Padmosoekotjo-Silsilah Wayang Purwa Mawa Carita Jilid 2-2

7/22/2019 Padmosoekotjo-Silsilah Wayang Purwa Mawa Carita Jilid 2-2

1/123

anku saya mundhak gdhe".Sawise nggagas rnangkono, Sang Anilatmaja tqmuli cancuttali-wanda, banjur _wiwit ngrusak wit-witan ing sajrone taman,karo s'esumbar : ,,Endi ras'dksa sing ora trima lan rumangsa woni,mrenea, tandhingana si l'laruti !".

85. HANUA,{AN DIOBONG, NJALARI KOBAREPRAJA ITUCTA.

Jalaran diobrak-abrik dening Hanuman, wit-witan ing sajronetaman kang isih ngad6g katon mobat-mabit, kGmbang-k?mbangepadha rontog, sarine k6mbang (Indonesia : tepungsarinya) padhakabur, katon mul6k-kum6lun kaya kukus. Keimbang-kembang plasakang awarna abang padha tiba, satemah njalari ing taman kayaudan g6ni, katone banget ngg6girisi, sumorot kaya g6ni pralaya-kala (ing w6ktu kiyamat). Kidang, menjangan lan kethek kangmanggon ing taman iku padha lumayu saparan-paran, amarga w6-di sumurup udan giini.Lagi sapanginang suwene pangobrak-abrike Hanuman, wit-witan ing taman Udyanawana (Asokawana) wis akeh kang rubuhkabarubuh, pang-pange padha s6mpal karapal, suwarane gumuruhpating grubyug pating jr'dthot. Para rasOksa kang njap tamanAsoka (Asokawana), amarga saka giris-mirise, padha lumayuasalang-tunjang m6nyang kadhaton, n6dya ngaturi priksa ma-rang gustine. Sapraptane ing kadhaton, manggalaning ras6ksa kangjaga tgman matur mangkene : ,,Sinuwun, Sang Suraripunatha /(Walanda : heer der godenuijanden : Jawa : ratuning mdngsah-ipyn para dewa). Kawuningana, wontn Mahawanara saklangkungdigsura atindak kurang-ajar ngobrak-ubrilz taman Udyanawana.Wiwit rumiyin, dalasan para deu,a kemawon sami ering dhatingtsman punika, punapu malih parc manungsa, sami ngoji-aji. Hla

hoh sapunika wontn wanara, jinising hewan asor, inglzang botOnering, mandar wanuh-warli ngrobasa taman Asokawana. SrOngengeing wanci tA ngan ge saklangkung bA nt er sumelet soro tipun, nan gingmancwi wontdn ing sanginggilipun tuman paduka puniha soroti-pun laj|ng asr6p sanalika, awit saking eringipun dhetdng tamanUdyanawana. Angin prahara sindhung-aliwawzrr ingkang bantringsumiyutipun ngglgirisi, ngantos ing ngrika-ngriha kathah uit rt-L26


2/123

bah pating glasah, dumuginipun ing taman paduka, saking eringi-pun, nididipun angin punika lajdng sumilir alon. Bot|n nate won_fin rdmbulan kantha utawi r7mbulan panglong wontOn ing sa-nginggilipun taman parlulea; ing salaminipun, sabin ing wanci da-lu, frmbulan aj6g purnamasidhi madhangi taman Asokawana.Hla kck sapuniiea, iinisipun kewan asor kenmwon, u)anara nistha-dama, haduk wani ngrabasa Asokawana. Sinuw,n, taman padukatomtu badhe sirna, manawi tindakipun u)anara digsura punika di-pun-togahen kemcwon".Saparipumaning ai:ure ras6ksa kang jaga taman, Dasamukakrodha, pasuryane marbabak abang, tumuli dhawuh wadya ras6k-sa sakothi, ndikakake nyekilTmrajaya sang Maruti. warna-warnasanjatane para rasOksa, ana sing nggawa limpung, parasu, gada,g6ndhewa saj6mparinge, lan liya-liyane. praptane ing t"-an, pururas6kia padha surak mawurahan, suwarane prasasat -rrr6ngt 6,wiyat.Pawanasuta mangkrak-krodha, m6re-m6re, suwarane pindhasuwaraning m6ndhung kang agawe l6buring jagat ing w6ktu kiya-mat. Dheweke mancolot mGnyang wit katimang ing sacEdhakegapuraning taman, kanthi w6weka-waspada m6thukake mungsuhsing lagi gumrudug maju. Para rasEksa tumuli padha namakakeg6gamane karo tum6nga. Ana sing nj6mparing, ana sing nlorong_ake l6mbi:g, ana sing nguncalake jir6t (kala), ana sing-mbandhilnganggo watu sak6bo godhene, lan liyaliyane. Nanging kabeh san-jatane rasEksa ora ana kang nganti ng6nani salirane sang Ivlaruti,mandar padha bali sinab6t ing gada wr6ksa, akeh rasGksa kangk6taton k6taman gdgamane dhewe-.Ana wit c6ndhana g6dhe adawa, iku dibadhol dening Ha_numan' di6nggo mupuh para ras6ksa. Akeh rasGksa kang k6t6ng-gol mati ngringk6l. Ana sing sumamburat muncrat g6tit tin ut6tI,ana sing tatu w0t6nge nganti m6tu ususe, ana sing putung sikile,

ana sing p6pds pupune, ana sing r6muk wangkonge, *u ,irg g"-peng-pendeng sirahe, lan ana sing manculat mripate. Bar6ng su-murup kanca-kancane akeh kang mati, ras6ksa-rasGksa kang isihurip padha lumayu ngg6ndring tan tolih wuri, giris-miris ndulutandange Sang N{aruti.,, A d h uh sinuwun, Sang Suraripunatha ( ratuning mingsahipundewa), kawuningana ! Wadyabala rasOhsa sopnrongin aging samikasambut ing yuda dening Song Wanaraseta, d1damAhpun-ayuda

127


3/123

sirna ginbpl,oh ing wreksa. Sahing titis-wasisipun wanara anggeni-iu" io"it is dAdintil sarana gada urihsa, botAn wontAn deda-)nehpttn raseksa ingkang saged ng,engingi piyantbakipun. Para ra-sbhsa inghang rumiyin sampun sami misutuur sakti, lumawan wa-nara sat,unggal boten wonten inglzang xged males rnrawasa- wa-nara plmapa punika gusti, hadibyanipun kok sakhngkung nge-dab-edabi".

Midhang6t ature wadya ras6ksa mangkono iku, Sang.Dasa'rvadana saya muntab panggaiihe, satEmah banjur dhawuh ma-rang watlyabala sinalir (prajurit p6'pilihan) sabr6Eada, nclikak-ake'nyirnakake sang Pawanasuta. sing uwis-uwis wadyabala ras6k-,u p"pilit,,n iku bisa nyapu mungsuh nganti tumpes-tapis tanpasisa, a*arga banget wasis marang ulah-g6laring baris, lan l6bdanandukake sawarnane g6gamaning ayuda' Para warganing praju'rit sinblir iku pawakane katon kukuh-bakuh tdguh-santosa, wu-jude nggegirisi. Brengose ketel, warnane ir6ng nggameng, siyungepapat p-uat u pating crongat lan sumorot prasasat kilat; mripateamua tur mlolo-mand'elo. Para surawara giris-miris manawa priksawadya raseksa kang kaya mangkono wujude. (Surawara = walan-da : voortreffelijkste der goden = Jawa ; dewa linuwih)'

PraptaneparaprajuritsinOlirrasksaingtamar^tumulipa-dha namakake-gfuamane kanggo Elrawasa sang Anilatmaja Anasing ngldpasake-cakra, ana sing nguncalake jir6t (kala), ana singn:ainpting, ana sing nlorong lEmbing, ana sing mhandh6m watuglarri hn-liyaJiyane. Warna-warna carane para ras6ksa.olehe n6-Iya mrajaya mungsuhe. Nanging kabeh g6gamane raseksa kangwis lumtipas saka tangane padha kontal kdsingsal kdsab?:t gada-wr6ksa kang diobat-abitake dening Sang Anilatmaja, mandar akehgdlaman kang tibane natoni awake rasbksa kang duwe gGgamaniku dhewe.anilatmaja mut6r wit tal g6dhe minanglra sanjata gada-,v6k-sa, kanggo malds mrau,asa para ras3km. Gada-wrdksa iku wola-

wali diunlha, didnggo mupuh murrgsuh. Sabein dipupuhake sa'ambalan, rasdksa kang katiban akeh sing sirna, pirang-pirang kangmati pating j6kangkang utawa njr6babah ndh6pani lernah. Ana ra'.air"^ri"g-pacan siratre, ana sing r6rruk gulune, ana sing b6dhahdhadhane, ana sing suwek w6t6nge lan modhol-modhol ususe. Sa'w6netr raseksa ana sing lumayu dioyak dening Anilatmaja, barangkecandhak pinupuh g6g6re, arhbruk, nanging banjur bisa tangi ma'L28


4/123

neh, katon rengkeng-reng}'eng mbrangkang, ngrungkuk nyiJku-kruk. Ana uga raseiksa kang luput saka pamrawasane Sang Ani-latmaja, lumayu nggdndring mulih tanpa tumolih, kagawa sakabangeting giris-mirise marang mungsuhe. Ana raseksa gagah-pra-kosa t6ka awahana kreta, dirada utawa turanga, n6aya apOputin,nanging banjur sinapu dening Sang Bayrvatmaja sarana gacla-rvrelk-sa, sirna satunggangane. Ana maneh raseksa awahana kreta karomentharrg gdndhewa nedya njemparing Sang pa'wanal,rnaja, nangingdurung rganti lumepas jemparinge, raseksa ikr-r wis mati dijlogidening mungsuhe.

Ing sapatine rasdksa iku, amarga dienfei-ri nganti sawatarasuwene cra ana maneh raseksa sing teka, Hanuman banjur ngu-sak PARIJATHa kang ana ing satengahe'uaman. parijatha iku jinise wit kang endah-peni n'engsemake, wite gedhe tur dhuwur lansumorot pindha ke'ncana. Kang minangka uwohe parijatha awujudanting-anting, gelang, kroncong (g6lang sikil), kelat-bahu, brah-masutra (tali brahma), ali-ali, sumping lan cundhamanik (Indo-nesia : permata ubun-ubun, permata mahkota). Kang minangkagodhonge parijatha yaiku : lungsir (Indonesia : sutera), dewang-ga awarna abang (cindhe), lan jamang padha pating klebet (Indo-nesia : berkibat-kibar, melambai-lambai). Epang-6pange pari-jatha ginub& oncen-oncen mutyara lan sinelut ktincana.Kocap putrane Sang Rawana kang banget sekti mandragunalan sudira ing rana, apdparab Syaksa, nalika ngrungu pawarta ru.sake taman Asokawana lan sirnane parijatha, muntab bangetatine. Sawise samrikta gegamaning ayuda, Syaksa tumuli mang-kat menyang taman nedya lumawan Wanaraseta, awahana rata.Satekane ing taman, Syaksa mOnthang ge'ndhewa kang wis pina-sangan jemparing Ardhacandra (Walanda : halvemaanvormigeptjl = Jawa : panah kang bedhore awangun satdngah riimbulan),diincengake marang mungsuhe..Jdmparing ngenani dhadhane Ha-

numan, nanging ora njalari busiking kulite. Hanuman mal6s,nyempal pang saprangkul gedhene, diiinggo nyawat Syaksa. Na-nging Syaksa endha, satemah mung kretane bae kang kena, rG-muk. Kanthi banget muntabing ati, Syaksa tumuli menthang lang-kap nedya nglepasake jemparing .Sanghararaja (jemparing pamu-nahing satru); nanging durung nganti jemparing iku lumiipas,Syaksa wis njungkel ketdnggel panging kayu sirahe, dadi lan pati-ne.729


5/123

Ing sapatine Syaksa, Sang Baywatmaja nglayang m6nyangsagara. Amarga rurlangsa sayah awit saka suu'ene pi2i3v1g, dhe-*Jt" ,'daya ngasokake salira, lan ni:dya adus;.'srtpa-va krasa s6gil'rawake sarta pulih kakurvatane. Sawise adus, Anilatmaja banjurwiwit ngobrak-abrik tan-ran maneh karo ngare]-,-ar?p t6kane Ra'wana ng6toni yuda.,,llanawa si Rawana hrodha lan banittr ng|toni 1,ucl4 nr6s-thi daktundhingi. Sirahe arOp dalzpotltol lan clahgatt'a ntdnl'angIlangliarvan, clakcaosahe marang song Rantadeu'a: ntendoh stilea'

r6n aning p ang go lilt e ".Kocap kang t


6/123

Rareng sltmurup rusaking wadyabalane, Indrajit jaja-llangmawinga-winga, enggal ngetap tttrangga, sumtimprtttrg, lakuningkreta prasasat ora ngambah bantala, suwaralle gumerit.la-ak clorot ! llanuman lin]pasan jemparing derring Indrajit,kena puptrne. Jemparing tumanceh, nanging ditogake hae, oredijabr-rt, minangka cihna yen dheweke prauyata urahalvira (pah-Iarvan agung) kang banget takad (Indorresia : berhati talrah).lrkiulu kahananing mungsuhe kaya rnangkono, Indrajit sayangigit-igit atine. I{anuntan tttnruli linepasan jenrparing Nagapasa(Walanda : slangenstrik = Indonesia : jerat trlai') kang g6dhenepadha karo wit tal, dawane


7/123

Sapraptane ing kadhaton, Sang Bayusuta diaturake marangSang Suraripunatha (Sura = dewa. Ripu = mungsuh' Natha =ratu-. suraripunatha = Ratuning mungsuhe dela, maksude': Ra-ivana, basamuka).,,Sinuwun, hawuningana ! Punilta uttjtLdiptrn \Yanarasetaingkang ngobralz-abrik tsntan Asoka (Asokau'ano), .rnbrastharJrijatta tin Katpataru. (Kalpa : iannn. Tartt : wrAhsa' rc'it'Kalpataru: wit peranganing uripe jagat)"-Mangkono ature para raseksa kang ngusung Hanuman, sa-praptane ing kadhaton.,,Wanara dhustha ' candhala-julig-culika iku patenana !"'Mangkono ng6ndikane Sang Dasamuka, sau'ise midhangetature para rasiiksa.Sang \Yibhisana ndulu Sang Bayulanaya kegub6d ing jirdt,bangilt k"amiwelasen, mulane banjur matr-tr trarang kadange lvre-dha (Rawana) : ,,Dhuh lzalza Prabu Dasawadarn ! llrtgi tuontinakarsa padulea migatosak&r Dharmasastra (kitab sttci). Duta bot'dnhengiig dipun-prajay a, sanajatt atindak cligatra salru julig-culilta".Rawana : ,,Wanara ilzi, mangsa iya ltudtr luput ing pati' Ora

hena ora dheweke hudu cliprajaya, sabab kajabo julig-culika, wa'nara iltu tuis mraiaya rosiksa aheh, lan banget panginane marangingsun, nganti wani ngrabasa taman Udyanawana, nyirnahakeI(ilpataru- lan Par.ijatha. Illanaua u)ong diina mdning bae, anarnungsuh tika ditogahe bae, rttisthi sirna kab?g.iane"',,Yayi Wibhisana ! Geneya sira ngeman tnarang uripe wana'ra iki ? ! wanara iku rak haldbu iinise hewan. Apa iya keuan leangabudi candhala, digsura lan siya-kaniyaya, tumindah saw^nang'wenang, kttdu diuriPi ? !".Sang Mamti tumr:li mojar, suwarane gandklang n$rmandhanging tawang : ,,Heh ratttning ras,ksa ! Tanpa guna rrtltringira iku,ora pant|s manawa dituiolzake marang wanara. Duta tanpa kanthi,mung siii thit, dtrcwek i'*prcn, tur ki)gubdcl ing iir7t, tzla kok ar6pCipa-teni. Wctak'wanturrc Sang pi:eunjul jayeng prang' tiry{ytdirbe jAnAng ala, mulane ora harsa muring marang liyan, satindak-tanduke hewan diapura. Ape maneh kang nduta ahu ihi Sung Ra-madewa kang bang,t luhur ing budi lan tansah mmayu ayuningjagat, panggalihe ora wdngis lan ora siya'kaniyaya mamng mung,ih, koli, ing rasa sijngit ngigit-igit. Adoh bang|t sungsate karo

732


8/123

howe kang tansah nguja angltara-murlta, nuruti diirehging atilan ngumbar hAhar|pan".,,Il'lanawa ltorue hapengin ngalarni raltoyu-bcsrrl.,i, mOnitranaharo Sang Roghawa lan l{apinclro Sugritua. G6dhening /ras6'h_tene Sang Roghuu'a lan Song Kap;nclra pepintlhune kqyo so,.to_dra, ldpasing bucline nyrantbahi bart'ana, mulane 1,en ltowe menti-tran karo priyagung loro iltu mestlti tansal; ngolanti seneng lan

tunffam-ayi)tn, kalis ing sombekala tansc.h ltarahayon, pittindhonehaya rnawa so/iro Himau'an. Alg,rzrip ihtt ttTotlawa nggedheltaltekama aran nistha, yen nengi)nalte ivtha aran ntaclt,a, clene ,ta-ntane ngg'eclhckna prmitran. (Katta = napslt esn1o.ra. Ai.tha. : rajo-brana, dhuwit).,,GAdhe bAbathene wong ntAntitran. A.ia gompang nzuring,atintu di sabor-sarelt lan ldmbah ntanah, aja ntelik ttarbeking li-yan. Deui Sinta ofarna bali marang Sang Ramadeua, mdsttti di_tampa hanthi rdnaning panggalih. Kang ltasusra ing 7'cgaf SangLaksmana, rayine Sang Raghuptttra, luhur ing budi lan sudiraing rana, ora bakal lnggana nlanawa lzoajalt n'tontitran. Irlanawahowe nungkul karananing atis ntarang sang Ramaclewa, ora hono

ora howe mOsthi tansah kasinungan dharma, kama, artha. (Dhar-ma = panggawe luhur, tttabuhan bcih)".,,Sang Raghuttama iku dhanurdhara tanpa tandhing ing ja-gat. Dhanurdhara : lValanda : boogschutter : Jawa : satriva ahlinjmparing pinunjut). Panjindngane kagungan j\mparing kangpapindhane laaya Kalamrityu (Walanda : de god des Doods :Jawa : deuaning pati). Ya amarga kitaman j6mparing iku leangnjalari patine Tathaka, k[, Yojanabahu (Drighabahu), Kara-Dusana, I\{arica lan Wiradha. Sanajan akeh gegddhuging wadya_balamu sing sirna dening sang Ramadewa, aja njalari kowe tlarberasa sdngit ngigit-igit marang panjOn'dngane, sabab wadyabalamukang dipoteni ileu padha awatak ala, nOdya mrajaya marang Sang

Ramadewa. Pranyata luhur tindake Sang Ramadewa, antargapanjinOngane mbrastha rasikss candhala angkara-murka kangd ad i l-e I 6 thb lzi n g b u m i, g 0 I ah -gA hh ing j ag a t ".Itlidhangiit t6t6mbungane Sang Bayutanaya sing isine nggung-gUng kaluwihane Sang Raghuttamo, Rawana saya muntab pang-galihe, netrane mrababak abang, polatane nj6nggur6ng m6m6-deni, pangandikane : ,,Hah, bangsat-kZparat monyet digsura ting_gal tata ! Kowe ngahu dadi duta, nanging leabeh pakartimu ora133


9/123

kaya tindake duta. Korue ngrusalt tartnningstut Udyauarvana,nyirnahakg kalpataru /an parijatlta, apaclerte rrlro.io.r'c si 51'aksahn rqsAltsa pirang-pirartg. Apa nrurtgliotto iltrt tirtdakirrg cluta ?Ruhtfpituttlang duta 6ndi kong hotunrt ? !".,,Kowe nggunggutlg ltaluu'iltorte si Ronta. rtctrtgirtg pattg'gunggungn'tlt ntlt tlg oclh| tlhasor lta bar g e tlt o/;-lrl ft n r'. o ra alandh dsq nhanyatan. Sanyatane para roseleso hartg cliprajata dertittg si Roilciltu kang akeh-aleeh ras?ksa jirih-ringkih ingah'ingih rvxli gtih,

sing pantese kudtt diu'elasi. Raseltsa si Yojanabaltu (Drgabahu),hajaba ringtzih, dhewelze ihu cacad jasntoni pincang, hla koh siRama nttntala mraiaya. Si Tathaka, iltu asipat u'aclon, raselisitur tanpa teantlti, hla holt 1'a clipateni. V'o, battgsat-lteporat ! Ge'dhe banget closane si Rarna salta panggauene liartg sirturttttg cle-ning watalte siya-haniy'ayQ, holis ing rasa u'elss, ntrajaya rnal:l-L-luk hang tanpa daYa".,,Si \Yiradha rasbhsa hang lumaltu saratlo epeh-epehing ta'ngane tuntapah ing l6nzah, lan dlatttaltaning siliile tunlopah ingwit-ruitan, iltu poncen tealebu pahlaruan. Dheweke ora bakal ka'soran soltpanw pdrang-tandhing lumau:an si Ronta. Olehe osoring yuda lan nganti tunteka ing pati, omarga si \Yiradha clikro-

yole dening si Rartta - Laksntona. Si Nlarica, halalte ltaro si Rornaanlorga soho cilihing atine. Pancen utis clacli tcatok-lage1'arte sil'larica, angger w|nfi murtgstth, enggal-enggol lttrrtat'tr nggenclringsipat-huping, ora u,ani nolih buri, leaya hiclartg sttl?Tltrup ttTocor^t.Song Bali, sany.atane pancen ora sahti. Saupartm sabtio, hla raltjemparinge si Ranu ora bisa natoni dhadhane tbrus-tembtts ingrualikate. Kajaba saka iktt, si Ranw bisane nibmporing Snng Bali(Sttbali) nganti kdna ihtt rah omarga nglimpe, hla Laong naliltosamana Song Bali lagi perang-tantlhing ltrnmruan aclhine. Alie)ri-paring mungsuh $orano nglimpe, padha bae karo t?7raLL:asa mungsuh hang mbineri logi nendro.. Apa ora asoring asor ? !Saparipurnaning ngindika,re Sang Dasawadana, Hanumankang olehe ngadg aj6'g mbr6gagah kanthi polatan panggah'oraowah, ge'nti mojar : ,,Kowe ngarani pakartiku ora lzaya pakartinecluta, anrurgtt aku ngobrak-abrik tarnan Asokawana lan rnroj,tyoraslksa. lYruhanamu ! Altu iki duta kang tinanggdnah ngupayalan niimoni DewiSita. Ngobrah'abrik tamanmu ilzu cataning du-ta kang haya aku, sawijining rekadaya supaya kang dakgoleki bi'

L34


10/123

sa lebtintu. Alttt nfajal'c .si Syalisa lan ras?hsa liya-liyane, atnargokabeh iltu padlrc nggapgglt altu sairone aleu lagi mbudidaya ngu-paya dununge l)ewi Sit'.".,,lllau koue mratelakahe, yen Sang Bali ihu sanyatane orasaleti. Kowe clokcritani, coba rungohna !" (Caritane Ilanumaning ngisor iki salugune ny6rnoni (Indonesia : rnenvindir) marang

Sang Dasarrr'.rka) :InA Sawiiini.ng tlina ntb\nAri Sang Bali /ogi masandhya m'16ngake cipta ntunAmbah marttng Jaruata, clur'ndahan ona rnahltluhtbka. Illakhlul: ihtt atangan akeh lraya yu)ru, ngrttbeda nnranghang lagi nianungliu puia. (ll'lasandhya: ll/a-lsnda:lret gebed inde morgenschemering opzeggen : Inclonesia : mengucaphan sein-bahyang fajar). Ittahitluk candhala lzang nAdya ngrubeda ileu dice-k?l- deiine Sang Bali, clihempit ing canglelaltan, satAmah dhewe-tze jOrit-jrit ai,isambat nyuwun urip, kanthi aprajanii nddyanungkul lan ngestoleahe sadhatuuhe. Sapa sing durung tau ngru-ngu bab ihu ?!" (Kang dikar6pake ,,atangan akeh kaya yuyu"iku ora liya ya Sang Dasamuka, amarga manawa pinuju tirvikra-ma, kajaba amustaka 10, ABAHU 20, mulane ap6parab \I'INGSA-ttdafiU, t6g6se ; bahttne rong puluh). Awit saka il?.u, bang|tanggonku asung pamrayoga t?'tarang koue, cli sabar-sat'eh l6ntbah-manah tindalt-tandulltzu, aia nganti pautlayan karo Sang Rama-clewa, supaya bisa leasittungan Ltmur darua lan widada dadi Ratuana ing lingtza. Sang Ramadewq luhurna, nyOntbaha nnrangpanj)nlehgane, derui Sita anggAp?n leaya dewamu, aturna bali tna-rang Sang Ragl-ttrltutra. llanowa horue nganti pasulayan lt'aroSang Ramadeu'a, nagara Ldngha mdsthi lAbur-tumpur, howesawidyabalamu lzabeh mAsthi sirna-g?mpang tumpes'tapis tan-pa sisa".Kand.hane Sang Anilatmaja iku sanajan binungkus ing t6.t6mbungan alus lan olehe ngucapake kanthi alon, nanging sura-sane p6dhes bangdt, nganti agawe njar6m panggalihe Sang Rawa-na. Awit saka iku Sang Rawana tumuli dhawuh : ,,Heh para ra-sOhsa ! Supaya aia nginti kAbanjur saya ngandhar-andhar angbn-dhukur gunAme monyet ilzi, enggal talenana lan qrut-erutdn singleOncing, baniur buntute obongOn"',,Se^ndika, slnditea /" N'Iangkono ature para rasiiksa karopadha ngad6g, banjur padha mblObdd buntute Hanuman saranaalang-alang garing, klikaning wit lan barang-barang tipis liya-liyane

135


11/123

kang gan,pang mumbe, ditaleni sings6t sarana barang s6mb6t 196-gombalan), Bar6ng pambl6b6de wis rampung, buntute Hanu;nanbanjur-4isiram taila (\\'alanda : sesamolie = Indonesia : minyakbijan). Sawise mangkor-ro, para ras6ksa kang ny6t


12/123

yang-wuyungan apoyang'paying sumurup ing ng6'ndi-6ndi anag6ni. Amarga saka suwene mlayu mrana-mrene, para apsari akehkang sayah-lungkrah alake, paclha gondhelan tapihing cethinekaro as6sambat. KaSeh tlaga ing kukuhan kaclhaton L6ngka bam-binge padha pinatik candrakanta, banyttne katon b6ning nyarongakinclong-kinclong kaya kaca; nanging saiki bamhinge padha ju-grug, banyune asat ngg6reng kaislrp dening panasing g6ni, lan t6-ianriuran ing sakub6ngd tlaga pacll-ra garing makingking.i\{angkonc kaltanane kutha-krajan Ltngka kang kobar deningdahana

Sawise nggawe kobare kulha-krajan L6ngka, Hanuman so-rvan Dewi Sita maneh, pamitan, n6dya bali m6nyang I\{alyawan'

86. RA\{A NGIRID WADYAIiALA NIENYANG LBNGKA,KANDHAG TNG VIIUKIR I\,{AHBNDRA.

Saoncate saka ngarsane Dewi Sita, Sang Bayuputra banjurnapak jttmant&ra, abure mangalor. Ana ing akasa Sang Bayttputratiwikrama, arvake dadi sagunung anakan g6dheng, rikating abttrepadha karo kBclaping cipta. Saka bant6ring abure, njalari ananeangin g6dhe; sindhung-riwut sumiyut agawe kagete para dewakang nalika samana lagi cangkrama ana ing antariksa; samodrakocak mangombak-ombak pinclha kin6bur, agawe giris-miriseiwak-iwak lan para naga.Lagi sak6dhep netra, abure Sang Anilatmaja wis t6kan ingpapan-padunungane kanca-kancane kang padha ng6nteni ana ingpasisir. Anggada-NilaJambawan padha m6thukake tttmuruneSang Anilatmaja saka g6gana karo ngudarasa : ,,Dheu'eke mOsthioleh gaue".,,Aku kOtOnrrr Dewi Sita cna ing L?nglta. PonjAnAngane isihsug)ng". tlangkono kandhar-re Hanuman, sawise niyup ing bantala.Kanthi wola-wali nuduhake j6mparing kang tumanc6p anaing pupune, Sang Parvanasuta nyaritakake kabeh kang dialami sa-jrone ana ing L6ngka. Sajrone ngrungokake caritane Sang Pawa-nasuta, Anggada-NilaJambawan tansah padha ndomblong, kaga-rva saka bang6ting gumun-ngungune.

137


13/123

,,Wis ayo nd.ang budhal, bah mAnyang It'4alyawan ! M6sthi'ne'ahu sahanca iki diar|p-arip bangit dening Sang raiaputm Ra'mad)wa". Mangkono kandhane Sang Bayuputra ing sarampungingcaritane.Kanthi gambiraning ati amarga dinuta bisa mrantasi, Hanu-man sakancane tumuli padha budhal ninggal pasisir. Lakune g&gancangan kaya dibalangake, ing sadalan


14/123

tamani = Walanda : edelgesteente dat alles geeft wat men wenscht= Indonesia : permata yang'dapat mengadakan segala keinginanorang).Sawise ngiling-ilingi cundhamanik sawatara suwene, Sangrajaputra Raghawa banjr.u mhukak layang kang saka Sang Maithili,diwaos sinuksmeng wardaya, mangkene unine ;,,SOmboh kart,ulo honjuk ing pado paCuha Prabu. Illugi wcn-

tna kapar)nging panggalih paduka /rarso nupihsa (maos) s\ratkawula punilta, ittghang ungefipun ntinanglte ciltnc on6nging ma-nah kawula. sahu cundhamanik punika rrLinangka llintunipunbadan kawula marale saha mangastuti poda padilta. Wondenesingsim utawi kalpika pOparing padulto, nangangg|p l;aruula hadosnggambarak|n raosing panggalih paduba. Il[anawi ltawula ningalisingsim (ngoko : ali-ali, krama : sdsupe. Pm) p|paring paduhapunika, xnaliha kat6tangi s6dhih-kingkining manah kawula de-ning raos on6ng nawung brangta, amargi sampun lami boftn su'm|rOp paduha". Brangta = branta = \\ialanda : verward, in liefdegloed ontstoken = Indonesia : kusut pikiran, mabuk asmara).,,Adhuh, Sri Narpati Ramadewa ! Wont)na kapar6ng padu-

ha karsa mriltsani tangis kawula, saha s|tya'bateti kawula dhat)ngpadulza. BotOn wont|n sones pOl\nging cipta hawula, ngimungakOndhating paduka. Nantung paduha ingkang kawula hawulani,ngantos dumuginipun manjanma ingkang kaping sapta. Rumiyin(biyen), suglng paduha botdn kapirOng, saha pawartos padukainggih botOn wont1n. Ciptaning manah kauula botn wontdn sa-nes, leajau'i namung tansoh hapengin p7iah, bot|n wontin pr|luni-pun leauula l|stantun g6nng. Itfanjing ing latu murub mangalad-alad utaui sorono njAgur ing santodra ingkang minangha margini'pun pOcating jiwa hau,ula. Kadospundi sag4d lzawula gadhah nta'nah tOguh-xntosa saho gambira, ntanawi tansah nawung sung-kau:a tonpa **anasa ?".,,Sada-r'o kasAnOngan lan Lzanihmatan ingkang dult runtiyinsampun kauula raosakOn, sapunika bot\n wontin inghang pinang-gih malih. Ing tantan papan lzawula dipun-tawan, hathah sangAtsAhar inghong nAdhAng m|krok mbabar ganda amrik ntinging,nanging puniho boftn sagOd dados usada panglipuring onOng ka-wula. Sau'arnining pApiringan ingltang ngr\sApak|n, sadaya oncen-oncen slkar ingkang arum ngambar-ambar, tanpa guna tumrap

Txaytula. L'njukan maneka warni ingttang edi-mirasa, bot6n won'139


15/123

t6n ingkang sag\d kbbAt ing gulu hau'ttls".,,Sfrrrrruun, tlutL,un sett'tt J llanarci ltart'ulo hapar1ng ngoturipantral'ogi dhat|ng padil:a, satttpLttl ngantos paduka ngl?lontur;' sttngltarua, supaclos sagdd atci-tnurni panggalifi paduka. Kautttlasanlpun ntangr/tos pl0ngins panggalih ltoclulta. -\4/6/onftri' strng-ltawa punilta bot|n wont|n poedahipun, tortpo girla".,, N a I ih a ntA n t as LLt inluto h a ( cl i1t tr n'- cl lt au p ok d tt ). h att' u I a k k a-lih sanzi ngalanti sulru-r|na ingkang tanpa upattti ag|ngipttn- Sa-

u,arnining ltasAn\ngan saha haniltmatan bot|n kirartg- DhatOngcaranipttn apOltasihan (lnclonesia : bercurnbtt-ctgrtbuan), podulzasohlangkung bbda. Dhat|ng katnasastra (Wolanda : leerboeh clerliefde = Inclonesia : buktt pelajaran percirttaart : Jott'o : loyango sn'tarogo t t1o ), p a d u ka sa tl1p tt tl rtt tu t t 1t u n i ".

,,Pangai6ng-ai6ng saha panyuu'rtn ha'rulo. tt'tugi rL'ont?nanapai,ng pactuha liursa ttuttuntin rqu,tth ihg L7ngko, ttlltntpttttgkawula tahsih gdsang. Rquana puniko saklattgkung artgkara'nturlea, ltolis ing panclant;l nntlya. Satttpt ,t ngatttos podulto tidha'tirlha anclon yttda ltunttrttg clhatdng L0nglt.a, supaclos enggal k0-gayuh ancas paduka".,,lllanawi paduka ngrau:ul'ri ltaLuula, boclltt' priltsa pLtttapapadilea ? Pongalartrun ltauula inghuttg sahlangkrotg ltau:los-arsatt,ontin ing towananilttt, rn\ngsah, inghang l:qu'ulo bot?n nru'ngr|tos ltadospttndi badhe lncladosanipun ing. t?rnbe. Nomungntanah slclhih-htngltin dening kanclltuhan brangta pasugatan ha'u,ula clhat?ng paduha; botdn uontin sanesiptnt nrulih ingkartgntinanglto pahurnrutan lrangge nfiagekok?n ratult pacluha. Ptt-tOking nwnah miwah luh inghang sampltrt suntintpan ing ntorongninanglto cil"rnaning onqng lruwula. hatuintbulmn raos susah irtg-lzong nondhls ing tOl?nging manah. llakat?n puniha u'olti1runkaruula pisati ltalil'att poduha, ialaran padul;a rttituruti patl\'uwLtnltawula (natiba haruula nyuwLtn cliltun-c1pAngolt|n ltidang hn'cana), aLuit saleing liadule trsna paciuka dhat|ng hawula. hlanaui

lruwula ing t|ntbe kapanggih malih kaliyan paduka, sampunngantos paduka tansah nglihsanani panyuu'ttn hawula. Kau'ulapunika namung abdi, badhe tansah nOt|pi kuwaiibanipun abdi,ngestokok?n saday a d hawuh p aduka".Mangkono surasaning layange Dewi Sita. Amarga saka ba-ng6te kasok t6sna lan on6nge marang Sang Dewi, sajrone maca

740


16/123

makhluk kang nGdh6ng on6ng amarga pisah karo k6kasih, manda-maruta rinasa kaya g6nine Sang Hyang Anangga kang njalari ko-baring ati. (Anangga = Walanda : liefde, eigenlijk : lichaamloos =Indonesia : cinta-asmara, arti sebenarnya : tidak berbadan).Srdngenge wis surup, awart ginanti w6ngi. Ing ng6ncli-6ndikaton p0t6ng; atine manungsa kang lagi pisalr karo k6kasih iyabanjur milu p0t6ng, amarga ora ana barang l'.ang katon sing bisa

asung pangliptu. Awit saka iku, ing wayah bOrrgi on6nging pang-galihe Sang Raghawa marang Sang I\laithili saya ngranuhi. W6ngiiku, Sang Raghawa sare ak6kadhar ana ing sikile gttnung Mahen'dra alemek godhorrg garing, tinur-rggon Laksmana. Nanging rrgantilingsir w6ngi panj6n6ngane ora bisa sare, rasanitrg panggalihe kayawong kinunjara, tansah s6dhih-kingkin dening rlawttng asmara.Kang ginalih ora liya mung Sang l\{aithili; linali-lali datan bisa lali,malah saya katon r-rgalela.R6mbulan ndhadhari, katon sumunar endah ana ir"rg Uda-yadri (ardi Uclaya) kawistara kaya kapengin sttmttrup sipatingasli Sang Raghawa kang bang6t nggatekake marang karaharjaningjagat. Ing ng6ndi-6ndi katon asri, kagawa saha akehe k6mbang

kang nddhGng m6kal mbabar sari, p6pindhane kaya rvanita kangwis ngadi raga nOclya m6thukake t6kane priya kang dikawulani.Nalika maspadakake r6mlrulan, Sang Raghawa kttwur panggalihe,mulane banjur ng6ndika marang Sang ari mangkene : ,,YayiLalesmana ! )lara waspadahna, apa hae kang hoton sumunar anaing gdgana ?! Panduganingsun, kae saniatane Song llyang Anang-ga. lYujude ha-ta panah, Luarnane endah. Illanungsa leang logi nga-lami sddhih-bingkin amarga pisah haro h|hasih, m?sthi kontahalzdtaman sanjatane Sang Hyang Anangga. Langite padhang sunti-lale tanpa mega, nanging panjOnnganingsun wola-uqli friksa ki-lat cumlorot kaya jintporinge Sang Hyang Anangga". (A = ora,tanpa, dudu, yen sumambung t6mbung apurwa aksara swara ma-lih : an. Angga = awak. Anangga = tanpa awak, tanpa wujud,maksude: asmara).

Ngnrngu ng6ndikane kadange wr6dha mangkono iku, Lak-smana kang bang6t l6pas ing budi tumuli matur asung panglipur':,,Dhuh Sang u,irotanta Raghuputra, p)pundhen leawula ! Iltugipaduka sampun ngontos k|hjing ngl)lantur panggalih ondng.Paduha puniha minangha pangayomoning jagat. Namung padukaingkang dipun-ajdng-aj|ng dening jagat sag\d mbrastha sadayo147


17/123

Lakune wadyabala wanara rikat kaya dibalangake. Sawisewola-wali r.nunggah gunung dhuwur mudhun jurang-c&ung, na-sak g6gnimtrulan nrajang wadlias-parang, Iakune wadyabala wa-nara t6kan ing gunung X{ahendra. Gunung Xlahendra iku kaha-nane asri kaya ardi N{eru, dumunung ana ing sat6pining samodrangungkang banyu, sajak kaya rumEksa samodra. Amarga ngu-watirake jagat (dharatan) k6bl6bdk banyune samodra, gunungllahendra ngaddg mbrdgagah ana ing sac6dhake pasisir, sat6mahbanyu samodra ora bisa munggah.Ad6ge gunung N{ahendra, mangisore t6kan ing dhasaringbumi. Saka dhuwure gunung iku, puncake prasasat sundhul arvi-yat. Wit-witan ing gunung Alahendra maneka warna, kabeh mb6-n6ri lagi mbiy6t wohe, nganti 6pang-6pange padha . rantiyung-tum6lung kangsrah ing l6mah, agawe s6n6nging atilrt' para wa-nara.

Ktmbang-kdmbang ing ardi Mahendra katon pating ploloknddhGng m6krok mbabar ganda, p6pindhane kaya para wanudyakang wis ngadi busana ngr6ngga salira, n6dya m6thuk lan asungpasugatan rnarang Sang Raghawa. Amarga saka akehe wit kal-pawr6ksa (kalpataru), s6sotya maneka warna, manuk oceh-oceh-an lan manuk jiwa-jiwa (Indonesia : burung dewata), kahananewukir Mahendra prasasat ora beda karo Kaindran, bang6t asrianglam-lami.

Ana ing lambung gunung Mahendra Sang Raghuttama prik-sa tlaga keb6kan tunjung, p6pindhane tlaga iku kaya asung pi-sungsung tunjung marang panjdn0ngane. Akeh kombang mibdr-ak6kit6r, banjur mencok ngrubung k6mbang tunjung ngalap sari-ne. Ndulu kahanan mangkono iku, kat6tangi on6nge Sang Raghut'tama marang Sang Maithili.Sang Rama - Laksmana sarta sagung wadyabala tvilnara ngasosawatara suwene ana ing lambung gunung Ivlahendra iring kidul.Saka kcnc, pura L6ngka, kadhatone Rawana, katon lamat-larnat.Pata wanara padha nlawarrg mangidul maspadakake pura Ldng-ka, dituduhi dening Hanuman.Saka ing lambung gunung Mahendra Sang Ramadewa sawa-dyabalane tumurun mangidul, m6nyang pasisir. Sapraptane ingpasisir, para wanara bang6t suka amarwata suta sumurup aluningsamodra sagunung-g'.rnung anakan g6dhene padha nySmpyokdharatan, suwarane gumuruh rame kaya mbagekake marang ra-

142


18/123

wuhe Sang Raghuttama. Umpluk-urnpluking banyu samodraputih m6mplak warnane, iku p6pindhane k6mbang kang dipi-sungsungake dening alun marang Sang Ramadewa, minangkatandhaning pakurmatan marang panj6nArgane olehe n6dya nyir-nakake l6l6th6king bumi g6lah-g6lahing jagat.Samodra iku kajaba akeh bang6t iwake g6dhe-crlik mariekawarna, isi s6sotya-manik-nawa r6tna lan candrakanta. (Candra-kanta = Walanda : fabelachtige steen, die in de maneschijn glansten smelt = Indonesia : permata dalam dongeng (hanya khayal,rnustahil adanya) yang berkilau dan melcleh dibawah sinar bulan).Samodra k6na dipOpindhakake gunung Himawan (apuncak akeh);alune hang g6dhe-g6ahe p6pindhaning puncak-puncake, sawar-naning s6sotya-manik-nawa-r6tna lan candrakanta minangka 16-r6nggane. Suraloka (kahyangan) kalah endah karo samodra.Ing sajrone samodra tin6mu ana gunung kang guwa-guwanedi6nggoni baya lan ula. Makhluk (kewan) warna loro iku pGpin-dhane kaya rum6ksa r6r6ngganing samodra kang awujud sGsotya-manik-nawa-r6tna lan candrakanta. Sawdneh gunung ing sajroningsamodra, ana sing dadi padunungane ula naga kang g6dhene kagila-gila, yaiku kang sok diarani Nagabumi. Ya Nagabumi iku kang

minangka pangayomane Pr6thiwi. Waraha (celeng) kang munculeing w6ktu kiyamat, kalah sakti karo Nagabumi.Kajaba gunung l\Iahendra kang wis kas6but ing dhuwur,ing pasisire samodra ana gunung loro jejef padha gddhene, padhadhuwure, padha bund6ring wujude. Gunung loro iku p6pindhanesusune pr6thiwi. Ing antarane gunung loro iku kanggo dalanilining banyu, iku p6pindhane k6mb6n (tutup susu) kang mlorod.Alun kang wola-wali ndmpuh (ny6mpyok), p6pindhane kayangambung gunung kang ingupamakake susune pr6thiwi iku.Aluning samodra iku ana kang cilik prasasat mung sal6ng6ng6dhene, lan ana sing g6dhe nganti sagunung anakan dhuwure.

Iku p6pindhane uriping manungsa kang ora aj6g kahanane, nga-lami bungah-susah tansah gilir-gumanti. Samodra iku ing s6mukaya asung p6peling marang para manungsa ,,aja tansah nggr8sah-ng6sah samangsa lagi nandhang susah, lan aja awatak ngenak-enakmanawa lagi ngalami urip kapenak".

Manda-maruta (Indonesia : angin sepoi-sepoi basa) sumiliralon, mahanani rasa s6g6r-any6s ny6n6ngake. Nanging tumrapL43


19/123

Iayang. \vaspane Sang Raghawa tansah marall'a!'an mili' tarka-dl-rang tiba ing fuyu,rel ,"ta"-ul1 akeh tulisane kang ilang' kdbus6king r'*'as1la. &',.1rrf i l-ol:smana' nlrenea ! Tulisane layang ihi ana kangilang. Tttlungarta irtgsttn, hapril'e unine tttlisatt kang h|busdltiki. "X{angkono ng6ndikane Sang R'aghawa karo ngiling-ilinginawala.Laksmana tutnuli maju ny6dhaki Sang Raghawa' Sawisenrriksani narvala sak6plasan, Laksmana banjur matur : "Kahang'mas Ragltou,a, hawttninp'ana ! Isirtipun s|rat lttrttilta sattlpltn pa-clul:a waos snc/c1,o. nttb:" wont\n sratanipt,t ingltan^g icsl k|bu's)k wastrta padnln- Inghang ntinagka panutuping s|rat punika'haltang trtbolt ttgatttri p,ocluita, learsaa tutttttntp,n tutt'ttlt irrg LGng'kat'.Ature Laksmana agawe lfuaning panggalihe Sang Ramade',"u. iot"it" pu"jO"a"gu,i. ttuton bingar pasuryane' Sang- llarutimatttr mangkene : ,'dusti, lruluuningana ! tvl|ngsah paduha puni'lta ltenging dipun-t'.r'paniniot'6" singa, praja t'6nglia ppindhani'pi,, *i"u" pandhOtittaning singa' Kdkasih paduha dipun'tawaniontin ing LOngka' ppiiclnattipun latu mawa m6ngangah1' won'clene padtika hengin'g clipun-ttpatnekak|n sindhung-rirvut bayu';;jt; ;,*rt" ns rgubuii lat'u ntatua punika, satntalt lattt ntawa la'iAii ,"u",b ntulacl'ntulacl ntbasttti singa dalasan wananipun pi'san ".,,Rof i paclulto Sang ltttstunaning a:lu Sri Janahatntaja sa-lrtnniirrri's ninAn kttng, n-amttng paclulta ingkang tansah gumantunging padoning netra' siyang-'Jaltt tansah nTuwun' Jalaran bot|nharsa rlltal"tar, saliranip-ttn lzurtt-ahirtg' Sanaja^n makat|na' kltu'LLtltnging wadana sah'a nrunising n6tya botn suda. Panguing'ajtngipun Sang llloioint'i, *ugi paclttha harsaa tumunt|n ngiridwodyabata u)anam ngrabasa praia [6ngka" 'Sarampunging ature Hanur^ran, Sang Raghuputra nolih ma'rang Kapindra Sugriwa. Sang Kapindra tanggap ing sasmita' nim'bali kabeh wanara didharvuh: tata-tata' siyaga andon yuda ngta';;.; praja L6ngka. Sawise kabeh wanara kumpul' Sang Baywat'

^^i" iarioins ianeo* minangka sasmita budhaling wadyabala.(N6mbang = Kawi : nabuh)'1.44


20/123

ingleang adamOl rtuning bawana' Bot|n mungguh yep ta psnga'yonmning iagat ngantoi ngtOtantur sungkawa dening kandhuhan;;""gt"."w\itroriig atur hiwula punilea, ialaran sinurung dening,ronih sih-tr1sna dhatdng kadang wr;dha, bot6n awit saking pin'tir hawula' 1.A'ture Laksmana njalari l6r6ming panggalihe Seng Raghawa'

sat6mah panj6n6ngane banjur bisa sare'

8?. R'\N4A NAIvIPA PASLTV/ITANE WIBHISANA'I\{ar6ngidinaAnggaraKasih,isihesukwisnraewu-ewuras6k.

sa kang lunlguh maUu"fun ana ing bangsal pasewak-an LGngka (ingp"afr"iLgrrl sin6but : Ngal6ngka), parandene ras6ksa kang t6kaisih tansah ndlidir bae. Para ras6ksa iku padha s6tya-bakti lan man-iap pungu*ulane marang gustine; ing dina iku padha seba kang-;; ;;";" r6naning panggalihe ratune, ya Sang Rawana (Dasa-il"f.i,- Dasa'rvadan", Du*tyu' Dasasirsa, Dasagriwa' ^Dasawaktra'\yingsatibahu). Lungguhe para ras6ksa iku miturut popangkatane,ora worsuh.para rasaksa iku racake padha wasis ulah galaring baris, pin-t6ral6ladiLannggawesdn6ngekangdikawulani'mulaneorangu-ciwarriolehepadhanindakakektrwajibaneabdikinasih.Cacade,para ras6ksa iku s6nGng agawe r6tuning jagat, arnb6k g6dhag-g6-ifrig aaigo"g-gunGndhung, kalis ing rasa w6las-asih, digsura wutaing"r"Uiritq tapi laku utama, awatak mutatuli siya-kaniyaya,,a"a.g miko,tehize golongane lh3we, dh6m6n atindak rusuh-sling-kuh, ruoni ing luPut u'6di ing b|n?r'

NalikaSananaSangNindyamantriPrahasthakangkasusrasurasakti mandraguna, putus ing babagan undhang-undhang lanpaprentahan, Iagi budhal saka dal6m Kapatihan m6nyang panang-iif"n (paservakan), didherekake para wadyabala kang sawang-,r**gun" padha iraton s6mbada gagah-prakosa' w6ruh ing ung-gat -un?guh kang prayoga ditrapake- marang gustine' Wadyabalai*an"ir." pa6tr -nanastha iku ag6golongan, dhomas (800) ca-iahfu gQ6dhuge (Indonesia : pemukanya)' gunggung-kumpulekabehanamayuta.yuta,mulanelakuningbarisendlidirkayailining banjir. *,ataiyan ing L6ngka luwih dening j6mbar agilar-gilar, pindha samoclra, gapurane kang ngedab-edabi p6pindhaning

145


21/123

karange, Para kawula ras6ksa kang n6dya seba, kang lagi padhaleren ana ing sajaban watangan (panangkilan) kadi mbludagingbanjire kqli kang ora bisa mili. (Watangan = Indonesia ; tempai- meneritna tamu yang akan menghadap raja).Para prajurit kang n6dya manangkil padha asung pisung-sung man6ka warna marang ratune (Sang Rarvana), ditata anaing sajaban gapura. Barang-barang pisungsung kang awujud mas_picis rajabrana lan peni-peni rajapeni guru-bakal gurudadi, kangelok alangka anane lan aneh-nyleneh wujude ora karulvan kehe,b6basan nganti ngu ndhu ng-undh ung kaya gunung.Gajah kang galake kagila-gila kang sab6n ana wong nyddhakm6sthi sirna. pinrawasa, iku pisungsunge pahlawan sakti kangl6bda marang Hastisiksa (Walanda : olifantenkennis = Indonesia :pengetahuan tentang gajah). Ana pahlawan kang sugih pangalamaning babagan jaran, lbda marang Aswasiksa (Walanda : paarden-kennis = Indonesia : pengetahuan tentang kuda), asung pisung-sung jaran sing bant6ring playune pindha cloroting j6mparing,minangka t6tunggule kabeh jaran titihaning ratune- Ana pahla-wan pinunjul, pisungsunge bang3t ngedab-edabi lan nggfuirisi,yaiku awujud singa, macan lan bruwang pirang-pirang diindhitsaka sapuluh (sabdn ngindhit sapisan kehe 10) tanpa krangkeng,dadi panggawane pisungsung kewan galak wama tOlu iku mungkaya carane nggawa bulus bae. Ana pahlalvan salvatara kang sa-durunge mangkat m6nyang panangkilan, luwih dhisik munggahmGnyang suwarga, ng6pung lan ngrabasa Kaindran. Apa kang ti-n6mu ana ing tamane Bathara Indra, dialap. l,ludhune saka su-wilgfl, para pahlawan iku padha nggawa pisungsung wowohanmaneka uiama sing rasane bang6t nikmat-mirasa prasasat amr6ta.(A = ora. Mr6ta = mati. Amr6ta = banyu kang njalari kalis ing pa-ti, banyu panguripan). Ana uga pahlawan sing asung pisungsyrgparijatha asal saka Suralaya kang wrrjude bang3t endah ngr6s6p-ake. (Parijatha = arane wit kang godhonge, kGmbange lari woheawujud barang-barang kang sarwa endah). Sajrone phra paitlarvan

rasOksa iku padha njupuki isen-isening Suralaya, para derrrd pa-dha ndhdlik ora wani mobah-mosik, annrga saka bangiting giris-mirise.Sawise sawarnane pisungsung disamdktakake kanthi tumataana ing sajaban gapura, para pahlawan banjur manjing ing pasewa-kan (panangkilan), padha lungguh mabukuh ngdnteni miyose ra-

146


22/123

tune. Ora antara suwe Prabu Dasamuka miyos, pinarak ing ratna'singhasana(Walanda:metedelsteenenversierdetroon=Indo-""ri" titgh"rutu bertatahkan ratna-mutu-manikam) saliraneawarna ir6ng sumorot pindha Kalam6gha (Indonesia :. dewa lVtautyang berwarna hitam, seperti hitamnya mendung)'Ear6ng Prabu Dasamuka wis pinarak ing dhampar kaprabcn(singhasanaj, b6dhug tumuli ditabuh, Patih Prabastha enggal-enggal

*u,iiing ing panangkilan. sapraptane ing sajrone panarrgkilan ban-iur maiu kanthi patrap kang bang6t susila anor-raga' Sawiseny6mbah, banjur l6nggah turnungkul amarik6lu ana ing ngarsaneSang Prabu.

Sang Nindyamanbri Prahastha, para nayaka mantribupatiIan saguig wadyabala wis padha samOkta ana ing panangkilan'mung i."ri .u.,g WIBHISAI\iA dhewe kang durung sowan' pij6rmaningku puja samadi man6mbah marang Bathara Siwah' n6nu-wun rahayuning bawana saisine kabeh'Pamuja samadine Wibhisana bang6t khusuk, panggalihe orakalepetan r6r6g6d, polatane katon manis ngr6s6!ake' Hawa-napsu ala kang ngr6g6di panggalihe sirna, ora kasinungan wa-

tak-wantu ras6ksa.Saparipurnaning muja-samadi, sadurunge sowan ing panang-kilan, wiutti*"u luwih dhisik mralokake marak ingkang ibu,'ngab6ktilannyuwunpangestu.Mangkonopadatankangditindak-afe dening WiUtti*ru, saban n6dya ngadani 'pakaryan wigati'panj6n6"ga-nem6sthingab6ktilannyuwunpangestumaranging-i."rrg b". Luhuring uuaine wibhisana lan pamundhi-mundhinemarang wong-tuwa, pant6s sinudarsana'Sowane \Yibhisana agawe kar6naning panggalihe ^ingkangibu(DewiSukesi).Deningingkangibu.WibhisanadingandikaniJ"u_u"u kang gQayutan karo tata_tontr6ming jagt lan kliruningtindak-tanduke Sang Rawana,,Putraningsun kang kasumbaga Wibhisana ! Rungo.kna' ing',un n'Adyo mraletakake marang sira bab kang njalari sunghawaningpanggalihingsun. Ingsun bangOt kamiwAhs)n lan ngeman ndulukarusakaning jagat. SamOn[ho iagat rdtu, sirna tata't1ntrdme,amarga sahi ktiruning tindake kadangira wrbdha sf Rawana. Ko-dr;;r, wr1dha iku iaduk adigung-gum1ndhung, mutatuli, amb;k-siyi murka ngangsa-angsa, kalis ing panggalih w6las-asih. si Ra-

147


23/123

warna h 6na d ip 6p in dhalaola e WISA ha ng agau' e rCtuning bawana.Elingna lan wenehana pamrayoga, supaya kadaggiro wrdha ikudarbe watah l6mh,ah-manah sabar-dmna, aja ngOdir-)diralze ka-s|kten lan panguwasane. Sira k\ns ingsun upantoltake A-\IRATAkang bis nguripi isining jagat-traya, sorana ngdndhahahehardaning kamurhane si Rawana. Kajaba saka ihu, hadangirawr)dha si Rawana wenehana pamrayoga, supaJ'a gdle^m mundhi-mundhi marang Sang Raghawa, k?kasihe yaihn Dewi Sita hon|nngaturahe mnrang panjn)ngane kanthi nguncupake asta (nym-bah) stirta minta pangaksama. Mangkono iku bakal dadi usadakang mahanani sdn)ng, tata-tintAm hn rahayuning jagat".

,,Rawana kumawani ngrabaw Suralaya nyikn pam dewa.Tindake hadangira wradha kang agawe song*rene para deu'a ileukdna ingupamak ak e wisa Kalakutha".,,Sang Raghuttama ilzu p)pindhane Sang H1'ang Iswara (Ba-thara Siwah, Bathara Sangkara). Tartamtu kasoran lsn tumdkaing tiwas si Rawana, manawa lumawan panjiningane, lan rurgaraLdngka bakal sirna tanpa sisa. Ngelingana tantan Asoka (ing pa-dhalangan sin|but taman Argasuka), saiki brastha, wit-witanepadha rubuh kabarubuh tindmpuh wanaro dutane Raghawa.Wanara siji, hajaba bisa njahri sirnane tantan Asoka (Udyana-wana), bisa mrajayo Bhathamantri LAngha pira-pira. lllulane pdng-gak)n bakangira si Rawana, aja nganti leObanjur ngl|lantur lakudursila. Tltduhana rsine Dharmasastra (hitab suci), supaya dhe-weke abudi utama". Bhathamantri = Walanda :militaile hoofden= Indonesia : perwira tinggi).Mangkono piw6linge Dewi Sukesi marang \Vibhisana, ndi-kakake m6nggak tindake Rawana kang murang marga. Sang'Wi-bhisana ora lGnggana ngestokake dhawuhe ingkang ibu. Ancasepancen n6dya ngelingake marang tindake kadange wr6dha, na-nging ng6nteni dhawuhe rerta.Saparipurnaning ng6ndikane Dewi Sukesi, Wibhisana nyung-k6mi padane Sang Dewi, banjur madal pasilan, tumuh mangkatm0nyang panangkilan. Pangandikane ingkang ibu (Dewi Sukesi)njalari saya padhanging panggalihe Wibhisana, saya mantdp olehen6dya m6nggak tindake kadange wr6dha.Sapraptane ing panangkilan, Wibhisana priksa ingkang raka(Bawana) wis pinarak ing singhasana, salirane awarna ir6ng lan

148


24/123

gilap kaya kukus, netrane abang pinciha g6ni mawa, lan tansahoUut. Uiturut pandmune, sawang-sawungane ingkang raka barrg6tngedab-edabi, ora beda karo ula nmwa wisa.

Sang Wibhisana maju ny6dhak, ny6mbah marang Sang Ra-wana, banjur ldnggah ana ing sac6dhake singhasana.Amarga -,rris ora ana kang kudu di6nteni, Sang Rawana tumuliwiwit nganclika : ,,Paman Patih Prahastha, para nayaka 'mantri''bupati lan sugung wadyabala ! sira habeh iku padha surasalttimandraguna, ora wAdi nmngsah yuda, hasudiranirc nisuwuring jagut. Sabdn sna mungsuh kang kumautsni nyAdhahi Lngka,n$stiti h6na sira sirnakake sairone sak1dhep netra Hla sam|ngkopadha sumurupq ana parangmuka kang bskal tdha ing Lngha-Sf Rama wis ana ing ardi l\{ahendra, meh nyabrang samodra, ngi-rid wadyabala wanara. Biyen, si Rama wis mrajaya pahlawanrasiksa sawatara. Tathaka - Wirada-Kara-f)usana. padha mati di'prajaya si Rama ana ing madyaning alas. Sanajan mangkonoa,sira padha ora darbe rasrl sdngit ngigit'igit marang si Ranta,amarga saka lumuhira pasulayan. Mitraningsun Sang Bali laangbangAt ingsun trisnani uga dipraiaya dening si Raghawa tanpa

dosa. Patine atmajaningsun si Syaksa ora sira belani, lan kobarehutha-krajan lingka dalasn sakadhatone pisan ora agawe mun-tabing atinira. Iku kabeh sababe ora liya, amargd saka lumuhiraporuloyrn. Isih akeh maneh pakartine si Rama kang isi panginamarang rasAkll;,. Hla saiki, xrehne si Rama sawadyabalane mehnyabrang samodra n)dya ngrabasa praja LOngka, ingsun mundhutpamrayogo marang sira kabeh, krdnah kapriye kang kudu ditin-dakake (Indonesia : tipu muslihat bagaimana), supaya dhewekeaja nganti tAkan kene. Manawa dheweke mwadyabalane ngantibisa nyabrang lan munggah ing dharatan, mOsthi bakal agawe su-sah lan karusakan'i.Saparipurnaning pangandikane gustine, para ras6ksa padha

ngad6g ngr6nggGp sanjataning ayuda. Ana sing nyandhak p6dhangutarva klervang, ana sing ny6k6l cakta, ana sing ngundha gada, anasing ng6mbat-6mbat g6ndhewa, ana sing nyandhak kampak, lanliya-liyane. Karo ngr6ngg6p sanjataning ayuda, para ras6ksa pa-dha pating br6ngok as6sumbar maciya-ciya. Patih Prahastha kangminangka pinituwane para ras6ksa, katon m6n6ng'ant6ng, oramilu ribut. Akeh rasOksa krodha kang banjur matur marang ratu-ne mangkene : ,,Gusti, punapa pr)lunipun pun Rama sawadya-L49


25/123

balanipun ndadak dipun-rombag ? ! Ir'lngsah poduka punile a sam-pun citha sahlangkung ringhih ingah-ingih tanpa iaya, ron$s-m?mos hados ron luntbu. Rttnil,in,..nhritta ,groboro siraraya tu-mdwoe'Bathara Indra satuadyabalanipttn, poclttha tanpa munclhtttpamrayogi dhatong para kotuula. Hla holt saptrniko, nam,ng ba-dhe kadhatangan mdng*h manungsa auadl,abara wanara, nda-dak dipunrambag rante. Punopo paduka k|hitapan dhat\ng hadi-byan'kanuraganipun para pahrawan raslksa ? ! sanajan srongenge"pisan, manawi kddah dipun-sirnakakAn, ltau,ula sogon ngimindados wtus saldb|tipun sakodhep netra. l,lanawi rambilan ko-dah dipun-sirnakahan, kawula piyambak sagoh mangsa ngantostdlas tanpa sisa. Manatui pr|ht dipun-ttntal utaui dipun-mannh-mamah ngantos ajur-mumur kados bubur, pundi ingkang padukakarsakahdn, kawula sondika ngl|ksanani. Hla monawi para pahla-wan rasaksa nantung lumatuan Rama lan para wanaro, rah bi"balyr,n,,suwe mij6t wohing ranti,'. lVilanipun, badhe dhatingipun Ramalan para wanara bottn pralu dipun-prihatosak\n, joi'punika sa-nes mingwh inghang awrat sanggenipun. Gusti bot6n prolu tumutnyalirani mangsah yuda, wadyabala paduka sami sogah lan ru-maos hiconggah numpAs R ama sawady abalanip tm,,.Sarampunging ature para ras6ksa, Wibhisana ng6ndika : ,,Hehpara pahlawan kabeh ! Sira iku padha ngawula marang Sang P:a-bu. Aturira marang sang Prabu dhek mau ileu ntuh ban?r, iir sirakabeh iku pancen digadhang-gadhang saguh nyirnakake mung-suh, mand-ar samangsa prolu kudu rila ngurbanake jiua-raga hang-go kasugdnganing gustinira lan kaslarn\tane nagaia. Naiging su-murupa ! Manarua ora hliru panyurasaleu, mau sang prabu nda-ngu ing babagan ,fl a y a,,, tig1se : cara utawa rekadaya kangprayoga ditindakake. Hla sira wajib padha ngaturi pamrayoga.Mttpakat lan orane marang pamrayoganim, nyumanggahake kar-sane Sang Prabu. Hla rrtk aran aneh-nylendh, yen ptndanguneSang Prabu dhek mnu ilzu sira tanggapi sarona nyoidhok senja_taning ayuda lan s1sumbar maciya-ciya. pancen b\nr ngndikine

Sang Prabu, trnnawa Song Raghawa nganti prapta ing L?ngha,m|sthi njalari ribd lan ruwod hang tundone ogawe riasusahan lanharusakan. salagine dutane bae saktine ngedab-edabi. Biyen, na-lihq d.utcne hang rnung stji thil nggawe kobcre kutha-hrajan L6ng-ka, sapa rasAhsa kang wani lumawan ?! para rasdhsa hang ngakusura-sudira sakti mandraguna padha huwirangan, ngilang habeh,padha ndhAfik ora wani mobah-mosih".150


26/123

Akeh lan warna-warna ng6ndikane Wibhisana sing surasaneisi panyeda marang para ras6ksa. Sawise mangkono, panj6n6nganebanjur nggunggung kas6ktene Sang Raghawa kang tanpa timbang,lan ngalJmbana k6kuwatane wadyabala wanara. Wasanane Wi-bhisana ngelingake aja nganti kadange wr6dha m6mungsuhankaro Sang Raghawa, mandrr ngaturi pamrayoga supaya kadangewr6dha iku nungkul aris sarta ngaturake Dewi Sita marang panj6-n6ngane.Atur pamrayogane lllibhisana ora didhahar dening SangRalvana, mandar njalari dukane. Saka .bang6ting dukane, SangRavrana ola karsa paring wangsulan marang \Vibhisana.Bagawan Sumali, yaiku eyarrge Prabu Dasamuka, bar6ngpriksa pamrayogane Wibhisana ora dipraduli, saka bang6te sih-tr6sna lan bang6ting pangemane marang ingkang wayah, panj6-n6ngane ng6ndika mangkene : ,,Putuningsun Rawana ! Ngguguaparrtroyogane si Wibhisana, ir cture arinira iku pancen bdn?r.Aja tidha-titlha lan aja ewuh-pakewuh sira nganggo r|mbuge Wi-bhisana, sanajan dheu'eke luwih nom tinimbang sira".,,ll'ruhanirq, Rawana I Ranwdewa ihu asaniata langhap lanjimporing sing ampuhe hagila-gila. Para raslhsa kang padha luma-LL,on panjAn6ngane, yaileu Tathaka-\Yirada-Kara-f)usana-Marica,ntatine iya anrurga h?taman j|mparing. Panj|n)ngane iku rOsilentulus panggalihe, kabeh pangandiha lan tindak-tanduke sar-roo nyata, dudu maya (dudu sulapan). Sumilanging panggalihing-sun. tnanalt,a panjdnngane Sang Raghawa i/eu sranane para dewa;nlanungsa sattti kinarya lantaron jalaraning brasthane para rasih-siz; Bathara nganalzake kr)nah alus ora leasatmata, manungs:rawadyabala rvanara kang kasAktene tanpa tandhing. ing iagat.trIanawa panj|n)ngane prapta ing kene lan linawan ing pArang,sira sau,adyabalanira m\sthi sirna-gmpang. Mulane ngger, pu-tuningsun Rawana ., Siro prayoga nungkula arjs, nydmbaha ma-raig Sang Ragharuo, Dewi Sita aturna marang panj6n6ngane.

Wruhanira, panj\n|ngane iku panjanmane Bathara Wisnu".,,Akeh l1lakon aneh leang ana gigayutane karo BatharaWisnu, kang wis tau ingsun rungu.l\[ungsuhe Bathara Indra kangmisuwur crcn Asura Wr6ta, iku dipraiaya sarana umpluk samo-dra kang kOponjingan hasOktene Bathsra Wisnu. Ing sadurungeditamani umpluk samodra, dheweke dicoba dipraiaya sarana iln-jata bajra: nanging nganti wola-uali binaira dening Bathara Indra,151


27/123

Asura Wr6ta ora gigrig wulune salamba. GOgaman liya-liyane kangditibakake ing salirane rimuk kabeh, ora ano kang agau,e bu-siking kulite. Dening Bathara Indra, irtg wa-tah sandyakala dhe-wehe dibujuk dijak siram ing santodra. Ya ing u'6htu iku patineAsura lVr?ta ktaman umpluk samodra".,,Kang luwih nggumunake patine Danawaraja Hiranl'a-kasipu. Ing jagat t|t|lu ora ana lzang nyundhul lzas?lztene Dona-waraja Hiranyakasipu. Ka#ktene Song Danarcaraja ihu solea nrt-

grahane Bathara Siwah, kang njalari dheweke ors bisa mati de-ning dewa, danawa, rasAhsa, yaksa, pisaca, manungsa lan deningkewan apa bae. BarAng darbe tzasAkten kang ngedob-edabi, Da-nawaraja Hiranyakasipu bang)t adigung-gum|ndhung, soya g-dhe angkara-murhane, saya siya-kaniyayo watake. Ora ngr4ganimarang para rlsi kaswargan lan para dewa, luwih-luwih mamngpara manungsa bang7t olehe ngina. Awit saka iku para rAsi hnpara dewa padha nyuwun pangayomon marang Bathara Wisnu,amarga panjAningane iku hang minanglza pangal'omaning Triba-wana. PanjAn?ngane ora kasamaran yen Sang Danawaraja ora bi-sa palastra dening dewa, danawa, ras|ksa, yahsa, pisaca, manung-sa lan sato-kewan. Awit saha iku Bathara Wisnu baniur mancalawarna Narasinga. Dudu dewa, dudu manungsa, dudtt keuan,dudu danawa, dudu rasAksa, dudu yaksa lan dudu pisacq nangingsat6ngah manungs:r lan sat6ngah kewan. (Nara : manung*, Luong.Singa : jinising kewqn galak) Narasinga iku galahe kagila-gila, lon'dhAping kukune kaya baira. \Vasanane Danawaraia Hiranyaka'sipu palastra binAhh dhadhqne dening Narasinga".

,,Mangkono l1lahon aneh-nybneh nggumunake hang uistau ingsun rungu, kang gdgayutan haro Bathara Wisnu".,,Ngger, putuningsun Rawqna ! Kahancnira sarwt kontityen katandhing karo Sang Raghau,a. Sira kalah wAweka, halohwicahsana karo panj|n\rrgone. Kang sira esthi nrung rnOmungsuhanlan pOp|rangan. Sadguna (Walanda . zesuoudige stontskunsl -

Indonesia : ilmu kenegaraan enam mac.ain) sira liru'akake, orasira 6cahake. Sira ora ngelingi kaagungane sih-tr6sna marang li-yan (marartg bibrayan agung utawa masyarahat); uripira oranulad tut a-ccrcning u rip e p ara sarj ar. a-suja na. tind ch ira gr usa-gri$uhdr|p kliru izang njalari asoring kahananira. Sang Raghawa ihuluhur ing budi, pant)s dihawulani lan pinundhi-pundhi, mulanepmyoga srra nungkul ayjrs marang panidnAngane. Nggugu-mituhua152


28/123

marang r)mbuge Wibhisana, awit pancen mung pamrayoganckadanlgira taruia ihu d\dalane sira nAmu -rahayu"' Mangkonong6naltunu ingkang eyang Bagawan Sumali marang Prabu Da-samuka.Sajrone Bagawan Sumali m6dhar sabda, Kumbakarna nglilirsaka nendra, Ian banjur enggal-enggal manjing ing pananghiian'Sarampunging pangandikane Bagawan Sumali, Kumbakarnanyambungi : ,,Kalea Prabu Dasawadana ! Tanpa gma padha ngrdm-

Oug ,,rekidaya" ltcnggo rumOhsa'rchayune praia Lingka, manawasii ie;mohi r;mbug b1cik, pamrayogane wong wicaksana kang stt-gih plngqlaman. pinas" tr;ng"ngo bisa datli adhrtt,. sorote rOm-\iii" king anyds bisa dadi panos, nanging panggalihira kangkakukaya alu, "bab*on" ora luntur dening pihrtur lan oraFasah ing w0-**rh, babar-pisan ora k6na di-ar6p-arp bisa tinotbuka kang nia-lari banjur karsa nampa'rAmbug b^cik. wibhisana sanajan kadangtaruna,'nanging wicaksana, sugih pangalaman lan mumpuni isinehitab iuci, iulane r)mbuge me^ntds lan pantqs digatekake. Nangingniio proiu ing simu wdgah nggugu-mituhu r&nbug rahayu' Hlamangka sing uwis-uwis, sabn ana bot-repot utawa rubedane praia,b;sie nonggulongi sarana migunahake pamrayoga utawa iguh'pra'dhAb Wibhbana. Nanging saiingko, ora ryung rdmbuge Wibhiiana"ir"i ,t*- ii.,ni, iAi*i w1warihe kangi;ng eyang Sumali iya orasira 6nggo, paribaxne, ,,ml6bu kuping kiwa, mGtu kuping t6-ng6n".

,,Kaka Prabu ndhustha Dewi Sita, garwane Sang Raghawa,ihu laku nbtha. Pasrahna sang Dewi marang Raghawa. Manawa,sira tAtip kapengin m;ngku Dewi Sita, sawise sira balehake lanwis ditampa dening Raghawa, dak-r|bute Sang Dewi sarana lakutttama, yaiku sarana kaPrawiran".Sawise kandha mangkono, Kumbakarna banjur oncat sakapanangkilan, nuli mapan nendra maneh. Bagawan sumali, sawiseprit *- watak-wantune Rawana ora bisa luntur dening pitutur,

uga banjur kondur m6nyang padhepokane.Ing sapungkure Bagawan Sumali lan Kumbakarna, Wibhi-sana ngaturi pamrayoga maneh marang sang Rawana. Ya aturpamrayogaBe kang kapindhone iki kang njalari bangat dukaneRu*a.r". Kagawa saka bang6ting muntabe panggalihe, Rawananganti mantala nandhang lan nundhung Wibhisana. (Mriksananabab 69 : Wibhisana).

153


29/123

Wibhisana pamitan lan ny6mbah marang Rawana, banjurmiyos saka panangkilan, tindak mangalor didherekake para wa-dyabala kang padha s6tya-bakti marang panj6n6ngane. TindakeWibhisana qg6n6r wukir A.fahendra, n6dya suu"ita marang SangRaghawa.Praptane ing wukir Mahendra, Wibhisana dip6thukake Ha;nurnan. Kanthi dilarapake dening Hanuman, pasuwitane wibhi-sana ditampa b6cik dening Sang Raghuttama.

88. RAMA DHA$TUH WADYABALA WANARANAMBAK SAMODRA.Kocap Sang rajaputra Rama sarta para wan;ua ana ing pasisiring samodra, padha ndulu mangidul . maspadakake kadhatonLdngka kang katon lamat-lamat. Sang raiaputra bang6t judh6g-putOg panggalihe, rurnaos durung antuk w6wdngan, kapriye bisa_ne t6kan L6ngka (Ngal6ngka) ngliwati samodra. R,_,*urrg*r,",.r-modra kang dadi p6palang, samodra kang ngalang_alangi tindake,samodrq kang njalari. kandhoging laku. B6n6r ng6ndikane sangminulya pandhita wr6dha kang rnratelakake yen rasa on6ng lansih-tresna gampang nuwuhake pamuring-muring utawa a6auta.Sang Raghuputra oneng manggalih k6kasih, duka marang snmo-dra, amarga diangg6p nggawe singsara, njalari ora bisa mbanjuraketindake. Ttrwuhe ddduka kanthi dadakan nglimputi panggalihe,mahanani rasa panas pindha panasing sorote srdngenge se-wu ca-cahe. G6ndhewane tansah ing6mbatmbat, lOmpaiinge diinc6rg-inc6ngake. Dumadakan gGndhevrane pin6nthang sakal'ange, katonsumorot murub bedhoring j6mparinge.

,,Samocira iki nAdya ingsun tibcni jmparing,;. I\{angkonong6ndikane Sang Raghawa, kagawa saka put6t


30/123

Barang jamparing lumapas saka g6ndhewa, cumlorot tiba ing,u*odtu, sanalika banyune samodra banjur panas pindha umobmawalikan, ora karuwan kehe isine samodra kan& mati. Iwak'iwak paus lan baya-baya padha klabakan nglangi mrana-mrene,ngupaya papan-panggonan kang any6s banyune. Ana.iwak lum'Ua-lurnba mancolot-mancolot lumayu, ana iwak bunt6k kap6t6king wal6d ora bisa m6tu. Ewon, l6ksan, k6then, yutan lan mawur-.da-wurda kehe iwak kang mati, bangkene padha kurnambang,njalari r6g6aing sarrlodra. ing kabeh keblat, lor-kidul-wetan-kulonpadha ngganda bacin kaya gandane sarnarabhumi kang k6bakbangkene prajurit sing padha mati, bang6t njijiki lan ng6n6k-6n6ti ati. (Samarabhumi = Waianda : slag.reld = Lrdonesia : me-dan perang).

J6mparing kang dildpasake dening Sang Raghawa bablas t0-kan ing rasatala, ng6nani para naga' sat6mah akeh naga kang pa-lastra. (Rasatala = Walanda : onderwereld = Jawa : dhasaring bu-mi). Saya suwe kahanane jdmparing iku saya sumorot ak6lap-k6iap ngedabedabi, naga-naga kang ora mati padha bingung patingbiluiung-. Naga Basuki kang dumunung ing indh6ning bumi (Indo-nesia :

"po.otbumi), kang ingalambana kuwat ny6k6l jagat, amargakddayan bangating panase j6mparing, katon gum6t6r wel-welan,*uk". Jalaran para Nagendra padha lumayu kagegeran, samodrakaya kinocak, alune alembaklembak, bumi o169, puncaking wukirkaton manggut-manggut, gumuruh ngg6girisi suwarane mega inglangit, titat-ttrattrit maliw6ran pindha soroting Kala (Indonesia :bagaikan sinar dewa Maut). samodra ngalami karusakan, swaraneputi.rg gi6g6r rame dening polahe para naga kang pating tlosorir,*"y,r-*t a padunungut ", u**ga giris-miris sumurup j6mparingsumorot k6lap -k6lap n gedab-edabi -

Kocap Sang Hyang Baruna kang nalika samana mb6n6ri lagil6nggah ing singhasana s6sotya ana ing madyaning samodra, bang6tkaget kagarvokan, amarga palGnggahane tansah obah agonjang-ganjing. Priksa para naga padha ribut pating brubut nlosor saparan-i**, pu"ggalihe Bathara Baruna bangtt was-sum6lang.

,,Apa iagat ardp kiyamat ?!" Mangkono pangudasmarane kan-ttri panggaiilr, g6t6r. Dumadakan panj6n6ngane priksa j6mparingclorot-clorot sumorot madhangi nitala ing dhasaring bumi, gu-mabyaring sorote bangat mbal6rengi, ngluwihi soroting sr6ngenge155


31/123

satus. Sang Bathara saya was-sum6lang panggalihe, mulane pan-j6n6ngane tumuli j6ngkar saka dhampar pal6nggahane, banjurmiyos ing sajaban banyu. (Nitala = Walanda : naam van een hel =Indonesia : arahing sawijine nraka). Bardng mriksani pasisir lanwukir Mahendra, Bathara Baruna kaget wuninga wanara mal,uta-yuta. Warna-warna solah-bawane wanara, ana sing lagi g6guyonkaro kancane, ana sing lagi r6butan wowohan, ana sing lagi m6-thangkrong ing wit-witan, ana maneh sing lagi ngad& ana ingpdsisir ndulu iwak kang padha sumaput klabak-klabak.Kajaba priksa para wanara, Bathara Baruna uga priksa SangRaghawa kang nalika samana isih ngasta gdndhewa, jum6n6ng ingsat6pining samodra.,,We hla ! Dadi Sang Raghowa sing njntparing santodro".Mangkoho pangudasmarane Bathara Baruna karo ny6dhaki SangRaghawa kang nalika samana lagi n6dh6ng-n6dh6nge nrurubpanggalihe, kaya diubqbi d ukane.Bathara'Baruna jengleeng (Indonesia : berlutut) ana ing lu-mahing banyu samodra, salirane s6mu ngrungkuk mbungkuk,4ydrnbah marang Sang Raghawa, banjur matur : ,,Sinuwun, ka-wilnlngona ! Karsa padulza ng1sat samodra sarona jdntparing paclu-

ka, tdmtu wgd kaliltsanan. Nanging sasantpunipun santodra pu-niha asat, punapa laj|iq kenging dipun-atnbah pora Luanara rni-nangha marginipun dhatAng lingha ? Bot|n sinruuurt, bot4n. Ja-laran sahing lzathahipun wal6d ingkang sahlanghung tdbdt sahasahing hathahipun. barang-barang inghang sahlangltung mbAba-yani, wadya.bala wanara botdn badhe sagd ngambah dhasaringsamodra. Kawuningana. Sinuwun ! Iitg samodra puniha kathahnwhhluhipun agdng-agdng inghang ngdd nguntal bumi, kathahharangipun ingkang ag6ng-ag0ng saha inggit-inggil tur lunyu, ma-nawi dipun-ambah sagOd njalari clharuuh. Kajawi ltunika sinuwun,mugi paduka kagunganona panggalih w6las dhat)ng para mahhluhisiniputt samodra, sampu,t ngcntos nilaj?ng sami p/jah kddas,6nb dntering jiirn$ aring pcduka".

,,Jagat saisinipun puniha paCuha imgharrg ngwontdnahin,paduka ingkang kagungan, paduka ingkang rumAksa saha padukdinglzang nguwaosi. Puncpu inghang njalari li:utuuring panggclihpaduha, ngantos paduka laj\ng kados k6kilapan dhotAr-g cncasingpanjanma paduka inghang salzlanghung luhur-mw'lya ?! 'Paduteabotdn ngrumaosi bilih panjanmaning Bathara Wisfiu, rnanjanma156

Ii


32/123

padul?a ing marcapadu kanthi ancas nddya mAmayu ayuning ba'wana, rumOksa hawiluiinganipun para suci wha mbrastha paramurln-candhala ingleang adamil r)tuning iagat".,,Sinuwun, nuwun sewu ! Manawi ruontin kapardng paduhahorsa ndhahar otur lzawula, prcyoginipun para Luanara sami lzadha'uuhana ntindhh rdi nyatunggal sarta ngusungi sela ingkang

agOng-agArry hangge NAMBAK SAI\IODRA punika. Manawi padu-ka dhawuh!, para Luanara tinttu sag\d nambalt samodra sarana 16-di saha sela ag)ng-agAng, jalaran para wanara punika sami kAse'renan kashten pacuha. Bumi badhe mumbul (dhasaring sarnodradaclos mggil), ialaran dipun-urug r?di saha sela d.ening pcra wana'ra. Itlet-aui ngengOti hathahipun uta,Tyubalo Lucnara, samodra pu-niha pOpindhanipun kados lepen ingkang namung sakilan wi-yaripun, t|nttu botin badhe ngantos dangu para Luanara anggeni-purz-nambak santodra punika. Padulea tdnttu sagAd dumugi L|nS'-ka saha wasananipun ngalami jaya, rndngsah paduka sirna. Jm-paring padulta ingkang ampuhiltun p|pindhanipun kados'Kala-mr6tyu (Walanda : cte god des Doods = Jawa : dewaning pati),baclhe mbrastha paro rasAksa angkara-murha; para wadyabalauanara p|ltindhanipun hados kulauarganipun Sang Kalantaka(Watonda : de god uan de dood : Indonesia : dewa Maut) samitwnut nf irnakalt0n nt6ngsah paduka".

I\,langkono ng6ndikane Sang Hyang Baruna. Amarga caranengaturi pamrayoga Sang Hyang Baruna kanthi ngaji-aji, Sang Ra-ghawa bangOt kar6nan ing panggalih, lan dukane tumuli lilih. Pan-j6n6ngane banjur nglOpasake j6mparing panulak, kanggo nggaweadl'r6me j6mparing dahana kang sumusup ing t6l6nging samodralan rasatala (dhasaring bumi). Sasir6pe j6mparing dahana, paranaga-bumi padha s6n6ng, para makhluk samodra padha g6mbira;kabeh kang mati dening Saragni padha waluya-jati kaya wingi-nguni. (Saragni = Walanda : pijlvuur =.Jawa : j6mparing dahana).Sang rajaputra Ramadewa banjur ndhawuhi para wadyabala

tvanara, ndikakake ngusung gunung lan watu g6dhe-g6dhe kanggonambak samodra. Kanthi gambiraning ati para wanara paqhamangkat pating b16b6r, lakune ng6n6r gunung. Ana sing manga-lor, mangulon utawa mangetan, suwarane luwih -dening rarne'amarga parzr wanara olehe tumandang ing gawe karo mdre-m6re,njalari giris-mirise kewan-kewan alasan. Singa-singa kang padhandhElik ing guwa akeh kang m6tu, padha lumayu. Kewan-kewanL57


33/123

kang kurang tr6sna nurang anake kang lagi nusu padha lumayungg6ndring sipat kuping, nusup-nusup ing puncaking gunungI'Ianimaya (Walanda : uit juwelen of }.oistallen gevormd = [ndo-nesia : terdiri dari intan dan hablur): Gajah-gajah iung lagi adusana ing tlaga, bar6ng ngmngu swarane wanara masinghanada, eng-gal-enggal padha m6ntas ing dharatan, banjur lumayu asalang-tr.in-jang. Jalaran kuwatir k6tunjang gajah, celeng-celeng padha ndhi-siki m6tu saka suclhunge, nuli lumayu m6nyang puncaking gu-nung.Sajrone kewan-kewan padha ribut pating brubut lumayu ngu-paya pangayolruln, para wanara padha b6bar6ngan ndhungkarigunung, p6pindhane kaya singa sewu paripaksa ngrabasa gajen'dra (ratuning gajah), n6dya diprajaya.Ana pahlawan wanara kang epek-epeke bangGt atossantosapindha bajra, iku minangka sanjata dijojoh-jojohake ing lambunggunung, sadhela bae gunung iku wis tug6l kaya cinakra. Tug6langunung iku banjur digawa mabur, katone ana ing akasa kaya ma-nuk alap-alap nggondhol ni6mangsan jarahan (oleh-olehane ngr6but saka alap-alap liya). Tugdlan gunung iku katone entheng baedigawa dening wanara, sinangga ing epek-epeke, kaya kapukpGpindhane.Ana pahlawan wanara kang kasdktene kagila-gila, lambeningguwa-gunung dikawil sarana epek-epeke. Amarga saka g6dheningk6kuwatane, gunung iku j6bol k6b6dhol nganti t6kan ing perangankang dumunung ing sajroning bumi. Tilas dununge gunung ikuawujud luwangan kang j6rone ngedabedabi, manawa diungakkaton p6t6ng ngg6girisi, ing ngisor katon ana barang kang luwihdening aneh-nyl6neh sumunar mbal6r6ngi, iku culane Sang HyangAnantaboga (naga kang nyangga bumi).Ana wanara kang n6ndhang watu g6dhe. \fatu iku p6cah,lan m6tu gdnine, suwarane k6pr.rngu nganti sayoiana dohe, sdrukaya g6lap ngampar, njalari akeh margasatwa kang tiba kapidhara-Ana g6mpalaning watu leter ambane sewu dh6pa, iku disa-watake dening pahlawair rvanara m6nyang g6gana t6kan ing sr6-ngenge, sat6mah para dewa padha ribut kagegeran.,,Apa kang haton irdng kaya Asura Rahu hoe ?" I{ang}


34/123

Lala wanara padha ngusung gunung loro-loro, t6lu-t6lu, papat-pa-pat, lima-lima utawa n6n6m-n6n6m b6bar6ngan, katone kayaGarudha nglayang nggawa mabur Bathara Purusottama. (BatharaWisnu).Ing antarane para pahlawan wanara ana sing uncal-uncalangunung anakan. Wanara sing ana rng ngisor mb6dhol gununganakan, banjur diuncalake mandhuwu: kaya bal, cra r6kasa.lVanara kang ana ing g6gana nampani gunung analian iku, katonprig3l Ian patitis. Pangangg6pe, gunung anakan iku g6dhene mungpadha karo wiji sawi bae.Ana wanara kang d6d6g-piad6ge g6clhe-dhuvrur tur gaiakekagila-gila, watake bang6t angkulr-sum6ngguh, ora g6lBm ditu-lungi dening wanara liya. Dheweke n6mpuh lambung gunung 96-dhe, wit-witane pinupuh padha rubuh kabarubuh, watu-watunepadha b6lah-p6cah pating glasah. Sawise mangkono, gunung ikubanjur dirangkul, tindake sarwa k6susu agrusa-grusu, kaya patrapepriya nonoman kang ora bisa atindak sareh - pakoleh. Gunung p6-pindhane k6nya (gadis), kaya nangis amarga rinodapaksa (Indo-nesia : diperkosa). Tlaga-tlaga ing gunung iku banyune kocak alem-baklembak, iku p6pindhaning 6luhe k6nya kang rinodapaksa.

Angin bant6r kumrusuk lum6bu ing guwa j6ro, iku pGpindhaningnapase gunung kang rinangkul dening wanara. I\ttega ing lambunggunung kabur katiyup ing samirana, iku p6pindhaning pangang-gone k6nya kang mlotrok, satdmah k6nya iku banjur ngl6g6na(wuda).Sawise para wanara padha ngusung gunung. ditumpuk diun-dhung-undhung karo watu-watu kang g6dhene prasasat sagunung-gunung }{eru, Sang misuwur wanara N a I a, atmajane BatharaI4'iswakarma kang mumpuni ing babagan bangunan iirg kalang-ane para wanara, banjur wiwit ngrakit gunung-gunung lan watu-watu iku diGnggo nambak samodra. Dhisike gunung-gunung kanggdhe ditibikake ing samodra, dadi gunung-gunung kang g6dhe

iku dumunung ana ing ngisor. Sawise mangkono, binjur gunung-gunung anakan ditata ana ing sadhuwure gunung sing g6dhe-g6dhe,nuli watu-watu ditata aldlarikan lan sap-sapan. Iku banjur diurugl6mah nganti rata, nuli diurug w6dhi. Sawise kabeh iku krak6t-k6ket, tambak iku k6na diarani wis dadi. Tambak iku katon l6n-c6ng, lumahe tambak (permukaan tambak) rata-, bdcik lan r6sik;watu-watu kang tumemplek ing sauruting pinggiie,'tumempleke159


35/123

kukuh bakuh, warnane gilap kaya watu manila (marmdr), pasirekang awarna irdng sumorot akil6ng-kil6ng. Tambak iku wis sa-m6kta dadi dalan kang b6cik, d6dalane kam6nangan lan kamulyankang bakal kagayuh. Ukurane, diukur miturut ukuran ,,yojana',,dawane mangidule (dohe) ana satus yojana. (L yojana = Bahusas-tra J.F.C. Gericke - T. Roorda : 16.000 elo, sau'6neh ana singngarani 32.000 elo. Sab6n 1 elo = kurang.luwih ? dm). Kahananetambak iku ora ana kang pr6lu dikuwatirake; sanva tOguh-santosa,babar-pisan ora gonjing. Wah ! Nyata pant6s ingaldmbana kurvasis-ane Sang NaIa ing babagan bangunan, bisa nambak samodra.Sawise Setubandha (Walanda : dambouw = Indonesia : ba-ngunan pengempang) paripuma, pawarta ,,Rama nambak samo-dra" kapiyarsa dening Sang Dasamuka. Panj6ndngane bang6t gu-mun-ngungune, ingatase samodra amba lan j6rone ngggirisi,kok k6na binudidaya tinambak dening wadyabalane Sang Ragha-wa.

Sang Raghuttama, Laksmana lan Kapindra Sugriwa bang6tkar6nan lan kagawokan mriksani. kahanane Setubandha, padhamangal6mbana marang kaluwihane Sang Nala. Sang Kapindra tu-muli nimbali kabeh wanara, ndikakake padha kumpul lan tata-tata, n6dya budhal mGnyang L6ngka. Sawise sam6kta, wadyabalawanira budhal diirid Sang Raghuttama. Laksmana lan KapindraSugriwa, kang minangka cucuking baris Sang Anilatmaja. Sakaakehe wadyabala wanara, Setubanrlha kang dawane satus yojanakebdkan wanara nganti jdjdl-riy6l tanpa s6la, lran kang isih kari,lagi mangkat saka pasisir tansah ndlidir bae. Kagawa saka g6m-biraning atine meh t6kan ing IGngka, pil& wanara padha ma-singhanada, mdre-m6re luwih dening rame, padha ngajap tumulicampuh yuda. Bar6ng wis t6kan ing pasisire samodra laladan lng-ka, Sang Raghawa sawadyabalane padha munggah ing dharatan.Saka ing pasisir, Sang Raghuttama n6rusake tindake didherekakesagung wadyabala wanara t6kan ing g'.rnung STIWELA (Suwelagri.),durnunung ing saBlore kadhaton Gngka. Ya ana ing gunung Su-wela iku Sarrg Raghaua lan para wadyabala wanara olehe masang-grahan.

Suwelagiri iku gunung kang bang6t asri anglam-lami, alase ba-ng6t n6ngs6make, kahanane kaya patarnanune Bqtha;-a Indra. Vta-tu-watune awujud s6sotya-manik lan jum6rut, lambunge gunung(ereng-erenge) slaka gilap, puncake 6mas, kang minangka w6dhine160


36/123

manik-mutyara, sdsotyane matumpuk-tumpuk kaya ing ardi Me_ru. Kang padha ad6dunung ing ardi Suwela para dewa, paragandharwa fiuru ngidung ing kahyangane Bathara Indra), carana(uga juru ngidung ing kahyangan), para apsari (widadari) lan parakinnara-kinnari (Indonesia : makhluk ajaib), padha nyuling, ngi-dung, ngunekake k6capi utawa cl6gnpung. Wah I asrine gunung Su-wela prasasat madhani sLlwarga.Guwa-guvrane gunung Suwela amba-arr.ba, ing j6rone jdmbarka.ya alun-alune Bathara Indra, ian padhang-sumunar, amaiga ingkono akeh suryahanta (walanda : soort van edergesteente = Indo-nesia : jinising s6sotya), manili-sphar,ika-candrakanta. (Sphatika =wala-nda : bergkristal = Indonesia : mestika gunung. candrakanta= V'alanda : fabelachtige steen, die in cle maneschijn glanst ensmelt = Indonesia : permata dalam dongeng (hanya khayal) yangbersinar dan meleleh dibawah sinar bulan). Ing guwa_guwa ikudadi padunungane para dewata; ana sing lagi nabuh gam6lan sang_gani, ana kang lagi ngarang kidung, ana kang lagi suka_suka pari_suka, ana sing lagi p6pasihan karo k6kasihe (Indonesia : sedangbercumbu-cumbuan), saw6neh ana kang lagi cangkrama..Suwelagiri p6pindhane kaya Amarawati tumurun ing marca-pada (Amarawati = kutha-krajane Kaindran). Utawa k6na dip6_pindhakake samodra lan Himawan, ialaran akeh s6sotyane manekawarna, ora beda karo Alakawati (kutha-krajaning kahyangane Ba_thara Kuwera. Pm). Apa.bae kang dipengini dening m"r.,.rgsa,ing Suwelagiri ana, dadi p6pindhane kaya Cintamani (Walanda :edelgesteente dat alles geeft wat men wenscht = Indonesia : s6-sotya kang bisa minangkani sawarnaning panjaluke manungsa).Kahanane suwelacala (gunung suwela) o^ra kalah endah karokahyangane Bathara Kama.Tindake Sang Raghawa saya mandhuwur saya kar6nan ingpanggalih, amarga kahanane ardi Suwela saya asri anglam_lami.

Wit-witane endah-endah, gilap, wohe mbiy6t bang6t, mat6ng_mat6rig. Ana uga kang lagi nyadham lan kang isih awujud p6ntil,mandar k6mbang-k6mbange kang n6dh6ng m6krok mbabar gan_da iya akeh.\f it mandara k6mbang-k6mbange katon pating plolok n6-a!6"g m6krok, pdpindhane kaya wanurlya kang wis ngadi busanam6thukake rarvuhe sang B.aghuttama. wit rtewandaru fiinise witpinus, wujude kaya c6mara) asri ngganda wangi, kagawa saka ba-

161


37/123

ng6ting tuwane, rungkad ng6bruki suryakanta kang katone kayatansah kumukus pindha asung pasugatan marang kang lagi prapta(Sang Raghawa): Wit hapurborus ngganda s6dh6p, saka klikaningwite 5n6tu tlutuhe putih tumetes ing suryakanta, satdmah kukusesuryakanta ngganda kaya dupa, p6pindhane kaya mangayubaryanurang rawuhe Sang Raghawa. Ing sapinggire dalan kang diliwatiSang rajaputra akeh wit cdngkeh kang mbGneri k6mbang, p6pin-dhane kaya wis padha sam6lrba n6dya nyaosi ganda s6dhtp-arumtumrap tutuk (nyaosi mut-mutan kang njalari tutuk ngganda s&dh6p-arum).'Ttaga la ng dumunung ing lambung gunung katon amba lanr6sik, banyune katon bdning nyamng kinclong-kinclong, pdpin-dhane kaya ngar6Par6p rawuhe rajaputra Raghuttama, n6dyadiaturi siram lan ngunjuk. Kudhuping k6mbang trate kang n6dh6ngmed6m, iku pOpindhane tangane tlaga (nguncupake asta) n6dyamangab6kti (ny6mbah) marang Sang raja-putra. Ing sapinggiretlaga akeh wit tal g6dhe-g6dhe katon tumata jejer-jeje-r k6r6p, wohepadha tiba, iku p6pindhane wit-wit tal iku padha n6psu nyawatigajah-gajah.kang-padha adus ing tlaga kang agawe rusaking k6m-

bang trate.Saya manduwur tindake R,ajaputra Raghawa, saya akeh wit-witan asri ing Suwelagiri kang diwuningani.,,Mung sapixn iki lzowe dirawuhi dening kang minulya SangRaghuttamo". N/tangkono kandhane wit-witan marang kanca-kan-cane. Kabeh wit-witan iku nalika samana lagi padha mangsanek6mbang, kayata wit punaga, fijuna, k6mbang sr6ngenge, eam-paka, angsana, k6mbang bakung basantatilaka (Walanda : tilaka-bloem in de lente = Indonesia : bunga tilaka pada musim bunga),lan liya-liyane. Sing ndulu k6mbang maneka warna iku ing s6mukasinungan ras, w)di i.ng gOni, gni asmara kang murub makantar-kantar, nganti agewe kobaring atine wong kang lagi pisah karok6kasih. Wo, asmara-furc (Indonesia : asmara-cinta) bisa nggawesangmraning jagat, l6bda m6nthang langkap kanggo nglEpasakepanah (panaf, asmara) kang agarve giris-mtrise wong i


38/123

sadhih-kingkining atine wong kang kataman j6mparing asmaratang h"ai6pe -kagila-gila. Glara kang amarga k6taman panahor*iro iku madal tamba, ora ana usada sing bisa marasake. T\r-mrap wong kang lagi nawung gandrung-wuyung nah6n kung, ka-wicaksanan ora ndayani apa-apa, sawamaning kagunan tanpaguna, ora. ana karrg bisa ngilarrgi rasalara'asmara kang wis manjingI"g tata"ging atlsanubari. Iku kang njalari Sang Raghuputra ba-,rg-6t ttu*rt g sungkawa, panggalihb tansair kuwur, nganti sur[e orangdndika marang Laksmana.,,suuelagiri iki bangt'asri, rneh kabeh papan'panggonan pa-aha ingsO*inn. I'langing ernane kok saiak tunpa rasa isin-wirangtumurune asmara ana ing kene, ny,bar wiii hang nialari wong kanglagi pisah haro hahasih kat,tangi onnging ofi". I\trangkono pangu-dadmarane Sang Raghawa

Katrongan.pr6lu diwuningani, t6mbang g6'dhe ing Kakawin Ramayana(Ramayana abasa Jawa-kuna) kang nyandra kaha+ane gunungir*eti ana 1 padeswara (1 bait utawa 1 couplet) kang k6r6pk6prungu dilagokake dhalang ana ing pagdtaran wlyang purwa't


39/123

Sloka-sloka ing sabanjure (sawise sloka angka 81 iku) isihakeh kang nyaritakake kahanane gunung Suu,ela. mangkene -:K6mbang Surabhi kang n6dh6ng m6kar, gandane ndul6gbang6t. Amarga katiyup manttamanda (angin sumilir alon, Indo-nesia : angin sepoi-sepoi basa) k6mbang iku tansah obah-obah.Akeh kombang kang marani k6mbang surabhi padha mencoklan n6s6p madune. Ndulu kombang-kombang mangkono iku, sayakat6tangi ondnging panggalihe Sang Raghawa marang kGkasihe(Dewi Sita).Gadhung kang k6mbange n6dhGng m6kar mbabar nggandawangi, katon rumambat nggub6d-mul6d ing wit padhali (padhan-ten), p6pindhane kaya wanita kang ngrangkul sikile guru-lakine,kagawa saka bang6ting sih-trdsnane. Ana wite kmba ng manguningkang uga nggub6d-mu16d'ing wit padhali, akeh k6mbange klng ti-ba ing bantala, iku pGpindhaning wanita kang nolak pangajahingguru-Iakine kang moyuh rnarang dheweke.K6mbang m)nur uga n6dh6ng m6kar mbabar ganda, br6mara-br6mara padha katon ora t|nffAm m6ncok lan s6n6ng-s6nGng n6-sdp rnadune kdmbang iku. Ndulu kahanane kombang-kombangkaya mangkono iku, Sang Raghuttama saya bangdt onEnging pang-

galihe marang Sang \'taithili.Sanajan olehe mid6r-mid6r ana ing gunung Suwela ngantisuwe, Sang Ramadewa sawadyabalane durung rumangsa kdsGl,k6slimur ing sdsawangan endah maneka warna. Bar6ng lakune tdkan ing c6dhak puncak, akeh bang6t wit-witan kang nddh6ng mbi-y6t lan mat6ng-mat6ng wohe, nganti 6pang6pange padha manti-yung-tumdlung kangsrah ing l6mah dening kabotan woh. Sumurupwowohan maneka warna kang wis mat6ng-mat0ng, para waru[apadha ribut pating brubut mlayoni karo m0re-m6re, suwaranegumuruh kaya giudtrug in-g nmngsa kasanga, agalve giris-girisekewan-kewan alasan. IVTanuk-manuk padha mabur pating bld-b6.r, kewan g&ihe-g6dhe padha m6tu saka pandh6likane, padhalrrrnayu asalang-tunjang m0 nyan g pun cak gunun g.. tdg6sipun s?kar Bhramaraw.lasita (pethikan saking s6rat Ramayana Jawi-kina).

Toyanipun (tlaga ing r6di Suwela) baning, (jimbaripun) tlaga (ngilak-itak) kadostangit; bulusipun kumambang, (bundaring badanipun bulus punika) papindhanipun ka-dos bunddring rGmbulan (ingkang^ngl6r6si purnamasidi), Lintang-liniani lingkang an;ratring langit) pSpindhanipun kados s?kar "r-"*.r, sari-saiinipun s6'tr" (t"iorJJ ,'t"p,rrg-sarinya) sumdbar kados mega,L64


40/123

Kagawa saka bang6te k6s6l lan ng6lak-ng6lih, para wanarabangOt tritr'rt ot"tte padha r6butan lan mangan wowohan' Kangora milu r6butan pangan, pGpindhane para sujanma kang darbegaguy"t u" sotya-k6ncana, yaiku g6gayuhan luhur' apamb6ganpuruirit" (walanda : het welzijn van anderen beharbigend = Jawa :nggatekake kaslam6taning liyan)'

89. DEWI SINTA INGAPUSKRAI\4A RAWANASARANA AJI KPJ\4AYAN.Saduruhge nganrlharake apuskramane Rawana sarana aji ka'mayan, prayoga dipratelaltake dhisik silsilahe Dewi Sinta'iViturut layang Kanda, Dewi Sinta iku putrane Prabu Dasa'muka Ratu Ngal6nlka, miyos saka.,garwa Prameswari (Dewi Ka'nung. Pm). iabang-bayi winadh"ll! kandhaga, banjur dilabuhing "narmada, *arana.,e dit6mu kawula l\/tantili dicaosake marangfr"aUu Janaka. (l\{riksanana bab 71 : Indrajit)' x)'Miturut Kakawin F,amayana lan layang-layang liya-liyane'Dewi sinta iku pancen putrane Prabu Janaka Ratu ing }{ithila'

mulane Sang Dewi uga apOparab Janaki (t6g6se : putrane PrabuJanaka) tan-ltaitfrm itag6se : putri Mithila). Iku salaras karo De'wi Kr6sna kang uga sin6but Dropadi (t6g6se : putrane PrabuDrupada) lan Phncali (t0g6se : putri Pancala)'lVondene asal-usule Dewi sinta kaya kang kapratelakake ingngisor iki :

*) Carita padhalangan Yogyakarta kang adh8dhasar layang Kanda'165


41/123

SILSILAH XI DEWI SI}.ITA(Mitumt layang Arjunasasrabahu)Batharadi WdjaBatharadi Wfia

a Ratu Man.tili

Wisrawa

Dewi t\rniungbinrRisi Winru-

Dewi Sukesi kegarwa

p6[q Jrneke RatuMantili

Iava (Ranra Batlawa)

BagawanRavthea

166

Kusa (habu Kusiya)

Dewi Marawa kagarwaBanapati Ratu Alodya

Banapuha Ratu Ayodya

Dewi Raghu (Sukasalya)kagarwa Prabu Dasarats


42/123

?rabu Dasamuka kang bang6t gandrung-gandrung kapirangumarang newi-Sinta, p6l6nging panggalihe ora liya. mung tansahtumuju *"*;;-d;;; bewi.-Mung Dewi sinta kang tansah guman-tun g ing t" r;;"";;; p* ggdin". F anggalihe bangot rudah-ng grdsah -gorJh-Jng"t-"tI ti* tcntiem' kagawa saka bang6te na$'ung asma'ra-turida.Hki:ekuwur,orakarsadhahar,prasasatorataubisasar.e. Ora tryu *t"tg Dewi Sinta kang tansah pin6l6ng ing cipta'Wo!asmara.t..*1"1.,ao',esia:asrnara-cirrta)bangGtagawelara,ppindhanekayawisakangorak6natinulaksaranaginawefawalindonesia : dengan dibuat tawar)'Kanthi maksud supaya salirane agawe kayungyune DewiSinta,FrabuO"tu-"ft"ngadibusanasaranaab6borehan'akam-puh endah il"I; ;anurrf 6nlur, marya kalpika (ali-ali) amripatssotya sumorot, lan mawa roronggan liyaliyane kang pating 916-byar sunare. Sawise mangkono' t*uttu aji kamayane' Prabu Da-sarruka nganakake p6p6than mustakane Fama - Laksmana Mang-kono "r*n" pa"i'6t'-6"g""e nandukake apus-krama (Lrdonesjatipu-muslih"il -*"*g {"*i.Si*u' supaya bisa kapadhan rng sih'Mulunging ;G;it# Dewi Sinta kang sin6dva' amarga sakabang6te t


43/123

rung sinunggL-sungga dening para Ratu lan para dewa bdbar^ngankaro ingsun".,,Dhuh maskwari, hOkosihingsun ! trIanouq sira manut_mi_turut lw nggugu-mituhu marang karsaningann, sanajan Batharisaci m?sthi klahon seba marang sira, para opsari-widadari kangendah ing warna padha a6ladi marang sira,,. (Bathari Soci = pra-meswarine Bathara Indra).,,Manewe sira kapengin munjung (nyaosi) rajabrana kangawujud apa bae marang Prabu Janaka, msthi karakone. Dha-wuha para abdi m|nyang Mithila (ing padhalangan sindbut : J.Ian-tili) nggawa sdsotya-kancano ing sakarsanira lan keuan u)arna-warna, hayata : gajah, jaran,utarak, ntacan, singa, kidang, m6n-jangan lan liya-liyane kang prayoga dipisung-sttngake mara4gPrabu Janaha. Il[onghono uga poftt abd.i dhawuhana nggawa sa_warnaning iwak samodra, kayata : timinggilo (iutah paus), hiyu,lumba-lumba, kakap lan liyaliyane: monawa mitttrut pan\muniraiwak-iwah sing saihi uis ana isih kurang akeh, Bathara Barunadewaning samodra saisine, bakal ingsun undang lan ingsun pren-tahi nggawa kabeh isine samodra m|nyang illithita. Inn aja laliyayi, Prabu Janaka caosana manuk Garudha kang gdhene kagila-gila ana ing kurungan hancana, Naga gOdhe ana ing sajrone jdn-

bangan pinatik sdsotya, ruif parijathq ratnapangkaja sahasrapatralan sawarnane wowohan saka kadewatan". (Ratna = s6sotya.langkaja, asline katulis : pakaja = kang lair utawa tuwuh ing wa-l6d yaiku trate. Paka = wal6d. Ja = lair. Sahasrapatra = godhong se-wu. Ratnapangkaja sahasraptra = trate sEsotya agodhong sewu).,,Dhuh yayi Janaki ! Wdlasa rwrang ingsun yayi, tulungamarang ingsun. Ingsun bang|t no,wung sungkawa dening lara asmara. Manut-mituruta marang ingsun yayi, idr apa ing sakarsanirabakai ingsun Eksanani. IVlanawa sira ttQt puguh lumuh nglanggatikarsani.ngsun, adhuh ! Aluwung matiu bae ingsun, yayi,,.Mangkonc pambujuke Prabu Dammuka, kagawa saka bangEte

gandrung-gandrung kaprangu marang Dewi Sinta.Sang Janakatmaja (Sinta) kang binujuk n6dya kagarwa, ba_r6ng prikm t6tironing mustakane Sang Ramabhadra, ngira manawakakunge wis seda t6in6nan, rnuliane bangGt nawung sungkawaPanggalihe p6p6s-ngdn6s, 6ntek pangarEp-ar6pe (nglokro), kangkacipta ora liya mung n6dya milu palastra. panj6n6ngane mu-168


44/123

wun k6lataJara, waspane tansah mili carocosan, salirane panaslan ndhrodhog, wasanane dhawah kapidhara. Bar6ng wis elingpurwa-duksina, Sang Dewi as6sambat ngr6ngih angrdrintih bang6tkawlas-asih, karo nyawang mustakane Sang rajaputra Raghawa.,,Dhuh-dhuh adhuh Bathara Ramabhadra ! Punapa inghangnjalari seda paduks ? ! Pa(iuka panjanntoning Bathara Purusottarrra(Wisnu), panjanma paduka ing marcapacla leanthi ancas luhur nd-dya mmayu ayuntng bq,wana. Paduha puni.lta bloharaja sinalttiraiuning jagat, kasudirart lan hadibyan pcduha tanpo timbang.Saklangkung nnokal-andupara yen ta poduka ngantos lzaso:"anIumau,an rasksa candhala, j)r rasOksa puniha makhluk inghangbotdn sakti. Kala rumiyiry para Rctu inglzang sarni nglOb\ti sa-yimbara rt,Iithila, sint|n ingkang kasdhtenipun nyunclhul kas)k-ten paduka ?! Namungpaduhainghang ltuwawi m|nthang lang-kap pusaka lttithila. Lajng Sang Ri-si Ramabhargawa (parasu-rama, Ramaparasu) ngadhang saha nantang paduka wont)n ingmargi, wasananipun Sang Rdsi kasoran dening padulza".,,Kala rumiyin, para ltlaharsi ing mad,yaning wana ingkangsami paduka ayomi, sami ngndihakahon bilih paduka punitza ing-hang nguwoosi rYiloka (iagat fttiga), amargi pacluka sag6d mbras-tha mdngsahipun jagat, inggih punitza para angltara-*uiko ingkangadamol rdtuning bawana. Paduka pongayomanipun para suci, ingtdmbe wontOn ing jaman halangg1ngan (ing kahyangan) padukabadhe jumdnAng EKACATRA (Ratu mandhiri, Ind.onesia : Ra_ja tunggal), ngayomi saindAnging jagat. para daitya_danawa_ra-sak_sa llthoking bumi gahh-gahhing jagat sami paduka sirnah-akOn. Il,lakaftn pangandikanipun para ltfoharsi, igl*ngkara yenta pangandikanipun punilza dora; milanipun seda paduka nuwuh-akin pangina".l,Kados ingkang sampun paduka pirng, Sang Jathayt),amar-gi leamiwAlasAn dhatdng kawula, hala rumiyin asung- pitrlurgnampuh Rawana saha nucuk bahunipun ngantos tatu awrat mililudira. sanajan dipun-wa6s pinarang candrasa ngantos tugal su-wiwinipun kiwa, Jathayu botn pojah. trfilanipun kawula babar-pisan botdn ngintan bilih paduka sag\d hasoran ngantos dumugiing seda lumawan Rawana. Punapa langhap paduka ingkang ke_nging kangge nyirnakahAn THpura sapunika tanpa guna ?!,,.,,Anggen kawula *gdd sabar-taw|hal ngalami panandhang,jalamn kawula ngAntosi rawuh paduka. Somanghe, msampunipun

169


45/123

paduha seda, botOn wontn matih ingkang hawula ai6ng11Ang,i"ii"i' ii*uto 1ntosi;milanipury kqk1nc7nganing tekad hlawula,i*uig badhe nusul paduka dhatdng Aribawana"'Mangkoncf,"sambat-s6bute Dewi sinta karo nungkuli mus-takane Sa=ng Raghawa. Amarga ngira yen Sang R4ghawa wis sedat6m6nan, Dewi Sinta k6wiyos panguman-umane marang dewa,ngarani yen dewa iku ora adil.,,Dhuh Sang Astamurti, dewa ingkang maha luhur ! Kawula

,o"oi dhotAng paduka, jalaran paduha botdn adil, botn nggan'jar dhatng titin hskang gadhah t1hbAtun utami, saha botn mi'"dana d

Padmosoekotjo-Silsilah Wayang Purwa Mawa Carita Jilid 2-2

Documents

Transcript of Padmosoekotjo-Silsilah Wayang Purwa Mawa Carita Jilid 2-2