, ef®eblee, Fl³eueece, njerIeeme Hej #eCe Yej,

yeeJejeDensjer, efkeÀleveer veeJeceW efkeÀleveer yeej, Deebieve kesÀ HeejodJeej, ke̳etbefkeÀ ceQ Gmes peevelee ntb, meeiejcegêe, Henues ceQ meVeeìe yevelee ntb Deeefo ~

2.5.3- efnjesefMecee – cetue Heeþ, MeyoeLe& SJeb J³eeK³ee

efnjesefMecee

SkeÀ efove menmee metbjpe efvekeÀuee

Dejs ef#eeflepe Hej veneR, veiej kesÀ ®eewkeÀ :

OetHe yejmeer Hej Devleefj#e mes veneR

HeÀìer efceìdìer mes ~ (1)

íeHeeSB ceeveJe-peve keÀer efoMeenerve

meye Deesj Heæ[er-Jen metjpe veneR Giee Lee Hetjye ceW, Jen

yejmee menmee yeer®eeW-yeer®e veiej kesÀ

Heefn³eeW kesÀ p³eeW Dejs ìtì keÀj efyeKej ie³es neW

omeeW efoMee ceW ~ (2)

kegÀí #eCe keÀe Jen Go³e-Demle ~ kesÀJeue SkeÀ ÒepJeefuele #eCe keÀer ¢M³e meesKe uesvesJeeueer oesHenjer

efHeÀj? íeHeeSB ceeveJe-peve keÀer

veneR efceìeR uecyeer nes-nes keÀj ceeveJe ner meye YeeHe nes ie³es ~

íeHeeSB lees DeYeer efueKeer nQ, Peguemes ngS HelLejeW Hej

Gpeæ[er meæ[keÀeW keÀer ie®e Hej ~ (3)

ceeveJe keÀe j®ee ngDee metjpe ceeveJe keÀes YeeHe yevee keÀj meesKe ie³ee

HelLej Hej efueKeer ngF& ³en peueer ngF& íe³ee

ceeveJe keÀer meeKeer nw ~ (4)

keÀefþve MeyoeW kesÀ DeLe&-

³en keÀefJelee efÜleer³e efJeMJe³eg× kesÀ Deble ceW DecejerkeÀe Üeje efieje³es ie³es HejceeCeg yece keÀer Ieìvee Hej DeeOeeefjle nw ~ DecejerkeÀe Üeje HejcCCeg yece efiejeS peeves mes Yeer<eCe vejmebnej ngDee ~ yece kesÀ HeÀìves mes Ssmee ÒekeÀeMe ngDee ceevees metjpe efvekeÀue Dee³ee nes ~ ef#eeflepe-He=LJeer Deewj DeekeÀeMe keÀe meeqcceefuele mLeeve ~

Debleefj#e-He=LJeer Deewj mJeie& kesÀ yeer®e keÀe mLeeve DeLee&led DeekeÀeMe ~ keÀeue met³e&- ce=l³eg ©Heer met³e& ~ Dejs-[b[s ~ ÒepJeefuele-peuelee ngDee, onkeÀe ngDee ~ ie®e- HekeÌkeÀer HeÀMe&, Oejeleue~ #eCe-yengle Leesæ[e, meeKeer-mee#eer, ieJeen ~ ³eneB met³e& Sìce yece leLee OetHe yece kesÀ efJemHeÀesì keÀe ÒeleerkeÀ nw ~

2.5.4- efnjesefMecee : cetue Heeþ, MeyoeLe& SJeb J³eeK³ee efnjesefMecee keÀefJelee cetue ©He mes efnjesefMecee Hej efiejeS peeves Jeeues HejceeCeg yece keÀe GoenjCe Òemlegle keÀjlee nw ~ keÀefJe keÀnlee nw efkeÀ SkeÀ efove menmeemetj peefvekeÀuee, pees ef#eeflepe kesÀ Heej mesvee efvekeÀueles ngS Jen efvekeÀuee Lee veiej kesÀ yeer®eeW yeer®e ~ metjpe kesÀ efvekeÀueves mes Devleefj#e mes OegHe efvekeÀuelee nw efkeÀ efnjesefMecee veiej Hej De®eevekeÀ DecesefjkeÀe ves yece efieje³ee ~ efpemekeÀe lespe metjpe keÀer lejn lespe Deewj leerJe´ Lee ~ veiej kesÀ yeer®eeW yeer®e yece efiejves mes Oetue Fme keÀoj Gæ[ves ueiee efkeÀ Jen Oetue keÀer lejn Òeleerle nes jne Lee ~ Ssmee ueie jne Lee pewmes mecet®ee ceeveJe meceepe efyeKej ie³ee nw, efoMeenerve nes ie³ee nw ~ veiej kesÀ yeer®eeW yeer®e Gieves Jeeuee Jen met³e& peerJeve oeef³eveer veneR Jejb cenekeÀeue kesÀ meceeve Lee ~ yece efiejves mes ueesie efoMeeYece neskeÀj FOej GOej Yeeieves ueies ~ Ssmee Òeleerle nes jne Lee pewmes keÀeue Met³e& kesÀ jLe kesÀ Heefn³es kesÀ Dejs ìtì ieS neW Deewj oMeeWefoMeeDeeW ceW efyeKej ieS neW ~ kesÀJeue #eefCekeÀ kesÀ

efueS ner Jen oes Henjer kesÀ OetHe kesÀ meceeve ÒepJeefuele ngDee Deewj efHeÀj DemLe nes ie³ee ~ Hejvleg efpelevee Yeer mece³e Jen OetHe jne Del³eble Ye³ebkeÀj Lee ~ DeLee&le #eefCekeÀ kesÀ efueS ner ÒekeÀeMe HewÀuee Deewj efHeÀj ®eejeW Deewj DebOekeÀej ner DebOekeÀej nes ie³ee ~ ³en HejceeCeg yece ceeveJe Üeje ner efveefce&le met³e& Lee efpemeves ceeveJe keÀes ner YeeHe yeveekeÀj meesKe [euee ~ Deepe Yeer efnjesefMecee kesÀ Oejleer Hej Gme efJeveeMe keÀejer yece kesÀ ÒeceeCe Mes<e nQ pees meowJe kesÀ efueS DeHeveer efJeveeMekeÀejerlee keÀe Heefj®e³e ceeveJe meceepe keÀes osles jnles nQ ~

2.5.4 - yeesOe ÒeMve 1. SkeÀ efove menmee metjpe keÀneB mes efvekeÀuee?

2. efnjesefMecee ceW yeced HeÀìves kesÀ yeeo keÀe ¢M³e JeCe&ve keÀerefpeS?

3. ceeveJe keÀe meeLeer ke̳ee nw?

4. De%es³e kesÀ Üeje ueerefKele oes GHev³eemeeW keÀe veece ueerefKeS?

5. efnjesmeercee keÀe meejebMe ueerefKeS?

2.6 - GHe³eesieer HegmlekeWÀ 1. Òemeeo-efvejeuee-De%es³e -jecemJe©He ®elegJexoer 2. DeeOegefvekeÀ efnvoer keÀefJelee ceW efJecyeefJeOeeve - kesÀoejveeLe efmebn 3. keÀefJelee kesÀ ve³es Òeefleceeve - veeceJej efmebn