PENGOLAHAN BENIH

(SEED PROCESSING)

TUJUAN

• Mempertahankan mutu benih yang dicapai pada

saat panen.

• Menekan laju deteriorasi (kemunduran/

penurunan mutu) benih selama proses

pengolahan benih berlangsung.

KEGIATAN

1. Pemanenan

2. Pengeringan

3. Pembersihan dan pemilahan

4. Perlakuan/perawatan benih

5. Pengemasan

6.Penyimpanan

7. Pengujian

1. PEMANENAN

Panen biji = Panen buah

Waktu panen : berdasarkan kemasakan buah

• Masak Morfologis : keadaan saat benih mencapaikesempurnaan struktur. Struktur embrio, kulitbenih, dan kotiledon atau endosperm

• Masak Fisiologis : keadaan saat benih mencapaimasak fisiologis yang ditandai dengan vigor danviabilitas benih maksimal, serta bobot keringmaksimal

1. PEMANENAN

INDIKATOR KRITERIA

VISUAL ▪Berdasarkan perubahan warna, ukuran dll

▪Sangat subyektif (keterbatasan indera manusia)

FISIK ▪Mudah/tidaknya buah terlepas dari tangkai

buah

▪Uji ketegaran buah (penetrometer)

FISIOLOGIS ▪Laju respirasi

▪Sangat baik diterapkan pada komoditas yang

bersifat klimakterik (kurang cocok pada

komoditas yang non klimakterik)

▪Saat komoditas mencapai masak fisiologis,

respirasinya mencapai klimakterik (paling tinggi)

1. PEMANENAN

INDIKATOR KRITERIA

ANALISIS KIMIA ▪kandungan zat padat terlarut, kandungan asam, kandungan pati, kandungan gula

▪ lebih obyektif daripada visual, karena terukur▪dasar: terjadinya perubahan biokimia selama

proses pemasakan buah▪Perubahan yang sering terjadi: pati menjadi

gula, menurunnya kadar asam, meningkatnyazat padat terlarut

KOMPUTASI ▪dihitung: jumlah dari suhu rata-rata harianselama satu siklus hidup tanaman (derajad hari) mulai dari penanaman sampai masak fisiologis

▪Dasarnya: adanya korelasi positif antara suhulingkungan dengan pertumbuhan tanaman

1. PEMANENAN

Keuntungan Kerugian

•Benih belum mengalami

kemunduran (deteriorasi)

•Viabilitas dan vigor benih

maksimum

•Menghemat waktu dan

mengurangi kehilangan

benih di lahan

•Perkecambahan benih di

lapang dapat dihindari

• Kadar air benih masih

tinggi (50-60%)

• Rentan terhadap

kerusakan mekanis saat

panen

Bila dipanen saat fisiologis

1. PEMANENAN

• Buah klimakterik: buah yang mengalami lonjakanrespirasi dan produksi etilen setelah dipanen. Perlu pemeraman untuk masak.

Contoh: ………

• Buah non klimakterik: buah yang tidakmengalami lonjakan respirasi maupun etilensehingga harus dipanen pada saat matang utuh

Contoh: ………

1. PEMANENAN

TEKNIK

➢ Tanaman dipotong dan atau dibiarkan kering di

lahan

• Memungkinkan tanaman mengalami pemasakan

lebih lanjut sebelum perontokan

• Keuntungan: untuk tanaman yang berbunga dan

membentuk benih dengan periode yang lama

• Kerugian: resiko benih rontok dan berkecambah

di lapangan tinggi

1. PEMANENAN

TEKNIK

➢ Benih dipanen dan segera dipisahkan dan

dikeluarkan dari lahan

• Waktu lebih cepat dan tenaga kerja pemanenan

lebih sedikit

EKSTRAKSI BIJI/BENIH

• Harus dilakukan karena :

✓Buah berisi benih yang banyak

✓Bagian-bagian buah mengandung inhibitor

yang dapat menghambat perkecambahan

(coumarin pd tomat)

• Metode ekstraksi ditentukan oleh tipe buah :

✓Tipe buah kering (dry fruit)

✓Tipe buah basah (fleshy fruit)

EKSTRAKSI BIJI/BENIH

EKSTRAKSI BIJI/BENIH

BUAH BASAH

• Buah yang mengandung juice dan pulp dapat

mengalami proses fermentasi segera setelah

panen (Cotoh: biji cacao).

• Dilakukan dengan penghilangan daging buah

(depulping) untuk mencegah penurunan

viabilitas benih dan infestasi mikroorganisme

EKSTRAKSI BIJI/BENIH

EKSTRAKSI BENIH

BUAH KERING

• Buah akan membuka dengan sendirinya

apabila dikeringkan terutama jika buah

tersebut dipetik saat masak yang tepat.

• Dilakukan dengan perontokkan (treshing)

secara manual atau dengan mesin khusus.

2. PENGERINGAN

Tujuan:

Mengurangi kadar air benih sehingga:

✓ aman untuk diproses lebih lanjut

✓ terhindar dari kerusakan

✓ tidak berkecambah dalam penyimpanan.

2. PENGERINGAN

Kadar air benih memengaruhi viabilitas benih

✓Kadar air benih tinggi :

• laju respirasi tinggi sehingga cadanganmakanan dan energi cepat habis

• peka terhadap kerusakan oleh suhu tinggi

• peka terhadap serangan hama & penyakit

✓Kadar air benih rendah:

• beberapa benih tidak dapat berkecambah(mati)

2. PENGERINGAN

Pengaruh Kadar Air Terhadap Aktivitas Benih

KA benih Proses

> 45% Proses perkecambahan berlangsung

> 18% Respirasi sangat tinggi (baik respirasi benih

maupun mikroorganisme) sehingga akan

menyebabkan terjadinya pemanasan

12-14 % Jamur tumbuh pada permukaan dan di dalam

benih

8-9 % Kadar air aman untuk penyimpanan beberapa

jenis benih, sedikit atau tidak ada aktivitas

insekta

4-8% Aman untuk penyimpanan tertutup

2. PENGERINGAN

Jenis benih berkaitan dengan pengeringan benih

➢ Benih ortodoks

benih yang tahan terhadap pengeringan (tahandisimpan dalam kadar air benih rendah dansuhu rendah)

➢ Benih rekalsitran

benih yang tidak tahan terhadap pengeringan(tidak tahan simpan dengan kadar air benihrendah dan suhu rendah)

2. PENGERINGAN

Teknik:

• Penjemuran dengan sinar matahari

• Menggunakan mesin pengering (hembusan

udara panas)

2. PENGERINGAN

Hal yang harus diperhatikan dalam penjemuran:

▪ Lantai jemur/alas dalam kondisi bersih. Pastikan

tidak ada satupun benih yang tertinggal, untuk

menghindari kontaminasi.

▪ Tebal (tumpukan) maksimal benih

▪ Pembalikan secara hati-hati dan merata

(menghindari terjadi kerusakan kulit benih)

▪ Lama penjemuran tergantung kadar air awal dan

suhu udara saat penjemuran (kadar air dicek

secara berkala menggunakan moisture meter

atau dengan metode oven)

2. PENGERINGAN

Beberapa tipe mesin pengering:

• Tipe bin (bin drier)

✓Alat pengering berbentuk cerobong dan

dilengkapi dengan bak-bak pengering

• Tipe jalur (column drier)

✓Benih dengan ketebalan antara 20-40 cm

mengalir melewati ruang udara yang kering.

• Tipe ikat pinggang (belt drier)

✓Umumnya digunakan untuk pengeringan biji-

bijian pada suhu yang tinggi, bukan untuk benih

2. PENGERINGAN

Beberapa tipe mesin pengering :

• Tipe tong berputar (rotating drum drier):

✓ Benih diputar di dalam tong yang dilalui udara

panas atau kering, sehingga semua sisi benih

akan terkena udara pengering tersebut.

• Tipe ruang tertutup (absorber seed drier)

✓dilengkapi dengan dehumidifier yang akan

menyerap uap air dari benih, kemudian silica

gel tersebut dikeringkan pada suhu tinggi.

• Alat pengering infra red

2. PENGERINGAN

Suhu pengeringan dipengaruhi oleh :

• Jenis benih

✓ Benih sayuran pada umumnya membutuhkan

kadar air yang lebih rendah dibandingkan

dengan benih serealia.

• Kadar air awal pengeringan

✓ Benih dengan kadar air awal yang tinggi,

penurunan kadar air dengan cara diangin-

anginkan tanpa pemanasan

✓ Semakin tinggi kadar air awal benih, suhu yang

digunakan lebih rendah

• Kadar air akhir yang ingin dicapai

2. PENGERINGAN

Contoh suhu pengeringan

Jenis benih Kadar air awal (%) Suhu max (oC)

Gandum, Barley Di atas 24% 44

24% atau lebih rendah 49

Kubis-kubisan 18-20% 27

10-17% 38

Tropical grasses Di atas 18% 32

10-18% 37

Di bawah 10% 43

Kedelai 20% 40

Jagung (tongkol) 25-40% 35

Di bawah 25% 40

3. PEMBERSIHAN DAN PEMILAHAN

• Pembersihan : memisahkan calon benih dari

kotoran (tanah, daun dan batang) serta benih

hampa

• Pemilahan: mendapatkan keseragaman benih

dari sisi ukuran, bentuk maupun berat jenisnya.

3. PEMBERSIHAN DAN PEMILAHAN

• Performansi perkecambahan dipengaruhi oleh

ukuran benih

✓ Pemilahan benih berdasarkan ukuran benih

perlu dilakukan untuk menghasilkan bibit

yang muncul dan tumbuh seragam

✓ Ukuran benih yang sama memudahkan dalam

pemanenan menggunakan alat mekanis

3. PEMBERSIHAN DAN PEMILAHAN

• Pembersihan dapat dilakukan secara manual

dengan cara ditampi atau dengan menggunakan

peralatan seperti air screen cleaner.

• Beberapa alat pemilahan benih yang banyak

digunakan adalah:

✓ Indented cylinder (memisah berdasarkan

panjang benih)

✓Gravity table separator (memilah benih

berdasarkan berat jenisnya)

✓Precision grader (memilah benih berdasarkan

lebar benih)

3. PEMBERSIHAN DAN PEMILAHAN

No BJ benih (g/mL) DB (%) Vigor (%) Bobot 100 butir (g)

1. < 1,125 55,0 c 45,0 a 1,75 c

2. > 1,125 – 1,150 82,0 b 79,0 b 2,28 bc

3. > 1,150 – 1,175 96,5 a 86,0 a 2,48 b

4. > 1,175 – 1,200 97,5 a 86,5 a 2,64 a

5. > 1,200 99,5 a 88,5 a 2,70 a

Daya berkecambah & vigor benih dengan BJ

berbeda

4. PERLAKUAN BENIH

Alasan produsen benih melakukan seed treatment:

• Perlakuan tersebut dianjurkan

• Penggunaan benih yang diberi perlakuan

menguntungkan

• Benih yang diberi seed treatment lebih mudah

dijual

4. PERLAKUAN BENIH

Jenis seed treatment berdasarkan sifat dasar dan

maksud perlakuan:

1. Desinfeksi Benih

Bertujuan menghancurkan patogen yang telah

menginfeksi benih dan menetap di dalam kulit

benih atau jaringan-jaringan yang lebih dalam

2. Desinfestasi Benih

Bertujuan untuk menghancurkan spora/patogen

yang menempel di kulit/permukaan benih tanpa

menempel /menginfeksinya.

4. PERLAKUAN BENIH

Jenis seed treatment berdasarkan sifat dasar dan

maksud perlakuan:

3. Proteksi Benih

Bertujuan menyelimuti/melindungi

benih/kecambah muda dari infeksi atau

kerusakan oleh patogen, terutama pada awal

pertumbuhannya.

SEED COATING AND PELLETING

Metode untuk meningkatkan performa seed dan

seedling dengan bahan kimia tertentu.

Tujuan : untuk perlindungan biji dari pathogen, dan

meningkatkan perkecambahan

Teknik pelapisan benih : seed coating dan seed

pelleting

4. PERLAKUAN BENIH

SEED-COATING : penyemprotan polimer pada

benih sehingga benih terlapisi secara solid dan

tipis.

• Manfaat penggunaan polimer sebagai bahan

pelapis akhir: melekat kuat pada benih dan serta

mencegah kebocoran bahan aktif lainnya

(fungisida, nutrien, pewarna atau hormon

tumbuh)

4. PERLAKUAN BENIH

SEED PELLETING melapisi benih lebih tebal dengan

pellet matrix, mengandung filling materials dan

perekat

Tujuan:

▪ Melapisi benih yang berbentuk tak beraturan

(irregular seed shape)

▪ Meningkatkan ukuran benih yang sangat kecil

▪ Mempermudah penanaman terutama

penanaman dengan mesin (planting machine)

4. PERLAKUAN BENIH

▪ Bahan yang sering digunakan untuk pellet :

Loam, starch, tyllose (cellulose derivative) atau

polyacrylate / polyacrylamide polymers.

▪ Lapisan tipis (film coat) terkadang ditambahkan

sebagai pelapis akhir setelah pelleting

4. PERLAKUAN BENIH

5. PENGEMASAN BENIH

Tujuan :

➢ Mempermudah dalam penyaluran dan

transportasi benih

➢ Melindungi benih selama penyimpanan

terutama dalam mempertahankan mutu

benih (KA, DB dan vigor) serta menghindari

dari serangan serangga.

5. PENGEMASAN BENIH

Jenis Kemasan :

➢ Kemasan yang kedap uap air: aluminium foil,

kaleng

➢ Kemasan yang resisten terhadap kelembaban:

kantong plastik

➢ Kemasan yang porous (sarang penuh): kain,

karung goni, karung plastik.

5. PENGEMASAN BENIH

Penentuan jenis kemasan dan cara pengemasan

benih :

✓ Tipe benih

✓ Kondisi ruang penyimpanan (suhu dan RH)

✓ Kadar air awal

✓ Lama penyimpanan

• Penyimpanan sementara, dalam jangka pendek, dapat

digunakan karung plastik.

• Penyimpanan dalam jangka waktu yang cukup lama,

sebaiknya menggunakan kantong plastik dengan

ketebalan minimal 0,8 mm yang di-seal/kelim rapat

HAL-HAL YANG PERLU DIPERHATIKAN DALAM

PENGOLAHAN BENIH

1. Lakukan pemeriksaan peralatan untuk

pengolahan, seperti lantai jemur, mesin

pengering, mesin pembersih dan pemilah

sebelum pengolahan benih dimulai

2. Hindari benih tercampur dengan varietas lain

selama prosesing benih berlangsung

HAL-HAL YANG PERLU DIPERHATIKAN DALAM

PENGOLAHAN BENIH

3. Masukkan benih yang telah selesai diproses ke

dalam karung yang baru dan diberi label di

luar dan di dalam karung

4. Bila alat pengolahan akan digunakan untuk

varietas lain, maka bersihkan terlebih dahulu

alat-alat tersebut dan pastikan tidak ada satu

benihpun yang tertinggal.