SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising...

340
45 SERAT PARTADEWA (Suatu Tinjauan Filologis) S K R I P S I Diajukan untuk Melengkapi Persyaratan Guna Mencapai Gelar Sarjana Sastra Jurusan Sastra Daerah Fakultas Sastra dan Seni Rupa Universitas Sebelas Maret Oleh : H e r i S e t i a w a n NIM. C0100026 FAKULTAS SASTRA DAN SENI RUPA UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA 2005

Transcript of SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising...

Page 1: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

45

SERAT PARTADEWA

(Suatu Tinjauan Filologis)

S K R I P S I

Diajukan untuk Melengkapi Persyaratan

Guna Mencapai Gelar Sarjana Sastra

Jurusan Sastra Daerah

Fakultas Sastra dan Seni Rupa

Universitas Sebelas Maret

Oleh :

H e r i S e t i a w a n

NIM. C0100026

FAKULTAS SASTRA DAN SENI RUPA

UNIVERSITAS SEBELAS MARET

SURAKARTA

2005

Page 2: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

46

Disetujui untuk Dipertahankan di Hadapan

Panitia Penguji Skripsi Fakultas Sastra dan Seni Rupa

Universitas Sebelas Maret Surakarta

Pembimbing :

1. Drs. Imam Sutarjo, M.Hum. (…………………………..) NIP. 131 695 222

2. Drs. Sisyono Eko Widodo, M. Hum (…………………………...) NIP. 131 792 940

Page 3: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

47

Diterima dan disetujui oleh Panitia Penguji Skripsi

Fakultas Sastra dan Seni Rupa Universitas Sebelas Maret Surakarta

Pada Tanggal : 19 April 2005

Panitia Penguji: 1. Drs. Wakit Abdullah, M.Hum. (……….……………….……) NIP. 131 695 206 Ketua 2. Drs. Supardjo, M.Hum. (……….……………….……) NIP. 131 569 265 Sekretaris 3. Drs. Imam Sutarjo, M.Hum. (……….……………….……) NIP. 131 695 222 Penguji I 4. Drs. Sisyono Eko Widodo, M.Hum. (……….…………….………) NIP. 131 792 940 Penguji II

Dekan

Fakultas Sastra dan Seni Rupa

Universitas Sebelas Maret

Dr. Maryono Dwirahardjo, SU NIP. 130 675 167

Page 4: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

48

M O T T O

Dengan menyadari kelemahan dan kekurangan itu maka akan ada

kemauan dan usaha untuk memperbaiki,

dan hanya dengan rangkaian perbaikan-perbaikan itulah akan dapat

tercapai kemajuan.

(Mantan Presiden RI, H.M. Soeharto)

khairunnas anfa’uhum linnas

Artinya:

Sebaik-baiknya manusia adalah yang bermanfaat bagi orang lain

(H.R. Muttafag’alaih)

Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati,

aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh

pacoban, nanging pacoban mau kanggo ngasah kadewasaning jiwa.

Artinya :

Hidup harus punya kepercayaan, untuk itu carilah bekal untuk kematian yang

manis, jangan terbelit oleh kuatnya rasa kawatir dan jangan takut menghadapi

kenyataan hidup, walaupun banyak cobaan tetapi cobaan itu untuk mengasah

kedewasaan jiwa.

(Setyawan Dalang)

Page 5: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

49

PERSEMBAHAN

Skripsi ini penulis persembahkan kepada :

1. Almamaterku yang membuat aku

bangga, karena telah menuntut ilmu di

dalamnya.

2. Bapak dan ibuku tercinta.

3. Kakak adikku yang tersayang.

4. Pecinta sastra dan budaya Jawa.

Page 6: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

50

KATA PENGANTAR

Puji syukur Alhamdulillah ke hadirat Allah swt. karena limpahan rahmat

dan hidayah-Nya. Salam dan Shalawat semoga selalu tercurah kepada Nabi

Muhammad saw. sang pemimpin dan cahaya kehidupan. Atas ridha-Nya dan

safaat beliau sehingga tugas skripsi ini dapat diselesaikan. Penyusunan skripsi ini

merupakan tugas akhir studi dan sebagai salah satu syarat untuk mencapai gelar

Sarjana Sastra pada Fakultas Sastra, Jurusan Sastra Daerah, Universitas Sebelas

Maret Surakarta.

Segala usaha dan kerja keras yang dilakukan penulis rasanya tidak akan

banyak berarti tanpa bantuan, dorongan, dan bimbingan berbagai pihak. Untuk itu

dengan segala kerendahan hati penulis menyampaikan rasa terima kasih kepada :

1. Dr. Maryono Dwirahardjo, S.U, selaku Dekan Fakultas Sastra dan Seni

Rupa Universitas Sebelas Maret, beserta staff.

2. Drs. Imam Sutarjo, M.Hum. selaku Ketua Jurusan Sastra Daerah Fakultas

Sastra dan Seni Rupa sekaligus pembimbing pertama yang dengan tulus,

tekun dan teliti, membimbing penulis untuk mengatasi permasalahan-

permasalahan yang muncul dalam penulisan skripsi ini.

3. Drs. Wakit Abdullah, M.Hum. selaku Pembimbing Akademik yang telah

memberikan bimbingan selama penulis menjalani studi di Fakultas Sastra

dan Seni Rupa Universitas Sebelas Maret Surakarta.

Page 7: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

51

4. Drs. Sisyono Eko Widodo, M.Hum, selaku pembimbing kedua yang

dengan ikhlas, tekun, dan sabar, selalu memberikan dorongan, masukan-

masukan dalam penulisan skripsi ini.

5. Bapak dan Ibu dosen Fakultas Sastra dan Seni Rupa, khususnya Jurusan

Sastra Daerah, yang telah memberikan bekal ilmu yang sangat berguna.

6. Pimpinan dan Staf perpustakan Fakultas Sastra dan Seni Rupa Universitas

Sebelas Maret yang telah membantu dan melayani penulis dalam

mengumpulkan untuk menyusun skripsi ini.

7. Kepala dan karyawan perpustakaan Sasanapustaka Surakarta,

perpustakaan Reksapustaka Surakarta, perpustakaan museum

Radyapustaka Surakarta, dan perpustakaan Sonobudaya Yogyakarta,

Yayasan Sastra Surakarata, yang telah membantu penulis dalam

mengumpulkan informasi yang bertalian dengan penulisan skripsi ini.

8. Teman-teman Sastra Daerah khususnya angkatan 2000 dan kakak

tingkatku atas persaudaraan dan kebersamaan selama ini.

9. Rekan-rekan anggota BKKT UNS tercinta dan Setya Laras atas

kebersamaan dalam berkarya seni.

10. Komunitas ‘Gank Rewel’, Apin, Ari, Bambang, Camelya, Dadhuk, Dedi,

Een, Eni, Farida, DJibril, Lik Moyo, Lik Pranti, Lik Yun, Ndowin, Pipit,

Retno, Rina, Tatut, yang telah memberikan bantuan material dan spiritual.

11. Semua pihak yang telah membantu dan tidak dapat disebutkan satu

persatu. Semoga Allah swt. selalu melimpahkan rahmat dan karunia, atas

Page 8: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

52

segala kebaikan dan bantuan yang diberikan kepada penulis dalam

menyelesaikan skripsi ini.

Penulis menyadari sepenuhnya bahwa tulisan ini jauh dari kesempurnaan.

Oleh karena itu, segala saran dan kritik yang bersifat membangun sangat

diharapkan. Semoga skripsi ini bermanfaat bagi penulis dan semua pembaca.

Surakarta, April 2005

Penulis

Page 9: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

53

DAFTAR ISI

HALAMAN JUDUL………………………………………………………… i

HALAMAN PERSETUJUAN………………………………………………… ii

HALAMAN PENGESAHAN………………………………………………… iii

HALAMAN MOTTO………………………………………………………… iv

HALAMAN PERSEMBAHAN……………………………………………… v

KATA PENGANTAR………………………………………………………… vi

DAFTAR ISI………………………………………………………………… ix

DAFTAR TANDA DAN SINGKATAN…………………………………… xii

DAFTAR TABEL…………………………………………………………… xv

DAFTAR LAMPIRAN………………………………………………………. xvi

ABSTRAK…………………………………………………………………… xvii

BAB I PENDAHULUAN…………….……………………………………….. 1

A. Latar Belakang Masalah…………………………………………… 1

B. Pembatasan Masalah……………………………………………… 11

C. Rumusan Masalah………………………………………………… 12

D. Tujuan Penelitian…………………………………………………. 12

E. Manfaat Penelitian………………………………………………... 12

F. Sistematika Penulisan…………………………………………….. 13

BAB II KAJIAN TEORETIK………………………………………………… 15

A. Teori Filologi……………………………………………………... 15

1. Pengertian Filologi……………………………………………. 15

Page 10: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

54

2. Objek Filologi………………………………………………… 16

3. Cara Kerja Filologi…………………………………………… 16

4. Kritik Teks dan Aparat Kritik …….………………………… . 20

B. Pengertian Moral………………………………………………….. 21

BAB III METODE PENELITIAN…………………………………………… 24

A. Bentuk dan Jenis Penelitian…………………………………….… 24

B. Lokasi Penelitian…………………….……………………………. 25

C. Sumber Data dan Data……………………………………………. 25

D. Teknik Pengumpulan Data……………………………………….. 26

E. Teknik Analisis Data……………………………………………... 26

BAB IV ANALISIS DATA………………………………………………….. 28

A. Kajian Filologis…………………………………………………... 28

1. Deskripsi Naskah……………………………………………... 28

2. Perbandingan Naskah………………………………………… 45

3. Hubungan Pertalian Naskah……………………………….…. 79

4. Penentuan Naskah Dasar…………………………………..…. 81

5. Suntingan Teks Disertai Aparat Kritik……………………..… 86

6. Sinopsis……………………………………………………… 287

F. Kajian Isi………………………………………………………… 303

1. Ajaran Kasih Sayang................................................................ 303

2. Ajaran Pasrah, Narima dan Sabar ........................................... 311

3. Ajaran Berprihatin ................................................................... 315

Page 11: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

55

BAB V PENUTUP……………………………………………………………317

A. Kesimpulan……………………………………………………… 317

B. Saran……………………………………………………………. 318

DAFTAR PUSTAKA……………………………………………………… 319

LAMPIRAN………………………………………………………………… 322

Page 12: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

56

DAFTAR TANDA DAN SINGKATAN

A. Daftar Tanda

A : Naskah 808.543.Kus. koleksi perpustakaan Museum Radyapustaka

Surakarta.

B : Naskah D41 koleksi perpustakaan Reksapustaka Mangkunegaran

Surakarata.

C : Naskah D40 koleksi perpustakaan Reksapustaka Mangkunegaran

Surakarata.

D : Naskah 107 Na. Koleksi perpustakaan Sasanapustaka Karaton

Kasunanan Surakarta.

\…\ : Penghilangan, pengurangan.

Bacaan yang terdapat diantara tanda garis miring ini seharusnya

dihilangkan, tidak perlu dibaca.

(…) : Penambahan

Bacaan yang terdapat di antara dua tanda kurung adalah tambahan

dari naskah pendamping.

[…] : Penggantian bacaan diganti dari naskah pendamping.

{…} : Penggantian bacaan yang berdasarkan pertimbangan linguistik.

/ : Menandai pergantian baris.

// : Menandai pergantian bait.

= : Sama dengan.

≠ : Tidak sama dengan

Page 13: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

57

+ : Ada.

- : Tidak ada.

** : Untuk memberikan keterangan bacaan pada pupuh atau bait.

# : Untuk memberikan keterangan penggantian bacaan berdasarkan

pertimbangan linguistik.

[1], [2], dst : Menunjukkan pergantian halaman teks.

1)2)3) dst. : Menunjukkan catatan atau kritik teks untuk kata.

1)1) 2)2) 3)3) dst. : Menunjukkan catatan atau kritik teks kelompok kata.

B. Daftar Singkatan

b.d : Bacaan dari

Bacaan naskah dasar yang diganti naskah pembantu dicatat

dengan tanda b.d. misalnya ; 2 b.d. B, maksudnya bacaan pada

catatan 2 itu diambil dari bacaan naskah B.

bt. : Bait

brs. : Baris

cm. : Centi meter.

dkk, : Dan kawan-kawan

dsl. : Demikian selanjutnya.

Bacaan yang sama juga dimana-mana.

h. : Halaman

pph. : Pupuh

tb. : Tambahan

Page 14: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

58

Bacaan tambahan yang terdapat dalam naskah lain, tetapi tidak

dimasukkan dalam suntingan teks. Misalnya, 4 B tb. Kang,

maksudnya pada catatan 4 itu dalam naskah B ada tambahan

bacaan kang.

t.d : Tambahan dari

Bacaan naskah dasar ditambah oleh bacaan naskah pembantu

dicatat dengan tanda t.d. Misalnya ; 3 t.d. C, maksudnya bacaan

pada catatan 3 itu ditambahkan dari naskah C.

t.p : Tidak terdapat pada.

Bacaan yang terdapat pada naskah dasar, tetapi tidak terdapat

pada naskah pendamping, dicatat dengan t.p. misalnya, 5-5 t.p.

C,D maksudnya bacaan yang terdapat pada catatan 5-5 itu tidak

terdapat pada naskah C dan D.

tt. : Tanpa tahun.

Page 15: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

59

DAFTAR TABEL

1. Tabel 1 : Perbandingan Jumlah Bait Pada Pupuh-Pupuh Tertentu…. 8

2. Tabel 2 : Perbandingan Tahun Penulisan…………………………… 47

3. Tabel 3 : Perbandingan Jumlah Bait……………………………….. 47

4. Tabel 4 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh I……………………….. 49

5. Tabel 5 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh III……………………... 51

6. Tabel 6 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh V……………………… 53

7. Tabel 7 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh VI…………………….. 55

8. Tabel 8 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh VII……………………. 57

9. Tabel 9 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XI ……………………. 59

10. Tabel 10 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XII…………………… 61

11. Tabel 11 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XIV…………………… 63

12. Tabel 12 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XVII………………….. 65

13. Tabel 13 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XVIII…………………. 67

14. Tabel 14 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XX……………………. 70

15. Tabel 15 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XXI…………………… 71

16. Tabel 16 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XXV………………….. 73

17. Tabel 17 : Perbandingan Bacaan…………………………………….. 76

Page 16: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

60

DAFTAR LAMPIRAN

Fotokopi Naskah 808.543. Kus.

Page 17: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

61

ABSTRAK

HERI SETIAWAN, 2005, SERAT PARTADEWA (Suatu Tinjauan Filologis), FAKULTAS SASTRA DAN SENI RUPA UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA

Penelitian ini berjudul Serat Partadewa yang dikaji secara filologis. Latar belakang penulisan ini adalah mengkaji naskah yang mengalami beberapa penyalinan, sehingga ada beberapa varian. Permasalahan dalam penelitian ini adalah (1) bagaimanakah bentuk suntingan teks yang bersih dari kesalahan? (2) Bagaimanakah nilai-nilai moral yang terkandung dalam teks?. Tujuan dari penelitian ini adalah (1) Menyajikan suntingan teks yang bersih dari kesalahan dan paling dekat dengan aslinya. (2) Mendeskripsikan nilai-nilai moral yang terkandung dalam teks.

Penelitian yang dilakukan tehadap Serat Partadewa adalah penelitian deskriptif kualitatif yang ditinjau secara filologis. Kajian secara filologis melalui tahapan penentuan sasaran penelitian, inventarisasi naskah, observasi pendahuluan, penentuan naskah dasar, transliterasi naskah, terjemahan teks.

Berdasarkan inventarisasi naskah melalui katalog-katalog naskah Jawa, penulis berhasil menginventarisasi sebanyak enam naskah yaitu naskah dan teks Serat Partadewa dengan nomor katalog 808.543.Kus, 107 Na, D 40, D 41, PB.C 65, PB.C.182. Keenam naskah tersebut kemudian diteliti lebih lanjut dan akhirnya ditemukan empat naskah yang menjadi data utama dalam penelitian. Data utama tersebut adalah naskah dan teks Serat Partadewa dengan nomor katalog 808.543.Kus., 107 Na, D 41 dan D 40. Keempat naskah yang dijadikan data utama masing-masing terdapat persamaan dan perbedaan. Oleh karena itu perlu diteliti untuk mendapatkan teks lebih bersih dari kesalahan dan paling mendekati asli.

Melalui perbandingan umur naskah, jumlah dan urutan bait, perbandingan bacaan, serta perbandingan keadaan naskah, akhirnya ditentukan naskah 808.543. Kus. sebagai dasar suntingan teks. Penyuntingan teks menggunakan metode landasan, yaitu naskah yang unggul kualitasnya dijadikan teks dasar, naskah lainnya sebagai pembantu dan pembanding. Dengan demikian didapatkan suntingan teks sebagai naskah yang dianggap paling bersih dari kesalahan. Dalam suntingan teks ini, teks ditransliterasikan dari aksara Jawa ke aksara Latin dan disertai sinopsis.

Kajian isi dalam penelitian ini adalah mengungkap nilai-nilai moral yang terkandung dalam teks. Ajaran moral yang terdapat pada Serat Partadewa yaitu; adalah ajaran kasih sayang, ajaran untuk bersikap pasrah, narima, sabar, ajaran berprihatin.

Page 18: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

62

BAB I

PENDAHULUAN

A. Latar Belakang Masalah

Masyarakat dan kebudayaan dalam hidup dan kehidupannya

tidak dapat dipisahkan antara satu dengan lainnya, karena

kebudayaan merupakan manifestasi dari berbagai aktivitas hidup

masyarakat. Setiap masyarakat dalam sejarahnya meninggalkan

hasil kebudayaan pada jamannya. Adapun hasil kebudayaan itu

merupakan gambar dari alam pikiran yang diungkapkan oleh

masyarakat pendukungnya pada waktu itu. Berbagai wujud

peninggalan kebudayaan tersebut merupakan bukti adanya

sejarah perkembangan peradaban umat manusia dari waktu ke

waktu.

Bangsa Indonesia sebagai bangsa yang kaya dengan peninggalan-

peninggalan kebudayaannya. Salah satu bentuk peninggalan

kebudayaan masa lampau itu adalah artefak; wujudnya seperti

candi, masjid, istana, dan bangunan lainnya. Akan tetapi,

sebenarnya masih ada satu artefak lagi yang sering diabaikan dan

ditinggalkan, yaitu peninggalan kebudayaan yang berupa naskah.

Naskah adalah karangan tulisan tangan, baik yang asli maupun

salinannya, yang mengandung teks atau rangkaian kata-kata yang

merupakan bacaan dengan isi tertentu (Darusuprapta,1984 : 10).

Page 19: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

63

Naskah mempunyai dimensi makna yang jauh lebih luas, karena

merupakan hasil tradisi yang melibatkan berbagai ketrampilan

dan sikap budaya. Naskah mengandung kekayaan informasi yang

berlimpah. Isi naskah tidak hanya terbatas pada kesusastraan

tetapi mencakup bidang lain, seperti kebudayaan, agama, sejarah,

ekonomi, sosial dan politik.

Keberadaan naskah-naskah lama yang ada di Indonesia jumlahnya tidak

sedikit, tetapi tidak semuanya sampai pada kita. Hal ini disebabkan banyak naskah

lama yang hilang pada saat perang atau karena bencana alam. Selain itu, faktor

bahan naskah yang umumnya terbuat dari lontar, bambu, nipah, dluwang, kulit

kayu dan kulit binatang sebagai bahan yang mudah retak dan lapuk. Di samping

itu, iklim di Indonesia juga mempengaruhi cepat rusaknya naskah. Oleh karena

itu, keberadaan naskah lama di Indonesia sangat mengkhawatirkan. Dapatlah

dibayangkan, apabila naskah-naskah tersebut tidak dirawat secara cermat, akan

cepat sekali hancur dan tidak bernilai lagi sebagai warisan budaya nenek moyang.

Naskah sebagai warisan budaya nenek moyang bukan perhiasan yang hanya

dipertontonkan dan dibanggakan, namun naskah itu berharga bila masih bisa atau

sudah dibaca, dipahami dan dimengerti isinya. Oleh karena itu, dibutuhkan suatu

upaya penanganan naskah dengan segera, berdasarkan metode yang tepat. Usaha

penanganan naskah meliputi penyelamatan, pelestarian, penelitian,

pendayagunaan dan penyebarluasan (Sudarsana,1985 : 143).

Suatu bidang ilmu yang erat kaitannya dengan upaya penanganan naskah

adalah filologi. Cara kerja filologi diperlukan sebelum naskah didayagunakan dan

Page 20: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

64

disebarluaskan untuk berbagai kepentingan. Pekerjaan utama dalam penelitian

filologi adalah untuk mendapatkan kembali naskah yang bersih dari kesalahan,

yang memberi pengertian sebaik-baiknya dan yang bisa dipertanggungjawabkan

pula sebagai naskah yang paling dekat dengan aslinya (Haryati Soebadio,

1975 : 3).

Mengingat pentingnya peranan filologi dalam melestarikan

warisan budaya bangsa yang dituangkan lewat tulisan tangan,

serta berdasarkan pada kesadaran tentang pelestarian budaya

tersebut, maka timbullah keinginan penulis untuk melakukan

penelitian dan penanganan naskah. Dalam hal ini, naskah yang

diteliti adalah salah satu jenis karya sastra yang berjudul Serat

Partadewa.

Dalam hal penjinisan naskah Jawa, Nancy K. Florida (1993 : 47-

49) mengklarifikasikan naskah-naskah Jawa berdasarkan isi

sebagai berikut :

1. Sejarah, di dalamnya termasuk kronologis, dinasti, silsilah, dan lain-

lain:

a. Sejarah kuna dan pertengahan

b. Sejarah abad 16 dan 17.

c. Sejarah abad 17 dan 18.

d. Sejarah abad 18 dan 19.

e. Sejarah abad 20.

Page 21: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

65

2. Adat-istiadat keraton, perayaan, arsip keraton Surakarta dan

Yogyakarta.

3. Arsitektur dan keris.

4. Hukum.

5. Sejarah Pustaka Raja dalam bentuk prosa dan macapat.

6. Roman Sejarah dalam bentuk dongeng Panji.

7. Ramalan.

8. Kesusastraan yang bersifat mendidik yang termasuk di dalamnya etika

dan pendidikan Islam.

9. Wayang

10. Cerita wayang.

11. Dongeng sastra klasik, yang berisi kakawin dan terjemahan sastra

modern.

12. Syair puisi.

13. Roman Islam, yang berisi cerita Menak.

14. Ajaran Islam, yang berisi Suluk.

15. Sejarah Islam.

16. Musik dan tari.

17. Linguistik dan Kesusastraan.

18. Mistik Kejawen.

19. Pengetahuan dan Adat-istiadat Jawa, yang di dalamnya terdiri dari

penanggalan, perhitungan waktu, hipology dan obat-obatan.

20. Lain-lain.

Page 22: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

66

Berdasarkan penjenisan naskah di atas, bahwa Serat Partadewa

termasuk jenis naskah cerita wayang.

Cerita- cerita wayang merupakan salah satu corak dari sekian banyak

ragam karya sastra, karena di dalamnya terdapat suatu gagasan atau ide yang

menggambarkan kehidupan manusia. Gagasan atau ide tersebut, dalam

penyajiannya mampu menggambarkan tokoh wayang seolah-olah menampilkan

karakter manusia yang nyata. Konflik-konflik antara aksi dan reaksi yang terus-

menerus mencari penyelesaian dengan suatu arus kebajikan dan kebijaksanaan.

Nafsu melawan nafsu mampu memberi kritik kepada hidup dan kehidupan,

sehingga menjadi dasar moral dan kebijaksanaan yang arif. Konflik-konflik abadi

yang ada pada jiwa disusun dengan bahasa-bahasa pujangga, kemudian

dipentaskan dalam bentuk lakon wayang yang seolah-olah semuanya itu dilakukan

oleh manusia. Berabad-abad pagelaran wayang memainkan peranannya dalam

kehidupan para pendukungnya. Drama tersebut telah menyajikan kata-kata

mutiara bukan saja untuk persembahyangan, meditasi, pendidikan, pengetahuan,

hiburan, tetapi juga menyediakan imaginasi puitis untuk petuah-petuah religius

yang mampu mempesona dan menggetarkan jiwa manusia yang

mendengarkannya (Sri Mulyono,1982 : 11-12).

Wayang seperti halnya sistem etika dan metafisika lainnya, bermaksud

menjelaskan tentang alam semesta. Meskipun sebagian didasarkan pada epik India

(Ramayana dan Mahabrata), tetapi untuk menyelidiki secara puitis posisi

eksistensial orang Jawa hubungannya dengan tatanan alam kodrati dan alam adi

kodrati dengan orang lain dan dirinya sendiri. Pembagian kanan kiri pada layar

Page 23: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

67

wayang sering diartikan sebagai gambaran adanya konflik antara baik dan buruk,

meskipun hal itu sebenarnya sangat bergantung pada sudut pandang masing-

masing penonton, bahkan lakon-lakon wayang penuh masalah yang menimbulkan

pertanyaan moral. Mengamati dunia wayang sesungguhnya sama halnya dengan

mengamati dunia manusia, pengamat tidak dihadapkan pada teori-teori, tetapi

dengan model-model tentang hidup dan kelakuan manusia (Magnis Susena,

1991: 4).

Serat Partadewa ini ditulis dengan huruf Jawa carik (manuskrip),

menggunakan bahasa Jawa Baru, berbentuk tembang macapat terdiri dari 25

pupuh dan tembang tengahan 1 pupuh. Secara garis besar Serat Partadewa

menceritakan perjalanan Bathara Kamajaya (Bambang Partadewa) yang

diperintah Bathara Maya untuk menyelamatkan negara Amarta dari serangan

Kurupati dan sekutunya yaitu raja Paranggumiwang Prabu Suryanggana. Hal ini

dapat dilihat pada pupuh XI, tembang Asmaradana, bait 3; sebagai berikut :

Hyang Tunggal ingkang sêsiwi/ marmane Bathara Maya/ prapta pitutur yektine/ mring putra Hyang Kamajaya/ kulup dèn age sira/ têtulunga mring arimu/ Sang Nata Cintakapura// siniya mring Kurupati/ nyuraya mring ratu sabrang/ karêpe ginawe tèdhèng/ tangkis dêdukaning dewa/ ing mêngko arinira/ sinimpên mring Hyang Mahagung/ ngenaki tyasing durmala// Artinya: Putra Hyang Tunggal yaitu Batara Maya datang dan berkata kepada putranya Hyang Kamajaya, anakku segeralah kamu memberi pertolongan kepada adikmu raja Cintakapura (Amarta). Dianiaya oleh Kurupati dengan minta bantuan ratu seberang, maksudnya dibuat tameng untuk menangkis kemarahan dewa, sekarang adikmu disembunyikan oleh sang Maha Agung, hal ini menyenangkan hati penjahat.

Pada langkah awal penelitian ditemukan 6 naskah dengan perincian

sebagai berikut:

Page 24: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

68

1. Naskah 808.543. Kus koleksi perpustakaan Museum Radyapustaka Surakarta.

2. Naskah 107 Na koleksi perpustakaan Sasanapustaka Karaton Kasunanan

Surakarta.

3. Naskah D 40 koleksi perpustakaan Reksapustaka Mangkunegaran Surakarta.

4. Naskah D 41 koleksi perpustakaan Reksapustaka Mangkunegaran Surakarta.

5. Naskah PB.C 65 koleksi perpustakaan Museum Sanabudaya Yogyakarta.

6. Naskah PB.C.182. koleksi perpustakaan Museum Sanabudaya Yogyakarta.

Keenam naskah tersebut berada di wilayah Surakarta dan Yoyakarta, dan

tidak semuanya dijadikan data utama, karena ada dua naskah yang dieliminir

yaitu:

1. Naskah dengan nomor PB.C. 182, karena versinya berbeda. Hal ini dapat

diketahui dari isi, struktur metrumnya, dan urutan pupuh yang berbeda. Isi

naskah ini menceritakan perjalanan Angkawijaya mencari istrinya Siti Sendari

yang hilang dan pertemuan kembali Janaka dengan istrinya Dewi Widosari

yang sebelumnya diculik oleh Partadewa.

2. Naskah dengan nomor P.B.C. 65, karena naskah ini berbentuk prosa.

Dengan demikian penelitian ini menggunakan empat data utama yaitu

naskah dengan nomor 808.543.Kus, D 40, D 41, dan 107 Na. Keempat naskah

tersebut diberi kode A untuk naskah nomor 808.543.Kus. Kode B untuk naskah D

41, kode C untuk naskah D 40, dan kode D untuk naskah 107 Na. Pemberian

kode tersebut didasarkan atas urutan waktu dari yang paling awal ditemukannya

naskah.

Page 25: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

69

Serat Partadewa ini dijadikan sebagai objek penelitian karena dalam

pandangan filologis, naskah Serat Partadewa perlu segera ditangani dengan tiga

alasan. Pertama, banyaknya varian dalam naskah Serat Partadewa yang

menandakan adanya proses salin-menyalin dengan motif dan tujuan yang berbeda-

beda. Hal tersebut mendorong peneliti untuk melakukan penelitian dengan cara

perbandingan naskah untuk mendapatkan naskah yang paling mendekati asli

bahkan bisa menemukan naskah aslinya. Penanganan ini dilakukan karena antara

keempat naskah yang diteliti ternyata memiliki persamaan dan perbedaan, di

antaranya adalah perbedaan jumlah bait pada pupuh-pupuh tertentu maupun

aksara dan ejaan. Sebagai contoh perbedaannya dapat dilihat dari jumlah bait

seperti pada tabel berikut ini:

Tabel 1 Perbandingan Jumlah Bait Pada Pupuh-Pupuh Tertentu.

Jumlah bait Pupuh

A B C D I. Asmaradana 47 49 47 48

III. Kinanthi 48 48 47 48

V. Pangkur 43 44 45 43

VI. Mijil 43 42 42 43

VII. Sinom 40 40 40 39

XI. Kinanthi 40 42 40 42

XII. Pucung 48 48 48 47

XIV. Gambuh 47 47 41 47

XVII. Pucung 57 57 55 56

XVIII. Maskumambang 52 53 53 50

XX. Durma 26 25 26 26

XXI. Asmaradana 50 51 50 51

Page 26: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

70

XXVI. Durma 50 50 36 50

Kedua, penulisan dan bahan naskah umurnya sudah tua. Hal ini dapat

dilihat pada kolofon naskah A yang berisi tentang keterangan angka tahun tanggal

20 Juni 1872 M. Kolofon tersebut terdapat pada bagian akhir naskah diluar teks

yang ditulis pada kalimat tersendiri, yaitu sebagai berikut:

...mangsa Sadha akhir/ Juni ping dwidasa/ angka sèwu lawan astha sapta lan kalih// Artinya: …mangsa Sadha akhir Juni ke dua puluh angka seribu dan delapan tujuh serta dua. Naskah B terdapat manggala yaitu pada pupuh I bait 2 (Asmaradana)

sebagai berikut:

Saking padhalangan ringgit/ lampahan Partadewa/ pinèngêtan panulade/ Jumngah wolulikur tanggal/ Sapar Be sinangkalan/ suci nurun ngèsthi turut/ bêbuka jêjêring kandha// Artinya: Dari pedalangan ringgit cerita Partadewa disalin pada hari Jumat tanggal dua puluh delapan bulan Sapar Be dengan sengkalan suci nurun ngesthi turut dimulainya permulaan cerita.

Pada bait di atas terdapat sengkalan yang berbunyi;

suci nurun ngesthi turut

4 2 8 1

Sengkalan di atas menunjukkan angka tahun 1824 Jawa, lebih lengkapnya pada

kutipan bait diatas menyebutkan tanggal 28 Sapar 1824 Jawa atau tanggal 17

Agustus 1894 (Yayasan Sastra Surakarta, 2004)

Naskah C terdapat kolofon yang berisi keterangan angka tahun 1862

tahun Je tanggal 5-6 Mulud atau tanggal 20-21 Agustus 1931 (Yayasan Sastra

Page 27: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

71

Surakarta, 2004). Hal tersebut terdapat pada halaman 162 yang ditulis pada

kalimat tersendiri setelah kata ‘tamat’ yang berbunyi sebagai berikut:

...malêm dina Jumah Lêgi wanci tabuh 2 dalu surya kaping 5-6 Bakdamulud Je 1862. Artinya: …malam Jumat Legi waktu jam 2 malam tanggal 5-6 Bakdamulud tahun 1862 Je.

Naskah D tidak terdapat angka tahun penulisan, namun dapat

diperkirakan umur naskah tersebut tidak jauh berbeda dengan naskah C. Dengan

melihat kondisi naskah yang demikian itu, jika tidak segera dilakukan penanganan

dikawatirkan naskah tersebut akan semakin rusak dan diperkirakan tidak dapat

bertahan lama. Hal itu ditandai dengan sudah mulai rapuhnya bahan naskah yang

mudah patah dan banyak berlobang, baik itu karena serangan serangga, maupun

akibat dari proses penulisan menggunakan mata pena yang tajam. Keadaan ini

diperparah lagi oleh kondisi lingkungan dan iklim yang kurang mendukung.

Ketiga, berdasarkan informasi yang diperoleh ternyata naskah Serat

Partadewa penanganannya baru sebatas pada transliterasi, sebagaimana seperti

yang dilakukan oleh Raden Ngabehi Kasim Marto Darmono dengan sumber

naskah D 41, penanganan lain baru sebatas deskripsi untuk invetarisasi bagi

pembuatan katalog yang dilakukan oleh Nancy K. Florida (2000) dan Girarded-

Susanto (1983).

Batasan kajian dalam penelitian ini ditekankan pada kajian filologis yang

bertujuan untuk mendapatkan teks yang paling mendekati aslinya sesuai dengan

cara kerja filologi, dilanjutkan dengan kajian isi. Dalam kajian isi bertujuan untuk

Page 28: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

72

mengungkap ajaran-ajaran moral, terutama tentang etika yang ada dalam isi teks

yang terkandung di dalam Serat Partadewa.

Ajaran moral yang terdapat dalam Serat Partadewa yaitu ajaran kasih

sayang. Kasih sayang merupakan kelembutan batin dan kepekaan perasaan sayang

terhadap orang lain. Nilai kekasihsayangan menduduki tempat penting dalam

kehidupan manusia. Manusia adalah makluk Tuhan yang sudah ditakdirkan hidup

di dunia ini tidak dapat hidup menyendiri jauh dari orang lain. Sebagai makhluk

sosial yang memiliki kelemahan dan keterbatasan, tidak mungkin dapat

melangsungkan, mempertahankan, dan mengembangkan hidupnya manakala

manusia tidak menyatu dengan manusia lain juga dengan alam. Untuk bisa

menyatu ini jelas sekali diperlukan sifat kekasihsayangan. Selain itu terdapat

ajaran untuk bersikap pasrah, narima dan sabar dalam menghadapi segala

permasalahan agar dapat menerima hidup apa adanya seperti yang diberikan

Tuhan kepada manusia. Hal ini tidak berarti bahwa manusia pasrah begitu saja

akan tetapi harus ada usaha untuk maju. Serat Partadewa juga memuat ajaran

untuk prihatin. Sikap prihatin bertujuan untuk mengurangi gangguan hawa nafsu

pada sikap batin yang mengutamakan kesadaran penguasaan diri, sehingga sikap

ini bermanfaat untuk mengendalikan diri dari nafsu jahat.

B. Pembatasan Masalah

Dalam penelitian ini menekankan pada dua kajian yaitu kajian

filologis dan kajian isi. Kajian filologis dilakukan karena adanya

Page 29: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

73

perbedaan-perbedaan atau varian-varian dalam naskah, baik

meliputi perbedaan jumlah bait pada pupuh-pupuh tertentu,

aksara maupun ejaan. Oleh karena itu, naskah ini dikaji secara

filologis, yang meliputi deskripsi naskah, perbandingan naskah,

penentuan naskah dasar, suntingan teks dalam bentuk huruf

latin, disertai aparat kritik dan sinopsis. Kajian isi berusaha

mengungkapkan ajaran-ajaran moral yang terkandung dalam

Serat Partadewa.

C. Rumusan Masalah

Rumusan masalah dalam penelitian ini ada dua, yaitu:

1. Bagaimanakah bentuk suntingan teks Serat Partadewa yang bersih dari

kesalahan atau yang mendekati aslinya sesuai dengan cara kerja penelitian

filologi?

2. Bagaimanakah nilai-nilai moral yang terkandung dalam teks naskah Serat

Partadewa?

D. Tujuan Penelitian

Penelitian terhadap Serat Partadewa ini bertujuan untuk:

Page 30: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

74

1. Menyajikan suntingan teks Serat Partadewa yang bersih dari kesalahan dan

paling dekat dengan aslinya.

2. Mendeskripsikan nilai-nilai moral yang terkandung dalam teks Serat

Partadewa.

E. Manfaat Penelitian

Manfaat yang diharapkan dari penelitian ini ada dua, yaitu

manfaat teoritis dan manfaat praktis:

1. Manfaat Teoritis

a. Memberikan dan memperkaya tentang penerapan teori filologi terhadap

Serat Partadewa.

b. Memberikan gambaran budaya masa lampau melalui pengungkapan isi

Serat Partadewa.

2. Manfaat Praktis

a. Dapat menambah minat bagi peneliti-peneliti lain untuk menggali dan

melestarikan budaya, terutama sastra Jawa lama.

b. Memberi kemudahan untuk memahami isi Serat Partadewa, terutama

untuk kalangan masyarakat yang tidak mengerti dengan bahasa dan tulisan

yang dipergunakan dalam naskah Serat Partadewa.

c. Hasil penelitian ini diharapkan menambah ilmu dan wawasan baru

terhadap cakrawala dunia pewayangan, terutama bagi seniman dalang

dapat dijadikan pakem dan digunakan sebagai bahan acuan untuk

penggarapan lakon dalam pementasan wayang kulit.

Page 31: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

75

c. Hasil suntingan teks Serat Partadewa dapat dimanfaatkan oleh peneliti

lain yang relevan dengan mengambil dan memanfaatkan naskah.

F. Sistematika Penulisan

Sistematika penulisan dalam penelitian ini adalah sebagai berikut :

BAB I Pendahuluan, meliputi latar belakang masalah, pembatasan

masalah, rumusan masalah, tujuan penelitian, manfaat penelitian, dan sistematika

penulisan.

BAB II Kajian Teoritik, meliputi pengertian filologi, objek filologi, cara

kerja penelitian filologi, kritik teks dan aparat kritik.

BAB III Metode Penelitian, meliputi bentuk dan jenis penelitian, lokasi

pencarian data, sumber data dan data, teknik pengumpulan data dan teknik analisis

data.

BAB IV Pembahasan, meliputi kajian filologi dan kajian isi. Kajian

filologi meliputi deskripsi naskah, perbandingan naskah, penentuan naskah dasar,

suntingan teks dalam bentuk huruf latin, disertai aparat kritik dan sinopsis. Kajian

isi mengungkapkan ajaran moral yang terdapat dalam Serat Partadewa.

BAB V Penutup, meliputi kesimpulan dan saran

Page 32: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

76

BAB II

KAJIAN TEORETIK

A. Teori Filologi 1. Pengertian Filologi

Secara etimologis filologi berasal dari bahasa Yunani philos yang

berarti teman dan logos yang berarti ilmu. Dalam bahasa Yunani philologia

berarti senang berbicara, yang kemudian berkembang menjadi senang belajar,

senang kepada ilmu, senang kepada tulisan-tulisan, dan kemudian senang

Page 33: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

77

kepada tulisan-tulisan yang bernilai tinggi, seperti karya-karya sastra (Siti

Baroroh Baried dkk,1994 : 2).

Filologi dalam arti luas berarti ilmu yang mempelajari segala segi

kehidupan pada masa lampau yang ditemukan dalam tulisan tangan, di

dalamnya tercakup bahasa, sastra, adat-istiadat, hukum-hukum dan lain

sebagainya (Achadiati Ikram,tt : 1). Sedangkan pengertian filologi di

Indonesia adalah suatu disiplin ilmu yang mendasarkan kerjanya pada bahan

tertulis dan bertujuan untuk mengungkapkan makna teks tersebut dalam segi

budayanya (Darusuprapta,1990 : 3).

Berdasarkan dua pengertian di atas dapat disimpulkan bahwa filologi

adalah ilmu yang mempelajari tentang naskah dan seluk-beluknya, mencakup

berbagai bidang dan segi kehidupan, baik sastra, bahasa, agama, adat-istiadat,

hukum, maupun budaya yang bertujuan untuk mengungkapkan makna dan

isinya.

2. Objek Filologi

Objek penelitian filologi adalah naskah. Yang dimaksud naskah adalah

karangan tulisan tangan, baik yang asli maupun salinannya, yang mengandung

teks atau rangkaian kata-kata yang merupakan bacaan dengan isi tertentu

(Darusuprapta, 1984 : 10). Siti Baroroh Baried, dkk. (1987 : 55) mengatakan

bahwa “Objek penelitian filologi adalah tulisan tangan yang menyimpan

berbagai ungkapan pikiran dan perasaan sebagai hasil budaya masa lampau”.

Objek ini terdiri dari dua hal, yakni naskah dan teks. Perbedaan kedua hal itu

baru terasa apabila ditemukan naskah yang muda tetapi mengandung teks

Page 34: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

78

yang tua. Artinya suatu teks yang sudah tua disalin kembali menggunakan

media baru pada waktu yang lebih akhir, sehingga secara fisik naskah

kelihatan muda tetapi teks yang dikandung tergolong tua. Sedangkan

pengertian teks sendiri adalah kandungan atau muatan naskah yang bersifat

abstrak.

3. Cara Kerja Penelitian Filologi

Dalam penelitian ini menggunakan cara kerja filologi menurut

pendapat dari Masyarakat Pernaskahan Nusantara dan Pusat Pembinaan dan

Pengembangan Bahasa, yaitu sebagi berikut:

1) Penentuan Sasaran Penelitian

Peneliti pertama-tama menentukan sasaran penelitian, karena banyak

ragam yang perlu dipilih, baik tulisan, bahan, bentuk, maupun isinya. Tulisan

naskah ada yang menggunakan huruf Arab, Jawa, Bali, dan Batak. Ada naskah

yang ditulis pada kertas, daun lontar, kulit kayu, atau rotan. Bentuk naskah yang

berbentuk puisi dan prosa. Isi naskah juga amat beragam, misalnya cerita Nabi,

adat-istiadat, sejarah atau agama.

Berdasarkan hal tersebut, maka peneliti menentukan sasaran yang

diteliti adalah sebagai berikut; naskah bertuliskan huruf Jawa carik, ditulis

pada kertas, berbentuk puisi Jawa atau tembang macapat dan tembang

tengahan serta memuat cerita wayang. Keseluruhan rangkaian bentuk di

atas terangkum di dalam Serat Partadewa.

2) Inventarisasi Versi Naskah

Page 35: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

79

Setelah sasaran penelitian ditentukan, peneliti melakukan

inventarisasi terhadap naskah yang diteliti, karena pada umumnya naskah

yang sama lebih dari satu buah. Versi naskah mungkin tidak selalu berada

pada tempat yang sama, ada versi naskah yang dapat ditemukan di

museum dan sebagian lagi dapat ditemukan di perpustakaan atau di tempat

lain dengan bantuan katalog.

3) Observasi Pendahuluan

Pada tahap ini peneliti membaca semua naskah yang tersedia serta

menyusun deskripsi dan ringkasan isi naskah itu. Deskripsi naskah ialah

uraian ringkas naskah secara terperinci. Deskripsi naskah penting sekali

untuk mengetahui keadaan naskah dan sejauhmana naskah itu, serta sangat

membantu untuk memilih naskah yang paling baik untuk di transliterasi

dan digunakan untuk perbandingan.

Deskripsi naskah merupakan sarana untuk memberikan informasi

mengenai: judul naskah, nomor naskah dan teks, keadaan naskah, jumlah baris

setiap halaman, huruf, aksara, tulisan, cara penulisan, bahan naskah, bahasa

naskah, bentuk teks, umur naskah, fungsi sosial naskah, serta ikstisar teks (Emuch

Herman Soemantri,1986 : 2). Sedangkan ringkasan isi naskah digunakan untuk

mengetahui garis besar kandungan naskah sesuai dengan urutan cerita dan

halaman naskah.

4) Penentuan Naskah Dasar

Objek penelitian ini adalah Serat Partadewa yang berupa naskah

jamak, sehingga perlu proses penentuan naskah dasar tersebut. Untuk

Page 36: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

80

menentukan naskah dasar, peneliti melakukan perbandingan dan kritik

teks. Perbandingan dimulai dengan membandingkan tahun penulisan,

jumlah dan nama pupuh, jumlah dan urutan bait. Setelah

memperbandingkan unsur-unsur itu, dilanjutkan dengan penentuan naskah

dasar. Untuk menentukan naskah dasar digunakan kriteria sebagaimana

yang dikemukakan Edi S. Ekajati (1980 : 6) sebagai berikut;

a. isinya lengkap dan tidak menyimpang dari kebanyakan naskah

lain;

b. tulisannya jelas dan mudah dibaca;

c. keadaan naskah baik dan utuh;

d. bahasanya lancar dan mudah dipahami;

e. umur naskah lebih tua.

5) Transliterasi

Naskah yang telah ditetapkan sebagai naskah landasan dalam

suntingan teks, kemudian ditransliterasi. Transliterasi adalah penggantian

huruf demi huruf dari abjad satu ke abjad yang lain (Edi S. Ekajati, 1980 :

7). Transliterasi dilakukan menurut aturan ejaan yang disepakati, dan

transliterasi dalam penelitian ini alih huruf dari aksara Jawa ke Latin.

Karakter huruf Jawa dan tradisi menyalin di masyarakat Jawa menuntut

daya interpretasi dalam kerja translterasi ini. Interpretasi sebagian

didasarkan resepsi peneliti sebagai orang yang berbahasa ibu Jawa,

dibantu dengan kamus yang disusun oleh Poerwadarminto (1939). Dalam

Page 37: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

81

melakukan transliterasi perlu diikuti pedoman yang berhubungan dengan

pembagian kata, ejaan, dan pungtuasi.

6) Penerjemahan Teks

Terjemahan merupakan pemindahan makna/ bahasa sumber ke bahasa

sasaran. Pemindahan makna tersebut harus lengkap dan terperinci. Salah satu

tujuannya adalah untuk memudahkan dalam hal memahami isi teks dari suatu

naskah. Dalam terjemahan naskah ini menggunakan sistem sinopsis,

digunakannya sistem sinopsis karena untuk memudahkan pembaca dalam

memahami isi atau resume dari bahasa sumber ke bahasa sasaran secara cepat dan

padat. Serta agar lebih efisien dan mengenai sasaran. Dalam penelitian filologi

jika tanpa penyajian terjemahan, setidak-tidaknya harus ada sinopsis atau ikhtisar

yaitu penuturan yang ringkas tetapi merangkum keseluruhan isi (Darusuprapta,

1984 : 9).

4. Kritik Teks dan Aparat Kritik

Tugas utama filologi adalah memurnikan teks melalui kritik teks. Kata

kritik berasal dari bahasa Yunani kriteis yang berarti seorang hakim, kritein yang

berarti menghakimi dan kriterion yang berarti penghakiman. Jadi kritik teks

berarti memberikan evaluasi terhadap teks pada tempatnya yang tepat, dengan

tujuan untuk menghasilkan teks yang sedekat-dekatnya dengan teks aslinya atau

constitutio textus (Siti Baroroh Baried dkk. 1994 : 64).

Berdasarkan jumlah naskah yang dikaji, metode kritik teks dibagi menjadi

dua yaitu metode edisi naskah tunggal dan edisi naskah jamak. Metode untuk

Page 38: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

82

naskah jamak meliputi metode intuitif, metode objektif, metode gabungan dan

metode landasan. Metode yang digunakan dalam penelitian ini adalah metode

landasan. Metode landasan diterapkan apabila menurut tafsiran ada satu naskah

yang unggul kualitasnya dibandingkan naskah lain yang diperiksa dari sudut

bahasa, kesastraan, sejarah, dan sebagainya. Dengan demikian satu naskah dapat

dinyatakan sebagai naskah yang mengandung paling banyak bacaan yang baik,

dan dijadikan landasan induk teks untuk edisi, varian-varian dari naskah lain yang

seversi dipakai sebagai pelengkap atau penunjang dimuat dalam aparat kritik.

Aparat kritik adalah uraian tentang kelainan bacaan, yaitu bagian yang

merupakan pertanggungjawaban ilmiah dalam penelitian naskah, berisi segala

macam uraian bacaan dalam semua naskah yang diteliti (Darusuprapta,1984 : 8).

Jika peneliti melakukan perubahan (conjecture), pengurangan (eliminatio), dan

penambahan (divinatio) itu harus disertai pertanggungjawaban melalui dasar teori

maupun rujukan yang tepat. Kesemuanya itu dicatat dan ditempatkan pada aparat

kritik. Maksud diadakan aparat kritik supaya pembaca bisa mengecek bagaimana

bacaan naskah, dan bila perlu membuat penafsiran sendiri. Jadi, aparat kritik

merupakan suatu pertanggungjawaban secara ilmiah.

B. Pengertian Moral

Kata moral berasal dari bahasa Latin mos, kemudian kata mos

berkembang menjadi moral, moralitas, mores yang berarti kebiasaan. Secara

etimologis, etika mempelajari kebiasaan manusia yang sebagian terdiri dari

Page 39: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

83

konvensi-konvensi, seperti cara-cara berpakaian, tata cara, tata krama

(W.Poespoprodjo, 1999 : 18).

Moral adalah kaidah yang memberi penilaian terhadap perbuatan

manusia, penilaian disini bisa berupa baik dan buruk, karena kebaikan merupakan

suatu dasar yang harus dipedomani oleh manusia, maka dasar ini perlu ditekankan

dan ditanamkan dalam diri generasi muda melalui pengajaran. Ajaran moral

adalah ajaran-ajaran, wejangan-wejangan, atau kotbah-kotbah sebagai kumpulan

ketetapan, baik secara lisan maupun tertulis tentang bagaimana manusia harus

hidup dan bertindak agar menjadi manusia yang baik (Franz Magnis Suseno, 1988

: 15). Ajaran moral dapat diperoleh dalam diberbagai sumber, misalnya; orang

tua, guru, pemuka agama, maupun tokoh masyarakat, bahkan dari karya sastra.

Nilai moral dapat tersirat dalam prinsip harkat, derajad, dan martabat

manusia. Nilai moral disini dapat dikatakan sebagai hasil penilaian dan

pertimbangan baik atau tidak baik suatu hal, yang kemudian dijadikan dasar untuk

melakukan atau tidak melakukan sesuatu. Baik dan buruk bagi masing-masing

orang ada kalanya tidak sama, oleh karena itu masyarakat memberikan pedoman

pokok tingkah laku atau perbuatan yang disetujui dan dianggap baik oleh seluruh

anggota masyarakat.

Moralitas tradisional terasa sering tidak cocok dengan apa yang secara

intuitif dirasakan sebagai sikap moral yang tepat dewasa ini, apa yang baik dan

buruk ditentukan oleh kodrat manusia, tetapi kodrat bukan sesuatu yang kaku,

sehingga kebanyakan hukum moral berlaku’ut in pluribus’ hanya dalam

Page 40: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

84

kebanyakan kasus jadi bukan selalu dan dimana-mana (Frans Magnis Susena,1991

: 46-47).

Persoalan moral tidak dapat terpisahkan dari masyarakat, khususnya Jawa

dalam mengatur kehidupan para anggotanya. Orang yang mampu mencapai

keselarasan dengan sesama anggota masyarakat lainnya dikatakan sebagai orang

baik, karena ketentraman dan keselarasan merupakan dasar moralitas tersebut

(Nies Mulder,1984 : 37). Sehingga cita-cita masyarakat Jawa terletak dalam tata

tertib yang laras. Anggota masyarakat dianggap kurang penting, tetapi

kebersamaan dalam mewujudkan keselarasan masyarakat untuk menjamin

kehidupan yang baik setiap individu atau warga masyarakat. Tugas moral

seseorang adalah menjaga keselarasan tersebut dengan cara menjalankan

kewajiban-kewajiban sosial. Kewajiban sosial itu menyangkut hubungan sosial,

yaitu hubungan antarmanusia dan bekerja sama dengan sesama.

Berdasarkan uraian di atas dapat ditarik kesimpulan bahwa moral

mempunyai fungsi dan tujuan tertentu. Fungsi yang dimaksudkan adalah sebagai

pengendali sikap dan perbuatan agar selalu dapat berjalan di atas kebenaran.

Adapun tujuannya untuk mewujudkan ketentraman, eselarasan dan keseimbangan

hidup.

Page 41: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

85

BAB III

METODE PENELITIAN

Metode penelitian ini meliputi: Bentuk dan Jenis Penelitian, Lokasi

Pencarian Data, Sumber Data dan Data, Teknik Pengumpulan Data dan Teknik

Analisis Data. Untuk lebih jelasnya akan diterangkan satu per satu dalam sub bab

di bawah ini:

A. Bentuk dan Jenis Penelitian

Page 42: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

86

Bentuk penelitian Serat Partadewa ini adalah penelitian filologi dengan

cara kerja filologi. Penelitian ini bersifat deskriptif kualitatif dengan teknik

komparatif, maksudnya penelitian deskriptif yang bersifat kualitatif berpandangan

bahwa semua hal yang berupa sistem tanda tidak ada yang patut diremehkan,

semuanya penting dan semuanya memiliki pengaruh dan kaitan dengan yang lain

(Atar Semi,1993 : 24). Terlebih Serat Partadewa ini berupa puisi tradisional

tembang macapat dan tembang tengahan yang penuh tanda.

Jenis penelitian yang digunakan adalah jenis penelitian pustaka

(library research). Penelitian pustaka adalah penelitian yang bertujuan untuk

mengumpulkan data dan informasi dengan bantuan macam-macam material yang

terdapat di ruang perpustakaan; misalnya buku-buku, majalah, naskah-naskah,

kisah sejarah, dokumen-dokumen dan lain-lain (Kartini-Kartono, 1996 : 33).

B. Lokasi Pencarian Data

Pada penelitian ini lokasi pencarian data dilakukan di wilayah Surakarta

dan Yogyakarta. Wilayah Surakarta meliputi Perpustakaan Museum

Radyapustaka, Sasanapustaka Kraton Kasunanan, Reksapustaka Mangkunegaran,

dan wilayah Yogyakarta yaitu di Museum Sanabudaya.

C. Sumber Data dan Data

Objek penelitian filologi adalah naskah dan teks, maka dari itu sumber

data dan data tidak dapat dipisahkan. Adapun sumber data dan data dalam

penelitian ini adalah:

Page 43: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

87

a. Manuscript Serat Partadewa koleksi perpustakaan Museum

Radyapustaka Surakarta nomor katalog 808.543. Kus.

b. Manuscript Serat Partadewa koleksi perpustakaan Reksapustaka

Mangkunegaran Surakarta dengan nomor naskah D 41.

c. Manuscript Serat Partadewa koleksi perpustakaan Reksapustaka

Mangkunegaran Surakarta dengan nomor naskah D 40.

d. Manuscript Serat Partadewa koleksi perpustakaan Sasanapustaka

Karaton Kasunanan Surakarta nomor katalog 107 Na.

Sedangkan data sekunder yang digunakan sebagai data penunjang atau pendukung

pelaksanaan penelitian, meliputi: Serat Partadewa koleksi perpustakaan

Sanabudaya Yogyakarta dengan nomor naskah P.B.C. 65 dan P.B.C. 182. serta

transliterasi Serat Partadewa nomor D 41 yang disusun oleh Raden Ngabehi

Kasim Marto Darmono.

D. Teknik Pengumpulan Data

Pengumpulan data dalam penelitian ini, cara kerja yang diterapkan

adalah penentuan sasaran penelitian, kemudian mengadakan inventarisasi naskah

yaitu mendaftarkan naskah yang judulnya sama, dengan melalui katalog-katalog.

Melalui katalog diperoleh keterangan tentang jumlah dan tempat penyimpanan

naskah, serta penjelasan mengenai nomor, ukuran, tulisan, tempat dan tanggal

penyalinan naskah tersebut. Setelah memperoleh informasi dari katalog, langkah

selanjutnya adalah mengecek ke tempat penyimpanan naskah tersebut. Kemudian

melakukan observasi atau pengamatan, deskripsi naskah dan selanjutnya dalam

mengumpulkan data digunakan teknik transliterasi, fotografi dan fotocopy.

Page 44: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

88

E. Teknik Analisis Data

Pengolahan data ini dilakukan berdasarkan cara kerja filologi dengan

teknik analisis data meliputi teknik analisis deskriptif, analisis komparatif dan

analisis interpretasi. Analisis deskriptif digunakan untuk mendeskripsikan kondisi

naskah secara lengkap dan menyeluruh; baik fisik, bacaan, isi maupun

permasalahannya. Menurut Winarno Surahmad (1975 : 135) “Metode diskriptif

adalah metode yang menjabarkan apa yang menjadi permasalahan, menganalisis,

serta menafsirkan data yang ada”. Data dalam penelitian ini perlu dijabarkan dan

ditafsirkan, karena data penelitian ini berupa puisi (tembang macapat) yang tidak

semua orang dapat mudah memahaminya sehingga perlu diuraikan dalam bahasa

prosa. Analisis komparatif digunakan berkenaan dengan data naskah yang jamak.

Metode yang digunakan dalam penelitian ini adalah metode landasan. Metode

landasan dipakai apabila menurut tafsiran nilai naskah jelas berbeda, sehingga ada

satu atau segolongan naskah yang menonjol kualitasnya dibandingkan dengan

naskah-naskah lain. Maka dapat dinyatakan sebagai naskah yang mengandung

paling banyak bacaan yang baik (Edwar Djamaris, tt : 3). Penilaian keunggulan

naskah tersebut dilihat dari sudut bahasa, ketepatan metrum, ketuaan naskah,

kelengkapan naskah, dan lain sebagainya. Naskah yang dianggap unggul tersebut

dipandang paling baik untuk dijadikan landasan atau induk teks untuk edisi.

Adapun varian-varian yang terdapat dalam naskah-naskah lain yang seversi

dipakai sebagai pelengkap atau penunjang. Teknik analisis interpretasi digunakan

untuk menginterpretasikan isi naskah khususnya ajaran-ajaran moral yang

terkandung di dalam teks Serat Partadewa, sehingga dapat diketahui dengan

Page 45: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

89

jelas dan rinci serta mudah dipahami untuk diteladani oleh masyarakat pada

umumnya.

BAB IV

ANALISIS DATA

Analisis data dalam penelitian ini dibedakan menjadi dua yaitu analisis

filologi yang sesuai dengan cara kerja filologi dan analisis isi yang menjabarkan

kandungan isi Serat Partadewa.

A. Kajian Filologis

Kajian filologis dalam penelitian ini meliputi : (1) Deskripsi Nakah (2)

Perbandingan Naskah (3) Hubungan pertalian Naskah (4) Penentuan Naskah

Dasar (5) Suntingan Teks disertai Aparat Kritik, dan (6) Sinopsis.

Page 46: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

90

1. Deskripsi Naskah

Tujuan deskripsi naskah adalah memberikan gambaran secara terperinci

mengenai wujud fisik naskah serta mempermudah pembaca atau peneliti lainnya

untuk mengenal dan mendalami naskah. Dalam diskripsi naskah ini peneliti

berpedoman pada pendapat yang dikemukakan Herman Soemantri (1986) dan

teori yang dikemukakan MANASA. Adapun deskripsi naskah Serat Partadewa

adalah sebagai berikut :

1) Naskah A

1. Judul Naskah :

Serat Partadewa

Judul ini tertulis pada bagian cover dengan menggunakan huruf Jawa.

2. Nomor Naskah :

808.543 Kus.

Tercantum pada pada katalog lokal Perpustakaan Museum Radya Pustaka

Surakarta, nomor katalog lokal ini tercantum pada bagian cover naskah.

3. Tempat penyimpanan :

Perpustakaan Museum Radya Pustaka Surakarta.

4. Identitas Penyalin/Pengarang :

Anonim

5. Kolofon :

Naskah ini ditulis pada 20 Juni 1872 M. Sebagai mana tertulis pada

kolofon berikut ini:

Page 47: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

91

…..mangsa Sadha akhir/ Juni ping dwidasa/ angka sèwu lawan astha sapta lan kalih//

Artinya: …..mangsa Sadha akhir Juni ke dua puluh angka seribu dan delapan tujuh dan dua.

6. Ukuran Naskah : 32 cm. x 19,5 cm

7. Ukuran Teks : 26,6 cm x 14,3 cm.

Margin atas : 3,1cm.

Margin bawah : 2,2 cm.

Margin kanan : 2,2 cm.

Margin kiri : 3 cm.

8. Tebal Naskah/Jumlah Halaman :

Jumlah halaman yang di tulisi : 156 halaman.

Jumlah halaman kosong : bagian depan 2 halaman dan bagian belakang 5

halaman.

9. Jumlah Baris Tiap Halaman :

20 baris dan pada halaman 230 hanya 5 baris.

10. Cara Penulisan :

a. Pemakaian lembaran naskah untuk tulisan, ditulis bolak-balik

(recto verso), yaitu lembaran naskah yang ditulisi pada kedua

halaman, muka dan belakang.

b. Penempatan tulisan pada lembaran naskah, teks ditulis arah

kelebarnya, artinya teks itu ditulis sejajar dengan lebar lembaran

naskah.

Page 48: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

92

c. Pengaturan ruang tulisan, larik-lariknya ditulis secara

berdampingan lurus ke samping diteruskan ke bawahnya dan

seterusnya.

d. Penomoran halaman dengan menggunakan angka huruf Jawa dan

diletakkan dibagian tengah atas oleh penulisnya.

11. Bahan Naskah :

a. Jenis kertas, kertas lokal.

b. Macam kertas, kertas polos.

c. Kualitas kertas, tebal, masih baik dan utuh, warna kertas kekuning-

kuningan karena termakan usia, sampul berwarna coklat.

12. Bahasa Naskah :

a. Klasifikasi bahasa naskah, bahasa Jawa Baru.

b. Jenis bahasa naskah, bahasa daerah standart menggunakan ragam

ngoko dan krama.

c. Keterpahaman atau bahasa naskah, bahasa naskah dapat dipahami

masyarakat pembaca kini, walaupun tidak begitu mudah.

13. Bentuk Teks :

Berbentuk puisi Jawa Baru yaitu tembang macapat yang terdiri atas 26

pupuh, dengan perincian sebagai berikut :

(1) Asmaradana 47 bait (2) Sinom 36 bait (3) Kinanthi 48 bait, (4)

Dhandhanggula 40 bait, (5) Pangkur 43 bait, (6) Mijil 43 bait. (7) Sinom

40 bait, (8) Durma 48 bait, (9) Dhandhanggula 37 bait, (10) Asmaradana

55 bait, (11) Kinanthi 40 bait, (12) Pucung 48 bait, (13) Sinom 35 bait,

Page 49: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

93

(14) Gambuh 47 bait, (15) Durma 48 bait, (16) Pangkur 32 bait, (17)

Pucung 57 bait, (18) Maskumambang 52 bait, (19) Dhandhanggula 40

bait, (20) Durma 26 bait, (21) Asmaradana 51 bait, (22) Kinanthi 20 bait,

(23) Girisa 4 bait, (24) Kinanthi 40 bait, (25) Sinom 55 bait, (26) Durma

50 bait, Huruf, Aksara, Tulisan :

a. Jenis atau macam tulisan Jawa Carik.

b. Ukuran huruf atau aksara, sedang.

c. Bentuk huruf, miring ke kanan.

d. Keadaan tulisan, jelas dan mudah di baca.

e. Jarak antar huruf, agak rapat.

f. Bekas pena, tipis.

g. Warna tinta, hitam.

14. Keadaan Naskah :

Keadaan naskah secara fisik baik dan utuh/ lengkap, tidak ada lembaran-

lembaran naskah yang hilang, secara umum naskah dalam keadaan baik.

15. Umur Naskah :

Naskah ini berumur 134 tahun (lihat kolofon).

16. Ikhtisar Teks/Cerita :

Naskah ini menceritakan tentang perjalanan Sang Hyang Kamajaya yang

diutus Bathara Maya untuk menyelamatkan negara Amarta dari serangan

Duryudana dan sekutunya Raja Parang Gumiwang Prabu Suryanggana.

17. Catatan lain : -

2. Naskah B

Page 50: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

94

1. Judul Naskah :

Serat Partadewa tuwin Tugangga

Dalam naskah ini tidak terdapat judul naskah secara eksplisit dan

tersendiri (cover), lembaran naskah tersendiri maupun pada permulaan

(awal teks). Dengan demikian peneliti menggunakan judul berdasarkan

katalog Javanese Literature in Surakarta Manuscripts, volume 2.

Manuscripts of The Mangkunegaran Palace. Dimungkinkan pemberian

judul oleh Nancy K. Florida (2000) berdasarkan isi naskah.

2. Nomor Naskah :

D 41.

Tercantum pada pada katalog lokal Perpustakaan Reksa Pustaka

Mangkunegaran Surakarta, nomor katalog lokal ini tercantum pada bagian

cover naskah.

3. Tempat penyimpanan :

Perpustakaan Reksa Pustaka Mangkunegaran Surakarta.

4. Identitas Penyalin/Pengarang :

Anonim

5. Manggala :

Naskah B terdapat manggala yaitu pada pupuh I bait 2 (Asmaradana)

sebagai berikut:

Page 51: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

95

Saking padhalangan ringgit/ lampahan Partadewa/ pinèngêtan panulade/ Jumngah wolulikur tanggal/ Sapar Be sinangkalan/ suci nurun ngèsthi turut/ bêbuka jêjêring kandha// Artinya: Dari pedalangan ringgit cerita Partadewa disalin pada hari Jumat tanggal dua puluh delapan bulan Sapar Be dengan sengkalan suci nurun ngesthi turut dimulainya permulaan cerita.

Pada bait di atas terdapat sengkalan yang berbunyi;

Suci nurun ngesthi turut

4 2 8 1

Sengkalan di atas menunjukkan angka tahun 1824 Jawa, lebih lengkapnya

pada kutipan bait diatas menyebutkan tanggal 28 Sapar1824 Jawa atau

tanggal 17 Agustus 1894 (Yayasan Sastra Surakarta,2004).

6. Ukuran Naskah : 32,8 cm. x 21,1 cm.

7. Ukuran Teks : 26,8 cm x 16,1 cm.

Margin atas : 3 cm.

Margin bawah : 3 cm.

Margin kanan : 2 cm.

Margin kiri : 3 cm.

8. Tebal Naskah/Jumlah Halaman :

a. Jumlah halaman yang di tulisi : 391 halaman ( Serat Partadewa

terdapat pada halaman 1-230).

b. Jumlah halaman kosong : bagian depan 11 halaman dan bagian

belakang 14 halaman.

9. Jumlah Baris Tiap Halaman :

Page 52: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

96

20 baris dan pada halaman 230 hanya 5 baris.

10. Cara Penulisan :

a. Penulisan lembaran naskah untuk tulisan, ditulis bolak-balik (recto

verso), yaitu lembaran naskah yang ditulisi pada kedua halaman,

muka dan belakang.

b. Penempatan tulisan pada lembaran naskah, dengan penempatan

tulisan kearah melebarnya, artinya teks itu ditulis sejajar dengan

lebar lembaran naskah.

c. Pengaturan ruang tulisan, larik-lariknya ditulis secara

berdampingan lurus ke samping diteruskan kebawah dan

seterusnya.

d. Penomoran halaman dengan menggunakan angka huruf Jawa dan

diletakkan dibagian tengah atas oleh penulisnya.

11. Bahan Naskah :

a. Jenis kertas, kertas lokal.

b. Macam kertas, kertas polos.

c. Kualitas kertas tebal, sudah agak rapuh dan mudah patah.

d. Warna kertas, putih kecoklat-coklatan disebabkan karena termakan

umur, sampul berwarna biru tua dengan jilidan berwarna merah.

12. Bahasa Naskah :

a. Klasifikasi bahasa naskah, bahasa Jawa Baru.

b. Jenis bahasa naskah, bahasa daerah standar, menggunakan ragam

ngoko dan krama.

Page 53: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

97

c. Keterpahaman akan bahasa naskah, bahasa naskah dapat dipahami

masyarakat pembaca kini, walaupun tidak begitu mudah.

13. Bentuk Teks :

Berbentuk puisi Jawa Baru yaitu tembang macapat yang terdiri atas 26

pupuh, dengan perincian sebagai berikut :

(1) Asmaradana 49 bait (2) Sinom 36 bait (3) Kinanthi 48 bait, (4)

Dhandhanggula 40 bait, (5) Pangkur 44 bait, (6) Mijil 42 bait. (7) Sinom

40 bait, (8) Durma 48 bait, (9) Dhandhanggula 37 bait, (10) Asmaradana

55 bait, (11) Kinanthi 42 bait, (12) Pucung 48 bait, (13) Sinom 34 bait,

(14) Gambuh 47 bait, (15) Durma 48 bait, (16) Pangkur 32 bait, (17)

Pucung 57 bait, (18) Maskumambang 53 bait, (19) Dhandhanggula 40

bait, (20) Durma 25 bait, (21) Asmaradana 51 bait, (22) Kinanthi 20 bait,

(23) Girisa 4 bait, (24) Kinanthi 40 bait, (25) Sinom 55 bait, (26) Durma

50 bait.

14. Huruf, Aksara, Tulisan :

a. Jenis atau macam tulisan, Jawa Carik

b. Ukuran huruf atau aksara, sedang.

c. Bentuk huruf, miring ke kanan.

d. Keadaan tulisan, jelas dan mudah dibaca.

e. Jarak antar huruf, agak renggang.

f. Bekas pena, tipis-tebal.

g. Warna tinta, hitam.

15. Keadaan Naskah :

Page 54: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

98

Keadaan naskah secara fisik kurang baik, terdapat beberapa halaman (teks)

telah mengalami kerusakan seperti beberapa halamannya tersobek menjadi

serpihan-serpihan kecil dimana patahannya itu sebagian terlepas,selain itu

juga ada yang berlubang karena mata pena yang tajam serta termakan oleh

rengat. Jilidan pada halaman 151-132 terbalik.

16. Umur Naskah :

Naskah ini berumur 110 tahun (lihat kolofon).

17. Ikhtisar Teks/Cerita :

Naskah ini menceritakan tentang perjalanan Sang Hyang Kamajaya yang

diutus Bathara Maya untuk menyelamatkan negara Amarta dari serangan

Duryudana dan Sekutunya Raja Parang Gumiwang Prabu Suryanggana.

18. Catatan lain :

Isi Serat Partadewa tuwin Tugangga ada dua cerita, yaitu cerita Partadewa

dan cerita Tugangga. Cerita Partadewa terdapat pada bagian awal naskah.

3. Naskah C

1. Judul Naskah :

Serat Partadewa

Judul ini tertulis pada bagian cover menggunakan tulisan Jawa.

2. Nomor Naskah :

D 40

Tercantum pada katalog lokal Perpustakaan Reksa Pustaka Surakarta.

Nomor katalog lokal ini tercantum pada bagian cover naskah.

Page 55: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

99

3. Tempat penyimpanan :

Perpustakaan Reksa Pustaka Mangkunegaran Surakarta.

4. Identitas Penyalin/Pengarang :

Anonim

5. Kolofon :

Naskah ini ditulis pada tahun 1862 Je tanggal 5-6 Mulud atau tanggal

20-21 Agustus 1931 (Yayasan Sastra Surakarta,2004). Hal tersebut

terdapat pada kolofon halaman 162 yang ditulis pada kalimat tersendiri

setelah kata ‘tamat’ yang berbunyi sebagai berikut:

...malêm dina Jumah Lêgi wanci tabuh 2 dalu surya kaping 5-6 Bakdamulud Je 1862. Artinya: …malam Jumat Legi waktu jam 2 malam tanggal 5-6 Bakdamulud tahun 1862 Je.

6. Ukuran Naskah : 35 cm. x 21,7 cm.

7. Ukuran Teks : 31 cm x 16,5 cm.

Margin atas : 2,5 cm.

Margin bawah : 1,5 cm.

Margin kanan : 3,4 cm.

Margin kiri : 1,8 cm.

8. Tebal Naskah/Jumlah Halaman :

a. Jumlah halaman yang ditulisi :162 halaman.

b. Jumlah halaman yang kosong : bagian depan 4 halaman dan bagian

belakang 1 halaman.

Page 56: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

100

9. Jumlah Baris Tiap Halaman :

21 baris dan pada halaman 162 hanya 7 baris.

10. Cara Penulisan :

a. Pemakaian lembaran naskah untuk tulisan, ditulis bolak-balik

(recto verso) dengan penempatan tulisan kearah melebarnya, yaitu

lembaran naskah yang ditulisi pada kedua halaman, muka dan

belakang.

b. Pengaturan ruang tulisan, larik-larik dituilis secara berdampingan

lurus kesamping diteruskan kebawahnya dan seterusnya.

c. Penomoran halaman dengan menggunakan angka huruf Jawa dan

diletakkan dibagian tengah atas oleh penulisnya.

11. Bahan Naskah :

a. Jenis kertas, kertas lokal.

b. Macam kertas, bergaris.

c. Kualitas kertas, tebal, masih baik dan utuh.

d. Warna kertas, putih kekuning-kuningan karena termakan usia,

sampul ber warna coklat muda dengan jilidan berwarna hijau tua..

12. Bahasa Naskah :

a. Klasifikasi bahasa naskah, Bahasa Jawa Baru.

b. Jenis bahasa naskah, bahasa daerah standart dengan menggunakan

ragam Ngoko dan Krama.

c. Keterpahaman atau bahasa naskah, bahasa naskah dapat dipahami

masyarakat pembaca kini, walaupun tidak begitu mudah.

Page 57: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

101

13. Bentuk Teks :

Berbentuk puisi Jawa Baru yaitu tembang macapat yang terdiri atas 26

pupuh, dengan perincian sebagai berikut :

(1) Asmaradana 47 bait (2) Sinom 36 bait (3) Kinanthi 47 bait, (4)

Dhandhanggula 40 bait, (5) Pangkur 45 bait, (6) Mijil 42 bait. (7) Sinom

40 bait, (8) Durma 48 bait, (9) Dhandhanggula 37 bait, (10) Asmaradana

55 bait, (11) Kinanthi 40 bait, (12) Pucung 48 bait, (13) Sinom 35 bait,

(14) Gambuh 41 bait, (15) Durma 48 bait, (16) Pangkur 32 bait, (17)

Pucung 55 bait, (18) Maskumambang 53 bait, (19) Dhandhanggula 40

bait, (20) Durma 26 bait, (21) Asmaradana 50 bait, (22) Kinanthi 20 bait,

(23) Girisa 4 bait, (24) Kinanthi 40 bait, (25) Sinom 55 bait, (26) Durma

36 bait.

14. Huruf, Aksara, Tulisan,

a. Jenis atau macam tulisan Jawa Carik

b. Ukuran huruf atau aksara, bulat.

c. Bentuk huruf, miring ke kanan.

d. Keadaan tulisan, jelas dan mudah di baca.

e. Jarak atau huruf, agak rapat.

f. Bekas pena, tipis.

g. Warna tinta, hitam sudah agak kecoklatan karena termakan umur.

15. Keadaan Naskah :

Keadaan naskah secara fisik baik tetapi ada lembaran yang hilang yaitu

tepatnya halaman 160 dan 161, secara umum naskah dalam keadaan baik.

Page 58: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

102

16. Umur Naskah :

Naskah ini berumur 73 tahun (lihat kolofon).

17. Ikhtisar Teks/Cerita :

Naskah ini menceritakan tentang perjalanan Sang Hyang Kamajaya yang

diutus Bathara Maya untuk menyelamatkan negara Amarta dari serangan

Duryudana dan Sekutunya Raja Parang Gumiwang Prabu Suryanggana.

18. Catatan lain : -

4. Naskah D

1. Judul Naskah :

Serat Partadewa

Judul ini tertulis pada cover naskah dengan menggunakan tulisan Jawa.

2. Nomor Naskah :

107 Na

Tercantum pada katalog lokal Perpustakaan Sasana Pustaka Karaton

Kasunanan Surakarta. Nomor katalog lokal ini tercantum pada bagian

cover naskah.

3. Tempat penyimpanan :

Perpustakaan Sasana Pustaka Karaton Kasunanan Surakarta.

4. Identitas Penyalin/Pengarang :

Anonim

5. Kolofon : -

6. Ukuran Naskah : 30 cm. x 19 cm.

Page 59: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

103

7. Ukuran Teks : 26 cm x 15,5 cm.

Margin atas : 2 cm.

Margin bawah : 2 cm.

Margin kanan : 1,4 cm.

Margin kiri : 3 cm.

8. Tebal Naskah/Jumlah Halaman :

a. Jumlah halaman yang ditulisi : 166 halaman.

b. Jumlah halaman kosong : bagian depan 3 halaman dan bagian

belakang 6 halaman.

9. Jumlah Baris Tiap Halaman :

26 baris dan pada halaman 166 hanya 8 baris.

10. Cara Penulisan :

a. Penulisan lembaran naskah untuk tulisan, ditulis bolak-balik (recto

verso), yaitu lembaran naskah yang ditulisi pada kedua halaman,

muka dan belakang.

b. Penempatan tulisan pada lembaran naskah, dengan penempatan

tulisan kearah melebarnya, artinya teks itu ditulis sejajar dengan

lebar lembaran naskah.

c. Pengaturan ruang tulisan, larik-lariknya ditulis secara

berdampingan lurus ke samping diteruskan kebawahnya dan

seterusnya.

d. Penomoran halaman dengan menggunakan angka huruf Jawa dan

diletakkan dibagian tengah atas oleh penulisnya.

11. Bahan Naskah :

Page 60: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

104

a. Jenis kertas, kertas lokal.

b. Macam kertas, kertas polos.

c. Kualitas kertas tebal, masih baik dan utuh.

d. Warna kertas, putih kekuning-kuningan karena termakan umur.

12. Bahasa Naskah :

a. Klasifikasi bahasa naskah, Jawa Baru.

b. Jenis bahasa naskah, bahasa daerah standart menggunakan ragam

ngoko dan krama.

c. Keterpahaman atau bahasa naskah, bahasa naskah dapat dipahami

masyarakat pembaca kini, walaupun tidak begitu mudah.

13. Bentuk Teks :

Berbentuk puisi Jawa Baru yaitu tembang macapat yang terdiri atas 26

pupuh, dengan perincian sebagai berikut :

(1)Asmaradana 48 bait (2) Sinom 36 bait (3) Kinanthi 48 bait, (4)

Dhandhanggula 40 bait, (5) Pangkur 43 bait, (6) Mijil 43 bait. (7) Sinom

39 bait, (8) Durma 46 bait, (9) Dhandhanggula 37 bait, (10) Asmaradana

55 bait, (11) Kinanthi 42 bait, (12) Pucung 47 bait, (13) Sinom 35 bait,

(14) Gambuh 47 bait, (15) Durma 48 bait, (16) Pangkur 32 bait, (17)

Pucung 56 bait, (18) Maskumambang 50 bait, (19) Dhandhanggula 40

bait, (20) Durma 26 bait, (21) Asmaradana 51 bait, (22) Kinanthi 20 bait,

(23) Girisa 4 bait, (24) Kinanthi 40 bait, (25) Sinom 55 bait, (26) Durma

50 bait.

14. Huruf, Aksara, Tulisan :

Page 61: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

105

a. Jenis atau macam tulisan Jawa Carik

b. Ukuran huruf atau aksara, sedang.

c. Bentuk huruf, miring ke kanan.

d. Keadaan tulisan, jelas dan mudah di baca.

e. Jarak antar huruf, agak rapat.

f. Bekas pena, tidak ada.

g. Warna tinta, hitam sudah agak kecoklatan karena termakan umur.

15. Keadaan Naskah :

Keadaan naskah secara fisik baik dan utuh/lengkap, tidak ada lembaran-

lembaran naskah yang hilang, secara umum naskah dalam keadaan baik.

16. Umur Naskah :

Dalam naskah ini tidak ada keterangan secara eksplisit tentang

waktu penulisannya. Peneliti memprediksikan naskah ini ditulis pada akhir

abad XIX, hal ini didasarkan pada naskah yang ditedhak oleh penyalin

menyebutkan angka tahun 1871 M selain itu awalnya naskah ini

merupakan koleksi dari Raden Ayu Prabuwijaya, hal ini dapat dilihat dari

kutipan yang ditulis pada kalimat tersendiri setelah kata ‘tamat’ yang

berbunyi sebagai berikut:

Kagungan dalem Serat Partadewa, pundhutan saking lelangan tetilaranipun Raden Ayu Prabuwijaya. Artinya :

Serat Partadewa milik raja, yang dibeli dari lelangan peninggalan Raden Ayu Prabuwijaya.

Page 62: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

106

Menurut sumber dari abdi dalem Karaton Kasunanan Surakarta Raden Ayu

Prabuwijaya hidup pada awal abad XIX. Dengan demikian peneliti memastikan

bahwa naskah D ditulis pada awal abad XIX.

17. Ikhtisar Teks/ Cerita :

Naskah ini menceritakan tentang perjalanan Sang Hyang Kamajaya

(Bambang Partadewa) yang diutus Bathara Maya untuk menyelamatkan

negara Amarta dari serangan Duryudana dan Sekutunya Raja Parang

Gumiwang Prabu Suryanggana.

18. Catatan lain : -

2. Perbandingan Naskah

Setelah dilakukan deskripsi naskah untuk memberikan gambaran

mengenai perbedaan dan kesamaan secara fisik naskah yang

diteliti, langkah selanjutnya adalah proses penentuan naskah

dasar. Dalam penentuan naskah dasar ini diawali dengan tahap

perbandingan naskah. Perbandingan naskah dilakukan karena

dalam penelitian ini ditemukan empat naskah yang sejenis.

Tujuan dari membandingkan naskah adalah untuk menentukan

teks yang paling unggul kualitasnya, sehingga dapat

dipertanggungjawabkan sebagai dasar suntingan teks.

Perbandingan naskah dalam penelitian ini meliputi: (1) perbandingan

tahun penulisan (2) perbandingan jumlah dan urutan bait (3) perbandingan bacaan

dan (4) perbandingan bahan dan keadaan naskah.

Page 63: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

107

1) Perbandingan Tahun Penulisan

Perbandingan tahun penulisan atau umur naskah, dilakukan untuk

menentukan naskah yang lebih tua umurnya dan untuk mengetahui naskah yang

lebih dahulu disalin. Keterangan atau informasi mengenai naskah dapat diketahui

melalui manggala atua kolofon, katalog dan kondisi fisik naskah dan lain-lain.

Pada naskah A terdapat kolofon yang berisi tentang keterangan angka

tahun tanggal 20 Juni 1872 M. hal tersebut terdapat pada bagian akhir naskah di

luar teks yang ditulis pada kalimat tersendiri, yaitu sebagai berikut:

…mangsa Sadha akhir/ Juni ping dwidasa/ angka sewu lawan astha sapta lan kalih// Artinya: …mangsa Sadha akhir Juni kedua puluh angka seribu dan delapan tujuh dan dua

Naskah B terdapat manggala yaitu pada pupuh I bait 2 (Asmaradana)

sebagai berikut:

Saking padhalangan ringgit/ lêlampahan Partadewa/ pinèngêtan panulade/ Jumngah wolulikur tanggal/ Sapar Be sinêngkalan/ suci nurun ngèsthi turut/ bèbuka jêjêring kandha// Artinya: Dari pedalangan cerita Partadewa disalin pada hari Jumat tanggal dua puluh delapan bulan Sapar Be dengan sengkalan suci nurun ngesthi turut: 1824 dimulalinya cerita.

Pada bait di atas terdapat sengkalan berbunyi : suci nurun ngèsthi turut 4 2 8 1 Sengkalan tersebut menunjukkan angka tahun 1824 Jawa, lebih lengkapnya pada

kutipan bait di atas menyebutkan tangga 28 Sapar 1824 Jawa atau tanggal 17

Agustus 1894 (Yayasan Sastra Surakarta, 2004).

Naskah C terdapat kolofon yang berisi keterangan angka tahun 1862 Je

tanggal 5-6 Mulud atau tanggal 20-21 Agustus 1931 (Yayasan Sastra Surakarta,

Page 64: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

108

2004). Hal tersebut terdapat pada halaman 162 yang ditulis pada kalimat tersendiri

setelah kata ‘tamat’ yang berbunyi sebagai berikut:

…malêm dina Jumah Lêgi wanci tabuh 2 dalu surya kaping 5-6 Bakdamulud Je 1862. Artinya: ,,,malam Jumat Legi waktu jam 2 malam tanggal 5-6 Bakdamulud tahun 1864 Je.

Pada naskah D tidak ada keterangan secara eksplisit tentang waktu

penulisannya. Peneliti memprediksikan naskah ini ditulis pada awal abad XIX, hal

ini didasarkan pada naskah yang ditêdhak oleh penyalin menyebutkan angka

tahun 1897 M. selain itu awalnya naskah ini merupakan koleksi dari Raden Ayu

Prabuwijaya, hal ini dapat dilihat dari kutipan yang ditulis pada kalimat tersendiri

setelah kata ‘tamat’ yang berbunyi sebagai berikut:

Kagungan dalem Serat Partadewa, pundhutan saking lelangan tetilaranipun Raden Ayu Prabuwijaya. Artinya :

Serat Partadewa milik raja, yang dibeli dari lelangan peninggalan Raden Ayu Prabuwijaya. Menurut sumber dari abdi dalem Karaton Kasunanan Surakarta Raden

Ayu Prabuwijaya hidup pada awal abad XIX. Dengan demikian peneliti

memastikan bahwa naskah D ditulis pada awal abad XIX.

Dari perbandingan tahun penulisan tersebut dapat dibuat tabel sebagai

berikut:

Tabel 2 : Perbandingan Tahun Penulisan

Naskah A B C D Tahun

Penulisan 1872 1894 1931 Awal abad 19

Berdasarakan perbandingan tahun penulisan pada table di atas dapat diketahui

bahwa naskah Serat Partadewa yang tertua adalah naskah A, dengan nomor

katalog 808.543.Kus.

2) Perbandingan Jumlah dan Urutan Bait

Page 65: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

109

Berdasarkan deskripsi naskah dapat diketahui jumlah bait pada masing-

masing pupuh naskah-naskah Serat Partadewa. Perbandingan jumlah bait ini

dimaksudkan untuk melihat secara jelas perbedaan jumlah bait pada masing-

masing pupuh tersebut.

Table 3 : Perbandingan Jumlah Bait

Jumlah Bait Pupuh

A B C D Keterangan

I. Asmaradana 47 49 47 48 A=C≠B≠D

II. Sinom 36 36 36 36 A=B=C=D

III. Kinanthi 48 48 47 48 A=B=D≠C

IV. Dhandhanggula 40 40 40 40 A=B=C=D

V. Pangkur 43 44 45 43 A=D≠B≠C

VI. Mijil 43 42 42 43 A=D≠B=C

VII. Sinom 40 40 40 39 A=B=C≠D

VIII. Durma 48 48 48 48 A=B=C=D

IX. Dhandhanggula 37 37 37 37 A=B=C=D

X. Asmaradana 55 55 55 55 A=B=C=D

XI. Kinanthi 40 42 40 42 A=C≠B=D

XII. Pucung 48 48 48 47 A=B=C≠D

XIII. Sinom 35 35 35 35 A=B=C=D

XIV. Gambuh 47 47 41 47 A=B=D≠C

XV. Durma 48 48 48 48 A=B=C=D

XVI. Pangkur 32 32 32 32 A=B=C=D

XVII. Pucung 57 57 55 56 A=B≠C≠D

XVIII.Maskumambang 52 53 53 50 A=B=C≠D

XIX. Dhandhanggula 40 40 40 40 A=B=C=D

XX. Durma 26 25 26 26 A=D≠B=C

XXI. Asmaradana 50 51 50 51 A=C≠B=D

XXII. Kinanthi 20 20 20 20 A=B=C=D

Page 66: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

110

XXIII. Girisa 4 4 4 4 A=B=C=D

XXIV. Kinanthi 40 40 40 40 A=B=C=D

XXV. Sinom 55 55 55 55 A=B=C=D

XXVI. Durma 50 50 36 50 A=B=D≠C

Berdasarkan tabel di atas tampak adanya perbedaan jumlah bait pada

masing-masing pupuh naskah-naskah Serat Partadewa. Perbedaan jumlah bait

tersebut mengakibatkan urutan bait-bait pada naskah-naskah Serat Partadewa.

Oleh karena itu, pebedaan urutan bait-bait tersebut dibuat perbandingan urutan

bait agar terlihat letak perbedaannya. Tabel perbandingan urutan bait tersebut

dibuat untuk tiap pupuh yang berbeda urutan baitnya sebagai berikut:

Table 4 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh I

Bait ke- A B C D Keterangan

1 - + - - B ACD

2 - + - - B ACD

3 - - - + ABC D

4 + + + + ABCD

5 + + + + ABCD

6 + + + + ABCD

7 + + + + ABCD

8 + + + + ABCD

9 + + + + ABCD

10 + + + + ABCD

11 + + + + ABCD

12 + + + + ABCD

13 + + + + ABCD

Page 67: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

111

14 + + + + ABCD

15 + + + + ABCD

16 + + + + ABCD

17 + + + + ABCD

18 + + + + ABCD

19 + + + + ABCD

20 + + + + ABCD

21 + + + + ABCD

22 + + + + ABCD

23 + + + + ABCD

24 + + + + ABCD

25 + + + + ABCD

26 + + + + ABCD

27 + + + + ABCD

28 + + + + ABCD

29 + + + + ABCD

30 + + + + ABCD

31 + + + + ABCD

32 + + + + ABCD

33 + + + + ABCD

34 + + + + ABCD

35 + + + + ABCD

36 + + + + ABCD

37 + + + + ABCD

38 + + + + ABCD

39 + + + + ABCD

40 + + + + ABCD

41 + + + + ABCD

42 + + + + ABCD

43 + + + + ABCD

Page 68: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

112

44 + + + + ABCD

45 + + + + ABCD

46 + + + + ABCD

47 + + + + ABCD

48 + + + + ABCD

49 + + + + ABCD

Jumlah 47 49 47 48

KETERANGAN

+ : Ada

- : Tidak Ada

Berdasarkan tabel tersebut dapat diketahui bahwa naskah A = C ≠ B ≠ D.

Dengan demikian pengelompokan naskah pupuh I adalah sebagai berikut:

A C B D

Tabel 5 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh III

Bait ke- A B C D Keterangan

1 + + + + ABCD

2 + + + + ABCD

3 + + + + ABCD

4 + + + + ABCD

5 + + + + ABCD

6 + + + + ABCD

7 + + + + ABCD

8 + + + + ABCD

Page 69: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

113

9 + + + + ABCD

10 + + + + ABCD

11 + + + + ABCD

12 + + + + ABCD

13 + + + + ABCD

14 + + + + ABCD

15 + + + + ABCD

16 + + + + ABCD

17 + + + + ABCD

18 + + + + ABCD

19 + + + + ABCD

20 + + + + ABCD

21 + + + + ABCD

22 + + + + ABCD

23 + + + + ABCD

24 + + + + ABCD

25 + + + + ABCD

26 + + + + ABCD

27 + + + + ABCD

28 + + + + ABCD

29 + + + + ABCD

30 + + + + ABCD

31 + + + + ABCD

32 + + + + ABCD

33 + + + + ABCD

34 + + + + ABCD

35 + + + + ABCD

36 + + + + ABCD

37 + + - + ABD C

38 + + + + ABCD

Page 70: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

114

39 + + + + ABCD

40 + + + + ABCD

41 + + + + ABCD

42 + + + + ABCD

43 + + + + ABCD

44 + + + + ABCD

45 + + + + ABCD

46 + + + + ABCD

47 + + + + ABCD

48 + + + + ABCD

Jumlah 48 48 47 48

KETERANGAN

+ : Ada

- : Tidak Ada

Berdasarkan tabel tersebut dapat diketahui bahwa naskah A = B = D ≠ C.

Dengan demikian pengelompokan naskah pupuh III adalah sebagai berikut :

A B D C

Tabel 6 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh V

Bait ke- A B C D Keterangan

1 + + + + ABCD

2 + + + + ABCD

3 + + + + ABCD

4 + + + + ABCD

5 + + + + ABCD

6 + + + + ABCD

7 - + - - B ACD

Page 71: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

115

8 + + + + ABCD

9 + + + + ABCD

10 + + + + ABCD

11 + + + + ABCD

12 + + + + ABCD

13 + + + + ABCD

14 + + + + ABCD

15 + + + + ABCD

16 + + + + ABCD

17 + + + + ABCD

18 + + + + ABCD

19 + + + + ABCD

20 + + + + ABCD

21 + + + + ABCD

22 + + + + ABCD

23 + + + + ABCD

24 + + + + ABCD

25 + + + + ABCD

26 + + + + ABCD

27 + + + + ABCD

28 + + + + ABCD

29 + + + + ABCD

30 + + + + ABCD

31 - - + - C ABD

32 - - + - C ABD

33 + + + + ABCD

34 + + + + ABCD

35 + + + + ABCD

36 + + + + ABCD

37 + + + + ABCD

Page 72: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

116

38 + + + + ABCD

39 + + + + ABCD

40 + + + + ABCD

41 + + + + ABCD

42 + + + + ABCD

43 + + + + ABCD

44 + + + + ABCD

45 + + + + ABCD

46 + + + + ABCD

Jumlah 43 44 45 43

KETERANGAN

+ : Ada

- : Tidak Ada

Berdasarkan tabel tersebut dapat diketahui bahwa naskah A = D ≠ B ≠ C.

Dengan demikian pengelompokan naskah pupuh V adalah sebagai berikut:

A D B C

Tabel 7 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh VI

Bait ke- A B C D Keterangan

1 + + + + ABCD

2 + + + + ABCD

3 + + + + ABCD

4 + + + + ABCD

5 + + + + ABCD

6 + + + + ABCD

7 + +* + + ABCD

Page 73: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

117

8 + +* + + ABCD

9 + + + + ABCD

10 + + + + ABCD

11 + + + + ABCD

12 + + + + ABCD

13 + + + + ABCD

14 + + + + ABCD

15 + + + + ABCD

16 + + - + ABD C

17 + + + + ABCD

18 + + + + ABCD

19 + + + + ABCD

20 + + + + ABCD

21 + + + + ABCD

22 + + + + ABCD

23 + + + + ABCD

24 + + + + ABCD

25 + + + + ABCD

26 + + + + ABCD

27 + + + + ABCD

28 + + + + ABCD

29 + + + + ABCD

30 + + + + ABCD

31 + + + + ABCD

32 + + + + ABCD

33 + + + + ABCD

34 + + + + ABCD

35 + + + + ABCD

36 + + + + ABCD

37 + + + + ABCD

Page 74: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

118

38 + + + + ABCD

39 + + + + ABCD

40 + + + + ABCD

41 + + + + ABCD

42 + + + + ABCD

43 + + + + ABCD

Jumlah 43 42 42 43

KETERANGAN

+ : Ada

- : Tidak Ada

* : Pada naskah B bait ke-7 dan 8 hanya terdiri dari sebagian bait

pada naskah lain.

Berdasarkan tabel tersebut dapat diketahui bahwa naskah A = D ≠ B = C.

Dengan demikian pengelompokan naskah pupuh VI adalah sebagai berikut:

A D B C

Tabel 8 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh VII

Bait ke- A B C D Keterangan

1 + + + + ABCD

2 + + + + ABCD

3 + + + + ABCD

4 + + + + ABCD

5 + + + + ABCD

Page 75: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

119

6 + + + + ABCD

7 + + + + ABCD

8 + + + + ABCD

9 + + + + ABCD

10 + + + - ABC D

11 + + + + ABCD

12 + + + + ABCD

13 + + + + ABCD

14 + + + + ABCD

15 + + + + ABCD

16 + + + + ABCD

17 + + + + ABCD

18 + + + + ABCD

19 + + + + ABCD

20 + + + + ABCD

21 + + + + ABCD

22 + + + + ABCD

23 + + + + ABCD

24 + + + + ABCD

25 + + + + ABCD

26 + + + + ABCD

27 + + + + ABCD

28 + + + + ABCD

29 + + + + ABCD

30 + + + + ABCD

31 + + + + ABCD

32 + + + + ABCD

33 + + + + ABCD

34 + + + + ABCD

35 + + + + ABCD

Page 76: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

120

36 + + + + ABCD

37 + + + + ABCD

38 + + + + ABCD

39 + + + + ABCD

40 + + + + ABCD

Jumlah 40 40 40 39

KETERANGAN

+ : Ada

- : Tidak Ada

Berdasarkan tabel tersebut dapat diketahui bahwa naskah A = B = C ≠ D.

Dengan demikian pengelompokan naskah pupuh VII adalah sebagai berikut:

A B C D

Tabel 9 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XI

Bait ke- A B C D Keterangan

1 + + + + ABCD

2 + + + + ABCD

3 + + + + ABCD

4 + + + + ABCD

5 + + + + ABCD

6 + + + + ABCD

7 + + + + ABCD

8 + + + + ABCD

9 + + + + ABCD

10 + + + + ABCD

11 + + + + ABCD

Page 77: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

121

12 + + + + ABCD

13 + + + + ABCD

14 + + + + ABCD

15 + + + + ABCD

16 + + + + ABCD

17 + + + + ABCD

18 + + + + ABCD

19 + + + + ABCD

20 + + + + ABCD

21 + + + + ABCD

22 + + + + ABCD

23 + + + + ABCD

24 +* + +* + ABCD

25 +* + +* + ABCD

26 + + + + ABCD

27 + + + + ABCD

28 + + + + ABCD

29 + + + + ABCD

30 + + + + ABCD

31 + + + + ABCD

32 + + + + ABCD

33 + + + + ABCD

34 + + - + ABD C

35 + + + + ABCD

36 + + + + ABCD

37 - + + + A BCD

38 + + + + ABCD

39 + + + + ABCD

40 + + + + ABCD

41 + + + + ABCD

Page 78: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

122

42 + + + + ABCD

Jumlah 40 42 40 42

KETERANGAN

+ : Ada

- : Tidak Ada

* : Pada naskah A dan C bait ke-24 dan 25 hanya terdiri dari

sebagian bait pada naskah lain.

Berdasarkan tabel tersebut dapat diketahui bahwa naskah A =C≠ B =D.

Dengan demikian pengelompokan naskah pupuh XI adalah sebagai berikut:

A C B D

Tabel 10 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XII

Bait ke- A B C D Keterangan

1 + + + + ABCD

2 + + + + ABCD

3 + + + + ABCD

4 + + + + ABCD

5 + + + + ABCD

6 + + + + ABCD

7 + + + + ABCD

8 + + + + ABCD

9 + + + + ABCD

10 + + + + ABCD

11 + + + + ABCD

Page 79: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

123

12 + + + + ABCD

13 + + + + ABCD

14 + + + + ABCD

15 + + + + ABCD

16 + + + + ABCD

17 + + + + ABCD

18 + + + + ABCD

19 + + + + ABCD

20 + + + + ABCD

21 + + + + ABCD

22 + + + + ABCD

23 + + + + ABCD

24 + + + + ABCD

25 + + + + ABCD

26 + + + + ABCD

27 + + + + ABCD

28 + + + + ABCD

29 + + + + ABCD

30 + + + + ABCD

31 + + + + ABCD

32 + + + + ABCD

33 + + + + ABCD

34 + + + + ABCD

35 + + + + ABCD

36 + + + + ABCD

37 + + + + ABCD

38 + + + + ABCD

39 + + + + ABCD

40 + + + + ABCD

41 + + + + ABCD

Page 80: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

124

42 + + + + ABCD

43 + + + - ABC D

44 + + + + ABCD

45 + + + + ABCD

46 + + + + ABCD

47 + + + + ABCD

48 + + + + ABCD

Jumlah 48 48 48 47

KETERANGAN

+ : Ada

- : Tidak Ada

Berdasarkan tabel tersebut dapat diketahui bahwa naskah A = B = C ≠ D.

Dengan demikian pengelompokan naskah pupuh XII sebagai berikut:

A B C D

Tabel 11 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XIV

Bait ke- A B C D Keterangan

1 + + + + ABCD

2 + + + + ABCD

3 + + + + ABCD

4 + + - + ABD C

5 + + - + ABD C

6 + + + + ABCD

Page 81: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

125

7 + + + + ABCD

8 + + + + ABCD

9 + + - + ABD C

10 + + - + ABD C

11 + + - + ABD C

12 + + + + ABCD

13 + + + + ABCD

14 + + + + ABCD

15 + + + + ABCD

16 + + +* + ABCD

17 + + +* + ABCD

18 + + + + ABCD

19 + + + + ABCD

20 + + + + ABCD

21 + + + + ABCD

22 + + + + ABCD

23 + + + + ABCD

24 + + + + ABCD

25 + + + + ABCD

26 + + + + ABCD

27 + + + + ABCD

28 + + + + ABCD

29 + + + + ABCD

30 + + + + ABCD

31 + + + + ABCD

32 + + + + ABCD

33 + + + + ABCD

34 + + + + ABCD

35 + + + + ABCD

36 + + + + ABCD

Page 82: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

126

37 + + + + ABCD

38 + + + + ABCD

39 + + + + ABCD

40 + + + + ABCD

41 + + + + ABCD

42 + + + + ABCD

43 + + + + ABCD

44 + + + + ABCD

45 + + + + ABCD

46 + + + + ABCD

47 + + + + ABCD

Jumlah 47 47 41 47

KETERANGAN

+ : Ada

- : Tidak Ada

* : Pada naskah C bait ke-16 dan 17 hanya terdiri dari sebagian bait

pada naskah lain.

Berdasarkan tabel tersebut dapat diketahui bahwa naskah A = B = D ≠ C.

Dengan demikian pengelompokan naskah pupuh XIV sebagai berikut:

A B D C

Tabel 12 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XVII

Bait ke- A B C D Keterangan

1 + + + + ABCD

2 + + + + ABCD

3 + + + + ABCD

4 + + + + ABCD

Page 83: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

127

5 + + + + ABCD

6 + + + + ABCD

7 + + + + ABCD

8 + + + + ABCD

9 + + + + ABCD

10 + + + + ABCD

11 + + + + ABCD

12 + + + + ABCD

13 + + + + ABCD

14 + + + + ABCD

15 + + + + ABCD

16 + + + + ABCD

17 + + + + ABCD

18 + + + + ABCD

19 + + - + ABD C

20 + + + + ABCD

21 + + + + ABCD

22 + + - - AB CD

23 + + + + ABCD

24 + + + + ABCD

25 + + + + ABCD

26 + + + + ABCD

27 + + + + ABCD

28 + + + + ABCD

29 + + + + ABCD

30 + + + + ABCD

31 + + + + ABCD

32 + + + + ABCD

33 + + + + ABCD

34 + + + + ABCD

Page 84: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

128

35 + + + + ABCD

36 + + + + ABCD

37 + + + + ABCD

38 + + + + ABCD

39 + + + + ABCD

40 + + + + ABCD

41 + + + + ABCD

42 + + + + ABCD

43 + + + + ABCD

44 + + + + ABCD

45 + + + + ABCD

46 + + + + ABCD

47 + + + + ABCD

48 + + + + ABCD

49 + + + + ABCD

50 + + + + ABCD

51 + + + + ABCD

52 + + + + ABCD

53 + + + + ABCD

54 + + + + ABCD

55 + + + + ABCD

56 + + + + ABCD

57 + + + + ABCD

Jumlah 57 57 55 56

KETERANGAN

+ : Ada

- : Tidak Ada

Page 85: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

129

Berdasarkan tabel tersebut dapat diketahui bahwa naskah A = B ≠ C ≠ D.

Dengan demikian pengelompokan naskah pupuh XVII sebagai berikut:

A B C D

Tabel 13 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XVIII

Bait ke- A B C D Keterangan

1 + + + + ABCD

2 + + + + ABCD

3 + + + + ABCD

4 + + + + ABCD

5 + + + + ABCD

6 + + + + ABCD

7 + + + + ABCD

8 + + + + ABCD

9 + + + + ABCD

10 + + + + ABCD

11 + + + + ABCD

12 + + + + ABCD

13 + + + + ABCD

14 + + + + ABCD

15 + + + + ABCD

16 + + + + ABCD

17 + + + + ABCD

18 + + + + ABCD

19 + + - + ABD C

20 + + + + ABCD

21 + + + + ABCD

22 + + + + AB CD

Page 86: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

130

23 + + + + ABCD

24 + + + + ABCD

25 + + + + ABCD

26 + + + + ABCD

27 + + + + ABCD

28 + + + + ABCD

29 + + + + ABCD

30 + + + + ABCD

31 + + + + ABCD

32 + + + + ABCD

33 + + + + ABCD

34 + + + + ABCD

35 + + + + ABCD

36 + + + + ABCD

37 + + + + ABCD

38 + + + + ABCD

39 + + + - ABC D

40 + + + - ABC D

41 + + + - ABC D

42 + + + + ABCD

43 + + + + ABCD

44 +* + + + ABCD

45 +* + + + ABCD

46 + + + + ABCD

47 + + + + ABCD

48 + + + + ABCD

49 + + + + ABCD

50 + + + + ABCD

51 + + + + ABCD

52 + + + + ABCD

Page 87: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

131

53 + + + + ABCD

Jumlah 52 53 53 50

KETERANGAN + : Ada

- : Tidak Ada

* : Pada naskah A bait ke-44 dan 45 hanya terdiri dari sebagian bait

pada naskah lain.

Berdasarkan tabel tersebut dapat diketahui bahwa naskah A ≠ B = C ≠ D.

Dengan demikian pengelompokan naskah pupuh XVII sebagai berikut:

A B C D

Tabel 14 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XX

Bait ke- A B C D Keterangan

1 + + + + ABCD

2 + + + + ABCD

3 + + + + ABCD

4 + + + + ABCD

5 + + + + ABCD

6 + + + + ABCD

7 + + + + ABCD

8 + + + + ABCD

9 + + + + ABCD

10 + + + + ABCD

11 + + + + ABCD

12 + + + + ABCD

13 + + + + ABCD

14 + + + + ABCD

Page 88: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

132

15 + + + + ABCD

16 + + + + ABCD

17 + + + + ABCD

18 + + + + ABCD

19 + + + + ABCD

20 + + + + ABCD

21 + + + + ABCD

22 + - - + AD BC

23 + + + + ABCD

24 + + + + ABCD

25 + + + + ABCD

Jumlah 25 24 24 25

KETERANGAN

+ : Ada

- : Tidak Ada

Berdasarkan tabel tersebut dapat diketahui bahwa naskah A = D ≠ B ≠ C.

Dengan demikian pengelompokan naskah pupuh XX sebagai berikut:

A D B C

Tabel 15 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XXI

Bait ke- A B C D Keterangan

1 + + + + ABCD

2 + + + + ABCD

3 + + + + ABCD

4 + + + + ABCD

5 + + + + ABCD

Page 89: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

133

6 + + + + ABCD

7 + + + + ABCD

8 + + + + ABCD

9 + + + + ABCD

10 + + + + ABCD

11 + + + + ABCD

12 + + + + ABCD

13 + + + + ABCD

14 + + + + ABCD

15 + + + + ABCD

16 + + + + ABCD

17 + + + + ABCD

18 + + + + ABCD

19 + + - + ABD C

20 + + + + ABCD

21 + + + + ABCD

22 + + + + AB CD

23 + + + + ABCD

24 + + + + ABCD

25 + + + + ABCD

26 + + + + ABCD

27 + + + + ABCD

28 + + + + ABCD

29 + + + + ABCD

30 + + + + ABCD

31 + + + + ABCD

32 + + + + ABCD

33 + + + + ABCD

34 + + + + ABCD

35 + + + + ABCD

Page 90: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

134

36 + + + + ABCD

37 + + + + ABCD

38 + + + + ABCD

39 + + + - ABC D

40 + + + - ABC D

41 + + + - ABC D

42 + + + + ABCD

43 + + + + ABCD

44 +* + + + ABCD

45 +* + + + ABCD

46 + + + + ABCD

47 + + + + ABCD

48 + + + + ABCD

49 + + - + ABD C

50 + + + + ABCD

51 + + + + ABCD

Jumlah 50 51 50 51

KETERANGAN

+ : Ada

- : Tidak Ada

* : Pada naskah A bait ke-44 dan 45 hanya terdiri dari sebagian bait

pada naskah lain.

Berdasarkan tabel tersebut dapat diketahui bahwa naskah A = B =D ≠ C.

Dengan demikian pengelompokan naskah pupuh XXI sebagai berikut:

A C B D

Page 91: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

135

Tabel 16 : Perbandingan Urutan Bait Pupuh XXV

Bait ke- A B C D Keterangan

1 + + + + ABCD

2 + + + + ABCD

3 + + + + ABCD

4 + + + + ABCD

5 + + + + ABCD

6 + + + + ABCD

7 + + + + ABCD

8 + + + + ABCD

9 + + + + ABCD

10 + + + + ABCD

11 + + + + ABCD

12 + + + + ABCD

13 + + + + ABCD

14 + + + + ABCD

15 + + + + ABCD

16 + + + + ABCD

17 + + + + ABCD

18 + + + + ABCD

19 + + + + ABCD

20 + + + + ABCD

21 + + + + ABCD

22 + + + + AB CD

23 + + - + ABD C

24 + + - + ABD C

25 + + - + ABD C

26 + + - + ABD C

27 + + - + ABD C

Page 92: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

136

28 + + - + ABD C

29 + + - + ABD C

30 + + - + ABD C

31 + + - + ABD C

32 + + - + ABD C

33 + + - + ABD C

34 + + - + ABD C

35 + + - + ABD C

36 + + + + ABCD

37 + + + + ABCD

38 + + + + ABCD

39 + + + + ABCD

40 + + + + ABCD

41 + + + + ABCD

42 + + + + ABCD

43 + + + + ABCD

44 + + + + ABCD

45 + + + + ABCD

46 + + + + ABCD

47 + + + + ABCD

48 + + + + ABCD

49 + + + + ABCD

Jumlah 49 49 36 49

KETERANGAN

+ : Ada

- : Tidak Ada

Berdasarkan tabel tersebut dapat diketahui bahwa naskah A = B = D ≠ C.

Dengan demikian pengelompokan naskah pupuh XXV sebagai berikut:

Page 93: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

137

A B D C

3) Perbandingan Bacaan

Perbandingan bacaan ini meliputi perbandingan bacaan pada

bagian awal tengah dan akhir naskah yang masing-masing

diambil lima bacan pada pupuh I, XII, XXVI.

Page 94: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

1

Tabel 17 : Perbandingan Bacaan

No pph/bait/ brs.

A B C D Ket.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

I/1/3 I/2/6 I/2/6 I/2/7 I/3/3 XIII/1/1 XIII/1/2 XIII/1/4 XIII/1/7 XIII/1/8 XXVI/1/1 XXVI/1/2

dahat sungkawa ing tyase Dhestarata kang wus murud sumiwèng sang mahawiku karongron lawan kang garwa sakalangkung trusthèng tyase Antara mèh bangun rina munya dêdêt Erawati umung swaraning kang pêksi rêsmining kang pradapa anrang baya mring risang pinarjayèng rimang Suryanggana tan pêgat amriyêmbada guling gung linaliling

kalangkung sungkawèng tyase Dratarata kang wus lurud sumiwèng sang amawiku karongron lawan kang garwa Kalangkung suka galihe Antara bangun rahina munya dêdêt Erawati amung swaraning kang pêksi rêsmining kang pradapa anang saya mring sang pinajayèng rimang Suryanggana tan pêgat pamriyêmbada guling gung linaling-

dahat sungkawa ing tyase Dhestarata kang wus murud sumiwèng sang amawiku kang ngabranta lan kang garwa sakalangkung trusthèng tyase Antara mèh bangun rina munya dêdêt Erawati umung swaraning kang pêksi Rêsmining kang wardapa anrang baya mring risang pinarjayèng rimang Suryanggana tan pêgat amriyêmbada guling gung linaliling

dahat sungkawa ing tyase Dhestarata kang wus murud sumiwèng sang mahawiku karongron lawan kang garwa sakalangkung trusthèng tyase Antara mèh bangun rina munya dêdêt Irawati umung swaraning kang pêksi rêsmining kang pradapa anrang baya mring risang pinarjayèng rimang Suryanggana tan pêgat amriyêmbada guling gung linaliling

ACD B ACD B AD B C ABD C ACD B ACD B ABC D ACD B ABD C ACD B ACD B ACD B

76

Page 95: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

2

13. 14. 15.

XXVI/1/7 XXVI/2/5 XXVI/3/1

dhahat tan nabèng dhasih yèn pura kataman dening Gusti arinta mangkya dènarak-larak

ling dhahat tan naswèng dhasih yèn pura kataman dening putra paduka linarak-larak

dhahat tan naswèng dhasih yèn pura kataman dening ari paduka linarak-larak

dhahat tan nabèng dhasih yèn pura kataman dene Gusti arinta mangkya dènarak-larak

AD BC ABC D AD B C

77

Page 96: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

i

i

Berdasarkan perbandingan bacaan tersebut dapat diketahui

persamaan dan perbedan msing-masing bacaan. Hasil

perbandingan tersebut menunjukkan bahwa naskah A, C dan D

memiliki persamaan bacaan, sedangkan naskah B banyak

perbedaan dengan ketiga naskah lainnya. Dengan demikian

dapat dibuat pengelompokan sebagai berikut:

A

C

D

B

Berdasarkan perbandingan tahun penulisan, isi, jumlah dan

urutan bait, serta bacan dapat disimpulkan bahwa naskah Serat

Partadewa dikelompokkan menjadi tiga kelompok. Kelompok I

naskah A dan naskah D, kelompok II naskah B, kelompok IV

naskah C. hal itu dapat dibuat bagan sebagai berikut:

A

D

B C

4) Perbandingan Bahan dan Keadaan Naskah

Naskah A ditulis pada kertas lokal yang polos, tebal dan masih

baik serta utuh. Ketas berwarna kekunig-kuningan karena

termakan usia. Keadaan naskah secara fisik baik dan utuh/

lengkap, tidak ada lembaran naskah yang hilang, secara umum

naskah dalam keadaan baik.

Page 97: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ii

ii

Naskah B ditulis pada kertas lokal yang polos dan tebal, sudah agak rapuh

dan mudah patah. Kertas berwarna putih kecoklat-coklatan disebabkan karena

termakan umur. Sampul berwarna biru tua dengan jilidan berwarna merah.

Keadaan naskah secara fisik kurang baik, terdapat beberapa halaman (teks) telah

mengalami kerusakan seperti beberapa halamannya tersobek menjadi serpihan-

serpihan kecil dimana patahannya itu sebagian terlepas, selain itu juga ada yang

berlubang karena mata pena yang tajam serta termakan oleh rengat. Jilidan pada

halaman 151 – 132 terbalik.

Naskah C ditulis pada kertas lokal yang bergaris dan tebal. Kertas

berwarna putih kekuning-kuningan karena termakan usia, sampul berwarna coklat

muda dengan jilidan berwarna hijau tua. Keadaan naskah secara fisik baik tetapi

tidak lengkap karena ada lembaran yang hilang yaitu tepatnya halaman 160 dan

161.

Naskah D ditulis pada kertas lokal yang polos dan tebal. Kertas berwarna

putih kecoklat-coklatan disebabkan karena termakan umur, sampul berwarna

coklat dengan jilidan berwarna hitam. Keadaan naskah secara umum masih baik

dan lengkap, tidak ada lembaran-lembaran naskah yang hilang, hanya saja ada

beberapa halaman yang berlubang karena mata pena yang tajam serta termakan

oleh rengat tetapi masih dapat dibaca.

Dari uraian tersebut dapat disimpulkan bahwa dari segi bahan naskah dan

keadaan naskah, naskah A adalah naskah yang paling baik, utuh dan lengkap dari

naskah yang lain.

3. Hubungan Pertalian Naskah

Page 98: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

iii

iii

Berdasarkan perbandingan dan pengelompokan naskah, maka

hubungan pertalian naskah Serat Partadewa dapat digambarkan

sebagai berikut:

Autograf

Arketif

Hiperketif

A C D x

B

Maksud dari hubungan pertalian di atas adalah naskah A, B, C dan D

diturunkan dari naskah hiparketif yang sama. Hal ini, dapat diketahui dari

kesamaan isi yang terdapat dalam cerita Partadewa dan penulis dari keempat

naskah menyalin lengkap dengan kolofonnya (si penulis tidak mengubah angka

tahunya). Walaupun umur naskah A adalah yang paling tua, dalam hal ini jelas

yang lebih tua tidak mungkin dicopy dari yang lebih muda, tetapi tidak bisa

dikatakan bahwa ketiga naskah diturunkan dari yang lebih tua, misalnya naskah A

disalin naskah B dan begitu juga seterusnya. Dari uraian ini sudah cukup

Page 99: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

iv

iv

membuktikan bahwa naskah A,B,C,D diturunkan dari naskah hiparketif yang

sama. Naskah B menjadi berbeda dengan naskah A, C, D karena dalam

penurunannya naskah B diturunkan dari naskah x. Hal ini dapat diketahui dari: (1)

Pada naskah B setelah pupuh XXVI setelah bait k-49 masih ada tanda mangajapa

lagi, yaitu tanda dimulainya bait. Pada naskah B cerita Partadewa dilanjutkan

dengan cerita Tugangga. (2) Dari segi bacaan, berdasarkan perbandingan yang

telah dilakukan terlihat bahwa naskah A, C dan D kebanyakan memiliki bacaan

yang sama, sedangkan naskah B banyak perbedaan bacaan dengan ketiga naskah

lainnya.

4. Penentuan Naskah Dasar

Penentuan naskah Serat Partadewa yang menjadi teks dasar dalam

suntingan dipilih berdasarkan beberapa kriteria antara lain ketuaan naskah (umur

naskah) dan kelengkapan teks. Kriteria tersebut berpedoman pada perbandingan

tahun saat penulisan, perbandingan jumlah urutan bait, perbandingan bacaan,

perbandingan bahan dan keadaan naskah.

Berdasarkan perbandingan tersebut dapat dikatakan bahwa naskah A yang

paling unggul kualitasnya karena memiliki ciri-ciri (1) umurnya lebih tua

dibanding dengan ketiga naskah yang lainnya, (2) tulisannya paling jelas dan

mudah dibaca, (3) keadaan naskah baik dan utuh dibandingkan dengan ketiga

naskah lainnya, (4) isinya lengkap dan tidak menyimpang dari naskah yang lain.

Oleh karena itu naskah A dipilih sebagai teks dasar dalam penyuntingan

sedangkan ketiga naskah lainnya dijadikan pembanding atau pendukung.

Page 100: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

v

v

Tujuan naskah pembanding ini adalah untuk membebaskan teks dasar dari

segala macam kesalahan dan kekurangan, baik berupa bacaan yang tidak jelas

atau begian naskah yang rusak, bacaan yang ketinggalan maupun bacaan yang

ditambahkan.

4. Transliterasi dan Suntingan Teks

Naskah Serat Partadewa adalah naskah Jawa yang ditulis dalam huruf

dan aksara Jawa. Oleh karena itu, dalam rangka penyuntingan teks terlebih dahulu

perlu ditransliterasikan ke dalam huruf latin. Hal ini sebagai usaha agar teks

naskah tersebut dapat dibaca oleh kalangan yang lebih luas, tidak hanya dari suku

Jawa saja. Menurut Edward Jamaris (1991 : 199) transliterasi adalah pengalihan

huruf dari satu abjad ke abjad yang lain. Namun prinsip transliterasi tersebut tidak

sepenuhnya dapat diterapkan karena system ejaan penulisan aksara Jawa ada

perbedaan dengan sistem sistem ejaan penulisan aksara latin. Untuk itu dalam

transliterasi digunakan Pedoman Umum Ejaan Bahasa Jawa yang Disempurnakan

(Sudaryanto, 1990) sebagai dasar acuan penulisan bahasa Jawa dalam

suntinganini. Transliterasi dari huruf Jawa ke huruf Latin disesuaikan dengan

ejaan penulisan yang benar sesuai dengan pedoman yang digunakan.

Misalnya :

1. : ditransliterasikan purihen. (A.I.17).

2. : ditransliterasikan kalihe. (A.I.25).

3. : ditransliterasikan titihan. (A.II.10).

Sastra laku ditransliterasikan dengan tidak mengulang konsonan

penutup pada kata berikutnya, misalnya :

Page 101: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

vi

vi

1. : ditransliterasikan tan ana. (A.I.23).

2. : ditransliterasikan ing aturira. (A.II.38).

3. : ditransliterasikan tan antuk. (A.II.17).

Metode suntingan teks yang digunakan dalam penelitian ini adalah metode

landasan. Bacaan pertama yang digunakan adalah bacaan teks dasar. Varian dari

ketiga naskah lainnya diganti, apabila terdapat bacaan yang lebih sesuai di antara

semua varian yang ditemui dalam ketiga naskah pembanding tersebut.

Penggantian itu didasarkan atas kesesuaian dengan norma tata bahasa, makna

yang lebih jelas, dan kelengkapan teks. Bacaan teks dasar ditambah atau dikurangi

apabila bacaan teks yang ketinggalan atau ada tambahan yang tidak sesuai.

Bacaan teks dasar ditambahkan atau dikurangi itu dicatat dalam aparat kritik

sebagai pertanggungjawaban terhadap perbaikan dan perubahan yang dilakukan.

Hal ini penting karena bila bacaan yang dibetulkan ternyata tidak sesuai atau

salah, maka data dari bacaan yang berasal dari naskah dasar tersebut tidak hilang,

karena sudah dicatat dalam aparat kritik. Dalan suntingan ini aparat kritik

langsung diletakkan dibagian bawah bacaan yaitu berupa catatan kaki(footnote).

Suntingan teks Serat Partadewa ini agar mudah dan dapat dikenal

dikalangan masyarakat yang lebih luas, maka penyajian penyuntingan teks ini

diusahakan agar susunannya mudah dibaca dan dipahami. Untuk memudahkan

pemahaman terhadap teks ini, suntingan teks disajikan perpupuh dan juga

digunakan tanda-tanda serta singkatan-singkatan sebagi berikut :

a. Setiap pupuh diberi nomor dengan menggunakan angka romawi,

misalnya Pupuh I Asmaradana.

Page 102: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

vii

vii

b. Penomoran menggunakan nomor dengan angka Arab.

c. Angka Arab ukuran kecil diatas 1)2)3) dst. menunjukkan catatan atau

kritik teks untuk kata dan dua angka Arab ukuran kecil diatas 1)1)

2)2) 3)3) dst. menunjukkan catatan atau kritik teks kelompok data.

d. Tanda Ù di atas vokal e dibaca [∂] seperti dalam bahasa Indonesia

kata demam.

e. Tanda ` di atas vokal e dibaca [з] seperti dalam bahasa Indonesia

kata sukses.

f. Angka dengan tanda [1], [2], [3] dan seterusnya, menunjukkan

pergantian halaman.

g. \…\ : Penghilangan, pengurangan.

Bacaan yang terdapat diantara tanda garis miring ini seharusnya

dihilangkan, tidak perlu dibaca.

h. (…) : Penambahan

Bacaan yang terdapat di antara dua tanda kurung adalah tambahan

dari naskah pembantu.

i. Penggantian

[…] : bacaan yang diganti dari bacaan naskah pembantu.

{…} : bacaan yang diganti berdasarkan pertimbangan linguistik.

j. b.d : Bacaan dari

Bacaan naskah dasar yang diganti naskah pembantu dicatat dengan

tanda b.d. misalnya ; 2 b.d. B, maksudnya bacaan pada catatan 2

itu diambil dari bacaan naskah B.

Page 103: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

viii

viii

k. t.d : Tambahan dari

Bacaan naskah dasar ditambah oleh bacaan naskah pembantu

dicatat dengan tanda t.d. Misalnya ; 3 t.d. C, maksudnya bacaan

pada catatan 3 itu ditambahkan dari naskah C.

l. tb. : Tambahan

Bacaan tambahan yang terdapatdalam naskah lain, tetapi tidak

dimasukkan dalam suntingan teks. Misalnya, 4 B tb. Kang,

maksudnya pada catatan 4 itu dalam naskah B ada tambahan

bacaan kang.

m. t.p : Tidak terdapat pada.

Bacaan yang terdapat pada naskah dasar, tetapi tidak terdapat pada

naskah pembantu, dicatat dengan t.p. misaknya, 5-5 t.p. C,D

maksudnya bacaan yang terdapat pada catatan 5-5 itu tidak terdapat

pada naskah C dan D.

n. dsl. : Demikian selanjutnya.

Bacaan yang sama juga dimana-mana.

o. * : tanda yang dipakai untuk memberikan keterangan

bacaan pada pupuh atau bait.

p. # : tanda yang dipakai untuk memberikan keterangan

penggantian bacaan berdasarkan pertimbangan linguistik.

Page 104: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ix

ix

I. A S M A R A D A N A

1. Kawarnaa Sribupati/ Ngastina Sri Duryudhana/ 1)dahat sungkawa ing

tyase1)/ myarsa andikaning rama/ Sang Nata Pinandhita/ Dhestharata2)

kang wus murud3)/ kaprabon ginantyan putra//

2. Jêjulukirèng Narpati/ Mahaprabu Duryudhana/ Jayapitana parabe/ nalika

sawiji dina/ Sang Prabu Duryudhana/ sumiwèng sang mahawiku4)/

5)karongron lawan5) kang garwa//

3. Kusuma Ambanowati/ ya ta sang nata pandhita/6)sakalangkung trusthèng

tyase6)/ sawusira sinambrama7)/ satata dènnya lênggah/ kusuma dayita

wiku/ rênaning tyas 8)[tanpa timbang]8) //

4. Kusumayu Banowati/ pinarak tan kêna têbah/ lan rama sang rêsi katong/

9)[atap sunggata dhaharan]9)/ pawèstri langên suka/ têbah tarab dènnya

lungguh/ kadya panjrahing puspita//

1)1) B. kalangkung sungkawèng tyase. 2) B. Dratarata. 3) B. lurud. 4) B=C. amawiku. 5)5) C. kang ngabranta lan. 6)6) B=C. kalangkung suka galihe. 7) B. linêmbana 8) b.d. B. A=C=D. akekehan 9) b.d. D. A.atap sugata padharan. B. atata sugata dhahar. C.atap sunggata dhaharan. · Sebelum bait pertama ini pada naskah B terdapat dua bait yang berbunyi Pangrêngganing

tyas murwani, ngrantas caritaning kuna, goning arsa mêdharake, dadaring carang kata, sinawung ing asmara, wêwaton wuryaning kidung, yasan Kusumadilagan. Saking padhalangan ringgit, lêlampahan Partadewa, pinèngêtan panulade, Jumngah wolulikur tanggal, Sapar Be sinangkalan, suci nurun ngèsthi turut, bêbuka jêjêring kandha.

· Sebelum bait pertama ini pada naskah C terdapat bait yang berbunyi Kagunganipun kanjêng gusti, sêkar kêdhatyan bêgharja, sih marma mring santana kèh, tuwin mring wadya sadaya, sri marma tan bineda, jêng gusti ing karsanipun, mung anêdhak sungging purna.

Page 105: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

x

x

5. Kusumayu10) Anggêndari/ 11)tansah ngacarani11) putra/ sinarweya

dhadharane12)/ sang nata gung nor ing sabda/ ya ta sang wiku garwa/ matur

mring sang sabdèng wuwus/ lon jêng putranta tan arsa//

6. Dhadharan13) pijêr liniling/ sêmune nganti paduka/ dhuh inggih14) kados

jêng kados14)/ bêktine15) darbe sudarma/ ajrih ngrumiyinana/ sigra wus

bujana nutug/ sang wiku miwah sang nata//

7. Wuwusên sang pandhita ji/ ngandika marang sang nata/ hèh ki prabu paran

mangko/ pitutur ingsun mring sira/ 16)bab Kraton ing Ngastina16)/ yèn

gêmah arjane wuwuh/ atimbun pa-[2]ra narendra//

8. Ingkang padha sih sumiwi/ sumurut soring dhêdhampar/ kabèh17)

mêmpêng prasêtyane17)/ mung ana sandeyaning tyas/ ewuh pakewuh ing

cak/ rêksanên ucaping wiku/ 18)sumuyut ing lyaning praja18)//

9. Ana bêbasaning jamni/ wrêksa gung sinêmpal 19)kang pang19)/ sayêkti suda

[ayome]20) tan karya kusuting praja/ yèn kataman ing barat/ balik sira kang

marunggul/ 21)kêna ing basan tanpeman21)//

10) C. sang kusuma. 11) B=C. tansah ngancarani 12) B. dhaharane (dsl). 13) B=D. Dhaharan. 14)14) B. jêng ulun kados. 15) B. bêktining. 16)16) b.d. B A=B=C. karaton ing Ngastina. 17)17) B. angêpêng sêtyane 18)18) B. sumuwur ing lyan ing praja. C. sumawur ing lyan gara. 19) B. pangnya 20) b.d. B,C,D A. ayême 21)21) B. kênèng pocapan tan peman.

Page 106: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xi

xi

10. Arimu22) Si Pandhusiwi/ mungguha lakuning barat/ sangsayolèh turus

gêdhe/ tumrap ulading dahana/tan sirêp dening tirta/ layak bae wong

bêbruwun/ pangudine pasthi harda//

11. Balikan kulup sirèki/ kalamun animbangana/ rong prakara ing lupute/ kang

dhihin23) lawanan kadang/ kapindhonira tuwa/ kawêntar lyan praja saru/

ngrêrontog roning kang wrêksa//

12. Sirnaning arinirèki/ marga ing sira priyangga/ rontog ron wrêksa pamane/

lan sira kaprênah tuwa/ wajib angalarana/ cêkake24) pituturingsun/ anata

dayaning driya//

13. Ngumpulna para maharsi/ nanging pratingkah dènsamar/ mungna kang

piniji bae/ bisa tumuwuh ing sêdya/ kalakon têka puja/ yèn rosa purwaning

kayun/ mêtu têka sayêmbara//

14. Tanpa karya ing pamurih25)/ mijila ing sayêmbara/ têmah rame wêkasane/

ki prabu sira mijia/ mring paman ing Talkandha/ Sapwani sang

mahawiku26)/ lan27) si adhi Sokalima//

15. Purihên nungku sêmadi/ supaya dewa pa-[3]ringa/ nugraha gung28) mring

siranggèr/ rupane ingkang nugraha/ wong kang saguh nyirnakna/

kamladèyaning prajamu/ bangên29) saparoning praja//

22) C. adhimu 23) B. dhingin 24) B. cêkaking 25) C=D. pamulih 26)26) B. asma wiku. C. tama wiku. 27) B. myang. 28) B. gêng 29) C. bangêt

Page 107: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xii

xii

16. Wayah gumlewang Hyang Rawi/ Dhêstharata angandhika/ kulup iki wus

wayahe/ sira mundura ngadhatyan/ tumuli parentaha/ nimbali kang para

wiku/ Duryudhana ngaras pada//

17. Mundur ngarsèng sang palinggih/ dhasare pan wus tri dina/ ing sabên dalu

sang katong/ nimbali kang pra pandhita/ kang sudibyèng pamuja/ Santanu

putra [myang]30) wiku/ Rêksi Baratmadya putra//

18. Muja nèng dhatu pamêling/ tan lyan gêng ning kang subrata/ jayaning

karsa sang katong/ kunêng ingkang winursita31)/ winuwus32) kang praja

lyan/ sumêla carita33) ngayun/ ana laladaning sabrang//

19. Gumiwang araning nagri/ ingkang jumênêng narendra/ jêjulukira sang

katong/ Sang Prabu Suryaanggana/ siniwi kang pra raja/ kèh raja34) atur

panungkul/ putrine katur35) mawongan//

20. Tan ana pinujwèng36) galih/ wus kasèp tan arsa krama/ ana arine sang

katong/ putri 37)warnanya yu37) endah/ 38)kasor kang38) waranggana/

Suryawati kang jêjuluk/ diwasa tan arsa krama//

21. Kèh pra narpati minta sih/ mêkathik sêdyaning driya/ nanging tan ana

katampèn/ mangkana jêng srinarendra/ ing dalu pan supêna/ kramantuk

putrining ratu/ angrênggani ing Ngastina//

30) b.d. B,C,D A. sang. 31) C. kawursita. 32) B.wuwusên 33) B. caritèng 34) B. kandhih 35) B. mangka 36) B. pinudyèng. 37)37) B. warnane yu. C. warna ayu. 38) B=C. ngêsorkên

Page 108: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xiii

xiii

22. Jêjuluk Laksmanawati/ atmaja Sri Duryudhana/ sor waranggana citrane/

kadya wus sajiwasmara/ tan mantra yèn supêna/ lir satuhuning alulut/

marma tyasira sang nata//

23. Kakênan sajroning guling/ ka-[4]lihe sami pratiknya/ sajiwa raga ing

têmbe/ wunguning39) panendranira/ wong agung tyas mangarang/

kapirangu gandrung-gandrung/ amirangrong karurungan//

24. Midêr mring taman ngrêrêpi/ mangkana 40)udayaning tyas40)/ sangkal

wadung parisibèng/ wignyaning barang pakaryan/ sela krêsnardèng41) tirta/

kapan sun bisa kêtêmu/ lan si manis ing Ngastina//

25. Saron gung tinut ing gêndhing/ antara wuryaning mina/ mung sakêpriye

polahe/ janma tanbuh ing asmara/ pamurih wus sanyata/ adate sang

rêsmining rum/ tan kêna pisah42) sadhela//

26. Ya ta wau sri bupati/ èngêt kondur mring puranya/ nimbali patihe karo43)/

wastane ingkang taruna/ pun Gajah Antisura/ jêjuluke ingkang44) sêpuh/

Patih Gajah Satrutapa//

27. Kalihe manjing jro puri/ sumiwi ngarsa narendra/ angandika sang akatong/

hèh Satrutapa wruhanta/ karo sun piji padha/ sirnakna wiyoganingsun/

susah kêmbanging palastra//

39) D. ngunguning. 40) B. osiking driya. C. udayaning driya. 41) B=C. krêsna nèng. 42) B. misah 43) B. kabèh 44) C. kakang

Page 109: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xiv

xiv

28. Nêmbah matur kyana patih/ pukulun jêng srinarendra/ paran purwa

wiyogane/ manawi pun Satrutapa/ sagêd amulyakêna/ angandika sang

aprabu/ sungkawèngsun anglêngkara//

29. Patih tuwa matur malih/ jêmak45) panjênêngan nata/ pae lawan kawulane/

ing sabarange bineda/ yèn wong agung supêna/ minangka sasmita tuhu/

kang kalingling jroning nendra//

30. Wahanane anampèli/ kalamun abdi paduka/ yèn tilêm ngorok sumênggor/

supênane kalayaban46)/ margi47) [kèhing panggagas]47)/ wahanane 48)[sêling

sambut]48)/ 49)[têbih dhatênging sasmita]49)//

31. Ya ta wau sri-[5]bupati/ myarsa turing patih tuwa/ kadya binerat susahe/

ngandika srinaranata/ hèh bapa wruhanira/ ing ratri goningsun turu/

ngimpi rabi putri endah//

32. Panêngran Lêksmanawati/ putrining natèng50) Ngastina/ tanah Jawa

laladane/ bapa tan mantra supêna/ kadi yêktine51) krama/ ing

satanginingsun turu/ kongsi ana sêtêngah jam//

33. Sih katon lungguh sumandhing/ sun punggêl ing karsaningwang/ sun

jukuk ing rose bae/ impèn sun gawe sanyata/ lamun sun tan mêngkuwa/

kang dêlongèh jroning turu/ sêsotyaning wong Ngastina//

45) B=D. jêmaka 46) B. anglêmpara 47)47) b.d.B. A=C=D. kathah panggaglak. 48)48) b.d.B. A=C=D. tampi sambuk. 49)49) b.d.B. A=C=D. miwah malbèng pakunjaran. 50) B. katong 51) B. yêktining

Page 110: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xv

xv

34. 52)Pratignyaningsun52) ngêmasi/ urip tan kinumpul lawan/ bojoku wong

dlongèh-dlongèh53)/ sun tan bisa nanggulanga/ karsèngsun daya-daya/

wurung rabi sida lampus/ wirang yèn tan kalakona//

35. Satrutapa karsa mami/ sun kêpung praja Ngastina/ supaya girisa tyase/

sang aprabu ing Ngastina/ mangsa sandhanga lima/ patih tuwa nêmbah

matur/ dhuh gusti jêng srinarendra//

36. Kamipurune kang abdi/ umatur ing jêng paduka/ saking katrêsnan54)

èstune/ botên umatur nyênyamah/ mojar nèng55) srinarendra/ èstu paduka

sang prabu/ ratu punjul tri bawana//

37. Sintên ingkang animbangi56)/ kaprawiraning ayuda/ tuhu 57)yèn ratu57)

kinaot/ marma kathah kang pra raja/ nungkul tan sarana prang/

58)nglêlabêt-labêting enu58)/ tumêrah ing padukendra//

38. Gunggunging kang pra maharsi/ sakawit rama paduka/ tumêrah dalah

samang-[6]ke/ tan kenging yèn winicara/ 59)manggung mangayubagya59)/

punika gusti sang prabu/ wit rêrasaning pra arja//

39. Dibya prawiraning janmi/ kang sagêd nênuba wana/ ngêlêbi bantala

bakwe/ yêkti sor lan tyas raharja/ sih ing rat paramarta/ punika dibya

linuhung60)/ miwah rinangkêpan wiyar//

52)52) C. pratignyanira 53) B. dhewe 54) C. trêsnaning 55) C. sêjane 56) C. nimbangi 57) D. ratu yèn. 58)58) B. nglanglabêt-labêting dangu. C. nglalabêti ênu-ênu. 59)59) B. mung anggung ngayubagya 60) B. linuhur

Page 111: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xvi

xvi

40. Basan wiyar amriksani/ lêlabuhaning dumadya/ tan mung manusa èstune/

nadyan kewan walang taga/ yèn sampun kinawruhan/ saèstunipun61)

piturut/ tur botên saking62) rêkasa//

41. Ya ta wau sribupati/ myarsa turing patih tuwa/ sakala63) kanggêg driyane/

poma robing kang budaya64)/ Ki Tuwa Satrutapa/ 65)pama Setu Banda

Layu65)/ ngandheg isining66) samodra//

42. Mangka bèr anganan ngering/ nêlêsi ing kyana patya/ kya67) patih maju68)

ature/ dhuh gusti srimaharaja/ wontên dayaning driya/ ing karsa murih

lêstantun/ prayoga ucaping praja//

43. Lan wontên kirata69) malih/ traping arsa jatu krama/ sinangkan wicara70)

asor/ sanadyan trahing ngawirya/ mangka mrih trahing pidak/ kêdah miluta

ing ngayun/ supadyantuka ing karya//

44. Kawula miyarsa warti/ praja71) Ngastina kancikan/ pandhita sabrang

sangkane/ saking ing Ngatasmaruta/ putra Sri Baratmadya/ jêjulukira sang

wiku/ wasta Dhahyang Kumbayana//

45. Yèn ing sabrang tanpa tandhing/ ngratoni para pandhita/ 72)binapa guru

sakèh72) wong/ duk swargi rama paduka/ Sang Prabu Suryabrata/ puruhita

mring sang wiku/ Nata Rêsi [7] Baratmadya//

61) C. saèstune dèn 62) D. mawi 63) C. kalangkung 64) C. sadaya 65)65) B. pamane Ubanda Layu. 66) B. ilining. (dsl.) 67) B=C. ki 68) C. laju 69) C. rèrekan. D. kerata 70) D. wacana 71) D. nagri 72)72) B. pra beda lan sakèhing.

Page 112: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xvii

xvii

46. Rama paduka sang aji/ pinutra sinaudara/ lir nunggil73) bibi esthane/ lan

Sang Wiku Kumbayana/ saking pamyarsa kula/ nèng Ngastina ginaguru/

binapa mring srinarendra//

47. Obah osiking nagari/ mijil saking sang pandhita/ barang sang nata karsane/

mawi nantun têtarosan/ yèn sang wiku tan rêna/ sinalinan sêkaripun/

karêm ing sinom logondhang//

II. S I N O M 1. Dhuh gusti srimaharaja/ ing karya mamrih prayogi/ winawang lampahing

praja/ tan pae margining warih/ karya enggal lêstari1)/ lahar lêbak

marginipun/ pêpundhung tan tinrajang/ pae tingkahing sujanmi/ darbe reka

tuwin darbe pamriyoga//

2. Ewadene ingkang tirta/ lampahe têmah lêstari/ dumugi ingkang sinêdya/

makatêna sribupati/ prayogi saking aris/ purwa wasana2) rahayu/ yèn lir

karsa paduka/ ingangkah sangkaning jurit/ anjawine yèn tan kenging

[pinrayoga]3)//

3. Marma paduka sowana/ mring ramanta sang maharsi/ kang dêdunung

Sokalima/ ambêktaa bulu bêkti/ kaputrèn ingkang adi/ tumrapa mring sang

rêtnayu/ lan brana guru bakal/ miwah dêdamêling jurit/ kang prayoga

wêdalan nagri Gumiwang//

73) B. nunggal 1) C. lastari 2) C. wusana 3) b.d. B,C,D. A. pinaryoga

4. Dwiradha4) turangga rata/ kang pantês katur sang aji/ punika gusti

prayoga/ tan karya susahing abdi/ kenging sang raja putri/ adat [8] ing

Page 113: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xviii

xviii

karsa 5)sring lulus5)/ ngemana wadya tuwan/ sampun dumèh guna sêkti/

yèn sêsami-sami titahing jawata//

5. 6)Angamungakên6) Gumiwang/ kang sinèrèn guna sêkti/ tan beda liyaning

praja/ 7)ingkang sami7) guna sêkti/ yèn praja8) tanah Jawi/ malah kasusrèng

jana gung/ pangungsèning aguna/ kêdhunging puja sêmèdi/ ulêkaning

ngalêmpak nèng tanah Jawa//

6. Sêktining [tiyang]9) Gumiwang/ prasasat toyaning kali/ miwah toyaning

bangawan/ sadaya malbèng jaladri/ tan 10)lyan ing10) tanah Jawi/ ingkang

mangka samudra gung/ jêr Hyang Wisnu Bathara/ dumunung ing nuswa

Jawi/ upamine pawaka wadya11) Gumiwang//

7. Kang ngrêksa ing 12)pra jawata12)/ Sang Bathara Wisanggêni/ nênggih

Sang Bathara Brahma/ yèn maruta ingkang abdi/ ratuning angin-angin/

dumunung Bathara Bayu/ mangkya wus anèng Jawa/ prabuning prawira

sêkti/ wus kinumpul ngêratu nèng13) Batharendra//

4) B. dirada (dsl.) 5)5) C. sri lulut. 6)6) B. angamungkên ing. 7)7) D. kang sinèrèn. 8) B. nagri 9) b.d. B. A=D. tanah 10)10) B. liyan 11) B. nagri 12)12) C. para jawata. D. praja jawa. 13) B. mring

8. Lêlajêr ing tanah Jawa/ pinutra Hyang Surapati/ ing pundi margane jaya/

prasasat mandêng Hyang Rawi/ kalamun sribupati/ tan dhaharing atur

Page 114: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xix

xix

ulun/ kados yèn kalampahan/ padukantuk margi gampil/ srinarendra alon

wijiling wacana//

9. Iya bapa sun tarima/ pamrayogamu mring mami/ hèh Apatih Antisura/

undhangna sakèh bupati/ kêrigên ywa14) na kari/ tanapi 15)prajurit

ingsun15)/ gêgaman dènsamêkta/ sira manjinga jro puri/ kalumpukna

kabèh brana ing Gumiwang//

10. Andhungan gêgamaning [9] prang/ kang padha 16)linuwih-luwih16)/

kumpulna ge dèn samapta17)/ kang bakal katur rama ji/ raja kaputrèn adi/

bakal agême sang ayu/ ruktinên gêndhaga mas/ rata titihan rama ji/

pangiride turangga ingkang prayoga//

11. Busananing kang turangga/ pisungsung Ratu Sarwanti/ buntêlên baludru

pita/ lan gajah Si Pamugari/ saplanane ywa kari/ rakitên wuwuhên bagus/

sêrati18) Ratu Mlawa/ kang wus19) wruh têkoning20) hèsthi/ parentaha

sarupane bocah buta//

14) C. ya 15)15) C=D prajuritipun 16)16) C=D luwih-linuwh 17) B. samêkta (dsl.) 18) B. sarating 19) B=C. wis 20) B. têngkoning.

12. Ing laku kaparêng21) wuntat/ ywa karya kagèting janmi/ sesuk samangsa

samêkta/ tatanên lakuning baris/ aja numpang tumindhih/ sirêping karsa

Page 115: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xx

xx

sang prabu/ Dyan Patih Satrutapa/ bukuh umatur sang aji/ dhuh dewaji

wontên malih tur kawula//

13. Yèn ngancik têpining praja/ kèndêla ing sawêtawis/ padukènggal utusana/

tur uninga ing sang yogi/ yèn wus kapriksan dening/ ramanta sang

mahawiku/ manggèning pamrayoga22)/ saèstu saking sang rêsi/ kados

botên sang wiku karya sangsara//

14. Mèsêm sang nata ngandika/ sangsaya bolong tyas mami/ yèn mangkono

sira bapa/ milua ing karya mami/ yèn arjaning pênggalih23)/ sira dhewe

kang sun utus/ 24)marga sang apandhita24)/ wis kulina ing sirèki/ dadi nora

pinaido lakuning wang//

15. Kya patih matur sandika/ wus kondur sri narapati/ sadalu datanpa nendra/

ketang aturing25) apatih26)/ pisung-[10]sung pinaranti/ kang badhe katur

sang ayu/ ingasta juga-juga/ sinawang liniling-liling27)/ gung sinabda lir

brêmara nguswa28) sêkar//

21) C. kaperang 22) B=C. pamriyoga 23) B. lumaris 24)24) C. amarga sang pandhita. 25) C. ature 26) B. ki patih. 27)27) B=D. liningling 28) C. ngisêp

16. Jêjimate wong Gumiwang/ agêmên pisungsung mami/ sêsupe maniking

toya/ anggonên dariji manis/ sêngkang seta bang wilis/ sangsangna

Page 116: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxi

xxi

mênawa patut/ sêndarining kukila/ 29)sêsawi tinraping29) nagri/ sun

sawange dhewe gusti warnanira//

17. Kunêng wau srinarendra/ sadalu 30)tan antuk30) guling/ pijêr31) ngrungrum

mriyêmbada/ raja kaputrèn liniling32) / anggung 33)ingarih-arih33)/

pinindha-pindha sang ayu/ èngêt srinaranata/ myarsa swaraning kang

pêksi/ putêr seta srigunting kuthilang prênjak//

18. 34)Pan mèh rahina34) sêmu bang/ surya nèng pucaking wukir/ ujwalèng ron

maya-maya/ pindha rêtnaning hèr gêni/ mijil [saking]35) botrawi/ 36)myat

ing mina runtung-runtung36)/ molah agêbyar-gêbyar/ kataman ujwalèng

rawi/ srinarendra kacaryan miyat ing mina//

19. Anggung37) dènnya angudrasa/ dhuh intêne wong sabumi/ myata

rêsmining kang mina/ anganti sihira yayi/ marma gung marêpêki/ satêmah

mangsa lêlumut/ lah gusti sêbarana/ bêrondong dimène bukti/ sinasambi38)

sang nata ngundhuh puspita//

29)29) B. sêsawining nraping. 30)30) B. tan pantuk. 31) C. pijêng 32) B=D liningling 33)33) C.ingasih-asih 34)34) D. mèh rahina pan. 35) b.d. D. A,B,C. maring 36) B=D. myat ingkang mina ngruruntung. C. myat ing mina angruruntung. 37) C=D. agung 38) B=C. sinambi

20. Ana kang anjali seta/ mêgar gandane nêlahi/ ratuning wangi sadonya/

ngalumpuk mring wida putih/ pinêthik tinatinggil/ ingèsêman sêpêt madu/

Page 117: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxii

xxii

anggung dènnya nêmbrama/ adhuh mirah ingsun gusti/ sangsangêna kang

sêkar anjali seta//

21. Kunêng ga-[11]ntya kawuwusa/ Kusuma Suryadiwati/ marpêki39) gyaning

sang nata/ umatur saha wor tangis/ 40)èngêta kakang Aji40)/ amicara kang

buh-êmbuh/ tan nganti pitung kêcap/ gyanira matur sang aji/ angêting tyas

41) sigra rinangkul sang retna41)//

22. Rara42) sira adandana/ sun gawa suwita maring/ jêng sinuhun ing

Ngastina/ têlatah ing nuswa43) Jawi/ ratu pawira sêkti/ dhasar bisa dadi

dhukun/ nambani wong kedanan/ pasthi bisa gêlis mari/ saranane putrane

ingkang wanodya//

23. Ayu punjul sêsamèng dyah/ jêjuluk Lêksmanawati/ kasusra gung

sinuwitan/ ing narendra manca bumi/ matur sang raja dèwi/ jampine dene

kumênyus/ têmbe kula kènginga/ dhêdhèrèk tumut pêpilis/ sokur angsal

jêjampi atising44) badan//

24. Sang nata sampun busana/ sakapraboning narpati/ mijil saking prabarêtna/

tan pisah lawan sang dèwi/ orêg sagung kang nangkil/ mèt papan sajuru-

juru/ gumrah swaraning bala/ kadya trunaning udadi/ asrang sinrang

gumulung agêgolongan/

39) C. mrêpêki 40)40) B. èngêta rama aji. D. dhuh èngêta rama ji. 41)41) B=D. sigra rinangkul kang putra. 42) B. mrara B. lara 43) B. nusa D. nungsa 44) C. tatasing D. angêting

25. Patih Gajah Satrutapa/ mangka panganjuring jurit/ angrèh madya ing

amanca/ dlêdêg lir ilining warih/ banderanira wilis/ aciri putri manêkung/

Page 118: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxiii

xxiii

ing wuri gêgotongan/ pisungsung gêgaman jurit/ kinothakan tinêngran

warnaning gaman//

26. Kang isi rêtna busana/ dèncèt pi-[12]narada kuning/ 45)tinulis araning

brana45)/ ginotong (wong)46) manca bumi/ 47)gamelan kang nambungi47)/

48)pelog muni ladrang mandu48)/ priyayi langên praja/ ngêlik nèng jroning

bêdhati/ kadya pêksi cintaka sumêlêt rênyah//

27. Têlas ingkang langên praja/ prajurit jro kang nambungi/ kang samya

wahana kuda/ têtindhih para bupati/ longkang-longkang dèn goni/ naracak

gêgaman ganjur/ jêjèbèng49) sang arêtna/ sarta busana sarwi brit/ yèn

dinulu kadya kang wana kawlagar//

28. Pinilih wayahing janma/ kang lagya nêdhêng birahi/ samya50) brêngos

kêkêtugan/ solahe lir jayèng jurit/ ing wuri kang nambungi/ patih anom

gêng aluhur/ ran51) Gajah Antisura/ sêmbada wahana hèsthi/ anindhihi

sakèhing prajurit dharat//

45)45) tb. C. 46)46) C. gamêlan ingkang nambungi. 47)47) C. pelog muni barungi. 48)48) C. swaranira amangungkung. 49) C=D. jèbènge 50) D. sami. 51) C. lan

29. Watara mung sangang lêksa/ ing wuri srinarapati/ munggèng rata nawa

rêtna/ jajar lan sang rêtnèng puri/ tinon kadi pênganti/ anggêbêl kang

Page 119: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxiv

xxiv

miyat nglurung/ sawênèh ana nyakra/ yèn akrama sribupati/ baya iki

pangarake srinarendra//

30. 52) Wusnya budhal srinarendra52)/ ing wuri wadya kapilih/ bagus tur

maksih taruna/ kang sinandhang mung jêmparing/ garêbêg rata rukmi/

busanane abra murub/ lir panjrahing puspita/ tinon sêmune nglangêni53)/

kapara doh untabing bala54) raksasa//

31. Yeku buta têtêlukan/ prajane ing Jongbi-[13]raji/ rajane55) pan wus

palastra/ aran Prabu Kalamurti/ anake kang gumanti/ aran Raja

Kalamrêcu/ bala tanpa wilangan/ ing laku kinon mungkasi/ gora godha

lampahing bala raksasa//

32. 56)Ana jungkir56) jumpalikan/ wênèh jêngking ngolang-ngaling/ kang

prawira ngundha-undha/ 57)tinadhahan lawan57) gigir/ miwah kang main

bindhi/ gêgêntèn pukul-pinukul/ yêksa lit turut jurang/ ingkang jro

banyune mili/ alêlangèn silulup ngupaya mina//

52)52) B. swusnya budal sang nata. 53)53) C. ngangêni. 54) C. wadya. 55) C. ratune. 56)56) C. ajêjungkir. 57)57) B. sami tinadhahan.

33. Nêngna budhale sang nata/ ucape kawula kari/ jalwèstri angudarasa/ ing

karyane sribupati/ akèh sandeyèng ati/ marma bingung ting bilulung/

Page 120: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxv

xxv

wuwusên Satrutapa/ ing 58)mangka laku58) pangarsi/ tan kawarna lampahe

sukaning59) marga//

34. Mèh ngambah têpining praja/ wus kèndêl cucuking baris/ kyana patih

miyak wadya/ mêrpêki rataning gusti/ sêrati angèndêli/ kya patih ambuka

pintu/ sang nata 60)mèsêm mangwang60)/ Satrutapa matur aris/ dhuh dewaji

ing mangke lampah paduka//

35. Mèh ngancik praja Ngastina/ yèn parêng karsaning gusti/ prayoga

kinèndêlana/ lan malih papan prayugi/ wana tur pêrak kali/ karya

pasanggrahan agung/ gampil ngupaya boja/ lan sintên karsaning gusti/

ingkang utus malbèng dhukuh Sokalima//

36. Angandika srinarendra/ bapa ywa tanggung ing kardi/ sira dhewe

lumakua/ sebaa mring sang maharsi/ matur-[14]a karya mami/ prayoganên

ing aturmu/ sun bodho maring61) sira/ salining têmbang kang bêcik/

lumungsurèng sinom kinanthi saosna//

58)58) B. laku mangka. 59) C. suraning 60)60) B. mèsêm mawang. C. mesês mangwang. 61) B. marang (dsl.)

III. KINANTHI

Page 121: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxvi

xxvi

1. 1){Kyana patih}1) sêmbah mundur/ praptaninggon sung2) udani/ karyane

malêbèng3) praja/ mring pangarsane prajurit/ mangkana wus tilar kuda/

mung sêkawan kang tutwuri//

2. Kunêng wuwusên sang prabu/ saungkure kyana patih/ nimbali mantri

Prameya/ desa kinon angidêri/ nyêbar danane sang nata/ supayelang

sanggarunggi//

3. Kang5) ngubêngi catur wadu/ warata wong desa pinggir/ danane sri-

naranata/ wuwusên rêkyana patih/ tan pêgat pamurihing tyas/ ing laku

aywa ngagèti//

4. Kunêng patih mèh tumanduk/ ing dhukuhe6) sang maharsi/ nahan kang

nèng Sokalima/ Rêksi Baratmadyasiwi/ pinarak nèng pacrabakan/ lan

garwa Dèwi Karpini//

5. Lan ipenira Sang Wiku/ Karpa Sang Suwedasiwi/ miwah Bambang

Aswatama/ cinarita sang maharsi/ lagya mundur 7)[saking pura]7)/ 8)ing

dhatu Ngastina puri8)//

1) # A,B,C,D. Kya patih tur 2) D. tur. 3) D. lumêbèng. 4) B. kên. C. kêng. 5) B. ngêgèti. 6) B. dhepoke. 7)7) b.d. B. A,B,C. king kadatyan 8)8) B. praptèng dhepok sang wa linggih.

Page 122: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxvii

xxvii

6. Pamêlêngan gyan mangumpul/ karsane srinarapati/ 9)sagung kang9) pra

kamituwa/ yèn dalu nungku sêmèdi/ lumakyèng karsa narendra/ ngandika

Durna maharsi//

7. Mring Sang Waranggana sunu/ kulup sira sun jarwani/ kang padha nèng

pamêlêngan/ anutug kongsi sawêngi/ panêmbahan [15] ing Talkandha/

twin10) Sang Wiku Banakêling//

8. Wit karsaning nata wiku/ ambêbangus marang siwi/ nanging rinangkêpan

wulang/ umatur sang wiku siwi/ kang pundi karsa narendra/ marma

subrata kapati//

9. Ngandika malih sang wiku/ marma kulup sun arani/ pangasah ngiras

pangampah/ sêmune liru10) ing galih/ andikaning mring kang putra/

sarirane mêmijèni12)//

10. Ginalih 13)wus anèng13) pungkur/ seje ingkang mikantuki14)/ [pinurih]15)

pinêsu dahat/ sirnane ingkang kalilip/ mijila sihing jawata/ brasthaning

rêncaking galih//

11. Ing sirnane kang pra ripu16)/ mijila lyaning17) narpati/ sumambung Sang

Harya Karpa/ dhuh panêmbahaning mami/ botên kadosa sang nata/

paribasan mungal-mungil//

9)9) D. ing sagung. 10) B. myang. 11) C=D. kliru. 12) C=D. amijèni. 13)13) C=D anèng. 14) B.angênèni. 15) b.d. C. A,B,D. pamurih. 16) B. tripu.

17) C. tyasing.

Page 123: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxviii

xxviii

12. Yèn sampuna sang aprabu/ winastan hardèng pamêlik/ ing mangkya18) jrih

mastanana19)/ sang wiku alon dènnya ngling/ umpama wong 20)brangta

mring dyah20)/ ing sêdya rada mêraki//

13. Winarna langêning wiku/ manyura mencok 21)pang wriwrin21)/ munya

yayah asasmita/ adat 22)mrak yèn22) wanti-wanti/ panguwuhe bèn asaban/

wontên kang sujamna prapti//

14. Ya ta sang pandhita muwus/ mring putra sang wiku siwi/ kulup pariksanên

jaba/ manawa na janma23) prapti/ sanadyan iku kukila/ jêr24) kêna yèn

dititèni//

15. Ing samangsa 25)[kêrêp ngungkung]25)/ yèn rina dhayoh kang prapti/ [16]

yèn bêngi klêbon dursila/ Bambang Swatama wus mijil/ dyan

mangwang26) kang nèng sor wrêksa/ wong lima 27)[marbukuh linggih]27)//

16. Sigra pinarpêkan [gupuh]28)/ Swatama têtanya aris/ pundi wismane ki

sanak/ miwah kang sinêdyèng galih/ kang tinanya rum mangrêpa/ umatur

29) [saha wor manis]29)//

17. Kawula tiyang martamu/ ing sabrang sananing abdi/ saking30) Nagari

Gumiwang/ cinundakèng mring sang aji/ kang ngrênggani ing Gumiwang/

bêbisikirèng narpati//

18) C. mangka. 19) C. mêstanana. 20)20) C. brata mari dyah. 21) B. pang wringin . C. waringin. 22)22) D. mêrak. 23) D. jalma.

24) B. jêg. 25)25) b.d. D. A,B,C. krêp nyangungung. 26) B. mawang. 27)27) b.d C. A,B,C. bukuh alinggih. 28) b.d. C. A,B,C. uwus. 29)29) b,d. B. A,C,D. sah wor mêmanis (dsl.). 30) D. sangking.

Page 124: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxix

xxix

18. Suryaanggana Sang Prabu/ kunêng kang tanya ing Jawi/ sang maharsi

ngungak-ungak/ myat sang tamu wus kaèksi/ ana karasa ing driya/ ing

solah katamèng galih//

19. Ing tyas mangu kadung-kadung/ gajêg supe gajêg eling/ osik 31)jroning

wardayanya31)/ sun sêsawure ta dingin/ yèn têmên panabdaningwang/

kang pasthi gêlêm nauri//

20. Ya ta Ki Apatih Satru-/ tapa sadangunirèki/ tansah tumungkul kewala/

sadhela tumênging nginggil/ ing solah bawa tan samar/ mung warna

salangkung salin//

21. 32)Satêmah ing driya32) kadung/ tansah osik jroning galih33)/ sapa wonge

kang wania/ solah-solah ngwangun34) panti/ ya ta Durna sru manabda/ hèh

Satrutapa sirèki//

22. Baya ta lali maring sun/ layak bae sira pangling/ jêr 35)dhèwèk iki35) wis

[17] tuwa/ lawas tan têmu sirèki/ kyana patih duk miyarsa/ tan saranta

malayoni//

23. Ambruk sumungkêm ing suku/ alara36) dènira nangis/ ciptaning tyas kyana

patya/ èngêt gustine kang lalis/ Sang Aprabu Suryabrata/ kang siniswa

sang maharsi//

31)31) B. sajroning wardaya. 32)32) D. tansah ing driya dung kadung. 33) B. ati. 34) B. wangun. 35)35) B. dhèwèkeki. 36) C. kalara.

Page 125: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxx

xxx

24. {Baratwaja}37) 38)nata wiku38)/ marma sru rêkyana patih/ karuna nungkêmi

pada/ alara39) dènira nangis/ Druna nglut dadya40) karuna/ Ki Luhanti Sura

Patih//

25. Purnane ing galihipun/ wus rakit dènira linggih/ angling Dahyang

Kumbayana/ hèh patih paran sirèki/ basuki ing praptanira/ ora nyana

ingsun iki//

26. Katêmu lawan41) sirèku/ umatur rêkyana patih/ pukulun sang pinandhita/

pangèstu paduka gusti/ dene sagêd asêmewa/ ing ngarsa sang narpa siwi//

27. Ngandika malih sang wiku/ gustinira anak aji/ apata padha raharja/

mangkana rêkyana patih/ myarsa sabdane42) wakendra/ sumungkêm pada

anangis//

28. Lir wadon panjritira sru/ Durna ngartika ing galih/ nahan sirêping karuna/

Satrutapa matur aris/ rayi paduka sang nata/ sampun lami dènnya lalis//

29. Antawis sêwulan taun/ putra paduka sang aji/ konduripun mring

kamuksan/ wayah paduka gumanti/ mangrênggani ing Gumiwang/

pangèstu paduka gusti//

30. Tan wontên ingkang barênjul/ [18] punggawa samya ngastuti/ nadyan abdi

manca praja/ sadaya samya43) sumiwi/ tuwin sagung yêksa tawan/

mangayubagya ing gusti//

36) # A,B,C,D. Baratmadya. 38)38) C. sang awiku. 39) C. kalara. 40) B=C kadya. 41) C. marang. 42) B. sabda sang. 43) B. sami.

Page 126: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxxi

xxxi

31. Nalika jumênêngipun/ wayah paduka sang aji/ putra paduka ing Mlaka/

Sang Prabu Jayadimurti/ kang umadêgkên narendra/ lan kawula angalihi//

32. Wusing ngastuti pra wadu/ kawula nyuwun lumingsir44)/ kang kinarsakkèn

gumantya/ mangka patihing sang aji/ anak kawula pun Gajah/ Antisura

kang kinapti//

33. Rèhning kawula wus45) sêpuh/ nanging kalilan nuntuni/ ngandika

Bêgawan Durna/ tan kayaa anak aji/ sêming bapa mring jêng rama/

kanyatanane nandhani//

34. Gurune kondur mring dunung/ tan lawas nuli nututi/ akèh siswane jêng

rama/ tan kaya mring anak aji/ krêp sinawung ing wacana/ Satrutapa

matur manis//

35. Sedaning gusti sang wiku/ sintên mangke kang gumanti/ ngrênggani

Atasmaruta/ Dahyang Kumbayana angling/ o yayi ora kayaa/ sun dhewe

ingkang karya tis//

36. Nalika sugêng sang wiku/ ingsun kinèn gumantya ji/ lan nambut asilèng46)

krama/ sun sugal tan mituruti/ têmah anis tinggal praja/ jêng rama dhahat

sêmu runtik//

37. * Jêng rama tumamèng dhatu/ arda gone asêmèdi/ sanalika muksa

mengkrat/ sirna Praja Ngatasangin/ purna 47)jurang gunung47) alas/ sun

iki kêtaman runtik// *

44) C. gumingsir. 45) C. pun. 46) C. susilèng. 47)47) B. gunung jurang. * * Bait 37 tidak terdapat pada naskah C.

Page 127: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxxii

xxxii

38. Kya patih ma-[19]tur nalabung/ ing wuwus lir mêmêgati/ mangkana ing

aturira/ gusti Sang Tanaya Rêsi/ sowan kawulèng paduka/ ingutus maring

jêng gusti//

39. Wayah paduka sang prabu/ ing Gumiwang Sribupati/ Narpati

Suryaanggana/ yèn parêng ing karsa gusti/ wayah paduka sang nata/

kenginga lajêng sumiwi//

40. Ing jêng paduka sang wiku/ ing karya arsa minta sih/ mangkya48) nèng

têpining praja/ marma kèndêl sribupati/ anganti lampah kawula/ kang

dinuta tur udani//

41. Kalamun èstu saharju/ ing galih paduka gusti/ wayah padukèstu sowan/

yèn paduka tan marêngi/ sayêkti wangsul kewala/ mung nênuwun ingkang

mugi//

42. Dohna dukaning sang wiku/ lêpata ing tulah sarik/ mandar aparinga

mulya/ ing pangèstu sang maharsi/ ngrênggani Praja Gumiwang/ ya ta

Kumbayana Rêsi//

43. Miyarsa gumujêng guguk/ monyor-monyor 49)dènira ngling49)/ adhuh

putuku kêbapan/ ngandika matur50) sang yogi/ mring putra Sang

Aswatama/ papagên sutamu kaki//

48) B. mangke. 49)49) C. dènnya angling. 50) B. malih (dsl).

Page 128: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxxiii

xxxiii

44. Barênga lan pamanamu/ Si51) Patih Satrutawèsthi/ kang liningan samya

linggar/ kunêng52) Karpa lan Karpini/ siyaga badhe pamboja/ wong

sadhukuh53) amiranti//

45. Kunêng kang siyagèng wangun/ wuwusên srinarapati/ Sang Aprabu

Suryanggana/ 54)kang kêkuwu54) jaban nagri/ karya kutha pacangkraman/

[20] sanega para bupati//

46. Lan na karya tarub agung/ pasewakan wus miranti/ ngiras kinarya bujana/

karênan tyasnya sang aji/ banjêng wismaning bupatya/ ngubêngi

prabaning aji//

47. Mung rasêksa wil myang55) diyu/ bale nèng pinggiring kali/ mèt papan56)

cêlak wanarga/ sabên dina dènlanglangi/ kang57) karya rusuhing tingkah/

winasesa dènpatèni//

48. Tan wus karsane sang prabu/ nyêbar dana sabên ari/ lulut sih wong

padêdesan/ wong desa doh samya prapti/ dodol laris kadi pasar/ têmbange

salin rêncasih//

51) B. Ki. 52) B. nahan. C. ya ta. 53) B. sapuluh. 54)54) D. kêkuwuning. 55) D. lan. 56) B. papat. 57) B=C. sung.

Page 129: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxxiv

xxxiv

IV. DHANDHANGGULA

1. Wus misuwur mring jroning nagari/ 1)lamun ing Dhukuhan1) Sokalima/

katêkan ing ratu gêdhe/ sabrang prajanira gung/ ing Gumiwang araning

nagri/ jêjuluk Suryanggana/ praptane kumudu/ 2)puruhitèng Dahyang2)

Druna/ wus akarya kutha gung winangun asri/ layak durung kapirsan3)//

2. Kèh panarkane kawula cilik/ wênèh-wênèh bêcik miwah ala/ suwe-suwe

kèh bêcike/ lan ana critèng pungkur/ pagêdhongan lamun sang aji/

Srimaha Duryudana/ wus myarsa kalamun/ ana narendra gung prapta/

4)lan anjujug asramanya sang4) maharsi/ ing Dhukuh Sokalima//

3. Lan wus nyundaka srinarapati/ nalika mantri lumaksana/ bali katur

sasolahe/ kunêng wau sang prabu/ animbali Rêsi Sapyani5)/ prapta ing

pamêlêngan/ [21] ngandika sang prabu/ paman Sapwani andika/ lumakua

6)kapanggiha bapa6) rêsi/ mring7) Dhukuh Sokalima//

4. Pakênira têmua pribadi/ paran nyatane ingkang pawarta/ yèn Bapa Durna

samangke/ katamuan ratya gung/ têka sabrang paraning kapti/ anggawa

bala wendran/ paman karsaningsun/ kalamun sang nata sabrang/ ing

têkane kudua mêmitra bêcik/ manira arêp tampa//

1)1) B. kalamun ing dhukuh. C. lamun padhukuhan. 2)2) D. puruhita Hyang. 3) D kapriksan. 4)4) C. mangkya arsa anjujug risang. 5) B. Sapwani (dsl.). 6)6) D. kapanggih ing paman. 7) D. ing.

Page 130: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxxv

xxxv

5. Lamun karêpe ratu kang prapti/ kumudua angayoni prang/ manira suguh

yêktine/ ya ta wau sang wiku/ 8)duk miyarsa8) sabdaning aji/ mèsêm lan

aturira/ adhuh sang sinuhun/ paranta karsa paduka/ tan saranta kasêsa

punapa9) kardi/ nir driya paramarta//

6. Kirang sarèh kaecalan yêkti/ kaprawiran utamaning yuda/ kêdah awas10)

pamawase/ mangka ratu kang rawuh/ wus sinêdya amangun jurit/

sanadyan dawêg11) prapta/ ing karya wus dinum/ duk angkate saking praja/

wus miranti [ing upakartining]12) jurit/ tan kadi jêng paduka//

7. Têka gugup kudu ngajak jurit/ waos taksih13) sumladhang 14)nèng

plangkan14)/ punapa tinandukake15)/ dhuh anggèr jêng16) sinuhun/

katêlanjur pun bapa yêkti/ kamipurun nyênyampah/ ing karsa sang prabu/

taha lamun amêjana/ ing kadibyan paduka sêktining jurit/ matur saking

gêng trisna//

8. Jêng paduka ratya gêng linuwih/ tur siniwi [22] para raja-raja/ sor dhampar

tanpa sêlane/ santana prawira nung/ wus kasusra ing manca nagri/ wil diyu

myang17) [rasêksa]18)/ sumiwa sang prabu/ 19)tri bawana jêng paduka19)/

20)jêng paduka ratu kêkasihing widhi20)/ bêg darma paramarta//

8)8) B. dupi myarsa. (dsl.). 9) D. pan tanpa. 10) B=C. putus. 11)11) B=C. nêmbe. 12)12) b.d. D. A. sapalakartining. B=C. ing sapakartining. 13) C. maksih. 14)14) B. palangkan. C=D. kang plangkan. 15) B. pinandukake (dsl.). 16) D. sang. 17) D. lan. 18) b.d. B,C,D. A. raksêsa. 19)19) C=D. kawentar ing tri bawana. 20)20) B. ratu agung jinurungan bathara ji.

Page 131: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxxvi

xxxvi

9. Rayi paduka Kurawa sami/ asih lulut ambapa narendra/ paran manggung

landeyane21)/ ing pundi marginipun/ yèn paduka dèrènga myarsi/

dhatênging22) nata sabrang/ sayêkti aluhung/ enggal paringa sêsêgah/ kang

prayoga 23)kautamèning miranti23)/ sênênging pasanggrahan//

10. Kawistara 24)santosaning galih24)/ raharjèng25) tyas mrih amigêna/ punika

nggèr sayêktine/ lan malih jêng sang prabu/ bok kêsupèn ing karsa

mamrih/ ngumpulkên prapandhita/ kinon amanêkung/ dene praptaning

narendra/ ing Gumiwang kabule kang pra maharsi/ jawata sung nugraha//

11. Miwah kathaha kang pra maharsi/ rama paduka ing Sokalima/ pinunjul26)

ing sêsamine/ punika yêktinipun/ duk miyarsa srinarapati/ sukèng tyas

ngayut asta-/ nira sang wiku/ ngandika kadya nêmbrama27)/ paman rêsi

katampèn ing asta kalih/ 28)sèwu lingga driyamba28)//

12. Manira wus tan bisa [mangsuli]29)/ inggih palimarma jêngandika/

kabyantan30) paman sabdane/ bêjane wong tinunggu/ 31)ing wong tuwa tan

nganggo wigih31)/ nanggulang hardaning tyas/ sèwu32)-sèwu untung/ yèn

boyaa pakênira/ kang pinuju kêtaman ing karsa mami/ dhuh [23] paman

punapa//

21) D. sandeyane. 22) D. dhatênge. 23)23) D. kautamèn amiranti. 24)24) D. raharjèng nagri. 25) D. santosèng. 26) D. pinujul. 27) C. nêmbrana. 28)28) C. linênggah ing driyanta. D. suwuk liya priyangga. 29) b.d C=D. A=B. ngangsuli. 30) D. kabyanta. 31)31) D. ing tuwa tan nganggo wêwigih (dsl.). 32)32) B. langkung

Page 132: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxxvii

xxxvii

13. Ya ta wau Sri Duryadana ji/ animba ing Kya Patih Suman/ wus prapta

ngarsa sang rajèng33)/ ngandika sang prabu/ bapa patih sira wus myarsi/

yèn ana ratu prapta/ anggawa bala gung/ têka laladaning sabrang/ ing

Gumiwang jêjulukirèng Narpati/ Prabu Suryaanggana//

14. Ing samêngko bapa wus angancik/ nèng pasisir jujug Sokalima/ Kya Patih

alon ature/ sinuhun sang aprabu/ ingkang abdi sowan tur uninga/ kang 34)

paduka lir34) sabda/ paran ta pukulun/ pun bapa cumadhong karsa/

srinarendra 35)arum andikanira ris35)/ hèh paman Suman sira//

15. Sêsaosa36) sugata kang bêcik/ mêntah matêng miwah37) palakirna/ ing

Ngastina saanane/ 38)wong pikule nêm èwu38)/ anggawaa ingkang piranti/

lan nganggo tindhihana/ bupatine satus/ manganggoa pacangkraman/

wusnya têrang pangandikane sang aji/ wus lèngsèr kyana patya//

16. Nêngna dalu enjing39) kyana patih/ wus miranti sugata pikulan/ binusanan

mawarna kèh/ pradangga munyèng ngayun/ jinajaran bandera kuning/ ciri

[sarining]40) sêkar/ tinon lir kêkuwung/ gawok kang samya umiyat/ ing

rakita kantha-kanthaning lumaris/ lir sasrahan41) pikraman//

33) D. katong. 34)34) B=C. lir paduka.

35)35) C. rum ngandika manis. 36) D. asaosa. 37) B. tuwin (dsl.). 38)38) D. pikule wong nêmatus. 39) B. injing. 40) b.d. C. A,B,C. sarining. 41) C=D. pasrahan.

Page 133: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxxviii

xxxviii

17. Enêngêna sugata lumaris/ kawuwusa Bambang Aswatama/ wus praptèng

pasanggrahane/ Sri Suryanggana Prabu/ patih tuwa juru basani/ panduking

karsa nata/ si-[24]gra sang aprabu/ mêdhun saking palênggahan/ wusnya

cakup-cinakup kang asta kalih/ 42)satata dènnya42) lênggah//

18. Aswatama maringakên gipih43)/ sabda mulya saking Dahyang Druna/ kèh

44)pêpuja pêpujine44)/ sang nata gupuh dhêku/ wus umijil sugata mili/

kahanan saking sabrang/ minuman rum-arum/ wusnya45) bujana sang nata/

wiku putra matur karyane tinuding/ dening sang yogiswara//

19. Gugup sang nata 46)ngundhangi aglis46)/ budhal saking pasanggrahanira/

mring Sokalima karsane/ nanging47) kang pra wadya gung/ tan kalilan48)

mèlu umanjing/ mung abdi kang kapêrak/ dharat lampahipun/ sang nata

wahana rata/ lan kang rayi Kusuma Suryadiwati/ katiga Aswatama//

20. Rêmên sang nata dènnya lumaris/ urut marga ngiras pagunêman/ antara

mèh prak lampahe/ mirêng pradangga umung49)/ dangu-dangu ana kaèksi/

wong mlaku arantaban/ mêmikul andulur/ akèh lêlayu sumêla/ kyana patih

utusan 50)mriksa lumaris50)/ lumaku gêgancangan//

42)42) B. satata tawenya. 43) D. idi. 44)44) B. pepudyèng raharjane. 45) B. wusing. 46)46) B. sigra ngundhangi. 47) C. ananging. 48) B=C. linila. 49) C. umyung. 50)50) D. mariksa aglis.

Page 134: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xxxix

xxxix

21. Wus kapanggih bupati pangarsi/ atêtanya puniku punapa/ lan dhatêng

pundi jujuge/ kang tinanya sumaur/ pasugatan saking jêng gusti/ sinuhun

ing Ngastina/ puniki kaatur/ sang prabu tamu ing sabrang/ kang tinanya

gênti dènnya mitakoni/ sanak sintên punika//

22. Kang nèng rata sinongsongan kuning/ mawi kepala agêm narendra/ kang

tinanya lo-[25]n saure51)/ gih punika Sang Prabu/ Suryanggana ingkang

ngrênggani/ kutha gêng ing Guwiwang/ wus nyangnglèng mentar wus/

wangsul matur ing apatya/ Dyantisura umatur mring sribupati/ 52)têrang

pamyarsanira52)//

23. Langkung trusthanira sribupati/ kawuwusa Dyah Suryadiwatya/ kadya

kêkayang polahe/ têtanya mring sang prabu/ kae apa gumandhul kuning/

nauri srinarendra/ layak iku têbu/ sang rêtna matur ing53) raka/ jikukêna

age amiliha sing kuning54)/ tak ingune balumbang//

24. Ya ta wau lampahe sang aji/ wus prapta ing Dhukuh Sokalima/ wus têdhak

saking ratane/ parabdi55) pan wus ngumpul/ soring wrêksa dènnya mring

atis/ wuwusên Dhahyang Druna/ ing56) sanggar tumurun/ mêthuk praptane

kang wayah/ wus sinambut sang nata liniling-[liling]57)/ muwus lir

mriyêmbada//

51) C. ature. 52)52) C. trang pamiyarsanira. 53) D. mring. 54) B. urip. 54) D. pra abdi. 55) B. sing (dsl.). 57)57) b.d. B=C. A=D. lingling.

Page 135: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xl

xl

25. Sabên ngandika 58)nolih ki patih58)/ Patih Tuwa Gajahsatrutapa/ dhuh babo

putuku kiye/ mèh tan siwah sarambut/ ing wêrnane lah anak aji/ kang wus

mulyèng sawarga/ layak anak prabu/ gêlis kondur mring kamuksan/ jêr

putrane ing bawa warna ngêblêki/ têkan cirine padha//

26. Lagya pangling Baratmadyasiwi/ lan kang wayah Sri Suryaanggana/

kasaru duta praptane/ anjujug mring sang wiku/ nêmbah matur duta

bupati/ pukulun panêmbahan/ kawula ingutus/ putra paduka sang nata/

amaringkên sugata mring Sribupati/ Gumiwang Suryanggana//

27. Putra pa-[26]duka srinarapati/ paring pangèstu mangayu bagya/ ing marga

saha rawuhe/ lan malih sang aprabu/ 59)mundhut ingkang aksama59)

dening/ sêpi ing parikrama/ mung mrih ing pamuhung/ dening wayah

padukendra/ wus misuwur kasujanane mumpuni/ rahayu tyas ngumala//

28. Mardikèngrat mardikaning dasih/ sihing puja60) tyas andiwangkara/ mung

samantên timbalane/ sora dènnya umatur/ ing pamurih kapyarsa dening/

sang nata ing Gumiwang/ sang wiku lon muwus/ hèh ki prabu sun tan

susah/ anyarakkên pamintaning sih sang aji/ wisa dening cundhaka//

29. Sang aprabu Gumiwang ngangsuli/ mring bupati caraka Ngastina/ hèh

duta matura age/ mring rama jêng sinuhun/ pêparinge panganing abdi/ lan

manèh paring sabda/ kamulyan mring sun/ matura mring srinarendra/ wus

sun pundhi mangka pusakaning urip/ kalingga dadi jimat//

58)58) C. nolih ing wuri. D. anolih wuri. 59)59) C. ingkang mundhut aksama. D. mundhut pangaksama. 60) B=C. pudya.

Page 136: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xli

xli

30. Lan [malihe]61) kalilana dening/ cumanthaka nanging kaatura/ sungkême

tyas ingsun kiye/ mring sor dhampar sang prabu/ wusnya nabda

srinarapati/ pinisalin kang duta/ busana linuhung/ lan pêsangonnya

gotongan/ duta mundur onêng tyas srinarapati/ sakala liru cipta//

31. 62)Kang tansah katon62) kumanthil-kanthil/ balêrêngi 63)gêng têlênging63)

netra/ gendhol-gendhol ting garêndhêl/ ting prênthol 64)ting garandhul64)/

gêgondhelan mrênthil barêndhil/ thithil labêt pinêthal/ mangkana wong

agung/ èngêt nimba-[27]li kya patya/ dhinawuhan sugata kinèn maradin/

mring sagung wadya bala//

32. Kêbo sapi aja nganti cicir/ 65)paringana mring kancamu yaksa65)/ nugraha

gêdhe yêktine/ nyrambahi 66)balung sungsum66)/ yuwanane sèwu ingkang

wis/ kya patih lumaksana/ sugata sinawur/ sukèng tyas punggawa sabrang/

de katêmbèn lali ngambah lyaning nagri/ suka-suka rêbutan//

33. Kawarnaa antuk pitung latri/ 67)sang aprabu67) anèng Sokalima/ mranti

bakal pisungsunge/ akèh mapikul-pikul/ raja brana bakal myang dadi/

gêgaman warna-warna/ èwu-èwu pikul/ sejene bangsa dhaharan/

lêlangènan68) suku pat suku ro mranti/ sangkêp isining alas//

61) b.d. C. A=B=C. maninge. 62)62) C=D. tansah katon gung. 63)63) B. gung nèng. C. kênèng têlênging. D. nèng têlênging. 64)64) B=C. gandhul-gandhul. 65)65) C. paringna mring kancamu rasêksa. 66)66) C. ing bêbalung. 67)67) D. srinarendra. 68)68) B. myang lêlangen. C. kalangênan.

Page 137: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xlii

xlii

34. Palawija jalu miwah èstri/ barang anèh wêton ing Gumiwang/ pinantha

69)lan panunggalane69)/ lan arine sang prabu/ Kusumayu Suryadewati/

pinrih anyaosêna/ kang mrih jro kadhatun/ Patih Gajah Antisura/ kang

minangka senopatine lumaris/ ewonan wong angrêngga//

35. Wus tinata lampahing prajurit/ kusumayu kang munggwèng jêmpana/ lan

putri têtawan akèh/ samya wahana tandhu/ prajurit jro 70)angapit-apit70)/

lugas tanpa gêgaman/ mung cinirèn kalung/ ban-êmban cindhe puspita/

ing wurine gêndhaga mas tur rinukmi/ isi rêtna di mulya//

36. Asri pinikul para bupati/ sinongsongan pinarada jênar/ murub mubyar

ujwalane/ {ginrêbêg}71) pra manguyu/ padha nglaeng gu-[28]mrêmêng72)

sami/ panêkunge73) pêpuja/ mring sang Hyang Dewa gung/ pasungsunge

katampanana/ yèn luputa74) ing pangarah angêmasi/ isin myat ing

Gumiwang//

37. Ting sariwêt palawija wuri/ padha manggul kurungan kukila/ cilik-cilik

bisa ngocèh-/ nya jodho bagus-bagus/ warnanira angrêspatèni/ wênèh

manggul puspita/ jinêmbangan murub/ kang jajari buta bajang/ ting

karêgol75) parigêl bisa angibing/ gamêlane wêcana//

69)69) C. ing panunggale. D. sapanunggale. 70)70) C. samya angapit. 71) # A,B,C,D. ginarbêg 72) B. gumêrmêng. 73) C. panêngkunge. 74) B. salaha. 75) C. parekol. D. paregol.

Page 138: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xliii

xliii

38. Kang tinuntun buron cilik-cilik/ gajah kate dhuwure rong kilan/ salombok

cangak gadhinge/ 76)pinlanan abra76) murub/ banthèng kêbo nyatêngah

kaki/ matang dim kang mênjangan/ rangah77) cawang pitu/ jlarang bajing

sajêmpolan/ ing wurine pikulan kang busana di/ bêrana warna-warna//

39. Wuri anjrah gêgaman prajurit/ bêbongkokan pinikul 78)wong wijah78)/

sarwa seta busanane/ kya patih munggèng pungkur/ angêdhangkrang79)

wahana hèsthi/ sinongsongan laring mrak80)/ ting prêlok81) ting plancur/

wus budhal kang munggèng ngarsa/ srinarendra nulya amarêk sang yogi/

lon matur angrêrêpa//

40. Dhuh pukulun eyang sang maharsi/ rèhning dèrèng kalajêng kalampah82)/

yèn jêng eyang marêngake/ katur ingkang pisungsung/ mung wontêna

kang mangka wakil/ sarirane jêng eyang/ pratandha kalamun/ wêdaling

manah kawula/ wus kaèstrèn eyang paring pamrayogi/ sêkar dudha

kasmaran//[29]

V. PANGKUR

1. Sadaya kawula sabrang/ sanès adat tinimbang bangsa Jawi/ yèn kantosa1)

katêlanjuk/ 2)[sumiwiyèng srinata]2)/ botên wande ing pratingkah karya

kusut/ wit mèh tanpa parikrama/ satêmah ngisin-isini//

76)76) D. plananira bra. 77) D. brangah. 78)78) B. mawijah. 79) D. angadhangkrah. 80) C. mêrak.

Page 139: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xliv

xliv

81) B. plelok. 82) C=D. ing lampah. 1) C. ngantosa. 2)2) b.d. B. A. sumiwiyèng srinarendra. C. sumiwèng jêng srinarendra.

2. Pukulun jêng panêmbahan/ sampun tanggêl paduka aparing sih3)/ dene4)

karya gugup-gugup/ tan kongsi tur uninga/ ing jêng eyang punika atur ing

ngayun/ nganggo watêg tiyang sabrang/ duga wêweka yêkti nir//

3. Yèn jêng eyang tan paringa/ amitulung5) kang anggung kawlas asih/ kang

sèstu kawula antuk/ sêsikuning6) sang nata/ 7)kang pikantuk7) ing

[pamilutaning]8) kalbu/ sayêkti kawula merang/ tan sae mantuk mring

nagri//

4. Dahyang9) Durna duk miyarsa/ ing ature kang wayah sribupati/

10)sakêlangkung wlasing10) kalbu/ dadya lon angandika/ hèh ki prabu awya

sumêlanging laku/ mêngko 11)sun kang11) mrayogakna/ kaature mring sang

aji//

5. Bagawan Durna ngandika/ mring kang putra sang arya wikusiwi/ hèh

kulup sira sun utus/ marang ing kapatihan/ lancangana12) lakuning para

pisungsung/ yèn wis têmu pamanira/ 13) Ki Dipati13) Plasakuning//

3) C. dasih. 4) B. dening. 5) D. ing pitulung. 6) C. sih sikuning. 7)7) D. tanpa antuk. 8) C. pamilutaning. 9) B. Dhanggyang. 10)10) C. saklangkung wêlas. 11)11) D. ingsun. 12) C. lan cancangana.

Page 140: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xlv

xlv

13)13) C. patih ing.

6. Warahên yèn sun14) kang duta/ marang sira sun purih wèh udani/ prakara

babe pisungsung/ kang têka ing Gumiwang/ lan lêbune anakmu si rêtna

iku/ sun jaluk pitulung marang/ pamanira ki dipati//[30]

7. * Si Rara15) Suryadewatya/ aja barêng lêbune lan si patih/ yèn wus16) katur

kang pasungsung/ pasthi ana caraka/ wis ta kulup lumakua dèn agupuh/

tumuli anglancangana/ sutanira nini putri// *

8. Aswatama lèngsèr mangkat/ tan adangu ing lampah wus nututi/ piyak

sakèhing 17)wadya gung17)/ ya ta dyan wiku putra/ wus kapanggih kyana

patih gupuh-gupuh/ angèndêlkên turangganya/ Swatama dhawuhkên

aglis//

9. Ing karsa sang dwijawara/ kyana patih sêndika wus miranti/ dèndhêg

lampahing wadya gung/ Swatama laju mangkat/ tan kawarna ing marga

laku sinêrung/ prapta dalêm kapatihan/ wus panggih lan kyana patih//

10. Matur karyaning dinuta/ sakêlangkung sukane18) kyana patih/ Swatama

wus kinèn wangsul/ Sangkuni sigra dangdan/ wus samêkta kya patih

lampahnya laju/ ing wanci surya gumliwang/ kya patih malbèng jro puri//

11. Wuwusên srinaranata/ mijil saking dhatu pamudya rêsmi/ wontên

pawongan umatur/ dhuh gusti srinarendra/ yèn kaparêng ing karsa jêng

sang aprabu/ abdi paduka pun paman/ parênga sumiwèng aji//

14)14) C. ingsun. 15) B. lara. 16) B. wis (dsl.). 17)17) D. wong agung.

Page 141: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xlvi

xlvi

18) B=C. sukèng tyas. * * Bait 7 t.d. B.

12. Ngandika srinaranata/ lah dènage timbalana si patih/ ingkang liningan

wus mundur/ tundhuk lan kyana patya/ wus dhinawuhkên timbalanya sang

prabu/ radèn andika ngandikan/ 19)jêng gusti srinarapati19)//

13. Kyana patih sigra-sigra/ wus sumiwèng 20)ngarsa jêng20) sribu-[31]pati/

Sêngkuni alon umatur/ dhuh gusti srinarendra/ duking wau pun

Swatama21) kang ingutus/ mring (pun)22) Bapa Sokalima/ sung uninga

mring kang abdi//

14. Kula pinrih umatura/ ing23) paduka yèn parêng karsèng gusti/ putra paduka

Sang Prabu/ Narapati Gumiwang/ angunjuki pisungsung mring jêng

sinuwun/ 24)adi-adi brana sabrang24)/ miwah dêdamêling jurit//

15. Lan pratandhaning lêgawa/ sru sungkêming25) pada paduka gusti/ saengga

têtawan katur/ rayèstri amawongan/ kang pêparab Suryadewati warna yu/

sumiwi sarêng lan brana/ paran ing karsa sang aji//

16. Ya ta wau srinarendra/ dupi miyarsa ature kyana patih/ saklangkung

sukaning kalbu/ ngandika srinarendra/ pakênira dhewe26) prayoga kang

mêthuk/ lan bupati kang prayoga/ mumpung ing dina Rêspati//

17. Putraningsun nini rêtna/ aywa barêng pisungsung kang umanjing/

sawêtara angrêrantun/ lan sira nimbalana/ Bapa Durna bêngi lumêbèng

kadhatun/ manirarsa wruhing karya/ praptane sabrang narpati//

19)19) B=C ing gusti sribupati. 20) D. jêng gusti. 21) B. Aswatama (dsl.) 22) t.d. D. 23) C. mring. 24)24) C. brana di adining.

Page 142: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xlvii

xlvii

25) C=D. sungkème. 26) tb. D. kang.

18. Kyana patih mundur sigra/ kang 27)winarna kawarnaa ing27) ratri28)/ Sang

Sri Duryudana Prabu/ munggèng sanggar pamujan/ animbali para nujum

kang29) wus tundhuk/ ingacaran tata lênggah/ kapat Sang Arya Sêngkuni//

19. Marbuk kukusing kang dupa/ ya ta wau ngandika sribupati/ mring

Dahyang30) 31)Kumbayana wus31)/ bapa ma-[32]nira tanya/ kaya paran

karyane ratu kang rawuh/ kaliwat akarya gita/ lêngkara kapati-pati//

20. Umatur Bêgawan Durna/ marma ratu Gumiwang angajawi/ twin32) pun

bapa kang jinujug/ mêkatên purwanira/ Suryanggana punika atmajanipun/

Sang Aprabu Suryabrata/ Suryabrata narapati//

21. Rêmên pêparèng samodra/ katalanjuk dumugi Ngatasangin/ pruhita mring

rama prabu/ ngabdi têmbunging krama/ mring kawula basa nanging lir

sadulur/ ing mangke putra paduka/ Suryanggana narapati//

22. Brangta 33)loke pawartanya33)/ yèn paduka darbe putri yu luwih/ malah

kasat nètrèng34) dalu/ marma mangke sang nata/ asrah praja ka\a\tura35)

ingkang36) sinuhun/ kalilana manakawan/ anyaoskên pati urip//

23. Akathah pratignyaning tyas/ lamun mantuk lêgan suka ngêmasi/ Rêsi

Dewabrata matur/ pukulun srinarendra/ lamun saking cipta kawula saèstu/

sabdaning rama paduka/ jawata ingkang pêparing//

27)27) C. kawarnaa siyang praptaning. 28) B. latri (dsl.). 29) C=D. tri. 30) B. Dhanghyang. 31) D. Durna sang wiku. 32)32) B. myang. 33)33) B. loking kang warta. C. kalawan wartanya. D. loke pawartanya. 34)34) D. kasat nètrèng. 35) B. katura(dsl.).

Page 143: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xlviii

xlviii

36) B. sang (dsl.). 24. Pamuwuse Rêsi Bisma/ sinasambi mring Bagawan Sapwani/ kadi pundi

anak wiku/ saking pangintên kula/ Sang Sapwani umatur mangayu-ayu/

ngling malih Sang Dewabrata/ yèn parêng srinarapati//

25. Pun bapa ing Sokalima/ andhawuhna ing karsa sribupati/ supadi sêpi ing

kayun/ benjing-enjing sang nata/ ing [33] Gumiwang ngêmungna37)

sumiwèng prabu/ trusthèng tyas srimaharaja/ angling mring Druna

mangarsi//

26. Nêdha bapa undurira/ ing ngarsèngsun dhawuhna karsa mami/ dèntêrang

aywana kantun/ mring anak ing Gumiwang/ pakênira38) warahên 39)sun

kang39) wulangun/ bisa anuli pêpanggya/ wusnya trang karsa narpati//

27. Pra wiku mundur sadaya/ srinarendra kondur mring jinêm wangi/

wuwusên Sang Mahawiku/ Sang Baratmadyaputra/ lir maruta lampahe

wus praptèng dunung/ kunêng wuwusên sang nata/ 40)wus dalu40) tan

antuk41) guling//

28. Mangu-mangunênging driya/ tan ana lyan [katon]42) mung kusumadi/

marma tansah kapirangu/ mirangrong karungrungan/ murwèng kidung

gambas pait sating kayu/ sêsêbutan atmajendra/ paran polah ingsun Gusti//

29. Kalamun tan nêmbramaa/ marang sira tan wurung angêmasi/ wadhah

pamangsaning manuk/ rekatha rêruntungan/ ora mulih mring Gumiwang

raganingsun/ bacuta mangsa dlamakan/ kawirangan ing dumadi//

37) B. namungna. 38) C. ngakênira. 39)39) C. kang sun. 40)40) C. sadalu.

Page 144: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xlix

xlix

41) B. angsal. 42) b.d. B,C,D. A. tan.

30. * Dening dewasaning surya/ atmajèng dyah lan cêrak sribupati/ durung

manira andulu/ wanodya kaya sira/ darnane budaya kang suku jungkung/

sapasang rakiting solah/ trêngginas lir Dèwi Ratih// *

31. * Tulang tunjung ing warayang/ rênyêp ing tyas wadana nawang sasi/

miyogèng panggusah lêmut/ murti gung gora sandha/ bangkekane lurus

lir pendah binubut/ pangawak kang sobèng tirta/ salira lurus aramping// *

32. Pakartining dwijawara/ sotyarêta ron arda anggatêli/ dhuh mirah

pêpujaningsun/ roding tirta balumbang/ kukila lit ingkang sasmita tan ayu/

satmatanen dasihira/ mangka usadaning wingit//

33. Kunêng kang anggung mong rimang/ kawuwusa praptane sang maharsi/

kagyat wau sang aprabu/ sigra angraup43) pada/ Dhahyang Durna

44)ngandika winor44) rum45)-arum/ dhuh putuku siswaning wang/ putuku

wong [34] anjêkithing46)//

34. Sun mundhi kang pangandika/ ing ramanta Ngastina sribupati47)/ marang

sira kaki prabu/ sang nata paring sabda/ lan pangèstu mangayubagya

mawantu/ lire gèr sun tinimbalan/ andangu karyanta kaki//

43) C=D. mangraup. 44)44) D. winor ngandika. 45)45) C. wor. 46) B. anjêlanthir. (dsl.). 47) B. narapati. * * Bait 30 t.d. C. * * Bait 31 t.d. C.

Page 145: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

l

l

35. Sirik yèn ingsun goroha/ pakartining pandhita wuwus yêkti/ ing purwa

madya wus katur/ têlênging karyanira/ gumarèwèl andikane sang aprabu/

mangkene kang pangandika/ ramanira sribupati//

36. Bapa andika dhawuhna/ mring putrèngsun Gumiwang sribupati/ yèn nyata

sih nrus ing kalbu/ muga tinêkanana/ patêmbaya manira kalamun besuk/

48)si rara kalamun48) krama/ tukone49) samodra gêtih//

37. Pama lêbak ing Ngastina/ pinuriha dadi gunung brana di/ tinumpuk50)

[angundhung]51)-undhung/ sumundhul ngantariksa/ yèn tan sirna kang

mangka onênging kalbu/ caplak52) kêliliping mripat/ suka bêra nini putri//

38. Nahan Sang Sri Suryanggana/ sakalangkung 53)bingung onênging53) galih/

de ing tyas durung kabêntus/ dadya lon aturira/ dhuh pukulun eyang

panêmbahan ulun/ kang mangka [35] radityaning wang/ katamakna

ingkang yêkti//

39. Yèn saking raosing driya/ brana pèni mung rangkêp 54)tan dadya wit54)/

kang kawulèsthi ing kalbu/ tan 55)lyan pêjah kawula55)/ nagri sabrang

saisine ciptèng ulun/ mangka siyagèng pancaka/ prajurit gung kang

mangkagni//

48) C. kalamun si lara. D. si lara kalamun. 49) B. patukon. 50) B. dèntumpuk. 51) b.d B. A,C,D. kangundhung. 52) B. japlak. C. coplok. D. caplak. 53)53) D. onênging bingung. 54)54) C. dadya wiwit. 55)55) C. liyan pêjah kula.

Page 146: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

li

li

40. Eyang mangka pandaming tyas/ dèntumuli amatamèng mring dasih/

Dahyang Druna mèsêm ngrangkul/ 56)adhuh nggèr56) putuningwang/

dènatampa 57)sun bêbisik ing57) sirèku/ maju mênglêng srinarendra/

Dahyang Druna abêbisik58)//

41. Dhawuhe Sri Duryudana/ pêpanggile pikramane59) sang putri/ ing purwa

wasana putus/ madêg suraning driya/ Suryanggana tan umiyat mring sang

ayu/ katon narpati Pandhawa/ ing cipta sampun kapusthi//

42. Umatur mring Dahyang Druna/ dhuh pukulun ing karsa sribupati/

prakawis kang wus dhumawuh/ dhuh sampun-sampun dahat/ sungkawèng

tyas kawula ingkang sumaguh/ nyirnakkên narpa Pandhawa/ dangu

anggitês 60)[kang mèrki]60)//

43. Darbea nyawa salêksa/ botên wande pêjahe saking mami/ ing61) pundi

pangungsènipun/ nadyan mring têlak naga/ angungsia ing62) Dewa Bathara

Guru/ kula kadugi nyirnakna/ 63)katêkan dewane63) tapis64)//

44. Benjing-enjing kalilana/ angkat kula dhatêng Cintakapuri/ Dahyang Druna

ngandika rum/ awya kasusu ing tyas/ sumiwia dhisik mring ramanta

prabu/ sokur bisa sumiwia/ mring Destarata maharsi//

56)56) C=D. dhuh anggèr. 57)57) C. ingsun bêbisik. 58) C. ambisiki. 59) C. ing kramane 60) b.d. C. A. kamrêki. B. kamêki. D. kamêrki. 61) D. mring.(dsl.). 62) B. mring (dsl.). 63)63) C. têkan sadewane. 64) D. tampis.

Page 147: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lii

lii

45. Pangèstune lumuntura/ 65)lan kapindho65) bakal martuwa kaki/ yèn wis

kalakon sang66) prabu/ ngabêktia67) sang nata/ saya gampang sirnaning

klilip sagunung/ dhuh babo salina têmbang/ maring pangkur dadi mijil//

VI. MIJIL

1. Muput sadalu sang maharêsi/ kalawan sang katong/ dènnya gunêm1) ing

pangupayane/ mrih kalakon têmbayaning aji/ widagdaning rêksi2)/

bantêring sang prabu//

2. Yèn mungguha nguladi kang agni/ sirêp tanpa dados/ [36] wus miturut ing

sabarang kang rèh/ de sang wiku kang upama riris/ hardanèng kang gêni/

sirêp dening ranu//

3. Wus rahina ya ta sribupati/ busana kaprabon/ ing undhangan sawadyane

kabèh/ 3)umung gumuruh swaraning3) baris/ bêda duk angkating/ saking

nagrinipun//

4. Sri narendra wus anitih hèsthi/ pinalanan abyor/ gung aluhur sêdhêng nom

tuwane/ tur anjalma ing rèh mituruti/ panêngraning hèsthi/ pun Dewa

Andaru4)//

65)65) C. kapindhone. 66) B=C. ki. 67) B=C. nglêlabêting. 1) C. ginêm. 2) D. rêsmi. 3)3) D. mung gumuruh swaraning kang baris. 4) C. anduru.

Page 148: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

liii

liii

5. Sagung kapraboning prang wus munggwing5)/ 6)[bra pra bala kumpol]6)/

ngandakara ujwalèng planane/ dhasar bêsus solah ngrêspatèni/ lir Hyang

Surapati/ duk angrunah7) ripu//

6. Anglurugi 8)prajaning rasêksi8)/ [Newata]9) Sang Katong/ rinarampa wong

Gumiwang kabèh/ lan ulading padupan10) manuhi/ lir jalada munggwing/

akasa kumêlun//

7. Tan wus yèn ingucapna rêngganing/ asrining kaprabon/ wuwusên

Sangkuni pamêthuke/ pisungsunging sabrang sribupati/ wus tundhuk ki

patih/ lan tungguling wadu//

8. Linêstari11) pranataning baris12)/ gumuruh swarèng wong/ joli rêtna ing

ngarsa lakune/ 13)[anut]13) karsanira sribupati/ mung murih patuting/

prayoganing laku//

9. Anyêlani ucape sathithik/ 14)rêngganing pasungsong14)/ 15)kawuwusa radè-

[37]n kadipatèn15)/ 16)jêjulukira sang narpasiwi16)/ Lêksmana Mandradi/

Kumara linuhung//

5) B. munggwing. 6)6) b.d. B=D. A. bra pra gung kumpol. C. ing èsthi ngarêmpol. 7) B. amunah 8)8) C. prajanira sêkti. 9) b.d. B. A,C,D. dewata (dsl.). 10) D. padupan 11) D. linastari. 12) D. jurit. 13) b.d. B,C,D. A. tan nut. 14)14) B. wasungsung kinaot. 15)15) B. rêrênggane nalika praptane. 16)16) B. kawarnaa sang narpendra.

Page 149: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

liv

liv

10. Jaka kumala-kala sang pêkik/ kêmbanging kadhaton17)/ brêgas banyak

aruruh18) rekane/ jlalat-jlalat jênggilanging kapti19)/ asta lurus ramping/

mathekol ting brênjul//

11. Netra jait wêwirone manis/ têmêne mandhêlo/ grana malicarma ukur sire/

satêmêne lir cupak garêsik20)/ mêlongo êlênging/ irung sêdhêng jambu//

12. Wulu irung katon têlung nyari21)/ anglir 22)duk nyêrodok22)/ bathuk nyela

cêndhani andene23)/ pundhak jamur payung liring24) ati/ têmêne lir kêpis/

kang blêg kaya bestru//

13. Jaja wijang bêbangkekan wangking/ nanging ethok-ethok/ pulungati

manjêlut têmêne/ cinarita rahadyan putra ji/ arsa aningali/ lampahing

pisungsung//

14. Ngrasuk busana kaputrèn adi/ mêmantès25) pênganggo26)/ nyampinging

27)abang cindhe27) anggêdhedher/ apaningsêt pathola tinêpi/ linuting

barêci28)/ binara ngrêmbuyung//

15. Clana rinenda satêbah sisih/ pinêkak karoncong/ gêgiligan salêngên

gêdhene/ ajêjamang kinara wêstha di/ garudha ing wuri/ tinrap rêtna

murub//

17) C. karaton. 18) C. alurus. 19) C. aksi. 20) B. cêkakik. 21) C. kaki. 22)22) C. êduk nyrodok. 23) t.p. B.C. 24) B. siring (dsl.). 25) C. sapantês. 26)26) C=D. mênganggo 27)27) B. cindhe abang. 28) C. barêji.

Page 150: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lv

lv

16. * Asêsumping gajah ngolang-ngaling/ dawala ngrêrompol29)/ mas tinrapi

rêtna bang myang putih/ ilating garudha mas rinujit/ kêkalung tundha tri/

tinètès jumêrut // *

17. Ngagêm anting gung sabêndha miring/ panunggul saterong/ kêlat bau naga

ilat [38] nglèwèr/ abêbinggêl sungsun pitu sisih/ gêng sajêmpol sikil/

watês dhuwur sikut//

18. Driji kêbak ali-ali/ katêkan jêjêmpol/ watês kuku sinungsun patrape/ lir

cinêkal tan bisa nêkêmi/ tinon angajrihi / 30) kadyarsa angrawut30)//

19. Sigra agêganda burat kuning31)/ yèn tinon mancorong/ têkan suryane

kuning pupure/ imba pinindih angus sanyari/ wus têdhak sang pêkik/

ningali pisungsung//

20. Lêngut-lêngut lon dènnya lumaris/ arja32) plangi rimong/ dharat

angrangkul punakawane/ kawuwusa lampahing kang baris/ gêbêl turut

margi/ wong umyat pisungsung//

21. Joli kang tinitihan sang putri/ kandhêg kori pindho/ gêgotongan

pangurakan gone/ kawuwusa Jêng Srinarapati/ Sang Duryudana Ji/

siniwakèng wadu//

22. Nèng pandhapa33) lunggwèng dhampar rukmi/ kang nèng ngarsa katong/

pêpak sagung pra Kurawa kabèh34)/ Dursasana kang munggèng 35)ing

ngarsi35)/ Durmahangsa tuwin/ Durmuka lawan Dur//

29)29) B. gêrompol (dsl.). 30)30) C. kayarsa angraut. 31) C. wangi. 32) B. arsa (dsl.). 33) D. mandhapa. 34) B. andêr (dsl.).

Page 151: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lvi

lvi

35)35) B. ngarsa ji. * * bait 16 t.p. C.

23. Mayahangsa miwah Durmagati/ Durpraceka kang wor/ Kartamarma

Kartasuwiryane/ Jayawikatha Kurawa sêkti/ Sri Karna Narpati/ Sapwani

Sang Wiku//

24. Dewa Barata Santanusiwi/ lunggwèng ngarsa katong/ kawuwusa Sangkuni

praptane/ tur uninga marang36) sribupati/ pamêthukirèki/ agung kang

pisungsung//

25. Lan lêbuning Dyah Surya-[39]dewati/ myang37) brana kaprabon/ dyan

wong agung miji pawongane/ paring uninga dayitèng aji/ praptane sang

dèwi38)/ lan sagung pisungsung//

26. Gumrah pawongan sajroning puri/ wênèh kang nênonton/ Banowati mijil

sing purane/ kawuwusa Dyah Suryadewati/ tumamèng jro puri/ ingirit pra

arum//

27. Tinampèn mring39) Rêtna Banowati/ kinanthi manjing jro/ Lêksmanawati

wuri lampahe/ atmajendra Lêksmana nut wuri/ miyak wong lumaris40)/

41)kang gêrbêg41) sang ayu//

28. Saking sangêt gêdhedhering nyamping/ gung kidak dening wong/

nyamping sabuk èpèk jêbol kabèh/ kawirangan mlayu bopong nyamping/

wuwusên sang putri/ sumiwèng kadhatun//

36)36) C. mring jêng. 37) D. twin. 38) D. putri. 39) D. ing. 40) B. tutwuri. 41) D. anggêrbêg.

Page 152: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lvii

lvii

29. Sêsêk42) uyêl wong sajroning puri/ gumrumung swarèng wong/ dhasar

katêmbèn ing pandulune/ Suryadewati tan kêna têbih/ Dyah Lêksmana

wati/ rakêt dènnya lungguh//

30. Kunêng wuwusên Arya Sêngkuni/ kang prapta manjing jro/ ngirit caraka43)

sabrang praptane/ lan pisungsung sagung kang brana di/ pinantês kang

warni/ umanjing kadhatun//

31. Brana sotya nèng kêndhaga rukmi/ kang malbèng kadhaton/ palawija

wadon44) pangampile/ warna-warna rupa ngrêspatèni/ bêburon sarwa lit/

sadaya pinikul//

32. Buta bajang kang padha mikuli/ dhuwure saelo/ ana gombak kucir myang

pêpêthèk/ arêrapèk busananing para yêksi/ kinalunga-[40]n kêrbin/

binusanan murub//

33. Palataran kêbak buta cilik/ akaryèng ram ing wong/ bangsa rowa lun-alun

adhêge/ lir tinumpak wong Ngastina puri/ myat rupaning janmi/ wênèh

myat pisungsung//

34. Nêngna ramening jro miwah jawi/ kang samya nênonton/ têka lunga tan

wontên bosêne/ kawuwuse dutane narpati/ Antisura Patih/ ing karya wus

katur//

35. Pisungsung wus samya dèntampani/ nayaka jaba jro/ linêbokke gêdhong

sapantêse/ kang mring pura wus katur sang putri/ wong mikul rinukti/

têpining praja gung//

42)42) C. jêjêl. 43) C. bala ka. 44) B. pawon.

Page 153: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lviii

lviii

36. Tan winarna ucape ing wuri/ 45)mundur ing pisungsong45)/ 46)kawuwusa

sang prabu46) praptane/ Suryanggana kêrit sang maharsi/ gumuruh

swaraning/ ya ta sang aprabu//

37. Angandika mring Bisma maharsi/ eyang dwija katong/ bok mênawi punika

praptane/ wayah paduka sabrang 47)kang prapti47)/ sintên prayogining/ ing

mangke kang mêthuk//

38. Matur alon Dewabrata Rêsi/ yèn parêng sang katong/ prayogi 48)raka

paduka48) mangke/ putu ing Ngawangga Ki Dipati/ pun Gajagsa tuwin/

Saraba Saeku//

39. Mêthuk kalêbêt ing Narapati49)/ Suryanggana katong/ kang liningan katiga

lumèngsèr/ kawuwusa Gumiwang narpati/ wus tumêdhak saking/

dwirada50) sang prabu//

40. Kang parabdi tan parêng51) nyelaki/ kendêla sang katong/ katongtona ing

tyas prasajane/ mugi patih tuwa kang tan têbih/ kiwaning kang hèsthi/ pun

Dewaandaru//

41. Srinarendra gung dènnya manganti/ kang taksih52) gumeyong53) / [41]

Kumbayana lawan wahanane/ 54)tan adangu wus prapti sang rêsi 54)/ wus

tumêdhak saking/ wahana sang wiku//

45)45) B. mangkya winiraos. 46)46) B. srinarendra ing sabrang. 47) 47) B. narapati. 48)48) C. rakapara ing mangke. 49) B=C. bupati. 50) B. dirada (dsl.). 51) B. klilan (dsl.). 52) B=C. maksih. 53) D. mêmolong. 54)54) B. tan adangu sang rêsi wus prapti. C. samana sapraptane sang rêsi.

Page 154: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lix

lix

42. Kawuwusa kang mêthuk wus prapti/ Basusena katong/ satriya ro kang

mangka kondhange/ duk samana wus tundhuk anuli/ sêkare ginanti/

pangrawit pinatut//

VII. SINOM

1. Watara1) kurang tri jangkah/ 2)Sri Karna mèsêm marpêki2)/ sarêng ngayut

asta/ Dahyang3) Durna ngacarani/ iku gèr wakirèki/ ing Ngawangga sang

aprabu/ kaprênah paripeyan/ lawan Sri Duryudana Ji/ loro iku prênah

arining yangira//

2. Garwane Sri Dêstrarastra/ bok ayu Rêtna Gêndari/ atmaja Gêndarapatya4)/

Gajagsa ingkang wêwangi/ arine akêkasih/ Sarabasata waruju/ karo arine

Soman/ wusing mangkana nulya glis/ sang aprabu Gumiwang kêrit Sri

Karna//

3. Agêng5) pakurmatanira/ sumiwine sribupati/ ing alun-alun lir bêntar/

gunging kawula ningali/ arantaban jalwèstri/ 6)atub atêpung matimbun6)/

tan lyan Narpati Karna/ kang dadya ucaping janmi/ buh tikêling

wiraganing Suryatmaja//

1) B. wêtara (dsl.). 2)2) D. Karna mèsêm marêpêki. 3) B=C. Dhanghyang. 4) D. Gandaraputra. 5) B=D. agung. 6)6) B. atut atêpung matimbun. C. atêpung tumpa matimbul.

Page 155: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lx

lx

4. Kawit7) ing kori pamedan/ sang nata dènnya lumaris/ ginarbêg8) para

bupatya/ Sri Karna mangka pangirid/ lumampah munggwing ngarsi/

sinongsongan ing mas murub/ kampuh wangun karajan/ bathik modhang

pinrada sri/ anggêdhedher lir paksi mrak anêmbrama//

5. Atêtepong ting galêbyar/ ujwala angilat thathit/ praba lir [42] laring9)

kagêndra10)/ barang sinandhang rêspati/ bêranyak tan wêwigih/ ing

wurinira Sang Prabu/ Gumiwang Suryanggana11)/ yayah kinêmbar tan

warni/ kaot Suryanggana ulate12) jêtmika//

6. Gumbala lus kêkêtugan/ arja jamang tinundha tri/ rema ukêl supit urang/

kinancing garudha cilik/ sêsumping ngurang gadhing13)/ mas linuting

sotya14) mancur/ kalung naga karangrang/ binggêl kêlat baunya sri/ sagung

kang rinasuk karajaning sabrang//

7. Song-song pinarada jênar/ pinucakan ing rêtna di/ tinrètès sotya bang pita/

yèn tinon angrêspatèni/ kasoroting Hyang Rawi/ ting paluncar

angênguwung/ kang ngapit kering kanan/ arining Arya Sangkuni/ kalih

pisan kang sinandhang kasatriyan//

7) D. awit. 8) D. ginrêbêg. 9) D. ninging. 10) C. narendra. D. gagendra. 11) C. srinarendra. 12) D. ulatnya. 13) B. aring. 14) B=C. rêtna.

Page 156: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxi

lxi

8. Gagah adêdêg15) pidêksa/ sinongsongan kêrtas16) putih/ winangun kadya

pêpatah/ Dhahyang17) Druna munggèng wuri/ ngagêm cara maharsi/

jêjungkas panjalin wulung/ minggah mring sitibêntar/ bupati sabrang

anangkil/ ing paglaran jajar Bupati Ngastina//

9. Wus laju srimaharaja18)/ Kurawa amêthuk sami/ ning wiwara

srimangantya19)/ supênuh pawongan cèthi20)/ kang samya nêningali/

plataran swara gumrumung/ prapta ngabyantarendra/ dhêdhampar wus

piniranti/ tarab jajar \pa\lênggahan21) pra kamituwa//

10. * Ya ta Sri Suryaanggana/ gupuh dènira ngabêkti/ sumungkêm pada

narendra/ yayah konjêm ing pratiwi/ sawusnya angabêkti/ Sri Duryudana

lon muwus/ pakênira lungguha/ ing dhêdhampar wus sumaji22)/ anjajaran

lan sagung pra kamituwa // [43] *

11. Sri Sabrang dhahat lênggana/ saha matur ngasih-asih/ pukulun jêng

srinarendra/ sabda paduka kapundhi/ gênging sih sribupati/ kawula sèwu

anuwun/ nanging raosing manah/ botên sumêdya atampi/ têbih saking

pukulun ingkang punika//

15) B. awêwêg 16) C. krêtas. 17) B=C. Dhanghyang. 18) B=D. naranata. 19) D. srimangantyan. 20) C. èstri. 21) C. lênggahan 22) B=C. sun saji. ** bait 10 t.p. D.

Page 157: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxii

lxii

12. Sapintên nugrahaning Hyang/ ingkang martamaning23) dasih/ de kawula

wis linilan/ angancik ing Nuswa Jawi/ mring nagri paduka ji/ tuwin

sumiwèng pukulun/ punika kamayangan/ saking punapa pun dasih/ yèn

puruna jajar lênggah lan paduka//

13. Kang kawulaèthi ing manah/ wasiyate24) bapa kaki/ apanjang lamun

katura/ ya ta Sri Duryudana ji/ karênan jroning galih/ myarsa ture sang

aprabu/ dadya jinajar lênggah/ kalawan sang narpasiwi/ soring dhampar

ing ngarsa kapering kiwa//

14. Ngandika Sri Duryudana/ 25)bagya ki25) prabu kang prapti/ anèng26) praja

ing Ngastina/ kongsi patêmon lan mami/ [lêlakon]27) pirang ari/ dene lêt

kang samodra gung/ gunung jurange gawat/ alas gung buron ngèbêki/

liwat saking anak prabu anrang baya//

15. Umatur Sri Suryanggana/ dhuh pukulun sribupati/ kapundhi sabda paduka/

minangka jimat paripih/ ngalingga lênging ati/ 28)nrusing balung mangka28)

sungsum/ anjawi kang punika/ kawuningana sang aji/ milanipun29) sumiwi

jêng padukendra//

23) B=C. matamaning. D. tumama. 24) B. wasiyating (dsl.). 25)25) C. bageya. 26) C. angnèng. 27) b.d. C. A,B,D. linalon. 28)28) D. mangka balung nrusing. 29) B. marmanipun. C. milanira.

Page 158: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxiii

lxiii

16. Wau sinuhun Ngastina30)/ têbih antaraning nagri/ ing Gumiwang lan

Ngastina/ kalêbêt samodra tuwin/ wana31) prabata32) sungil33)/ nanging

raose34) tyas u-[44]lun/ tinikêla ping sapta/ ing tyas kawula tan ajrih/

35)[saugi sagêda]35) sumiwèng paduka//

17. Mangke pangèstu paduka/ kawula sagêd sumiwi/ dhahat ning rêncananing

tyas/ lan [kalilana]36) pun patik/ angrubiru ing Gusti/ angaturkên kang

praja gung/ saisining Gumiwang/ darmi kawula angampil/ sokur 37)lamun

wontêna karsa paduka37)//

18. Ananêmi mêngku praja/ kawula nrimah mêkathik/ sumêdya amunakawan/

lan wontên tawan38) narpati/ Jongmirah ingkang nagri/ Saktisura Sang

Aprabu/ lan nata Gyantipura/ panêngran Sri Surasekti/ katigane prajane

narpati yaksa//

19. Winastan Nagri Saryana/ nama Prabu Kalamurti/ sadaya katur paduka/ Sri

Duryudana nauri/ hèh kulup Sribupati/ abangêt panrimaningsun/ sakèh

sihing prasêtya/ kabèh39) katêmu ing wuri/ prayogane anglêrêmakên

sarira//

20. Nata Duryudana/ ya ta Karna Sribupati/ ganti para kamituwa/ sun

pambage ganti-ganti/ Lêksmana amungkasi/ tur pambagya wantu-wantu/

umatur Rêsi Bisma/ mring Sang Prabu Kurupati/ yèn kaparêng anggèr ing

karsa paduka//

30) B. ngandika. 31) C. wontên. 32) C. parbata. 33) C. cungil 34) B. raosing (dsl.). 35)35) b.d. B. A,C,D. saugia sagêd. 36) b.d. D A.B.C. kalina.

Page 159: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxiv

lxiv

37)37) D. wontêning karsa padukendra. 38) C. tiga. 39) D. iku.

21. Putu40) prabu ing Gumiwang/ kasowana nata rêsi/ ngabêktia lan supaya/

winantua ing pamêling/ ya ta Duryudana ji/ tyas karênan ngandika rum/

mring Arya Plasajênar/ hèh paman pakênirèki/ angruktia 41)srimanganti

bangsal41) wetan//

22. Minangkaa pamondhokan/ aja nganti nguciwani/ si patih karone padha/

gawanên mring Plasakuning/ 42)sakèh para42) bupati/ manggona wismaning

wadu/ ngiras murih kulina/ prajuri-[45]te anak aji/ alun-alun ing lor kidul

amanggona//

23. Wusing trang kang pangandika/ kondur jêng srinarapati43)/ anganthi

Suryanggana/ gawok kang samya ningali/ katon sihe sang aji/ sungkême

narendra tamu/ dhasar bagus kang warna/ jêtmika angraras ati/ ting

garêdêg44) parèstri45) kang samya umyat//

24. Lêksmana cakêt lumampah/ mèsêm 46)myat anganan46) ngering/ pawongan

kang samya miyat47)/ tan taha wacana bêngis/ tobil bakna priyayi/

lêlewane ora nyebut/ ya ta srinaranata/ sapraptane mandragini/ ingkang

garwa sinasmitan lumaksana//

25. Kusuma Suryadewatya/ lan Sang Dyah Lêksmanawati/ garbêg Sri

Dayintaraja/ Mandrakumara ing wuri/ bunguk dènnya lumaris/ tansah

dhèhèm guyu tanggung/ karyèwuh kang lumampah/ dènlewaning

narpasiwi/ gang sarisik ukêl asta tanjak glewang//

40) D. putra. 41)41) B. bangsal srimanganti. 42) B. sarupaning. 43) D. sribupati. 44) B. gadhêg (dsl.).

Page 160: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxv

lxv

45) D. pawèstri. 46)46) D. umyat nganan. 47) D. umyat.

26. Ting jrêlèh wong upacara/ Lêksmanawati anolèh/ wruh kang ratu kaya

gila/ gumuyu têtawan putri/ rêngu lon amarani/ kang raka asring48)

tinapuk/ susur kongsi malêsat/ rahadyan gupuh nututi/ wus tinêba

linancangan ing pawongan//

27. Ya ta kunêng kawuwusa/ Dhêstharata nata rêsi/ pinarak ing pacrabakan/

lan garwa Rêtna Gêndari/ pawongan tur udani/ gusti punika sang prabu/

lumarak jêng paduka/ lan gusti kusumèng puri/ narpa rêsi sigra manga-

[46]tag ing49) garwa//

28. Kèn mêthuk ing srinarendra/ wus tundhuk sigra lumaris/ 50)prapta wus50)

tata alênggah/ kang pawongan samya nêbih/ umatur sribupati/ ing karya

narendra tamu/ purwa madya wasana/ sukèng tyas sang narpa rêsi/ dyan

ngabêkti Sang Prabu Suryaanggana//

29. Mring51) Sang Dwija Dhêstharata/ miwah eyang Dyah Gêndari/ Lêksmana

prapta manêmbah/ ngabêkti mring sang maharsi/ ngandika Dyah Gêndari/

kathik ngabêkti wong bagus/ nora mulut [tan]52) sawal/ umatur sang

narpasiwi/ êlo sampun kantun lan mantu paduka//

30. Kusuma sêsangkaning dyah/ ngabêkti mring sang maharsi/ ngandika Sri

Dhestarata/ ki prabu sapa kang bekti/ Lêksmana anyelaki/ nyêla matur

mring sang wiku/ punika wayah tuwan/ pun Rêtna Suryadewati/ sumiwi

ing paduka brangta mring kula//

48) D. asru 49) D. kang. 50)50) D. wus prapta.

Page 161: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxvi

lxvi

51) B. sri (dsl.). 52) b.d. B,C. A,D. ora.

31. Marma nyanggung ura-ura/ dhuh gusti sang narpasiwi/ tulus asih ing mlas

arsa/ kawula 53)sumêdya nyèthi53)/ wong bagus mingit-mingit/ durung

kongsi praptèng pupuh/ Banowati anyandhak/ karnane sang narpasiwi/

ginèrèt mring purane ing kadipatyan//

32. Nêngna kang nyingitkên putra/ wuwusên Duryudana ji/ umatur mring

Dhêstharata/ pukulun jêng rama rêksi54)/ kawula tur udani/ pisowane anak

prabu/ Gumiwang Suryanggana/ bêdhol sawadyane kêrig/ bêbukane

angaturakên prasêtya//

33. Nyaoskên Praja Gumiwang/ saisi-[47]ne dènatapis/ raja brana wadyabala/

tiga tawaning narpati/ Jongmirah ingkang nagri/ onjo tinimbang pra ratu/

panêngran Sêkti Sora/ Gyantipura Surasêkti/ prajaning wil nama nagri ing

Saryana//

34. Jêjuluking narpa yêksa/ wasta Prabu Kalamurti/ katura Sri Mahbathara/

kang sarêng lan anak aji/ arinipun pawèstri/ kang wontên ngarsa pukulun/

nyênyêthi kaatura/ lan yèn sarêng rama rêsi/ kalilana amêkathik ing

paduka//

35. Wayah paduka pun rara55)/ kang mangka ros lênging ati/ ubayane wayah

tuwan/ lulu awor lawan siti/ yèn tan pinujwèng56) kapti/ taha lamun

kamipurun/ nglawan Praja Ngastina/ mung sumêdya nganyut pati/

angandika57) Nata Rêsi Dhêstharata//

53)53) D. sêdya anyethi. 54) B=C. rêsi.

55) B. lara (dsl.).

Page 162: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxvii

lxvii

56) B. pudyèng. 57)57) B=C. mèsêm nabda.

36. Hèh Ki Prabu ing Gumiwang/ awya dadi tyasirèki/ rèhningsun durung

têtanya/ paran ta padha basuki/ nahan Suryanggana ji/ nêmbah-nêmbah lon

umatur/ pukulun srinarendra/ ing sabda dhahat kapundhi/ de sagêda

sumiwi ing padukendra//

37. Tan lyan pangèstu paduka/ mring kawula anyrambahi58)/ sagung wadya

ing Gumiwang/ ngandika sang pandita ji/ kabèh brana di-adi/ ingkang

minangka pisungsung/ ki prabu atur praja/ twin têtawan pra narpati59)/ iku

bangêt panarimèngsun mring sira//

38. Nanging mungguh abojana/ ki prabu tan dadi daging/ pambanane60)

ramanira/ Ki Prabu Duryudana [48] Ji/ iku bae ki aji/ kalakona dèn satuhu/

ingsun jumurung pujwa61)/ mangayu marang sirèki/ Suryanggana muka lir

konjêm pratala//

39. Umatur sarwi pratignya/ pukulun sang maha yêkti/ yèn kawula tan sagêda/

nyirnakkên rêtuning galih/ tan sae 62)myat sujanmi62)/ suka 63)jur awor63)

lan lêbu/ benjing-benjing kawula/ mangkat mring Cintakapuri/ katamana

ing pangèstu jêng paduka//

40. Yèn kaparênga ing karsa/ kawula anyuwun kanthi/ jêng eyang ing

Kapatihan/ minangka jimating jurit/ mênggah palwèng jaladri/ mangka

kêmudhining laku/ nimbang awrating aprang/ mbotên kawula bên jurit/

mung nyalini sêkar dhêndha tejamaya//

58) B=C. narambahi. 59) D. aji. 60) C. ambanane. 61) B. pudya. C. puja.

Page 163: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxviii

lxviii

62)62) D. umyat janmi. 63)63) D. ajur wor.

VIII. DURMA

1. Kadya cidra1) galihe Sri Suryanggana/ matur mring nata rêksi/ pukulun

jêng eyang/ kawula nuwun sabda/ pangèstu madyaning jurit/ darmi ing

karya/ karya sang mahayêkti//

2. Angandika 2)wiku nata2) Dhêstharata/ ki prabu sun sabdani/ sirantuk ing

karya/ 3)ratri sun datan3) nendra/ rina sun acêgah bukti/ iku minangka/

yuwananing4) ajurit//

3. Angandika mring Narpati Duryudana/ kulup gawanên mijil/ iki sutanira/

Ki Prabu Suryanggana5)/ dêdimèn nuli miranti/ lan pamujinira/ yayi6) Arya

Sêngkuni//

4. Mung minangka kêkondhange sutanira/ Suryanggana nambungi/ eyang

singidana/ sampun katingal mêngsah/ lêbura dènmor lan siti/ mungna

kawula/ pukulun lawan malih//[49]

5. Yèn kataman pangèstu jêng wiku raja/ kawula anyagahi/ sadintên kewala/

sirna narpa Pandhawa/ nagari katuju dening/ gunging wadyamba/ dhuh-

adhuh sribupati//

1) C=D sinrang. 2) B=D natarêsi 3)3) B. ing latri sun tan. C=D. latri lan antuk. 4) B. yudaning.

Page 164: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxix

lxix

5) D. Suryanggana. 6) B. ya ki.

6. Sampun dhahat sungkawa 7)ing tyas7) paduka/ 8)dene acandrèng8) bukti/

turing Suryanggana/ sarya9) nglulus gumbala/ ewa Rêtna Banuwati/

jumênêng sigra/ kondur mring langênpuri//

7. Kawuwusa Sang Aprabu Duryudana/ mundur sing ngarsa10) rêksi/ saha

Suryanggana/ datan kawarnèng marga/ wus makuwon sribupati/ ing

sitibêntar binoja mawarna11) di//

8. Pra Kurawa angêmbuli ing pamboja12)/ miwah Arya Sangkuni/ Gajah

Antisura/ lan Gajah Satrutapa/ ing rahina gung miranti/ gêgamaning prang/

ya ta Hyang Arka manjing//

9. Bubar sagung Kurawa ing bujana/ kawarnaa13) ing ratri14)/ Dhahyang15)

Kumbayana/ Sapwani Dewabrata/ sarênging praptanirèki/ Sri

Suryanggana/ gupuh mêthuk kang prapti//

10. Sarêng ingacaran 16)wus tata lênggahan16)/ gunêm masalah jurit/ tuwuk

srinarendra/ binukan sabda mulya/ katri17) ing para maharsi/ sangsaya sura/

18)ning tyas sri18)-narapati//

7)7) C=D. tyasing. 8)8) B. dene sanendra. C. dèn eca nendra lan. D. dene acandrèng lan. 9) B. sarwi (dsl). 10) B=C. ngarsèng. 11) D. ing warna. 12) tb. C. nya. 13) B. kiwanuha. 14) B. latri (dsl). 15) B. Dhanghyang. 16)16) B. wus tata alênggah. C=D. tata lêlênggahan.

Page 165: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxx

lxx

17) B=C. tri ing. 18)18) C=D tyasira.

11. Kawuwusa atmajendra ing Mandraka/ satriya Madyapuri/ Arya Burisrawa/

duk nalika miyarsa/ Ngastina katêkan dening/ narendra sabrang/ ing ratri

mentar saking//

12. Kadi barat ing lampahe narpaputra/ dhasar trahing maharsi/ kaciwa ing

warna/ mèh sarupa raksasa19)/ jiblês Kaki Bagaspati/ pambêkan padha/

tranging driya wis sami//

13. Burisrawa ing ratri20) tumamèng pura/ nilip Dyan Bano-[50]wati/ ing

wanci samadya/ ratri21) kusumèng pura/ karuna alantik-lantik/ ingkang

sinambat/ madya kalima niki//

14. Pan mangkana sambate narpadayita/ dhuh-adhuh sribupati/ liwat aniaya/

sikara wong tan dosa/ paran tinêmu ing wuri/ dhuh dewaningwang/

rêksanên Pandhusiwi//

15. Duk samana pamuwusira sang rêtna/ wuwusên narpasiwi/ Arya Burisrawa/

dhèhèm jawi nêp lawang/ sang dyah sigra angaruhi/ sapèku jaba/ lir

swarane si adhi//

16. Dyan jumênêng mêngakkên inêping lawang/ sang arya wus kaêksi/

sèndhèn dènnya lênggah/ pitêkur marêp ngetan/ sang ayu nyandhak aglis/

astanira dyan/ malbèng kamar nulya glis//

19) B. rasêksa. 20) B. latri.

Page 166: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxi

lxxi

21) B. latri.

17. Wusnya lênggah ngandika kusumaning dyah/ paran karyanta yayi/ baya

ana karya/ umatur rajaputra/ kakang bok kawula nêmpil/ wartining pura/

lan22) wau kulup nyilip23)//

18. Ing sitinggil pinaranti pinakajang/ paglaran kêbak janmi/ napa Si

Lêksmana/ kang bok sing24) arsa krama/ mèsêm sang rêtna 25)ngling aris25)/

nora kayaa/ babo dhuh ari mami//

19. Katuwone sira tan tinari karya/ mengko le sun jatèni/ ana ratu prapta/

têka27) Praja Gumiwang/ jêjuluke Sribupati/ Suryaanggana/ nglamar

sutanireki//

20. 28)Glising rêmbug pêpanggile28) kakangira/ sirnaning Pandhusiwi/ saguhe

si sabrang/ malêmbung lir canthuka/ sesuk untabing prajurit/ [samangsa]29)

têka/ prajèng Cintakapuri//

21. Sinaguhan lawase bangêt sadina/[51] sirna kalima siki/ tinumpês sinirna/

nadyan wadon jêjabang/ mèsêm rahadyan saryangling/ ratu kang prapta/

kang bok dika titèni//

22. Aprasasat li-ili malbèng samodra/ sêsulung manjing gêni/ rèncèk mring

tumangan/ sukaning Destharata/ dupèh sirna sribupati/ Narendra Krêsna/

Janaka sarwi anis//

22) C. duk. 23) C=D. nilip. 24) C. kang. 25)25) D. lingnya ris. 26)26) C=D. dhuh babo. 27) C. saka. 28)28) C. gêlising rêmbug panggile.

Page 167: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxii

lxxii

29) b.d. C. A,B,C. samasa

23. Pinapada lan cêblunge Si Kurawa/ sabên ilang nêbusi/ jêr kalah botohan/

maring gyan ronggèng30) wuda/ pahe murcaning Jahnawi/ Bathara Krêsna/

sirna31) ana kang pinrih//

24. Layak bae Arjuna32) sirna taunan/ jêr mring Suranadi/ mêminta ing33)

dewa/ kadibyan kanugrahan34)/ wong dewane [mituruti]35)/ Narendra

Krêsna/ kang winênang mêmilih//

25. Nadyan36) iki kang bok têkane wong sabrang/ jawata kang pêparing/

nugraha gung marang/ wong agung Panduputra/ Kurawa mangka gêlidhig/

mikul garobag/ katampana Pandhusiwi//

26. Lah gih dawêg kang bok tiniten kewala/ 37)pêndhak taun pinaring/

ganjaran wong sabrang/ opahe mênang yuda/ sirnaning sang narpayêksi/

Manikmantaka/ Sri Kawaca narpati37)//

27. 38)Mari-mari nèkpun gêmêt ratu sabrang38)/ dityane Sri Rimurti/ sire

wong39) Kurawa/ pinalusung40) wong sabrang/ tan wruh 41)lamun

angusungi41)/ milane kakang/ cubluk papaning wasis//

30) D. murca. 31) D. murca. 32) C=D. Janaka. 33) D. mring. 34) D. kanuragan. 35) b.d. B.C.D A. mituturi. 36) B. najan (dsl.). 37)37) t.p. C. 38)38) t.p. C.

Page 168: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxiii

lxxiii

39) B=C. si. 40) B=C=D. pinalungsung. 41)41) D. yèn amung ngêngusi.

28. Bojo dika dhewe tinuntun lir menda/ lir sapi dènkêluhi42)/ tinuntun

jêmranthal/ anggêpe sinuwitan/ mring sagung pra maharsi43)/ para

pandhita/ tan wêruh digêgêring//[52]

29. Sire bungah sinuwita Dhahyang44) Durna/ Pandhita Ngatasangin/ êmpun

labêt punapa/ Kurawa têng Si Durna/ tan kadi Si Bayusiwi/ Si

Hendraputra/ potange amêdhati//

30. Pundi wontên45) wong dicicilake utang/ gêlême ngêlakoni/ Pandhita

Talkandha/ 46)Maharsi Dewabrata/ lair biyunge ngêmasi/ sagêde gêsang/

ngungsi Palasara Ji46)//

31. 47)Jêr barêngan lan laire Durgagana/ sinuson Durgandini/ malah dipèk

garwa47)/ mring Sêntanu srinata48)/ pratignyane andhêrindhil/ rak gih

Kurawa/ kang bok ginawe nicil//

32. Si Sapwani49) umadêg sayêmbara prang/ têng Nagri Nglokabumi/ prang

lan Diwangkara/ gih Wisabajrasuta/ kang 50)rinêbut Dyah Lokati50)/

putriyu endah/ ampuna ditulungi//

33. Maring paman aji Pandhu baya modar/ dipêndhêm ing51) pratiwi/ kapindho

winehan/ anak Si Jayadrata52)/ walêse pasthi53) nêkani/ dhatêng Pandhawa/

anakan Kurawa ji//

42) B=C = dikêluhi. 43) B=C. narpati.. 44) B. Dhanghyang. 45) C. ana. 46)46) t.p. C 47)47) t.p. C. 48) B. rêksindra. D. yêksendra. 49) D. Sapyani. 50)50) C. ribut dyah lokawati.

Page 169: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxiv

lxxiv

51) B. mring (dsl). 52) C. Jayajrata. 53) D. mêsthi

34. Têka bungah ngrasa tinunggu pandhita/ tan wruh ginawe nicil/ Adipati

Karna/ napane lan Pandhawa/ kakang Baladewa aji/ dulur nak sanak/

pundi margane bêcik//

35. Lir ngalindur pangucape Burisrawa/ tan kêna dènsêlani/ sawusnya

ngandika/ angulat banjur lunga/ kadumêlan54) lir [wong]55) baring/

gantya56) winarna/ kang mêkuwon sitinggil57)//

36. Sribupati 58)ing Gumiwang58) Suryanggana/ lawan [Durna]59) Maharsi/

Sapwani twin Bisma/ sawêngi60) pirêmbugan/ tan ana kang antuk guling/

ya ta miyarsa/ ana swaraning paksi//

37. Bêbarungan61) mangsa woh wringin mandera/[53] ngungak ngetan sang

aji/ myat ujwalèng surya/ lir manunu ing [ngwiyat]62)/ gugup tyasnya

sribupati/ rêkyana patya/ karone dèntimbali//

38. Kinen atêngara [budhalakên]63) wadya/ marang Cintakapuri/ gajahku

saosna/ ning wetaning pamedan/ gumuruh swaraning janmi64)/ baris atata/

tan nganti dènabani//

54) B. gêdumêlan. C. gamêndêlan. 55) b.d. B, C,D. A wor. 56) B. ganti. 57) D. sitigil. 58) D. Gumiwang sri. 59) b.d. B,C,D. A. Druna. 60) D. sadalu. 61) B. atarungan. D. abarungan. 62) b.d. D. A,B,C. tyas.

Page 170: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxv

lxxv

63)63) b.d. C. A,B,D. budal saha. 64) D. jalmi.

39. Taksih gègèr barise 65)wong ing65) Gumiwang/ wuwusên sribupati/

manêmbah mring eyang/ sang pandhita têtiga/ angandika sang maharsi/

mangayu bagya/ dhuh putu sribupati//

40. Katamana 66)ing nugrahaning66) jawata/ ing karya dènlêstari/ ya ta

Suryanggana/ manêmbah wus umangkat/ praptèng pamedan wus nitih/

dirada wasta/ dewadaru67) gêng inggil//

41. Ting paluncar busananing kang matêngga/ kasorota Hyang Rawi/ têmpur

lan busana/ nira srinaranata/ ting galêbyar ting parêlik/ tan wusing ucap/

rêngganing busana di//

42. Duk samana Sang Aprabu Suryanggana/ nolih anganan68) ngering/ ing

wuri kabêgan/ wadya bala sumahap/ sang nata wus nyasmitani/

dwipangganira69)/ anjrit tlale [mangigil]70)//

43. Yèn angadêg lir tejane wiku tapa/ katon wênès amanis/ yèn malêngkung

kadya/ kêkuwung minum toya71)/ yèn têlale mobat-mabit/ pan kadya kilat/

sinêrang anglir thathit//

44. Patih Gajah Antisura wus grahita/ ngarungu Gajah muni/ anêmbang

têngara/ gong beri abarungan/ badhe lir swarèng wiyati/ swara

angangkang/ ulêngan kang prajurit//

65)65) D. ingwang. 66)66) C. kanugrahaning. 67) B=C. mêrak dangu. 68) C. inganan.

Page 171: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxvi

lxxvi

69)69) B=C. dipangganira. D. ingkang dipangga. 70) b.d. D. A,B,C. tuminggil. 71) B. tirta (dsl).

45. Winatara nêm ewu prajurit kuda/ bagu-[54]s prawirèng jurit/ prajurit ing

ngarsa/ wignya sinranging guna/ nyandêr nututi sang aji/ bantala obah/

gumludhuk anggêtêri72)//

46. Kang minangka têtindhih prajurit kuda/ sira Rêkyana Patih/ Gajah

Antisura/ dharat lêksan awendran/ senapatining pra73)-jurit/ lêlajêring

prang/ pun Satrutapa Hèsthi//

47. Patih tuwa prawirèng prang ing aguna/ mangka sirahing baris/ sangsaya

rahina/ akèh nusul kang wadya/ kang anèng jawining nagri/ ing

pasanggrahan/ lumayu rêbut dhingin74)//

48. Lir sadaya-daya jêjarah bêrana/ sasolahe gêgirisi/ wruh ratuna têbah/

marma tan ngrasa sayah/ wong kang wisma pinggir margi/ nyalini

têmbang/ ingaran gula milir//

IX. DHANDHANGGULA

1. 1)[Tan winuwus lampahing kang]1) baris/ kawuwusa wong Praja Ngastina/

kang pêrak marga wismane/ kèh samya andêdulu/ untabing kang baris

lumaris/ dêlêdêg tanpa kêndhat/ sawênèh 2)kang wêruh2)/ untabing prajurit

sabrang/ akèh ingkang tutup lawange kinunci/ jrih solah gora godha//

72) D. gêgêtêri

Page 172: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxvii

lxxvii

73) t.p. D. 74) B. dhisik (dsl). 1)1) b.d. D. A,B,C. Wus tan winarna lampahing. 2) B. awêruh.

2. Ya ta ingkang kawuwusa malih/ pandhita ing Wukir Saptaarga3)/ ing

Martawu pratapane/ trahing Hyang Brama Wisnu/ tan ingucap uruting

ngluri/ ing carita rinupak/ mung kang dadi catur/ panêngraning kang

pandhita/ Rêsi Krêsnadipayana lawan malih/ Bagawan Abiyasa//

3. Apêparap Palasarasiwi/ 4)pandhita trang anetra4) bathara/ jinurung barang

ciptane/ kang durung mijil wus wruh/ lan winêca bakal baboni/ ing rat

Jawa satêrah/ ing sabrang kinumpul/ wungu tyas Dipayana/ katêdha-

[55]kan Hyang Wisesa amêmisik/ ing purwa myang wasana//

4. Wusing purna wisiking dewa di/ nulya sêmedi Sri Dipayana/ anglela trang

pamawase/ luwaraning panêkung/ pan sakala musna sang rêsi/ nunggal

mring pinangkanya/ tan ngrika tan ngriku/ ya kabèh ya Dipayana/ wus

kinumpul cipta rasa dadi siji/ ginulung kang bawana//

5. Ya ta sanalika wus anunggil5)/ nata Pandhawa Sri Darmatmaja/ sirna mulih

mring purwane/ sakadang garwanipun/ saisining Cintakapuri/ wêwêngkon

jroning kitha6)/ kabèh sirna gêmpung/ bêburon siji tan ana/ kari wadhah

isine kabèh wus mulih/ mring jaman kalanggêngan//

3) B=C. Saptarêngga. 4)4) D. pandhitrang anetranya 5) D. nunggil. 6) B=D. kutha. C. pura.

Page 173: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxviii

lxxviii

6. Yèn ujaring wong kang ahli tèki/ larangan yèn ingucap sumewa/

mudharake bêbundhêlane/ 7)paranta yèn winuwus7)/ 8)nganggo seba Hyang

Udipati8)/ 9)miwah kang amisesa9)/ dating10) sira iku/ marêm lamun

winasesa/ yèn karêpe sastra boya jajar carik/ mung ngumpul miwah

nunggal11)//

7. Kunêng muksaning12) Sri Pandhawa ji/ kabèh isining Praja Ngamarta/

Sang Biyasa sudibyane/ karya sasmita samun/ ana ingkang galagah

langking/ tuwuh ing Balekambang/ gandanya rum marbuk/ akêmbang

rêtna sumunar/ ujwalane surêm Hyang Pratanggapati/ mênuhi tri

bawana//[56]

8. Lan tan ana swara kang kapyarsi/ kêkayon gung tan ana kukila/ kupu

kinjêng ilang kabèh/ tirta minane suwung/ mung pangliking jagat kapyarsi/

pindha karunaning dyah/ angrês-rêsi kalbu/ winasesa tanpa sesa/ mangsa

naa wong myarsa mung winitawis/ lendhe mangsa bodhoa//

9. Kang 13)miyarsa caritaning tulis13)/ sampun duka dhatêng kang ngrumpaka/

endah punapa èstune/ wong juru tulis gunung/ rak alane wong duwe abdi/

kêmaruk ajang klapa/ kawruhe paruthul/ prayogane mung sapala/ de tan

sêdya winêntar lyaning sujanmi/ mung rinasuk priyangga//

7)7) C. yèn wus trang kang tinêmu. 8)8) C . yogya iku sinimpên budi. 9)9) C. rumêksa kang sumewa.

Page 174: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxix

lxxix

10) C. datde. D. dadi. 11) C. misah. 12) D. samuksane. 13)13) C. miwiti amung winitawis.

10. Kadya taman kocape ing ngarsi/ têmbung nalika Sri Dipayana/ katêdhaka

jawatane/ mung mrih prayogeng têmbung/ êndi ana Hyang Udipati/

anganggo têka lunga/ dene kaya dhukun/ satêmêne iku layak/ nalikane

sang rêsi nungku sêmedi/ sirna Sri Dipayana//

11. Sirna têng pundi ênggène ngalih/ sirna satuhu sarira tunggal/ kumpul

kêmpêl sayêktine/ tuwin ucape wau/ Dipayana nganggo diwisik/ bisikan

ajêng napa/ kapyarsa nyalimut/ kang satuhu14) Dipayana/ tanpa karna

nanging pamyarsa tan gêmpil/ sèwu wong binisikan//

12. Tanpa lidhah Palasarasiwi/ pamuwuse lir gêlap nêm kirna/ cêtha tan pelo

wuwuse/ tanpa netra sang wiku/ sabuwana nglela kaèksi/ bok won-

[57]têna punapa/ mas Biyasa gih wruh/ 15)[ingsêpe tanpa gêrana]15)/

panggandane sajagad niki katiyubing/ [anggêpe] 16) wasis wijang//

13. Elo gih mas sampun salah tampi/ botên gruwung Rêsi Dipayana/ saès

dènkapitan wanèng/ 17)êmpun maneka banjur17)/ sakarsane18) gène mastani/

botên sasriking manah/ [lo mas]19) yêktosipun/ mung ampun kenging

gêpokan/ kadursilan niku mas sing kula puji/ manjing20) mawon lak

nêdha//

Page 175: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxx

lxxx

14) B=C. sabdaku. D. satuhune. 15)15) b.d. B=C. ingsêpe tanpa gêrana. A. ucape datanpa grana. D. ucape tanpa gêrana. 16) b.d. C. A,B,D. ambête. 17)17) C. êngko mas nèk kêbanjur. 18) D. sakrêsane. 19)19) b.d. D. A,B,C. loman. 20) D. mancing.

14. Kawuwusa sang srinarapati/ ing Gumiwang sangsaya wus pêrak/ pan

binantêr ing lampahe/ tan kandhêg rintên dalu/ kang kamargan 21)wong

desa miris21)/ 22)jrih samya22) ngili marang/ jurang miwah gunung/ rajakaya

tinuntunya23)/ malbèng wana gumrumung24) swaraning tangis/ rantab

lampahing janma25)//

15. Enêngna sangsaraning wadya lit/ natèng sabrang praptèng jaban26) kutha/

kanggêg manguning driyane/ myat ngiwa nêngên suwung/ nora myarsa

swaraning janmi/ bêburon rajakaya/ sêpi tan kadulu/ pangumbaran jroning

kandhang/ lan tan ana swaraning sata lan27) pêksi28)/ cuwa tyasnya sang

nata//

16. Saya nêngah ngambah jroning nagri/ sinalasah sang nata parentah/ wisma

linebonan kabèh/ wonge nora kadulu/ gêdhong-gêdhong binukak sêpi/

wadhah kèh ginaledhah/ 29)anggalodhang suwung29)/ isine kabèh tan ana/

30)inêbing kang30) lawang tan ana kinunci31)/ bingung tyas srinarendra//

21)21) C. wonge samya giris. D. samya jrih miris. 22)22) D. wong desa. 23) B. tinuntunan. (dsl.). 24) D. gumuruh.

Page 176: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxxi

lxxxi

25) D. jalma. 26) D. jawi. 27) B. myang. 28) C=D. paksi.

29)29) D. galodhok asuwung. 30)30) D. lan inêbing. 31) B=C. kinancing.

17. Taksih manggung gègèr munggèng èsthi/ kyana patih anung-[58]gal

saplana32)/ sang nata lon andikane/ eyang paran ing kayun/ luwih anèh

lakon puniki/ manira boya duga/ Sangkuni lon matur/ sinuwun watawis

kula/ 33)muwung ingkang janma ngalêmpak mring33) puri/ sumiwi ing

sang nata//

18. Ing 34)kaparênging karsa34) sang aji/ sinêngkakna lampahe kang wadya/

lan kinêpungan purane/ saking35) watawis ulun/ sang aprabu Cintakapuri/

wus tan sumedya lawan/ jrih prabawèng prabu/ giris myarsa36) gunging

wadya/ nanging wontên watawis kawula malih/ wontên purwaning lingga//

19. Jêr Pandhawa sawung kang upami/ mangka ing mangke botohe minggat/

tan wontên kang nandhingake/ ngandika sang aprabu/ kadi pundi ngangge

tinandhing/ Sêngkuni ngoso mojar/ sumangga sinêrung/ bok mênawi sêlak

minggat/ dyan37) sang nata pun dewadaru ginitik/ anggrêng38) jumangkah

rikat//

20. Sawadyane pinêlak umanjing/ praptèng jawi lun-alun pamedan/ sang nata

39)gêla ing tyase39)/ kanggêg tyas kapirangu/ lir kagêman kacuwèng rêsmi/

mêdhun saking dwipangga/ dharat sang aprabu/ nênggêl mangidul

lampahnya/ ngalun-alun paglaran tan ana kang nangkil/ minggah mring

sitibêntar//

32) D. sapana.

Page 177: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxxii

lxxxii

33)33) C. suwung ingkang janma ngalêmpak mring. D. suwung jalma ngalêmpak ing dalêm. 34)34) D. kaparêng karsaning. 35) B. nanging. 36) C=D. mulat. 37) C. ge. 38) C. anggor. 39)39) C. cuwa galihe.

21. Suwung gomblang40) sang nata lumaris/ wus 41)angancika praptèng41)

palataran/ balinguh ing paningale/ janma myang swara suwung/ têbah jaja

srinarapati/ sêsèndhèn wit drêsana/ gandrung amangkung/ kawangwang

kusumaning [59] dyah/ salin cipta 42)ngrêrêpa sabda42) rum manis/ dhuh

intêning Gumiwang43)//

22. Gambiring rat sadhat wisa mandi/ wrêksaning ron kang pindha tyas kamal/

karya gêla wêkasane/ [manabda]44) ing ngaluhur/ Minak Luyubraja ing

ngarsi/ Kramasarana aprang/ mrih bêdhah praja45) gung/ wêwalêr

tumraping sastra/ tyas kacuwan [saha]46) kang pinurih jurit/ wurung

nêmbramèng sira//

23. Sakala èngêt srinarapati47)/ sigra manjing mring jro prabasmara/ jinajah

mring saubênge/ gêdhong-gêdhonge suwung/ sakèh wadhah wus tanpa isi/

mring kêbon lêlangenan48)/ tan ana kadulu/ Patih Gajah Antisura/

Satrutapa sarêng prapta awotsari/ lon matur ing sang nata//

24. Dhuh pukulun sang srinarapati/ kawula wus jajah jroning praja/ èstu tan

wontên banèke/ Sêngkuni lon umatur/ padukanggèr kataman ing sih/

saking eyang paduka/ Dhêstarata wiku/ miwah kang para pandhita/ rintên

dalu tansah dènira sêmedi/ mangayu-ayu bagya//

40) C. gêmpung. 41) B. angandika anèng. C. angancika prapta.

Page 178: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxxiii

lxxxiii

42)42) C=D. nêbda ngrêrêpa. 43)43) D. pun kakang. 44) b.d. B. A,C,D. panabda. 45) C. dadya. 46) b.d. B. A,C,D..sata. 47) D. sribupati 48) B. klangênan.

25. Estu ampuh sabdaning maharsi/ ing sirnane pun nata Pandhawa/ lan

isining praja kabèh/ pinulung kinakêcut49)/ de mitrane Sang Hyang

Pramuni/ inggih Bathari Durga/ jêr pun Pandhèwèku/ sinihan pinutra-

putra/ kados-kadosing dêdugi botên têbih/ marma jêng srinarendra//

26. Sampun dhahat sungkawaning galih/ jêr drubiksa ajrihing linila/ sang nata

lon andika-[60]ne/ hèh patih ro sirèku/ ingsun mundhut dayanireki/

prayogane linakyan/ kya patih umatur/ anjawi karsa paduka/ tinilara yèn

tinêngga tanpa kasil/ dêduka tanpa lawan//

27. Mung tinêngga acatur50) bupati/ 51)lawan prajurit mung winatara51)/

pratandha kagêm prajane/ ing têmbe yèn wus katur/ ing ramanta

srinarapati/ sakarsaning sang nata/ jêr paduka sampun/ anglampahi ing

karyèndra/ lan kabêgjan tanpa prang rajane anis/ wus manjing dhatulaya//

28. Namung sêrike gusti sakêdhik/ pundi ingkang winastan jayèng prang/ dene

tanpa panrêngane/ rajane tan kapikut/ jêjarah têtawan sêpi/ katujune ki

lurah/ Plasapita tumut/ ngêngondhangi ing paduka/ mangka sêksi

bêdhahing Cintakapuri/ ing solah wus kapriksan//

29. Lipur dukanya srinarapati/ wus ngundhangan lir ture kya patya/ amaju pat

pabewake/ pinilih ingkang tugur/ bupati kang prawira sêkti/ nyatus prajurit

Page 179: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxxiv

lxxxiv

dharat/ tur samya gul-agul/ risaksana srinarendra/ wus anitih dwipangga52)

lawan Sêngkuni/ kêbut53) sawadyanira//

49)49) C. kêna ngêsuk. D. kinakêsut. 50) D. apapat.

51)51) D. mung prajurit ta ing sawatara. 52) B. turangga. 53) D. ketut.

30. Beda lawan angkate sang aji/ rêrikatan ing mangke lon-alonan/ mandhêk

mayong kêrêp lèrèn/ mung agung kapirangu/ amirangrong saya ngranuhi/

munggèng rêngganing liman/ gandrung {amangungkung}54)/ manguna-

[61]ndikèng wardaya/ kaya paran ing karya lamun tinampik/ suka

matiyèng paran//

31. Dhuh saiba ucape wong cilik/ yèn sun muliha Praja Gumiwang/ nora katon

dhèncèng-dhèncèng/ kusuma wadung pantun/ prajurit prang anggung

kalindhih/ dhahat anganiaya/ nora milu kondur/ tan sae myat ing sujanma/

puput jiwa bêdhug têngaraning jurit/ 55)kataman matyèng55) rana//

32. Saya liwung tyasnya sribupati/ sru kacuwan tan linawan ing prang/

tambuh-tambuh wiyogane/ mèh tan panon sang prabu/ anggulèyèh

luhuring hèsthi/ gupuh Kya Patih Soman/ rinangkul sang prabu/ Patih

Gajah Satrutapa/ amrêpêki matur mring Arya56) Sangkuni/ kados pundi ki

lurah//

33. Yèn kalawan pinujuning galih/ wayah paduka srinaranata/ prayogi

kinundurake/ supados lêrêmipun/ liwunge tyas antuk panggalih/ nèng

Dhukuh Sokalima/ kataman ing wuruk/ ing Sang Dhahyang57)

Page 180: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxxv

lxxxv

Kumbayana/ 58)mung ki58) lurah ngaturna lampah puniki/ mring59) jêng

srinaranata//

54) # A,B,C,D. amangunkung. 55)55) B. têka tan matyèng. 56) D. Patih. 57) B. Dhanghyang. 58)58) B=D. mugi. 59) D. ing.

34. Pinujune60) ki lurah pinaring/ mangka pamomong wayah paduka/ dhuh

lurah paran dadose/ tan bodho sang aprabu/ anauri Arya Sêngkuni/ kulup

iya prayoga/ ngong61) iya miturut/ wus mudhun saking wahana/ nyengklak

kuda kundêr62) lampahing turanggi/ dadya sowang-sowangan//[62]

35. Kacarita Dyan Arya Sangkuni/ wus tumamèng ngabyantara nata/ katur

kabèh pratingkahe/ lan undure sang prabu/ ing Gumiwang dhahat prihatin/

sang nata myarsa eram/ kunêng kang winuwus/ kang Kahyangan

Cakrakêmbang/ Sang Bathara Kamajaya lawan sori/ Dêwi Ratih

wranggana//

36. Sang bathara angandika aris/ kaya paran wartane rinira/ têka jênak

panunggune/ mukti anèng swarga63) gung/ siniwi mring pra widodari/ baya

tan eling marang/ kang kari nèng dunung/ mokal yèn tan kawangwanga/

ing Cintakapura rinubiru dening/ raja64) têka ing sabrang//

37. Ing samêngko65) yayi sribupati/ lan sagotra ing Cintakapura/ sinimpên

trêtib66) ênggone/ praptaning ratu mungsuh/ tan umiyat janma sawiji/ isi

Page 181: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxxvi

lxxxvi

wadhah binerat/ têkan sato suwung/ umatur dayita dewa/ yèn makatên

[prayogi]67) sêkar sinalin/ kang sae salobongan//

60) C. katujune. 61) B. nong. 62) B. nyandêr. C=D. nandêr. 63) D. praja. 64) D. ratu. 65) C. mêngko si. 66) B. tartib. 67) b.d. B,C,D. A. kang sae.

X. ASMARADANA

1. Paran karsaning sang yogi/ sirnane yayi paduka/ pangrêksane ing karaton/

angling Sang Hyang Kamajaya/ 1)yayi ayo1) lan sira/ [nganglangi]2) ngiras

têtunggu/ kadhaton Cintakapura//

2. Umangkat sang maharêksi3)/ kadi garudha manglayang/ alon-lonan ing

lampahe/ ana kang jawata prapta4)/ kawangwang tanpa sangkan/ bagus

cahyanya umancur/ jêjuluk Bathara Maya//

3. Hyang Tunggal ingkang sêsiwi/ mula-[63]ne5) Bathara Maya/ prapta

pitutur yêktine/ mring putra Hyang Kamajaya/ kulup dènage sira/

têtulunga mring arimu/ sang nata Cintakapura//

4. Siniya mring Kurupati/ nyuraya6) mring ratu sabrang/ karêpe kinarya7)

tèdhèng/ tangkis dêdukaning dewa/ ing mêngko arinira/ sinimpên mring

Hyang Maha Gung/ ngenaki tyasing durmala//

Page 182: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxxvii

lxxxvii

5. Umpama ora piningit/ kongsia têmpuhing aprang/ kêriga8) wong sabrang

kabèh/ di margane sor ing aprang/ lare nêmpuh samodra/ sira salina

jêjuluk/ arana Si Partadewa//

1)1) D. ayo yayi. 2) b.d. C. A,B,D. nganglani. 3) B. maharêsi (dsl.). 4) C. têka. 5) B. marmane. 6) C. asrunya. 7) B=D. ginawe. 8) B. ngêriga.

6. Yèn ana takon sirèki/ minangka Kilasawarna9)/ Tejamaya parêpate/

sutaning [Kilatbawana]10)/ kadang Ujwalamaya/ wis mangkata sira kulup/

jujuga jro datulaya11)//

7. Kamajaya wus lumaris/ Hyang Maya wus tan katingal/ bali mring pêrnahe

manèh/ Partadewa praptèng pura/ wuwusên mantri sabrang/ kapat pinuju

akumpul/ ngubêngi wêngkoning pura//

8. Nalikarsa manjing puri/ kaparanggul Partadewa/ 12)bupati kucêm ulate12)/

tanya lambene wel-welan/ gusti sintên paduka/ lan pundi pinangkanipun/

13)punaparsa mundhut nyawa13)//

9. Kang abdi naming sadêrmi14)/ purun ngambah jroning pura/ ngêmban

karsaning sang katong/ ngandika lon Partadewa/ yèn sira tanya mring

wang/ sun iki têka ing gunung/ arane15) Kilasawarna//

10. Gêng luhur jurange rumpil/ dhukuhku ing Tejamaya/ Partadewa aran I-

[64]ngong/ garwèngsun iki wranggana/ panêngran Kandhilaras/ sutaning

pandhita luhung/ jêjuluk Kilatbawana//

Page 183: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxxviii

lxxxviii

11. Pandhita trang ing pangèksi/ kadanging ujwalamaya/ 16)sira sayêkti16)

kinongkon/ gustimu natèng Gumiwang/ Si Prabu Suryanggana/ kang

brangta putrining ratu/ Mahaprabu Duryudana//

9) C. Kalasawarna. 10) b.d. B,C,D. A. Kilatrupa. 11) B =D. datulina. 12)12) t.p. D. 13)13) D. kang abdi nyuwun sajarwa. 14) D. sadrêmi. 15) D. pratapa. 16)16) B=C. sayêkti sira.

12. Kang aran Lêksmanawati/ jaruman Pandhita Druna17)/ wis padha muliha

bae/ tutura ing rakanira/ ingsun kang ngarsa-arsa/ paran ta gêlêm tinuntun/

18)[miitênah wong tanpa dosa]18)//

13. Lamun tan gêlisa prapti/ sun tunu praja Guumiwang/ sun kang bakal

malêsake/ niayane gustinira/ marang nata Pandhawa/ ujêr iku

mitraningsun/ ing tyas wus saeka praya//

14. Sandika aturing mantri/ manêmbah arsa umangkat/ padhambruk ting

gloyor kabèh/ sakojure awel19)-welan/ ting karênggos barangkangan/

prapta sajaban kadhatun/ wus samya pajar rewangnya//

15. Prajurit kabèh milyatis20)/ budhal lampahe ginêlak/ ing marga tan

winiraos/ ganti ingkang winursita/ kang wontên Madukara/ garwa Arjuna

waruju/ kusuma Drupadaputra//

16. Iya kusuma Srikandhi/ kocap murcaning Arjuna/ duk sacandra21) ing

murcane/ garwa kang sêpuh priyangga/ putri saking Madukara/ Rêtna

Basudewasunu/ panêngran Rêtna Sumbadra//

Page 184: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

lxxxix

lxxxix

17. Kondur marang Dwarawati/ Srikandhi garwa ampeyan/ kang kari têngga

purane/ Bimanyu putra Sêmbadra/ miwah Radèn Sumitra/ Su-[65]lastri

ingkang sêsunu/ kang têngga nèng kasatriyan//

17) B. Durna (dsl.). 18)18) b.d. C. A,D. mrih mitênah wong kang dosa. B.mrih pitênah wong kang dosa. 19) C. uwêl. 20)20) D. samya tis. 21) B. sawulan. D. amurca.

18. Wong agung ing Pringgadani/ kang tugur ing Madukara/ dhasar kulina

slawase/ Srikandhi miyarsa warta/ lamun Nagri Ngamarta/ katêkan

parangmuka gung/ tèka Nagara Gumiwang//

19. Malah gumrahing22) pawarti/ Sang Aprabu Darmaputra/ lolos sagarwa

putrane/ ari 23)katiga nut23) raka/ Bima lan Madrim putra/ tumpêsan kang

para wadu/ malah praja wus kabêgan//

20. Dening ratu manca bumi/ kang anglana saking24) sabrang/ ing Gumiwang

gung wadyane25)/ ya ta Radèn Gathutkaca/ miwah Jahnawiputra/ 26)wus

samya26) kalih ingutus/ mring Praja Cintakapura//

21. 27)Angyetèkakên ing warti27)/ têmên doraning pawarta/ wus umangkat

radèn karo/ mung 28)lawan tri28) punakawan/ lumampah gêgancangan/

ciptaning tyas bela lampus/ paribara nêmu arja//

22. Sira Radèn Bimasiwi/ mêsat mijil jumantara/ lir kaga raja ibêre/ krodharsa

ngrabasèng mêngsah/ Rahadèn Partasuta/ tan kandhêg ing lampahnya wus/

umanjing sajroning praja//

Page 185: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xc

xc

23. Miyat29) nganan30) ngering31) sêpi/ tan ana bawaning janma/ têkan manuk

ora katon/ kêkayon wohe tan ana/ rinèng tyas Partaputra32)/ mèh sirna

krodhaning kalbu/ wadya tumindak lon-lonan//

22) B. jimrahing. C. gumyaking. D. jumrahing. 23)23) B=C. tiga nuting. 24) D. sangking. 25) C. prajane. 26)26) D. kalih wus. 27)27) B=C. anggyèkakên ing warti. D. anyêtèkkên ing pawarti. 28)28) D. tri lawan. 29) D. umyat. 30) B. ngiwa (dsl.). 31) B. nêngên (dsl.). 32) B=D. Partasuta.

24. Pamyarsa paningal sêpi/ prapta pinggiring pamedan/ lun-alun ngalela

katon/ asêpi tan ana janma33)/ ngandika marang Sêmar/ kaya paran

pamikirmu/ elok lakon Ngamarta// [66]

25. Endi kang minangka saksi/ bêdhahe praja Ngamarta/ ora ana lêlabête/

tumpêsên wong ing Ngamarta/ tan ana sarah bathang/ kabèh omah padha

suwung/ têkan isi kari wadhah//

26. Bêburon tan ana kèksi/ sêpi tan ana sabawa/ Badranaya lon ature/ mila

srêp manah kawula/ ningali têtingalan/ punika elok kalangkung/ dede

pandamêling tiyang//

27. Kados pitulunging widhi/ asih 34)paring kanugrahan34)/ karya cawêngahing

mungsoh/ kados sadèrènge prapta/ mêngsah sirnaning janma35)/ lurah

kanthong manabda sru/ wuwuse iku wis ora//

Page 186: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xci

xci

28. Rak mung gonmu ngathik-athik/ wong tan ana mungsuh têka/ minggat

saduwèke brèsèh/ ya ta Arya Bimasuta/ prapta sarwi karuna/ kang rayi

anggung rinangkul/ pamuwuse kawlas arsa//

29. Dhuh ariku wong asigit/ iki ana dayaning tyas/ ayo lumèbu kadhaton/ yèn

jêng uwa wus tan ana/ 36)mêngko mrih budidaya36)/ aku nut ing sakarêpmu/

lara pati aja pisah//

33) D. jalma. 34)34) C. mrih kang nugrahan. 35) D. jalma. 36)36) C. mring budidayanya.

30. Ya ta rahadyan37) kêkalih38)/ tumindak arsa mring pura/ sangsaya onêng

driyane/ de samarga tan umiyat/ sipating kang sujanma/ ing srimanganti

wus rawuh/ laju malbèng palataran//

31. Wuwusèn kang pindha rèksi39)/ Partadewa lan kang garwa/ Kandhilaras

anulya ge/ mêthuk rawuhe kang putra/ Bimanyu Gathutkaca/ [67]

akekehan sang rêtna yu/ kèndêl 40)têpining taratag40)//

32. Sang rêtna awanti-wanti/ pamêluke mring Rahadyan/ Bimanyu naratap

tyase/ ya ta Bambang Partadewa/ nabda mring Badranaya/ lurah warahên

anakmu/ bok ing tyas saya gupita//

33. Lurah Sêmar matur aris/ mring Radèn Jahnawisuta41)/ sampun 42)kagèt

gèr42) yêktose/ punika43) satriya ngarga/ mitrane rama dika/ Kilaprupa kang

sêsunu44)/ nama Bambang Partadewa//

Page 187: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xcii

xcii

34. Nyudara sinarawèdi/ kang tapa Ki Lasawarna/ mirsa kang dèrèng kêlakon/

ya ta Bambang Partadewa/ numpangi ing panabda/ kulup tuture wakamu/

kabèh iku apa nyata//

35. Lurah mlêbua mring puri/ katemu45) lan sutanira/ sakarêpmu ana kabèh/

dèn tutug ênggonmu nadhah/ Sêmar wus manjing pura/ myat boga nadhah

sumrikut/ kunêng wuwusên [mandhapa]46)//

37) B. rahadèn (dsl.). 38) C. kalih glis. 39) B=D. rêsi. 40)40) D. satêpining tratag. 41) C=D. Jahnawiputra. 42)42) C. dènkagèt. 43) D. puniku. 44) D.sunu. 45) C=D katêlu. 46) b.d. B. A=C. Pandhawa. D. pandhapa.

36. Wus samya 47)atata linggih47)/ radyan ro lan Partadewa/ kapat wranggana

rowange/ Partanggung anyidhikara/ mring putra mrih lêrêma/ kalihe48) pan

wus linipur/ linut siliring maruta//

37. Ya ta rahadèn kêkalih/ lêsu lungkrahe wus ilang/ sumuking tyas sirna

kabèh/ kadhaut pangaribawa-49)/ nira Sang Partadewa/ sêgêr sumrah

angalumut/ 50)ya ta50) Bambang Partadewa//

38. Ngandika mring radèn kalih/ kulup sun wêca mring sira/ wong tuwamu

lêlakone/ pamadya51) Endraputra/ tan kêna ing sangsara/ ing mêngko apan

mèh [68] timbul/ 52)têka sêsêngkêraning hyang52)//

39. Besuk wong tuwanirèki/ mulih anggawa nugraha/ linuwih sajagad kabèh/

jêr dewanggung kapotangan/ mring ramanta Ki Parta/ unggahe sang yêksa

prabu/ ngrabasa Endrabawana//

Page 188: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xciii

xciii

40. Jawata anggung kalindhih/ yèn aja tinulungana/ mring wong tuwamu

yêktine53)/ sida rusak Suralaya/ dêripun ing yaksendra/ ramanira kang

mitulung/ mati [Newatakawaca]54)//

41. Sabalane tumpès tapis/ dening hruning55) sarotama/ tinunu barêng kuthane/

marma gung sihe bathara/ kinudang linambana/ dene sirnane ibumu/ yèn

mungguh56) palwèng samodra//

47)47) B=C. tata alinggih. 48) B=C. karone. 49) B=C. pangaribawanira. 50) B. nahan. 51) B. ki madya. 52)52) B. kêrasa tengeraning hyang. 53) B. bektine 54) b.d. B,C,D. A. Nirwatakawaca. 55) C. srune. 56) D. munggwèng.

42. Layare ibunirèki/ supaya lakune kêbat/ glisa têka pamurihe/ lan ana manèh

upama/ sorog kuncining lawang/ wênganing sihing dewa gung/ pambuka

nugraha mulya//

43. Jêr ibunira linilir/ dening mustikaning dewa/ linuhur lan wranggana kèh/

besuk timbule barêngan/ miwah wakira nata/ Pandhawa tan kêna lêbur/ tur

bisangsung57) mulyaning rat//

44. Dalaning guna myang dhêsthi58)/ mung kêrêp matèni badan/ cêgah suka

sapadhane/ anyimpar boja lan59) nendra/ sukaning aji jaya/ marga kawiryan

pan kudu/ andhap asor wani ngalah//

45. Ing pêpêsthèn dènkawruhi/ sumingkir barang jubriya/ gêdhe sabar

panrimane/ marga gèr wong tuwanira/ durung pêdhot subrata/ anglêluri

marang kang wus/ kang tèki ing Saptarêngga//

Page 189: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xciv

xciv

46. Awit lêluhurirèki/ Sang 60)Rêksi Manumayasa60)/ trah jawata parandene/

de arsa baboni ing rat/ Jawa lulus mêngkua/ tan kagèt yèn sinrang ing dur/

têguh bakuh ora obah// [69]

47. Aja kaya sastra warih/ dhèk61) bayi ora digêbyag/ tan kêna kêmrêsêk kagèt/

sira kulup pêpacangan/ mijèni para raja/ dèn bisa mong sariramu/ têgêse

mong ing sarira//

57)57) C=D. bisa sung. 58) B. sêkti (dsl). 59) B. myang (dsl.). 60)60) B. Bêgawan Parikênan (dsl.). 61) D. gèk.

48. Kinuwayan marantèni/ êndi lire kinuwayan/ ngawruhi62) bakal pakewuh/

kang 63)tan mrih63) arjaning driya/ pantês yèn sinimpangan/ mangka wruh

marga pakewuh/ yèn tinrajang aran maha//

49. Têgêse wong mirantèni/ dumunung kang sihing badan/ mung64) rong

prakara anggere/ yèn badan kataman panas/ lilingên witing ana/ ing

panyirêp aja ngawur/ kalamun tan mêngkonoa//

50. Ya ta rahadyan kêkalih/ kathah pamyarsaning sabda/ dhahat ayêming

galihe65)/ nêmbah matur angrêrêpa/ pukulun dunungêna/ supados padhang

ing kalbu/ nauri Sang Partadewa//

51. Kulup gènira mêt krami/ yèn tan kêparênging driya/ ambapaa bae mring

ngong/ mring soriku angibua/ mrih ilang tyas sandeya/ wit66) rêsêpe wong

tuwamu/ kabèh lir nunggal sayayah//

Page 190: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xcv

xcv

52. Ingsun ya mêngkono maning/ tan rumangsa amêmitra/ pama kataman

pakewoh/ sun labuh sabayantaka/ yèn iki tan dadya pa/ sun cipta dudu

pakewuh/ dewa kang paring nugraha//

53. Dèn atampa sun jar-[70]wani/ goningsun micara panas/ dudu panasing

srêngenge/ dudu panasing dahana/ kang sun pajar mring sira/ panasing

panabda catur/ panyirêp kudu waspada//

62) D. wêruh ing. 63) B. amrih. 64) C=D. kang. 65) D. driyane. 66) D.wèh.

54. Lamun panasing Hyang Rawi/ kinudhungan bae kêna/ 67)yèn gêni

agampang67) bae/ dinihan bae pan tawa/ ilang rasaning panas/ bantêring

pamyarsa iku/ sirepe têka istipar//

55. Têgêse êninging ati/ dèncèngèng dimèn waspada/ saranta ing pamatrape/

wit gêni mijil ing karna/ êmbuh tikêling panas/ lir nalika sira krungu/ salin

kinanthi kang têmbang//

XI. KINANTHI

1. Lir nalika sira ngrungu1)/ 2)[parangmuka nêkani]2)/ ngrabasa3) Cintakapura/

kongsi kèngsêr wakira aji/ sêpira sumuking driya/ sêsêg [napas]4) tumpang

tindhih//

Page 191: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xcvi

xcvi

2. Sêpira kèhe kang mungsuh/ pama5) gunging jalanidhi/ ardhaning alun

lumembak/ tan wêgah sira ngêbyuri/ layak sun tan maidoa/ trêsnane

duwe6) sudarmi//

3. Bantêr kawanèning kalbu/ tan nawa panasing gêni/ ing kawanèn lir

sadaya/ daya alirua kêris/ têkèng don tan tuk landhêsan/ sêpira cuwaning

ati//

4. Bedaning warta lan wujud/ kanyataane bingungi/ prayoga winaspadakna/

kang kadya sira kawruhi/ yèn wis manjing ing panyipta/ ing dêduga wus

kapusthi//

67)67) D. lamun gêni gampang. 1) D. krungu. 2)2) b.d. D. A,B,C. ana prangmuka anêkani 3) B. ngrabasèng. 4) b.d. B=C. A,D. panas. 5) D. pira. 6) B. marang (dsl.).

5. Pinandêng7) ingkang [kapanduk]8)/ lêlakon ingkang kadyèki/ anèng9) elok

mokal-mokal/ dudu panggawè-[71]ning janmi/ tan kêna yèn ginuyua/

mung kari narimèng10) takdir//

6. Mangka kabèh wus kinawruh/ iku panyiraming gêni/ atising tyas

kapindhonya/ tan angêt yèn dènkêmuli11)/ tuwin srana binadhiyang/ atis

wong suwunging pikir//

7. Dudu atising kang banyu/ miwah bawaning bun angin/ ati sabarang

gyuhing tyas/ sêdhih ngênês-nêsi ati/ kêkêmule ora liwat/ mung sukur

narimèng widhi//

8. Lir sirnaning wong tuwamu/ karone mring badan atis/ anjaba sokur maring

Hyang/ kudu pinurih patitis/ pinêsu pinuja-puja/ winawang dimèn kaèksi//

Page 192: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xcvii

xcvii

9. Dene kulup praptaningsun/ nèng pura12) Cintakapuri/ ngalingi praja

Ngamarta/ nanggulang mungsuh kang prapti/ sihku mring wong tuwanira/

sun labuhi lara pati//

10. Marma nggèr karo wong bagus/ ing sungkêmira mring mami/ aja nganggo

sêmang-sêmang/ dupèh lagi-lagi panggih/ dèntimbang lan

[trisnaningwang]13)/ sun iki ora lêlamis//

7) B. piandêng. C. pinindêng 8) b.d. B. A. kapadum. D. kapandun. 9) D. anèh. 10) D. narima. 11) B. dikemuli 12) D. praja 13) b.d. D A. nisnaningwang. B. tistaningwang.

11. Cinarita pitung dalu/ rahadèn dènnya sumiwi/ marang Bambang

Partadewa/ winulang winêling-wêling/ winulang14) jaya kadibyan/

kasampunaning dumadi//

12. Saklangkung sihnya sang wiku/ mring radyan putra kêkalih/ tuwin rêtna

waranggana/ tan mantra putra mêmanggih/ lan salamine ing pura/ busana

mangka pisalin//

13. Tan kirang malah atumpuk/ boja-bojana mênuhi/ woh-wohan mawarna-

warna/ 15)[kèh cè-[72]thi kang]15) nglêladèni/ gandanya marbuk16) rum

ngambar/ nom- anom angrêspatèni//

Page 193: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xcviii

xcviii

14. Lêlangên17) kêbon supênuh/ patirtan rinêksèng janmi/ 18)pinilih kapara18)

tuwa/ sipate abrêsih-brêsih/ panganggo pindha jêjanggan/ kêkêthu

daluwang putih//

15. Nyangkêlit kudhi ing ngayun/ kêkalung têsbèh kêrandhing19)/ asalendhang

wastra seta/ piranti yèn angrêsiki/ bokor talam numpang kênap/ loro wong

kang anjagani//

16. Yèn sang rêtnarsa angundhuh/ woh-wohan kêmbang di-adi/ jêjanggan20)

mènèk kang wrêksa/ anane mung sabên enjing/ yèn siyang wohe tan ana/

mulih maring suranadi//

14) B. mêmulang (dsl.). 15)15) b.d. B. A,B,C. para cèthi kèh. 16) B. mabuk. 17) D. alangên. 18)18) D. pinilihkên para. 19) C=D. kurandhing 20) D. jêjanggane

17. Gêlak kêmbang pênthilipun/ yèn esuk barêng sumiwi/ pating garendhol

anèng pang/ rêbut êndhèk kang dèngoni/ woh kang kari tan tuk papan/

uyêl nèng tambining kang wit//

18. Balumbang kasatan ranu/ kêkuwung kang angangsoni/ sabên sore ngangsu

marang/ têlaganing suranadi/ mina manculat ing21) wiyat/ kataman

ujwalèng rawi//

Page 194: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

xcix

xcix

19. Gêbyar-gêbyar ting palancur/ kadya andaru sisiking/ 22)mina kang bang

buntut22) seta/ tuwin wungu buntut wilis/ sirah ijo amardapa/ warna-warna

mina prapti//

20. Paksi raja wulu wungu/ gombak abang kuning wilis/ buntute sadhêpa

ngayang/ ting parêlok lirik-lirik/ padha ngigêl ing plataran/ kadya tayaning

sarimpi//

21. Paksi dewata ing pungkur/ lan paksi kitiran putih/ pamanggunge kawlas

arsa/ rênyah arum ngraras ati/ kalamun suru-[73]ping arka23)/ mulih

maring Suranadi//

22. Hyang Arka lalu sumurub/ ginantyan purnamasidhi/ pradangga munya ing

tawang/ tan lyan gêndhing kaduk manis/ apês balêbês laela/ akarya ngrês

tyas ngrêrujit24)//

21) D. sing. 22)22) B. mina gêng kang buntut. D. mênawa bang wuntat. 23) D. warka. 24) D. ngrujit.

23. Ya ta wuwusên Bimanyu/ wungu sungkawaning galih/ tan lyan ketang

mung ibunya/ tan rêna myat kang wêrna di/ anggung dènnya rawat waspa/

nanging nglêlimpe sang dewi//

24. Angandika Sang Bimanyu/ marang Lurah Saronsari/ 25)(kaya kapriye Wa

Sêmar/ rasaning atiku iki/ uyang kutu ambêlayang/ ing satêmah poyang-

paying)25)//

Page 195: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

c

c

25. 26)(Saya katon rama ibu/ ora kêna sun sabili)26)/ umatur Ki Badranaya/

mring radèn putra Jahnawi/ kadi pundi karsa dika/ kawula dika jatèni//

26. Angandika sang abagus/ sun iki arsa ngulati/ ing sirnane ibu rama/ tyas

ingsun saya ngranuhi/ umatur Ki Lurah Sêmar/ dhuh babo momongan

mami//

27. Bok 27)inggih andika anut27)/ rama dika muruk bêcik/ tan mèmpêr

kapanggih rina/ rêsêpe angambil siwi/ wêwulange têng sampeyan/ lan

wêcane amranani//

28. Bimanyu adrêng ing kayun/ tan ngandika28) gya lumaris/ arsa nilapkên

kang raka/ wong agung ing Pringgadani/ kang lagya tumamèng pura/

sumiwa mring sang awasi//

29. Lan nalikanira wau/ nêlas wulange sang rêksi29)/ mring rahadèn kalih

pisan/ Partadewa manjing puri/ sêmune kadi wus mawang30)/ mring

tyasing sang Partasiwi//

25)25) t.d. B,C. 26)26) t.d. B,C. 27)27) B. inggiha andika nut. 28) D. saranta. 29) D. rêsi 30) D. mangwang.

30. Sadangunira winuruk/ tinuduh purwa mungkasi/ Partadewa anggrahita/

mring batinira Sang Partasiwi/ jinarag datan ingajak/ kondure31) mring

dalêm puri//

31. Mung Bimasuta tut pungkur/ ciptanira sang a-[74]wasi/ supadi awya

cawêngah/ ing karsa bok mêmalangi/ ya ta Sang Partatênaya/ sigra dènira

lumaris//

Page 196: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ci

ci

32. Gancangan dènnya lumaku/ sumêlang bok dèntututi/ marma nyimpang tan

nut marga/ glising carita wus ngancik/ jajahan karang padesan/ lumur32)

jurang sungil-sungil//

33. Kunêng Rahadèn Bimanyu/ kang anggung amurang margi/ kawuwusa

Partadewa/ lan garwa twin Bimasiwi/ nèng pura anggung mêmulang/

mring satriya Pringgadani//

34. * Gathutkaca lon umatur/ mring sang rama sang pindha rêksi33)/ wuwuse

kadya ngrêrêpa/ dhuh jêng rama sang maharsi/ kawula anyuwun lilah/

têtinjo mring Pringgodani// *

35. Kawula tan kongsi pangguh/ sowan kawula mariki/ jêng ibu kang kantun

praja/ angiras atur udani/ rawuh paduka nèng praja/ mitulungi ing

kaswasih//

31) C. akundur. 32) C=D. lungur. 33) B. rêsi (dsl.). ** bait 34 t.p. C.

36. Awit sirnaning jêng ibu/ 34)kawula gung34) anjagèni/ mringsun adhi

Plangkarêtna/ kang anggung anganyut pati/ Partadewa lon sabdanya/ kulup

sira sun lilani//

37. * Ananging ta wêkasingsun/ mung sira gêlisa bali/ 35)wruha ênggonku35) *

rumêksa/ karatone yayi aji/ taha yèn sun sumêlanga/ mungsuha wong sèwu

nagari// *

Page 197: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cii

cii

38. Tuwin kulup wruhanamu/ ana pêpeka gung36) prapti/ dutane Si

Duryudana/ wakira Ngawangga puri/ tuwin Dhahyang Kumbayana/ karêpe

ngayon-ayoni//

39. Karêpe berat maringsun/ jêlirkên 37)kadibyan sêkti37)/ iku kulup

kawruhana/ sira ngiras sun bakali/ lan maninge ulihira/ mawanga

arinirèki//

40. Wruhanira Si Bimanyu/ wulangune angranuhi/ tan marêm pitutur

ingwang/ malah saya angatoni/ kangêne mring bapa biyung/ nanging

têmbe mêrangguli//

41. Katêmpuhing bêbaya gung/ si-[75]ra wajib mitulungi/ girang ing tyas

Bimaputra38)/ lumèngsèr sagêd ngabêkti/ mring uwa Sang Partadewa/

sapraptanira ing jawi//

34)34) B. kawulangkung. 35)35) D. wêruha gonku. 36) B=C. gêng. 37)37) D. dibyan kasêktèn. 38) C. Bimasuta. ** Bait 37 t.d. B,C,D.

42. Mêsat jumantara mamprung/ lir paksi kardèng wiyati/ kang antara wus

amawang/ kutha gung ing Pringgadani/ gantya kinanthining têmbang/

sêkar pucung angênggoni//

XII. PUCUNG

Page 198: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ciii

ciii

1. Kawuwusa 1) sêkar pucung kang sinawung1)/ prajaning yaksendra/

2)kutharga ing2) Pringgadani/ kang ngratoni ing ngarsa Prabu Arimba//

2. Sang aprabu ayoga kang priya catur/ wanodya sajuga/ wasta kusuma

Arimbi/ kang panênggak wasta Arya Prabakesa3)//

3. Pamadyane Arya Brajadhênta diyu/ kyat ing rat Sang Arya/ Braja Mikalpa

sumendhi/ warujune Brajamusthi prawirèng prang//

4. Ing patine yaksendra Arimba ngênu/ ngalabuhi wirang/ putrèstri ingkang

nyalingkrik4)/ myang panênggak Pandhawa Dyan Bayusuta//

5. Pinarjayèng5) pancanaka witing lampus/ yaksendra6) Tênaya/ nungkul

samya angabêkti7)/ asrah praja saisining Argapura//

6. Ing antara sang rêtna ayoga jalu/ warnanya tan siwah/ lan wong agung

Jodhipati/ mung kaote sêsiyung pindha rasêksa//

7. Ajêjuluk Arya Têtuka sang8) sunu/ iya9) Gathotkaca/ ya Sang Arya

Bimasiwi/ ya Kusuma10) Kapita Lumajang Têngah//

1)1) B. kang sinawung sêkar pucung. 2)2) B. kutha aran. D. kutharga ran. 3) B. Prabakeswa. 4) D. nyalikrik. 5) B=C. pinarjaya. 6) C. yêksendra. 7) D. angêbêki. 8) B. kang (dsl.). 9) D. arya. 10) D. pangarya.

8. Sawusira diwasa Sang Bimasunu/ jumênêng11) narendra/ ing Nagara

Pringgadani/ nanging lulut mring kang paman Madukara//

9. Jêr satriya Madukara krêp manêkung/ Radèn Gathutkaca/ arêmên marang

sêmadi/ lan tinaman ing [76] wijaya12) kawidagdan13)//

Page 199: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

civ

civ

10. 14)Cinêkak kang14) caritane15) Bimasunu/ wus niyup manglayang/ anjog

lunggyèng pancaniti/ sigra laju sang prabu umanjing pura//

11. Bab jumênêng Arimbi16) mêthuk mring17) sunu/ rinangkul kang putra/

mèsêm-mèsêm dènira ngling/ ayo18) kulup 19)kene gèr padha linggihan19)//

12. Gupuh-gupuh praptaning satriya catur/ wil narendra putra/ kangên mring

Sang Bimasiwi/ nora mantra kalamun putra pulunan//

13. Ya ta wau sang rêtna ngandikan sunu/ dhuh gèr kaya paran/ têka lalu

gonsun20) nganti/ kaya paran ing murcane ibunira//

14. Prabu Anom umatur sarwi rawat luh/ duk marang Ngamarta/ arsa labuh

ing ajurit/ amiwiti kongsi prapta ing wêkasan//

15. Duk angrungu Arimbi panon sumaput/ aniba kantaka/ pawongan gumuruh

anjrit/Gathutkaca gupuh nungkêmi sang sêtna//

16. Ari catur gêro-gêro dènnya muwun/ ya ta sanglir rêtna/ wus èngêt napase

aring/ lênggah rangkul mring putra asru karuna//

11) B. umadêk. 12) B. kadibyan. 13) B. lan kasuran. C. kadikdayan. 14)14) C. kang cinêkak. 15) B=C. caritaning 16) C. Arimba. 17) D. kang. 18) B. kene. 19)19) D. kene kulup padha lêlinggihan. 20) D. nggonku.

17. Dhuh bêndara 21)sira nggèr21) woding tyas ingsun/ katuwone sira/ tan

sinayan ing sudarmi/ têka dhahat tan dêrman tinunggu bapa//

18. 22)Laha dene22) têmên bapakne si kulup/ paran dosaningwang/ têka

muwara23) ngêmasi/ ora rêna dewa kari raganingwang//

Page 200: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cv

cv

19. Dhuh Sang Pandhuputra paran dosaningsun/ aninggal pralina/ têka nora

amêmêling24)/ ngenak-enak mukti nèng Ngendrabawana//

20. Ya ta wau Prabu Anom Bimasunu/ ing tyas dènirarsa/ nglêlipur marang

sang dèwi/ da-[77]dya alon umatur sarwi25) ngrêrêpa//

21. Dhuh jêng sakecaning manah ulun/ sirnane26) jêng uwa/ botên 27)[sarana

ing]27) jurit/ isèn-isèn sirna naming kantun wadhah//

22. Kawula lan pun adhi malbèng kadhatun/ myat Sang Partadewa/ ibu mung

kirang sakêdhik/ kula rangkul dènwarni jiblês jêng paman//

23. Solah bawa lêlewa28) pasêmon ngumpul/ panabda29) tan siwah/ lan paman

ingkang lagya nis/ wêwulange kathah kaworan pamêca//

24. Twin rêsêbe tan mantra dawêg kapangguh/ miwah 30)ingkang garwa30)/

tumarêcêp datan kalih/ tênagane lir bibi Cêmpalarêja//

21)21) D. saranggèr. 22)22) C. dhuh ya ta lah. 23) C=D. puwara. 24) D. mêmêling mring. 25) B. saka (dsl.). 26) D. murcane. 27) b.d. D. A. asara. B,C. wêrana. 28) B. lêledha (dsl.). 29) B. manabda (dsl.). 30) D. garwanira.

25. Pamêcane raka paduka wa prabu/ timbul sêsarêngan/ lan31) jêng rama twin

pra ari/ miwah ari32) paduka ing Madukara//

26. Dene raka paduka jêng uwa prabu/ Sri Bathara Krêsna/ ibu Sumbadra

upami/ panyoroging kunci nugrahaning dewa//

Page 201: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cvi

cvi

27. Benjing timbul Pandhawantuk nugraha gung/ ibu mung punika/ sabda

angasrêp33)-asrêpi/ duk samana 34)Kusuma Arimbatmaja34)//

28. Berating 35)tyas sungkawa marêm maruntul35)/ alon pangandika/ mring

putra sang ayu siwi/ kaya piye36) mêngko kulup karêpira//

29. Lon umatur Gathutkaca mring kang ibu/ Rêsi Partadewa/ wanti-wanti

amêmêling/ kula kinèn jampangi putra paduka//

30. Pun Bimanyu tanpa pamit kesahipun/ nanging uwa Parta/ dewanggung

ngayêm-ayêmi/ pan makatên timbalane mring kawula//

31. Sira aja dadi ing tyasi-[78]ra kulup/ lungane rinira/ Bimanyu tan bêbayani/

malah têmbe mulih gawa37) prawan sabrang//

32. Para paman miyarsa pra samya jêtung/ Arya Prabakesa/ miwah ingkang

para ari/ pamêcane Sang Maharêsi Partadewa//

33. Dadya matur mring putra Sang Bimasunu/ anggèr ingkang nama/

Partadewa nyumêlangi/ ing wicara lêrês dora akaryeram//

31) C. kang. 32) B. rayi. D. rinto jêng. 33) C. kang asrêp. 34)34) B. kang ibu tyas tumut suka. 35)35) B. kang samya mêmarêm matungtum. 36) D. priye. 37) B. gembol (dsl).

34. Bimasunu anauri wacana rum/ eloking38) paningal/ sakalangkung angebati/

mangka Praja Ngamarta isining gêmpang//

Page 202: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cvii

cvii

35. Tan ngemungkên janma isèn wisma suwung/ tanpa woh kang wrêksa/

sinabda wohe ngêmohi/ ting (tarèmplèk)39) matêng-matêng

dhêdhongkolan//

36. Rintên dalu pawongan atab warna yu/ busana sarwendah/ tur dede

pawongan lami/ punika 40)kang ngladosi lamun adhahar40)//

37. Pangratênging bojana rasa rum-arum/ ing pundi gyan molah/ kula paman

tan mrangguli/ Prabakesa sumaur lo41) gih punika//

38. Rak sangsaya mêdal tan kenging winuwus/ mung kandêling manah/

kadosa jêng42) sribupati/ sinaryan mring jawata linuhuring lyan//

39. Kasangsaya adamêl kandêling kalbu/ Bambang Partadewa/ tan umuk

ngungalkên dhiri/ ujêr sampun wontên pratandhaning nyata//

40. Ya ta wau tyasira sang kusumayu/ mèh tan kalêbêtan/ myarsa turing

Bimasiwi/ alon nabda mring putra prabu taruna//

41. Hèh ki prabu mêngko wis padhang [79] tyasingsun/ dènage nusula/

lungane Si Partasiwi/ ngêlakoni tuduhe Sang Partadewa//

42. Pira-pira wong tuwanira padhantuk/ sihing kang jawata/ pratandhane

apêparing/ pangrêksaning praja ing Cintakapura//

38) D. aloking. 39) t.d. D. A,B,C. trèmplèk. 40)40) B. kang ngladosi lamun dêdharan. C. lêlados kalamun daharan.

D. kang ngladosi lamun dhêdhahar. 41) D. la. 42) B=D. jêr.

43. * Wusnya43) muwus sang rêtna dyan narpa matur/ mring ibu sang rêtna/

kawula anuwun pamit/ anglampahi pitêdahing Partadewa// *

Page 203: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cviii

cviii

44. Wus matur Gathutkaca mijil sampun/ praptèng palataran/ sigra dêdêl ing

wiyati/ tanpa kanthi lir grudha ing ngantariksa//

45. Kêtap-kêtap ing gêgana nyamut-nyamut/ tutuking garudha/ kataman

lakune angin/ sru mangangkang lir sêndhari kapawanan//

46. Rêtnaning kang munggèng jêjamang pinagut/ ujwalaning surya/ murub

muncar anêlahi/ kadya44) lintang lingga sèwu bêbarêngan//

47. Enêngêna Prabu Anom Bimasunu/ wuwusên sang rêtna/ sapungkure

Bimasiwi/ ginagagas lêlakoning Partadewa//

48. Lawan ari catur malah praptèng dalu/ duk gagat rahina/ para ari samya

mulih/ agumanti47) têmbange sinom logandhang//

XIII. SINOM

1. Antara 1)mèh bangun rina1)/ munya dhêdhêt Erawati2)/ sato wana sêsauran/

umung3) swaraning kang pêksi/ katon pucaking wukir/ soroting surya

manêmpuh/ rêsmining kang pradapa4)/ wênèh wungu pita wilis/ 5)anrang

baya mring sang pinarjayèng5) rimang//

43) B. wus. 44) B. kadi. 45) D. sapungkure. 46) D. lan kang 47) B. anyalini (dsl.). ** bait 43 t.p. D. 1)1) B. bangun rahina. 2) D. Irawati. 3) B. amung. 4) C. wardapa. 5)5) B. anangsaya mring sang pinajayèng.

2. Rumrang6) gandaning puspita/ dahat sinrang dening angin/ têbah [80]

tumanduk mring sang dyah/ 7)wimbuh gambuh7) amranani/ manyura8)

Page 204: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cix

cix

munya dumling/ nyangungkung pindha manguwuh8)-/ ira Sang Bayuputra/

trênyuh tyas 10)[Arimba ari]10)/ kasangsaya kontab11) naratab tab-taban//

3. Datan kêna sinayutan/ tyasira Dèwi Arimbi/ mijil saking pamêlêngan/

mêsat saking12) ing13) wiyati/ wus wignyaning rasêksi14)/ 15)kang samya

trahing15) aluhur/ bisa ngambah dirgantara/ tanpa lar pang16) kadya17)

pêksi/ kang sinêdya tumamèng praja Mandura//

4. Tan kêna yèn kinirowa/ tikêle ngambah wiyati/ tuwin linakonan dharat/

gêlis angambah wiyati/ gantya ingkang kawarni/ ing Mandura Sang

Aprabu/ Mahraja Baladewa/ iya 18)Basudewa aji18)/ apêparab Sri Kusuma

Walikita//

6) B. sumrah (dsl.). 7)7) D. mimbuh kambuh. 8) C. manuk. 9) C. anguwuh. D. panguwuh. 10)10) b.d. B. A,C,D. Arimbasiwi. 11) C. kotap. 12) D. sangking. 13) D. mring. 14) D. kang paksi. 15)15) C. samya têrahing. 16) C. ran. 17) D. kadi. 18) B=D. Pandawasiwi.

5. Mahendra putra 19)surèng rat19)/ Kakrasana Narapati/ ajêjuluk Jaladara/

ratu 20)titising dewa di20)/ 21)nênggih Sang21) Hyang Basuki/ pan 22)jawata

Page 205: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cx

cx

nayaka22) gung/ kacrita gêng23) wiyoga/ wit [murcane]24) ingkang rayi/ Sri

Bathara Danardana ing Dwaraka//

6. Sadalu anungku puja/ nèng pamêlêngan sêmadi/ antuk sasmitaning dewa/

têrang tyase sribupati/ byar rina surya kèksi/ luwaran gyannya manêkung/

têdhak mring langên tirta/ ujwala25) rêsmi sarwa sri/ sawusira sang nata

umanjing pura//

7. Ing sawusira busana26)/ alênggah srinarapati/ satata lawan kang garwa/

Kusumayu Erawati/ atab kênya ing puri/ kunêng gantya kang winuwus/

Arimbi sang kusuma/ kang anjok saking wiyati/ kang jinujug wurining

daturêtnendra//

8. Tan taha tu-[81]mamèng pura/ angrangu pipining27) kori/ prameswarindra

tumingal/ tan samar umyat sang dèwi/ 28)matur mring sribupati28)/ dhuh

pukulun sang aprabu/ punika ri paduka/ Arimbi ing Pringgodani/

pramèswari tumêdhak tundhuk sang rêtna//

19)19) C. purèng rat. 20)20) C=D. panuksmaning widhi. 21)21) C. titising. 22)22) C. jawata kaya gadhung. D. jamaning jawata gung. 23) C. gung. 24) b.d. D. A,B,C. mucane. 25) B=D. udyaka. 26) C=D. bujana. 27) B. tiwining. 28)28) D. umatur mring bupati.

9. Kang rayi nulya cinandhak/ sukèng tyas29) Dyah30) Erawati/ dangu-dangu

kawistara/ yèn kang rayi marbês mili/ cuwèng tyas sang rêtna ngling/

Page 206: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxi

cxi

paran yayi kang dadya gyuh/ alon binakta minggah/ ya ta Kusuma Arimbi/

ambruk lunggwèng pangkoning raka sang nata//

10. Alara31) dènnya karuna/ sêsambate amlas asih/ kadruya srinaranata/

sungkawane32) raja putri/ ya ta srinarapati/ \a\nglêlipur mring sang

amongkung/ ngrih-arih ing wacana/ mênênga aywa anangis/ yèn kadurus

ing sungkawa tanpa karya//

11. Bok ngantên sira pajara/ paran darunaning tangis/ umatur rêtna juwita/

miwiti prapta34) mungkasi/ sirnaning Pandhawa ji/ wong sapraja lir

tinulung/ dhahat pan 35)karya eram35)/ ngandika srinarapati/ satêmêne yayi

apan padha-padha//

12. Sira kaelangan garwa/ layak akarya tyas atis/ dhuh bok ngantên mung

sapira/ gunge susah ingkang ati/ kadangira yayi aji/ sirnane lawan arimu/

Sri Rara Bratajaya/ buh praptane rara36) pati/ sapiraa yayi rasaning tyas

ingwang//

29) C=D. dyah. 30) C=D. sri. 31) C. kalara. 32) C. mungkawane. 33) B. nglêlipur (dsl.). 34) D. malah. 35)35) B. akaryeram. 36) B=D. lara.

13. Nanging ana dayaning tyas/ kang ngadhêm-adhêmi ati/ adat yèn lunga

barêngan/ lawas gêlis pasthi mulih/ ipemu yayi aji/ lir wangke37) kentar38)

Page 207: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxii

cxii

ing ranu/ iku39) samangsa-mangsa/ timbule pas-[82]thi barêngi/ wus40)

adate bok ngantên ping pira-pira//

14. Marma ywa kadora susah/ mêngko sun 41)kang angulati41)/ ing sirnane

garwanira/ pisah dènjênak atunggu puri/ ana kinarya pilis/ gêguyon kang

kakangamu/ lêlungsèn angantia/ ing purnane padha nis/ srinarendra

angandika mring kang garwa//

15. Yayi Erawati sira/ dèn bisa ngaling-alingi/ sun arsa atinggal praja/ bok

wadya tanya mring42) mami/ 43)sun warahên43) lagya gring/ lawan tan

sinawang wagu/ ywa karya sadayèng tyas/ sigra sang nata umanjing/

[pamêlêngan]44) asêmadi karsanira//

16. 45)Angêningakên ing driya45)/ panca waranya kawingkis/ sirna kang rasa

pangrasa46)/ yèn Baladewa 47)sang aji47)/ agampang dènnya murih/

kumpuling rêncana catur/ binuwang tan kêmrosak/ ya ta wau sribupati/

48)wus amuwus48) sirna saking pamêlêngan//

37) B. bathang (dsl.). 38) B. kentir (dsl.). 39) B. yeku. 40) B. wis (dsl.). 41)41) C. arsa ngulati. 42) B. ing. 43)43) B=D. warahên sun. 44)44) b.d. D. A,B,C. pamênangan. 45)45) D. ngêningkên ing driyanira. 46) D. rumangsa. 47)47) B. narpati. 48)48) C. sampun mupus. D. sampun musus.

17. Tan winarna lampahira/ sakêdhap pan sampun prapti/ ing wanci surya

manglayang/ pan eyube sribupati/ jujug sajroning puri/ 49)ing gyan49)

Page 208: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxiii

cxiii

pramèswari50) sêpuh/ garwa Narendra Krêsna/ kang ngadhaton51))

Dwarawati/ sang rêtnayu Jêmbawati kang panêngran//

18. Sang kusuma duk umiyat/ ing rawuhe sribupati/ 52)gurawalan prapta

nêmbah/ parama radèn timbali/ Sêtyaboma Rukmini/ agupuh wus samya

rawuh/ kalih sungkêmi pada/ sang rêtna karuna ririh/ luhira nêlêsi

pangkoning raka52)//

19. 53)Sambate amêlas arsa/ adhuh kakang narapati53)/ mring pundi rayi

paduka/ puwara aninggal dasih/ susulna awak [83] mami/ yèn têksih kêng

aji njujug/ lamun rayi paduka/ bok wus tan kêna inganti/ gya ngêlalu

kawula malbèng pancaka//

20. Akathah sêsambatira/ sang dyah pramèswari kalih/ ya ta nata Baladewa/

angrês tyas miyarsa tangis/ surya bang maratani/ kumêmbêng netra kêbak

luh/ jangga srêt gung manênggak/ datan bisa angangsuli/ panabdane sang

rêtna mung têbah jaja//

21. Jêmbawati wlas tumingal/ mring sambate ari kalih/ dadya lon ingkang

wacana/ dhuh ariku wong rêspati/ tan beda sira yayi/ wulanguning tyas lan

ingsun/ de padha among putra/ kabèh pan durung akrami/ mangka nora

drêman tinunggu ing wayah//

49) C. gyaning. 50) C. pamèswari. 51)51) D. ngraton ing. 52)52) t.p. B. 53)53) t.p. B.

22. Balik mungguha pawaka/ kang lagyarda hruning hagni/ kang mangka

sirêping panas/ ing rawuhe sribupati/ prasasat maosa di/ tirtamaya gung

Page 209: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxiv

cxiv

tumanduk/ yayi mring jiwanira/ ilang prabawaning kang gêni/ yèn

mungguha bantala kataman surya//

23. Karya 54)kang bumi bêlah54)/ prabawaning Sang Hyang Rawi/ mangka nuli

kawênangan/ ing rawuhe sribupati/ prasasat kang tirtaning/ bun ratu-

ratuning bun/ lumaku kapêtêngan/ jêng sinuhun angobori/ wong lumaku

lunyu srana lêlantran//

24. Balik yayi payo padha/ nyawang karsaning sang aji/ paran ta ing

55)karsanira55)/ dèn mituhu ywa gumingsir/ iku yayi kang pêsthi/ patut

tinakon wong têlu/ tanpa karya karuna/ 56)mung mundhak abêbingungi56)/

pakolihe gugah 57)tyas kang gung57) rêncana//

25. Inguni jêng srinare-[84]ndra/ kang lagya migêning dasih/ wanti-wanti ing

pamulang/ mring 58)sira kalawan58) mami/ dènsabar 59)barang budi59)/ lan

têguh sabarang wuwus/ panyimparing60) kagetan/ pikukuhing wong61)

dumadi/ ing samêngko wong têlu barêng anyandhang//

54)54) C. bumi kabêlah. 55) B. karsa-karsa. D. karsa nata. 56)56) C. amung mundhak mbêbingungi. 57)57) C. gung tyas kang. 58)58) B. dhèwèke miwah (dsl.). 59)59) B=C. barêng kardi. 60) B=D. panyimpare. 61) C=D. têng.

26. Marma yayi dèn narima/ 62)mring hyang kang misesa62) kami/ sêranane ing

panrima/ saranta lan na ya manis/ barang wêtuning budi/ kudu sarèh ing

Page 210: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxv

cxv

panêguh/ kang mêlêng ing pamawas/ iku margining patitis/ ywa

sinêngguh63) 64)ingsun mêmulang ing64) sira//

27. Rèhning wong ginawe tuwa/ sapakoleh mituturi/ nahan Prabu Baladewa/

angandika mring kang rayi/ Kusuma Jêmbawati/ timbalan sutaningsun/ ing

prabu kadipatyan/ ana dayaning kang ati/ watarèngsun pantês yèn padha

linakyan//

28. Sang rêtna wus mijil sigra/ pawongan kang animbali/ mring putra Rahadèn

Samba/ 65)kang liningan wus65) lumaris/ kang kawarna ing margi/ duta wus

panggih sang bagus/ wusnya matur ing karya/ gya66) kêrit tumamèng puri/

dyan ngabêkti ing uwa srinaranata//

29. Ngandika 67)Narpati Bala-67)/ 68)dewa mring68) sang narpasiwi/ kulup

angkatku sing69) praja/ karkatingsun70) mung angungsi/ ngupaya tranging

ati/ nèng wisma kataman bingung/ katêkan bibekira/ yayi Dèwi

Pringgodani71)/ ambruk pangkon panangise tanpa kira//

62)62) D. paring yang misesèng. 63) B. pinaguh. 64)64) B. sun bêbisani mring (dsl.). 65)65) D. ingkang liningan. 66) B. glis (dsl.). 67)67) D. Sri Baladewa. 68)68) D. mring kang. 69) C=D. ing. 70)70) B. karkating tyas (dsl.). 71) C. pribadi.

30. Mêngko ngungsi mring Mandura72)/ buh sor ungguling tangis/ umatur sang

rajaputra/ mring uwa srinarapati/ pukulun jêng wa aji/ paran darunaning

Page 211: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxvi

cxvi

muwun/ bibi 73)[Arimbi sang dyah]73)/ 74)angandika sribupati74)/ lir

dêdongènging purwa madya wasana// [85]

31. Andikane srinarendra/ lir usadaning akingkin/ mring sang rêtna katri

samya/ pamuwuse anêlahi/ ngandika sribupati/ 75)saiki ing75) karsaningsun/

bok ratu katri padha/ sun gawarsa [angulati]76)/ usadaning tyas wong77)

kataman cintaka//

32. Parandene anèng praja/ ya anggung ngandhut wiyati78)/ anguran sun gawa

lunga/ tan nganggo suka prihatin/ sumambung Dyah Rukmini/ gumujêng

anyablèk jêngku/ luhung yèn makatêna/ 79)aprasasat wus ngêmasi79)/

pintên bêngi ing têmbe manggih raharja//

33. 80)Ngandika Sang80) Baladewa/ sira kulup dènabêcik/ tutupmu mring pra81)

punggawa/ aja nganti akarya tis/ ngandika sribupati/ dènage yayi katêlu/

manjinga garbaning wang/ sigra buka sribupati/ pranajane ngalela katon

[gapura]82)//

72) B=C. duraka. 73) b.d. B. A,C,D. Arimbatmaja. 74)74) D. ngandika srinarapati. 75)75) C. ing saiki. 76) b.d. D. A,B,C. ngulati. 77) t.p. D. 78) C=D. wiyati. 79)79) D. wus prasasat angêmasi. 80)80) B. angling nata (dsl.). 81) t.p. D. 82) b d. B. A,C,D. garudha.

34. Maneka warna rêtnendah/ awan sang rêtna umanjing/ kawangwang

rêsmining pura/ katiga sênêng ing galih/ wus mentar sribupati/ anggêgana

Page 212: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxvii

cxvii

nyamut-nyamut/ lir taruka pawanan/ saparan katubing angin/ ya ta

83)kunêng gantya ingkang83) kawuwusa//

35. Satriya Partatênaya/ kang linggar saking84) jro puri/ purendra Cintakapura/

kacarita pitung ratri/ dènnya ngambah wana dri/ murang marga

munggah85) gunung/ lawan tri kawanira/ yèn lêrêm nèng jurang trêbis/

salin gambuh mari têmbange lêgondhang//

XIV. GAMBUH

1. Yèn rina anrang gunung/ lamun sayah lêrêm1) ing garumbul/ datan ajrih

bêbayane ing wana dri/ kèh swara pating galêbrug/ singa barong ting

gêlarong2)//

2. Ya ta rahadyan sunu/ aningali3) rêsmining kang gunung/ tan patya gêng

miwah datan pati inggil/ [86] mung ujwalane ngênguwung/ ruyu-ruyune

4)[ingkang ron]4)//

83)83) D. ya ta wau kunêng gantya kawuwusa. 84) D. sangking. 85) B. ngambah (dsl.). 1. C. lêrêp. 2. D. galêmbor. 3. t.p. D. 4)4) b.d. B,C,D. A. kang êron.

Page 213: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxviii

cxviii

3. Sumbaga raning gunung/ ana dhukuhe banjar anglangut/ tinon saking doh

5)katon wiwaranya sri5)/ tumrun akêkayon têpung/ tumpang pang

ngrêmbuyung kang ron//

4. * Sawetaning dhêdhukuh/ ana pasar swarane wong umung/ [padolane]6)

mawarna saengga nagri/ kali mili7) mubêng têpung/ tirta mili tinon

nyarong// *

5. * Satêngêning dhêdhukuh/ pasawahan8) arata kadulu/ ana ingkang

mrêkatak miwah mlêndhuti/ kalis ama lêmu-lêmu/ tinon lir jalada

ngayom// *

6. Ing ngarsa kang wana gung/ kêkayone akèh manggis dhuku9)/ jambu jirak

pêlêm pakèl myang kuwèni/ pijêtan durywan kapundhung/ rambutan lan

gowok dhompyong//

7. Tan ana kang buron gung/ naming kidang kancil lan tarwèlu/ sakèh buron

ama tan wani ngênggoni/ tikus luwak rase wêrgul10)/ padha manggon kang

doh-adoh//

8. Yèn manuk mung drêkuku/ cocak kuthilang parênjak dêruk/ johan kathik

sikatan11) putêr barênggi12)/ suwung 13)walang ulêr13) sêmut/ mung

kèndhêla lan kinjêng dom//

5)5) D. wiwaranira asri. 6) b.d. B,C,D. A. dodole. 7) B. sêdhêng (dsl.). 8) D. sêsawahan. 9) C. dhukuh. 10) D. wrêgul. 11) D. dlêpukan. C. dlêmukan. 12)12) B. bang brênggi. 13)13) B. walang ulêr. * * Bait 4 t.p. C. * * Bait 5 t.p. C.

Page 214: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxix

cxix

9. * [Rêrênggyan]14) jroning wangun/ kêkêmbangan kang samya ganda rum/

warna-warna ana bang kuning myang putih/ nèng jêmbangan gêdhah

wungu/ sinêling traping pandokok// *

10. * Dene pinangkanipun/ pisungsunge satriya gung-agung/ kang padha sih

mrih puruhita sang yogi/ balumbang binata têpung/ mili swarane

gêmrojog// *

11. * Wadêr mas kang dèningu/ turut pinggir amangani lumut/ [87] ana umbul

mancur muncar malbèng puri15)/ wisma 16)lit piranti lamun16)/ sang wiku

siram nèng kono// *

12. Tan kasêbut ing gunung/ mung dhukuhe pratapan ranipun/ Yêksarata17)

pasebutan wong ngarani/ jêjulukira sang wiku/ Jayawilapa kinaot//

13. Tan pêgat amanêkung/ tranging paningal wacana tuhu/ saking dening

sinihan ing jawata di/ nèng ana rêsmining wangun/ wuwusên sang andon

lamong//

14. Tan sinêdya kalamun/ umarêka 18)marang sang awiku18)/ kadi saking19)

karsaning dewa linuwih/ apa20) sabdaning sang wiku/ lampahe sang

prawira nom//

14) b.d. D. A,B,C,. rêrênggèn 15) B. panti (dsl.). 16)16) D. piranti kalamun. 17) B=C. Yasarata. 18)18) B. mring sang amèng wiku. 19) D. sangking. 20) B. kilap (dsl.). * * Bait 9 t.p. C. * * Bait 10 t.p. C. * * Bait 11 t.p. C.

Page 215: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxx

cxx

15. Kadya wong mêndêm gadhung/ galuyuran21) tan ngambah dêlanggung/

dhasar sami22) tan dhahar tanapi guling/ saking23) sêdyane anglampus/

angupaya tan antuk don//

16. Ya ta 24)wau sang wiku24)/ 25) mijil ing wisma marani gupuh/ ya ta wau

Kusuma Jahnawisiwi/ duk tumingal ing sang wiku/ lumayu nungkêmi

gupoh25)//

17. 26)Ing padanya sang wiku26)/ nulya binekta tumamèng dhukuh/ ingkang

ana ing wisma Endhang Palupi/ ibunira sang aprabu/ ingrancang Mas

Gambiranom//

18. Kagyat ing praptanipun/ ingkang rama anganthi Bimanyu/ dyan rinangkul

radyan tansah dèntangisi/ Bimanyu manêmbah sampun/ sumungkêm pada

ibu nom//

19. Pamuwune sang bagus/ de warna kathah empêring ibu/ rada widhung

Kusuma Dèwi Palupi/ bawane kusumèng gunung/ cahyane padha

mancorong//

20. Sakêdhap Sang Bimanyu/ winasta-[88]nan kang putra Sang Prabu/

Gambiranom dêdêg pangadêge [sami]27)/ kulit angron pisang pupus28)/

solah tandang bawa kaot//

21) D. kaluyuran. 22) B=C. sam 23) D. sangking. 24)24) B. sang amawiku (dsl.). 25)25) t.p. D. 26)26) t.p. D. 27) b.d. C. A,B,D. nyami. 28) D. puput.

Page 216: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxi

cxxi

21. Tandang29) tindaking suku/ solah asta twin obahing lambung/ bawa

wijiling sabda sora myang ririh30)/ ganggas31) bêrgas Sang Aprabu/

Bimanyu luruh pasêmon//

22. Wusing purna pamuwus32)/ Dyah Palupi pangandikanya rum/ Kakang

Semar saanakira dènanglês/ ngasoa marang ing pungkur/ bok ana bukti

ing33) pawon//

23. Sigra-sigra wong têlu/ mring padhangan sumaji kang sêkul/ têlung bodhag

jangan bobor rong kuwali/ kuluban nêm panjang munjung/ salayah34)

sambêle lêthok//

24. Linadèn cantrik pitu/ kontrang kantring prandene krêp kantu/ sayah muluk

jaluk dulang turon miring/ gulu anggung tinalusur/ balêdhèh wadhuk ing

oyog//

25. Panakawan tri tuwuk/ kamlakarên tan bisa lumaku/ arsa35) marang kali

ginendhong [mring]36) cantrik/ prentah adang godhog jagung/ nyambêl

kukus kêlan kelor//

26. Winuwus Partasunu/ anèng Yêksarata37) tigang dalu/ esuk sore suka myat

langêning wukir/ nèng botrawi siram38) kungkum/ mêntas myat puspitèng

kêbon//

29) B. tanduk. 30) B. lirih. 31) B. anggas. 32) B. panuwun (dsl.). 33) C. têng. 34) C. samlayah. 35) B. nyudhah. C. nyudhang. 36) b.d. D. A,B,C. ing. 37) B=C. Yasarata. 38) B. sira.

Page 217: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxii

cxxii

27. Tumingal sêkar gadhung/ agrêronce manduk gandanya rum/ gung

winawang katon mêlok yayah bibi/ gandrung-gandrung myat malêtuk39)/

malathi karya wirangrong//

28. Ya ta 40)sang kusumèng rum40)/ myat ing putra tansah amangunkung/

pinarpêkan pamuwuse nga-[89]rih-arih/ rinangkul binakta kondur/

praptèng dhepok arawat loh//

29. Radyan salaminipun/ nèng pratapan tan kongsi umatur/ lêlakoning

Pandawa sampun udani/ sang pandhita gung pitutur/ ing purwa 41)madya

praptèng don41)//

30. Winulang wantu-wantu/ ing kadibyan pamunahing satru/ mibêr tan lar

garing yèn angambah warih/ tan gèsang lamun katunu/ prabawane linuwih

wong//

31. Ngandika sang awiku/ sun 42)pitutur kulup mring42) sirèku/ kalamun trah

Saptarêngga iku pasthi43)/ lamun kataman rubiru/ sinikara padhaning

wong//

32. Walêse tikêl gulung/ tan ngamungkên kang sikara iku/ 44)ing satêrah44)

sumungkêm padaning45) sikil/ mring trah Saptarêngga suyut/ mangka

ganjaran Hyang Manon//

39) B. malêduk (dsl.). 40) D. kusumaningrum. 41)41) C. madyaning êndon. 42)42) C. kulup ing pitutur. 43) B=C. mêsthi. 44)44) D. satêrah pan. 45) D. lakuning.

Page 218: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxiii

cxxiii

33. Kaya ta sang aprabu/ 46)ing Ngastina46) lali mring sadulur/ asikara47)

nyuraya para narpati/ tan kinêcêng walêsipun/ jêr Ngastina sasat rumpon//

34. Ratune kadang satus/ minangka ram wadya lir bêkatul/ Sribupati

Baladewa Si Sapwani48)/ ing Mandraka Sang Aprabu/ Dewabrata rêsi

katong//

35. Pagêr wiwide brukut/ Durna panggiringe kang mina gung/ ingkang

mangka mina sagung pra narpati/ ing sabrang kabèh ngalumpuk/ mring

Praja Ngastina rumpon//

36. Yèn wus mina ngalumpuk/ sang narpati Pandhawa kang ngirup/ darahira

ing têmbe ingkang ambukti/ tumêrah turun-temurun/ tan kasêlan jêr wis

manggon//

37. Paran margane luput/ 49)Jêng Hyang Soman kang mong Pandhusunu49)/

Sang Hyang Soman mustikaning pra dewa di/ nuli kinanthèn [90]

wakamu/ Badranaya [dewa]50) katon//

38. Panyimpar pra karya dur/ panawa wisaning Hyang Naga51) gung/ marma

kulup turutên pitutur mami/ mringa sukolima dhukuh/ pasanggrahan

sabrang kono//

46)46) t.p. D. 47) D. Duryudana. 48) D. Sapyani. 49)49) B. kang mong Pandhusunu Sang Hyang Wisnu. 50) b.d. B=C. A,D. wisnu.

Page 219: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxiv

cxxiv

51) D. nata.

39. Ana putrine52) ayu/ Suryadiwati 53)rupa pinunjul53)/ iki pan mèh timbule

Arya Pamadi/ ambilên54) putrine iku/ sira mulih sakaloron//

40. Sapira bae kulup/ pangudange ing ramanta besuk/ kesthi têmên ayoga bisa

nêtêpi/ 55)kêkudangane ramèku55)/ watak56) Arjuna kang dènnggo//

41. Sigra Sang Abimanyu/ ngabêkti mring eyang 57)sang awiku57)/ lan

ngabêkti mring ibu Dèwi Palupi/ sang rêtna 58)ngaras ing êmbun58)/

anggung drês waspanya miyos//

42. Wus lèngsèr sang bagus/ prapta jawining sanggar pra glitung/ ting jêrawil

mangayubagya sang pêkik/ endhang ngadhang59) 60)ing dêlanggung60)/

anyaoskên gantèn rokok//

43. Sakèh ingkang pisungsung/ 61)para endhang61) tinulak sêdarum/ nangis

marang pra endhang gumulung62) siti/ ana lulur-lulur suku/ tan ngeman

jaja ginablok//

44. Sêmar saanakipun/ gurawalan [anusul]63) sang bagus/ ana endhang 64)têlu

samya anututi64)/ gujèk mring Ki Lurah Petruk/ nagih utange

bêrondong65)//

52) C. putrane. 53)53) D. rupane punjul. 54) B=C. jukutên. D. jikukên. 55)55) C. kudangane rama ibu. 56) B=D. watêg. 57)57) B. sang mawiku. C=D. amawiku. 58)58) B. angaras ing bun. D. ngaras ingkang bun. 59) C. endang. 60)60) D. anèng lurung. 61)61) B=C. ing pra endang. 62) B. gumuling (dsl.).

Page 220: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxv

cxxv

63) b.d. B,C,D. A. anututi. 64)64) D. katêlu samya nututi. 65) B. bêrongkos (dsl.).

45. Kêcandhak pinggir lurung/ ginagewèng Pretruk salah ambruk/ anênapuk

jêjak66) dugang anggabloki/ bêbêt kathok ora ngukup/ ting saluwir jendral

katon//

46. Garèng dènnya lumayu/ malbèng pasawahan tan kadulu/ ingkang potang

saking doh samya balangi/ sirah Garèng nora luput/ kêna balang cêplas-

cêplos// [91]

47. Ya ta sang among gandrung/ sirna pêpêtêng ruwêting kalbu/ kunêng

wontên ingkang kawuwusa malih/ sinimpên têmbange gambuh/ durma

rangsang 67)kang gumantos67)//

XV. DURMA

1. Kawarnaa sribupati ing Gumiwang/ sakundurira saking/ Batanakawarsa/

sangêt1) cuwaning driya/ cinarita2) tigang ari/ kadya kantaka/ atajin dhahar

guling//

2. Ingkang mangka sandeyaning driyanira/ ing karsa bok tinampik/ de

sirnaning mêngsah/ tan mawi sarana prang/ marmanggung sumpêking

galih/ mung Dahyang Druna/ kang anggung bêbolèhi//

66) C. jêjêk

Page 221: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxvi

cxxvi

67)67) B. ingkang kanggo (dsl.). 1) D. saking. 2) D. kacarita.

3. Ya ta wau wusing sirna3) duka cipta/ enjing miyos tinangkil/ anèng

pasanggrahan/ pêpak punggawèng ngarsa/ kang cakêt kya patih kalih/ tan

lyan sinabda/ mung dènnya cuwèng galih//

4. Tan pantara ing jawi swara gumêrah/ praptaning catur mantri/ kang

pinatah têngga/ kutha4) Cintakapura/ sigra tinimbalan aglis/ kapat wus

prapta/ ngarsaning sribupati//

5. Angandika Sang Prabu Suryaanggana/ mring punggawa kang prapti/ hèh

pagene sira/ mulih dudu karsèngwang/ tan karana sun timbali/ manawa

ana/ karya 5)kang angluwihi5)//

6. Ya ta matur manêmbah catur bupatya/ pukulun sribupati/ pramila kawula/

mundur saking pajagan/ wontên sinatriya prapti/ saking aldaka/

Kelasawarna giri6)//

7. Ingkang apanêngran Bambang Partadewa/ atmajaning maharsi/ Sang

Kilatarupa/ prapta jujug jro pura/ kawula7) dipuntimbali/ kang abdi sowan/

sakanca malbèng puri//

8. 8)Amba lawan kanca8) sami dhinawuhan/ makatên kang wê-[92]wêling/

wis padha muliha/ ingsun9) kang ngrêksa praja/ sun iki mitra sapati/ lawan

Pandhawa/ dudu karyamu yêkti//

3) C=D. purna. 4) C. kitha. 5)5) B=D. ingkang ngluwihi. C. kang luwih-luwih. 6) B. wukir.

Page 222: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxvii

cxxvii

7)7) B. kang abdi. 8)8) B. kawula sakanca (dsl.). 9) B. aku.

9. Matura10) mring gustimu Si Suryanggana/ dene kongsi mungkasi/ aturing

punggawa/ sigra narik musala/ kapat punggawa binabit/ dening musala/

kapat sirah gumlinting//

10. Sinampar 11)ing suku sirah kapat mêsat11)/ tibèng glundhung12) tiba têbih/

sigra Satrutama13)/ nyandhak gêmbung punggawa/ ginèrèt14) mêdal ing

jawi/ ya ta sang nata/ dukane tan sinipi//

11. Angandika marang Gajah Antisura/ sira dangdana aglis/ lawan anggawaa/

prajurit sawatara/ kêpungên Cintakapuri/ lawan miliha/ bocah buta kang

bêcik//

12. Buta mangka pangarêping lakunira/ nanging sira ywa kongsi/ wani

malbèng praja/ dene ing karyanira/ bok Si Partadewa mijil/ têka jro pura/

iku sun kuwayani//

13. Lakunira yèn kapranggul trah Pandhawa/ aja nganti sumingkir/ bandanên

awya wal/ yèn budi patènana/ mrênaha papan kang bêcik/ sun dhewe seba/

mring rama sribupati//

14. Sigra mundur Gajah Antisura/ sapraptanirèng jawi/ miji kang punggawa/

buta wusnya siyaga15)/ 16)mangkat buta andhisiki16)/ sang nata budhal/

sumiwa ing rama ji//

10) B. tutura (dsl.). 11)11) C=D. suku sira kapat malêsat. 12) B. tlêbok (dsl.). 13) C=D. Satrutapa. 14) D. dèngèrèt. 15) D. sadia. 16)16) D. rasêksa mangkat ndisiki.

Page 223: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxviii

cxxviii

15. Duk satêngah dina lampahe ki patya/ panganjur ingkang yêksi/ 17)myat

ingkang17) sujanma/ lèrèn ngisor mandera/ buta gêbayan nulya glis/

marpêki arsa/ têtanya kang lumaris//

16. Kunêng ditya wuwusen Partatênaya/ lèrèn sor man-[93]dera sri/ lan

kawan têtiga/ myarsa swara kêmrêsêg/ lan mambu gandaning yêksi/

18)sigra rahadyan18)/ jêjagan abêbiting//

17. 19)Abêborang nglumpukkên prajuritira18)/ têpung ngalang ngubêngi/

20)ngisor myang gêgana21)/ Bimanyu 22)wus kajiwa22)/ 23)mring Hyang kang

misesèng bumi23)/ nahên saksana/ yêksa24) kèh andhatêngi25)//

18. Pangarêpe yaksa pun Kala Prêmeya/ kang akèh jagèng wuri/ sang yaksa

têtanya/ babo sapa ranira/ lan26) apa karyamu dening/ liwat nglêngkara/

lumaku marang margi//

19. Anauri Bimanyu sun Partasuta/ sira buta ing ngendi/ lan sapa ranira/

tingkahmu gora godha/ kang tinanya anauri/ sun buta dêmang/ ayer ngiras

pulisi//

20. 27)Sira apa27) sêntananing wong Pandhawa/ ngakua aja mukir/ yèn sira

bêlaka/ dak-28) ganjar lungguh dêmang/ ngiras dadia gêlidhig/ Bimanyu

nabda/ sun putra Pandhusiwi//

17) D. umyating. 18)18) D. rahadyan sigra. 19)19) C. tan antara praptanya sang rasêksa. 20) tb. B. ing. 21) C. ing mandera. 21)22) C. sigra mulat. 23)23) C. saking kèhing pra rayi kuwi. 24) C. nulya. 25)25) C. de lmaris. 26) D. la.

Page 224: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxix

cxxix

27)27) B. sira apa (dsl.). 28) B. tak (dsl.).

21. Kaponakan dening narpati Pandhawa/ arêp apa siranjing/ wil Prameya

latah/ kalingane ta sira/ bêburone gusti mami/ andadak29) minggat/ mring

êndi gonmu ngungsi//

22. Angungsia 30)mring têlaking sang nagendra30)/ tuwin ing Suranadi/ mangsa

ta wurunga/ kêcanthil nyawanira/ lah nuruta31) sun talèni/ Bimanyu mojar/

sira buta pêkathik32)//

23. Kewan alas padhaning jêjinisira/ tan mawang myat sujanmi/ sun bagus

warata/ sakojur tanpa cacat/ rupamu pating bêsasik33)/ pantês mung

mangan/ bê-[94]buron ukur34) cacing//

24. Krodha nyandhak suligi Kala Prameya/ Bimanyu kang binabit/ sumêbut

akebat/ Partatanaya oncat35)/ kinayang dènira babit/ antuk landhêsan/

yêksa lir ginalintir//

25. Tiba klumah yaksa sru angathang-athang/ Petruk kêbat36) nututi/ mripate

Premeya/ cinocok 37)ori carang37)/ yaksa anggung gobag-gabig/ tangi

narajang/ tumandang mung andèrpati38)//

29) D. dadakan. 30)30) C. têlaking naga narendra. 31) B. nututa. C. mituruta. 32)32) B. ya anjing (dsl.). 33) D. bêlandhit. 34) B=C. ulur. 35) D. endha. 36) D. sigra. 37)37) B. ing ri tajam (dsl.). 38) B=D. mung lan wani. C. lan ambêkis.

Page 225: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxx

cxxx

26. Netra39) wuta anggung numbuk gora rupa/ ginuyu dening yaksi/ yêksa40)

wira mangsah/ têlu barêng tumandang41)/ kinarubut Partasiwi/ dening tri

yaksa/ tinubruk nganan ngering//

27. Radèn Jayênggati tan kewran ing solah/ kinarubut ing yaksi/ anapuk

andugang42)/ nampiling nêbak jêjak43)/ saya44) kèh yaksa ngêmbuli/ sigra

rahadyan/ trêngginas anarik kris//

28. Ditya ingkang ngarubut sinrang gumlimpang/ kagarut ganja mati/

Bimanyu malumpat/ mamrih papan kang padhang/ sigra amusthi

jêmparing/ kang narawantah/ lumêpas mring wiyati//

29. Kêthèn wendran bêlêg sumawur ngawiyat/ tibane lir garimis/ sêrsêg

tumpa-tumpa/ nibani kang raseksa/ ting gulimpang bangkening wil/

atumpa-tumpa/ kang mlayu dèntututi//

30. Sayêkti doh de rosaning48) kang [95] panawa49)/ wuwusên kyana patih/

têtindhih ing wuntat/ senapati manungsa/ manggala pangirit baris/ 50)Sang

Antisura50)/ kanggêg dènnya lumaris//

31. Buta ndhêlik45) ing 46)êrong tinuding46) panah/ ting talêsêp ngulati/

kacandhak tinanam/ mung busêk gumalimpang/ panah baut mandi-mandi/

upama udan/ binuncang47) dening angin//

39) B. mata. 40) D. ditya. 41) C. umangsah. 42) D. anunjang. 43) D. jaja. 44)44) D. ya ta. 45) D. cilik. 46)46) B. ngrong kainjên ing. D. ngrong dèninjên ing. 47) D. kabuncang.

Page 226: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxxi

cxxxi

32. Sayêkti doh de rosaning48) kang [95] panawa49)/ wuwusên kyana patih/

têtindhih ing wuntat/ senapati manungsa/ manggala pangirit baris/ 50)Sang

Antisura50)/ kanggêg dènnya lumaris//

33. Myarsa swara gumuruh51) gora gurnita52)/ kadya manêngkêr langit/

sumiyuting wrêksa/ ron kabur kamarutan/ tan dangu udan jêmparing/ adrês

ing wiyat/ nibani kang prajurit//

34. Wus anyakra Patih Gajah Antisura/ yèn wadya wil ing ngarsi53)/

54)apranggulan kang54)/ satêmah wawan ing prang/ garjita rêkyana patih/

sigra amênthang/ panulaking jêmparing//

35. Musthi ingkang bramastra nyandhak wisesa/ minantra wus umijil/ dahana

angalad/ sungsun atumpa-tumpa/ dalêdêg wijiling hakni/ kumantar-kantar/

55)wrêksa wana55) kabêsmi//

36. Kang 56)sanjatanira wantah56) sirna gêmpang/ pinangan sanjata hagni/

kagyat Partasuta/ myat prabawa dahana/ sukèng Dyah Jahnawisiwi/ èngêt

kataman/ cobaning sang maharsi//

37. Ingkang eyang Begawan Jayawilapa/ tambah sudirèng galih/ sigra-sigra

nyandhak laras/ ingkang57) panah warayang/ mênthang langkapnya

gumêrit/ tumêngèng wiyat/ sanjata mijil angin//

48) B=C. rasane. 49) C. pawaga. 50) t.p. C. 51) D. gurnita. 52) D. sauran. 53) B. arti. 54)54) B. kang aparanggulan (dsl.). 55)55) B=D. wana wrêksa. 56)56) D. sanjata narawantah. 57) D. rikang.

Page 227: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxxii

cxxxii

38. Gumaludhug prahara gora sinêrang/ bayu bajra tumindhih/ 58)kèh patih58)

sulaya59)/ wrêksa rubuh kaharah60)/ bramastra kabuncang angin61)/ hruning

warayang/ sumêbut mobat-mabit//

39. Sumpêk nampêk kapalêpêk wadya sabrang/ gègèr lumayu ngisis62)/

ngungsi senapatya/ Ki Patih Antisura/ têtêg63) tan nêdya gumingsir/ Bi-

[96]manyu sigra/ marpêki senopati//

40. Asta kiwa wiraga 64)ngasta kang64) langkap/ têngên Hardhadhedhali/ alon

atêtanya/ hèh sabrang ranmu sapa/ sikara nyidra ing jurit/ apa wus adat/

tan parikramèng jurit//

41. Kagyat mulat65) [mring]66) bagusing radyan putra/ gèdhèk-gèdhèk ki patih/

gung angunjal napas/ nyakra dudu manusa/ groyok dènira nauri/ yèn

tambuh mring wang/ ing sabrang sun pêpatih//

42. Raningsun Patih Gajah Antisura/ taliti sutèng patih/ marmèngsun labuh

prang/ 67)jêr buta67) kancaning wang/ sapa aranmu wong sigit/ manawa

sira/ jawata pindha68) janmi//

43. Anauri69) ingsun putra Madukara/ satriya Plangkawati/ Bimanyu

raningwang/ ya Arya Partasuta/ atmaja surayèng widhi/ Hendratanaya/

Badra siswa ya mami//

58)58) B=C. krodhaning. 59) B=C. prahara. D. sulayah. 60) D. kaparak. 61) B. dening (dsl.). 62) C. gêndring. 63) D. tatag. 64)64) B=C. angasta. 65) D. umyat. 66) b.d. D. A,B,C. myat. 67)67) B. buta jêr. 68) D. minda. 69)69) D. nauri lan.

Page 228: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxxiii

cxxxiii

44. Apèparab kyatingrat Jahnawisuta70)/ Pamadyasuta mami/ Sang Arjuna

Weka/ Tenaya Widasmara/ atmaja Prabu Kalithi/ prawinaning prang/

Suraya andon rêsmi//

45. Kadangingsun putra waranggana Surendra71)/ 72)kabêh nêmbah ing

mami72)/ Patih Antisura/ malongo duk miyarsa/ nauri gumuyu ngikik/

asugih aran/ tumpuk atumpang tindhih//

46. Lah nututa wong bagus sira sun gawa/ milih mring praja mami/ ywa nganti

[kawêngan]73)/ ing gusti srinarendra/ rabènana anak mami/ punjul sapraja/

têmbe dadia patih//

47. Lurah Sêmar matur74) mamrih75) tumulia/ matêmpuh76) ing ajurit/ nyêmpal

pang mandera/ 77)[pinanduk kêning jaja]77)/ kagyat Antisu-[97]ra narik/

78)curiga nrajang78)/ Bimanyu pinrang kêris//

48. Wanti-wanti panggocone kyana patya/ Bimanyu datan busik79)/ gigir80)

lambung jaja/ jimpe rêkyana patya/ kang curiga gurèwèli81)/ akon malêsa/

rahadyan 82)narik kêris82)//

70) B. Jajawesuta. C. Janawiputra. 71) D. sulendra. 72)72) t.p. D. 73) b.d. B. A,C,D. kuningan. 74) B. ngudi. 75) D. pamrih. 76) B. patêmpuh. D. aêmpuh. 77)77) b.d. B=C. A. pinandukken kena ing jaja. C. pinandukkên ing jajanya. 78) B. curiganira. 79) B=C. gigrik. D. bucik. 80) B. gêgêr. 81) B. gêrègèli. (dsl.). 82)82) B. wus narik kris (dsl.).

Page 229: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxxiv

cxxxiv

49. Kalanadhah ki patih jaja kataman/ gumêbruk wus ngêmasi/ sigra pra

punggawa/ wruh lurahe palastra/ gumrubyuk têmbang ginanti83)/ durma

sinimpar/ pangkur ingkang gumanti//

XVI. PANGKUR

1. Nêngna untabing kang1) bala/ kawuwusa Rahadèn [Bimasiwi]2)/ lalu

pangupayanipun/ ngêmbara ing awiyat/ tyas kumêpyur myat lêbu mulêg

lir lesus/ gumrah alas kaêbêgan/ garjita Sang Bimasiwi//

2. Sangsaya niyub3) mangandhap/ kawistara kang udrêg ing ajurit/ tan samar

paningalipun/ kang rayi Partasuta4)/ kinarubut 5)kang mungsuh langkung

sèwu5)/ dyan6) wong agung Pringgacala/ mangkrak krodhanya mawrêdi//

3. Nguwuh sêsumbaring ima/ prabawa gung kumêlun gung kukus mijil/

dalêdêg wêtuning tutuk/ lir mêndhung kamarutan/ tinumpa ing prahara

tumamèng mugsuh/ gumlêgêr swara gurnita/ rug kontrak kang bumi

gonjing//

4. Hèh kodhik sun tan pêpeka/ sapa ingkang sikara ing ajurit/ tadhahana

wêwalêsku7)/ sun putra ing Pawênang/ Prabu Anom Têtuka jêjulukingsun/

iya Arya Bimasuta/ wong agung ing Pringgadani//

83) B. sinalin (dsl.). 1) t.p. B.C. 2) b.d. D. A.B.C Bismasiwi. 3) D. maniyup. 4) B=C Partaputra. 5)5) B. ing mungsuh maèwu-èwu (dsl.). 6) D. de. 7) D. walêsingsun.

Page 230: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxxv

cxxxv

5. Bêbayaning jumantara/ andhanu lar Arimbatmaja mami/ sun atmaja

Bayusunu/ kapitra anrang têngah/ dènprayitna sigra [Bimaputra]8) niyub/

narajang têngahing [98] mêngsah/ dhupak napuk anêmpiling//

6. Ngancik pundhak muntir9) sirah/ gulu jêbol jêrohan katut mijil/ kèh

sinawatakên mungsuh/ mati ingkang katiban/ bubar kuwur ting salêbar10)

kawur11) mawur12)/ wênèh ngungsi malbèng jurang/ dhrêsêl garumbul ori//

7. Wuwusên Partatênaya/ Garèng Petruk miyat13) sirnaning14) baris/ lan akèh

sirah gumlundhung/ gêmbung kèh gumalimpang/ wus anyakra yèn kang

raka kang têtulung/ sigra Sang Partatenaya/ nguwuh sarta15) amrêpêki//

8. Wus tundhuk lawan kang raka/ samya lênggah anèng soring waringin/

kalihe rangkul-rinangkul/ tanya Arya Têtuka/ witing aprang lawan

16)sangkaning kang mungsuh16)/ satriya Jahnawisuta17)/ matur purwa

amungkasi//

9. Lan matur wêlinging eyang/ Rêsi Jayawilapa andhawahi/ kinèn manjing

purèng mungsuh/ pinriha manuhara/ lan putrining Suryanggana sang

aprabu/ nuladha adate bapa/ jayaning18) prang olèh putri//

8) b.d. D. A,B,C. Bismaputra. 9) D. nguntir. 10) C. balasar. 11) B=D. kabur . C. padha. 12) C. kuwur. 13) D. umyat. 14) D. bubaring. 15) D. sarya. 16)16) C. sêsangkaning mungsuh. 17) C. Jahnawiputra. 18) D. dayaning.

Page 231: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxxvi

cxxxvi

10. Gathutkaca ngandika/ yèn mangkono 19)ingsun milu19) sirèki/ nadyan20)

tumêka ing lampus/ aja pisah lan sira/ kasok têmên bok kaya kang wis

kapungkur/ Bimanyu alon aturira/ mrih Rahadèn Bimasiwi//

11. Kakang sih paduka mring wang/ sakêlangkung tumanêm pulung ati/

kalingga têlênging êmbun/ mugi sampun dêduka/ wit kawula lênggana yèn

tinut pungkur/ bantu wuwus Lurah Sêmar/ ngaturke wêlinging kaki//

12. Ing karyane rayi dika/ mangka pikat [99] rama dika kang anis/ timbalane

sang awiku/ benjing prang pasanggrahan/ ing timbule rama dika 21)radèn

bagus21)/ miwah rama jêngandika/ rahadèn ing Jodhipati//

13. Ya ta Radèn Gathutkaca/ duk miyarsa aturing Saronsari/ kalangkung

trusthaning kalbu/ lêsah-lêsuning ilang/ angandika 22)mring kang22) ari23)

Sang Bimanyu/ wis yayi payo binagya24)/ ing karya dimèn tumuli//

14. Yayi maring pasanggrahan/ ingsun ingkang sumiwi Parta rêsi/ Gathutkaca

sigra25) mumbul/ dêdêl ajumantara/ lamat-lamat lir kaendra nggayuh

mêndhung/ jalada malang tinrajang/ buyar mawur katut angin//

15. Partatênaya umangkat/ alon-lonan anggung nyilip ing margi/ kunêng

gantya kang winuwus/ Sang Prabu Duryudana/ risêdhêngnya tinangkil

pêpak pra wadu/ miwah para kamituwa/ Kurawa samya sumiwi//

19)19) B. sun mila ing (dsl.). 20) B=D najan. 21)21) C=D sang abagus. 22)22) C. maring. 23) B=C rayi. 24) B= pinerang (dsl.). 25) B=C nulya.

Page 232: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxxvii

cxxxvii

16. Karsane srinaranata/ mung anggunêm sirnaning Pandhusiwi/ eloke barang

kadulu/ sabarang kari wadhah/ tan antara praptanira sang aprabu/ ing

Gumiwang Suryanggana/ tan palarapan sumiwi//

17. Ngarsaning Sri Duryudana/ rêrênggosan kadya soring ajurit/ angling

Duryudana prabu/ mring Prabu Suryanggana/ 26)hèh ki prabu dene agita

praptamu26)/ kaya kang anêmu karya/ umatur sang narpasiwi//

18. Pukulun srinaranata/ kawula tur uninga27) jêng rama ji/ abdi paduka kang

tunggu/ Praja Cintakapura/ jinudhag mring satriya sajuga rawuh/ wasta

Bambang Partadewa/ pinangkane saking28) [100] wukir//

19. Pratapan29) Kelasawarna/ yoganira30) Sang Kilatrupa rêsi/ sêsumbare mila

purun/ gusah catur punggawa/ pun Pandhawa ingakên mitra satuhu/ alabuh

sabaya pêjah/ mêkatên gènira angling//

20. Sira dudu mungsuh ingwang/ gustinira dènage konên prapti/ mantri jagi

samya31) mantuk/ gita sanjang32) ing kula/ kamipurun lumancang karsa

pukulun/ mantri pangrêksa sakawan/ sami kawula pêjahi//

21. Pukulun 33)jêng srinarendra33)/ 34)sowan kula34) nyuwun pangèstu mugi35)/

kaèstrèna para sêpuh/ nyêpêng pun Partadewa/ kalilanana kawula amale

ukum/ lan kadhaton ing Ngamarta/ 36)yèn parêng36) kawula bêsmi//

26)26) C. dene ge-age praptamu ning ngarsèngsun. 27) D. uningèng. 28) D. sangking. 29) D. praptapan. 30) B=C. yoganing. 31) B. sami (dsl.). 32) C. matur. 33)33) D. sowan kawula. 34) t.p. D. 35) C. puji. 36)36) B=C parênga.

Page 233: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxxviii

cxxxviii

22. Ngandika narpa Kurawa/ mring Sang Wiku Dahyang Durna maharsi/ bapa

paranta ing kayun/ karêpe putranira/ kudu-kudu anyêkêl kang anèng

kadhatun/ matur Baratmadyaputra/ dhuh pukulun sribupati//

23. Yèn putra paduka nata/ kang umangkat nyêpêng kang anèng puri37)/

kabaranang ing bêbêndu/ kang38) nama Partadewa/ kawula jrih ngarokos

ingkang saèstu/ yèn karsa karaya-raya/ bok mênawi nêniwasi//

24. Pun bapa botên angina/ kadibyane putranta sribupati/ prayogi 39)sarèh

ing39) kalbu/ waspada ing paningal/ kêdah ingkang sagêd 40)matawis ing40)

wangun/ ngandika Sri Duryudana/ manira bodho sirèki//

25. Kang prayoga anyêktèkna/ Dhahyang Druna41) umatur mring sang aji/ raka

paduka Sang Prabu/ Ngawangga Basusena42)/ kados bo-[101]tên

dêdugining kalbu/ waskitha ing panggrahita/ lêbda mawang ing tyas

lantip/

26. Yèn pamawrate pun bapa/ Partadewa langkung saming janmi/ wondene

sumanggèng kayun/ ing karsa Srinarendra/ Duryudana alon

angandikanipun43)/ ring raka Dipati Karna/ nêdha kakang adipati//

27. Jêngandika lumakua/ marang44) datulaya Cintakapuri/ yêktining jroning

kadhatun/ ing mêngko ana ingkang/ wani ngrêngkuh wijiling wong têka

gunung/ aran Bambang Partadewa/ ngaku sinudara dening//

37) B. wuri. 38) tb. D. aran. 39)39) B. sarèntèng (dsl.). 40)40) B=C. amatawis. 41) D. Durna. 42) C. Basudewa. 43) D. pangandikanipun.

Page 234: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxxxix

cxxxix

44) D. maring. 28. Rayi andika kang muksa/ yèku kakang jêngandika timbali/ paran sêdyane

satuhu/ bangga rinampungana/ Bapa Suman pakênira dèn sabyantu/ lan

kakang Dipati Karna/ Kurawa kang gantung kardi//

29. Trusthèng tyas Dipati Karna/ piniji [mring]45) rayi jêng narapati/ dhêku

sarwi lon umatur/ yayi srinaradipa/ dènsakeca ing galih pun kakang

sanggup/ anggèndhèng pun Partadewa/ dènnya muwus Suryasiwi//

30. Goyang jêngku sru sêsumbar/ mèsêm- mèsêm mangkana dènira ngling/

dhuh 46)yayi ingwang46) sinuhun/ lamun benjing pun kakang/ botên bêkta

mustakane wong ing gunung/ tan sumiwi ing paduka/ wirang miyat ing

sujanmi//

31. Eman alungguh dhêdhampar/ pêpantêse nguni awor pêngarit/ Rêsi Bisma

lon amuwus/ Dipati Basusena/ yèn cêlathu ilang parikramèng ratu/

pêpantêse binalika/ Partadewa ingkang nyangking//

32. Murdaning radetyatmaja47)/ ora patut ka-[102]soran ing ajurit/ Karna

kucêm sigra mundur/ datan kongsi nyamêkta48)/ 49)praptèng jawi

nyengklak kudhanira mamprung49)/ 50)pangkur kari panangkilan50)/ pucung

têmbange gumanti//

45) b.d B,C,D. A. ring. 46)46) B=D. yayiku sang. C. yayi ingkang. 47) B. radeyatmaja. 48) C. pamitan. 49)49) C. pan kasêsa lampahe sang antuk dhawah. 50)50) C. wus prapta gapura.

Page 235: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxl

cxl

XVII. PUCUNG

1. Kawarnaa kang nèng jroning têmbang pucung/ Bambang Partadewa/

lawan garwa wranggana di/ tuwin putra Sang Prabu Anom Têtuka//

2. Partadewa ngandika mring garwanipun/ ingsun iki bakal/ 1)dhayohan

dhutèng narpati1)/ kang dinuta adipati ing Ngawangga//

3. Sira iku mirantia ing sêsuguh/ ing jro miwah jaba/ ywa nganti ngisin-isini/

Kandhiraras2) mijil angrukti3) sugata4)//

4. Partadewa angandika maring sunu/ Arya Gathutkaca/ kulup sira sun tuturi/

ingsun katêkan ing dhayoh anangsara5)//

5. Poma kulup dèn mituhu lêkasingsun/ lamun duta6) nata/ arêp sikara mring

mami/ sira aja wani têtulung maring wang//

6. Aja ngaton sira dhêlika ing pungkur/ sigra Bimasuta7)/ mentar dhêlik

ngintip-intip/ ing tyas kudu wêtu8) atarap ing karya//

7. Ya ta wau Bambang Partadewa sampun/ mijil saking9) pura/ jumênêng

soring taritis/ kawuwusa Adipati Basusena10)//

1)1) D. kadhayohan datêng aji. 2) C. laras. 3) B. ngamêktèng (dsl.). 4) B. sunggata (dsl.). 5) C. tan acara. 6) C. uwa. 7) D. Bimaputra. 8) C=D. wêruh. 9) D. sangking. 10) D. Basudewa.

Page 236: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxli

cxli

8. Tanpa11) kanthi manjing palataran wong agung/ Sêngkuni nèng wuntat/

12)nusul napas kêmpis-kêmpis12) / 13)jinaganan Kurawa angunjal13) napas//

9. Bambang Partadewa mêndhak 14)lon umatur14)/ nêdha carakendra/ paduka

manjing puri/ kula ingkang nglêladosi ing paduka//

10. Sribupati Karna bêngis15) 16)ngandika sru16)/ apa17) sira ing-[103]kang/

jênêng Partadewa rêsi/ gya umatur tan kalih naming kawula//

11. Nama18) Partadewa mung kawula tuhu/ miwah kang Pandhawa/ yêkti tan

liya kang abdi/ ingkang rusak kang rinusak mung kawula//

12. Adipati Karna mèsêm nolih pungkur/ angling mring kang paman/ nêdha

paman dika pikir/ punapi ta wontên 19)wong angrangkêp karya19)//

13. Gèbès-gèbès 20)kyana patih lon20) umatur/ bêbasan ngalêntar/ bok gih

sampun dipungalih/ gya21) tumuntên dhawuhna kang pangandika//

14. Partadewa ngrumiyini manabda22) rum/ bok inggih sumangga/ lajêng

umanjing jro puri/ ing sakarsa supadi nuntên kalakyan//

15. Sigra wau wus manjing pura wong agung/ tata dènnya lênggah/ atembok

parêkan cèthi/ ingkang samya ngrakit samya ajuning23) sugata//

11) C. tampi. 12)12) B=C kêmpis-kêmpis jinagan mring. 13)13) B. pra Kurawa tansah dènnya ngunjal. 14)14) C. sarwi lon matur. 15) C. bêngkis. 16) D. pangandikanipun. 17) B=D. bapa. 18) B. ingkang (dsl.). 19)19) C. ing wong ngrangkêp. D. tiyang ngrangkêp. 20)20) C. ki patih alon. 21) B. ngur (dsl.). 22) B. panabda (dsl.). 23) C. sagunging.

Page 237: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxlii

cxlii

16. Ingkang rasa sêgêr lêgi myang rum-arum/ Sang Narpati Karna/ 24)durung

nganti dèncarani24)/ ting karompyang Kurawa dènira nadhah25)//

17. Partadewa alon panêmbramanipun26)/ dhuh sang adipatya/ kawula atur

basuki/ duk nèng praja ing marga praptèng wusana//

18. Anauri Karna mring atmaja wiku/ ya Ki Partadewa/ bangêt panarima

mami/ ingsun malês pambagya marang ing sira//

19. * Hèh Ki Partadewa ing karya sun cancut/ wit ing praptaningwang/ dinuta

ing sribupati/ amaringakên sabda pangèstu mring27) sira// *

20. Gya andhêku wiku putra lon umatur/ sabdaning rayinta/ asih pama ing

basuki/ sakalangkung kapundhi kalingga murda//

21. Mung mênawi wontên karsa kang mrih ayu/ Narapati Kar-[104]na/

pangandikanira bêngis/ hèh Ki Parta timbalane Srinarendra// **

22. Sapa ingkang nyuraya28) marang sirèku/ apa karêpira/ dene liwat

kumawani/ anrang baya kuwanènmu 29)tanpa taha29)//

23. Praptaningsun animbali ing sirèku/ yèn nuntut dak30) banda/ 31)sira

bangga31) sun patèni/ mèsêm-mèsêm wiku putra lon turira//

24)24) C. hywa nganti dènacarani. 25) D. mangan. 26)26) D. dênnya nêmbrama rum. 27) D. ing. 28) B. nyungaya. 29)29) D. kurang tata. 30) B=C. tak. 31)31) B. bangga sira (dsl.). ** Bait 19 t.p. C. ** Pada naskah B ada 1 bait setelah bait 21 yang berbunyi Kinon dangu pagenea ta sirèku,

wani- wani judhag, kang padha rumêksèng puri, tanpa têrang timbalane srinarendra.

Page 238: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxliii

cxliii

24. Dhuh sang prabu mila amba kamipurun/ 32)tingkah kang32) mangkana33)/

anrang baya kumawani/ anjudhag ming mantri kang rumêksèng praja//

25. 34)Awit pun Pandhawa34) pawong mitra ulun/ tan mantra mêmitra/ lir

nunggal sayayah [wibi]35)/ liya saking mêkatên tyasing pandhita36)//

26. Pakartining37) têtulung ing38) kawlas ayun/ sami lan narendra/ wajib

angrêksa39) kaswasih/ yèn narendra têtulung sarana aprang//

27. Yèn pra wiku 40)mung puja40) miwah pitutur/ mangka pun Pandhawa/ tan

dosa dhahat pinurih/ sinangsara marma kawula sumêngka//

28. Sapikantuk41) nanggulang pakaryan pra dur/ lan pamyarsa kula/ Sri

Duryudana Narpati/ nak ing dulur lan narpati Ngamarta//

29. Datan42) 43)eman têka kolu43) murih44) lêbur/ nanging dhatêng layak/

awrate rêbut nagari/ pantês supe rinewangan45) 46)mèt suraya46)//

30. Jêr wadyane sadaya 47)pan êmpuk47)-êmpuk/ arêp mêngku praja/ wêdi

ananggulang jurit/ golèk sraya olèh ratu atos jênang//

33)32) B. atingkah. 34) B. kadyeka (dsl.). 34)34) C. Pandhawa pun awit. 35) b.d. C. A,B,D. bibi. 36) C. Pandhawa. 37) C. pakartine. 38) D. wong. 39)39) B. ngrêksa ing. D. têtulung. 40) C. mêmuja. D. mêmuji. 41) C. sapikangtuk. 42) B=C tanpa. D. datêng. 43) D. sanak lan. 44) C. mamrih. 45) B. rinencangan (dsl.). 46) B. anyuraya (dsl.). 47)47) B. sami puk (dsl).

Page 239: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxliv

cxliv

31. 48)Malih dipun48) têrang 49)tan nyambut49) pangrungu/ paduka punika/

sadulur anunggal bibi/ gumrahing wong dadi têka aji mulya//

32. Duk winatêk50) Kunthi wêtêng-[105]e malêmbung/ liwat dora cara/ aji bisa

dadi bayi/ congèr-congèr linabuh marang samodra//

33. Wontên malih mêdal saking adatipun/ lair ingkang jabang/ marmane51)

52)mijil sing52) kuping/ saparane53) kinelenan gagang lanang//

34. Sadèrènging54) 55)dewasa gorohe ngumbuk55)/ mangka rahsaning hyang/

dumunung ingkang prakawis/ kenging uga kinaryan rahsa56) sêkawan//

35. Tutuk grana karna parji cangkêm57) catur/ manggone kang rahsa58)/

nanging parah kang umanjing/ lêgi gurih ning tutuk manggoning rahsa//

36. Rahsèng grana bangêr bacin wangi arum/ mung rahsa nèng karna/ mèh

padha kang nèng parêji/ yèn kêlêbon kêkilar rahsaning nikmat59)//

37. Yèn parêji mung salumrahing winuwus/ wit punika mangka/ kaelokaning

Hyang Widhi/ 60)yèn kataman60) lêgi gurih tanpa rasa//

38. Kula sirêping atur bok kajalungup/ kados yèn kolua/ mring Pandhawa wus

tanpa sih/ jêr paduka kadadosaning sukêrta61)//

48) D. malihipun. 49) B. anyambut (dsl.). 50) B. winatak (dsl.). 51) B. margane (dsl.). 52)52) C. sing mijil. 53) B. saranane. 54) B. sadurunge (dsl.). 55)55) B. diwasa gorohe ngunjuk. C. mangsa goroh anganjuk. D. diwasa gorohe ngubuk. 56) C. rasa. 57) B. jangkêp. 58) C. rasa. 59) C. nikmat. 60) B. katamana (dsl). 61) D. sukrêta.

Page 240: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxlv

cxlv

39. Sadangune sang wikuputra dhoreng wuwus/ Narpati Ngawangga/ miwah

Ki Patih Sêngkuni/ pra Kurawa 62)ngantuk ngorok sêsênggoran62)//

40. Ing63) wêkasan wiku putra dènnya muwus/ Sri Karna anyêntak64)/

gêbyak65) asta asru runtik/ tan saranta sinikêp Sang67) Partadewa//

41. Pan gumapruk lir sidhakêp udrêg kukuh/ nanging tanpa lawan/ mêksa

wanti-wanti banting/ Patih Soman jumbuh susure malêsat//

42. Kawuwusa Bimaputra66) kang nèng pungkur/ myarsa swara gita/ [106]

sigra dènira umanjing/ pinapakên ing rama Sang67) Partadewa//

43. Rinarapu 68)dènira arsa têtulung68)/ nahan wiku putra/ Kurawa wus

dènsabdani/ padudona Kurawa lan sanakira//

44. Mung Sri Karna kang inguja karsanipun/ riwusnya sinabdan/ Kurawa lir

turu nglilir/ barêng ngêbyak69) barêng70) surak barêng71) mêngsah//

45. Niba tangi ing palataran padha72) gêlut/ [kang jambak]73) jinambak/

dhupak74) nyongkol75) anampiling/ gêgamane kabèh padha kapalêsat//

62)62) B=C ngantuk angorok sênggoran, D. samya ngantuk asênggoran. 62) B. duk (dsl.). 64)64) B. sru nyêntak. 65) B. gêbrag (dsl). 66) B=D Bismaputra. 67) D. dyan. 68)68) B. dènnirarsa atêtulung. 69) D. ngêbyak. 70) D. parêng. 71) D. parêng. 72) C. samya. 73)73) b.d C=D. A. pan jambak. B. kajambak. 74) B=D nyakot. C. barêng. 75) C. nyakot.

Page 241: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxlvi

cxlvi

46. Kang dènidak76) gulune ilate mêtu/ kèh 77)mripat kasipat77)/ irung buntus78)

kuping suwir/ Arya Soman binuru ubêng-ubêngan//

47. Kaku tyase manjing urung-urung banyu/ kalèn nuju matang79)/

mukanggung kasaban warih/ nglangak sundhul bali mundur sinogokan//

48. Kawuwusa nata Karna langkung bêndu/ nyandhak kang sanjata/

[narawantah]80) wus kapusthi/ duk lumêpas wiku putra tangkis asta//

49. Kang sanjata prabawa tinulak81) wangsul/ nibani Sri Karna/ kumarutuk lir

garimis/ 82)wusnya ambruk Karna karoban82) ing panah//

50. Kakuning tyas têmah kantaka sang prabu/ Kurawa ting glimpang/ ting

galêrêng ting karêmpis/ Patih Soman mundur saking marga83) toya//

51. Duk umiyat Kurawa pating galuntung/ sigra Partadewa/ marpêki Patih

Sengkuni/ alon nabda hèh palibaya dènenggal//

52. Pra Kurawa dènmota ing ngekrak gupuh84)/ [107] Narpati Ngawangga/

tinumpangna ing turanggi/ rinompoha tumuli85) sami mundura//

53. Palibaya 86)umatura ing sang prabu86)/ manira suwuna/ pangaksama mring

sang aji/ dene para Kurawa manggih sangsara//

76) B. ingidak (dsl.). 77)77) B=D mripat malumpat C. mripate mlumpat. 78) B. gruwung (dsl). 79) B. mahang. 80) b.d. B=C. A.D. parawantah. 81) B=C. katulak. 82)82) B=D wusanambruk Karna rinoban ing panah. C. wusana sang Karna rinoban ing panah. 83) B. margèng. 84) B. rampung (dsl.). 85) C. anuli. 86)86) B. matura mring sang aprabu.

Page 242: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxlvii

cxlvii

54. Nanging dede saking manira satuhu/ wit karsa priyangga/ dhêndhaning

sikaring janmi/ lan katura 87)kawula asung yu bagya87)//

55. 88)Kawuwusa Sangkuni sawadyanipun89)/ sabên89) saonjotan/ lèrèn kang

samya lumaris/ mêmêtèki90) Kurawa kang munggèng ikrak//

56. Nata Karna ing samarga-marga kantu/ kondur mring Ngawangga/ ning

marga têmbange salin/ mari pucung kang gumanti maskumambang//

XVIII. MASKUMAMBANG

1. Kawarnaa kang tapa gupita giri/ pratapan Sumarma/ kiwaning pinggir

jaladri/ adoh dhukuh mung prak alas//

2. Kèh bêburon banthèng andanu mêraki/ singabarong warak/ tuwin kang

buron jaladri/ gung 1)saba midêr1) pratapan//

3. Garudha gung mibêr midêr2) anganglangi/ tan ana tanduran/ kêpoh randhu

alas wringin/ pinggir samodra siwalan//

4. Dhuwur-dhuwur jajar tan kêna winilis/ padha sinusuhan/ garudha munya

ting krêlik/ marga 3)sinaba ing3) janma//

5. Kang martapa pandhita 4)awarna yêksi4)/ adêdêg pidêksa/ têgêse sêdhêng

gêng inggil/ netra apindha baskara//

87)87) B. kawulangsung ayubagya (dsl.). 88)88) B. glising catur Sangkuni sawadya mundur. 89) B. pêndhak. 90) C. marêpêki. 1) D. midêr saba. 2) B. samya (dsl.). 3)3) B. ya sinaba. 4)4) C. awarna pêksi. D. warna rasêksi.

Page 243: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxlviii

cxlviii

6. Grananya gung5) tutuk cawak waja ngrungih6)/ siyung ngapurancang/

karnanya 7)apindha7) hèsthi/ jaja gêblak sêmu wijang//

7. Gumbala gêng godhèg wok simbar jaja brit8)/ asta meng-[108]kol

cêndhak/ dariji gêng9) sakurahi10)/ kênaka gèpèng lir bêndha//

8. Susu kopèk wêtêng jêmbluk bokong nyênthing/ suku11) penthong cêkak/

kêbak wulu klangsrah siti12)/ dlamakan pindha pêpisan//

9. Ajêjuluk13) Kesawa sang maharêsi/ lawan cinarita/ arine sajuga èstri/

warna sor wrangganèng14) swarga//

10. Kang panêngran Kusuma Humandadari/ wus tan kêna ngucap/ candraning

sang ruming sari15)/ sabarang bêcik kang tinrap//

11. Kabèh-kabèh sakojur rêtuning bêcik/ tapaning sang rêtna/ lan kang raka

anyarêngi/ arêpa nadhahana//

12. Lamun dalu dêdamar ujwalèng sasi/ mangkya sang pandhita/ lagya amêsu

sêmèdi/ tapa mati jroning gêsang//

13. Anyirnakkên pancadriyanya sang rêsi16)/ tan 17)myat tan miyarsa17)/ rasa

pangganda piningit/ cipta osik kabèh sirna//

5) B. gêng. 6) C. mringis. 7) B. pan pindha (dsl). 8) B. bris. 9) C. gung. 10) C=D. sakêrahe. 11) B. sikil (dsl.). 12) C. sikil. 13) C. jêjuluk. 14)14) C. wranggana nèng. D. wranggane. 15) C. sasi.

Page 244: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxlix

cxlix

16) D. rêksi. 17)17) D. umyat tan myarsa.

14. Mung angêmpêl kumpule ywa kongsi gêmpil/ lan angga priyangga/ lamun

panêmbahe milih-/ milih kang êndi sinêmbah//

15. Yèn nêmbaha ing18) sêsamaning dumadi/ dene tanpa ngrasa/ yèn nêmbah

ing dewa luwih/ dewane sapirang-pirang//

16. Lawan dewa 19)yinoga Hyang19) Ujwala tri/ iya Sang Hyang Jagad/

mêngku wiji misesani/ bantala miwah akasa//

17. 20)Wujude kang dènrasani20)/ marma kasangsaya/ subratane sang maharsi/

waspadaa warnaning Hyang//

18. Marma wus samadya candra sang maharsi/ dènnya tapa pêjah/ datan obah

datan21) mosik/ anglir tugu sinukarta//

19. Mêmpêng dènnya mrih sampurnaning du-[109]madi/ pamoring Hyang

nunggal/ ywa nganti silih-sumilih/ sanalika sang atapa//

20. Adrêng mêrdêng22) jiwa linggar saking jisim/ marma ingaranan/ jisim wus

koncatan dening/ Hyang Suksma linggar sing angga//

21. Duk maksihe dumunung ingaranan jalmi23)/ cuwèng tyas Kesawa24)/

miwah Dyah Uman Dadari/ myat ing raga karigana25)//

22. Panuruning caritaning dhalang ringgit/ pêcating kang nyawa/ suwe yitma

anunggoni/ sru dènnya anguman-uman//

18) C. mring. 19)19) B. yèn uga hyang. C.iya uga. 20) t.p. B. 21) B. obah. D. nora. 22) D. mêrdrèng. 23) B=C. janmi. 24) C. kewala. 25) B. kaywanggana.

Page 245: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cl

cl

23. Gumarunggung 26)[ngundhamana]26) yitma kalih/ marang raganira/ duk

tinurun sastra warih27)/ nuju têmbang maskumambang//

24. Kang mangkono nora dèntulisi/ mrih bok tinuladha/ têka yitma muring-

muring/ saiba duk aran janma//

25. Wusing28) purna yitma dènnya muring-muring/ tumulya lêlampah/ kèh

dinulu amarnani/ yèku pan uga tiningal//

26. Hyang wisesa yèn wis lingga saking gaib/ paran nganggo marga/ têka

nganggo amêmilih/ rêp mring wisma sangka ngomah//

27. Arêp lunga 79)mêntas ingkang79) dènparani/ mêngkono ing rasa/ antêpe

kang mardi tulis/ ing driya tan sêmang-sêmang//

28. Parandene isih ana kang pinêthik30))/ jêr ginawe sêpa31)/ tuladha sasmitèng

pati/ mangkana kang cinarita//

29. Sang Kesawa lan Kusuma Mandadari/ anon pakarangan/ saking32) doh

dinulu asri/ katon munggul gapuranya//

30. Gapura mas pinathik-pathik 33)rêtna di33)/ tuwuhan têmruna/ ya ta wau

Mandadari/ kèndêl dènira lumampah//

26)26) b.d. B,C. A,D. ngundh-undha. 27) C. kalih. 28) C. wusnya. 79)79) B. tan têka kang (dsl.). 30) D. pinilih. 31) B. seda. C. pama.. 32) B. sami. D. sangking. 33)33) D. mas adi.

Page 246: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cli

cli

31. Lon matur 34)mring kang raka ngasih-asih34)/ 35)iku kakang35) sa-[110]pa/

kang dumunung katon36) iki/ Kesawa lon lingira//

32. Iku rara37) pêpancèning38) pra maharsi/ tuwin para raja/ sanadyan wiyahing

janmi/ bisa dumunung ing kana//

33. Yèn pandhita kang tansah muja39) sêmèdi/ tan lyan kêring kanan/ mungkul

ing tyas anêtêpi/ sapakartining pandhita//

34. Yèn narendra uga padha lan pra rêsi40)/ mung sejening patrap/ pandhita

alul sêmèdi/ betah luwe cêgah nendra//

35. Ora mêngêng pangèsthine marang dewa di/ gêlising pangucap/

[tuladhane]41) wus mrêpêki/ narpati miwah pandhita//

36. Ingkang padha ngantêpi42) karsaning widhi/ kaya ta pandhita/ sang

Begawan Wrahaspati/ Bagaspati kalaludra//

37. Iku padha tinitah43) sipat44) rasêksi/ tan mung iku rara/ yèn kang jumênêng

narpati/ Mantili Prabu Janaka//

38. Srinarendra ya padha45) raja narpati/ kang padha ginanjar/ suwargane kêna

milih/ padha aloka sawarga46)//

34)34) B. ing raka ngasih-asih. 35)35) C. kakang iku. 36)36) C. kraton 37) B=C. lara. 38) C. pêpancèni. 39) B=C. pudya. 40) D. rêksi. 41) b.d. D. A,B,C. mulane. 42) B. ngandhêmi. D. ngadhêmi. 43) C. sinipat. 44) B. ing trah. 45) B=C. Yawana.

Page 247: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clii

clii

46) C. suwarga.

39. * Kang siranon iku47) tan kêna pinilih/ ujêr wis pinacang/ ing wêca

pinanci-panci/ kang bakal duwe48) sawarga// *

40. * Lamun ana satriya lêbda sêmèdi/ têranging paningal/ luwih kang para49)

maharsi/ sinuraya ing jawata// *

41. * Yeku ingkang pancèn kêna angênggoni/ siniwi wranggana/ umatur

Umandadari/ ngêndi araning sawarga// *

42. Angandika yaksa Kesawa maharsi50)/ araning sawarga/ gapura kang

dinomêri51)/ ran sawarga Tejamaya//

43. Ya ing [Tinjomaya]52) swarga dènarani/ ya ta ngandika/ Kusuma

Mandadari/ bok aku iki lan sira//

44. Ginanjara sawarga ingkang kadyèki/ 53)lah saiba kakang/ mêthangkrusku

angênggoni/ angling Bêgawan Kesawa53)//

45. 54)Seje têmên lan karêpku iki yayi54)/ sèwu no-[111]ra sêdya55)/ tinikêle

ping sakêthi/ rupendah kang luwih ika//

46. Lo kapriye kakang ujarmu nyalindhit/ kakang kaya ngapa/ pangarêp-

arêping ati/ mêtua ingkang mangkana//

47) C. ugêr. 48) B. darbe. 49) C. kang pra. 50) B=D. sang rêsi. 51) B. diangkani (dsl.). 52) b.d. C,D. A,D. Tejamaya. 53)53) t.d. B,C,D. 54)54) t.d. B,C. D. seje têmên rara lan karêpku iki. 55) D. sêja. ** Bait 39 t.p. D. ** Bait 40 t.p. D. ** Bait 41 t.p. D.

Page 248: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cliii

cliii

47. Sang Kesawa ngujiwat alon dènnya ngling/ yayi56) kadangingwang/ pindha

karya ing pamikir/ winanti-wanti pinajar//

48. Wèwuruke priyangga marang pribadi/ minangka pusaka/ 57)tan ngalèwèng

sun57) antêpi/ tan rêna lamun ginanjar//

49. Sapa ingkang ginanjar sapa ingkang paring/ malah agawea58)/ kang dadi

sênênging ati/ jêr ika kabèh ya ingwang//

50. Mangka têmbe ana kang suka pinaring/ swarga Tejamaya/ sun tarka

kurang patitis/ kêna sinamuring dewa//

51. Basa teja wêwayangan kang sayêkti/ mayèku ujwala/ têgêsing ujwala

yayi/ cahya kang gumilang-gilang//

52. Matur malih sang raka lirih59)/ sun kêpingin kakang/ lumêbu sawargan iki/

saiba endahing warna//

53. Nulya laju 60)lampahe kang60) yitma kalih/ kunêng kawuwusa/ kang nèng

jroning mandragini/ salin têmbang dhandhanggula//

IXX. DHANDHANGGULA

1. Cinarita kang nèng jroning puri/ puranira Sang Hendratanaya/ jawata nata

lungguhe/ anênggih ajêjuluk/ Sang Bathara Prabu Karithi1)/ siniwèng para

garwa/ pangarsanya catur/ jêjuluk Rêtna Supraba/ putra Hendra Wilutama

ingkang rayi/ Sambu ingkang pêputra//

56)56) B. dhuh bèng (dsl.). 57)57) B=D. tan wèng-wèng lan. C. datan wèng-wèng. 58) C. ta gawea. 59) D. ririh.

Page 249: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cliv

cliv

60)60) B. lampahing kang. C=D. lampahe sang. 1) C. Kalithi.

2. Lêng-lêng Mandanu ingkang sumendhi/ Lêsmanantaka jangkêp sêkawan/

Brama ingkang ngyogakake/ punika kinawayuh/ lawan Drê-[112]sanala2)

kang rayi/ kang anèng jroning garbanira Pandhusunu/ akathah garwa

ampeyan/ cinarita tiga ingkang3) 4)wus sêsiwi4)/ kapat Wara Supraba5)//

3. Supraba wus 6)pêputra kêkalih6)/ ingkang sêpuh Sang Bimawicara/ luruh

jatmika solahe/ nunggil watêkanipun/ lan kang rama Prabu Karithi7)/

karêm mring8) kasatriyan/ kondhang linalancur/ kêkêmbange Surantaka/

kèh 9) pra widodari brangta mring sang pêkik9)/ sumêngka tur pralina//

4. Ingkang rayi Dyah Minangkawati/ nunggil ibu lan Bismawicara/ lan kang

ibu kèh èmpêre/ muka kulit amulu/ tindak-tanduk sabawa sami/ marma

dadya laela/ kèh jawata gandrung/ Rêsi Wilutamaputra/ mèh sawarna lan

raka Suprabasiwi/ Nayamurdhama10) atrang//

5. Tyas ngumalaa mustika manik/ angluri mring pambêkaning eyang/ lumuh

mring pakaryan rame/ karêm puja manêkung/ ingkang rayi Radèn

Wisagni/ Tenaya Drêsanala/ miwah arinipun/ nama Rêsi Wisangkatha11)/

ambêranyak bawa tênagane nyami/ cahya andiwangkara//

2) C. Dêrsanala. 3) C. tiga. 4) D. asêsiwi. 5) C. Sumbadra. 6)6) B. apêputra kalih. 7) B. Kalithi (dsl.). 8) B. ing (dsl.). 9)9) B. kang para widodari nahên brangti. C. kang para widodari brangta sami. 10) C. Nayapurdama. D. Nayamurnama.

Page 250: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clv

clv

6. Cinarita Sang Prabu Karithi12)/ kang siniwi pra garwa wranggana/ salami

tan kadi mangke/ netya kucêm mawêlu/ lir purnama ingkang mangsa tri/

kataman ing jalada/ ing satêmah kusut/ dadya13) tyasing kang pra garwa/

samya14) labuh kamigênaning prihati-[113]n/ rêrêp sirêp nir bawa//

7. Datan ana kang girang ing galih/ ting palongo15) kèh ngalalar jangga/

anguwêt-uwêt drijine/ ngunjal napase ngangsur/ kèh bêbisik rowange

linggih/ duk nèng gupita rêtna/ bok kèh tan sinarju/ ya ta dyah

Hendratanaya/ anrangbaya nir weka umatur ririh/ asrêt kadya karuna//

8. Dhuh pukulun Hyang Bathara mami/ sampun dhahat akarya sandeya/

rêngu paran darunane/ taha kawulanipun/ yèn ajriha kataman runtik/

16)nadyan praptèng pralina16)/ kawula umangguh/ sumêlaning manah

amba/ yèn paduka tan kawuryan duk sumiwi/ ing ngabyantara nata//

9. Lêpating atur kawula mugi/ tinrapana tikêl ing patrapan/ kumawawa

kawulane/ atanapi kalamun/ giyuhing tyas èngêt kang rayi17)/ rumêksèng

Madukara/ adhuh paran sampun/ rikuh têmah karya rimang/ myang18)

paduka kawula rêksa sayêkti/ lulusing tyas kawuryan//

10. Yèn kadurus sungkawaning galih/ botên wande karya rênguning rat/ kèh

gara-gara têmahe/ dhuh wêlasa sinuhun/ kayangane pra widodari/

kapanduk ing blêkdaba/ kawah lir katunu/ dhaharên atur kawula/ angowêla

pukulun panutan mami/ têmbe praptèng wasana19)//

11) C. Wisakatha. 12) C. Kalithi. 13) C. mila. 14) B. têmah. C=D. dadya. 15) C. palengo. 16)16) B. sanadyan praptèng lina. C. nadyan praptèng alina. 17) C. kari. 18) D. mung. 19) C=D. wusana.

Page 251: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clvi

clvi

11. Nahan 20)tuwuh wêlasing kang20) galih/ dadya arum 21)ing waca-

[114]nanira21)/ kabèh kêkasihku dhewe/ aywa22) na salah surup/ taha

lamun dinukanan dening/ sang hyang siniwèng dewa/ miwah

panangguhmu/ yèn kangên mring garwa putra/ iku luput satêmêne iku

yayi/ kataman ing pawarta//

12. Wus kawêntar 23)dewa kang anangkil23)/ yèn dewaji ing Cintakapura/

lumèngsèr saka prajane/ kajudhag dening mungsuh/ têka sabrang prawira

sakti/ 24)prajane ing Gumiwang/ jêjuluking ratu24)/ Maha Prabu

Suryanggana/ abêbala bacingah guna ing jurit/ marga bêdhahing praja//

13. Katuwone yayi awak mami/ anèng Tejamaya wus wibawa25)/ siniwi26)

wranggana akèh27)/ tan eling mring sadulur/ 28)[pijêr rinob]28) pra widadari/

gabug têmên mring kadang/ kalingan linuhur/ nèng sawarga mong asmara/

iku yayi kang dadi susahing ati/ saiba loking dewa//

14. Ênêngna Sang Prabu Karithi/ kawuwusa yitmaning Kesawa/ lan

Mandadari yitmane/ wus tumamèng kadhatun/ tyas kumêpyur Umadadari/

miyat sang awibawa/ mèsêm jroning kalbu/ sang dyah matur ing raka/

sapa iki kang pinarêk widadari/ [ngêdhèngkrèng]29) lir jamita30)//

20)20) B. tumuwuh wêlasing galih (dsl.). 21)21) B=C. ing wicaranira. D. wijiling wacana. 22) C=D. aja. 23)23) D. pra dewa kang nangkil. 24) t.p. C. 25) C. miwaha. 26) C. siniwèng. 27) C. kèh. 28)28) b.d. B=C. A. mung rinompo. D. pijêr rinom. 29) b.d. C,D. A,B. madhèngkrèng. 30) C. jadrana.

Page 252: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clvii

clvii

15. Sang Kesawa alon nauri/ aja baribin pangucapira/ yèn karungu lalar gawe/

sêmune kaya wêruh/ marang31) sira tuwin mring mami/ angling kusuma

yitma/ patute wong iku/ [115] maripate kabuwanan/ calinguke budhêge

ingkang ngranuhi/ kêtara ing lêledha32)//

16. Apa iku kang sira arani/ satriya kang katrimèng panêdha/ sapa kakang ta

wong kuwe/ Kesawa alon muwus/ iku33) yayi Prabu Karithi/ satriya

Dananjaya34)/ ya Tenaya Pandhu/ pamadyaning kang Pandhawa/ ya

mulane tinarinan widadari/ mukti nèng Tejamaya//

17. Pinutra mring Sang Hyang Surapati/ nalikane katêkan prangmuka/ ing

Imantaka prajane/ nanging arupa diyu/ Sang Nirbita araning aji/ iya Prabu

Newata-35)/ kawaca jêjuluk/ tapa ning wukir Drakila/ sinuraya amunah

sang narpa yaksi/ margane katarima//

18. Anauri yitma Mandadari/ iku jawane36) kang aran Parta/ eman têmên ing

baguse/ sêkti prawira punjul/ linuwih lan samining janmi/ nganti pinutra

marang/ sang jawata prabu/ jawane 37)wong iku37) kakang/ ora ana wong

bagus têrusing ati/ 38)akèh bagus38) nyênyêlang//

31) C. lawan. 32) B=C. lêlewa. 33) C. iya. 34) D. Danjaya. 35) C. Nirwata. 36) C. jiwane. 37)37) C. iku wong. 38)38) C. kèh bagus mung.

Page 253: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clviii

clviii

19. Topèng kayu ginawe nutupi/ nadyan 39)gruwung picak39) tan kawangwang/

sok katona dhèngklèh-dhèngklèh/ Kesawa jawil muwus/ ah lo sibèng aja

baribin/ mêngko rak kapiyarsa/ nolih sang rêtnayu/ sangsaya sru dènnya

mojar/ sira kakang maido pitutur40) mami/ iku wong yèn mungguha//

20. Woh-woh-[116]an kang sinawang wêrna di/ wohing bolu41) tuwin wohing

ingas/ dinulu [ngêpengenake]42)/ tanpa rasa woh bolu43)/ yèn woh ingas

têmah gatêli/ bagus jaba jro wisa/ èmpêre wong iku/ watêkke goroh

lalenan/ rada dhêndhêng 44)imul bêcike sathithik44)/ maido45) rada cupar//

21. 46)Marmaningsun46) gêlêm angarani/ goroh 47)lalèn saèn dhêndhêng

cupar47)/ wis48) ubaya lan bojone/ sinêksèn49) ing50) dewa gung/ melik

mukti rabi habsari/ lali ing51) pangrêncana/ gampang binalilu/ prajane

kênèng sangsara/ ora wêlas 52)bungah myat brana52) hapsari/ kinasih ing

jawata//

22. Ya ta sadangunira samya ngling/ yitma loro narpa Hendraputra/ datan

samar satêmêne/ rinasan trang pangrungu/ langkung krodha Prabu Karithi/

nalikarsa tumandang/ 53)yitma sang53) don wuwus/ kang rayi binêkta

mlajar/ Sri Karithi tan ngandika anututi/ saparan 54)tinut wuntat54)//

39)39) D. picak gruwung. 40)40) C. ujar mring. 41) C. bulu. 42) b.d. B,C,D. A. aminginake. 43) D. bulu. 44)44) C. imule becik mung jimpil. 45) B. paidon (dsl). 46)46) B. marmane sun. 47)47) D. cupar lalèn dhêndhêngira. 48) D. wus. 49) C. sirêksi. 50) C. lan. 51) C. mring. 52)52) D. brana bungah myat.

Page 254: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clix

clix

53)53) C. sang yitma. 54) C. tinututan.

23. Lamun rikat dènira nututi/ yitma loro umêsat lir kilat/ sayah55) kêndho

pamburune/ yitma tamban lumaku/ Sang Arjuna sangsaya runtik/

wuwusên waranggana/ sadaya wulangun/ têmah matur Batharendra/ tan

winarna gunême56) Hyang Surapati/ ya ta Hendratanaya//

24. Sinêngka dènira anututi57)/ yitma kêbat58) umêsat59) lir kilat/ tan antara ing

praptane/ inggyan raga sih lungguh/ datan owah ra-[117]kit sêmadi/ ya ta

ing praptanira/ yitma ing tyas ngungu/ mangkana andikaning tyas/ hèh

rubaya paranta karêpirèki/ de karêm amigêna//

25. Sun60) kapati asih mring sirèki/ sun rewangi têkên61)-têkên jaja/ suku

janggut pocapane/ ênggonku62) analusur/ marang sira supaya bêcik/ sumuk

sira sun guyang/ 63)sukêrta lumuntur63)/ gung sun trapi gandawida/

supayane rêsêpa kang myat sirèki/ mèmpêra ran manusa//

26. Lamun atis sira sun kêmuli/ arêp tumindak sun tuntun64) sira/ arsa myat

sun tuduhake/ arêp myarsa ing wuwus/ sabdaningsun kang anggung65)

mêtik/ arsaa sapocapan/ padhaning tumuwuh/ ingsun kang paring sarana/

arsa lêbda ing ganda kang arum bacin/ supaya wignya wijang66)//

55) B. mala. 56) D. gunêming. 57) D. nututi. 58) B=C. mêsat. 59) B=C. akebat. 60) C. pun. 61) C. têmên. 62) D. ênggonsun. 63)63) B. sukêr amêluntur. C. sêsukêr lumuntur. D. sukêrtan muluntur. 64) D. tuntun. 65) C. agun.

Page 255: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clx

clx

66) B=D. mijang.

27. Tumraping tutuk bisaa milih/ rahsaningsun gumadhuh ing sira/ têmah

mangkene dadine/ paranta wêwalêsmu/ gonsun67) asih mring68) sira iki/

sun saguh tarubaya/ tuhu prasêtyamu/ ujare tan gêlêm pisah/ mulya papa

wêkasana karsa69) pribadi/ angêmbari maring wang//

28. Dhuh rubaya tan roro sun iki/ tan bisa lamun sirarsa nimbang/ sira ing êndi

sangkane/ sirarsa ngudi tuwuh/ ulihira marang ing êndi/ ananira saking

wang/ ulihmu maringsun/ sinigêg wuwuse yitma/ ri kang jisim tumênga

kadya70) ningali/ Kesawa anggarjita//

29. [Apan]71) yitma karo wis umanjing/ marang raga ka-[118]gèt wus waluya/

lir supêna sakarone/ lênggah apungun-pungun/ Mandadari angêjum weni/

wênga nanggung ing ucap/ pinaripurna wus/ ujwala pindha purnama/ gya

sumandhing ing raka sang yaksa rêsi/ sêsèndhèn bau kiwa//

30. Tan antara Sang Prabu Karithi/ dumarojog ngarsane72) sang dwija/ ing tyas

arda dêdukane/ de kang garwa kadulu/ lèyèh-lèyèh bauning yaksi/ dadya

sru angandika/ marang rêsi diyu/ hèh sirèku buta apa/ dene73) wani

alungguh lan garwa mami/ baya bosên myat ing rat//

67) C. gonku. 68) D. ing. 69) C. arsa. 70) B. kadi. 71) b.d. B A,C,D.. adan. 72)72) C. nèng ngarsa. 73) D. gene.

Page 256: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxi

clxi

31. Sang Kesawa gumuyu sarwa ngling/ hèh ko janma mojar 74)nora pakra74)/

yèn kang sabênêr-bênêre/ rak aku75) sing76) cêlathu/ wèh pambage marang

kang prapti/ mangsa kayaa77) sira/ wuwuh78) ngaku-aku/ sira ngakua

ranira/ Sang Arjuna nauri sun iki/ narendra Hendraputra//

32. Sun Pandaming rat surayèng [bumi]79)/ winênang ganjar nyiksa pra dewa/

Arjuna iya Pamade/ Parta Palguna ingsun/ Dananjaya Wira Jahnawi/

Janaka ya Pamadya/ Arya Pandhusunu/ mlengeh80) Bêgawan Kesawa/ asru

mojar olèhmu kulak nèng êndi/ ing81) sajinahe pira//

33. Wis ping82) pira sun mring pasar ngiri83)/ golèk84) jênêng85) satu tidhak

angsal/ bok ya nêmpil têlu bae/ pilihna sing radampuk/ angling malih sang

yaksa rêsi/ hèh biyêt apa ingkang/ kok sêja praptamu/ yèn mung

nguyangake aran/ Sang Arjuna nauri [119] wacana wêngis/ hèh buta

praptaningwang//

34. Duk 86)ing mau86) sun lagi alinggih/ nèng suwarga anèng wong kang

prapta/ sun sêngguh dewa têkane/ bok arsa banjêl wahyu/ kari-kari

anganggo kanthi/ kanthine kang ginawa/ iku pan garwaku/ tur garwaku

sing pêng-pêngan/ jaka lara atmaja Basudewa ji/ panêngran Dyah

Sêmbadra//

74)74) C. tan apakra. 75) D. ingsun. 76) C=D. kang. 77) C=D. akaya. 78) B. tuduh. D. nguwuh. 79) b.d. C. A,B,D. yêksi. 80) C. mènglèng. 81) D. lan. 82) B=C. apa. 83) B=C. ngiring.

Page 257: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxii

clxii

84) C. carik. 85) C. nama. 86)86) B. mau sun.

35. Nusul sun sêngguh kangên mring87) mami/ mung sadhela kalepat alunga/

wong lanang bêbarêngane/ sun nut saiki jêbul/ malbèng kene iku kang

linggih/ sun jaluk garwaningwang/ Kesawa sumaur/ aku tan wruh

garwanira/ nanging iki mau ana wong kang prapti/ aran Sang Jatilingga//

36. Prapta banjur angwènèhkên88) rabi/ iya bênêr89) arane Sêmbadra/ jare wis

bosên ujare90)/ Sêmbadra sinrah mringsun/ ewadene tarinên dhisik/ lamun

Sêmbara arsa/ milu ing sirèku/ yèn tan gêlêm bae aja/ sira pêksa sun

rewangi takêr gêtih/ singa ingkang tiwasa//

37. Sang Arjuna dumadak nuruti/ angrêrintih patanyaning91) garwa/ biyung

kulup ayo muleh/ pagênê ta sirèku/ kadingarèn têkonmu salin/ gêlêm

winêngku ing lyan/ tur asipat diyu/ lali mring ubayanira/ apa ora wêlas

mring sutanirèki/ sapa ingkang momonga//

38. Sang92) rètna sumaur cumalêkit/ sapa ingkang 93)tan wêlas93) ing putra/

dhuh sintên ingkang kasupèn/ sintên ingkang salin kalbu/ yêkti kula botên

mijèni/ mung manut ing sakarsa/ mituhu mring94) [120] guru95)/ wong

wadon atine rupak/ tininggal ing bojo lawas96) nora mulih/ yêkti ngupaya

garwa//

87) D. ing. 88) C. nguwènèhkên. 89) B. têmên. 90) C. unine. 91)91) D. patanya mring. 92) t.p. B. 93)93) C. datan wlas. 94) C. ing.

Page 258: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxiii

clxiii

95) C. garwa. 96) B=D. lawan.

39. Nadyan97) warnaa diyu rasêksi/ 98)lamun rêsêp amêngku98) mring kula/ sun

ngèngèri têkèng têmbe/ yèn putrane si kulup/ sugih biyung tur widadari/

wangsul badan kawula/ sintên ta kang masgul/ pun lêrês rupane ala/

apêsing wong wadon ginonjak ing janma/ sintên 99)kang mrinanana99)//

40. Tansah lêndhotan sang ruming100) sari/ tumênga myat mukaning kang

garwa/ dènira ngling sasuwene/ mangkana Pandhusunu/ sumung-sumung

mawinga wêngis/ mijil krodhaning driya/ pamuwusira sru/ hèh Sêmbadra

bêcik sira/ lah sadhangên sigra jumênêng sang pêkik/ salin têmbanging

durma//

XX. DURMA

1. Arjunarsa nyandhak astane sang rêtna/ Kesawa nyandhak aglis/ astaning

Arjuna/ binabit kapalêsat/ têbih tibanya1) kêbanting/ ngêjum busana/

nyandhak gandhewa aglis//

2. Musthi ingkang jêmparing gêng narawantah/ prabawane linuwih/

pinanthêng2) minantram/ mêtu maneka warna/ gêgaman sarwa mêpêki/

dalêdêg mêdal/ saking pucuk jêmparing//

97) B. najan (dsl.). 98)98) C. kalamun rêsêp mêngku. 99)99) D. ta kang mrinana. 100)100) C. nglir ing. 1) C. tibane. 2) B=D. pinantran. C. pinatran.

Page 259: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxiv

clxiv

3. Pira-pira kèhing3) gêgaman lumêpas/ Kesawa mituruti/ kilaping Arjuna/

sigra nyandhak sanjata4)/ Nagastra raning jêmparing/ pinanthêng sigra/

sarpa5) lar kadya pêksi//

4. 6)Kang sarpa lar mijil ing bedhoring panah6)/ 7)naga gêng gêgirisi7)/

8)lahèng a-[121]lap-alap8)/ nyambêr cucak kuthilang/ rangkêp satus èwu

tapis/ nguntali panah/ sirna ingkang jêmparing//

5. Ting kulamêt naga kurang kang minangsa9)/ jawata kèh ningali/ suka myat

ing sarpa/ kang samya gacar panah/ gada bindhi dènuntali/ limpung myang

watang/ lag lêg datan mindhoni//

6. Akèh dewa sangu alu lumpang gantar/ 10)ginawe mêmakani/ kurang alu

gantar10)/ dewa binuru ula11)/ tumbukan lumayu gêndring/ ngungsi

Kaendran/ ya ta Sang Pandhusiwi//

7. Sigra nyandhak risang sanjata Bramastra/ wisesa wus kapusthi/ ingangkat

minantram/ Parta tumêngèng tawang/ dalêdêg dahana mijil/ kumantar-

kantar/ kumêlun mring wiyati//

8. Lir jalada kabuncang ing samirana/ sumêbar ngêbar abir/ gumolong-

golongan/ ambujung12) sarpa naga/ kunêng gantya kang winarni/ Narpati

Bala-/ dewa kang gung lumaris//

3)3) D. kèh ning. 4) C. gandhewa. 5) B. sarwa. D. naga. 6)6) C. gêgirisi warnanya kang sarpa lar. 7)7) C. lampahe kadya pêksi. 8)8) C. lap-alap sumêdya. 9) D. pinangan. 10) t.p.C. 11) D. lunga.

Page 260: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxv

clxv

12) D. bêbujung (dsl.). 9. Ing nalika angkate saking Mandura/ nalika13) têngah wêngi/ tansah14)

rêrikatan/ praptaning jaban kutha/ tan arsa anut ing margi/ alas jêjurang/

gunung kèh dènunggahi//

10. Kèh pratapan wasi ajar tinakonan/ 15)datan wani mangsuli15)/ angungak

samodra/ ujwala tan kawangwang/ ribèng tyas Baladewa Ji/ kèndêl sakala/

osik sajroning galih//

11. Kaya paran anggoningsun angupaya/ kalamun tan na panggih/ lawan

ariningwang/ 16)tan mulih ing Mandura16)/ nèng paran suka ngêmasi/

wiring umiyat/ warnaning kang sujanmi// [122]

12. Katalika Baladewa myat ing wiyat/ ana ingkang kaèksi/ dahana gêng

mubal/ lir sundhul jumantara/ wagu gêng tyasnya sang aji/ miyat dahana/

kumêlap angêlêbi17)//

13. Ciptaning tyas bok giri18) mijil dahana19)/ mangkana sribupati/ arsa

mrêpêkana/ 20)cipta ge20) waspadaa/ têlêng ulading kang agni/ 21)sigra

umangkat21)/ 22)tigang tindak lumaris22)//

13)13) D. ing wanci. 14) B. anggung. C. agung. 15)15) C. tan wani angangsuli. 16)16) C. karo kang padha murca. 17) C. angêbêgi. 18) C. gunung. 19) B. pawaka. 20) B=C. ciptane. 21)21) B. adanu mangkat. C. adan umangkat. 22)22) B=C. lumangkah têlung agir. D. lumampah têlung agir.

Page 261: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxvi

clxvi

14. Kang winangwang têlêng urubing pawaka23)/ ya ta ana sujanmi/ ngadêg

ngasta langkap/ kumêlun kukus ingkang/ mijil pucuking jêmparing/

dahana mubal/ garjita sribupati//

15. Pinarpêkan tan samar paningalira/ kalamun ingkang rayi/ pamadya

Pandhawa/ Sang Arya Dananjaya/ gitaning tyas sribupati/ arsa tulunga/

kanggêg èngêt ing wêling//

16. Ing prang nora kêna tulung tinulungan/ anjaba dènsambati/ ya ta

Baladewa/ mêmêt gon mrih kawangwang/ lan waspada mrih pinurih/

pranging Arjuna/ kasor jayaning jurit//

17. Lamun unggul wus tan kêna winicara/ kalamun soring jurit/ barênga

pralina/ mangkana èsthining24) tyas/ kawuwusa kang umjil/

Bramastranira25)/ Sang Arya Pandhusiwi//

18. 26)Mubal-mubal26) gumulung agêgolongan/ tinundha wanti-wanti/

angêbyuki kirang27)/ prabawa kang nagastra/ sarpa sirna tumpês tapis/

brastha minangsa/ dening prabawa gêni//

19. Sigra Rêsi Kesawa musthi sanjata/ Barunastra linuwih/ langkapnya

pinênthang/ Kesawa nêngèng wiyat/ jalada dhêdhêt28) nglimputi/ mijil

kang suba/ manggala drês niba-[123]ni29)//

23) C. dahana. 24) C. osiking. 25)25) C. bramantyanira. 26)26) B. mudal-mudal. 27) C. kirang. 28) C. pêtêng.

Page 262: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxvii

clxvii

29) C. mijil. 20. Sirêp ingkang prabawa panah Bramastra/ Arjuna sru prihatin/ sigra dènnya

nyandhak/ Pasopati nèng langkap/ saha sru dènira angling/ hèh yaksa sira/

tan wurung angêmasi//

21. Pucuking jêmparing mawa ujwala/ muncar sakonang cilik/ wijiling

sanjata/ siyunging Hyang Birawa/ rambut binêthot30) sawiji/ dadi wisesa/

marma ampuh ngliwati//

22. * Wus lumêpas sanjata kang pasopatya/ tumanduk angemasi/ sirnaning

Kesawa31)/ katon Bathara Krêsna/ wuwuse Baladewa ji/ tan samar umyat/

mring ari Sri Rimurti// *

23. Gya lumumpat sumêbut pan kadya kilat/ prapta ngarsa sang ari32)/

Narapati Krêsna/ sigra arêrangkulan/ Baladewa sru anangis/ kalara-lara/

kèh sambat kang mlas asih//

24. Sang Arjuna 33)ngênthir mring33) gyaning Sêmbadra/ sinambut sang rêtna

di/ 34)pan anggung34) mêminta/ ing rèh kang pangaksama/ sang rêtna luluh

ing galih/ sarêng praptanya/ ngarsaning Sang Rimurti//

25. Sri [Kusuma Walikita]35) apêpajar/ sangsaraning kang rayi/ nata ing

Cintakapura/ pura kèngsêr ning36) praja/ kawit prapta amungkasi/ kadya

caritane/ saha waspa umijil//

30) B=C. binêdhol. 31) C. Kisawa. 32) D. aji. 33)33) C. angênthir. 34)34) B. Parta gung (dsl.). 35) b.d. B,C,D. A. Kusuma Walipita. 36) B. sing (dsl.).

Page 263: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxviii

clxviii

** Bait 22 t.p. B, C. 26. Dyan lon-lonan 37)wong agung tiga37) lumampah/ katiga38) gênti-gênti/

dènira carita/ lêlakon kang linakyan/ sarwi têmbange sinalin/ lèrèn

durmanya/ asmaradana ganti39)//

XXI. ASMARADANA

1. Sri Baladewa lingnya ris/ mring ari Narendra Krêsna/ kaya paran

wekasane/ tanya [124] tur bêdhahing praja/ lan jêngkare rinira/ ing1)

Pandhawa kang wus murut/ puluh-puluh2) kaya ngapa//

2. Sun iki tuntunên yayi/ dènkaya bocah tratèan/ prayogane kang linakon/

trêsnèngsun maring Pandhawa/ ubayaning wardaya/ jagad nêksèni

wuwusku/ yèn kongsi cidrèng ubaya//

3. Pandhawa kataman janji3)/ mulih kabèh mring kamulyan/ sun mung

binarêngna bae/ mangka pura ing Cintaka/ ana trêsna Nangkula/ ngungsir

wong sabrang kang ngrêngkuh/ papat bupati miruda//

4. Lo mung iku yayi aji/ kang4) dadi kodhênging driya/ ya5) saking6)

tyasingsun bodho/ mung kang aran Partadewa/ sih têmên amêmitra/

sêmono 7)anggone labuh7)/ sokur kalamun lulusa//

37) D. wau tiga kang. 38) B. samarga. D. pan samya. 39) B. kawit (dsl.). 1) B. si. D. ing. 2)2) B. ya sapuluh (dsl.). 3) C. janji. 4) B. sing. 5) C. ywa. 6) D. sangking. 7)7) B. gone alabuh (dsl.).

Page 264: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxix

clxix

5. 8)Bok loro8)-loro ing pikir/ luru êncik olèh9) babah/ anêlabung pamurihe/

lêgine wong ngêmut gula/ eman yèn linêpeha/ lan mênawa yayi prabu/

wus wruh gone amêmitra//

6. Yayi ing Cintakapuri/ lan kang aran Partadewa/ ngong durung wruh

salawase/ umatur Sri Padmanaba/ lamun ari10) paduka/ 11)ing

Cintakapura11) prabu/ arêmit sabarang karsa//

7. Sang Arjuna anambungi/ 12)umatur mring12) Padmanaba/ mung sakêdhik

ing lepate/ saking13) pamanah kawula/ dadak nis tilar praja/ punapa

14)inggih ta14) sampun/ kantenan sor ungguling prang//

8. Pocapane dèrèng busik15)/ têka lajêng tilar praja/ dahat damêl bingunging

wong/ Sêmbadra nolih ing16) garwa/ sarwi lon aturira/ sintên kang wit

damêl bingung/ dadak anutuh mring [125] kadang//

9. Milane kula kapati/ anrangbaya nêmpuh ing byat/ kang17) minihi gih

slirane18)/ kang raka masa bedaa/ mila nis tilar praja/ nglalu tinilar19)

sadulur/ nglawana prang mêsthi kalah//

8)8) C. iya bok. 9) C. antuk 10) B. yayi. C=D. rayi. 11)11) D. Cintakapura sang prabu. 12)12) B. matur mring sri. 13) D. sangking. 14)14) C. ta inggih. 15) D. bucik. 16) C. kang. 17) B. sing (dsl.). 18) B. srirane. 19) B. tiningal.

Page 265: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxx

clxx

10. Kêrêngan seje pinikir/ duwea20) aji sagrobag/ parak yêktine kêlalèn/ pundi

margane jayèng prang/ 21)aluwung ngocatana21)/ kêdhungsangan sing22)

anusul/ sing disusul ngenak-enak//

11. Kok baut23) têmên ngarani/ wong slirane24) ingkang murwa/ gawe

bingunge wong akèh/ Krêsna nolih mring Sêmbadra/ sarwi nyalênthik

pundhak/ ngandika sarwi mrêngut/ kok sing-sing kang winicara//

12. Arjuna gumujêng ngikik/ sarwi bêksa lincak-lincak/ ngiwi-iwi melat-

melot/ sang rêtna rêngu mring25) garwa26)/ nyuklèk pang kayu pilang/

ginêpyok pungkuranipun/ Parta dèngkèng sarwi milar27)//

13. Pungkuran kathah tatu ri/ ngêsas-ngêsês Sang Arjuna/ mingkar nêbih ing

lampahe28)/ kunêng gantya kawuwusa/ kang nèng Nagri Ngastina/

Duryudana sang aprabu/ enjing wus miyarsa warta//

14. Praptaning Arya Sangkuni/ sang nata mijil mandhapa/ 29)nulya mijil29)

pawongane/ ingkang kinon nimbalana/ mring30) Dahyang31) Kumbayana/

lawan 32)Arya Sangkuni32) wus/ kalihe praptèng ngarsendra//

20) C. dènduwe. 21)21) B=C. angur aglunanana. D. anguran nglunanana. 22) D. kang. 23) B. sing (dsl.). 24) B=D. srirane (dsl.). 25) D. ning. 26) D. marga. 27) B. giwar (dsl.). 28) C. lakune. 29)29) D. ginarebêg. 30) B. ing. 31) B=C. danghyang. 32)32) D. Sangkuni Arya.

Page 266: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxi

clxxi

15. Cakêt dènira alinggih/ sang nata 33)lon angandika33)/ paman matura

dènage/ paran laku pakênira/ lan kakang ing Ngawangga/ têka tan barêng

sirèku/ lan apa margane pisah//

16. Umatur Arya Sangkuni/ [126] anggèr sang srimaharaja/ lampah kawula

wiyose/ dinuta mangka kêkondhang/ ing raka jêng paduka/ Basusena sang

aprabu/ mring Nagri Cintakapura//

17. Sayêkti sampun pinanggih/ lan kang nama Partadewa/ pinanggihan jro

kadhaton/ 34)sinugata warna34)-warna/ sangkêp kang sêsêgêran/ dhatêng

kawula pukulun/ sampun35) miranti sugata//

18. Duk raka paduka prapti/ panêmbramane prayoga/ andhap alus wicarane36)/

nor raga amêlas arsa/ dènira amèt prana/ kadi nilakramèng37) wiku/ amanis

wijiling sabda//

19. Sawusnya38) sami pambagi/ raka paduka39) Sri Karna/ dhawuhkên

timbalan katong/ sabda paduka tan gethang/ malah gung pamriyoga40)/

têlas wijiling pamuwus/ tumuntên Sang Partadewa//

20. Ngangsuli timbalan aji/ 41)amanis wijiling sabda41)/ rèrèh42) netya sumèh/

sinuhun kawula eram/ pan43) botên gung-gung mêngsah44)/ umatur

sayêktosipun/ ing naya tan mantra-mantra//

33)33) D. alon ngandika. 34)34) B. sunggata mawarna. 35) C. sami. 36) B. wiwrane. 37) C. silakramèng. 38) B. wuwusing. D. sawuse. 39) D. panduka. 40) C. pamrayoga. 41)41) D. manis wijile wicra. 42) D. lèrèh. 43) B. lo (dsl.). 44) C. mungsuh.

Page 267: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxii

clxxii

21. Tampi dêdukèng narpati/ srêng sabdaning kang dinut/ yêktining

pratingkah awon/ bok inggih mawi kwatgata/ ing netya cêlum45) miwah/

kabranang hardaning kalbu/ têtêg tanggon ing pangucap//

22. Makatên dènnya mangsuli/ rubaya dhatêng katêdha/ [pangandikane]46)

sang katong/ paring pangèstu mring amba/ kang murih ing kamulyan/

kawula sangêt pangêmbun/ matamaning47) jiwa angga48)// [127]

23. Namung sabdaning ing wuri/ kawula kataman tarka/ darbe manah melik

ing don/ mêngku nagri ing Ngamarta/ punika amangkana49)/ êmbok inggih

sang aprabu/ sampun mawi hardalepa//

24. Rubaya pangraos mami/ sang nata tan kêkilapan/ saobah osiking 50)kang

wong50)/ wondene saking kumêdah/ minihi ing dêduka/ punika mêdal ing

catur/ adrênging manah kawula//

25. Milamba purun ngêkahi/ praja ing Cintakapura/ wit Puntadewa sang

katong/ tuwin sagotra Pandhawa/ mitra sae kalayan51)/ tanpa dosa mitra

ulun/ sinikara mring wong ing sabrang//

26. Marmamba tan nulungi/ pikajêng srinaranata/ Ngastina jêr sadhèrèke/

pantês 52)lamun mrinanana52)/ satêmah tinêmaha/ awrating arsa amêngku

rat Jawa siniwèng raja//

45) C. aclum. 46) b.d. B. A,C,D. timbalne. 47) C. utamning. 48) C. amba. 49) B=C. kamangkana. 50)50) C. katon. 51) D. kalaya. 52)52) B. yèn amrinanana (dsl.).

Page 268: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxiii

clxxiii

27. Sinuhun dènnya ngangsuli/ [mring]53) sang dipati Ngawangga/ dadak

mèsêm pamuwuse/ ngrêrogoh kang jroning guwa/ tan mawi winaranan/

tumanduk ing tyas cumlêkut/ raka paduka sru duka//

28. Duk arsa ngasta nak aji/ kumlawe54) lêngên cinandhak/ kang katuju gêl-

ugêle/ kinipat malêsat têbah/ enggaling tur kawula/ raka paduka sang

prabu/ mêdalkên55) sudiraning tyas//

29. Krodha wangkingan tinarik/ wanti-wanti panggoconya/ wangkingan

malêndho56) mleyot57)/ 58)Parta atadhah58) lêgawa/ sarwi mèsêm ngujiwat/

Kurawa ambyuk têtulung/ kenging ing pa-[128]ngaribawa//

30. Têmah salah59) ing pangaksi/ udrêg ulêng sami rowang/ sami60) liwung ing

krodhane/ dangu samyambruk ing papan/ anak Dipati Karna61)/ kantaka

satêngah62) lampus/ mundur sarwi rinarampa//

31. Marma pun kakang dipati/ ing Ngawangga tan sumiwa/ 63)wit sangêt63) ing

kantakane/ ing mangke kula sumangga/ pun bapa tadhah duka/ lêgêg ing

tyas sang aprabu/ ngandika mring Dahyang Durna//

53) b.d. D. A,B,C. ing. 54) C. kumlewang. 55) B. miyoskên (dsl.). 56) B. mleto (dsl.). 57) D. mlêsat. 58)58) B. sarta atadah. C. sang Parta tadhah. 59) B. bliwur. 60) C. bingung. 61) B. Ngwangga. 62) D. satêmah. 63) C. awit sangking.

Page 269: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxiv

clxxiv

32. Nêdha64) bapa kadi pundi/ 65)sintênta ingkang prayoga65)/ anutugna ing

karyane/ kakang Narapati Karna/ umatur Dahyang Durna/ anjawi karsa

sang prabu/ yèn pamanggihe pun bapa//

33. 66)Lamun linawan ing66) jurit/ dènbyuka tiyang sapraja/ tanpa damêl

sayêktine/ ing ngajêng sampun nuladha/ kasore pra Kurawa/ padudon lan

rowangipun/ ing wingking mangsa sandeya//

34. Wong lêksan banting-binanting/ prasasat karya67) klangênan/ tuwas68)

ngunggar tyasing mungsoh/ ngandika srimaharaja/ bapa mangsa bodhoa/

prayogane kang tumanduk/ lêlawan lan Partadewa//

35. 69)Lumawana ing ajurit69)/ awya nganti mindho70) karya/ punapi wayahe

dhewe/ anak prabu ing Gumiwang/ gumuyu Dahyang Durna/ sarwi lon

dènnya umatur/ dhuh-dhuh adhuh prabuningwang//

36. Pun bapa botên ngilani/ dibyane pun Suryanggana/ têmên langkung lan

pra katong/ ananging linêbêtêna/ ing duking71) Partadewa/ prasasat rêncêk

katunu/ sulung malêbèng72) tumangan//

37. Kawula myarsa pawart-[129]i/ sêsumbaring Partadewa/ ing manah kathah

karaos/ dhukuhe73) Kilasawarna/ putra Kilatarupa/ punika pêtênging74)

kalbu/ twin75) pangintêne pun bapa//

64) C. adhuh. 65)65) B. sintên ingkang prayogia. 66)66) D. kalamun linawan. 67) B=D. damêl. 68) D. tiwas. 69)69) C. lho manawi ngajurit. 70) D. pindo. 71) D. wuking. 72) C. lumêbèng. 73)73) C. ing dhukuh. 74) D. pêtênge. 75) C. wit.

Page 270: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxv

clxxv

38. Awrat sinanggi76) ing jurit/ marma yèn parênging karsa/ klilana kawula

mangke/ badhe yêktoskên kewala/ warana myang solahbawa/ upami

tiyang dêdumuk/ latu kang munggèng tumangan//

39. Miwah anyabrang bênawi/ pun bapa anjajag-jajag/ cêthèk utawi77)

lêbête78)/ yèn saupami pun bapa/ èstu sagêd lumawan/ kawula mrih saking

alus/ punika manawi pasah//

40. Angandika sribupati/ hèh bapa ing Sokalima/ ing pratingkah mangsa

borong/ manira pan wis pitaya/ bapa mring pakênira/ miwah marang kaki

prabu/ mung sauga kêlakona//

41. Umatur Durna maharsi/ pukulun srinaranata79)/ mung pangèstu 80)paduka

nggèr80)/ mugi pun bapa sagêda/ malês sih jêng paduka/ Dahyang Durna

sigra mundur/ sang prabu kondur ngadhatyan//

42. Laju sowan nata rêsi/ umatur karyaning Karna/ ing sasolah-81)solahing

wong81)/ ngungun Prabu Dhêstarata/ nahên82) lampahing Durna/ saking

panangkilan mundur/ praptèng Dhukuh Sokalima//

43. Lan kang garwa wus kapanggih83)/ Rêtna Karpini lan Arya/ Karpa

Swatama rowange/ awit kang surya giniwang/ sadalu pagunêman/ ya ta

ing wanci mèh bangun/ gumrah swaraning kang sata//

76) D. sinangga. 77) D. utawa. 78) B. kang jro. C. jêro. D. ingkang. 79) B. jêng naranata. 80)80) D. padukanggèr. 81)81) D. solahingwang. 82) B. nahan (dsl.). 83) C. pinanggih.

Page 271: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxvi

clxxvi

44. Kumrusuk swaraning paksi/ Dahyang Durna wus umangkat/ mung

Aswatama rowange/ eling tyase [130] Kumbayana/ aji jaya maruta/

winatak sakala mamprung/ ing lampah kadya pawaka//

45. Mung sawatara wus prapti ngambah jajahan Ngamarta/ linêrêm-lêrêm

lampahe/ samarga awirandhungan/ lumampah lawan muja/ pujane maruta

sunu/ muga hyang miji misesa//

46. Anglilanana pun patik/ buwang wong murka candhala84)/ sagung titah ing

hyang manon/ byar rahina kawatgata / myat srining pasawahan / 85)[kèhing

wong padesan]85) mêtu / gawa pirantining karya//

47. Baskara lumampah wukir /sakala ana maruta / umung gumuruh swarane/

barat angirit jalada/ pêtêng ing sanalika/ prapta udan awor lesus/ kèh

wrêksa kombul kabucang//

48. Durna saliranya86) atis/ anggung87) dhêrodhog wel-welan/ monyor- *

monyor sêsambate/ kinêkêp dening Swatama/ lumaku taruntunan/ lir

wong dhèmpèt88) [èsthinipun]89)/ rikuh dènira lumampah//

49. Kèndêl dènira lumaris/ anèng Dhukuh Kadêmangan/ antara sirêp udane/

kèndêl sami abêdhiyan90)/ ngiras ngêpe busana/ malêm-malêm sang

awiku/ lajêng dènira lumampah//

84) B. dhandhala. 85)85) b.d. C. A,B,D. kèh wong padedesan. 86) B=D. sariranya. 87) C. agung. 88) D. dhêpêt. 89) b.d. B. A,C,D. èsthanipun. 90) B. ambèdiyang. ** Bait 48 t.p. C.

Page 272: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxvii

clxxvii

50. Sinêrang lampahing prapti/ sabêt sapuning Ngamarta/ winangwang91) sêpi

ing wonge/ tan tumingal raja kaya/ ana wisma jênggarang/ tinon saking

jaba suwung/ tan ana bawaning janma//

51. Ribèng Baratmadyasiwi/ anggung dènnya ngunandika/ bayèki biyèn

tuture/ Ki Prabu Suryaanggana/ tan ana ingkang wing [131] wang/ kunêng

gantya kang winuwus/ kinanthi salining têmbang//

XXII. KINANTHI

1. Ya ta ingkang pindha wiku/ lawan Arya Bimasiwi/ miwah garwa sang

wranggana/ Partadewa ngandika ris/ mring garwa dyah waranggana/ hèh

yayi dènamiranti//

2. Sun bakal katêkan tamu/ pandhita ing Ngatasangin/ nutugkên lakuning

Karna/ saiki pan wus mèh prapti/ sira sadhiyaa dupa/ ratus worên wangi-

wangi//

3. Nyêbara kêmbang rum-arum/ sang dyah mundur nyadhiani/ adan

Partadewa mêdal/ duk prapta ing srimanganti/ myarsa panguwuhing

Durna/ Partadewa marêpêki1)//

91) C. winawang. 1) B. amarpêki.

Page 273: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxviii

clxxviii

4. Tundhuk asta sarêng ngrangkul2)/ Partadewa ngacarani3)/ sumangga lajêng

kewala/ tumamèng sajroning puri/ kinanthi astaning Durna/ 4)aywa ta

manggung4) kêkinthil//

5. Ing sapraptanira5) dhatu6)/ wus tata dènira linggih/ ning babut kinêmbang-

kêmbang/ sinêbaran 7)puspita di7)/ kinêpyuran ganda wida/ kumêlun

kukusing hagni//

6. Bêlêg mulêg8) jro kadhatun/ ganda lir ngayuh9) wiyati/ matur Bambang

Partadewa/ mring Durna sang maharêsi/ pukulun sang dwijawara/ dahat

langkung kumawani//

7. Anilakrama10) pukulun/ pêpuja puji basuki/ ing marga praptèng wusana/

Dahyang Durna anauri/ bangêt panrima manira/ palibaya wèh pambagi//

8. Katampan ing asta kumpul/ ngalingga11) pulunging ati/ ing panyarwe

pakênira/ paranta palibaya nggih/ basuki rumêksèng praja/ hèh sang sih

mêmitra yêkti12)//

9. Parta13) ngling sakêlangkung nuwun/ wusana umatur malih/ rubaya sintên

sina-[132]mbat/ miwah sasana ing pundi/ paran ing karsa paduka/

katêmbèn manira panggih//

3) B. ngraup (dsl.). 3) D. ngancarni. 4)4) C=D. Aswatama anggung. 5) B. praptanirèng. 6) B. wau. 7)7) C. ing puspita. 8) C. mêlêg. 9) C. gayuh. 10) B. anilakramèng (dsl.). 11) D. kalingga. 12) C. mami. 13) C. sarta.

Page 274: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxix

clxxix

10. Dahyang Druna14) lon sumaur/ hèh palibaya sun iki/ Pandhita Sokalima/

binapa srinarapati15)/ Ngastina Sri Duryudana/ kang ginuru-guru nadi//

11. Rubaya ing praptaningsun/ ingutus 16)mring sribupati16)/ Ngastina Sri

Duryudana/ kang [dhihin]17) paring bêsuki/ pindho manira dinuta/

ngyêktèkkên kang wus kawuri//

12. Punapi ta gih sirèku/ kang aran Partadewa di/ 18)dènawalèh aturira18)/ sang

apindha lon nauri/ rubaya inggih manira/ Partadewa akêkasih//

13. Durna bêngis ing pamuwus/ yèn 19)mangkonoa sirèki19)/ kang wani karya

sangsara20)/ mring dutane sribupati/ tur iku duta narendra/ ing karya mung

mamrih21) bêcik//

14. Unduring Kurawa saru/ lir mêntas kasoran jurit/ Narpati Karna kantaka/

paran pakênira wani/ akarya pangewan-ewan/ Partadewa matur aris//

15. Rubaya ingkang saèstu/ manira tan kumawani/ sarta22) yèn mamrih

sangsara/ niaya dutèng narpati/ saking23) karsaning priyangga/ padudon

samining kanthi//

16. Dene Sang Radeyasunu/ wêtawis kakuning galih/ ningali para Kurawa/

sami rowang rame jurit/ rubaya lamun manira/ tan sumêdya akarya tis//

14) C. Durna. 15)15) B=D. ing sribupati. C. mring narapati. 16)16) D. srinarapati. 17) b.d. D. A,B,C. dhingin. 18)18) B=C. dènwalèh tur pakênira. D. dènwantah tur pakênira. 19)19) C. mangkono sira iki. 20) C. sarana. 21) B=C. pamrih. 22) B. taha (dsl.). 23) D. sangking.

Page 275: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxx

clxxx

17. Guguk gujênge sang wiku/ têkêm sirah ngolang24)-aling/ ngandika hèh

Partadewa/ samêngko padha wong bêcik/ manirarsa cêcangkriman/ rubaya

ingkang25) mêrdèni//

18. Tih among tugêling gulu/ yèn pakênira ta-[133]n bangkit/ narbuka ing26)

cêcangkriman26)/ sun karya pangewan benjing/ nèng alun-alun Ngastina/

Partadewa matur aris//

19. Dhuh sang siniswa27) pra ratu/ prayogi28) ingkang tumuli/ amêdhar kang

cêcangkriman/ ing karya dimèn tumuli/ jatining pangarsa-arsa/ 29)rawuh

ing29) sang maharêsi//

20. Dahyang Durna sigra muwus/ hèh rubaya dènatampi/ ywa kaliru ing

tarbuka/ 30)ing satêmah mêmirangi30)/ cangkriman sinawung têmbang/

gurisa dèn ngati-ati//

XXIII. GIRISA

1. Durna sigra ura-ura/ cangkriman têmbang gurisa/ swara rênyah gêtêr êrak/

jangga bêdodong ngêlangak/ yèn ngêlik uwang sinangga/ mêcicil idu ting

ciprat1)/ apêrak dènnya pinarak/ sigra dènnya narbuka//

24) C. ngêlang. 25) B=D. iki. 26)26) D. ingkang cangkriman. 27) B. aniswa (dsl.). 28) B=D. prayoga. 29)29) D. rawuhe. 30)30) B. satêmah amêmirangi. 1) D. cliprat.

Page 276: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxxi

clxxxi

2. Rupa swara pawakarda/ jodho pisah tan wangênan/ kang pêrak nora

gêpokan/ wujud tan ngranuhi warna/ dumadi sangkaning apa/ ngucap tan

kêna sulaya/ ana urip gung migêna/ yèn pisah aji waluya2)//

3. Guthaka pringga sinamur3)/ isining jro luwih samar/ purna mijil kaya gita/

tan kêna 4)yèn tinuladha4)/ lan ana kinêmbar rupa/ yèn liningga 5)têmah

oncat5)/ pinarpêkan lir sumiwa/ rinasuk seje kang kêna//

4. Hèh ta palibaya nêdha/ kang cangkriman jinawaba/ taha punggêle6) kang

murda/ yèn pakênira tan bisa/ narbuka kang cêcangkriman/ ginawe7)

pangewan-ewan/ mèsêm Bambang8) Partadewa/ sigra 9)dènnya

anarbuka9)//

XXIV. KINANTHI

1. Dhuh Rubaya sang awiku/ [134] kalilana amêrdèni1)/ cangkriman kang

sapta2) lingga/ ing jangji3) manira tampi/ rinanjama wor lan kisma/ yèn

lêpata ing pamêrdi4)//

2) B. walupa (dsl.). 3) B. sinamun. C. sinalun. 4)4) C. tinuladhaa. 5)5) B. angoncati (dsl.). 6) D. tugêling. 7) D. kinarya. 8) B. bangbang. D. babang. 9)9) D. ngantheni narbuka. 1) C. amrêdèni. 2) C. sarta.

Page 277: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxxii

clxxxii

3) B. janji (dsl.) 4) C. pamrêdi.

2. Dene kang sampun sinêbut/ 5)ing ngarsa punika5) gampil/ tan wontên

brojol sing badan/ tan pisah ing siyang ratri/ manggèn salira6) paduka/

7)marmamba umatur7) gampil//

3. Lan sawiyah lare dhukuh8)/ tan pêgat ing sabên latri/ sring9) kadamêl

dêdolanan/ 10)pamancat arsa aguling10)/ ing sabda punika kirang/ kêkalih

tutup satunggil//

4. Dene rupa kang winuwus/ kang ni swara tan kapyarsi/ punika karsa

paduka/ nèng jalada ing pamêrdi/ dumunung wontên paningal/ purnama

tanapi warih//

5. Sadaya prabawa ayu/ nglêrêmkên sadaya runtik/ lir tyang kataman ing

wulan/ dhasare purnamasidhi/ dora yèn botên karênan/ aras-arasên

ngoncati//

6. Toya tan kenging winuwus/ dhasare prabawa atis/ baboning akèh sanepa/

mripat sinêpakkên warih/ kadi panêmbahan duka/ 11)[asring sandeya]11)

ing runtik//

7. Mangka 12)kang kataman12) bêndu/ kawistara ing pangaksi/ rubaya dora

kewala/ kang sèstu dukane lilih/ ping kalih ingkang suwara13)/ wujude

datan kaèksi//

5)5) B. ngarsa punika pan. 6) B. sarira (dsl.). 7)7) C. marma wau matur. 8) C. dhusun. 9) C. sing. 10)10) D. pancadan yèn arsa guling.

Page 278: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxxiii

clxxxiii

11)11) b.d.C. A,B,C. asreng aneya. 12)12) C. kataman ing. 13) C.puwara.

8. Rubaya ucap ing punggung14)/ punika winastan angin15)/ 16)sintênta

ingkang wuninga16)/ warna wujud ingkang angin/ anjawi mung kapiyarsa/

suwara gora ngajrihi//

9. Rosa kaprawiranipun/ gurda17) gung katêmpuh angin/ punggêl sol [135]

sêmpal kaprapal/ yèn mulêg barang kapuntir/ bisa kumbul ngantariksa18)/

katon cilik kêthip-kêthip//

10. Gronangin dènnya dumunung/ prawirane dènbubuhi/ sabarang kang mawa

ganda/ amêmijang arum19) wangi/ yèn ing lyan pan baya20) bisa/ amastani

arum bacin//

11. Pawakarda malihipun/ pawaka wêrdining21) gêni/ harda bangêt tanpa

mêndha/ anggèn kawula mêrdèni22)/ dumunung dhatêng talingan23)/ surya

nêpsuning sujanmi24)//

12. Mangka wong lamun ngarungu/ ujar kang boya prayogi/ prabawaning

kang talingan25)/ bêrbabak salira26) gêni/ krodhane boya sakira/ ing purwa

tan dènkawruhi//

14) D. pugung. 15) C. tangis. 16)16) C. sintêna kang wuninga. 17) D. gurga. 18) B. jumantra (dsl.). 19) D. arum. 20) D. dora. 21) C. wrêdine. 22) C.mrêdèni. 23) C. paningal.

Page 279: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxxiv

clxxxiv

24) D. sujalmi. 25) C. paningal. D. katingal. 26) B=D. sarira.

13. Tan samar akarya lampus/ anut pamyarsaning kuping/ 27)nanging sor

prabaweng27) netra/ cihnane yèn wus kaèksi/ lilih duka têmah mêndha/ sor

lan pigunaning warih//

14. Jodho pisah doh anglangut/ rubaya bumi lan langit/ dumunung28) tutuking

janma29)/ pangwasane angawruhi/ sabarang kang rasa-rasa/ yèn ing lyan

boya nitèni//

15. Mung30) tutuk ingkang kadunung/ mijang rahsa31) pêdhês asin/ rubaya

catur prakara/ mangka wakiling Hyang Widhi/ kadunungan sowang-

sowang/ pangwasane andhèwèki//

16. Kang pêrak tanpa dinumuk/ punika tan wontên malih/ mung Hyang jagad

amisesa/ sintên kang sagêt mêstani/ doh32) pêrak Hyang Wisesa/ lan

warnane kadi pundi//

17. 33)Yèn prak dene33) pan kadumuk/ lamu-[136]n têbiha Hyang Widhi/ yêkti

lir pring tanpa rosan/ ngêlowong34) kita puniki/ myarsa obah osik tanpa/

yèn wontêna kang mêstani//

18. Hyang Suksma wontêna wujud/ dora têmên kang mêstani/ iba kèhing

tyang sumewa/ yèn sonya pan kadi pundi/ dumadi saking punapa/ rubaya

kita puniki//

27)27) C. ing sor prabawaning. 28) D. tumunung. 29) D. jalma. 30) C. nèng. 31) C=D. rasa. 32) B. woh.

Page 280: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxxv

clxxxv

33)33) C. suprandene. 34) D. ngalowong.

19. Badan tan ngawruhi wujud/ lo ing agêsang puniki/ kêdah wruhe sihing

badan/ prayoga35) miwah bêbêrsih/ nanging pilih tiyang ingkang/ angrêksa

badanirèki//

20. Durna sadangunya wau/ saure mung inggih36)-inggih37)/ mung38) sumaur39)

alahiya40)/ Partadewa angling malih/ dumadine ing agêsang/ miwah

sabarang kumêlip//

21. Tuwuhan sêsaminipun/ punika saking41) ing pundi/ kados tan mêdal

Hyang jagad/ kang misesa ing dumadi/ 42)marma amba kêdah wruha42)/

maring kang akarya urip//

22. Kang tan sulaya ing wuwus/ sabda sabarang dêra ngling/ têgêse sabda pan

nyata/ kang ingaranan sayêkti/ irêng ingaranan seta43)/ yêkti mêmplêg dadi

putih//

23. Marma yèn kang para wiku/ tan samar44) karêping janmi45)/ paitan tuhu

wêcana/ mirsa sadèrènging46) lahir/ urip anggung47) amigêna/ yèn pisah

kadi tan mikir//

35) B. mrayoga. 36) C. ênggih. 37) C. ênggih. 38) D. twin (dsl.). 39) B. umatur (dsl.). 40) B. walahiya. 41) D. sangking. 42)42) B. marmamba kumêdah wruha. C=D. marmamba kêdah wêruha. 43) B. pêthak. 44) B. kilap (dsl.). 45) D. jalmi. 46) D. sadèrènge. 47) C. agung

Page 281: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxxvi

clxxxvi

24. Lupa48) badane ngalumpruk/ nir pangupajiwa ênting/ maligi madhêp

sajuga/ punika kang dènwastani/ kasêbut Sang Hyang Pramana/

dumunung pranaja kering//

25. Uriping49) pramana iku/ tan lyan amung anê-[137]nêmpil/ lir simbar

munggèng50) ing wrêksa/ pramila dipunwastani/ gêsang manggung

amigêna/ dene karêm bêbarungi//

26. Anyênyiwo angrubiru/ ananggulang tyas kang bêning/ ngubungi

panggawe ala/ sok karya gitaning ati/ dununge kang ingaranan/ pinisah

raga ngalinthing//

27. Rubaya tiyang puniku/ dènpramana angoncati51)/ dahat katungkul ing

gêsang/ tan darbe cipta mêmilih52)/ mèh kadi têkoning kewan/

[pangupanyaning]53) sirnanting//

28. Lan wus54) pinasthi dewa gung/ gèsanging55) manungsa nènggih56)/ pae lan

gèsanging kewan/ manungsa anandhing milih/ adhêm bisa gawe panas/

kêcut bisa dadi lêgi//

29. Yèn kewan sêsaminipun/ êndi57) kang pêrak binukti/ lan tan sagêd ngreka

daya/ sawontêna kang binukti/ botên andarbèni akal/ mila pinangan ing

janmi58)//

48) C. lumuh. 49) C. uripe. 50) C. mugèng. 51) C. angoncati 52) B=D. pamilih. 53) b.d. D. A,B,C. pangupaya. 54) C. wis. 55) C. gêsange. 56) D. inggih. 57) C. pundi. 58) D. jalmi.

Page 282: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxxvii

clxxxvii

30. Guthaka59) pringga sinamun/ punika kawula wêrdèni/ guthaka wrêdine

guwa/ rong lèng babahan kang sami/ pringga têgêsipun samar/ sinamun

ing aling-aling//

31. Naming karsaning sang wiku/ dumunung tiyang garbini/ awit babahan ing

jabang/ sinamun miwah piningit/ lan duk ning garbaning biyang/ sintên ta

ingkang udani//

32. Mijil karya gitèng kalbu/ luwar saking60) 61)ing kuwatir61)/ ilang kang rasa

sumêlang/ tinuladha pan tan kêni/ têgêse sintên kang bisa/ ngèmpêr

eloking Hyang Widhi//

33. Lan ana kinêmbar wujud/ yèn [lininggar]62) ango-[138]ncati/ pinarpêkan

lir sumiwa/ rinasuk seje kang kèni/ rubaya pambatang kula/ tiyang

amawang ing cêrmin//

34. Kados pundi ta sang wiku/ pambatang63) kula puniki/ lêrês lêpat

kêkêncêngan64)/ ing karsane sang ayogi/ punapa sampun atêlas/ ing

wingking mênawi tasih//

35. Yèn 65)tan sampun wontên65) kantun/ karsa paduka pêparing/ ambêbadhe

coba-coba/ rubaya kawula pundi/ Dahyang Druna 66)tan ngandika66)/

lingak-linguk salira67) tis//

59) D. guthaka. 60) D. sangking. 61)61) C. kuwatiring. 62) b.d. B,C,D. A. liningga. 63) B. pamatang. 64) C. kêkencengan. 65)65) B=D. sampun tan wontên. C. kawontên ingkang. 66) B=D. angandika. 67) B. sarira (dsl.).

Page 283: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxxviii

clxxxviii

36. Naya aclum kusut amêsum/ aputih tan darbe68) gêtih/ tan miyarsa turing

Parta/ yèn tan tinanya krêp angling/ pamuwuse tan na liyan/ mung hêm

sandika lo inggih//

37. Rahadèn Tênaya wiku/ nèng wuri kêrêp anjawil/ sinauran gih sandika/

Partadewa duk miyarsi/ pangucaping Dhanghyang69) Durna/ dahat

wlasira70) ing galih//

38. Wusana 71)alon umatur71)/72)saengga angarih-arih72)/ rubaya73) jêng

panêmbahan/ 74)manira matur sayêkti74)/ sampun dhahat sandèyèng tyas/

kabatang ingkang cêcangkrim//

39. Manira tan ngrasa unggul/ mung rumangsa kataman sih/ wêwulang jêng

panêmbahan/ ing toh 75)tan nêdya katampi75)/ linirua ing panabda/ jaya

wusanèng dumadi//

40. Raosing tyas kang satuhu/ yèn lawan rênaning galih/ manira 76)arsa

jêjanggan76)/ supadi kapanduk ing sih/ ing mangke wus salin têmbang/

kang kangge77) sinom [139] pangrawit//

68) B. duwe (dsl.) 69) B. danyang (dsl.). 70) C. wasira. D. tyasirèng. 71)71) D. tan rasa unggul. 72)72) D. mung rumangsa kataman siki. 73) D. winulang. 74)74) D. ing toh sumêdya tanapi. 75)75) B. tan nêdya atampi. C. datan nêdya tampi. 76)76) B. manirarsa ajêjanggan. 77) C. nganggo.

Page 284: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

clxxxix

clxxxix

XXV. SINOM

1. Ya ta Dhanghyang1) Kumbayana/ myarsa 2)tur kang wor mêmanis2)/

prênthul-prênthul tuwuh ing tyas/ wusana ngandika aris/ 3)êlo anak bok

inggih3)/ awon jamurên ning wadhuk/ lamun pakênirarsa/ tadhahana nêm

pêdhati4)/ ing kadibyan manira mangsa têlasa//

2. Kunêng lingnya Kumbayana/ obah jêngku amalangkrik/ Partadewa matur

sigra/ mugi dènsih anjatèni/ 5)manira nalika5) lit/ myarsa linge6) kang pra

wiku/ lamun laladan sabrang/ prajane ing Atasangin/ kang jumênêng

narendra ngiras pandhita//

3. Jêjulukirèng narendra/ Sri Maruta maha rêsi7)/ têdhaking Bayu bathara/

saking Sang Rêtna Maruti/ ingkang kagarwa dening/ Hyang Karaba

asêsunu/ Prabu Rêsi Maruta/ kangsaning Hyang Odipati/ kinarsakkên

ambaboni pra pandhita//

4. Ing sabrang suyud sadaya/ sungkême anggurunadi/ Rêsi Maruta pêputra/

Baratmadya kang wêwangi/ sumilih ing rama ji/ pandhita mêngku

kaprabun/ tan pae lan kang rama/ ambêg santamartèng dasih/

8)Baratmadya yoga8) Bambang Kumbayana//

1) D. Danyang. 2)2) B=D. tur kang mêmanis. C. ture wong mêmanis. 3)3) B. êlo-lo anak bok gih. 4) C. mêdhati. D. bêdhati. 5)5) B. nalika manira. 6) D. linging. 7) D. rêksi. 8) C. Baratmadyaputra.

Page 285: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxc

cxc

5. Gumujêng Maharsi Durna/ anyêndhu dènnya nauri/ lo gih kula niki9) kula/

palibaya kang de angling/ Partadewa ngling malih/ Kumbayana tyas

pinunjul/ langkung lan bapa eyang/ ing karsane angêjawi/ wit miyarsa ing

tanah Jawa ing benjang// [140]

6. Wontên prang ran Bratayuda/ Kurawa lan Pandhusiwi/ pandhita maharsi

dewa/ pamêcane pêsthi-pêsthi/ sapa kang anglabuhi/ ing Pandhawa

karyanipun/ pasthi nêmu suwarga/ saundhausuking panci/ Sri Bathara

Krêsna kang minta nênimbang//

7. Duk samantên wiku putra/ kasmaran miyarsa warti/ matrênyuh tyas tilar

praja/ ing tyas sumêdya nglabuhi/ ing Pandhawa karyèki/ duk praptaning

muhara gung/ kramantuk admajendra/ kawit kêna ing pangingling10)/ tan

cinatur ing lêlakon tan prayoga//

8. Sapraptaning tanah Jawa/ kêna ing sangsara luwih/ anèng nagri ing

Cêmpala/ sang wiku putra ubanggi/ sapa bisa matrapi/ ing sikaraning11)

wong iku/ pratignya kinawulan/ lan wontên kinandha malih/ Pandhawa lan

Kurawa nèng Jalatundha//

9. Angupaya astagina/ kang arupa cupumanik/ pusaka Sang12) Parikènan/

tumrah Palasarasiwi/ 13)Kurawa adrêng mamrih13)/ aminta pusaka cupu/

nanging Sri Dipayana/ ing batos datan marêngi/ astagina sinabdan mêsat

gêgana//

9) B=D. niku. 10) D. pangliling. 11) B. sikaraning (dsl.). 12) D. kang. 13)13) t.p. C.

Page 286: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxci

cxci

10. Dhumawah ing Jalatundha/ jumêgur lir ruging giri/ Kumbayana nulya

prapta/ tulung nglêpaskên jêmparing/ Sang kaliardadali/ sêlulup jroning

kang sumur/ jêmparing tanpa guna/ jêr sampun katampan dening/ dewa

penyu parab Begawan Nala//

11. Gumuning manah kawula/ sabdaning14) dipa maharsi/ tyas rilane15) mring

Pandhawa/ dumadakan Madrimsiwi/ kramantuk widadari/ ananging arupa

kêbul16)/ astagina katampèn/ de wruju Pandhu narpati/ [141] lan17)

sêmantên wikuputra agawe glar//

12. Nraju Pandhawa Kurawa/ sing abot dènsuwitani/ kang mêkatên lah18)

rubaya/ gumliwange dèn19) katawis/ mangka pun Pandhusiwi/ gangsal

Kurawane satus/ pasthi20) satus kang awrat/ Kurawa minggah rumiyin/

nuntên pun Pandhawa kantun dènnya minggah//

13. Nalika minggah21) sêkawan/ rampak nanging dawêg silir/ nuntên Bima

tumut minggah22)/ taraju jomplang ajênthir/ Kurawa ingkang sami/ nèng

traju tiba kumrutug/ Kumbayana kataman/ ing ubaya karya malih/

Duryudhana ingkang23) karya24) amiliha//

14) tb.D. sang 15) B=C. bilani. D. rilaning. 16) C=D. kêtul. 17) C. la. 18) C.ing. 19) B. wus (dsl.). 20) D. pêsthi. 21) D. migah. 22) D. migah. 23) C. kinèn. 24) C. malih.

Page 287: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxcii

cxcii

14. Narpati sèwu nagara/ lan sang prabu Dwarawati/ wikuputra manjing

marang/ ing raja kang sèwu25) nagri/ Duryudhana narpati/ milih26) ingkang

ratu sèwu/ inggih botên kadosa/ dora têmên kang sung warti/ dene

maksih27) darbe milik kawibawan//

15. Nanging layak makatêna/ nalika nyabrang jaladri28)/ kawêkèn tan angsal

palwa/ nuntên wotên ingkang prapti/ awarni kapal wilis/ èstri cahyane

umancur/ turangga tinumpakan/ bisane nyabrang jaladri/ langkung rêmên

lampahing ingkang turangga//

16. Ingkang nitih duk umiyat/ parjine29) ingkang turanggi/ krodha liwung

anêmpuh byat/ turangga nulya garbini/ sarêng praptaning jangji/ mijil

jalma warna30) bagus/ suku kiwa taracak/ soring karna mawi suri/ wus

ingaran sira Bambang Aswatama//

17. Dhahyang31) Durna duk mi-[142]yarsa/ Partadewa dènira32) ngling/

33)krodharsa angrangsang33) sirah/ karo tiba gumalinting/ gumlundhung34)

praptèng jawi/ kabucang ing maruta gung/ karo lêpas lir panah/ anèng

tawang jêlih35)-jêlih/ sang pandhita tiba jro pura Ngastina//

25) B. sasra. 26) B. pilih. 27) B. taksih (dsl.). 28) D. bênawi. 29) B. warnine. 30) B=D. jalêr. C. rupa. 31) B=D. dhanyang. 32) C. dukira. 33)33) B=C. krodha saha ngrangsang. 34) C. tumundhung. 35) B. jêlah.

Page 288: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxciii

cxciii

18. Wuwusên dyah waranggana/ lan Gathutkaca nulya glis/ karone marpêgi

sigra/ winartan karyaning tami/ purwa prapta mungkasi/ sang rêtna

kalangkung ngungun/ ya ta Sang Partadewa/ angandika marang sori/

wruhanira bakal ana dhayoh prapta//

19. Ananging dhayoh pamungkas/ garjita sang ruming sari/ ya ta sampun

aluwaran/ kunêng kawuwusa malih/ Sang Parbu Arimurti/ jawi

pamêngkang36) wus rawuh/ lan Nata Baladewa/ Sêmbadra myang

Pandhusiwi/ lon umatur Sri Kresna mring Baladewa//

20. Yèn parêng karsa paduka/ 37)kula ingkang ngrumiyini/ nandangi pun

Partadewa37)/ kula ujane38) ajurit/ angling Baladewa ji/ mung dèn prayitna

ing pupuh/ yèn kongsi kasuwèn prang/ lilanana anusuli39)/ adan mangsah

Narapati Danardana//

21. Sapraptaning palataran/ sêsumbar40) srinarapati/ 41)ndi rupaning41)

Partadewa/ 42)dulunên iki42) Kresna ji/ iki43) Sri Arimurti/ Danardana iya

ingsun/ pêparab [Narayana]44)/ Kesawa anrang ing jurit/ iya ingsun

Mahaprabu Padmanaba//

36) B. pamêkang (dsl.). 37)37) t.p. C. 38)38) B. uja ing. 39) B=C. sun nusuli. 40) C. sumbar sang. 41)41) C. rupane si. 42)42) C. iki dulunên. 43) B. iya (dsl.). 44) b.d. B,C,D. A. Nayarana.

Page 289: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxciv

cxciv

22. Ya Bathara Narasinga/ kang mong si kalima siki/ gugup bungah nêmu

praja/ yèn Si Basudewa siwi/ isih mong Pandhawa ji/ mangsa kênaa

rinêbu-[143]t/ mêkatên nguyang warta/ aja ngucira ing jurit/ lah dènage

mêtua tandhing sudira//

23. Angêtog prawiraning prang/ angrok45) bandawalapati/ gathuk bau têpung

jaja/ ukêl kol aliru kêris/ Partadewa miyarsi/ nyandhak samir sutra wungu/

sumampir ing wijangan/ gandrung-gandrung amarpêki46)/ [Kandhiraras]47)

ambondhèti munggèng wuntat//

24. Esthane48) 49)pan kadi arsa49)/ anêmbrama mring dyah adi/ mrih rêsmi ge

lumuntura/ Krêsna gita amalangkrik/ waspada 50)myat kang mijil50)/

mungkur kukur-kukur pupu/ 51)Kusuma Kandhiraras51)/ anggêtak saking52)

ing wuri/ Krêsna jola niba ngrangkul Partadewa//

25. Sakamantyan sukaning tyas/ Partadewa lan sang aji/ matur Rêsi

Kamajaya/ lan kang rayi sribupati/ pukulun 53)yayi aji53)/ ing lêpat kawula

katur/ de sangêt kumawawa/ lumancang tan tur udani/ ing pangrêksa

mring arinta pun Pandhawa//

45) B=C. arok. 46) B=C. amêrpêki. 47) b.d. C. A,B,C. Kandhilaras. 48) B. isthane (dsl.). 49)49) B=C. pan kadya arsa. D. kadya nêmbrama. 50)50) C. kang umijil. D. ingkang mijil. 51)51) C. kandhiraras tumulya. 52) D. sangking. 53)53) D. sribupati.

Page 290: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxcv

cxcv

26. Sinêmbadaa paduka/ mêmêling54) winanti-wanti/ kasangsaya gitaning tyas/

gumujêng srinarapati/ dhuh kakang maharêsi/ sabda paduka kalintu/ lêrêse

rak manira/ kang minta aksama yêkti/ dene kapilare55) têmah damêl susah//

27. Umatur Hyang Kamajaya/ dhuh yayi jêng sribupati/ kados manira tan

susah/ matur purwa amungkasi/ kados56) yayi wus ngèksi/ sadaya

lampahanipun/ angling Bathara Krêsna/ manirarsa mêdal jawi/ asêsandi

kasor prang lan Partadewa//

28. Nahan Sri Bathara Krêsna/ 57)mè-[144]yèg-mèyèg57) mêdal jawi/

saloyoran58) ngayang-ayang/ dupi 59)praptane ing59) jawi/ panggih lan

Pandhusiwi/ tinanya datan sinaur/ pijêr60) ngêsês angayang/ pamuwuse

61)ringik-ringik61)/ Sang Arjuna gupuh mlajêng malbèng pura//

29. Sêmbadra62) tansah tut wuntat/ prasasat tan ngambah siti/ wuwusên kang

anèng pura/ Kamajaya lawan Ratih/ duk miyat yèn kang rayi/ sigra

amarani gupuh/ tundhuk wus rêrangkulan/ lir kêkupu amrih rêsmi/ Dèwi

Ratih wus panggih63) ngrangkul64) Sêmbadra//

54) C=D. winêling. 55) B=D. kadi lare. 56) D. kadi. 57)57) D. ngèyèk-èyèk. 58) B. pringas-pringis (dsl.). 59) D. sapraptane. 60) D. pêjêr. 61)61) B. ngrêngih-ngrêngih. 62) D Sumbadra. 63) C. ngrangkul. 64) C. marang.

Page 291: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxcvi

cxcvi

30. Wuwusên srinaranata/ Krêsna Baladewa maksih/ anèng jawining

pamêkang/ tan darana angêntèni65)/ nusul wong agung kalih/

sapraptanirèng kadhatun/ myat kang rayi wus lênggah/ kapat Sêmbadra

lan Ratih/ cuwa ing tyas angadu tan kadadeyan//

31. Sigra Sang Arya Têtuka/ ngabêkti ing sribupati/ Mandura nulya

manêmbah/ ing Bathara Arimurti/ nulya ngabêkti66) maring/ kang paman

Sang Pandhusunu/ saha sru karunanya/ dangu anyungkêmi wêntis/ Sri

Bathara Krêsna umatur ing raka//

32. Sang67) Bathara Kamajaya/ pukulun sang maharêsi/ wus wancine

anguculna/ mring ingkang sami68) piningit/ nahên69) angandika ris/ mring

sang ari Pandhusunu/ kinèn manèh gêlagah/ kang tuwuh udyana warih/

dyan Sang Parta umangkat malbèng udyana//

33. Winawas wus kasat mata70)/ kang 71)warna galagah71) langking/ Arjuna

sigra anyandhak/ jêmparing Ayahsêngkani/ lumêpas wus ngênèni/ purna

sirna glagah wulung/ kawangwang Yudhistira/ 72)tu-[145]win tiga72) kang

para ri/ Bayuputra lumumpat nyandhak Arjuna//

65) B. anunggoni. 66) C. ngandika. 67) t.p. B. 68) B=C. samya. 69) B. nahan (dsl). 70) C=D. netra. 71)71) B. awarna glagah. 72)72) C. juwita lan.

Page 292: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxcvii

cxcvii

34. Ingumbulakên mring wiyat/ tibane katampan dening/ astanggung

winangwang-[wangwang]73)/ gêdrug-gêdrug Bayusiwi/ lir bêlah kang

pratiwi/ gêrêng swara gumaludhug74)/ lir gurnitèng ancala/ mangkana sang

purnèng jati/ saisining kadathon sadaya mulya//

35. Kusuma Dayita nata/ lan sagung 75)kang para75) cèthi/ wus purna lan

kadi76) saban77)/ isin78) pulih79) kadi nguni/ bêburon samya prapti/ paksi

munya ting balêkur/ mina kèh samya80) polah/ wrêksa wohe dadi- dadi/

sinang-sinang ting gêrandhul dhêdhompolan//

36. Kunêng mulyane sadaya/ Hyang Kamajaya bêbisik/ mring kang rayi Sang

Arjuna/ yayi sira sun tuturi/ sutanira saiki/ manjing mring wismaning

mungsuh/ karêpe manuhara/ sadulure81) ratu prapti/ anglakoni tuduhe

martuwanira//

37. Sri Rêsi82) Jayawilapa/ dèrèng dumugi dènira ngling/ Arjuna galêlês

mentar/ Bima sigra anututi/ Sang Prabu Arimurti/ tanpa pamit nuli83)

nusul/ sarêng Sang Gathutkaca/ Kamajaya wusnya pamit/ adan84) mentar

lan garwa ajumantara//

73) b.d. B,C,D. A. wawang. 74) C. kadya gludhuk. 75)75) D. parêkan. 76) B=D. kadya. 77) C. paran. 78) C. isih. 79) B. mulih (dsl.). 80) B=D. padha. 81) B. saduluring. 82) D. rêksi. 83) B. nulya. 84) B=D. apan.

Page 293: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxcviii

cxcviii

38. Nêngna Sang Hyang Kamajaya/ wuwusên kang anèng puri/ Drupadi lan

Wilantênan/ tiga Kusumayu Kunthi/ cipta lir wong angimpi/ umyat85)

rêsmining kêdhatun/ tambah endah ing86) warna/ kêbon-kêbon ngudyana

sri87)/ puspitanjrah mawarna wangine tambah//

39. Wrêksa wohe tuwa-tuwa/ rampa-[146]k tumpuk tumpang tindhih/ tuwin

kang ngêning balumbang/ toyanya tambah awêning/ mina kang taksih alit/

muncul gêdhe ting calêbung/ banyak arak-arakan/ akarya langêning ati/

urang watang mangan lumut ting salengkrang//

40. Kunêng gantya88) kawuwusa/ ingkang lêlana don jurit/ narendra gung ing

Gumiwang/ kang anggung among wiyadi/ kasangsaya ngranuhi/ kapirangu

amalatkung/ Prabu Suryaanggana/ supe maring pasanggiri/ mung

Lêksmanawati kang katon gumawang89)//

41. Kêna90) ing sêsandi karya/ bisane Rêtna Gêndari/ asêsandi ingkang wayah/

kêkintun rimong91) palangi/ pinanduk ing ganda mrik/ lan pratandha srat

winangun/ têmbunge amlas arsa/ nor roga mêmulêt ati/ pangarahe92)

supaya mêmpêng ing yuda//

85) B=C. myat. 86) C. kang. 87) D. di. 88) B. ganti (dsl.). 89) C. gumiwang. 90) C. nêngna. 91) C. warni. 92) C. ing pangarah.

Page 294: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cxcix

cxcix

42. Nanging malah dadi wisa/ wisaning wong mangun jurit/ lali gawe 93)sung

kawangwang93)/ 94)kang paring rimong pêlangi94)/ kadi katon sumandhing/

sasmita ywa anrang pupuh/ supe dhahar myang nendra/ tan arsa siniwèng

abdi/ guramean95) ngudrasa nèng pasarean//

43. Gêguling karya sumêlang/ kang anggung liniling-liling/ sinepa96)

kusumaning dyah/ sinabda rum angrêrêmih/ dhuh mirah jiwa mami/ asih

têmên ing apunggung/ sidhat gung mawa karna/ wisma tan ingambah

janmi/ dèntulusa asih mring wong kawlas arsa//

44. Kagendra97) suwiwi pagas/ ayam kuncung taya rêsmi/ mina mananduk98)

ing saya/ 99)ayu gêgêg99) mêrak ati/ pêksi kang grana èsthi/ dêdalan

tumanduk ngranu/ tan kondur ma-[147]rang sabrang/ sinangkala naya

manis/ jênak têmên gusti anèng pamondhokan//

45. Rêkatha lit ing udaya/ rambatan dèntaratagi/ wong ayu salina sinjang/ ing

kene wus amiranti/ panêngran [sira]100) manjing/ pêpantêsên busanamu/

aywa kapati abra101)/ eman rêsmining sotya di/ mêsum kasor ujwalane102)

mukanira//

93)93) B=D. suka wangwang. C. mung kawangwang. 94)94) C. kaparingan rimong pangli. 95) B. gulameya 96) B. sinewa (dsl.) 97) C. gagêndra. 98) C. kapanduk. 99)99) C. Ayune rak. 100) b.d. B,C,D. A. sêra. 101) C. brata. 102) B. ujwalaning.

Page 295: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cc

cc

46. Kunêng 103)kang anggung migêna103)/ wuwusên Arya Pamadi/ patêmon lan

Badranaya/ Sêmar 104)lara dènnya104) nangis/ wus sirêp kang prihatin/

Arjuna alon andangu/ dhuh kakang anakira/ ing mêngko ana ing105)

ngêndi/ 106)alon matur106) Saronsari mring107) Palguna108)//

47. Turene têng pasanggrahan/ karêpe angincim-incim/ têng adhine

Suryanggana/ Arjuna sigra nututi/ ing wanci bangun enjing/ wuwusên

kusumaningrum/ lagyarsa asêsotya/ ingiring pawongan kalih/ bêkta

nampan isi sabuk lan pêsatan//

48. Sang rêtna manjing patirtan/ Bimanyu prapta ing wuri/ wor pawongan

bêkta nampan/ tan nyana lamun sinandi/ narka abdi kinasih/ pasatan tanapi

sabun/ ngulungkên109) wus tinampan/ ya ta kusumaning puri/ saking110)

jamban nguwuh amundhut kosokan//

49. Bimanyu malbèng111) patirtan/ sang rêtna ngandika aris/ age simah

kosokana/ wus lawas ora babêrsih/ sigra dènnya ngosoki/ sariranggung112)

linalulur/ jaja gigir padharan/ bocong113) wêlakang myang wêntis/ nora

gêlêm dikon wi-[148]s bok lara simah//

103)103) B. kang anggung wigêna. C. gung ingkang migêna. 104)104) C. dènnya lara. 105) t.p. C. 106)106) B. lon umatur (dsl.). 107) C. lan. 108)108) B=D. mas guna. 109) B. ingulung. 110) C. wontên. 111) D. manjing. 112) C. sariranya. 113) C. bokong.

Page 296: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cci

cci

50. Baskara mèh kawatgata/ ujwalane mananduki/ wus purna dènira siram/

mundhut pasatan sang dèwi/ 114)ingaturakên114) nuli/ plengas-plengos Sang

Bimanyu/ dangu-dangu kawangwang/ katon brêngose jlekithit/ sang

kusuma arsa jrit nanging tan bisa//

51. Lathi tinutupan asta115)/ ginèrèt mêdal ing jawi/ 116)arikuh dènnya116)

lumampah/ pijèr kasrimpèt pang garing/ satèmah 117)minggrang-

minggring117)/ asta ro anggung anyut/ ya ta abdi ro ingkang/ satêngga

jawining kori/ pandulune mring sang dyah lir pinalara118)//

52. Pawongan jrit lumaksana/ arsa tur uningèng gusti/ wuwusên Sang

Hendraputra/ kagèt duk miyarsa panjrit/ linuru wus kapanggih/ ing putra

Risang Bimanyu/ ngèwèng-èwèng wanodya/ kreyaban lumaku119) miring/

pinarpêkan tinanya saking ing wuntat//

53. Bimanyu kagyat120) anjola/ ucul ngasta mring sang dèwi/ arsa 121)mlayu

dyan121) cinandhak/ ujunging pasatan kêni/ tèmah dheprok sang dèwi/

Arjuna tanya mring sunu/ paran purwaning arsa/ Bimanyu matur

mungkasi/ angandika wong agung Hendraatmaja122)//

114)114) D. angaturakên. 115) B. pasadan (dsl.). 116)116) D. rikuh dènira. 117)117) B. plêdhang-plêdhing. 118) C. pinilara. 119)119) C. lumayu. 120) C. kagèt. 121) B=D. lumayu. 122) C. Hendratanaya.

Page 297: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccii

ccii

54. Wis kulup nuli uculna/ tuwin kalamun sira sih/ gampang yèn wis

sampurnèng prang/ kalamun unggul ing jurit/ tan wurung yèn sirambil/

parikramaning prang pupuh/ brana mangka jarahan/ panungkul para

bupati/ sakèh ingkang putri minangka têtawan//

55. Payo malbèng pasanggrahan/ wruh-[149]a rupane sang aji/ ing sabrang Sri

Suryanggana/ kaniayane kêpati/ angiras sun tuntuni/ pakartining prang

rahayu/ tan amigênèng guna/ wus manjing satriya kalih/ kawuwusa wus

salin têmbange durma//

XXVI. DURMA

1. Suryanggana tan pêgat amriyêmbada1)/ guling gung linaliling2)/ dhuh

pêpujaningwang/ aja tumuli nendra/ sapanên dasihmu gusti/ paran ta

mirah/ dhahat tan nabèng3) dasih//

2. Larang têmên biyadane wong Ngastina/ baya durung bisa ngling/

wuwusên kang prapta/ pawongan tur uninga/ yèn pura kataman dening4)/

satriya endah/ misesa ing sang putri//

3. Gusti 5)ari paduka linarak-larak5)/ kilap dadosing wuri6)/ ya ta srinarendra/

7)[duk myat]7) pawongan prapta/ gregah nulya amrêpêki8)/ sarwi

mêndhapan9)/ wuwuse angrês-rêsi//

1) B. pamriyêmbada. 2) B. linaling-ling. 3) B=C. naswèng. 4) D. dene. 5)5) B. putra paduka linarak-larak. C. arinta mangkya dèn larak-larak. 6) B=D. wuni. 7)7) b.d. B. A,C,D. miyata. 8) B=C. amrêpêki. 9) B. mêndhaman.

Page 298: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cciii

cciii

4. Dhuh gustiku ing mangke kawulanira/ layak wurung ngêmasi/ yèn sira

wus prapta/ mirah paring husada/ parêkan mundur sarya10) ngling/ gusti

kawula/ dede sang raja putri//

5. Kunêng ingkang anggung11) kandhuhan 12)kung rimang12)/ wuwusên

Pandhusiwi/ nèng jaban purendra/ arsa anêtêpana/ lungguhing satriya

luwih/ utamaning prang/ yêkti nganggo tinari//

6. Wani ora tinakon lawan13) prayoga/ dadi14) tan ngucirani/ yèn liyaning

praja/ nganggo ambuwang layang/ ya ta Risang Hendrasiwi/ adan

sêsumbar/ swara lir muksèng wyati//

7. Aprabawa15) yayah kapilêng-[150]kang myarsa/ mangkana dènira ngling/

kèh Suryaanggana/ yèn sira tambuh mring wang/ sun wirèng rat

wignyèng16) jurit/ samya Pandhawa/ trah Rêsi Bramamani17)//

8. Sun atmaja Surapatindra Suraya/ ya Sang Prabu Karithi/ siniwèng

wranggana/ lêlancuring surendra/ kinarya lananging18) bumi/ winênang

ngrunah/ wil diyu myang rasêksi//

9. Nadyan19) janma kang ambêg murka candhala/ tan parikramèng jurit/ kaya

têkonira/ mukul prang murang20) dalan/ nir parikramèng aji/ kasusu arsa/

tampa putrining aji//

10) C. sarwi. 11) C=D. angung. 12)12) C. gung rimang. D. wigêna. 13) C. nganggo. 14) B. wadya. 15) B=D. kaprabawa. 16) B=D. witnyèng. 17)17) B. Brama mami. 18) C. langêning. 19) D. najan. 20) B. ora (dsl.).

Page 299: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

cciv

cciv

10. Bungah-bungah panarkamu kadangingwang/ murut wêdi ing jurit/ hèh

Suryaanggana/ rêbutên ing ayuda/ sotyèng rat ingsun Jahnawi/ ya

Dananjaya/ ya iki Si Pamadi//

11. Ya Arjuna 21)ya Janaka ya Pamadya21)/ 22)ya Parta22) Pandhusiwi/ ya Arya

Palguna/ dènage Suryanggana/ mêtua sun kang anadhahi/ yèn nyata

lanang/ sagêndhingmu 23)ing jurit23)//

12. Ya ta wau Sang Prabu Suryaanggana/ karna kadi24) pinêthik25)/ sirna

brangtanira/ mring putri ing Ngastina/ gêgamaning prang cinangking/ mijil

ing jaba/ wusnya myat kang nyumbari26)//

13. Amêrpêki Parta cinandhak lambungnya/ nanging tyas datan gigrig/

singgan-singgun nora/ ya ta Sri Suryanggana/ angling hèh Parta dèn aglis/

apa nèng sira/ tibakna sun tadhahi//

14. [Anauri]27) satriya Adananjaya/ langka ujarmu iki/ dudu watakingwang/

yèn28) aprang dhinginana/ kapindhone29) yèn sirèki/ sun dhinginana/ bok

tan nga-[151]nti malêsi//

15. Muring-muring sang nata narik curiga/ anggoco wanti-wanti/ Arjuna tan

obah/ eca ngadêk ing ngarsa/ rusuh trape dènira mrih/ marjayèng Parta/

Arjuna mèsêm angling//

21)21) C. Janaka Pamadya Parta. 22)22) C. ya ingsun. 23) C=D. ngajurit. 24) B. kadya. 25) B. sinêbit. 26) B. bubari (dsl.). 27) b.d. B,C,D. A. tan nauri. 28) B=C. ing. 29) B. lan kapindho (dsl.).

Page 300: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccv

ccv

16. Hèh sang nata aja kêsusu ing aprang/ sun tan nêdya ngoncati/ salina

gêgaman/ anggonên marjayèngwang/ sang nata sugal nauri/ hèh

Pandhuputra/ malêsa sun tadhahi//

17. Sigra narik curiga Ki Kalanadhah/ pusaka Hyang Pramèsthi/ duk

sinurayèng prang/ lan yaksendra Newata30)/ barêng panah Pasopati/

siyunging Kala/ loro pinuja dadi//

18. Siyung ngisor 31)dadi kêris31) Kalanadhah/ kang dhuwur Pasopati/ Arjuna

ngandika/ hèh Sang Nata Suryanggana/ iki wêkasanmu urip/ age

umyata32)/ ujwalaning hyang rawi//

19. Ewadene sirarsa urip dènkêbat33)/ ambungên sikil mami/ anjrit

Suryanggana/ sarwi amrang curiga/ tan sira dhewe pinaring/ jaya

kadibyan/ pagene sun ngabêkti//

20. Wus jamake wong bêcik lawanan aprang34)/ sapa sor angêmasi/ sang

Padmèng Surendra/ [mantukkên]35) Kalanadhah/ pêcating yitma36) barêngi/

Sri Suryanggana/ gumlimpang wus ngêmasi//

21. Surêm-sirêm37) gêgana38) alimêngan/ pracihna39) ratu mati/ jalada

mangubyat/ gumlêgêr kang prabata/ gurnitaning jalanidhi/ bantala obah/

munya dhêdhêt rawati//

30) B=C. Niwata. 31)31) C. pinuja dadi. 32) B=C. miyata. 33) D. dènningal. 34) A,B,C. aprang. 35) b.d. B,C,D. A. dadukkên. 36) C. sukma. D. nyawa. 37) B. surêm. 38) B. ing gana (dsl.). 39) B=D. pracina.

Page 301: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccvi

ccvi

22. Ing sadangunira wong agung dènnya prang/ Bimanyu ngintip-intip/ tuwin

sang lir rêtna/ [152] anggung ngungak cêndhela40)/ duk rak41) kang

ngêmasi/ anjrit karuna/ lumayu dèntututi//

23. * Cinandhak rikmane sang rêtna kalumah/ karuna dènlik-elik/ Sang Arjuna

sigra/ sirahe Suryanggana/ pinagas murda gumlinting/ adana nyandhak/

sanjata Dadedali// *

24. * Linêpaskên sinangên wus buncang sirah/ tiba ngarsaning Patih/ Gajah

Satrutapa/ bubar ing panangkilan/ gumuruh kang pra dipati42)/ sadaya arsa/

bela patining Gusti// *

25. * Gumarubuk lumêbêt ing pasanggrahan/ wuwusên Bayusiwi43)/ lawan

Gathutkaca/ kèndêl ning soring wrêksa/ tan antara ingkang prapti/

narendra Krêsna/ prapta sru dènira ngling// *

26. * Yayi Werkudara age têtulunga/ lan sira Bimasiwi/ ingkang rinêbut

prang/ kaipe44) Madukara/ nèng jro kinêmbulan dening/ prajurit sabrang/

rajane wus45) ngêmasi// *

27. * Bima Gathutkaca marang46) pasanggrahan/ sinambi turut margi/

anjèthoti47) sirah/ Sang Arya Wêrkudara/ mung gada kinarya babit/

rangkêp pat lima/ gélasah angémasi// *

40) B. jêndela (dsl.). 41) B. myak (dsl.). 42) B. bupati (dsl.). 43) B=C. Bayusêsiwi. 44)44) B=C. kya ipe. 45) B. wis (dsl.). 46)46) B. bul mring (dsl.). 47) B. anjêboli (dsl.). ** Bait 23 t.p. C. ** Bait 24 t.p. C. ** Bait 25 t.p. C. ** Bait 26 t.p. C. ** Bait 27 t.p. C.

Page 302: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccvii

ccvii

28. * Kang katênggêl 48)gada ajur datan48) kalap/ suh ajur ting saluwir/ kêna

tinêngêran/ tilas Bima Têtuka/ kang tugêl49) sirahe pêsthi/ sisa Têtuka ting

saluwir// *

29. * Kang sayêkti [ginada]50) ing Arya Bima51)/ wong sabrang kêkês

wingwrin52)/ ya ta kawuwusa/ Sang Gajah Satrutapa/ umiyat Radèn53)

Pamadi/ lumayu sigra/ prapta nungkêmi sikil// *

30. * Bima Krêsna Gathutkaca samya prapta/ miyat54) kang anyungkêmi/ ya ta

Sa-[153]trutapa/ umatur wor karuna/ dhuh gusti sang jayèng jurit/ mugi

pyarsakna/ ing ature pun patik// *

31. * Yèn paduka anglajêngna ing dêduka/ tan wande tumpês tapis/ dhuh gusti

ngemana/ mring kawula Gumiwang/ kawula ingkang kadugi/ nyirêp ing

wadya/ kang sami55) labuh pati// *

32. * Lawan botên 56)adamêl sukaning56) driya/ mrih57) pêjahing58) cêcindhil/

ing prang tan linawas/ angling Sang Hendraputra/ pangucapmu lir

garimis/ sun durung wikan/ aranmu kang sayêkti// *

48)48) B. ing gada ajur tan (dsl.). 49) B. pocot (dsl.). 50) b.d. B,C,D. A. ginata. 51) D. Sena. 52) D. miris. 53) D. Arya. 54) D. umyat. 55) D. samya. 56)56) B. adamêl bingahe. D. damêl bingahe kang. 57) B. mring. 58) D. pêjahe. ** Bait 28 t.p C. ** Bait 29 t.p. C. ** Bait 30 t.p. C. ** Bait 31 t.p. C. ** Bait 32 t.p. C.

Page 303: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccviii

ccviii

33. * Lawan apa lungguhmu ana ing sabrang/ paran karêpmu iki/ dene sira

têka/ nungkêmi padaningwang59)/ matur Satrutapa60) Hèsthi/ gusti kawula/

ing sabrang lênggah patih// *

34. * Kaparingan nama Gajah Satrutapa/ wondene ingkang abdi/ kamipurun

nyêlak61)/ ing ngarsa jêng paduka/ yèn kaparêng karsèng gusti/ rèhne ing

mangkya/ raja kawula lalis// *

35. * Kaparênga kêng abdi ngaturkên praja/ Gumiwang mring Jêng Gusti/

minangka62) têtawan/ putrine srinarendra/ panunggul brana sotya di/

dêdamêling prang/ pratandha jayèng jurit// *

36. Pintên banggi kang63) abdi pinarêng gêsang/ sok sampuna ngabêkti/ lan

ngaturkên64) praja/ saisine65) Gumiwang/ owêl tuwuh glagah grinting/

luhung têksiha66)/ sumiwi ing Jêng Gusti//

37. Matur nêmbah Arjuna mring nata Krêsna/ pukulun sribupati/ kawula

sumangga/ turipun67) Satrutapa/ sang 68)aprabu ngandika ris68)/ ingkang

prayoga/ Si Satrutapa patih//

59) B=D. sikilingwang. 60) D. Tapasatru. 61) B=D. amrak. 62) B=D. pracihna. 63) C. pun. 64) B. nyaoskên (dsl.). 65) B. saisining (dsl.). 66) B. taksiha. 67)67) B. turing pun (dsl.). 68)68) B. prabu ngandika aris (dsl.). ** Bait 33 t.p. C. ** Bait 34 t.p. C. ** Bait 35 t.p. C.

Page 304: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccix

ccix

38. Dhawuhêna 69)ngratoni [154] Praja69) Gumiwang/ angrèha pra bupati/

miwah manca praja/ kabèh padha renea70)/ ya ta Sang Arjuna aglis/

dhawuhkên marang/ sirèng rêkyana patih//

39. He ta Gajah Satrutapa tampanana/ dhawuhing bathara ji/ yèn 71)ing

mêngko71) sira/ ginanjar mêngku praja/ ing Gumiwang angratoni/ labête

lawas72)/ kawêngkuwèng sireki//

40. Aja owah jenênge Sang Prabu Gajah/ Satrutapa narpati/ sira manèmbaha/

mring prabuku Ngamarta/ sira muliha dènaglis/ sakèhing brana/

kapraboning narpati//

41. Lan sakèhe73) pusaka gêgamaning prang/ 74)kadarbe ing74) sirèki/ mung

bêndaranira/ Si Lara kang sun gawa/ cèthine aja75) na kari/ Sang Prabu

Gajah/ sumungkêm sru anangis//

42. Angrêrêpa ature Sri Satrutapa/ sumungkêm ing pratiwi/ dhuh gusti

kawula76)/ klilanana atut wuntat/ Arjuna ngandika aris/ dènage sira/ muliha

aja kari//

43. 77) Marma sira yèn ngantia77) lawas-lawas/ sadeyaning wong cilik/ tan

wurung akarya/ rêtu rusaking praja/ sang nata manêmbah aglis/

sumungkêm pada-/ nira Sang Arimurti//

69)69) D. angratoni ing. 70) D. karea. 71)71) D. samêngko. 72) D. lawan. 73) B=D. sakèhing. 74)74) D. kadarbea. 75) D. aywa. 76) B. pan Gajah (dsl.). 77)77) B. karana sira yèn nganti.

Page 305: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccx

ccx

44. Nulya nêmbah mring wong agung ing Pamênang/ nulya78) mring Sang

Pamadi/ riwusnya mangkana/ sang nata agya budhal/ kêbut ing79)

80)sisaning pati80)/ sang prabu anyar/ ing lampah mandhêg nolih//

45. Kadya81) priya kasmaran ing wanodyendah/ samarga tawang tangis/

wuwusên Sri Krêsna/ angling mring Dananjaya/ yayi pasanggrahan iki/

sira basmia/ kabèh dimèn barêsih//

46. Yèn wis tunu82) sira buncanga ing barat/ bangke dimèn barêsih/ [155] sigra

Dananjaya/ musthi kang Bramastra/ kumêlun dahana mijil/ 83)kumantar-

kantar83)/ wisma gung kang dènbyuki//

47. Gumarubug84) saengga wana kawêlagar/ ngêbyuki nganan ngering/ sigra

Hendraputra/ mênthang sanjata wrayang/ lumêpas nêmpuh ing agni85)/

mubal sumêbar/ sumyur sumawur mamrih//

48. Bangkening wong kabuncang tibèng samodra/ kumrutug lir garimis/

minangsa ing mina/ 86)kêmroyok ting86) kalobak/ kunêng wuwusên87)

88)Sang Aji88)/ 89)Krêsna lan89) kadang/ wus bubar kundur maring//

49. Ing Cintakapura bêkta putri tawan/ punggêl kang dènsêrati/ lakon

Partadewa/ ing Dhukuh Tejamaya/ sangalas Besar Dal warsi/ sastraning

angka/ 9 9 7 1 mungkasi//

78) C. lajêng. 79) D. tan. 80)80) C. sasenapati. 81) D. kadi. 82) C. tinunu. 83)83) B. kumabar-kabar. 84) B. kumarubyuk. 85) D. kagni. 86)86) B=C. gumruduk ting kalobak. D. solah pating kalobak. 87) D. wuwusa. 88) D. Rimurti. 89)89) B. Murti lan. D. kalawan.

Page 306: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxi

ccxi

6. Sinopsis

Raja Astina Prabu Duryudana menghadap ayahnya yaitu Adipati

Destrarastra, ia mendapat perintah untuk segera membunuh

Pandawa, hal ini dikarenakan Pandawa merupakan musuh terbesar

yang dapat membahayakan kejayaan para Kurawa. Adipati

Destrarastra mempunyai muslihat membunuh Pandawa melalui

tangan orang lain, hal ini dilakukan agar Kurawa tidak terlihat

kejelekannya karena memiliki niat untuk membunuh saudara

sepupunya. Prabu Duryudana menuruti perintah ayahnya kemudian

ia mengumpulkan para brahmana di Kerajaan Astina untuk

bersamadi agar mendapatkan pentunjuk mengenai keberadaan

orang sakti yang mampu membunuh para Pandawa. (pupuh I

Asmardana : 1-20).

Di Negara Gumiwang, Prabu Suryanggana nampak gundah karena sedang

dilanda asmara kepada putri Prabu Duryudana yang bernama Leksmanawati. Ia

memanggil kedua patihnya, yaitu Patih Antisura dan Patih Satrutapa untuk

diminta pertimbangan dan nasihat agar Leksmanawati berkenan untuk dijadikan

permaisuri Kerajaan Gumiwang. Patih Satrutapa menganjurkan agar meminta

bantuan kepada Begawan Durna di Sokalima sebelum ke Negara Astina. Begawan

Durna diharapkan dapat membantu niat Prabu Suryanggana dengan pertimbangan

selain sebagai guru dan pujangga di Kerajaaan Astina, Begawan Durna

merupakan bekas guru Prabu Suryabrata ayah dari Prabu Suryanggana. Prabu

Suryanggana menerima saran dari Patih Satrutapa, kemudian memberikan

Page 307: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxii

ccxii

perintah untuk segera mempersiapkan perbekalan dan barang-barang yang akan

dipersembahkan kepada Prabu Duryudana sebagai upeti. Prabu Suryanggana

berangkat ke Sokalima bersama adiknya yaitu Suryadiwati sebagai putri

persembahan dan dengan diiringi oleh prajurit Gumiwang serta prajurit dari

Jongbiraji (negara taklukan Gumiwang) yang dipimpin oleh Prabu Kalamercu.

Sesampainya di perbatasan Sokalima rombongan Prabu Suryanggana mendirikan

tenda untuk tempat peristirahatan, kemudian Patih Satrutapa diperintah untuk

menghadap Begawan Durna memberitahukan perihal kedatangannya. (pupuh I

Asmaradana : 21 – pupuh II Sinom : 36 – pupuh III Kinanthi : 3).

Setelah sampai di Sokalima, Patih Satrutapa diterima oleh

Begawan Durna bersama Dewi Karpini, Resi Karpa, dan Bambang

Aswatama. Ia menyampaikan maksud kedatangannya sebagai

utusan Prabu Suryanggana dan menceriterakan bahwa Prabu

Suryabrata murid kesayangan Begawan Durna telah meninggal lalu

tahta kerajaan Gumiwang diberikan kepada putranya yaitu Prabu

Suryanggana. Begawan Durna sangat bersedih mendengar kabar

tentang kematian muridnya. Ia segera meminta Patih Satrutapa

untuk kembali dan menyampaikan kepada Prabu Suryanggana agar

segera datang ke Sokalima. Begawan Durna juga mengutus

Bambang Aswatama untuk menyambut kedatangan Prabu

Suryanggana. (pupuh III Kinanthi : 4-48).

Berita mengenai kedatangan raja seberang di Sokalima sudah sampai di

Kraton Astina. Prabu Duryudana segera memanggil Resi Sapyani dan

Page 308: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxiii

ccxiii

menanyakan tentang maksud kedatangan ratu seberang tersebut. Resi Sapyani

menceritakan bahwa yang datang ke Sokalima adalah orang yang dinanti-nanti,

yaitu Raja Gumiwang yang dapat membantu Kurawa membunuh Pandawa. Resi

Sapyani menganjurkan agar Prabu Duryudana segera mengirim utusan untuk

menyambut kedatangan raja seberang di Sokalima. Prabu Duryudana sangat

gembira dan segera mengutus Patih Harya Sangkuni untuk melakukan

penyambutan atas kedatangan Prabu Suryanggana. (pupuh IV Dhandhanggula : 1-

15)

Bambang Aswatama sampai di tempat peristirahatan Prabu Suryanggana,

lalu ia menyampaikan pesan dari Begawan Durna bahwa Prabu Suryanggana

diharapkan untuk datang ke Sokalima. Prabu Suryanggana dan rombongan

kemudian berangkat menuju Sokalima dengan hati gembira. (pupuh IV

Dhandhanggula : 16-23).

Sesampainya di Sokalima, Prabu Suryanggana disambut oleh

Begawan Durna. Belum lama pertemuan mereka, datanglah utusan

dari Astina yang menyampaikan maksud Prabu Duryudana agar

Prabu Suryanggana berkenan ke Astina. Prabu Suryanggana

menyambut baik ajakan itu dan segera mengutus Patih Satrutapa

untuk menghantarkan semua persembahannya, yaitu putri dari

Gumiwang serta upeti berupa perhiasan, hewan, makanan dan

pakaian yang dibawa dari Gumiwang ke Astina. Prabu

Suryanggana juga meminta kepada Begawan Durna agar mengutus

seseorang untuk mengiring persembahan dari Gumiwang tersebut,

Page 309: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxiv

ccxiv

sebagai bukti bahwa maksud Prabu Suryanggana memberi

persembahan kepada Duryudana atas restu dari Begawan Durna.

Begawan Durna menyetujui kemudian mengutus Bambang

Aswatama untuk menghadap Patih Harya Sangkuni untuk

menyampaikan persembahan tersebut. Bambang Aswatama

berangkat mengejar rombongan pembawa persembahan dan

menyuruh berhenti dahulu, untuk menunggu pihak penerima

persembahan dari Astina. (pupuh IV Dhandhanggula : 24 – pupuh

V Pangkur : 10).

Bambang Aswatama bertemu dengan Patih Harya Sangkuni dan

menyatakan maksud kedatangannya. Patih Harya Sangkuni kemudian menghadap

Prabu Duryudana menyampaikan berita bahwa Prabu Suryanggana telah

mengirim persembahan sebagai tanda rasa hormat dan pengabdian kepada Astina.

Prabu Duryudana merasa gembira kemudian memerintah Patih Harya Sangkuni

untuk menerima persembahan tersebut dan segera memanggil Begawan Durna

untuk menghadap kepadanya. (pupuh V Pangkur : 11-18).

Di Sanggar Pamujan Negara Astina, Prabu Duryudana mengadakan

pertemuan dengan Begawan Durna, Resi Bisma, Resi Sapyani dan Patih Harya

Sangkuni untuk membahas kedatangan Prabu Suryanggana. Begawan Durna

menyampaikan maksud kedatangan Prabu Suryanggana yang ingin melamar

Leksmanawati. Prabu Duryudana kemudian mengutus Begawan Durna untuk

menyampaikan kepada Prabu Suryanggana perihal kegundahan hatinya. Begawan

Durna yang memahami maksud Prabu Duryudana segera kembali ke Sokalima.

Page 310: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxv

ccxv

Sesampainya di Sokalima, Begawan Durna menemui Prabu Suryanggana dan

segera menyampaikan keinginan Prabu Duryudana, bahwa ada persyaratan yang

harus dipenuhi guna mempersunting Leksmanawati, yaitu membunuh Pandawa.

Prabu Suryanggana menyanggupinya, kemudian bersiap-siap menuju Negara

Amarta. Begawan Durna menyarankan agar terlebih dahulu menghadap Prabu

Duryudana dan Adipati Destrarastra untuk minta doa restu. Prabu Suryanggana

setuju dan dengan naik gajah ia berangkat ke Astina diiringi oleh seluruh

prajuritnya. (pupuh V Pangkur: 19 – pupuh VI Mijil : 8).

Di Istana Astina, Prabu Duryudana bersama dengan para pujangga, pejabat

serta kerabat kerajaan bersiap-siap menyambut kedatangan rombongan yang

mengiring persembahan dari Prabu Suryanggana. Suryadiwati diterima oleh

permaisuri Astina Dewi Banowati dan putrinya Leksmanawati, kemudian disusul

upeti yang dibawa rombongan pimpinan Patih Satrutapa dan diterima oleh Patih

Harya Sangkuni kemudian dipersilahkan untuk masuk ke Kraton. Resi Bisma

mengusulkan kepada Prabu Duryudana agar mengutus Adipati Karna dan Bupati

Gajagsa guna menyambut kedatangan Prabu Suryanggana di luar kraton dan

berangkatlah kedua utusan tersebut. (pupuh VII Sinom : 9-42).

Prabu Suryanggana didampingi Begawan Durna ditemui oleh Adipati

Karna dengan Bupati Gajagsa yang di alun-alun, kemudian dipersilahkan

memasuki istana untuk menghadap Duryudana. Prabu Suryanggana segera

memberi hormat kepada Prabu Duryudana dan menyampaikan bahwa tujuannya

datang ke Astina untuk menyerahkan Negara Gumiwang beserta jajahannya

kepada Prabu Duryudana sebagai tanda bakti dan keinginannya untuk menjadi

Page 311: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxvi

ccxvi

menantu. Prabu Duryudana tidak segera memberikan tanggapan atas maksud itu,

ia meminta Prabu Suryanggana dan rombongan untuk beristirahat terlebih dahulu.

Setelah beristirahat kemudian Prabu Suryanggana bersama Prabu Duryudana

menghadap Adipati Destrarastra. Prabu Duryudana menyampaikan maksud

kedatangan Prabu Suryanggana ke Astina, tetapi Adipati Destrarastra menganggap

bahwa persembahan yang dibawa Suryanggana belum cukup dan memenuhi

sebagai syarat untuk mempersunting Leksmanawati. Ia harus bisa membunuh

Pandawa. Prabu Suryanggana menyanggupi syarat tersebut meski dengan hati

sedih. Ia lalu minta ijin dan restu untuk berangkat ke Amarta. (PP VII : 1 – PP

VIII : 10).

Di kedaton Astina, Raden Burisrawa menemui kakaknya yaitu Dewi

Banowati. Ia menanyakan maksud kedatangan raja seberang di Astina. Dewi

Banowati menjelaskan tentang maksud dari Prabu Suryanggana ke Astina dan

adanya keinginan Adipati Destrarastra yang memanfaatkan untuk membunuh

Pandawa. Raden Burisrawa seketika itu mengucapkan kata-kata dengan nada

menghina atas sikap Adipati Destrarastra serta Kurawa lalu pergi tanpa pamit

kepada kakaknya. (PP VIII : 11-35).

Prabu Suryanggana berangkat ke Amarta setelah meminta restu dari

Begawan Durna, Resi Bisma dan Resi Sapyani. Ia berangkat dengan naik gajah

bersama dengan Patih Harya Sangkuni dan diiringi oleh prajurit lengkap (pupuh

VII Mijil : 9 – pupuh VIII Durma : 36 – pupuh IX Dhandhanggula : 1).

Di Pertapaan Sapta Arga terdapat pendeta sakti yang dapat mengetahui

sesuatu yang akan terjadi, ia bernama Resi Abiyasa. Mengetahui Negara Amarta

Page 312: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxvii

ccxvii

dalam ancaman bahaya ia segera bertapa untuk meminta keselamatan dari dewa

atas Negara Amarta dan terjadilah keajaiban, Pandawa beserta semua penghuni

Kraton Amarta seketika hilang dari pandangan (pupuh IX Dhandhanggula : 2-13).

Perjalanan Prabu Suryanggana dan prajuritnya telah sampai di Negara

Amarta, tetapi setelah masuk Kraton Amarta mereka terkejut karena Negara

Amarta dalam keadaan kosong. Prabu Suryanggana segera memerintahkan kepada

kedua patihnya untuk mencari di dalam istana, namun usaha untuk menemukan

orang-orang Amarta tak mendapatkan hasil. Prabu Suryanggana sangat bersedih

karena usahanya di ambang kegagalan. Patih Harya Sangkuni lalu menyarankan

agar Prabu Suryanggana kembali terlebih dahulu ke Sokalima untuk menenangkan

hati dan istana Amarta cukup dijaga oleh empat bupati dan beberapa prajurit.

Akhirnya Prabu Suryanggana kembali ke Sokalima dan Patih Harya Sangkuni

segera berangkat menghadap Duryudana untuk melaporkan hal yang telah terjadi.

Prabu Duryudana terkejut dan heran setelah mendapat laporan Patih Harya

Sangkuni. (pupuh IX Dhandhanggula : 14-35).

Di Kahyangan Cakra Kembang, Bathara Kamajaya bersama istrinya yaitu

Bathari Ratih membicarakan Negara Amarta yang dalam keadaan kosong karena

semua isinya disembunyikan oleh sang pendeta. Bathara Kamajaya segera

mengajak pergi istrinya untuk menjaga Negara Amarta. Di tengah perjalanan,

mereka ditemui oleh Batara Maya yang memerintahkan untuk segera

menyelamatkan Negara Amarta dari serangan musuh. Batara Kamajaya disuruh

menyamar menjadi pendeta dengan nama Resi Partadewa dari pertapaan

Tejamaya, sedangkan istrinya diberi nama Kandhiraras. Sesampainya di Amarta,

Page 313: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxviii

ccxviii

Resi Partadewa masuk istana dan bertemu dengan empat bupati penjaga istana

utusan Prabu Suryanggana. Ia menyuruh keempat bupati dan prajuritnya untuk

melaporkan kedatangannya kepada Prabu Suryanggana, berangkatlah mereka ke

Sokalima.(pupuh IX Dhandhanggula : 35 – pupuh X Asmaradana : 15).

Diceritakan, sepeninggal Raden Arjuna dari Kasatriyan Madukara, Dewi

Sumbadra pulang ke Dwarawati. Kasatriyan dihuni oleh Dewi Srikandi, Raden

Abimanyu dan Raden Sumitra. Mendengar berita tentang hilangnya Pandawa

serta Negara Amarta yang telah dijajah oleh ratu dar seberang, Dewi Srikandi

mengutus Raden Abimanyu untuk pergi ke Negara Amarta. Raden Abimanyu

berangkat bersama dengan Raden Gathutkaca dan punakawan Semar, Gareng dan

Petruk, ke Negara Amarta. Sesampainya di Negara Amarta, mereka heran karena

Negara Amarta dalam keadaan kosong dan tidak ditemui adanya bekas

peperangan. Setelah masuk istana, mereka dikejutkan dengan adanya seorang

pendeta dan seorang perempuan. Semar yang mengetahui kedua orang itu segera

menjelaskan kepada Raden Abimanyu dan Raden Gathutkca bahwa mereka

adalah penyelamat negara Amarta, yaitu teman dari orang tuanya, pendeta dari

Pertapaan Tejamaya yang bernama Resi Partadewa dan istrinya benama

Kandiraras. Setelah saling kenal Raden Abimanyu dan Raden Gathutkaca

mendapat nasihat dari Resi Partadewa bahwa kepergian orang tuanya hanya untuk

sementara dan kembalinya akan membawa kebahagian, untuk itu keduanya

diminta untuk bersabar, pasrah dan narima atas kejadian tersebut. Mereka

kemudian tinggal di Istana Amarta. Raden Abimanyu dengan diam-diam pergi

meninggalkan Amarta untuk mencari kedua orang tuanya. Resi Partadewa yang

Page 314: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxix

ccxix

tahu kepergian Raden Abimanyu segera menyuruh Raden Gatutkaca dan

punakawan untuk menyusulnya, tetapi Raden Gatutkaca meminta ijin untuk

terlebih dahulu kembali ke Pringgadani memberitahukan keadaan Negara Amarta

kepada ibunya yaitu Dewi Arimbi. (pupuh X Asmaradana : 15 – pupuh XI

Kinanthi : 42).

Raden Gatutkaca telah sampai di Pringgadani. Ia disambut dengan

gembira oleh Dewi Arimbi, kemudian menceritakan keadaan yang terjadi di

Amarta. Mendengar bahwa Pandawa termasuk Raden Bima hilang, Dewi Arimbi

terkejut dan pingsan. Setelah Dewi Arimbi siuman, Raden Gatutkaca menghibur

ibunya dengan menceritakan keberadaan Resi Partadewa yang menyelamatkan

Negara Amarta. Raden Gatutkaca juga menyampaikan ramalan Resi Partadewa

yang mengatakan bahwa Pandawa akan muncul bersamaan dengan datangnya

Raden Arjuna, sedangkan kunci dari munculnya Pandawa adalah Prabu Kresna

dan Dewi Sumbadra. Dewi Arimbi sedikit terhibur mendengar hal itu, kemudian

Raden Gatutkaca meminta ijin untuk kembali mencari Raden Abimanyu. Setelah

Raden Gatutkaca pergi, Dewi Arimbi berangkat menuju Negara Mandura. (pupuh

XII pucung : 1 – pupuh XIII Sinom : 4).

Di Negara Mandura, Prabu Baladewa dan Dewi Erawati sedih atas

kepergian Prabu Kresna dan Dewi Sumbadra. Tiba-tiba mereka dikejutkan oleh

Dewi Arimbi yang datang sambil menangis. Dewi Arimbi menceritakan semua

kejadian yang tengah terjadi di Amarta. Mendengar cerita Dewi Arimbi, Prabu

Baladewa tergugah semangatnya untuk mencari saudara-saudaranya yang hilang,

ia segera bersamadi kemudian pergi ke Negara Dwarawati. Setelah sampai di

Page 315: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxx

ccxx

Dwarawati ia menemui tiga permaisuri Prabu Kresna, yaitu Dewi Jembowati,

Dewi Rukmini dan Dewi Setyaboma. Mereka diajak untuk bersama mencari

Prabu Kresna. Lalu dengan jalan menyatukan tubuh mereka bertiga masuk ke

dalam perut Baladewa dan berangkat mencari Prabu Kresna serta saudara-

saudaranya yang hilang. (pupuh XIII Sinom : 4-33).

Perjalanan Raden Abimanyu yang diiringi oleh punakawan akhirnya

sampai di Pertapaan Yeksarata. Raden Abimanyu disambut dengan gembira oleh

Resi Jayawilapa dan ibu tirinya Dewi Palupi. Raden Abimanyu kemudian untuk

sementara tinggal di pertapan dengan maksud menenangkan kegelisahan hatinya.

Selama di Pertapan Yeksarata, Raden Abimanyu diberi ilmu kesaktian oleh Resi

Jayawilapa. Setelah beberapa waktu, Raden Abimanyu disuruh untuk meneruskan

perjalanan. Resi Jayawilapa memberi tahu bahwa Raden Arjuna akan segera

muncul dan di Sokalima terdapat putri jelita yang pantas unuk disunting. Raden

Abimanyu segera berpamitan dan berangkat bersama punakawan. (pupuh XIII

Sinom : 34 – pupuh XIV Gambuh : 47).

Prabu Suryanggana semakin larut dalam kesedihan. Di Sokalima hanya

Begawan Durna yang berani berbicara dengannya. Ia menjadi marah besar ketika

empat bupati yang ditugaskan menjaga istana Amarta tiba-tiba datang dan

melaporkan keberadaan Resi Partadewa yang menantang Prabu Suryanggana

untuk berperang. Sebagai hukumannya kepalaempat bupati itu dipenggal. Prabu

Suryanggana memerintahkan prajuritnya untuk segera berangkat ke Amarta dan

membunuh siapa saja yang masih ada hubungan dengan keturunan Pandawa.

Prajurit Gumiwang berangkat ke Amarta dipimpin oleh Patih Antisura. Di tengah

Page 316: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxi

ccxxi

perjalanan, barisan prajurit Gumiwang bertemu dengan Raden Abimanyu dan

terjadilah peperangan. Raden Gathutkaca yang saat itu tengah mencari Raden

Abimanyu menyaksikan peperangan tersebut kemudian membantu Raden

Abimanyu. Patih Antisura dan semua prajuritnya mati terbunuh dalam peperangan

itu. Raden Abimanyu, Raden Gatutkaca beserta Punakawan kemudian

melanjutkan perjalanan menuju Amarta. ( pupuh XV Durma : 1-15).

Prabu Suryanggana menghadap Prabu Duryudana yang masih keheranan

atas kejadian di Amarta. Ia menceritakan laporan bupati yang diutusnya, yaitu

tentang keberadaan Resi Partadewa di Amarta. Ia minta ijin dan restu untuk

berangkat ke Amarta membunuh Resi Partadewa, tetapi Duryudana memutuskan

untuk memberangkatkan Adipati Karna dan Patih Harya Sangkuni beserta Kurawa

untuk membunuh Resi Partadewa mendahului keberangkatan Prabu Suryanggana.

(pupuh XVI Pangkur : 15-32).

Sesampainya di Negara Amarta, Kurawa yang dipimpin Adipati Karna dan

Patih Harya Sangkuni segera menemui Partadewa dan peperangan tidak

terelakkan lagi. Kesaktian Resi Partadewa membuat prajurit Kurawa

bergelimpangan karena berperang dengan temannya sendiri. Adipati Karna

terkena panahnya yang ditangkis oleh Resi Partadewa dan mengenai tubuhnya

sendiri. Setelah Kurawa kalah dan tidak ada perlawanan lagi, Resi Partadewa

menemui Patih Harya Sangkuni kemudian menyuruh untuk kembali ke Astina.

Akhirnya Sangkuni membawa prajuritnya yang telah terluka kembali ke Astina

dan Adipati Karna kembali ke Kadipaten Awangga. (pupuh XVII Pucung : 1-57).

Page 317: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxii

ccxxii

Di Pertapaan Sumarma, pendeta raksasa yang bernama Resi Kesawa dan

adiknya yaitu Umandadari sedang bertapa. Berkat kekhusyukan dalam bertapa,

keduanya mampu melepas sukma dari raganya, kemudian kedua sukma tersebut

menuju ke surga. Sesampainya di surga, Kesawa menunjukkan kepada adiknya

tempat-tempat indah yang dihuni oleh kaum brahmana, raja dan satria, setelah itu

mereka menuju surga yang paling indah yaitu bernama Tejamaya.( pupuh XVIII

Maskumambang : 1-53).

Raden Arjuna mendapat menjadi raja di Tejamaya dengan gelar Prabu

Kariti. Ia anugrah dari para dewa untuk menjadi raja karena telah berhasil

menumpas Raja Imaimantaka yaitu Prabu Newata Kawaca yang dianggap raja

angkara murka dan dapat membahayakan ketentraman dunia. Di Tejamaya, Prabu

Kariti dihadap oleh empat istrinya yaitu bidadari hadiah dari dewa, nampak

bersedih karena teringat keluarga di Madukara yang ditinggalkannya. Tiba-tiba ia

dikejutkan oleh kedatangan Resi Kesawa dan Umandadari yang tiba-tiba

memarahinya. Prabu Kariti meski dianggap seorang yang rupawan namun

mempunyai sifat pengecut dan tidak bertanggung jawab, karena telah lama

meninggalkan anak istrinya untuk bersenang-senang tanpa memberi kabar dan

nafkah. Prabu Kariti menjadi marah setelah mendengar ucapan Umandadari.

Melihat Prabu Kariti marah, kedua sukma itupun seketika pergi dan kembali ke

Pertapaan Sumarma, Prabu Kariti tetap mengejarnya. (pupuh IXX

Dhandhanggula : 1-28).

Sesampai di Pertapaan Sumarma, sukma Resi Kesawa dan Umandadari

memasuki raganya. Prabu Kariti (Raden Arjuna) terkejut ketika melihat bahwa

Page 318: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxiii

ccxxiii

sukma tersebut adalah Sumbadra dan Resi Kesawa yang berujud raksasa. Raden

Arjuna meminta kembali istrinya, tetapi Resi Kesawa tidak memberikan, akhirnya

terjadilah peperangan. Saat peperangan itu terjadi datanglah Prabu Baladewa,

tetapi ia tidak membantu Raden Arjuna karena dalam peperangan seorang satriya

tidak diperkenankan untuk saling membantu sebelum ada yang kalah. Raden

Arjuna memanah Resi Kesawa dengan panah Pasopati, lalu Resi Kesawa berubah

ke wujud aslinya menjadi Prabu Kresna. Mereka bergembira karena dapat

berkumpul kembali dan mereka saling menceritakan pengalaman masing-masing

lalu pulang kembali menuju Amarta. (pupuh IXX Dhandhanggula : 29 – pupuh

XX Durma : 26 - pupuh XXI Asmaradana : 13).

Perjalanan Patih Harya Sangkuni dari Amarta telah sampai di

Astina, ia segera menghadap Prabu Duryudana dan melaporkan

kekalahan Kurawa dari Resi Partadewa. Prabu Duryudana menjadi

marah kemudian mengutus Prabu Suryanggana untuk berangkat ke

Amarta, tetapi Begawan Durna memohon untuk terlebih dahulu

mencoba kesaktian Resi Partadewa. Prabu Duryudana mengijinkan

dan Begawan Durna segera berangkat dengan Bambang

Aswatama. (pupuh XXI Asmaradana : 13-48).

Sesampai di Amarta, Begawan Durna segera menemui Resi Partadewa. Ia

menantang adu ilmu dengan cara tanya jawab dan potong leher sebagai

taruhannya. Resi Partadewa menerima tantangan Begawan Durna, kemudian

terjadilah tanya jawab itu. Begawan Durna menjadi pucat dan lemas ketika Resi

Partadewa dapat menjawab semua pertanyaannya. Bahkan Resi Partadewa mampu

Page 319: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxiv

ccxxiv

menceritakan riwayat hidup Begawan Durna yang buruk. Begawan Durna

menjadi marah kepada Resi Partadewa kemudian menyerangnya. Resi Partadewa

menangkis dan membanting Begawan Durna hingga terpental sampai luar istana

kemudian tersapu oleh angin, sampai akhirnya jatuh di Istana Astina. ( pupuh XXI

Asmaradana : 51 - pupuh XXII Kinanthi : 20 - pupuh XXIII Girisa : 4 - pupuh

XXIV Kinanthi : 40 – pupuh XXV Sinom : 17).

Perjalanan Prabu Kresna, Prabu Baladewa, Raden Arjuna dan Dewi

Sumbadra sampai di Amarta dan langsung menuju istana. Prabu Kresna dari luar

istana berteriak menantang Resi Partadewa untuk berperang, tetapi ia terkejut

karena yang keluar adalah Batara Kamajaya dan Batari Ratih, ia segera memeluk

Batara Kamajaya, lalu diikuti oleh Prabu Baladewa dan Raden Arjuna, Dewi

Sumbadra yang juga segera memeluk Batari Ratih. Batara Kamajaya kemudian

menyuruh Raden Arjuna untuk memanah pohon tebu hitam yang berada di taman

air. Raden Arjuna segera memanahnya dengan panah Ayahsengkali. Terjadilah

keajaiban, dari pohon tebu itu muncul Dewi Kunti, Dewi Drupadi, Prabu

Yudistira, Bima, Nangkula, Sadewa dan semua penduduk Amarta yang

sebelumnya hilang. Setelah semuanya berkumpul, Resi Partadewa memberi tahu

bahwa Raden Abimanyu tengah berada di tempat musuh dengan maksud ingin

memboyong Putri Gumiwang. Mendengar hal itu, Raden Arjuna segera bergegas

mencari Abimanyu kemudian disusul oleh Prabu Kresna, Bima dan Raden

Gathutkaca. Batara Kamajaya selanjutnya berpamitan untuk kembali ke

kahyangan. Sepeninggal Batara Kamajaya dan Batari Ratih keluarga Amarta

Page 320: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxv

ccxxv

terharu dan kagum melihat keindahan isi Kraton Amarta (pupuh XXV Sinom : 18-

45).

Di pemandian dekat Pesanggrahan Prabu Suryanggana, Raden Abimanyu

dengan diam-diam bermesraan dengan Suryadiwati. Tiba-tiba Raden Abimanyu

dikejutkan oleh kedatangan Raden Arjuna. Raden Arjuna menegur Abimanyu atas

perilakunya yang tidak kesatria, sebagai seorang satria bila ingin mempersunting

wanita hendaknya ditempuh dengan sikap kesatria pula. Akhirnya Raden Arjuna

bersama Raden Abimanyu berangkat menuju ke Pesanggrahan Prabu

Suryanggana. Sesampainya di Pesangrahan Prabu Suryanggana, Raden Arjuna

menantang Prabu Suryanggana. Mendengar hal itu, Prabu Suryanggana marah dan

terjadilah perang, dalam peperangan sangat sengit tersebut akhirnya kepala Prabu

Suryanggana terpenggal oleh panah Ardadedali dan terjatuh di hadapan Patih

Satrutapa beserta prajuritnya. Melihat hal tersebut, Patih Satrutapa segera

memimpin prajuritnya untuk membela kematian rajanya. Prabu Kresna yang

melihat prajurit Gumiwang menyerang segera menyuruh Bima dan Raden

Gathutkaca untuk membantu Raden Arjuna. Terjadilah peperangan yang sangat

seru, banyak bupati dan prajurit Gumiwang yang tewas akibat amukan Bima yang

menggunakan gada serta Raden Gathutkaca yang terbang sambil memenggal

kepala musuh-musuhnya. Melihat banyak korban yang tewas dipihaknya,

akhirnya Patih Satrutapa menyerah dan meminta untuk menghentikan peperangan.

Setelah peperangan berhenti, Patih Satrutapa diijinkan untuk kembali bersama

sisa-sisa prajuritnya ke Negara Gumiwang dan ia diangkat menjadi raja di

negaranya tetapi tetap dibawah panji Kerajaan Amarta. Mayat korban peperangan

Page 321: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxvi

ccxxvi

oleh Arjuna dibakar dengan panah Bramastra kemudian disapu dengan panah

berkekuatan angin, sehingga mayat tersebut terbang dan jatuh hingga ke laut.

Setelah itu semua kembali ke Amarta dengan memboyong putri. (pupuh XXV

Sinom : 46 – pupuh XXVI Durma : 49)

B. Kajian Isi

Pembahasan isi naskah Serat Partadewa ini dibatasi pada konsep ajaran

moralitas yang terkandung dalam teks naskah. Ajaran moral yang dimaksud

adalah ajaran-ajaran, wejangan-wejangan, khotbah-khotbah, patokan-patokan,

kumpulan peraturan, dan ketetapan, entah lesan maupun tertulis, tentang

bagaimana manusia harus hidup dan bertindak agar ia menjadi manusia yang baik

(Franz Magnis, 1988 : 14). Anilisis isi naskah Serat Partadewa ini difokuskan

pada analisis ajaran moral dan etika khususnya yang berlaku dalam masyarakat

Jawa. Dasar pemahaman yang digunakan dalam pembahasan isi teks Serat

Partadewa ini tidak lepas dari intepretasi peneliti. Ajaran dalam Serat

Partadewa yang dikupas yaitu: ajaran kasih sayang, ajaran pasrah, narima dan

sabar, ajaran berprihatin.

1. Ajaran Kasih Sayang

Nilai kekasihsayangan sejati menduduki tempat penting dalam kehidupan

manusia. Manusia adalah makluk Tuhan yang sudah ditakdirkan hidup di dunia

ini tidak dapat hidup menyendiri jauh dari orang lain. Sebagai makhluk sosial

yang memiliki kelemahan dan keterbatasan, tidak mungkin dapat melangsungkan,

mempertahankan, dan mengembangkan hidupnya manakala manusia tidak

Page 322: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxvii

ccxxvii

menyatu dengan manusia lain juga dengan alam. Untuk bisa menyatu ini jelas

sekali diperlukan sifat kekasihsayangan.

Kekasihsayangan sejati adalah kekasihsayangan yang utuh, menyatu,

benar, suci, adil, dan seterusnya.Tuhan adalah yang Maha Pengasih dan Maha

Penyayang, hal ini di buktikan oleh tindakan Tuhan dalam memberi kebutuhan

hidup kepada semua makhluk-Nya. Oleh karena itu, untuk menjadi manusia

pengasih dan penyayang manusia harus meniru sifat kemahakasihsayangan Tuhan

melalui jalan pengetahuan, tindakan, kebaktian, dan dengan jalan mencontoh sifat

kekasihsayangan para utusan Tuhan, para malaikat, para hamba Tuhan yang

terpercaya dan terkasih. Nilai kekasihsayangan sejati apabila dikaitkan dengan

nilai kemanusiaan dapat dijabarkan menjadi (1) Sikap peka mengerti, tanggap,

simpati atas kesulitan-kesulitan dan masalah manusia. (2) Sikap tenggang rasa

dan sabar atas kebodohan, kelemahan, dan kekurangan manusia. (3) sikap suka

memberi kelonggaran, keringanan, kesempatan, maaf, dan pengampunan kepada

yang bersalah. (4) Sikap suka memberi jalan keluar kepada yang sedang kesulitan,

meringankan beban kepada yang susah, memberi kebutuhan hidup bagi yang

sedang kekurangan, merawat kepada yang sedang sakit, memberikan penerangan

kepada yang sedang dalam kegelapan, memberi pertolongan kepada yang sedang

dalam kesengsaraan, menjaga dan melindungi kepada yang sedang dalam bahaya.

( Hazim Amir, 1991 :165)

Cerita Partadewa dalam Serat Partadewa menampilkan tokoh utama

yaitu Batara Kamajaya, yang kemudian menyamar menjadi Partadewa untuk

menyelamatkan Pandawa. Dalam hal ini, tokoh Pandawa bukanlah tokoh utama

Page 323: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxviii

ccxxviii

karena tidak memiliki peran aktif, namun Pandawa dapat menggerakkan alur

cerita. Peran Pandawa dalam alur cerita ini menggerakkan peran Batara

Kamajaya, sehingga dari respon-respon Batara Kamajaya memunculkan suatu

perilaku moral tentang tanggung jawab sebagai makhluk sosial.

Dalam Serat Partadewa diceritakan Batara Kamajaya memutuskan pergi

bersama istrinya yaitu Batari Kamaratih menuju ke Amarta untuk menyelamatkan

Pandawa dari serangan musuh. Hal ini dapat dilihat dari kutipan di bawah ini:

Pupuh IX (Dhandhanggula) bait 36-37 :

36. Sang bathara angandika aris/ kaya paran wartane rinira/ têka jênak panunggune/ mukti anèng swarga gung/ siniwi mring pra widodari/ baya tan eling marang/ kang kari nèng dunung/ mokal yèn tan kawangwanga/ ing Cintakapura rinubiru dening/ raja têka ing sabrang//

37. Ing samêngko yayi sribupati/ lan sagotra ing Cintakapura/ sinimpên trêtib ênggone/ praptaning ratu mungsuh/ tan umiyat janma sawiji/ isi wadhah binerat/ têkan sato suwung/ umatur dayita dewa/…//

Pupuh X (Asmaradana) bait 1-5:

56. Paran karsaning sang yogi/ sirnane yayi paduka/ pangrêksane ing karaton/ angling Sang Hyang Kamajaya/ yayi ayo lan sira/ nganglangi ngiras têtunggu/ kadhaton Cintakapura//

57. Umangkat sang maharêksi/ kadi garudha manglayang/ alon-lonan ing lampahe/ ana kang jawata prapta/ kawangwang tanpa sangkan/ bagus cahyanya umancur/ jêjuluk Bathara Maya//

58. Hyang Tunggal ingkang sêsiwi/ mulane Bathara Maya/ prapta pitutur yêktine/ mring putra Hyang Kamajaya/ kulup dènage sira/ têtulunga mring arimu/ sang nata Cintakapura//

59. Siniya mring Kurupati/ nyuraya mring ratu sabrang/ karêpe kinarya tèdhèng/ tangkis dêdukaning dewa/ ing mêngko arinira/ sinimpên mring Hyang Maha Agung/ ngenaki tyasing durmala//

60. Umpama ora piningit/ kongsia têmpuhing aprang/ kêriga wong sabrang kabèh/ di margane sor ing aprang/ lare nêmpuh samodra/ sira salina jêjuluk/ arana Si Partadewa//

Terjemahan :

Pupuh IX (Dhandhanggula) bait 36-37 :

36. Sang batara berkata pelan ”Bagaimana beritanya adikmu (Arjuna) menjadi betah tinggal, merasakan kesenangan hidup di surga besar, dihadap oleh

Page 324: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxix

ccxxix

para bidadari, apakah tidak ingat kepada yang ditinggal ditempatnya? tidak mungkin kalau tidak tahu Cintakapura terkena ancaman dari ratu seberang.

37. Sekarang adikku sribupati dan sekeluarga di Cintakapura tersimpan dengan rapi, datangnya raja musuh tidak melihat satu makhlukpun, isi dan tempatnya dipersulit, sampai hewanpun tidak ada”, permaisuri dewa berkata …

Pupuh X (Asmaradana) bait 1-5 :

1. “Bagaimana keinginan sang resi sehingga hilangnya adik paduka dan bagaimana dengan penjagaan kerajaan?”. Sang Hyang Kamajaya berkata ”Adikku marilah dengan kamu mengelilingi sambil menjaga kerajaan Cintakapura”.

2. Berangkatlah sang maha resi bagaikan garuda terbang, perlahan-lahan jalannya, ada dewa datang kelihatan tanpa tahu asalnya, rupawan memancarkan cahaya, bernama Batara Maya.

3. Putra Hyang Tunggal yaitu Bathara Maya datang dan berkata kepada putranya Hyang Kamajaya,“Anakku segeralah kamu memberi pertolonngan kepada adikmu raja Cintakapura.

4. Dianiaya oleh Kurupati dengan minta bantuan dari ratu seberang, maksudnya dibuat tameng untuk menangkis kemarahan dewa, sekarang adikmu disembunyikan oleh Sang Maha Agung, hal ini menyenangkan hati penjahat.

5. Kalau tidak disembunyikan dan sampai terjadi peperangan, kekuatan orang seberang keluar semua akan mengakibatkan kalah perang. Diibaratkan sungai menyerang samudra, gantilah namamu menjadi Partadewa”.

Tindakan Batara Kamajaya menunjukkan sikap seorang dewa yang peka

mengerti, tanggap, dan simpati atas kesulitan-kesulitan dan dilema-dilema

manusia. Ia menyelamatkan Pandawa bukan hanya sekedar menolong saudara

tetapi suatu tindakan penyelamatan manusia dibumi, hal ini dikarenakan Pandawa

sebagai pakuning bumi, yaitu kiblat dari keutamaan. Dunia selalu membutuhkan

keberadaannya, kalau Pandawa hancur maka berimbas pada hilangnya keutamaan

dan keselamatan manusia dan dewa. Salah satu contohnya dapat dilihat dari

tindakan Arjuna membunuh Prabu Niwatakawaca yang menjadi musuh dewa.

Page 325: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxx

ccxxx

Niwatakawaca berarti manusia yang memakai baju zirah yang tak mungkin

tertembus peluru dan sulit terkalahkan, ia telah mendapat anugrah kekuatan batin

yang disebut aji gineng sukawedha, lalu kebal terhadap berbagai senjata. Aji

tersebut kemudian disalahgunakan oleh Niwatakawaca untuk menyerang

Kayangan dengan dalih merebut Dewi Supraba. Kekacauan kayangan akhirnya

dapat diredam setelah dewa mendapat bantuan Arjuna (Suwardi Endraswara : 75-

76). Arjuna mendapat anugrah untuk menjadi raja di Tejamaya sebagai

hadiahnya. Tindakan Arjuna yang menolong dewa dapat dilihat dari kutipan

pupuh X (Asmaradana) bait 39-40 sebagai berikut:

1. Besuk wong tuwanirèki/ mulih anggawa nugraha/ linuwih sajagad kabèh/ jêr dewanggung kapotangan/ mring ramanta Ki Parta/ unggahe sang yêksa prabu/ ngrabasa Endra Bawana//

2. Jawata anggung kalindhih/ yèn aja tinulungana/ mring wong tuwamu yêktine/ sida rusak Suralaya/ dêripun ing yaksendra/ ramanira kang mitulung/ mati Newatakawaca//

Terjemahan: 1. Besuk orang tuamu kembali dengan membawa anugrah yang

terbaik sejagad ini, karena dewa merasa berhutang budi kepada Arjuna. Naiknya raja raksasa menyerang Kahyangan Endrabawana.

2. Dewa selalu kalah, kalau tidak ada pertolongan dari orang tuamu Kahyangan Suralaya akan menjadi rusak oleh raja rakasasa. Ayahmu yang menolong dengan membunuh mati Newatakawaca.

Kesadaran Batara Kamajaya pada persoalan yang terjadi adalah kesadaran

akan tanggung jawabnya yang sudah terikat kasih sayang terhadap manusia dan

alam. Dalam hal ini ia harus menampilkan perilaku yang sesuai dengan etika dan

moral. Pada sisi lain ia harus berhadapan dengan penjahat yang mempunyai

kekuatan besar dan tidak mengenal kompromi. Keputusan Batara Kamajaya pergi

bukan karena ingin melakukan peperangan yang akan banyak menelan korban,

Page 326: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxxi

ccxxxi

tetapi pengharapan atau penyelesaian masalah yang segala sesuatunya berada pada

tempatnya dengan tepat. Tindakan ini bukan saja sekedar untuk mencari jawaban

bagaimana seharusnya hidup tetapi tentang perilaku yang dapat

dipertanggungjawabkan secara akal budi agar tercipta ketenangan, keselarasan,

keharmonisan dan sekaligus mencegah pertentangan-pertentangan atau konflik

dalam kehidupan.

Partadewa selalu mengedepankan cara damai dalam menghadapi setiap

musuh yang datang ke Amarta.. Ia selalu menginternalisasikan perlawanan

terhadap konfrontasi terbuka walaupun akhirnya juga terjadi konflik. Hal ini

tampak ketika Adipati Karna, Patih Sengkuni dan Kurawa datang ke Amarta.

Partadewa tahu bahwa kedatangan Adipati Karna, Patih Sengkuni dan Kurawa

untuk membunuhnya karena berani melindungi Negara Amarta, tetapi Partadewa

berusaha untuk menerima kedatangannya dengan tidak menghilangkan rasa

hormat dan santun, harapannya agar tidak terjadi konflik. Hal ini dapat dilihat

pada kutipan pupuh XVII (Pucung) bait 9-21 di bawah ini:

9. Bambang Partadewa mêndhak lon umatur/ nêdha carakendra/ paduka manjing puri/ kula ingkang nglêladosi ing paduka//

10. Sribupati Karna bêngis ngandika sru/ apa sira ingkang/ jênêng Partadewa rêsi/ gya umatur tan kalih naming kawula//

11. Nama Partadewa mung kawula tuhu/ miwah kang Pandhawa/ yêkti tan liya kang abdi/ ingkang rusak kang rinusak mung kawula//

12. Adipati Karna mèsêm nolih pungkur/ angling mring kang paman/ nêdha paman dika pikir/ punapi ta wontên wong angrangkêp karya//

13. Gèbès-gèbès kyana patih lon umatur/ bêbasan ngalêntar/ bok gih sampun dipungalih/ gya tumuntên dhawuhna kang pangandika//

14. Partadewa ngrumiyini manabda rum/ bok inggih sumangga/ lajêng umanjing jro puri/ ing sakarsa supadi nuntên kalakyan//

15. Sigra wau wus manjing pura wong agung/ tata dènnya lênggah/ atembok parêkan cèthi/ ingkang samya ngrakit samya ajuning sugata//

16. Ingkang rasa sêgêr lêgi myang rum-arum/ Sang Narpati Karna/ durung nganti dèncarani/ ting karompyang Kurawa dènira nadhah//

Page 327: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxxii

ccxxxii

17. Partadewa alon panêmbramanipun/ dhuh sang adipatya/ kawula atur basuki/ duk nèng praja ing marga praptèng wusana//

18. Anauri Karna mring atmaja wiku/ ya Ki Partadewa/ bangêt panarima mami/ ingsun malês pambagya marang ing sira//

19. Hèh Ki Partadewa ing karya sun cancut/ wit ing praptaningwang/ dinuta ing sribupati/ amaringakên sabda pangèstu mring sira//

20. Gya andhêku wiku putra lon umatur/ sabdaning rayinta/ asih pama ing basuki/ sakalangkung kapundhi kalingga murda//

21. Mung mênawi wontên karsa kang mrih ayu/ Narapati Karna/ pangandikanira bêngis/…//

Terjemahan 9. Bambang Partadewa merendahkan bahunya dan berkataa pelan,“Silahkan

makan seperti halnya raja, paduka masuk pura, saya yang melayani paduka”.

10. Adipati Karna berkata dengan nada keras,”Apa kamu yang bernama Partadewa?”. Partadewa segera menjawab,” Tidak ada dua hanya hamba.

11. Yang bernama nama Partadewa adalah saya, dengan Pandawa tidak ada bedanya, yang rusak dan dirusak hanya hamba”.

12. Adipati Karna tersenyum dan menoleh kebelakang menatap pamannya,”Coba paman pikirkan, apa ada orang yang merangkap-rangkap”.

13. Sambil menggelengkan kepala Kyana Patih berkata pelan,”Itu hanya berkata sembarangan, jangan dipikirkan, segera katakan maksud kita”.

14. Partadewa mendahului berkata,”Silahkan untuk masuk kraton, saya mengharap agar segera berjalan”.

15. Adipati Karna segera masuk kraton, duduk dengan rapi, dikelilingi oleh para abdi perempuan yang menata hidangan.

16. Yang rasanya segar dan wangi-wangi, Sang Adipati Karna belum sampai dipersilahkan, Kurawa mendahului makan.

17. Partadewa berkata pelan,”Dhuh sang adipati, hamba mengucapkan selamat, mulai dari negara, diperjalanan dan akhirnya sampai disini”.

18. Adipati Karna menjawab kepada Partadewa,”Ya Ki Partadewa saya terima dan saya membalas selamat kepada kamu.

19. Hai Ki Partadewa! aku ingin segera menyampaikan maksud kedatanganku, aku diutus oleh sang raja memberikan salam dan restu kepada kamu”.

20. Partadewa segera merendah dan berkata pelan,”Sabda adik paduka karena cinta dan keselamatan, saya terima di atas kepala

21. Hanya kalau ada keinginan baik”. Adipati Karna berkata keras…

Kesediaan Batara Kamajaya menjaga Negara Amarta sampai dengan

kembalinya Pandawa termasuk Arjuna, dan Kresna, Baladewa serta Sembadra

Page 328: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxxiii

ccxxxiii

secara implisit menunjukkan suatu tindakan moral sebagai tanggung jawabnya

dan merupakan akhir penyelesaian suatu masalah yang dihadapi Pandawa.

Manusia memang amat sulit untuk menjadi pengasih dan penyayang, hal

ini karena pada dasarnya manusia memiliki nafsu-nafsu rendah dan kelemahan-

kelemahan pribadi, bila tidak dituntun oleh kebenaran cenderung memiliki kasih

sayang yang keliru dan bertindak aniaya terhadap manusia lain. Dalam Serat

Partadewa kekasihsayangan yang keliru tampak pada tindakan Adipati

Destrarastra kepada anaknya yaitu para Kurawa. Ia selalu ingin membahagiakan

anak-anaknya tetapi jalan yang ditempuhnya adalah jalan yang salah. Ia menyuruh

Duryudana untuk mempertahankan tahta yang direbut dari saudara sepupunya

yaitu Pandawa, bahkan menyuruh untuk membunuhnya karena Pandawa dianggap

akan mengganggu kejayaan Kurawa, hal ini dapat dilihat dari kutipan pupuh I

(Asmaradana) bait 10-13 di bawah ini:

10. Arimu Si Pandhusiwi/ mungguha lakuning barat/ sangsaya lèh turus gêdhe/ tumrap ulading dahana/tan sirêp dening tirta/ layak bae wong bêbruwun/ pangudine pasthi harda//

11. Ngumpulna para maharsi/ nanging pratingkah dènsamar/ mungna kang piniji bae/ bisa tumuwuh ing sêdya/ kalakon têka puja/ yèn rosa purwaning kayun/ mêtu têka sayêmbara//

12. Tanpa karya ing pamulih/ mijila ing sayêmbara/ têmah rame wêkasane/ ki prabu sira mijia/ mring paman ing Talkandha/ Sapwani sang mahawiku/ lan si adhi Sokalima//

13. Purihên nungku sêmèdi/ supaya dewa paringa/ nugraha gung mring siranggèr/ rupane ingkang nugraha/ wong kang saguh nyirnakna/ kamladeyaning prajamu/ bangên saparoning praja//

Terjemahan:

10. Adikmu Pandawa dibaratkan jalannya angin, lama-kelamaan semakin besar, ibarat nyalanya api tidak akan padam oleh air, seperti halnya orang yang senang menghabiskan kekayaan orang lain, keinginannya hanya memburu nafsu.

Page 329: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxxiv

ccxxxiv

11. Kumpulkan para resi tetapi lakukanlah dengan rahasia, hanya yang pilihan saja, yang bisa melaksanakan keinginanmu, terlaksana dengan laku doa, kalau kuat yang diinginkan, dengan jalan sayembara.

12. Bila tanpa balasan sebagai hadiah dalam sayembara itu, akan menyebabkan ramai dikemudian hari. Sang prabu segeralah memerintahkan kepada paman di Talkanda, Resi Sapwani, dan adikku di Sokalima.

13. Supaya bersamadi agar dewa memberi anugrah besar kepadamu yang berwujud orang yang sanggup membunuh saudaramu yang akan merusak negara, berilah dia setengah dari negaramu sebagai hadiah.

2. Ajaran Pasrah, Narima dan Sabar

Manusia sebagai makhluk sosial selalu menghadapi masalah dalam

kehidupannya. Masalah-masalah yang dihadapi manusia kadang menyesatkan,

maka dalam menyelesaikan suatu masalah dalam kehidupan manusia harus dapat

mengembangkan sikap pasrah, narima dan sabar.

Pasrah adalah berserah diri kepada Tuhan. Sikap pasrah terhadap takdir

adalah pandangan terhadap sikap teosentris, yaitu sikap yang berdasarkan

pandangan bahwa Tuhan adalah pusat kehidupan. Semua tingkah laku disesuaikan

dengan kehendak Tuhan. Seseorang yang teosentris selalu menerima nasibnya

dengan senang hati, sebab ia berpendapat bahwa nasib baik maupun nasib buruk

yang diterimanya berasal dari Tuhan dan Tuhan selalu berkehendak baik. Sikap

pasrah harus disertai dengan rasa sumarah kepada Tuhan. Jika manusia berjuang

mati-matian, ternyata Tuhan menghendaki lain, manusia harus menyadarinya.

Manusia hanya bisa berupaya, sedangkan kepastianya di tangan Tuhan (Suwardi

Endraswra, 2003 : 101-102).

Page 330: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxxv

ccxxxv

Narima adalah merasa puas dengan nasibnya, tidak memberontak,

menerima dengan rasa terima kasih. Sikap narima, tidak berarti harus diam saja,

pasif dan menunggu bola tanpa usaha. Namun, dalam segala upaya kehidupan

harus selalu berusaha keras, lalu bersandar ke hubungan vertikal. Kalau sudah

berusaha sekuat tenaga, Tuhan akan mengubah nasib atau belum, semuanya hak

Tuhan. Narima banyak pengaruhnya terhadap ketentraman hati. Narima berarti

tidak menginginkan milik orang lain, serta tidak iri hati dengan kebahagiaan orang

lain. Orang yang narima dapat dikatakan orang yang bersyukur kepada Tuhan

(Budiono Herusatoto, 2003 : 73).

Sabar adalah kuat terhadap suatu cobaan akan tetapi bukan berarti putus asa

dalam menghadapi segala cobaan hidup yang menimpa dirinya, melainkan orang

yang kuat imannya dan luas pengetahuanya serta tidak sempit pengetahuaanya.

Jadi orang yang mempunyai sikap sabar mempunyai hati yang lapang, tidak

menyakiti atau merugikan orang lain dengan segala hal yang dilakukan. Orang

yang rela hati berserah diri dan menerima dengan senang hati sudah bersikap

sabar, ia akan menjadi berhati-hati, karena sudah menjadi bijaksana karena

pengalamannya.

Dalam naskah Serat Partadewa ajaran untuk pasrah, narima dan sabar

terdapat pada nasehat Partadewa kepada Gathutkaca dan Abimanyu yang bersedih

atas hilangnya orang tua mereka tanpa pamit. Partadewa memberi nasihat bahwa

hilangnya orang tua mereka bukan hal yang semestinya terjadi, tetapi itu

merupakan keajaiban dari Tuhan. Untuk itu keduanya diminta untuk pasrah dan

Page 331: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxxvi

ccxxxvi

narima kepada kehendak Tuhan serta bersabar dalam menghadapi masalah

tersebut, karena Tuhan selalu berkehendak baik. Nasihat Partadewa tersebut

terdapat pada kutipan di bawah ini :

Pupuh X (Asmaradana), bait 45 :

45. Ing pêpêsthèn dènkawruhi/ sumingkir barang jubriya/ gêdhe sabar panrimane/ marga gèr wong tuwanira/ durung pêdhot subrata/ anglêluri marang kang wus/ kang tèki ing Saptarêngga//

Pupuh XI (Kinanthi), bait 1-5 :

1. Lir nalika sira ngrungu/ ana parangmuka nêkani/ ngrabasa Cintakapura/ kongsi kèngsêr wakira aji/ sêpira sumuking driya/ sêsêg napas tumpang tindhih//

2. Sêpira kèhe kang mungsuh/ pama gunging jalanidhi/ ardhaning alun lumembak/ tan wêgah sira ngêbyuri/ layak sun tan maidoa/ trêsnane duwe sudarmi//

3. Bantêr kawanèning kalbu/ tan nawa panasing gêni/ ing kwanèn lir sadaya/ daya alirua kêris/ têkèng don tan tuk landhêsan/ sêpira cuwaning ati//

4. Bedaning warta lan wujud/ kanyataane bingungi/ prayoga winaspadakna/ kang kadya sira kawruhi/ yèn wis manjing ing panyipta/ ing dêduga wus kapusthi//

5. Pinandêng ingkang kapanduk/ lêlakon ingkang kadyèki/ anèng elok mokal-mokal/ dudu panggawèning janmi/ tan kêna yèn ginuyua/ mung kari narimèng takdir//

Terjemahan :

Pupuh X (Asmaradana), bait 45 :

45. Takdir harus dipahami dengan menyingkirkan rasa curiga, mau bersabar dan mau menerima, karena orang tuamu belum selesai bertapa, mengikuti jejak yang telah dilakukan para leluhur yang ahli bertapa di Saptarengga

Pupuh XI (Kinanthi), bait 1-5 :

1. Ketika kamu mendengar ada musuh datang menyerang Cintakapura, sampai pamanmu kalah dan pergi, seberapa geramnya hati, sesak napas sampai tumpang tindih.

2. Seberapa banyaknya musuh, diumpamakan besarnya lautan dan gunung ombak yang bergerak tetapi tidak bisa kamu masuki, itu sudah selayaknya, aku tidak meremehkan karena cintamu kepada orang tua.

Page 332: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxxvii

ccxxxvii

3. Besar keberanian hati bagaikan tidak bisa memadamkan panasnya api, semua keberanian diibaratkan kekuatan keris, sampai waktunya menusuk tetapi tidak ada yang bisa ditusuk, betapa kecewanya hati.

4. Perbedaan antara berita dan kenyataan membingungkan, lebih baik kamu perhatikan yang kamu lihat, kalau sudah masuk dalam angan-anganmu dan ditangkap dalam gagasan.

5. Dilihat yang sebenarnya terjadi, keadaan yang seperti ini aneh tidak masuk akal, bukan karena perbuatan orang, tidak bisa ditertawakan hanya tinggal menerima takdir.

Selain cerita di atas, ajaran pasrah, narima dan sabar juga terdapat pada

nasehat Prabu Baladewa kepada Setyaboma, Rukmini dan Jembawati yang sedang

kalut karena ditinggal oleh Prabu Kresna tanpa pamit, yaitu pada pupuh XIII

(Sinom) bait 25-26 :

25. Inguni jêng srinarendra/ kang lagya migêning dasih/ wanti-wanti ing pamulang mring sira kalawan mami/ dènsabar barang budi/ lan têguh sabarang wuwus/ panyimparing kagetan/ pikukuhing wong dumadi/ ing samêngko wong têlu barêng anyandhang//

26. Marma yayi dènnarima/ mring hyang misesa kami/ sêranane ing panrima/ saranta lan naya manis/ barang wêtuning budi/ kudu sarèh ing panêguh/ kang mêlêng ing pamawas/ iku margining patitis/ ywa sinêngguh ingsun mêmulang ing sira//

Terjemahan:

25. Dahulu sang raja yang baru bersedih hati, berkali-kali dalam memberi nasehat kepada kamu dan aku, agar bersabar dalam berpikir dan teguh dalam semua ucapan. Membuang rasa cepat terkejut itulah pedoman orang hidup, sekarang orang tiga sama-sama mengalaminya.

26. Oleh karena itu adikku, supaya narima kepada Yang Maha Kuasa. Syarat untuk narima adalah bersabar dan berbuat baik. Semua hasil pemikiran harus sabar dalam memutuskan, memperhatikan dengan sunguh-sungguh semua gagasan, itulah cara agar bisa tepat dan akurat. Jangan dianggap aku mengajari kamu.

Dari cuplikan cerita di atas dapat diambil suatu nilai bahwa manungsa

amung saderma (manusia memang hanya melaksanakan yang sudah ditakdirkan).

Untuk itu manusia diharapkan dapat bersikap pasrah, sabar dan narima dalam

Page 333: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxxviii

ccxxxviii

menghadapi suatu masalah sesulit apapun, percaya pada nasib sendiri, dan

berterima kasih kepada Tuhan karena ada kepuasan dalam memenuhi apa yang

menjadi bagiannya dengan kesadaran bahwa semuanya telah ditetapkan. Orang

harus mengikuti rel dari takdirnya, yang betapa pun tidak dapat dihindari. Ini tidak

berarti bahwa orang tidak harus mencapai yang sebaik-baiknya, sebab orang

hanya dapat mengetahui hasil dan nasibnya akibat dari perbuatan-perbuatannya.

3. Ajaran Berprihatin

Kata prihatin apabila dilihat secara lugas mempunyai makna yaitu, suatu

cara ritual yang dilakukan oleh seseorang untuk mencapai sebuah tujuan yang

dicita-citakan. Dalam arti luas prihatin dapat dikatakan menahan sesuatu dengan

tujuan dan harapannya.

Hal mendasar dalam pemikiran orang Jawa adalah membangun sikap batin

yang sesuai, tetapi segi lahiriah manusia melukiskan kekacauan dan mengikatnya

pada dunia materi, maka dapat menjadi hambatan. Oleh karena itu untuk

mengatasinya adalah dengan mencegah bahaya yang disebabkan oleh kebutuhan

segi lahiriah tersebut antara lain hawa nafsu dan pamrih (Maria A. Sardjono, 1992

: 19).

Sikap prihatin yang paling utama dan dianjurkan adalah mengurangi makan

dan tidur. Sikap mengurangi makan dan tidur bertujuan untuk mengurangi

gangguan hawa nafsu pada sikap batin yang mengutamakan kesadaran

penguasaan diri, sehingga sikap ini bermanfaat untuk mengendalikan diri dari

nafsu jahat (Subagyo Sastrawardoyo dalam Sulastin Sutrisna,1985). Dalam Serat

Page 334: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxxxix

ccxxxix

Partadewa hal ini dapat dilihat dari kutipan pupuh X (Asmaradana), bait 44.

berikut ini :

44. Dalaning guna myang sekti/ mung kêrêp matèni badan/ cêgah suka sapadhane/ anyimpar boja lan nendra/ sukaning aji jaya/ marga kawiryan pan kudu/ andhap asor wani ngalah//

Terjemahan :

44. Jalan untuk menjadi pandai dan sakti yaitu dengan sering mengendalikan badan, mencegah kesenangan, dan mengurangi makan serta tidur. Dengan itu maka akan mempeoleh kesaktian dan jalan menjadi mulia harus berani rendah hati dan mau mengalah.

Nilai yang dipetik dari kutipan bait di atas adalah agar seseorang mau

menahan hawa nafsu yang berkecamuk, mencegah kesenangan dan mengurangi

makan serta tidur. Dengan cara itu orang akan banyak dikaruniai ilmu, kelebihan

yang melampaui kodrat dan kemuliaan hidup.

BAB V

PENUTUP

Berdasarkan pembahasan yang telah dilakukan, maka pada akhir

penelitian ini dapat ditarik kesimpulan dan saran sebagai berikut :

Kesimpulan

Berdasarkan inventarisasi naskah Serat Partadewa ditemukan enam

naskah yang berada di wilayah Surakarta dan Yogyakarta. Keenam naskah

tersebut setelah diteliti lebih lanjut dua naskah diantaranya dieliminasi. Dengan

demikian, ada empat naskah yang diteliti lebih lanjut. Kempat naskah yang

berhasil diinventarisasi oleh penulis ternyata disamping menunjukkan persamaan-

Page 335: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxl

ccxl

persamaan juga menunjukkan adanya perbedaan-perbedaan. Berdasarkan

perbandingan umur naskah, jumlah dan urutan bait, perbandingan bacaan, serta

perbandingan keadaan naskah. Akhirnya ditentukan satu naskah, yaitu naskah A

dengan nomor katalog 808.543.Kus. koleksi perpustakaan Museum Radyapustaka

Surakarta dijadikan sebagai teks dasar dalam suntingan teks. Bacaan pertama yang

digunakan adalah bacaan dari teks dasar, sedangkan ketiga naskah lainnya

dijadikan sebagai pendukung. Varian ketiga naskah lainnya dicatat dalam aparat

kritik. Dengan demikian suntingan teks dalam penelitian ini merupakan naskah

yang dianggap paling bersih dari kesalahan.

Ajaran moral yang terdapat pada Serat Partadewa yaitu ajaran kasih

sayang. Manusia yang ditakdirkan tidak bisa hidup tanpa orang lain harus saling

menyayangi dan mengasihi. Hal ini diharapkan untuk selalu dipelihara sebagai

sikap budi pekerti untuk menyatu dalam kehendak dan niat kebersamaan untuk

menjalankan tugas berat manusia, sehingga membuat hidup manusia menjadi

tentram, serasi, dan harmonis. Selain itu terdapat ajaran untuk bersikap pasrah,

narima dan sabar dalam menghadapi segala permasalahan agar dapat menerima

hidup apa adanya seperti yang diberikan Tuhan kepada manusia. Hal ini tidak

berarti bahwa manusia pasrah begitu saja akan tetapi harus ada usaha untuk maju.

Ajaran untuk prihatin, menekankan pada pencegahan kesenangan dan mengurangi

makan serta tidur, dengan cara itu orang akan banyak dikaruniai ilmu, kelebihan

yang melampaui kodrat dan kemuliaan hidup.

Saran-Saran

Penanganan awal yang telah dilakukan terhadap Serat Partadewa dalam

penelitian ini adalah secara filologis, sehingga telah dihasilkan edisi kritik

naskah. Selanjutnya perlu tindak lanjut dan kerjasama dengan pihak terkait

Page 336: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxli

ccxli

untuk mempublikasikan teks Serat Partadewa dalam bentuk terbitan agar

teks itu mudah dibaca, dipahami, serta dinikmati oleh masyarakat luas.

Naskah Serat Partadewa sebagai salah satu karya sastra lama yang di dalamnya

mengandung nilai-nilai luhur budaya, masih sangat memerlukan perhatian

dan penanganan. Oleh karena itu merupakan kewajiban bagi para

cendekiawan, khususnya para filolog untuk ikut menyelamatkan,

melestarikan, meneliti, mendayagunakan dan menyebarluaskan. Sehingga

dapat dijadikan tambahan wawasan dan pengembangan ilmu yang berguna

bagi masyarakat luas.

Page 337: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxlii

ccxlii

DAFTAR PUSTAKA

A. Manuskrip/ Tulisan Tangan (Data Penelitian)

Anonim, 1872, Serat Partadewa. Surakarta.

………., 1894, Serat Partadewa. Surakarta.

………., 1931, Serat Partadewa. Surakarta.

………., tt, Serat Partadewa. Surakarta.

B. Buku Cetak

Achadiati Ikram (tt). Beberapa Metode Kritik dan Edisi Naskah.

Attar Semi. 1993. Metodologi Penelitian Sastra. Bandung : Angkasa.

Behrend, TE,. 1990. Katalog Induk Naskah-Naskah Nusantara Jilid 1.

Museum Sonobudoyo Yogyakarta, Jakarta: Djambatan.

Behrend, TE., Titik Pudjiastuti. 1997. Katalog Induk Naskah-naskah

Nusantara Jilid 3. Jakarta: Fakultas Sastra Universitas Indonesia.

Budiono Herusatoto. 2003. Simbolisme dalam Budaya Jawa. Yoyakarta:

Hanindita.

Darusuprapta. 1984. Naskah-Naskah Nusantara Beberapa Gagasan

Penanganannya. Yogyakarta: Javanologi.

Edi S. Ekadjati, 1980. Cara Kerja Filologi (Bahan Penataran di Unej).

Bandung.

Edi Subroto dkk. 1994. Pedoman Skipsi Fakultas Sastra. Universitas Sebelas

Maret Surakarta

Page 338: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxliii

ccxliii

Edward Djamaris. 1977. “Filologi dan Cara Kerja Penelitian Filologi” dalam

Bahasa dan Sastra Tahun III No. 1. Jakarta: Pusat Pembinaan dan

Pengembangan Bahasa.

……………………..1991. Tambo Minangkabau. Jakarta: Balai Pustaka.

…………………… (tt) Metode Penelitian. Jakarta: Pusat Pembinaan dan

Pengembangan Bahasa.

Emuch Hermansoemantri. 1986. Identifikasi Naskah. Bandung : Fakultas Sastra

Universitas Padjajaran.

Fran Magnis Suseno. 1983. Etika Jawa dalam Tantangan Bunga Rampai.

Yogyakarta :Yayasan Kanisius.

…………………….. 1991. Wayang dan Panggilan Manusia. Jakarta: PT. PAL

Indonesia. Gramedia Pustaka Utama.

Girarded, Nikolaus, 1983. Descriptive Catalogue of the Javanese Manuscripts

and Printed Books in The Main Libraries of Surakarta and

Yogyakarta. Weisbadan: Franz Steiner Verslag GMBH.

Haryati Soebadio. 1975. “Penelitian Naskah Lama Indonesia” dalam Buletin

Yaperna No. 7 Tahun II. Jakarta: Yayasan Perpustakaan Nasional.

Hasim Amir. 1997. Nilai-Nilai Etis dalam Wayang. Jakarta : Pustaka Sinar

Harapan.

K. Florida, Nancy. 2000. a Javanese Literature in Surakarta Manuskripts.,

Volume 1. Manuscripts of The Kasunanan Palace. Ithaca New York:

Cornell University.

Page 339: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxliv

ccxliv

……………………. 2000. b. Javanese Literature in Surakarta Manuscripts,

Volume 2. Manuscripts of The Mangkunegaran Palace. Ithaca New

York: Cornell University.

Kartini-Kartono. 1976. Pengantar Metodologi Research. Bandung: Alumni.

Maria A. Sarjono. 1992, Paham Jawa. Jakarta: Pustaka Sinar Harapan.

Niels Mulder. 1984. Pribadi dan Masyarakat di Jawa. Seri Budi No. 3. Jakarta :

Sinar Harapan.

Pigeaud, Th. G. Th. 1967-1970. Literature of Java, Calatologue Raissone of

the Javanese Manuscripts in the library of the University of Leiden

andOther Public Collection in the Netherland 3 Vol. The

Hague:Maartinus Nijhoff.

S. Prawiroatmojo. 1981. Bausastra Jawa-Indonesia. Jakarta: Gunung Agung.

…………………..1985. Pengantar Teori Filologi. Jakarta: Pusat Pembinaan dan

Pengembangan Bahasa.

Siti Baroroh Baried, dkk. 1987. Kamus Istilah Filologi. Yogyakarta: Fakultas

Sastra UGM.

…………………..1994. Pengantar Teori Filologi. Yogyakarta: Fakultas Sastra

UGM.

Sri Mulyono. 1982. Wayang Asal-usul, Filsafat dan Masa Depannya. Jakarta:

Gunung Agung.

Soedarsana,. 1985. Keadaan dan Perkembangan Bahasa Sastra, Etika, Tata

Krama dan Seni Pertunjukan Jawa, Bali, Sunda. Yogyakarta :

Javanologi.

Page 340: SERAT PARTADEWA - core.ac.uk · Urip kudu duwe kapitayan, mula goleka sangu kanggo mêmanising pati, aja kagubêl rosaning rasa samar lan aja wêdi nantang kahanan nadyan akèh pacoban,

ccxlv

ccxlv

Sudaryanto. 1992. “Pedoman Umum Ejaan Bahasa Jawa Yang

Disempurnakan” dalam Tata Bahasa Baku Bahasa Jawa. Yogyakarta

: Duta Wacana University perss.

Sulastin Sutrisno. 1985. Bahasa Sastra Budaya. Yogyakarta : Gajah Mada

University Perss.

Suwardi Endraswara. 2003. Budi Pekerti dalam Budaya Jawa. Yogyakarata:

Hanindita Graha Widya.

Winarno Surahmad. 1975. Dasar-Dasar Teknik Research. Bandung: Transito.

W.J.S. Poerwadarminta. 1939. Baoesastra Djawa. Batavia Groningen: J.B.

Wolter’s Uitgevers Maatschappij.

………………………… 1976. Kamus Umum Bahasa Indonesia. Jakarta: Balai

Pustaka.

W. Poespoprodjo. 1999. Filsafat Moral Kesusilaan dalam Teori dan Praktek.

Bandung: Remaja Karya.

C. Brosur

“Langkah Kerja Penelitian Filologi” (tt.) Jakarta: Masyarakat Pernaskahan

Nusantara dan Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa.