$NmwwNMm Buku Prosiding Konf Internasional Daerah Ke-2...

21
a)- $NmwwNMm MMN dmm Pemd$Mffikmm Kmwmk&ww Buku Prosiding Konf erensi Internasional Budaya Daerah Ke-2 (KIBD"ID Denpasar, Bali 22-23 F ebruai 2012 Penyunting I Wavan Suardiana Nvoman Astawan

Transcript of $NmwwNMm Buku Prosiding Konf Internasional Daerah Ke-2...

a)-

$NmwwNMm

MMNdmm

Pemd$Mffikmm

Kmwmk&ww

Buku ProsidingKonf erensi InternasionalBudaya Daerah Ke-2(KIBD"ID

Denpasar, Bali22-23 F ebruai 2012

PenyuntingI Wavan SuardianaNvoman Astawan

KEARIFAN tOKAt DANPENDIDIKAN KARAKIER

Buku ProsidjngKonferensi lnternasionaI Budaya Daerah Ke-2 (KIBD ll)

Denpasar, 22-23 Februari 2012

PenyuntingI Wayan SuardianaNyoman Astawan

Puslaka LarasanBekerja sana dengan

lKlP PGRI BALI dan iKADBIIDI

KEARIFAN LOKAL DAN PENDIDIKAN KARAKTER

PenyuntinSt Wayan SuardianaNyom.nAsta\a'an

PracetalSlanrat lrisila

penerbirP:rstaka Larasan

.]alan Tringgul AmetunS IlIAn1BDenpasar, Bali

Telepon: 0361 -2163433Ponsel: 081 7353433

Pos-€l: pustaka [email protected] w}v\.v.pustaka larasan_conr

Beke'ja sama denganlKlP PGR] BALI dan IKADBUDI

Cetal<an Pertamar Februari 20:12

Perpustakaan Nasional: Katalag Dalam Terbitan (KTD)Denpas;rr: Pustaka Lar-asary 2012

x + 536 halaman; Ukuran:23 x 15.5 cmISBN : 97 I -7 97 -37 90-77 -o

l1

SAMBUTANRektor IKIP PGRI BALI

D .. , lr , ,-:r r \'. :,',L - ,\., i, r .

t ir.i d.rl.rr rrenj.l.r,k.n kerr.1trprir bcrL.angsr drn r,careg.riieclrn lcrkcsnrrrlrbungai. r\S.r lLriinrp!n|\'a |r.rtr,ri sfb.rSri.1.!.r.mengcnLrangkan pol.ljdik.n vnnq berkarektL.r' .:]rd!'srk LrntLk.lij.irkal1. l-rr1Sk:rh nrclnrju hrl i!'rsrbut, nk.r kita dirlusjknrl Lrnhr:isclanjrrtkrn .{nunruska. dalaD srfrifrr v.ng bcrtclra "Keaifa. Lokal.l:rn Pendi.likan Knr.kter/ sesu.i dengan j'rdul-jrLdLrl mak.lah vangtelnh masul< l<€ Peniti..

Sflninar dan Konaerensl Ikitan Dosen BL,dirla D.erah (KIDBDll) l;,li ini merup.kan lanjutan .iari 'lnternitional Conf.r.enre onTr.diiio.il CultLrre arld "ltarlcaqcr'1\wrrd 1010 " ]'.rng.ljad.kar1 (iiYogl'aka,1;r Sebig;rj penghinlpun d.in pc'nsgrilrk org.rnjsrsi Ikatan!)oser lJ(d.rn 1l:rer.rh llldLrneslr (lkrdburti), ti.la kcscrrpit,r'1 iniSrya secira prib.dr dan atas nanri hmbasi nrcngllcnpk.]l ler|n.lj(isih kepidi U.pak Drs. Strtrlsn. \1];b.!!a, \l.Pd. r!lrkr KetrLa

ll<n.lbu.| l'us,rt .rt,1s kepcrc.rvJ.rr\11]ii k.pa.la tlilP P(lRi B.li rLlrtukDrenvclerrgsrral<nn .c;rr. r'

Pcn)clcngs;l an a.r.;r i.i dih.r,rpkar mlngh.silk.n nrnru!in-\.ang konrt)r€hensii ienlan8 k€irifan lok.rl khLrrusnv.l !.ng berkaii.nd.nSin makrri nliieri vang nrenluat nllai lil:i pFndiriikan yangb.fknl]kic! \usrntara. K.r.l<ter b.ngsa lndonesia me|tadi P.ntinS!rluk dirlrnrr.rsknn, l€l'ih lebih dalanl iituasi bcrb.rngsn, kitn bera.:la,l.lnnr l..hidr.rpan yang nrLrltikultLr. SaYa nrenvaJnbut b.il< nlnslrrhnnp!.rln lnakalah daLanl Korllerensi irri rlalarr salLr kunpul.Dbuku agar FeDlikirarl-pemikiran r.rnq mcnyn.si<Lri rni]-!:rl.h pendl.lj,karl t.ang berkarakter se-\usantarn lcl.jh mu.l:rh dirumrl-\k.n.

f.rntr)-ensi knli kedLLa cli lKlI' P(lItl B.rli ini 11:hnrrfk.n fu.1dapit mlrnghimPlln anggotr IKrJbu.li ser.ra kua|lilas l.'bjh t!'rscllnrsrnp.i kc pclosok t. rh.n. -c.b.gai snlah snhr organisnsi prol.si.lr lndonesta, IKADBLlDI mrnriliki posi5i ynns strrtegls .tii:r!l.r,r1Ln\us.1kin krirljfnn lokiil lihrsusnya yrng nren)-an:lkLri nil.rl-filni kaLaktcf bangr.. Untuk itr, nrclal j lnosidnrg i.i djh.rraflrrillt.r nremiliki arsl}r f.ng !iljC hrttrfg lnta daln arlal lndljrrrallc.ritr]1 lok.1. \1.n:iins.i, h.nl.. dalam berltuk brrkll _van,s b.ri]i ;(lt..rl<rn ,inprt nrell\'inrak gagas:,n dan pemlkir.rf, kritik dan s.r..f .l.rlt.,i .ondel( t.,1 uflLrk d jidikan L,atran diskusi, renLrng:n d.linl

ut

7

menvusun rumusan'rumusan berikutnya tenrang kearitan lokal.Akhirnla, s€lanat rnenbaca senra penikiran yang ada

dalanr pLoslding ini semoga adil manfaatnya untuk menggali nilain ilai k€arifan N r san iara demi m eru mu skan pendidi kan kara kter yangbersumblrr.{ari kearifan lokal Nusaniaral

Denpasar, 17 Februari 2010Rektor IKIP PGRi BALI

Dr.I Nlade Suart+ S.H" M.Hum.

tv

PENGANTAR PENYUNTING

Do,'," ' nru.. L','1.,,,,..,rJ ...:,:..I 1.,.-1. r."n..', i,J,.J rJ. , I llEDIl)" l,ang diselcnggar:kan aniara Ikatrn Dosen Bud.)'a Darrahlndoncsia (llc\DBUDI) Pusit bekerjasarna dengn| lKlJi l'CRl Llnli.

Pcn),elcnggiraan rcnr:t ini bcrlangsung selam. dun hnri, mrLlai .1ar]

hari Rabu - Kxnis, tnng:ia] 22 23 Februari 2012 bertemp.t .liAlrdikrilrm IKIP fCRI Bali. Acara ini merupakan perienlunn parapikar vang s.prof.si cli Indonesia menyangkui tenrang keadf:r1 loknl(locai iuisdori) terulama yang berkaitan dengan penclidikan ka.akter( ch nr rc tc r c'l uc R t ion).

Dinngkainya teIna "Keadfan Lokal dnrl Pcn.lidikan Karakter" jni

erJt knitanrlva.lcngarl situasi bangsa Inclonesia kini ya.g diterangaimenank;,11 lrjiii-lrilai kc.rrifan lokal sclinBga adanya dcgrad;)si oral

),:nSrncnvclimuii Lran8sa vangbesnrini.Kisah pilLr anak anakSekolahD.rsnr (SD) )'ang nrelakLrkan contek fiassa] dan kegalaLrarl orang tun

nrLrri.l keiika anal< inak nlereknakanmen€[pLrh Uiiall Nasionrl,salahsatu nrisal, adalah .onidr lj.danF porldasi karnkter y.ng ku.t bagikonrponen bangsa Lrniuk menghadapi tantang.rn z.rrn.lr sn.ri ini pLD

kc dopnrl. Urltlrk itu, menrbanguf k.rakler bangsa nrelalLri hrskrh,nerunlt! keaifan lokal se Nusantara mendesak untdk dllikrk.nSrlah satu jalan nr€|ujL, ke arah tersebut adalah.leng.rn n1elaksa..k..senrinar seperti ifi.

S€minar .1.,n Konfercr$i Budayi Dacrah kaLi krdui inime,r)arikan cn',Fat pulxh lnii nlal<alah dari dosen, kaiya sis\.ra, d:nguru dari Ul ll:kerri), LrPI (Banclung), rKIP Muh;rmadiah (Solo),

Ur"v\' (Yogy.lrria), UC\,r (\bgyakarta), Unhas (Mak.ssar), dan rlariBali sendirj leprrti UnLrd, lKlP I'CRI, IHDN, I'oltek, iKlIr Sa sNatiT3ban.f, dan Undiksha. Sernua makalah t:,ng terhnrlpun d.lamPiosiding jni melupakan hasil pcmikirarl .lari penulisnya terrtangb€rbag.j hil vang berknjtan denilnn kcarifar-r lokal yang:rda dj mrsingnlisjng daerahnya. Kearifan lokal itu ulnunn)':r .li\nrikan dari iekslisan (teLsirat) nr.rupun drri taks h,1is (rersurai) dalanr lNbagai aspekrajian.

StsL,ai dc.gar lenra sentral dari seminar, nspek aspek klrriktcr:.ngsa khusrsn),.r r.rng bcrkaltirn .lcng.n pen.lirlikrn knrakter

r

ditawarkan palingbanyak dalarn makalah yang ada di dalal11 prosidingini. Ta paknya, dalam korieks Nusantara, ada benang mcrah vangcukup signirikan b:hwa kita di Indonesia memiliki akar yang sanra

khusUsnya nrenyangkui nilai'nilai budi pekerti yang adiluhung jru.

Nilai nilai iilr iercermin dalau karya-karya rradisi seperti pribahasa,folklor (dalam tataran lisan) dan c,r.gll,,itr'1 (Sunda), cds rtin,r (Bati),Sent (Jawa),1La Caliio (Makass:r) (dalam tararan tulis). Senua nila;nilai yang nrasih'berseraknn' jiulah nanthya peninlg dirunlLrskanuntuk clijadikan acuarl sebagai bahan ajar bagi anak didik bangsalndonesia agar memiliki dasar pijakan untuk nrenrbentuk karakteranak bangsa yang siap bersaing di tingkat global.

Denpasar, 17 Februari 2012

PenyuniingI lvayan SuardianaNyoman Astawan

\!

DAFTAR ISI

Sambutan Rektor IKIP PGRI BaIi - iiiKata Pengantar Penyrmling - v

I Made Suarta - 1Menlhangull |reididik t lta11l Betkarcktet KeatiJnlt Lakal

I NyomanDarma I'utm - 9Mate Thnn J ust Nutltpltl1i N trnp tg' The Pnticipdtioil of walnen h TextltalSingi'l{ ind the lntetpn:tatio1l a.f Balinese Liternt rc on Rndio and Televisioll

Naialia Theodoridou - 24Hou do |ue ipptot:tch a foteign c lturc? the prcblens oJ tErcsenlaiit)n

Kim Ceung Seob - 35Kahl nikisi Antm BLLdqln Karca dan l donesia: k:tjian tetltqng PilikltMasyarukat Koren dan ln on

Christoper Allen Wooddch -51Ftee a1ld Clba'Serh MIRC vic'oed f.ont lalJdnese Sel nl Nanns

H. Rahnan - 53Reritnlisasi Kalnpetensi Perlagagi dnlnln K)llteks Pentugkatn KualitnsPenb eLaj nr fti1 B uday lt Dnehth

Hj. Nr.'nul' Nurjanah - 6eCfta MenC,idik Anak dalnn Percpektif Etika Su11da

Ruhaliah - 79Pelldinikan Karckter dalan Peribahasn dan Ptrmaimn Anik S nda

I Wayarl Cede l\risnu - 90Ra]3sanis Repettoar: Pemanfaatan Kesetrin Lok-al dalam PehlbelijannBohLsa dn11 Sastta Bali

Ery Isvrary - 96Orientasi Pellditlikdn Kstakter B.rbnsis Ketit'all Laktrl Mttkasstu PctryuatanPeran Bnhnsi lbu Meltuju Good Saciehl

vll

H. Y.y.rt Srdnryat - 105

Nu/ri (frrfl, Laknl Llngkn',in T''disirl:,.,l dnl lL Mcnltxtltilu Pdltlidikr'1

kl. ,\lu l'utlr Pulnrnli - 116

G..!,rinnr l,Jlrnisnrr'tnn,ftntr.tii Fcnttlti.nt drLlt, Mr,?!n,1:1r,,

Pc tidikrlt Knlnktcr

Sn Harti Wid_vasiutl - 126

tt,l.t ri Ul1:+rpr l:itiisialtl.l lr.t,Li Bcntt* P!1|itii K .ktd tsargsa

Fnrida NLrgrahnrli - 135

[:xakt ntisnsi Tanb011g Da]n"an I t,n Dnlanr R tika Poltlidik t Kamktt8nr3s/l

Ida Bagus NJanik PLltra,Ariana ' 149

Pendidikan Stks lrtltk l>nsai1]fln SLtnrti ls|li dnlanr T.L, Rtsi Stnrl,rlrd Grlin

I u n3] t tnt, B u t t::nv n- Kn ft a t [:a s t I t 1

,\iSrmiati ll.hmarl - 165

KrtlLtolikrsi l,!rpd's."rl Budi)tLi l-.\rrdh drla111 Ko,rirlir Hrilirrt:l'?r!,4tnrrnt,tlr Ktp.ltlittlritnn KtpnLa S.k]ltrh Ll t KtP|,rLltt Kujn Gttrlt

NurlLL-v Nurjanail, Dhgcljng Ilaerli.lin, liLdlaliah - 176

Drnryak sertiiikrsi C r! dnLlt M.nu hthkt tu 1::h Ktrnt)1punit

Laf$iotu'L Gut u M rt t Lakultii SN|P lnn Itnmt

D.B. Irutut Setiyadi - 185

Pd rhinltn k li)nh Loc..llvisdant Ltttik lnlonhln11L 1!:11L1.dnr J1a.rPnt dntt

P*nnjanh"nl1p stbr\ri Mttitt Pdlditlikan Budi Ptkttti |ja't3'r

A\,i \'leihwati - 204

Ccr'/tr D&.,i sd/i v'oa..rdi S nbct K.ntifn11 drliltl KthitluPrt! Btrtut nt:ai

Nannt' Sri Lestari - 212

Lcgnnr ^tifM

nn td: St:bu.fi K&a!nn11 h rdisi.,uil ra :: Da'': i! Dittlmnknn

ttlttltk Nlonba gtnl $tisntflBudrlJft di Drdah Cdnd, Crl'lllrdrr

Dian llendr:lyana - 220

L)ati lltisi G qut)firIIin$n telrbtt11!\ ltflni B,rltutlt Pitlrk

Dede Ko5asih - 228

Niltli tLjtni lirata tet+;tliLtttE Lllto.lt t''ikr:..lihtttt Brt!l,rl S,rrri,r P,rsdrsid/r,1

Itrir/,scsi (cl,/r/rriirdx

viii

a

I Nyoman Da$ana - 244Rcftksi Budr,li drlonL R.t.r.ika Bithsr politik Etite hldonesia

Afendy Widaya! - 259Moknn Lnkt datn,n ts dnta laron

Purwadi - 269Sasttu d i Bltdayr Inloa padn lvldsa Kratoll Knrtnsuflj

TDrita Indah Seiyani - 282Sp.n'bnh.rttttdnlnn 5. rot t\.4,qrlr,n M.,,,patntt Dt.., t,. .ot . F, rb,,n!

Suwana - 293Kpanhn Lol.at 4nl.naluoa. a. a t A <, B tt,SMirybtntn\ka'?t!.,Ma.JnnrnlMranS.en Knb SLcnll]l

Reti'.Isnende - 303Upoem Na.,at , d. t tbutat.n .un\.tntry .,rttih r,n .1o,1 L tn, tartlnlat \ttnda

Ali ImronA-Ma?ul- 317R.?,rnlr. r|'. . 04 t, t.,:lJalo l.. qpnb..t,t t.,.: .. .b,d.n:rt.ttxasus & Srnlrrh

Retty Isnendes, Asep S!iiadi, ctan Hernawan _ 331Peftbu.ita11 Fibn Daktonajter: Ftan.talan Btujnyn Slljutn

Darmoko - 344Udyaga Patron: Rcsepsi tla Tnnsfonlisi Teks

Ida Bagus Rai Putra - 3s2Danghllang Niratthn LlaLn)nTeks LDjltat.pnniti Ga tdTi.thnpnloit t:Ant isis

Sang Ayu Fuira Sriasjh - 371Kt on lnl!,1 i'.A./.-r./,, . rrJr, .at.h,at.t .v.4r,t \.a..lnr!rt-t.tn.nhPatSanbr,t\a t 1 f.. 1i 1t^ ..t \. rn..t.,

I Nengah lvla ha - 3Bz\Ingennli Kebernd'n|l p,ahasa Dietuth Sart I i dnn Cll.i pcnnnshtnla

Kadek Eva Krishna Adnvani - 39]ThE Karaoshi Phcnrnle ,) in lapan

I Wayan Adnyana - 398

Mittit atket md Ca s tner CtLLturnl in DellPnsv So.icttl

AB. Iirkko Bandung - 408

L4eltglmgknp Nilni nil ai L hu t I l.n Galiga sebryni RttjLkan.1nLnn Pc Llit ikrttKnnktet Ballgsq "tpisade Pelawitt Smlei'.8aditg kc rnlah Ciln

I Made ltai ]ava lvi.:{anda & Luh Nyo.ran Chandra Flandayarli - 427

' Bdlilese tu Mifiotitlt Spuch Cainnunit!

Pande \tayan Renar{ati - 444Esensi PituI r lary Bet Charicter Ed cation sebryai Lacnl Wisdotll di BnLi

I Nyoman Suwija - 456

Pentitliknn kraktet dnlan PercpektiJ Pelftian11 Bahnsn Bali

I Ketut Yarsama - 475

Pola l\nbaha Pe $nrapnn Pertnnia parln Mnsl/Lrakat DestLT ttts\ri:Kdjinn P,a dasa* t Pendekntnt Posttnoder"

Daru Wharti dan StLiistyowatj - 491

Pesnn Tipikat 'Dtiji" dalaln B drya laraa

Sulistlouati dan Slamet Pinnnli' 502

Retlefnisi Ketelijngnn Hiillp Abdi Dslent di TeUah Dunin L4aden StudiYrsehatian l ru K.olci Malntn l togiti dt:t\&nt Menyikapi Perubnhnt Zatnnr

Ni Nl'oman Karmini - 521

Nilni- ilai K rifa Laknl dttl n Diah Sal,ltri: Model Eksistensi Diri pnda

En Globalisasi

INFERENSI UNGKAPAN TRADISIONALJAWA BENTUK PENJAGA KARAI(TEII

BANGSA

Sri Harti Widyastuti (sriharti(@uny.ac.id)Universiias Veter-an Bar_rtara Suharli

A, Latar Belakang Nlasalatr

T)"'1,1." I, pel\u..rrn I'r:r rrL,n-.r n_ergcm_r.,r .r ^.,hrrr-v

e' rxg bermun. ut.rnny r,Lpt .r pe, -ur," ,.,,.,g U"*,i,,,, a..,g,,,per r.,kJ prr! pem n pi.r. ler) np ^ y-n3 ."tr*-,,,, tn.rS"ln;.,.,]T'lrri rr(v, d1,, n"r iJoi pJn. rn..rpr,tr 6;6,-'u-g o1"",,, 1.,

-.,1-",:l::.,'sl' r.,r^F.(t,d,., rJ e r.rbF JJra\r a,i,,,.,. p,o

llillli1,j r,r.ru e,,..h -ni l' n,p r tirr _-r, ,i,. ,r':"-*, TT n prn _..t i ,.rnr n ..r!..e\,.r1 Jj) rdt \-r. I.riL.,,rl.l vjr .,'4"1 dr, h ..,n n r ,i. L.t. bet rsnln n*. ,, i ,,sebagjan pemimprn Iustru rellena pada kekLrasaa; dan ;,'gi,' ."J";_cepat. mencari blaya yang tctah .tjkehrarkan. Untut mei"tup;ra"11,,: :"..r," m"nrJmb: r-.,n,u,.sdn npngan , rJ ..p., i.r... .'rirts

-dk)dl Fun rd']FJ.,LJ.,r i Il d;,.nor-n\"

,.',":"J*. v-ns rraJ.. -, r." r rni r,rrJ,ri iJren, re,.,h,J.Illllf,: lli ","3,. "ri,rk o.(h r,,r" p! nrmpin d, pusrr rd-r Un Ji: .:l:" :,1"'". .rb.rp.ri n, ,.i,,rin.udah tidrk muncut r,si ;rc,r,reflrrJp'. de.)8rn n.)(r iei. ,g,rd ,,,.iup FnJt art,,,n ring.,,,r-cl .--rrli. Nitdr nii". . ".,-,r.n oL ,t .,||tu^ J .lJp " " "" a"""_.,i'""-p".1.' r. r"-Dol , - .ro.,n;-n crersa.. .,,.rn , rl.r.t",.-sar.rdpngd'tr"r,L,, .t..r-.,,,.,nt1.tyb"!d,per,-.t,karakter suclah menipis.

, ),*',l.De,b,B, o!nr.i , ,r .1,p..t(.Ir b.,hn." r_..,r i.,r . .l.d

."-l-fi""'s'r " r r'| LnjL'e'bd8r, -o,. ,,r,'Jrts ud jt- .ircr)o , d1 I p.n/r , , r,. ,r, , p"1g,,m1,.[ y.ng li r. .bF, "-,r, "-n . r.,a .g,ni..-.0u, '",;: i. ;trer pdr Lu'npr|rn p..,8..,t-1 ,, t,..Jnq berbrgd, r,,r ."p",,,

inr\.,rn Lrnel pdn r-rdr.ron, 1n.r./r,n,..r.r up.,c.,r.r,r.a,.r1"."_p"t..Prrr ,r uar l-fhJddp b,.,o:r . ,o- ror i.F',,dJp.r.r -.pe ti f^ICiJi ,:lr.)..-\l

d.oi r e-,1,,t ",,,,-.', ,.,; llerLr1."., '1,., po.a_po..r o.,t.r I

lll",:,.,1,"",r eh dup,n m. ma.ins m,.rinb .ep.-rr,rrd rrpmd..,k lr.rd ro,r' .., ; .p L, n,orn8 pJd.r tr.r,Jr,r r. -.,1,r u

126

merraf;m pidj se..rn h.disional vang lndslh dilangsungkan s.nrp.isJrt i.j, nrerlg.'lah trnah Fekrrangan sciu.lj dcngan fduntuk.n d.nirrngsin\n unS kc]nudjirn n)cnj.r.lj tridisj/ dn. seterLrsnln.

Kcariinn loknl nlenrpLinvaj flrngsil angsangntbcs:tl dltam rnngkrpelnbcntlrkin !l.n poNl.gr:1n larnklor bnngsa. 11.l1 ini .lisebnbkankc.rrir.n lokal sesr nSgL,hn)';, flerup.krn pefj;lg. harlnonij.ir,'l,/ fdl/,edan in.ltird .llili. Srlah sniu bentuk k.:rrilaf lok.rl vang nas'h hidupad.lah ungk.pan trrdjsion.l lar!.1. Ad.pun fellgerti:1n uurkap.ntradisionlal n€r1Luut1\l.rn Duf .:les (da1:,ln Dananialra, 1982:23) adilahpcribahisa dalam bahas. l.\!a disebut fdrirdsd]l vairlr kalirr.l ataLrkclompok kata yanS teirp s!sunamrya d:rn mengiaskan suatlr makslr.liert!.iu. Padmosoekotjo (1960:13) mcmbedakan partl,ds', denganistilnh }rlrrsrn, pnlirns,?,r, dan snl.rla.

I.a'.'andes (dalarn Dananjaya, 1982:231), menyebui peribahasli.dil.h kalim.t pcndok vang dis.rik;rn d.ri pengalinlan yang p.rnja.g,se.iangkan Ucrtiand Russer Gihnl D.naniava, 1982:28) menLlljskanb.hwa fnril,rrnr ..lalah kebijaksinian ornns ba vak yang nrerLrpakankecer.:lasan srs.orans. SLr]l1arti Supravihro (1986:4a9) nlcn),eburb;rhlva frrirnrfi a.lalah ungk:rp"n hadisional van:t rnemp!ny.imakna apa ..lanta tidak ber rkna kias. S.lasdr adilah ungkipanvang bcrnnkni kjas. Sdioil] ?idalah ungk.rpan yang menlpunvaj arubelbalikan. SelanjLrhlva dalam PcNakapan sehari,harj keiiga jilistersebLrt d iseb ut l,drtrrsd,.

Ungkapan tridis;onal adalah sarana bcrbahasa rLntuknrefgurlgkapkan mrksud )'ang telrh dibalLrt dengan eiika dnrl estciikaseh ngga Jnakna vang dihasilkan adalalr rnakna yang llallr5, bita ihrdigurlakan untllk nlonasehati ataLl mcnegrir rnakr hnl itu tidak kcntarasebailai sebuah tegura,1. U|gkapin tradjsional menunjukkan etikatcrbahasa m.svaraknt lawa. (Hen.1rckuDroro, 2010:3), menvcbrtkanaj.ran erjka sam. dengan fcpili, u ritnh ]]:,gt]tnl, subnsitd, tuta krnn|,ir s siltr, low sntLttln, bl/lt ptk*ti, un 1,\ lrutuk, pflra ntn , pit dutL,1;)itiltut.t]tjnrt!dt1.toulr gan, :.:,ntsitn, it)errrvah, dtlla prdyo.qn, n,.rrdt., ctall

frtlrr8lr!. Dalanr masyaraknt l:r\\'a terdapat Findangan ball\\,a orangJiWa ikan berhasil hidLipnF dalanl be1.masyar.ikat kalau dapar rrrprnpnfrn, (laFat menempatkan dii Ltalair hal rr1r,!,tdh t tt iai|hulg hd ra, kn;w

dhsrrJ{ rrsd, dan jugagrilturnrg i.Pa (llendrokumoro, 20 t0:3).

B. Pendidiknn KamkterPa.la nras. lalLr clik.'nal istilah pelr.lklik.rn budi pekerti. lvtnsvarakarl.v!., sangat menjonjung ijn8gi prrgolalun bu.li pekerti, rerbl,ktinl,r.uLrla gcnrc fir',rlr,.q clan,r;ri dilaln karyn snsh.a Jaiva. t(lrv.

nl

sisLr. \.ng berjcnis rili dan i)i"'!1,rr:a niclnlim l.rl\.] snslrn l: !1.n clltlrlis,lr.*in tLrlls: tnng;rn Inng ker)rLrLlirn rerlng dik..rt sebig.]1 n.rskrilt,rl.nl istilah filologi AdapLrnjiri|r,hir,t\.rnSh.rn!.rk.tjtrltsk.rna.til.hfiif!|iJt keP.d. Dr.nlu!ir, nSar rupiln sclrm.t.lidrLnir (lan :|tihcr.it.Donikl.n frl.r nask.rh j.rNa nr!|rl)i.. .rkinfin,r/',i,t1,rnS ilrcng.n(tr|,qtesirn |ror.il :rgrr bcrt.'.jfri rli lirSkLrng.rl so!;.1, nrcnjadi arah rii!n'irnjraxg Lr:ril, nlcnj;ldi istrl .rtau ibu !rng Lr;]jk, enja.iiabdi\:rfgirnik, !.rc.rirrrna nrendid ik a]]iil..l.n fil,,11,r.{ t€nr.rr! sl],,,\,i,r rr t,, {iri,..'

.' Lr ... ,r I n.pe rdidiknLr k.llnktcr.lir,r p.l.1r \.ing kemudi.I nl€ngolah peristiliihanL€rseLrut sehnrggr cicl\..sa tl1l isr rrntang pL'nLlidjkin l<ar;ikrer mcnj.dilopik hnngnt di Lrerbngai lcnrbrga p€n.]i.likrn. Adapl.r pensdrii.nin'ndidikan kar.i<icr !:tjjabarkr. srbagai bcrikut.

i\1€nurut Djljqr tlikdasnnl (2000j5) dan Lebr.nc (2009:t3)mcnIcbLrtbrh!\ a pendidikrn l<arakt.r ranra.tensan }rcnd

jdtkan.tekiitLarcn:r cscnsi p€n.l'd;kan butli pckcrtt itle|tik dcugan pcndidikrnknrrkrci. l.bih lmjLrt Hilt (ditrn Suv!,,rrna, 2il :7), Dclr'ebntbrhwa p€ndldik.n krr.l(tcr mrngriarkrn kcbiasaa. c;rra tr.rpikir ddnpcrilaku. kilrktcr' !ang l.iik or.ruptrkar nrorj\ nsi Lrniuk brrbu.t bnili,\crDju L€rh..tap pcril:kri b€rbudl luh r dihnr :ieiiap sitLrn5i.

NlenLrLrt l.blanc (dala,r1 su\riflla, 20 1 1 rS), perldidiki'r kar.kL€rrnclifuri nspek pdl.lidik.ln. t) ,1strd.i Gikip horrrat)j 2) lLii,.iir/(ketl,lusan); 3) i.lidDrrol (dlsiplir)r t) ili,.,t,;tv (inr.g'itas, jujur d:ndapiit .|td.ava)t 5) prf:...m,.. (kcgigihan); 6) .rrfrijr! (elnp.ti, daprrmer:r:iukin perasa.rn or.ig iajn)r I n4ti,.rr.\ (pe|raaf); s) ioj&rj,:,1Itol..ansi)j!r)polinrfss(kesir1ttlnin);I0)sporti'r,?.rss(sportjI,m€rlraaiiituraf), dnn 11) lnriiirrl (rcndlh hati).

Lebih l,)nj!t Lebla.c (dihn S!wnrna,20n:E) r)ren\.cbut T;id -sjrt)ilrr ,l Ch tld.j vakni 1) //!sr idn?l;k,\s ik€terpcrcarnrnl drpntdipcrcn\,a), y.rng nerrpikan bt]ntlrk karal<ter l arlg rldlblrarscseoransnenj:rdi bcrinicsritas. jaj!r, dan loral. z)/nt,tus,J (l.iuJUra ), beniukkareltcr r g menrbLr.ri -(t'jcor.ng rnrmiljtri sikap torbril(n s.rta ii.taksLrka ntnraniaatkan or.rng lain. 3) ..r rJ! (kepc.lL,tirn), t.ntul< karakrcr','.ng nelnbuat s€s.orrng memilikj sjkap p.du:i .lin perliriian Fa.tiornng liirr nlaL!fun l<o]rdisi sosial lnlgkungan sr.l(itar. 1) rcjlr,.i(rn.nghormatj), bcfiuk karakrer ytrDs rncnrbual scseori.g s€Lrtun]enshar8i .Lar menghor.rnti orals lrif. a) .rrr:r,j!trrf (sad:r. hrkurlr),trc.ilrl< i(.r,rkler v.nrg.r!:nlbLral sesrorang sa.l.r hu t(um dan peraturr.s la pe.[rli t.rhr.]np ljnglLrng.n ali|r.6) r"jfr"sirrrtr (bcrt<rngsun{j;NrLrl, bcntuk kanliter !'a1rg nrcDrt]'rat scscor.1]g trerr rgsung jJrvnb,dlsip11 d.rn solntLr m.lakL,riin res!iitlr dsrgnn sclrtrjk inunskln.

1t3

lenegung iawab mengrndtlng ct.rn rren.ikup nrLrat.rn kclinla Pilar

Bcklirsark.rl penclJprt di it:rs, nr:lka drpnt .jisimputk.nbahsa pcndjdikan k.rakter bcmjLrng pa.la r€rbenruknla nranlsiar,.4 ..r o.'.'r .t ., ,,r r .t. ,.. ..!....,, . :rir.r. ,.,.., "

..r' . ,r.r .. r Jlg. ..ij., F1 pr ,\. .r .,D r ..tsr or.,., I-r- r.i,,r,: dd.r, d r .., r .,d, p,- r,rd- o,-berilrnggL,ns jar\'.b.

3. Ungkapan Tradisionat sebagai penjaga Karakrer BangsaSebagai sual kcarifan tokal yang beras.l dari pandansan

hi.lup darl suLlah nreniadi rradisi turlrn telrurun, maka kear.itan lokatdjkaltkan dengan pendi.tjkan karakter brngsa mempunFr iungsrtungsl. Agar fungsi t€$ebut..tapar maksnlal, maka makna <laLmungkapan tradisionnl tersebur perlu dihferensj agar srtaras dcnganperki:nrbarrgan zanan. pemaksjmalan makna akan rnengcmbanqian''.: .,i "1..1

..J.-irjrJ.. .J r-r L,JI_.d. \r.,1 .,n,j.ufSkapnn tra.lisional krseb t antura lain sebng.j trL,rikut.l. Mengingarkan urtuk telap nrel.rjaga nrr€trir.i dan toyalilas.e , rF . u . . ,, .1 or.Ll) n- tJl .,, .il .r. ,. .r.D )\.", 1,..rc.rl:l- ..,r. .r. v.-i nim.r.,. .r..,'.ur.e,rsereorang nlernpuny:ri prjbadi Lang <etallr nlenjaga nltesritas,

-'lrJ..i. Ee.ik tutitik nta kcttmPerbuatan baik dan buruk pasr; suatu ketik. aknn dapat.liketahLri. Oloh karena ttlr harlis tetap rneniaE, kejuiuran,l ..o .. r..r r-t,.!rjt... .. ., -._.) .t.,1.. Joe..,r..\1.,BLrnanvn rnld.k.rn rrlaniputasi, krrcna pada .lasnrnyakelj.ikan, kcburukan dan kerjdikirirran suitu kcrika p:,sliakan ierblrka. Ungkap.n iersebut rjapat djinferc.sj L;h\.vawilaupun iidik ciia .asi, djmoniior n.mun secara atam;.perbu.ran haik pasti nl<an t€rbuk:r dan pcrbu.rtaf burLrkak:r. (llk.tahlri. Oteh karena itu, bahr!:r scmla tin.lakanmenlj'r}rllng seperti manipulasj, konrpsi, KKN, danrncnjarrLhkan orang liin karora kc.embururn sLatrs DasrlsrrrrI kctika ak.n dikr,iatlui. llngkapaf ini d;pal menja.tip-"nj.9.1 .r.e.r or.rng hati h.ti dnlam bertin.1.k, agar orarlglain percrl a padn tovaliLas dan htL,gritns.Ia.

I Bdir',r l,l!r,llr\'.rng berirti nrenepatj k.t. k:rta, l.bjh jauh.Japat. bcri

r r'': tr..I ,n.,.r J.l. , n.,

l:9

2

. r.n. LJL ,..l.t.r,.,, , Ln.1r". Ct- k -...ii pr ,p - | ... .r.rr,, - I ' r,, ,.i .r.,, ,r,..,,,, ., l, . b ., ,.,r..,.qr.F..,,t,...r..,. .,,.,' ., .-.. , ,. .r,o, ,f, , , . .rmi 1fu. r

. A/n ,,l3eJf,rl1,r$sd

JanB.rn lneJiiter.ufai \y.ktu. Ungkap.n tcr.et utm..grndL,ng makn. bitlr,a mnrusia ha.us rienjasir teriiL)relisi, sosjat, d:r. kosmos ag.r scgalnnya beri.tan nldal!ip, - .Ie,..,.. n, ,., ..i,rdt d.,. ..r.t .11. t-r, , , .-5q.,1 .i ,.i,,

b r_\d \"r* pr ..i. .c .. L.r. Lr, it ,...\dl, ( I'r.,-.t..b,r'.r, [.,,].t .,"dnj di.orb..rt -n r.)r..^trrcaPain),a kepentjngannyi. tvtaka LrnSk.pan q{,rJ,rr,t.,rr,:ljd rnerlrpak.rn Fernvat:ran dari,""r""-L"t _rg.,.

dalam hidrip tetrp nrcrrpc.hatikan proses.

\.. '. ,'" ., r. p.Jr .. Lr.. ,r..t. Ir 8..r.n \)t)rlnrti ltrt,tILLjt'' b tnl,t\hng.rrirlva adrhh menjaga drnia. Secira tuas ungkap.ntern,brLt berinik,ra mc,vuj!.ik n kesejahtera.rn .:luri!.Untuk nrelvojudt.n hal iir.1,.raka harlnoni pert! .lijigr.lndn ijngknt hubLlnEnn antar manusi.r mrka hannoni.L l-r r. rn .r

.t - r. | .., d.r.r..r rr,.t , , 1- ;l, .. . r I -r fer_,, ., .j ,- ,i.. ., ,J.. Jd, .. '.

l: "" ''' - - " tJ'iir 'l olo.- l- r. .n\' '.ts..,

,,i. . , . rt .,. ,.,._ , ,. U,,, ,. . t.. , .,r.r', galijr .i ., r(..., rJqt"Jlt .)r....r,....r,I r'. r rr .r.. ,r ,rn.r I L I n,r ;.r. n..,

ir ]rnn r,lrdlrif tin!r1d C!:'ijn l' ' ' 'Fbrrr '|',;L. L t...\.. . . .r-, i.r .,rer.:E ..u.,rt.,kep€duli!n ],ang harus dimitiki oteh penrjrr1fjn.sehingg: penrn4rin rerscbut dekat.leng:rn rakr-it ar.r!nrasvnralainvJ. K€.ickatrn icrscbut afon m"mf,",v.r

r rrq, t.r .,_..-. .r..,I.r nD..., I,D.o,,hl-i 1 -'-; 'r .l .i.,.. i ., .t r,t t, ., r,,, I r,.,.

I :10

d.

ierhadap kebutuhal, persoalan, dar kesiapan r.akvat.Tentu hal ini berdampak Lmtlrk memjrrinralisir kerusaka.lingkungan.DintL tti uitu noltik rcltto idiY' 1g J 1 r,.. ) ^r. ng ' , d.r \'dnp r:d, rrL n i,b,j.,rorang lain. Adalah bentrk ungkapan yang bermakna kiasbetbalikan. Bah\a,a orang pandai hanrs peduli d:n maumemberikan ilmunt a pada olang lain.Aia nflng tilik !,ebllntAtnlya jangan hanya menSinginkan segala sesuatu vnngserba kemjlau. Ungkapan ini me.gand$19 makna bahlvaorang harus peduli pada orang lain, lingkungan yangtidak hanya bernuansa materi:l dan kekayaan, r,amunharus peduli pula pada orang kecil, darl Juga situasi yanglebih sederhana karena belum tentu segala sesuatu yangbernuansa Dregah, mawah, ierhormai membuat nyanandan lenteram hidrpnya.

3. Menghormati orang lainn) Ajnt nnlqsabLn sing bisa rurnnnssa

Un8kapar teisebui mengandunS arti lugas, bail^'ajanganlah merasa manlpu tanpa diimbangi denganmenrahami dibalik yaril diketakan lersebut. lnfer€nsidari arti tersebut adalah orang menjadi arogan dansonbong karena merasa dlri hebat bisa melakukan segalagalanya, Orang yang demikian tersebui cenderung untukmengabaikan orang l;rin, tjdak menShomati pe ikirandan sikap orang lain, karena merasa dir.i s€rba bisa.Orant tersebui seslLngguhnya iidak mengetahui apa yangseharusnya dilaksanakan dan dilakukarL.

b) Citilusi jalnn ta knls itlgtr1fl

Yant artinva tidak boleh menghina sesana (menghormaiiorang iaii), sebab selagi cacing mer:ngkak, akhimya bisamencapai puncak gunung juga. Apalagi nanusia tidakboleh dihlna.Untkapan tersebut Jnengandung makna bah$'a manusiaharus sahlg menghormatj. Dengan demikian, tidak akanterjadi pertikaian, permusuhan. MasyaLakat lar{?a sangatmenomorsatukan hal hormat-nl€nghomrnti orang lain,anak, orang muda, sisvva nlcnghomati orang ira, orang

t.ng lebih tua, din gru nva. Demikian sebaliknya,

1.11

srhi..ge.i m!r.Lrl n,l/rn ,i,i b,rni .t.t.lll bah.sa J.r!,a.

.1. Sid.r I]r$nrr.r \rrrr.r rrd.r,n nrrr,.l

Llnrk.p,rn h!.lisio,1rl rrrscb!r bcrirrri nc!.rrr rrcnp!rrrriprJ;'tur.n a(l.t istia.:iat dan :(cbiasn.r nrasins ln:ijjng\nng r)rungkin suclah nrefjadi ha(ijsi, tnferrlrsj nral(nitersebxt.dal.h bahw:t set'ap anBtotn nlas).rraknr ha.usnrt-mnhinrj, mcnshorlnatr ad.ri istiadai nrasife nrrs rg

r . '.r 1..' -'4 r. . . .: . ,r, .,.rfilupun bert€ngkar. Adnnv.:t keiahnnrnn perb.Llnandidas.ri oleh rdnrrya kcs.ldaran hukum \,;,ng iinggi ol€1rrnggora nrasvar.al<nt untltk n)cnghornrati perbcc]aan. Ilaiiri sesungguhnvn menjndi konsep mLttikutrrrr yang corok

rJ r.,4 ." i d,.n. ...,

6l ,4/,i Niirlc Md,rss,rl,ngkapan te.sL,Li!t berarti jafgin Inellrpercep.i r,irttll,mQnrotonq wikiu selrlortarn froses L,ellrln s!lcsai.Jni€re|si nrakna seianjlrrnYa adatnh m.n!sja JalvaIrsu.SgUhnva Dr$junjang tr ggi terrr! kosmos dant.rtib r.ljgi. D.r1,nr Drerijalnri kchiclLrpin nranusta srpertimel.kukan peri.rl.nan atau srrr/ j.hings:r Drl'n)nbutkht<a111\al<tu. K.cend€r!ngan lnasvarakat sekrrang banvik\nng nrelakukan jatan pinr.rs atnLr tr€rsifat jnstan unrlrktionc;pai sesuatu, oteh karen.r jtu Lran).ak dilakuhnnpclanggaran hukum.

dl Silr.f,rr{r pr,.,. I)drt/| ki}1 n,Lutti pi}1a hu}tUn:!k.prn iradisiorat tcrsebut m€mplrnvni a.tj tugasmat.lhari djjemur, .rir .lircn.tam bumi clikubur. Semulaungkapnn trrsebut rrntrk hrgkup pcng;rditnn. l\jatirtrarl.tii['aratkrn sebagni raja, Br]rrr .tiibaraik.n sebagai paiih.lan bunri clitbaralkar1 scbgai jaksa. N.rasing nrasnlg,usrirbekcrja deng.n kes.daran huku,)1 yaLrg tin8gi sehifggapadr siit rn.ngadili slratu perkar:r nakn pr,rnerjks:.m1riharrs jelas sepertj ieran,qfya mniahari, putusannra a.lilsrpeni jemihnva airdatarn gelas. Semui iru.jilrtui ser!lahnrclalrll pcnldidikan,vang tclrti.{:tn seksanra.

s. Bcrta|ggx.g JirltbUrgk.pan ungk.p.n !a,rg menlniakarl r(Irtalrg ranggl,rlg jal\,ib

I t?

A11nk polnh bapa kephtllahUngkapan tersebut mempunyai nakna bahwa perilakulnak mcnjadi tanggnng jawab orang tua. Bila anaknempunvai kalakukan vang kurang baik maka orang tuaakarl marasa bnhwa dididil<annya tidak baik. Orang tuabertanggung jawab terludap perilaku anaknya.Mikut dhu tw nrc11dhe1n jcro

Ungkapan tersebui berartj orang hnrlis bjsa mc'nghormatjdan nengenang Fsa Fsa para peminpin terdahulu/denikinn pula nreneruskan yan8 baik dan menguburyang briruk sebagai bagian tanggunS jawab seba8ai

SemL,., irL, r;ddk 'erlepd.

ddri penril r.rn o ,h\vi pe,r 'npirtersebut adalah juga manlLsia yang tidak bisa lepas darjkealpaan. Apa yang dianggap tidak b€nar harus dilihaipada konieksnya, sehingga penggarltinya bisa meneruskanlangkah dentarl baik, bertantgung jawab sebagaigenerasipenerus ),ang menpunyai kea rarl.

4. KesimprJanUngkapan-untkapan tradisional yang menipakan mLrtiara

kaia darj nenek moyang menilandung pesan rnoral )ang dapaiberlaku sepanjang jaman. Ungkapan-u'lgkapan tradisional tersebuidibuat sebagai petuah, nasehat yang disampaikan secnra iersiraidengan nemperhatikan esteiika bahasa yang tinggi. Seirnrg dengantergerusrya akar budaya maka perlu adanya penguatan karakterbangsa. Lebih lanjut karakier bangsa per'lu dijaga ag tetap terjaga.

Kara kter karak ter yang ta mpak k€ntal pada rtngka pan tladisjon al

JaLva adalah penbentukan kamkter jujul, menjaga 'ntegritas,

loyalsehhgt: dapai dipercay., menpunyni kepedulian tinggi ierhadapsesam4 dan lingkungin, mcnghorDlati orang lain, sa.lar hr.lklLm danbertang#ng jawab.

Untuk n1emnha i ungkapan iradisional tcrsebut perludilakukan infetensj supaya penliembangan nakra sesuai dengankontcks dapnt maksimal, labili lanju t nr asya rakai dapat men€rima danmL'l1gaplikasikan dalam iuhlr dan tindak untuk pembel.jaran karakterbaik bagi diri sendiri maupun orang lah.

i')

t3.l

DAFTAII PUSTAKA

Dananjaya, i;rn.s. 1962. rolllo/ indo'csid, lakar!.: Crafitir.rsDitjen Dikddsm€n.2000. P.sonnnUnuon thn Nitni Bkli pakeni bthtk pdldiAikon

Dnsnt dri Mefldlldh. Iakatta:: Dirjen Dikmenunl.'.bl'r'.'r',., R&u'1"..' \,-() t.z0 o.,r r.. . / , , .. . r I n . . 4 . . , \c\YorL A,\.c,Jtion,,t Terch€r Educarors

l'admosoekatja. 1960. \enirengan Knsusastnt Dirar. yogyakaia: Hjen HooSing.

Pasy,, L! kDlan. 20 r 1. rrin-buti Kenlifn laun..tosyakart.r: lN r\2N! Books..o8o. v.t"t FrhrI lat fat' rt /a n. t.;trt,.-J. fr.,ck_,. Lri n.l ,n rcnc -r, ' \-o.,J").L \,, .d,,rr. . D ,e ro%i J,.n. 6r.

Svwana. 2A11. Petub.lnjoian Bnhasa Jaloa sebryai Nretii pekAfiika, Kdlrkkt diSrrDlrl. Yogvakariar Universitas Negerj yogyaka.ta.

134