TUGAS AKHIR PERANCANGAN

PENGEMBANGAN PELABUHAN PERIKANAN

NUSANTARA BRONDONG DI LAMONGAN

DISUSUN OLEH :

MUHAMMAD MARZUKI

NBI : 441301879

PEMBIMBING UTAMA :

MUFIDAH,ST.,MT.

NPP : 20440.97.0501

PROGRAM STUDI ARSITEKTUR

FAKULTAS TEKNIK

UNIVERSITAS 17 AGUSTUS 1945 SURABAYA

2019

i

KATA PENGANTAR

Puji dan syukur penulis panjatkan kaepada Allah SWT, karena berkat

rahmat dan hidaya-Nya maka laporan ini dapat diselesaikan dengan baik.

Sholawat serta salam semoga selalu tercurah pada baginda Rasulullah SAW.

Laporan yang berjudul “Pengembangan Pelabuhan Perikanan

Nusantara Brondong di Lamongan” ini disusun untuk memenuhi persyaratan

sebelum menempuh Tugas Akhir Perancangan pada Program Studi

Arsitektur, Fakultas Teknik, Universitas 17 Agustus 1945 Surabaya.

Penulis mengucapkan terimakasih atas segala bantuan yang telah

diberikan, baik secara langsung maupun tidak langsung selama penyusunan

laporan ini. Secara khusus rasa terimakasih tersebut disampaikan kepada :

1. Orang tua dan keluarga yang senantiasa memberikan do’a, fasilitas

dan dukungan semangat dalam penyusunan laporan ini. Terutama

kepada Ibu Suriyani selaku Ibu dari penulis, yang senantiasa

memberikan do’a restu. Serta saudara kandung dari penulis yang

senantiasa mengupayakan segalanya untuk kelancaran dalam

penyusunan laporan ini.

2. Ibu Mufidah, ST, MT selaku dosen pembimbing utama yang telah

memberikan bimbingan, semangat, dan motivasi dalam penyusunan

laporan ini.

3. Ibu IR. Uniek Praptiningrum, ST, MM dosen pembimbing kedua

yang telam memberikan bimbingan, semangat, dan motivasi dalam

penyusunan laporan ini.

4. Bapak M. Faisal, ST, MT selaku ketua program studi Arsitektur yang

telah memberikan saran dan motivasi dalam penyusunan laporan ini

ii

5. Bapak IR. Priyoto, ST, MT selaku dosen Program Studi Arsitektur

yang telah memberikan bimbingan, saran dan motivasi dalam

penyusunan laporan ini.

6. Bapak/Ibu Dosen Program Studi Arsitektur Fakultas Teknik

Unuversitas 17 Agustus 1945 Surabaya, yang telah memberikan bekal

ilmu selama masa perkuliahan.

7. Teman-teman seangkatan Alawi, Akbar, Fifan, Fathir dan teman-

teman lainnya yang telah memberikan segala dukungan dan semangat

dalam penyusunan laporan ini.

8. Teman-teman satu mata kuliah Geri, Vinsa, Cantona, Farhad dan

teman-teman lainnya yang selama ini telah menemani dan memberi

dukungan dalam penyusunan laporan ini.

Dengan segala keterbatasan dan kekuranagan dalam laporan ini penulis

menyadari masih banyak kekurangan. Oleh sebab itu penulis sangat

mengharapkan adanya kritik dan saran serta masukan yang membangun

dalam penulisan laporan ini.

Seiring waktu dalam pengerjaan laporan ini tidak lepas dari dukungan

serta do’a dari lingkungan sekitar dan berbagai pihak yang memberikan

semangat kepada penulis. Sehingga laporan ini dapat diselesaikan.

Akhir kata penulis berharap semoga Laporan ini dapat bermanfaat bagi

semua pihak yang membutuhkan.

Surabaya, 28 Januari 2019

Penulis

Muhammad Marzuki

iii

ABSTRAK

Kabupaten Lamongan merupakan salah satu kabupaten di propinsi Jawa

Timur yang memiliki banyak potensi, khususnya sektor industri, perikanan

dan pariwisata. Salah satu prasarana di bidang perikanan adalah Pelabuhan

Perikanan Nusantara Brondong, merupakan pelabuhan perikanan tipe B,

sebagai unit pelaksana teknis Direktorat Jenderal Perikanan Tangkap yang

bertanggungjawab kepada Kementrian Kelautan dan Perikanan (Peraturan

Menteri Kelautan dan Perikanan No. PER 06/MEN/2007 tanggal 25 Januari

2007 tentang Organisasi dan Tata Kerja Pelabuhan Perikanan). Kurangnya

fasilitas utama dan penunjang serta pemanfaatan fasilitas yang belum

digunakan sebagaimana mestinya untuk kegiatan di PPN Brondong, sehingga

tertera dalam Rencana Tata Ruang Wilayah (RTRW) Kabupaten Lamongan

Tahun 2011-2031 menyebutkan tentang Pengembangan prasarana utama di

PPN Brondong dengan meningkatkan produktivitas pengolahan hasil

perikanan dan melakukan upaya eksport. Berdasarkan hal tersebut maka

diperlukan adanya upaya pengembangan Pelabuhan Perikanan Nusantara

Brondong Lamongan sehingga dapat memenuhi rencana peningkatan

produktivitas pelabuhan, dengan penambahan kawasan industri pengolahan

ikan dengan konsep penataan ruang dan sirkulasi yang sistematis sehingga

kualitas hasil produksi tetap terjaga.

iv

v

DAFTAR ISI

KATA PENGANTAR .............................................................................................. i

ABSTRAK .............................................................................................................. iii

DAFTAR ISI ............................................................................................................ v

DAFTAR GAMBAR ............................................................................................... x

DAFTAR TABEL ................................................................................................. xiii

BAB I ........................................................................................................................ 1

1.1 LATAR BELAKANG ............................................................................. 1

1.2 IDENTIFIKASI MASALAH ................................................................. 4

1.3 RUMUSAN MASALAH ......................................................................... 4

1.4 IDE ............................................................................................................ 4

1.5 TUJUAN DAN SASARAN ..................................................................... 5

1.5.1 TUJUAN ........................................................................................... 5

1.5.2 SASARAN ........................................................................................ 5

1.6 BATASAN ................................................................................................ 5

1.7 SISTEMATIKA PENULISAN ............................................................... 6

1.7.1 BAB 1 PENDAHULUAN .................................................................... 6

1.7.2 BAB II TINJAUAN PUSTAKA ......................................................... 6

1.7.3 BAB III METODE PEMBAHASAN ................................................. 6

1.7.4 BAB IV DATA DAN ANALISA ........................................................ 6

1.7.5 BAB V KESIMPULAN ....................................................................... 6

1.7.6 LAMPIRAN ......................................................................................... 7

BAB II ...................................................................................................................... 7

TINJAUAN PUSTAKA .......................................................................................... 9

2.1 PENGERTIAN JUDUL (PROYEK) ..................................................... 9

2.1.1 Pengembangan ..................................................................................... 9

2.1.2 Pelabuhan ............................................................................................. 9

2.1.3 Pelabuhan Perikanan Nusantara ....................................................... 9

vi

2.1.4 Brondong ............................................................................................. 9

2.1.5 Lamongan .......................................................................................... 11

2.1.6 Kesimpulan Pengertian Judul ......................................................... 12

2.2 STUDI PUSTAKA/LITERATUR ....................................................... 12

2.2.1 Definisi Pelabuhan Perikanan ..................................................... 12

2.2.2 Landasan Hukum Pelabuhan Perikanan ................................... 12

2.2.3 Fungsi Pelabuhan Perikanan ....................................................... 13

2.2.4 Peranan Pelabuhan Perikanan .................................................... 13

2.2.5 Kriteria Pelabuhan Perikanan .................................................... 14

2.2.6 Fasilitas Pelabuhan Perikanan .................................................... 16

2.2.7 Fasilitas Pokok Pelabuhan Perikanan ........................................ 16

2.2.8 Fasilitas Fungsional Pelabuhan Perikanan ................................ 17

2.2.9 Fasilitas Penunjang Pelabuhan Perikanan ................................. 18

2.3 STUDI KASUS ...................................................................................... 18

2.3.1 Kondisi Existing Pelabuhan ......................................................... 18

2.4 ASPEK LEGAL .................................................................................... 23

2.4.1 Fokus Tema ................................................................................... 23

2.4.2 Rencana Pembangunan Jangka Menengah Daerah (RPJMD)

Kabupaten Lamongan Th. 2016-2021. ....................................................... 24

2.4.3 Rencana Tata Ruang Wilayah Kabupaten Lamongan (RTRW).

25

2.5 STUDI BANDING OBYEK SEJENIS ............................................... 26

2.5.1 Pelabuhan Perikanan Nusantara Prigi Kabupaten Trenggalek

26

2.5.2 Pelabuhan Perikanan Nusantara Pekalongan ........................... 29

2.6 KARAKTER OBYEK .......................................................................... 33

2.7 KARAKTER PELAKU ....................................................................... 33

2.8 KARAKTER LOKASI......................................................................... 33

2.9 KONSEP DASAR ................................................................................. 33

BAB III .................................................................................................................. 35

vii

METODE PEMBAHASAN .................................................................................. 35

3.1 ALUR PEMIKIRAN ............................................................................. 35

3.2 PENJELASAN ALUR PEMIKIRAN .................................................. 36

3.2.1 Rencana Induk Riset Nasional ..................................................... 36

3.2.2 Aspek Legal .................................................................................... 36

3.2.3 Latar Belakang .............................................................................. 36

3.2.4 Permasalahan ................................................................................ 36

3.2.5 Ide / Gagasan Judul ...................................................................... 36

3.2.6 Tujuan dan Sasaran ...................................................................... 37

3.2.7 Batasan ........................................................................................... 37

3.2.8 Pengertian Judul ........................................................................... 37

3.2.9 Pemahaman Umum ....................................................................... 37

3.2.10 Pemahaman Khusus ...................................................................... 38

3.2.11 Konsep Dasar ................................................................................. 38

3.2.12 Analisa Internal ............................................................................. 38

3.2.13 Analisa Eksternal .......................................................................... 39

3.2.14 Analisa Bangunan ......................................................................... 39

3.2.15 Konsep Perancangan ..................................................................... 39

3.2.16 Transformasi.................................................................................. 39

3.2.17 Desain ............................................................................................. 39

BAB IV ................................................................................................................... 41

DATA DAN ANALISA ......................................................................................... 41

4.1 PENGERTIAN DAN BATASAN PROYEK ...................................... 41

4.2 TINJAUAN KONDISI LOKASI ......................................................... 42

4.2.1 Gambaran Umum Kabupaten Lamongan dan Batas Wilayah . 42

4.2.2 Topografi ........................................................................................ 43

4.2.3 Klimatologi ..................................................................................... 45

4.2.4 Kondisi Hidrologi .......................................................................... 45

4.2.5 Kondisi Geologi ............................................................................. 46

viii

4.2.6 Penggunaan Lahan ....................................................................... 47

4.2.7 Jumlah Penduduk ......................................................................... 48

4.2.8 Proyeksi Penduduk ....................................................................... 49

4.2.9 Perkembangan Fungsi Kawasan Kabupaten Lamongan ......... 50

4.2.10 Analisa Kawasan Strategis Kabupaten Lamongan ................... 55

4.2.11 Tinjauan Tapak ............................................................................ 56

4.2.12 Analisa Eksisting........................................................................... 57

4.2.13 Master Plan Pengembangan ........................................................ 62

4.3 KARAKTER OBYEK .......................................................................... 63

4.4 KARAKTER PELAKU ....................................................................... 63

4.5 KARAKTER LOKASI/ANALISA EKSTERNAL ............................ 64

4.6 KONSEP DASAR ................................................................................. 64

4.7 ANALISIS FUNGSI DAN KEGIATAN ............................................. 64

4.6.1 Analisa Pelaku............................................................................... 64

4.6.2 Analisa Aktivitas Pelaku dan Kebutuhan Ruang ...................... 66

4.6.3 Program Ruang............................................................................. 69

4.6.4 Persyaratan Ruang ....................................................................... 74

4.6.5 Hubungan Antar Ruang .............................................................. 76

4.6.6 Organisasi Masa ........................................................................... 77

4.6.7 Organisasi Ruang ......................................................................... 78

4.6.8 Analisa Besaran Ruang ................................................................ 79

4.6.9 Analisa Pengembangan Fasilitas ................................................. 85

4.8 ANALISIS LOKASI DAN TAPAK .................................................... 87

4.7.1 Analisa Lingkungan ..................................................................... 87

4.7.2 Analisa Vegetasi ............................................................................ 89

4.7.3 Analisa Sirkulasi dan Kebisingan ............................................... 90

4.7.4 Analisa Matahari dan Angin ....................................................... 91

4.9 KONSEP ARSITEKTURAL/ANALISA BANGUNAN .................... 91

4.8.1 Letak Bangunan ............................................................................ 91

ix

4.8.2 Pemanfaatan Tanaman ................................................................. 92

4.8.3 Penghawaan ................................................................................... 92

4.8.4 Pemanfaatan Ruang Dalam .......................................................... 93

4.8.5 Pencahayaan .................................................................................. 93

4.8.6 Pemilihan Bahan Bangunan ......................................................... 94

4.8.7 Struktur Tepi Pantai ..................................................................... 96

4.8.8 Sistem Air Bersih ........................................................................... 99

4.8.9 Sistem Air Kotor ............................................................................ 99

4.8.10 Sistem Pembuangan Sampah ....................................................... 99

4.8.11 Sistem Keselamatan .................................................................... 100

4.8.12 Sistem Listrik ............................................................................... 100

4.8.13 Sistem Penangkal Petir ............................................................... 101

4.8.14 Sistem Keamanan ........................................................................ 102

BAB V ................................................................................................................... 103

KESIMPULAN .................................................................................................... 103

5.1 KESIMPULAN .................................................................................... 103

DAFTAR PUSTAKA .......................................................................................... 105

LAMPIRAN ......................................................................................................... 106

x

DAFTAR GAMBAR

Gambar : 2. 1 Batas Administrasi Kecamatan Brondong........................................ 10

Gambar : 2. 2 Batas Administrasi Kabupaten Lamongan ....................................... 11

Gambar : 2. 3 PPN Brondong Kabupaten Lamongan .............................................. 19

Gambar : 2. 4 dermaga ........................................................................................... 21

Gambar : 2. 5 docking kapal ................................................................................... 21

Gambar : 2. 6 jalan komplek ................................................................................... 22

Gambar : 2. 7 Kantor syahbandar ........................................................................... 22

Gambar : 2. 8 Pos penjagaan .................................................................................. 22

Gambar : 2. 9 Puskesmas ........................................................................................ 22

Gambar : 2. 10 KUD Mina Tani ............................................................................... 22

Gambar : 2. 11 Pabrik es ......................................................................................... 22

Gambar : 2. 12 Tangki BBM .................................................................................... 22

Gambar : 2. 13 Tempat perbaikan jaring ................................................................ 22

Gambar : 2. 14 Tempat pelelangan ikan................................................................. 23

Gambar : 2. 15 Isu strategis RPJMD Kabupaten Lamongan ................................... 25

Gambar : 2. 16 Tabel Isu strategis RTRW Kabupaten Lamongan ........................... 26

Gambar : 2. 17 Lokasi PPN Prigi .............................................................................. 26

Gambar : 2. 18 Tempat jaring ................................................................................. 28

Gambar : 2. 19 Break water .................................................................................... 28

Gambar : 2. 20 Bengkel kapal ................................................................................. 28

Gambar : 2. 21 Kolam labuh ................................................................................... 28

Gambar : 2. 22 Fasilitas jalan .................................................................................. 28

Gambar : 2. 23 Kantor PPN ..................................................................................... 28

Gambar : 2. 24 Balai pertemuan ............................................................................ 29

Gambar : 2. 25 Pos penjagaan ................................................................................ 29

Gambar : 2. 26 Pengisian BBM ............................................................................... 29

Gambar : 2. 27 Pengolahan ikan ............................................................................. 29

Gambar : 2. 28 Breakwater..................................................................................... 31

Gambar : 2. 29 Dermaga ......................................................................................... 31

Gambar : 2. 30 Rumah Genset ............................................................................... 31

Gambar : 2. 31 Kolam Labuh .................................................................................. 31

Gambar : 2. 32 Depo Logistic .................................................................................. 31

Gambar : 2. 33 Tempat Peristirahatan Nelayan ..................................................... 31

Gambar : 2. 34 Laboratorium Pengawas Mutu Perikanan ..................................... 32

Gambar : 2. 35 TPI Higienis ..................................................................................... 32

Gambar : 2. 36 TPI Higienis ..................................................................................... 32

Gambar : 2. 37 Pos Terpadu ................................................................................... 32

xi

Gambar : 2. 38 Menara Air Bersih ........................................................................... 32

Gambar : 2. 39 Kantor Pelabuhan ........................................................................... 32

Gambar : 4. 1 Orientasi Kabupaten Lamongan dalam Lingkup Propinsi Jawa Timur

................................................................................................................................. 43

Gambar : 4. 2 Batas Administrasi Kabupaten Lamongan ....................................... 43

Gambar : 4. 3 Peta Kabupaten Lamongan .............................................................. 46

Gambar : 4. 4 Kawasan Strategis Kabupaten Lamongan ........................................ 55

Gambar : 4. 5 Wilayah Kecamatan Brondong ......................................................... 56

Gambar : 4. 6 Lokasi dan Batasan Tapak ................................................................. 57

Gambar : 4. 7 Lokasi Tapak ..................................................................................... 58

Gambar : 4. 8 Kondisi Eksisting ............................................................................... 58

Gambar : 4. 9 Bentuk Site dan Ukuran Site ............................................................. 59

Gambar : 4. 10 Pencapaian ke Tapak ...................................................................... 60

Gambar : 4. 11 Eksisting .......................................................................................... 61

Gambar : 4. 12 Master Plan TA.2012 ...................................................................... 62

Gambar : 4. 13 Analisa Lingkungan ......................................................................... 87

Gambar : 4. 14 Analisa Bangunan ........................................................................... 88

Gambar : 4. 15 Analisa Vegetasi .............................................................................. 89

Gambar : 4. 16 Analisa Kebisingan .......................................................................... 90

Gambar : 4. 17 Sirkulasi ........................................................................................... 90

Gambar : 4. 18 Analisa Matahari ............................................................................. 91

Gambar : 4. 19 Analisa Angin .................................................................................. 91

Gambar : 4. 20 Konsep Letak Bangunan ................................................................. 91

Gambar : 4. 21 Penataan Tanaman ......................................................................... 92

Gambar : 4. 22 Konsep Penghawaan ...................................................................... 92

Gambar : 4. 23 Penataan Ruang dalam ................................................................... 93

Gambar : 4. 24 Konsep Pencahayaan ...................................................................... 93

Gambar : 4. 25 Pemilihan Bahan Dinding ............................................................... 94

Gambar : 4. 26 Pemilihan Bahan Keramik ............................................................... 94

Gambar : 4. 27 Pemilihan Pintu dan Jendela .......................................................... 95

Gambar : 4. 28 Rangka Atap .................................................................................... 95

Gambar : 4. 29 Permukaan Lantai ........................................................................... 96

Gambar : 4. 30 Konsep Struktur Pantai Seawall ...................................................... 97

Gambar : 4. 31 Groin ............................................................................................... 98

Gambar : 4. 32 sistem air Bersih ............................................................................. 99

Gambar : 4. 33 Sistem Air Kotor .............................................................................. 99

Gambar : 4. 34 Sistem Pembuangan Sampah ....................................................... 100

xii

Gambar : 4. 35 Sistem Keselamatan ..................................................................... 100

Gambar : 4. 36 Sistem Listrik ................................................................................ 101

Gambar : 4. 37 Sistem Penangkal Petir ................................................................ 101

Gambar : 4. 38 Sistem Keamanan CCTV ............................................................... 102

xiii

DAFTAR TABEL

Tabel : 2. 1 Kriteria Pelabuhan Perikanan ............................................................... 16

Tabel : 2. 2 Fokus RIRN ............................................................................................ 23

Tabel : 2. 3 Tabel fokus RIRN 2017-2045................................................................. 24

Tabel : 4. 1 Luas Daerah Tiap Kecamatan Menurut Klasifikasi Kemiringan

Kabupaten Lamongan ............................................................................................. 44

Tabel : 4. 2 Penggunaan Lahan Kabupaten Lamongan Tahun 2011 ....................... 48

Tabel : 4. 3 Jumlah Penduduk Kabupaten Lamongan ............................................. 49

Tabel : 4. 4 Proyeksi Penduduk ............................................................................... 50

Tabel : 4. 5 Analisa Pelaku ....................................................................................... 64

Tabel : 4. 6 Distribusi SDM ...................................................................................... 66

Tabel : 4. 7 Aktivitas dan Kebutuhan Ruang ............................................................ 69

Tabel : 4. 8 Program Ruang ..................................................................................... 74

Tabel : 4. 9 Persyaratan Ruang Kantor Pelabuhan .................................................. 75

Tabel : 4. 10 Persyaratan Rumah Dinas ................................................................... 75

Tabel : 4. 11 Persyaratan Ruang Masjid .................................................................. 76

Tabel : 4. 12 FASILITAS POKOK ................................................................................ 79

Tabel : 4. 13 KANTOR PELABUHAN ......................................................................... 82

Tabel : 4. 14 PUSKESMAS ........................................................................................ 82

Tabel : 4. 15 SUPLY LISTRIK ..................................................................................... 82

Tabel : 4. 16 SUPLY AIR BERSIH ............................................................................... 83

Tabel : 4. 17 SPBN/DEPO BBM ................................................................................ 83

Tabel : 4. 18 TPS ...................................................................................................... 83

Tabel : 4. 19 MASJID ................................................................................................ 84

Tabel : 4. 20 RUMAH DINAS (2 unit) ....................................................................... 84

Tabel : 4. 21 MESS KARYAWAN ............................................................................... 84

Tabel : 4. 22 Pos ...................................................................................................... 85

Tabel : 4. 23 Pengembangan Fasilitas ..................................................................... 86

xiv