SURAT PENUGASAN/IZIN Nomor lKp/2012 -...
Transcript of SURAT PENUGASAN/IZIN Nomor lKp/2012 -...
KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAANI]}JIVERSITAS NEGERI YOGYAKARTA
FAKULTAS BAHASA DAN SEN]Alar.'at : Karargmalang, yog),aka(a 55281 I j86t68 psw. 216. 152 Far J,lS?0?
SURAT PENUGASAN/IZINNomor : 078 /UN34.12 lKp/2012
Dekan Fakuhas Bahasa dan SeDi Universiras Negeri yogyakana lnenLrgaskan/nen]berikan izin kepada :
N_o Nrmd NIPl Prot Dr. Suw:rra, \4. Pd r9o+ot0 L tqSs t: i 0o I Penihii. Tk I IV/h2 D, Purs ad . M.Hrrn r97 t09 t6 100501 I 00l
l9)51016 l9E60l t00ir.ll{!LllltaPerara Mr da Tk J Ill./h -|91r,!&1r!Drs. Harrr,rto Utonro
4 Dra llclll M| )a/r . Ai llunr 196103 ]] 19B8 ti :00? Peir)bina. lv/a I Peserra5 Drs. Mulyana, M.HLrn. 1966t003 t99201 I 002 Pembilr Tk I IV/h PeserIa
Pernakalah6 Drs Afendy Wid:ryat. Jvt. ph it 196204t6 i99?01 l 00? Pembin^, lVhI N'Lnridavati. S.Pd. M HuD
Dra Srli t\,1rlvari ll Hri,ltelducl1l 2Lr0l l2 2 ()02
r96t0r:9 t!1601 I001r93t05021009l]]001r97gt2l]l00l [ ] 001
le..\4 i.i. ll l.,"e i. i^:r/l P ,,'r. 1,\Lr.. l^l lr
l'efirll ltluda Tk.l, llllb Ptsela l
9 4',i\4!r!rY4 s.!!. !1.^-Veiry Jnd, ia Ekowati. S pd.
t'J tIl0
Sebeg.i Pcmal(.l,lll d:rn I'eseria Konfcrcosi Irrern:isionel Burl,r\i Dee.lh_ll di
Ke:,,, .t u,, ...n Ircltdial iliaI Baliasa Il3. irh I. IJSr'n t-
Surat penLrlasauizin int diberikan untLtk diper!Lrnakar.il;ri.:l l;\s::rakan sebark balknva. dan srie rh sele\nl
Keperluar.
\\/ a!:lLl
lerrpittKetetanq:Lt:
I KiP I)CRI Ba!ir l :i F:l.rueri 20 t lrli.,\LLdLtorLrnr I KIP l,Ci1l iti,iiBar ddsarkarn surar pe )iohonaa da-iiUNY Norllor: l0l/L\l r-1 [. pil])
agar meiapori:al hesilnr r.
Aslisural nrgas ini diberikan lepadaKepada yang br|kepenringai kirany:l
'l_embusan:
l. Kasubag. KerLangan daD Akutansi FBS UN\.:2. Kasubag Urrllrnt Per lengkapan den Kcpeqau,alan3. Kajur. Pendidikan llahasa llaerah FBS Ut.!\,:4. i]PP FI]S l JNY
yang bersanr:kLri.tr Lr:tiLr:. rl:trf!L rrlia I seba!.limann |raiiiN!ir''-l irr.r- .r.r .. r,t r t. ,1:
\NlP. 19550505 198011 1 001
I'BS UNY:
-\ osrakarta 1i lebruari 20ll
t
ctoo\ooo\ao\zac.IOo\q\aioNoIc-z
.5:d.o
&
FJ
aDog
'_^-^-:'L-_-
a]a.lNN33ttxrl.r"
Gt
\, 6)
Za
('IENbo
sss\)
Nt\)r)$\)\tt)\i\\ssRs*s\s\)
{
I!itirl!ibz2..9F
re<
3=
-E,.- <
.:E
a!3-2e>
:.!-1.2x.-'sZ-=4EIJlk
fu-o<
sa*
Fl-
Uri
ZA
H&
&>
rdFf=
lZ
>U
;r<<zzo\lliF
A
2S;_i F=
{F
-ZzoIZ
E==qv)Ean
Gv
,&
WW,Buku ProsidingKonlerensi IntemasionalBudaya Daeiai Ke-2(KIBD-ID
Denpasar, Bali22-23 Eebrruarj 2012
'Penyunting
I Wayan SuardianaNyoman Astawan
WwMW
dmm
Pendfidffifuwm
ffimwwMmm
KEAR]FAN LOKAL DANPENDIDIKAN KARAKIER
Buku prosidinpXonierensi lnternas,onaI Buoaya daerah Ke_2 {KIBD ll,
Denpasar, 22-23 Februari 2012
Penyu n tingI Wayan SuardianaNyoman Astawan
PUsuka 1_arasinllelicrju sal1la dcngan
lKlP PGRI It:\l I dan IKAl)BllDl
-
KEARIFAN LOKAL DAN PENDIDIKAN KARAKTER
penyuntingI r rayan SuardianaNyomarlAsrawnn
PracetakStamat Trisita
I'enerbirPustaka Larasarl
.lalan Tunggut Arnetung rrrA/118Denpasrr, Bati
Telepon: 0361-2 163433Ponsel: 081 7353-133
Pos el: pllstaka-larasan@,yahoo.co.idLaman: wwl.r,.pustaka lir:rsan..on1
Bckerja sama denganlKlP PCRI BALI clan IKADBUD]
Cetakan Pertam:: Februai 2012
Perp!stakaan Nasional: KatataS Datari Terbitan (Kt.D)Denpasar: pusiaka L.ras.n, 2012
\ +536 halamar1j Ukltran:2j r 15.5 (orISBN: 97&.797,3790-7?-r)
SAMBUTANRektor IKIP pGRl BALI
p", " ' \.l Iir . ,. ,.,r. r.t - to r;-^;1,b.ngsi lialf N|Icn jitlrnk.x trh drprn bcr|.rr.rssr .lrn benrr*arr
' : l-r ..' r. ., r . rt - r, t^r rL. _,r . J ,
'nengonlbnngkaf pcnctjdjkan \'ang berj(.rlkto ncnLlesak unirtdifdakln. La gkah rnen[jlr h.] lcrJrbut, akarl l(iln.li\l<usjk.rn Llrlilrkselanjutk.n.lir!mr6ka| dalam slrnlnr;rrlirng bcriora,,Kearifan Lok.l...-f rJn.., ,.l ,.r . jr;.r 1,.. ,,, 1 ". 1,, 1, r.,nielah masrik ke Panitia.
Selnin.rr dil] Konferensi Ikrtan Llo5en Budnva Daerrh tKIDtJD' .,r. I r,e lrt I I '
jr r"r .'.Lir,r'.'..1,r rr ,..r" ,,, I, ..,rg, r..r.r .,Yogvakart.r. -cebag:ri penghimpun clan pengrerak orsnnisas; lkarnflL, 1,-rr U. :t ,or,... rt..t .r II. .e....tr.,, I
Sa). secarr Driba.li .l:Il nias nanla tembrga rr.ngu.apkan terinrakrsih kepa.l. lJirp.rk Ltrs. Suhisr1.r l\,ibnn., l\,t.p.1. s€taku Kcrrilkndblldi Plrsnt .r.s lcperc.r!ran]r\r t<epa.ja ltatp Iraitit Ialj urrtutimenrelenggariknn icarn ini.
fcnielcnsgann .car.a hj djh.rapkJn nrcnlhasilk.n runusanj'ang komprehenrji rentrng kearitan tokat khususnrr ],ang berk.it.ndengnn makji nuteri \.ang menrLrat nilainil.i plrrdidikan yarlgberlarakter Nusanti,ra. Knrakier bangsa In.jonesja nlc"jadi pe;tin;untuk dirlrnrusknn, l€Lrihlebih datam situasi berbnnSsa, kira beraciudairm kelridlrpan vang lnLrttik!itL[. Saya menv.mbut bajk ni.s
. r Lrt r ^. ., ,r Lrrn ).rt nbLt:Lr .ga. penrikiran-pciikn.rn i/.rng menvanqkul nasalah L.en.ii(tj
.F, -.\1... t- t...,r. 1.,-.,,^ur.Konferensi talt k.dua dj tKlp pclltt B.tr nri .tihariPknn putn
daprt ml'trgirlnrpun :rngc.rtn IKadtrlrdi \erira kuantitrs tebih ierscl,arsimp.i kc pcl.rsol irn.h air. Sc,bagnj sit.h snhr organis.rsi prokr:lI 1,, , .. cl t, -'l 'it , o. . ; ..Jt, _r- . I.I,l .it r II -. :,4| n;J,.. I hr,.. .r.kiti nemilii(i arr I Iing !atid t(rriaug dat. Llar.r as€t rnen!,e]rajk..r iin l.li.l Ntrngrng.rr, hanln d.lla.r befrtrk bntil, ,vnns b.ji kitr.t L . ,.1 ..., 1r,,, | .r, n..a.tJr.r.enLlel ri!.f LLnruk djj.r!litan bahan .ltst!ii, renun:lan Llat.rnl
lll
rrrenyusun rnnlLrsin .Lrnlusan bcrikuhrya tentant kear;ian loknt.Aklrirl}.lr, jrlarrni mcinb,rca senlu. penrikir.n \'ang ad:r
.Lalaln prosidifg inl scm.ign adn n]nnfartnv. untlrk ncnggati njtninlliri ke.)rifan NLrsantara denri nlerumuskan pencli.lil<nn kariktcr vanqbersumb€!.lari k€'a fa11 Ioka1 Nusanrarnl
Denpasar, 17 Februari 2010Rcktor lKll'PCR1 B,{Lt
Dr.I N4ade Suarta, S.11., M-Hum.
DAFTAR ISI
Sambuta. Rckbr t(lP PGRI Bali - iiiKata l'engantar J'enyulrting - v
I iuade Slaria - til. lL,angu Pt tlidiknt wuts Bcrkrlnktd K.atiiatr I ok.]
I Nyomarl Dn l1a PLLtra - 9Moft T hnl l !. t N lt ry rit g N rinp n n."''thc P at t i. i p txi a of \\t olnt i n T\.\ t n]Stllitti and the lnt€tptctatiotl Lil Balhrcsc Littrntur o lladi] and fLlcl:isiotl
\.talia lhco.loriclou - 2,1
H,rt lru ppiotch Lifattisn cuLtut? thc pk"ttut's (tirrprc rnJinJ'
Kinl CeungSeob - 35l:.t1nL1tikn;i Altrll B1LddVn Korer nrn ItL,l.ttcsia: Kniitnt ttlttlot! lriltlku\1n 1Fnlkat K.rtr,lnn Jn,Ln
Christupcr '\ll!n \\'oodri.h - 51Frr,r,ui Ll/l'r/ sri! t,,uiRC vi.rt.df'o)11 ln1'airst Srrrrnl \,r,,s
H. Rahrnan - 63Rrritnlisrsi Kor?Pt.rsi Ped i:l,qi dalitn Korlfls Pc,rirStntirr KrrliiirsPa hIajfin1l B nnun Dncnh
Hj. r,\unul Nu, jrnah - 69
C r itl tditliL Al'lk tnla t Petsptktif Llikn Sundn
Ruhnli:rh - 79P.rLitrlil,n K,rriri'r ,d],i ni Pdibnhnsr trn tur liitri)L 1l|rk slt tin
I \\'a)rn Ccde \\ilnlr - 90Rrri,tlrrnrs lt'?r1dr: Pna)lfart"L Ktr':t1ln)tBdllnid dr,, Jr].rn tsdlt
I].\'lsr art. - 96
Orrjit.iit P.rdiJrlnr (l, rltt BetLxitis KcntitljLPe.ntl li!h!;a li N \.1drirr, Goirl Sr).r,tf
l.rLnI dntn Pt" ,.lijntitt
Lrli,t r\'J,rl,rss /! r Pl',rr1rrl,r1r
lll
I{. Yav.t SLrdarvat - 105N )lni Kwifrll Lakal Un,tknpan l'tlrti:itunl dttr L Mo1*nj\l1n ttt ldrtiktn
tdi AyrL 1,L1tu Prrrnanri - 116Gt]tuit t t,|d1i! t1t1: r)ri:t'annnsi Ftt ijtistu ltntL1tj1 Mtl hnrgll lPe, ltliln Kntnkt.]
Sri Ilarti \,\jidvasitrt; - 126ltlftyctLsi Ulttkapdn lindisitnnl la1tll Benhlk f\njlti..a K iktu Bangal
Fxdda Nugrahani - 135lk kt,alisnsi I'cnhn S Dald rn lilta Dntan R.ljlgkr p?ntlidikan KifttktetBangsn
lda Ba$s lvtanik Prrtra Ariana - 149P.ltditLika Seks nttk Prsa Sa SLut ti Istti datnm Tpts Resi s.r,t,r,a c,,l/nIt., ;r, oa nt',to.u.t , n..;., ."1
,{i Sumiati ltahnran - 165KontL! ikrsi lnterposDtnl Budnvr Dn.Hh tarn Kanttt.s H tlt),,1tryn11 ,,1ntntnCavn Kepnbnplltn Kq.,h Sekokrlt dn| Kett/,,sdll Ks jn Gtff1t
Nunuv Nulafah, Dingclnrg Hacrudin, R haliah - 176Da rynk Set tilikasi C ru tlnl'n jtlenunt LhketlLbn skr Kennj]ryunnPtofesianttl Cn u Manatl Lokrt di SMp Inr!)d Bntnt
D.B. Putut Seiiyadi - 185Ittrrihnrnn Keiitbnli Loal \yisdo Ehtik |idlt dntnm.te lba ia Mncapa! dijtPennfifnntn ttyt:t stuagai Media Pejlditlikan B di pekefti Drnis,
Avi illeilawati - 204Celita D.'?rt Scri sdl,r:adi StL'th* K l|falL datntll Ketli.jutlnn Eerkrtllnryn
Nanny Sri I eslari - 212t cst )ltiLl Atif i\,hh altnd: S.h
'h K&aWa T t.adirit lnt yat ry D np at Dillw Lnknn
unhtk Mt)nl)iqffi llisnttl B,ddvn di Dnenh Cntlt|i Cnt3k.tn ! '
l)jan Hendravana - 220I)nti P ;\i CuiltLtitail Hilt $a l ctnbrng w1q Berailnk p )"nk
lJedc Kosasrh - 226\ilLli nilii rnng laktad i: Cnlltl1t Knkilt)iha BarLdrk Srnlla: p.t.st,]iji nr/t.r/isrsi (cIdIds/r/r,r
vjii
I Nroman L)nrs.rnn - 241in il.irl Brl,ii 1r .ln/,rrr
^.r.,r iL,r inrrr\r Irrrlitr/i llrt/, i,,i.rrsr,r
Altrlll \\]Lln]'rl - 259)-/,rl,,rn /.iliir,ltr1,i'rr,arrri,:vx hir1r
PLrnv..li - 269Srslri irr, n!ii,,Liilni{,a l'r,l/rMnjrr Krrtu'r (n,'trsrur?
Tuiitr hl.lnh Sctvrni - 282St tbah Cnhtt.irLtlltt St',t l.lidlr/rnt,r ilfDptnd,r Ddsrr Prriitnr /nr+rflr8sd
SLr\{.rrna - 293K tiftitl Lokal tdlnni Upnc a t kSi Bt(l gMen rtnhLk Kutnktl:" Ntastt.'rnkntl,1r'nir,{ltd1 Knr. 5^l.rrd'
Itettl'lsnende - 303Uf,r.r'd ' N3r ldA.sr " ,li (!rrrp,rtr]r srrrlJrrlt scbrn/! /nrtifn t.rh:rl Jrti
Ali Lnron A'lla'rrl - 317Itrrr trl is!rs r K.s.r r,r r I r ir tisi tnht11 Pttl:.u \1i1:! t Prlii{'isrlir Fr(l,r]/r -.:rii
Iicftr lsnerldes, Asep Srtjndi, dan Hern.rwin - 331Plr \!rtni Fih DL,lr"nt iu: Fit liln t BMlBlltl Su)tLln
Dimloko - 344Udy0!/1 iromdj lt.srfstd/rr lia,rsibDrrs; L/.s
l.ln Bngu! Rai Putra - 352Drn;lllnitia N;tdtthr dnltirr I*s ld,nx Plrriti Crxr.'t;, thr Prtiih r: /\ ttlisis
Sang r\lu PLrh.r Srllsih - 371Kdita,r (dkd Ur Nih-ldih, srbxl]]:r Srlrlr S,rhr 5r,ri.. l:tuiifit l..l.r dnlrr !Por::anbn ia]tt Ptilli I ikot Kt7ukia'
I N!'ngah llartha - 382i)I lt]trl 1 KcL.o idnr" tsnht1.:r L)ddrl1 Snnt l jli dnlt CLt i Pulanqlnliltj
K.r.lek Eva Krishna Acln],.rni - 391
llJr (rr(,rsri fl,r,ondpn i,, l,r/,,,
I['arrn Adnyana - 398Nliiinurkct nrld Caltsolct Cultltnl n1 Daryns ..nciehl
r\B. Iikko Llan.lurrg - 408Mdrli]li,(knp Nijnr,,ilrj L1tl110 t t.r Grko sd,rsri Rljukr tlat npctldjdik tKnnktcr bn1.3sn tlisad. Pelaltnn Srlldrii$dnti kt tatlrh Cilln
I ]\J.de Ral layr \A/idandtr & Lrh Nvoman Chandra Handavani - 427BrlitLcse in MttDritlJ Spre.h Canr, lit1/
Iiandc lvavan lienar,: ii - .l:14
Esensi Pitut r 1/ang Bcl-Charictct Ed uttia s ngai Lrca| Wis.ton di Bnti
l Nvonan Sulvija - 4s6h:lldidiknn Knrnkter dnlanr Percpcktif Pdajnn Bah.,sn Blii
l Ketlrt Yarsama - 475Pald P.rubthtul Pe gia.npr PtLntliilt pnda Mr,stpraknt D'JnTitdsnl.i:Krjinn Bcrdnsr/k t Pe deknttl Pasrllodtn
DarL l\rinartj dan Su]istyowati - 491PtsojL T+iknl " Dj iji' ialLlt Brdiyn ltnaa
S listltalr]rti ditl SL nc! Pt nftli - a02RLd':f isi Kttotr snn HLLILry AbLli Ltaten ii TngaLr Dmjn l|Iotlcnl St rjiKc.chntht I tu Ktot.i l\/lakrnt ln:]ot, ) drlt:Ilr iv[e ttiknpi pntbnhnt Znha
Ni N]oman Karmhi - 521NiLti ilai K&titi| LakaL rlnlam Dinh Snidtt;: Mod.l Ek\istetLsi Dni pidn
MAKNA LAKU DALAM BUDAYA JAWA
Afendy WidayatUoivcrsitas Negeri Yo!l,yal<artil
T-\-l.r .1.n..ibro...,. 1..,b.r.,i -ir ,p ,r.,.,., .rn., ,t ,.,lJ.i o r',,.i| ..1 ,lJmo n.., L,', \.rer. b, ...,., :.,it
I r., ., L, -r, 'r-. iJ . I i iur, .,r r 1.f., t. I i
:tir! svstcm kcbahasaar lainnya. Dalanl bultata Jar.a, hal yaig.l.nrikian it juga berlaku, yakni .1.r1:m bentuk kat.r-kata i€rtentu,:'..ibahasa dan idiom lajfr\?, serh dalam s]'stenl'r/ldln-&-.r/i. lJl1,-a
ringkat totur bahasa lalva). Bahkan, dalam salah situ peribahas.uya,:.r.€n n b:,hLva harga diri seseorrng iiu disebabkrf oleh ucapnnnyariru bahasa.ya, vakni dalam pcribahasa ,llrrrr-,1 nh! i ,..nnrya srka lnltli.
D.rlim keilnuan etimologi, pemaknaan istilnh t€r.i€ntu .1.pat-iiunut dari asal usrLl k.lta dalnm istilah tcrselrut K.ia lal, clatanr::hasa jar';r, merlLpakan knta dasar yang nldnillki Jr.kr1.r scbntai.:r,a v.ng sangat penting, .lalanr hubungnnn).r clerrg.n kebuLla] aatl
dan khu snra dala p.nd..grlr hidup lawarr:bagal dcriv.ti dari kaia lrln, yaknj kaia ldio ,litnl:uti, llrkn i, dar
I ii{, jur. dnpit dianggap sebag.ri knta kunci rlilrk ncnBungk.pkan: iip d:n pandangan hi.lup ]awa lersebur. Bahkan dalam s atur:ntuk irrr|,,.!t Pr.lnra teftrngk:rp bah\.ya lr,(r, mc pal<an katn yan!i::entrdi dasar terliksananva apn y.ng clisebur rjJr drlam bud:va:r.;r. ]!niu sajn hal yang .lcmikian ini iidak tc cp.s d.ri pand.nsan-r-iupnl'a lang merupakarl acllrn rlilai filosofis bagi nl.ri.rakat Iaw.
Nilai fi]osofis ja a bcrrL,mpu pad.i rrjr. va|g djpercavai cil:: antn,va sudah tcrkan.lu.s nkdl {)ll.lt. Dil<.t.kan (lprntkian krretla
.iirt lar!. lebih menekank.D paLrdLran f ksis hidup, dnrip.Lta..:rSai olnh n.rlar iniel€kiLral senr.rtajrata ilr.lk. Sud.rrmint., I991:
.'i72) ,\'lerlurlrt Ciptspr.""u;.n (1986: 25), ails.t,rt J.x'a bercirikanr.-rikjr r,11rljrlir, yang toialistis holistis, buk.r1 berpiktr radikat: -c irfalilrs sepcrti rilsalai Berat Ber pikiHru!.qrlrr inid imungk inkar:- 'rjn jririi:rtau rdsd i,!,il, sedang beryikir r.Lljk.l sepefti frls.fal
:: .ri Liir)rr skinkan oleh ikal pikiriln. Ti.l.k !.'p!rti flsiilar Iarai,.:: )remil.h nlilah antir: vrn{ rasional d:rri r,rrii Lriil<.11 rastofat,
' .r:rt ia\!a tidrL nrerril.h socira iesns n1an. \ an! ..sicnal dan nr.na:.rkin rns o'r,jl. \lcnLrrlriSrryolro (:il1 l: ;l) rjlsl!.tTar\'.r blrkan
2 5.)
sekedar rrenc.rri b tt (bdnt), tctipj srkaligu! mar.nri !'ri,)., va:<nrtep.li b€nar dalam tatar.rn praksjs. Di tai\':r y,1ng rcIl,r bcllrnr trartu.litcrilna biLa ticlik Pdri'. h.l ini Lrrungkrp fadn istilalr !!r.r ,/rrq r)rl
Yang nrcnirrik uniLl< diclnniti lcbih hfj!rL udalali d:rlanlhubungann)'a dclrga,l irind.|rg.rn hidup Jawa v.k1i filsafat lrwaapakah sesurts'rhn),a l,rl,r itL,. Di bawah nli.rk.n dicobn uniukmengunskapkan nretaiisrka k.rtii laklr ilu diiinl.rlr d.tri borb;rg.1j
lormulasi bahasa Jawa, yakni y:rng !rolyangkut sikrp dan pnndansalrhidup Ja 'a yang berhLrbungan dengan kata lirhr itu serldi .
B. Laku sebagai Syarnt Terlaksananya llnuIstilahlaku, dalam hubunganilya denganhal i|ru, dalam tembang
Jawa, yakni iembang P,rfir,r& terdap:rt ungkapan scbatai berikut.Ngebt iktL / kdrkaft krnthi ln],l:l / l.kap tai! L ftrs 1 t.S.sr tns
,.Ltdllios tiI '(ryflb
titd prr.,td/rcsr drir dllsi/rr (ilml, iiu / terlaks.rianvadengnn lircr / berahral .lengan kesuugglrhin / artinya kesungguhanvang mcng!atk:,n / yakni setia mcngusahakan hilangnya angkar.r
Dala ten'rbang lrc,r,rs .li atns, n.!et]l, ikt iJhka . kr thi hku,nr.rksudnya bahwa terlnksnnnnln ,r.!rrn! itu hrrlrs.liscrlai denslrrllnku. Kata knnthi dapai bernrti svarat atalr serta at:Lr b{:rsama. Jadi,syarai iLmu lcrrtriorr ft,rll, ldl! (terLaksananya !lisertai arau bersamalangkah, suatu proses rang wijib diJalani). Dengan demiki.., r.gcr,llldalam buda)'a Ja$,: ti.lik dapat berdiri sendiri, dapat tcrl.ksanahanl'a bila dengarl ll?kl atau dijalani. Dcngan kata lain proscs ilmu itujuga proses arnnLiah.
Bagi kcilmuan f(rmal, ln,(,, vang harus djjalani adalah rajin ataulekun belajar tckun menrikirkan, at.rlr fhnr (rajin) d.n trr" (berpikn.d.n nrolgjngaL ingat). /-"i!i rtrng harus dijalani lcbih bersjrai perrikirnnrkali. Ad;rpun baBj kei|rlLan kebaiinan, disamping harus iekun jugaharus percaya dan mehksrnak.n perintah liuru dengaf sung8uhsungguh, alau.lengan lstilah,!.{.siolnic 0n.ngiyakan) c]eng:. r{fl ,dcj(p€rcaya) dan r llr1r, r!1rl ( nr el.,ksanakan d cn ga n b€rp egang icsuh pa d a
g!ru). Dalam hal ini laki, yang harus dij:rlani, di s.mping fisik, lelrihdit€kana,l pada r:,s.r d.n doa, vakni nllalui .c.1ah dhrhdr l,:.it.an grtnt:l.rtaL, berpuasa, bahkrn b!fi.pa menckan icgal. bentuk nafsu Jranusin,atau disertai perrba.:aan doa doa tcrtenhr.
Hasil olah l<€rlnrLrnn \rn! .l;rpai dir.ih scielah dlxrga proscsk[,,.];rLam bihas. lal!.i .liscbur i{'rsis vakni lcbih L.rrsiht kognitii,Itxfrd lebih b€rsirlt pill<o ororjk (L,clr dni lrn,sr i,rr.rnr,r' drn
t6{)
::Lt;Sairval, ataLr /ri,rt? j.rfg lcbih belsilat afekuf. \,Io5kipuf !lrmikia ,
,.:r:ilik:silcrsebLrt iidirk dap.rt tc'r pisahl<.n betLrl, k.rrcnn p.di di.arn\.ir:.lll1u daliln k.hi.fuFnn Jn.s!ar.rklt hn'a DroDlang bersil.r lahir
-::r b.tin. Hal vJng lebih irr)rp.k mcnb l<tikan *LL jrlah p.r.1a kata: r ri., .lalrrn isijlah !r,,t tri,llr. L\iri-! ftrt.r dnpat Lrcrnr.rkn:] o..ng.:1rg fand.i dalin] adi pan.l:ri .lalanr hubunsann),a dcngan sekolih:orlnnl, namLor n'o/rx rrrirr jlrga nrenunjukkan dalanr hubunganu.la.:rnsan l<epafclrian p.r.la hil'hal vang bersjt.rt supr:lr.turnl, sep.,.ii,rukun drkurl vatlg paldai mcngobaii penvakit non,nlcdis.
B.gi or.ngla!va, istilah,rrri,,r itri berarti jtmu yang menra.gkut,t,alk ilmu vang menl'angkL,t setala ilmu tosika ]'ang bersifat rnrpirjc,naupun ilmu yang menyangkui be.b.gai keilmuan vang be-sifar;L,ptinatr.Lral. N.{clrrr dnpat Llc.arii berbagai keilnuan yang dapatdipikirkan dan dibuktikan sccara akal, yakni berbagai keiLmurn yangdiajarkan di sckolah-sckolah f(xma1. llmu semnc.lm nri lebih berslfatl.hiriah. Lcbih dari itlr, ngelnr! juga dapat bcrarti berbagai keilrlu:,nbiinriah, yakni berbasai ilmu vrng hanya d.rpat.lirasnkan dan dijrrarli,ridak dnpat dirlrntrsk;N dnn dibLrktjkan scc:rra aknl sehat, (i.n Lr.rsjfnr:rprarDtliral. ilmlr )nng krrakhir ini tidnk diajarkan dalarn sekolah:ekolah formdl, ictrpi h.nya diajarka| (1ifry,,", In.q lr/, lperguxin)beh diri k]l nr.lu Llan keilmuan i"s.t,r/rfl? (baSi orang orang tu.l, IangL.erslfat kebaihnn. S:rllrh sntu hasil clarl kc;lmuan ini disebut rit 4i.K.ta aji, c:li samplng ber.rrti nilii, berarti raja, jLlga b.ra.ii ilnru. Ll.riknilai, raja aiar pun ilmu, t!tig.nla merupakan llalyang sangrt ,li,i/t drirtnlr dihormati bagi n]]svrr;rkai Ji!r.a.
Orant i'ang tamat dalan blrguru sehingga mendapatkan d/; dt!lertentu akan dianggap sakti. Adapun orang Ja!./a )'ang bergurLr dijl:rnrhal kebatnlan, harus riengenlbangkan kedewnsa.rn jiwa den8an carr.lnh nsa atau ol!11 bLtli (.S.ryono, 2011: 10s) yang hingga fida tnrgk:rtterrcl1iu ak.n,nefjadi rlanusia ]rang ll,i.rlsarn (bjjaksana) dar,:liparius. meniadi tlterti3ttdtLtlllte uitllril ainu tahu sebel Dl dibcri tahuntnu tahu sebelunr sesuatu terja.li.
Secara ul11Llm, bagi oring Jr$,a scbcnarnya berpikir itLL sckrligLLsmerasakan, artinva berpikir brgi orang Jarva ittl tetrdi, baik s€car.rlahiriah rnaupun batiniah. Dnl:rm istilah Iarva halus (l,'arm) katr ,,il]lrang berarti berpikl itLL.liscbut rrdrrl atau rrcr,Slt/rltr- B.iik kita JlrrIrltatau lI!cr,qsdliir, kedLlant'a b erh rbu n gan dengan rasaataLr berhuL,u.gandengnn hati. Kata ,rnrr,r bcrnsal dari kata fr,!irl,, sehingga k.ii.r nrinah.lapit bcrarti mem.nah, dan juga dnpat ber.rti hnti ntau rn rs.krndnl.m h.rti. Agrknva kc(tLra riakna tcrscbut m.lnang berhut,ulrgr.,rJl<.j monrihirkan din mer rr.kan .lcng.ln tijanr pnd. sesL,,rt'r oLrjck
Iang dituju. ,\dnpun kaia ,,i'rd\.rrlri, berasaL dnri knt. ltdlir, yaner . ir.. ", r.'r b. r- r, -.r:l rr r,. . n."r t"rJ,
(untlrli k.\'U din srbagiinvn) at:ru berarti rl1ri sari sesu.ru. J.rcti knta,Lrs.t4lilr bermrknr bclpikjr dan lnerisnkin s{rrn.lataD. Dcngand.mikian, baik,k L.n naLLpLrn nr,rrgralll mcnrpak.rn proses bcrp'kjrainu meras:lken yang Dren!:rngkui aktii itns Iahi. .lan barin_
lst;l.h la;n yangjLrga k.dang dipergunakin dan naknanya tid.kjauh bcrbecla, actalah l,rft,n rasd. Knra tdn,n berarii daLanl pengnnrhataLr .lnlarr l<eadaan. Adnpun karn r,?s, nenyangkut perasaan.istilrh l,lall /,sn ini dapai bermakn:r berpikir sekatjgus rnerasakanatau mercrut]tkrn. IstiLah iri lebih serint dipergunakan.:talanlhubungannvn dengan olah pjkh tcrlians ilmu kebaiinan atau itmukiEdprrrrr. Menurut Magnis,Suserlo (1984: 130), rdsdlllerupakan kaiakunci Ja1va, ,'as, berarti mcrasakan dnl.m setala dimensj. Dalam /asr,orang lawa mencapai /.nrolx/l (kata lain dnri ,r.{cln ), bat*an sampaiknlt)t h sangkn pLta it\ dwnrvli, penertian icntang asal dan tujuanrcgala nrakhluk.
Istilah l]in lagi, vang lebih menckankan ]n:rkn. lahir dan barlnaiau be.pikii sekaligus merasaka, adatah istjTah digeltlr,.Ligul ltt!.Isiilah dScln/.rtinva acl:lnh dibentangkan, sedang kdta dt,lrh,rroP ri ' i-uLlLr I n-D,l . ladi ,li..r't n .. I dr-n-f-rt .jr .,.. .,
berLLlang{,lang balk mclalui pikir:tn nliupun pcrasr.n. Isrltah diqctdr,
'/L{rlr!r.g t.n,lpak olenggambarkan suaiu proses dari .ljpiki.t<an lalL)dnasakan, atau m€lalui pikiran ialu melatul haii, secara berutang,riling. Kusumrwicitra (clala,n Damaqati,2001: 70), nenyatakan bahwanren!rL'i para sarjana Jawa, antara lahir dan batin itu sesrngguhnvasaiu, lahil itu harvalah utusan bntin, i:hir batin iiu iidak pisah, tarjkmenarik dan salng mendampingi (ft,cry&, zlinerSt- ).I-rhir dan barjnjtlt ba8aikan /rrft'rrn dan G"slt
Bila dicernatl lebih lanjut, JnlLyangbcrmakna proses kehj d u pan,selal menyeftaj setiap .!vaktu, seiiap tcmpat dnn scijap keadann.Nsri,n ]'ang telah diurajkan di .tas, s4lnggrlhnvn sekatisus ilrsa,,erLl..)l .n/.1, 1,1.,, b.r.bn.,nb J.rt ,,rt Lt,n.p-....)J\it i
krTirlri Fng berarti bersnma. Jadi Jr.qrl'7rn itu bf.snma dcngan ldLr,,Acrrrrr itr sendiri juga bersifat ialx dalam /'rak,'rrs
''lrp (keja.lian
kehidupan). Pada tetnbanB l, .r,r8 ch atas, hal itu terccrmjn pnctakata i.k/rs, .lalnm baris lrkllsc lirrr'lr' (ns, vang ber.rikna sebaEai proscs,_vaknl arvalnva dimulai dengan kesungglrhan. Hat iiu lebih diietaskarl.l.nga. baris srha budltn pnry&.sc du antknrd, I,a1rg maknanva jugascbagni proses, );rkni selalu setia mensus.rhakan hjl.ngnva angkara
)(t2
C. l.aku seb:rga: P.oses HidnpD.lan pandrnsan hidup lalr'a, hi.lup uu mengnt r scpr:lj
:ir.n ajr sLrnitai dnri waktu kc lvakru, dar' hnri l<e h.Ii, yang dafrrmcnghdnllrtkan. Eagi oran8 Jawa, hidlrp ini bolch saja Ltrialmnlengikuti nl1rs, rutnurl jingalr samp.j hr] itu karcna ridak djsn.Lari.Delanl huLiL,ngannya dengan kata laku, aiiran air rcrsrbur bagnjk.nhlakan tr nlp atnu aliran kcjadian ctalam kehidupan lcrjnp manusjayang nrasingjnasnrg berb.'da. Hal
'nj arlrara lain ler.ernrin datanr
Sctr,.itrr (puisi l:r\sa luo.:tern) k:rya SuDlono SandyAsmoro (Surabrya,200(li 43) sebagii ba.il<ui.
Jroning Laku (Di .lal,na rak)Angr sjng ngli pekalc laku (angin yang dinm diin meninsaaltart.Nghnggl lakc aru lan kowc (menrludukkan aku din cngkau)R(ntut kava rv.yanq sinpingan (urur sep.{ti wayang lans dttata disampnls layar)Sangarepe dh!lang (di depnn d.lang)Pindha e uk . banjur dipanth. pantha (s€pc,ri katinar l.tu diba8ibasi)Jc.jcr lcsanlan sascsa (sul,j€k predik,t.lan objck)Arlhuh nitra, aku lin kowc (adlLh kaw.n aku d.n c!:lkaL,)J.bulnat. ngonb. b.nylr (teny.ta pcrnahmnt,n, .ir)sing pidla s.gere lvanE s.na seg.rnya)Lu{qguh nig klasr (dr.]uk di tjkar)sing padl)a jcmba.c l)'angsana lu.sny.l)Lis,!r (l.tan sitrg padh! lcmpenlle (r)elewaii i.nan yrns sama hnrsnva)
t '. s.I ro _brL'(lJ-',...\Angjn sinil ngampirakclaku (angin rang m.mt,unt /dtl manpjr)Nghngquhakc aku lankose (mcndudtlkkan,lL' dan engkru)Barla r.sa sai{atara ngonceki cangkriman lctiga (memikirkan danmerasaknn k.rilarnenguprs rcka-ieki m sim tcmirau)Sadurung! bcb;rorgan nglli t!r!t lakunins di.. (scbctum bcrsanamenBharyurl.n dirj mengikuri j.lannyn hdj)sing ngila$1) wcnu-a'crna pa rcnibaya (yang tr $r baa a bcrb.gaj ma..n
Puisidi.t.rsmenurljukkan b:,hrva ldl"ic' :,ia! kejidiankc,hidupanmanusia brg.ikin k€jadian da1anl liTkDx pcl.iunjukan rvatrang purwr,,etiap lrlnnlrsi.r.litria secara Lrrui di samping lavar, lnhr biln saatn),atiba ia akan dinrai.kan seoring dalang padlr Il]yir. Ntereka bagalkankalimat _vang mcmilil(i peran malnlg nasing, lcpertr subjek, Prelilkatnlau obiek Sctiap nlanusia akan mengalami Peij.ti|an hidup, rnakan-minllrn, kedLrduk.n dan lajnnya, meskipun snnhrva bcrbo(ia-Lleda,y.rng penrh tek.r'reki yang serirlg kali dirasak.n iri.u .ljpikirknn, yangbagaik.n prnulr dcngan sayemLrara. Setiap ol.]ng harus n\cnsikLrri
263
'nij!g: berhLrblrJrg.,f dcngan k.iia lawa l.l,/n,. KL,h 1e1.lku juga b.'Las.l
dnri l<ati d.rsar l.ku yang kemudian diuling suko kat.r depann\?tctapi nlefga!:,mi peruL.nh.n burlvi (Proser keb.rh.saan ying djsaburtllt)ipurn\l 5rhtt,rLlJrr,r). Knia l.rlnlnr bernl.rlna sak.mtlrl lnaut, atnLl
nl,,'ni, J.kni kcidilnlr mrnusi2 sesa:rt scllclum i. men|rgg.] alau
proses sosaat sebelLrm rncningg.rl dunia. Dengan dernikian kematiandalanr pand.rngan hiduti lan'a memang ciianggaP sebigii Prosespcrj"laf an ncnujr kehiclrPan s.lrnjutn-va.
Dalam hLrbLmgannva.lcngnrl ldiom lain, dinl,at:rkan urip ikinrn::x nr drdl hka]l Q]lan:{,t!/]3 atso di Panggung dan scdant mcnjlrditokoh uiama). Dunia sebagai tenpal hidLlp manltsia iidak ubahn)'a
sep.'rti panggung sandi ,ara. Hal nli tidak berlebihan, ierbLrkti dnlamsuatu lasu pop berbahasa hldonesla juga ditlyatakan trahwa duniaini panggung san.:liwara/ cer;tanya mu.lah berubah. Dalam konieksceritanya mudah berubah, juga nleng:,nclung makna bah$,a hiduPiri hanya semeninra. Kescmenraraan ini jugi tcrcermin pada isiilah
nn!$Ln:: dndi lnlor. DJI.rn konieks tcricntu tcring m&Jadi lr.q;
,]!irg,(lllls d,r.1i lr,ko,l (sedang di Panggung atau ,,an.rs']'3)Kaia nd?9,.!rr,:1, kaia dasarnY. adalah trrss",rs, Iaknl bunyi
bnrung-bLlrung (t!nlld) terteniu terutanra burung perkutut- Bngi orargJar\ra bunrng pcrkuirr t merupakan salah satu (di samPjng a,tsna ],aknirutnah, trr',rr.qla yakni ku da, dan .,r,Sd )akni kcrir) symllol rn'irlvr,',vaknihiLi,p.lrng.rrtcnteri dansejahterasekaligusmlr1ia.OrangJarva
Iang memiliki burung p€rkutut, dia seakan telah malnpu rrenggenapiidealisDle hidupn),a, torlriama bila ,rggllr3 atau bunyj perkututnrilikn)'.r memc'nuhi kriteria bunyi perl<Lrtut Fng bagus. Blrrungperklriul ),ang bunyinya bagus, akan lnenjadi pLlsa1 perhatiarl orang-orang di sekitarnya. Bunyi yang bngus scbagai svmbol keharmonisan,k€kirteramnn, kcs!'jahicraan, d.rn kcmLrliaan. Denrikian Pula halnyldenSan orang y.ng sedang berada di panggung, setinp gerak danucapann]a akan selalu disoroti oleh orang orang dj sekitamva. Laldr,sebngai lokoh uianra di panggung akan menjadi pl,!at perhaiian. l.ikar meniadi P,rr.dr atalr pusat da seg;rla arah yang disebut /r;l,i,rt
fnf/rt (enpat pe'rjuu) atau kanan, kiri, nuka dan b€lakang.IGtalnkor berasal dari kaia dasarlalryang mendapatakhirllr drr.
Kata ldko,! clalam bahasa Jawa dapat beraril cerita, jLrdul cerita, tokohutama, ataLr perltas ierL(ama pentas 'ayang pulwa.I dnon yang bcrartipentrs \.!ayang punva, pLosesnya selalr climulai dari dibunj'iklnn),!gam€lan !;r1gcliscbuttrf.tL,kcnLrdi.1n gatnclarlprthti .nt, pnthd s tSr,
rnthct ) tturl, hing..a p,tutg brubtLh dat tnrjn. Bim.r atnu lokoh lauryang n\e'upalan sauC:rra tunggal bayu. Urutari proscs penias wayang
)66
pull'fa liu jrig;r merLrpal<arl synbol dari prosesi kehldupan m.nr.Lsia,scjak ditLlrunk.rfya bcnih nl.lnusia, masa kandk-kinak, mas.i ronaja,,n.sa tL,a, hingga orlrlans ajil (\.1ulvono, t979: 106-114).
Bila dihub ngkan denga. S,r8rtrn,r (puisj la\.va) kirya SrlmonoSandy Asnroro dj atas, .lalrm proses rersebut, l{ayang seb.gain -l-.1 n..r. - , r..r v,.r tdlq r.I r.ri u- | Jn I a.ll; n ns Lr.irtair 'rprll r- I i r' "nt r14. /,(,,. \t,.t ipur.rangka ,/nrssr,?.q itu segala arSg,ns arlnya, yakrlt se!.ela scrat<,,J, ...r,.lr ..ef.rn,r hJru. J ^.erdntp,rnE ,".o.r, r,"..,, r.,-
disadari dan diarihkan nicnuju yang baik, seh;ngga para penontonwavnng, yakni nrasyarakai sekiiarnva akan menjidi senant atau puaskirenanya. Sonluannl,a ini tidak berhenti hanya dalam kehidupan diduni;r ni, namun juga .liarahkan pada kehidupan setanjutnya setelatlmanusia maii. Dalam hal ini proses laku manusja adatah menyadad. peir .h.\,r .t.r\ .n. \1 . I o""rlttal1,,,,i/i arru dn Lt-n i. udn n .ldpdi dunla inj, yakni bcrasal dari Dzat Yang Maha Kunsa d:n akarlkcnrb.rii kepada Nva.
E. Sin1pulanDari uraian di aias, jelaslah bahlva /'tl datam ntsafat ]aiva
nlerLrpakan proscs l?ng harrs ada, hams disad.i kcberad.ann\rr,r-,b, r lrrL...i U"L.n.. , pro -f(-bir, rt .. .,-t,io,r,
d. l" rr. '. F.dr )tiru.mpr 6r.-.,./!n.,rpJ.,rJ..a,.rr..irrnohirus disrd.rri seijap saaL traik.{rlan hubungamrya dengan proseshidup semeniara di dunia ini, naupr.rn data.r rangka proses hjdupselarjutnya, ].akni setelah lnanusia nlenhggal drjnia.
Hidup ini sesungguhnya juga merupakan lrkr, yakni prosesmenuju hidup setelah,nanlrsia meninggat dL,nia. Orint hjdup harusmenlradari akan hidupnya, oleh karena itll in harus ntnserahui akandirnya dan segala sesuaiu di luar dlrinva. Untuk ihr rnanus;a harusberpeng€tahualr.Dalaml1:ll,nencaripengetahuan secara tuas 0nct,4,manusia jug. h:rrus meliksinakan dcngan tclrrr. pengeiahuan yans-rr.' r,ntr' I" lJ.d..la..vakni proscs hidup dari s'rktu ke wakru.
DAITAR PUST\KAr$oro, Sxnrii.5.nd.r.21100.,,fib/dji C.rrrr,r ldrlnr!{ Ir rn nrnr Slrnbava:
F,. , B.LiptLrprawno, Abdullah. 19E6. fjLlrldrl.irr. lakart.r: ts!i.i pusrat<a\1ulvono, Sri. 1979 Siul,,/isrr ddr Mirir,ts tr,,lntart l\h|st!\ J.rt<arla: GUnun:
).6'7
- 1982. Wrr?rJ dfu fils4;it Nitrrri.rn. Jakarli:Cxnun! Ag!ngSarvoio, Djoko. 2011 S.!rl Ni/.ri Er/dy, Jn nr Rdi.rsirrtsi orlrlifid."listi..
Yorrnkirla: Aditvn \4edii Pxbli5h,ng.S!Ll.rrmirti 1991. filsrlt PtD\t.. Sd\tnit lk|sn t Sisk,rdrir filn.,{ri /4tr.d
wtnth.-Whit.h.alSlpadjar, Danardlati.2001. Cet. IL \hlrx.lsrrij futn-brtit RthrnSn ASrw.
SphrtaLitus, Brtl ta Yogyik.rta: l.iar Pustika Aaru
r63