o Selasa o Rabu • Kamis o Jumat o Sabtu o Minggu4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 (i)20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

. -----------OMar OApr OMei OJun OJul OAgs OSep OOkt ONov .Des

T---·---------··-·-----··-----····--·-···----------.-.----

Dina sababaraha taun katukang mindeng diwartakeunku media massa citak

jeungelektroriik, rehna pare dipasawahan wewengkon PanturaJawa beuki remen digalaksak kurupa-rupa hama, saperti hamawereng. Balukarna.paresawahpatani mindeng gagal dipanen atawapuso. Lian ti kitu,dina bulan Apriltaun ieu loba tatangkalan disababaraha wewengkon di J awaTimur, Jawa Tengah, Jawa Barat,Bali jeung sajabana ditarajang kuhileud bulu (kaluarga Lyman-triidae). Balukarna, daun-daun buah(Mangifera indica) di wewengkonProbolinggo loba anu rusak jeungtangkalna dituar ku wargadesa.Naon atuh marga lantaranana hamapaee jeung pepelakan lianna dinamangsa kiwarimani asa ngagalaksak. ?pIsan ..

Gangguan Kasai mba nga nAlalll

Sagala rupa mahluk hirup(biotik) di alam biasana boga patu-la-patali anu raket jeung mahlukhirup lianna, katut kuat-patalinajeung lingkungan kimia-fisik (abi-otik) ngawangun sistem ekologiatawa ekosisu~m. Kusabab kitu,robahna salah sahiji faktor biotikatawa abiotik di hiji ekosistern bisangabalukarkeun parobahan kanafaktor-faktor lianna di eta ekosis-tern.

Sawah mangrupa salah sahijiconto ekosistem.Dina ekosisternsawah aya hubungan patula-pataliantara faktor-faktor lingkunganbiotik jeung lingkungan abiotik,saperti pare, hama wereng, musuhhama wereng jeung cuaca.Dinasababaraha taun katukang, lingku-ngan alam saperti kondisicuaca.rnere gambaran henteu nor-mal, ngalami parobahan henteusaperti biasana. Parobahan cuacaatawa anomali cuaca ieu di antaranakusabab pangaruh pamanasan glob-al di dunya,kusabab loba rupa-rupazat anu sifatna saperti hawa kaluarti pabarik-pabrik, jeung pangaruh

Gatatik batu (Parusmajar)

50

BinC01'Ullg (Oria/us chinensis)

Manuk Beuki Langka, HarnaNgagalaksak

Ku Johan Iskandarsejenna. Pangaruh tina anomalicuaca enggeus ngabalukarkeun nga-jaulna populasi hama, saperti ham awereng. Naon marga lantaranna?Hal ieu kulantaran kahirupan hamawereng di alam bias ana dipanga-ruhan kuat ku faktor lingkungan, diantarana ku kaayan cuaca.Margalantarana teh wereng kaasup glen-gan mahluk hirup poikilotherrnis.

Hartina kahirupan wereng, sapertimetabolismeu fisiologi, tumuwuhngagedean, jeung baranahanngarendog jadi ngalobaan, diantarana dipangaruhan ku temper-atur. Kukituna, lamun aya paroba-han cuaca atawa anomali cuaca anunguntungkeun pikeun kahirupanwereng, saperti loba hujan dinausurn halodo bis~~gabalukarkeun

Kliping.Humss (lnpad 2011

Jalak kebo (Acridotheresjavanicus)

mahabunahileud atawa serangga dialam atawa ekosistem. Anu matakhenteu heran dina taun-taunkatukang pare sawah di tatar Sundasaperti Purwakarta, Karawang,Indramayu, Cirebon jeung sajabanaditarajang ku ham a wereng, diantarana ku pangaruh anomalicuaca. Biasanamah dinakondisi nor-mal, larnunrengse usum hujandatang usum pancaroba, sartaterususum halodo. Tapi, taun-taunkatukang, hujan turun ampir sataunjeput. Sabalikna, dina waktu usumhujan, hawa rada panas. Tah, dinakondisi lingkungan saperti kitu tehcocog pikeunngarojong kahirupanserangga hama wereng. Balukarna,serafigga wereng mahabu sartangaruksak pare sawah patani.

Salian dipangaruhanku cuaca,populasi serangga, saperti werengdialam ngajaul jumlah teh ogedipangaruhan ku beuki langkamusuh alamina. Biasana di ekosis-tern sawah, serangga boga musuh-musuh alami, saperti manuk kuntulkebo (Bubulcus ibis). Kuntul keboanu biasa hirup disawahjeung rancabias ana resep neangan kadaharanrupa-rupa serangga nu jadi hamapare. Salian ti eta, kuntul kebo ogebiasa ngadaharan piteuk anu biasanyeuseup getih sapi atawa mundingpatani. KJsabab kitu.Tamun manuk

, ! ~(.

Mangle No. 2351

Jantingan kalapa (Anthreptes malacensis) (Foto J. Iskundar}.

kuntul kebo jumlahna beuki arangdi alam kusabab loba anu paeh kara-cunan ku pestisida.Hartina pestisidalain bae rnaehan hama, tapi ogesasatoan anu nguntungkeun pati,saperti musuh alami hama anu milutumpur. Malahan anu matak cilakapikeun para patani, nyaeta arimusuh-musuh hama tumpurtapiserangga hamana kalahtagen kupestisisida, Akibatna wereng turu-nan anu anyar kalahtahan kuracunpestisidalantaransifat genetiknarobah. Salian ti eta, jenis-jenismanuk oge beuki ngurangan jum-lahna kulantaran habitatna lobaanu ruksak atawa leungit ku panga-ruh tingkah polah jalma anu henteumalire alam. Kulantaran populasimusuh alami hama, saperti kuntulkebo.geus beuki langka di alam ulahmatak heran lamun jumlah popula-siserangga hamabeukimahabu disawah, sarta ngarugikeun parapatani.

Lian ti kitu, rupa-rupa manukanu biasa hirup di habitat darat,sapertidi ekosistern pakarangan,kebon, tegalan, talun jeung sajabanaanu resep ngahakanan hileud jeungsarangga (insektivora) age pentingpikeun ngadalikeun hileud jeungserangga ham a anu bias a hirup disagala rupa lahan pertanian darat.Di antarana wae kaluarga Zostero-

pidae (manuk kaca mata), Nectara-niidae (manuk jantung atawamanuk madu), Sturnidae (manukjalak), Corvidae (gagak), Oriolidae(bincarung), Paridae (galatik batu),Laniidae (bentet atawa toed),Dicruridaeisaeran gunting), Hirun-dinidae (walet), Muscicapidae(manuk sapu), Turdidae (murai),Syliviidae (pacikrak jeung prinjak),Pycnonotidae (cangkurileung jeungjogjog), Aegithinidae (cipeuw),Timaliidae (manuk tepus), Cuculi-dae (un cuing jeung dudut), Capi-tonidae) (bultok), Picidae (caladi),jeungMeropidae (manuk kirik-kirik/ alngir).

Di antara jenis-jenis anu di-terangkeun di luhur, contona-manukcaladi tikotok (Picoidesmacei) jeung caladi kundang(Dinopium javanense), kaluarga-Picidae, boga fungsi penting pisanpikeun ngadalikeun populasiserangga anu biasa ngarusak kaka-yon. Marga lantarana, manuk caladitikotok din a kahirupan sapopoenaresep pis an ngadaharan sireum,endog sireum, jeung rupa-rupahileud anu jadi hama nu nyayangdin a kulit-kulit kai. Manuk caladibiasana boga pamatuk anu kacidakuatna. Pamatukna biasa dipakepikeun nyieun gowok keur nyayangdina tangkal atawa dahan kai.

--------------------------------------------------------------------51

Salian ti eta, manehna dina sapopoe-na biasa neangan kadaharan ku ear angabongkar-bongkar kulit kakayonanu rarusak ku hileud hama, makepamatukna anu kuat. Terus lamunmanuk ealadi manggihan hileudatawa endog sireum dina jero kulitkai, biasana manehnangelelkeunletahna anu panjang pikeun ngale-takan endog serangga atawa sireumdina kulit kai. Jenis manuk sejennasaperti manukgalatik batu (Parusmajor), kaluargaf'aridaeoge pentinghirupna di alam, pikeun ngadalikeunpopulasi hileud atawa serangga.Kusabab manuk galatik batu biasangadaharan rupa-rupa seranggadin a kulit kai. Lain ti kitu, rupa-rupamanuk di tegalan anu biasa neangankadaharan di rungkun-rungkun,saperti manuk dudut (Centropusbengalensis), kaluargaCueulidae ogegede mangpaatna di alampikeunngandalikeun populasi hileud. Ku-sabab manuk dudut boga kabisaandaharna di alam biasanamilih rupa-rupa serangga, sapertihileud bulu,simeut, jeung jangkrik, katut serang-ga lianna. Pon kitu dieu jenis manuklianna anu biasa hirup di tegalan dirungkun-rungkun atawa kebon,saperti manuk paeikrak atawa ciblek(Prinia familiaris), kaluarga Sylvii-daeoge ngadaharan rupa-rupahileud. Kusabab kitu, jenis manukcibleebisa ngandalikeun populasihileud di alam. Jenis-jenis manuknunyeuseup madu atawa manuk jan-tung, Kaluarga Neetariniidae, saper-ti euit atawa sriganti (Neetariniajugularis) jeung manukjantingankalapa (Anthreptes malaeensis)diperlukeun pisan kulantaran biasangadatangan rupa-rupa kembang.Biasana manuk jantung resepnyeuseup madu rupa-rupa kembang,oge resep ngadaharan rupa-rupaserangga, laneah, jeung kukupulaleutik. Kusabab kitu, manuk jan-tung atawa manuk madu, salianpenting mangfaatna pikeun ngaban-tu penyerbukan kembang teh ogepenting pikeun ngadalikeun popu-lasi hileud jeung serangga.

Manuk Beuki LangkaSanajan rupa-rupa manuk boga

mangfaat pikeun ngajaga kasaim-bangan alam, nyaeta milu ngabasmirupa-rupa serangga hama. Tapi,

52

kaeida hanjakalna kiwari populasirupa-rupa manuk anu guyub nga-hakanan hileud jeung serangga(insektivorajteh beukilangka dialam. Aya rupa-rupa sabab musababanu ngabalukarkeun populasi rupa-rupa manuk beuki langka di alam,saperti loba didagangkeun di pasarburung, raruksak atawa leungithabitatna, jeung karaeunan kupestisida.

Kiwari, ampir di unggal kotaprovinsi saperti Bandung, Bogor,Jakarta, jeung sajabana aya pasar-pasar burung, nyaeta tempat jualbeuli rupa-rupa manuk pikeunpiaraeun Urang Kota. Kukituna,rupa-rupa manuk enggeus jadibarang dagangan anu nguntungkeunpikeun tukang moro rnanuk di desa-desa jeung para bandar manuk anubiasa ngadagangkeun manuk dipasar-pasar burung di kota. Contonadina taun 1980-an, aya sababrahapasar burung di kota Bandung, saper-ti di Kebon Kelapa, Andir jeungSukahaji. Tapi, kiwari pasar burunganu masih nyesa kari di Sukahaji.Salian ti eta, di sababaraha temp at disabudereun Bandung, di sisi jalan diBandung Timur, Bandung Barat,Badung Selatan, jeung Badung Utaraoge rarne anu dagang manuk.

Kulantaran rupa-rupa manuk lakudijual sarta hargana mahal, paratukang ngala manuk di pilemburanleuwih giat ngarala manuk.Balukarna, jumlah populasi manuk dialam beuki ngurangan. Contona din ataun 1980-an, jenis manuk cueakrawa (Pycnonotus zeylaniea) dileuweung-leuweung di Jawa,Sumatera, jeung Kalimantan jumlah-na mehrnehan tumpur. Hal etabalukar tina manuk cueak rawa dijaman harita mindeng dikonteskeundi kota, loba dipiara sarta harganamahal pisan di pasar-pasar burung dikota mah. Harga manuk cueak rawaanu meunang kontes bisa payu dijualsaharga mobil sedan BMW anuanyar. Pangaruhna, manuk cucakrawa di leuweung-loba diboro kuurang pilemburansarta dijarualan kabandar-bandar manuk di pasar-pasarburung di kota. Pikeun nyalametkeunmanuk cucak rawa di alam, dina taun1980-an Menteri Lingkungan Hidup-LH (kiwari jadi KementerianLingkungan Hidup-KLH) ngalarang

ngonteskeun manuk cueak rawa. Iwalti eueak rawa hasil panangkaran,anak-anak manuk hasil ngawinkeundin a kandang ku para panangkar.

Nu matak prihatin, sanajan ggeusloba jenis-jenis manuk anu ditang-tayungan undang-undang diIndonesia, nurutkeun undang-undang konservasi alam jeungkeanekaan hayati No.S tahun 1990.Jumlah krang ti 379 jenis manuk. tapieta rnanuk-manuk teh rea kenehdidagangkeun.

Ku mahabuna jual beulimanuk,rupa-rupa parab manuksaperti kroto atawa endog sireumkararangge (Oeeophylla smargana)oge biasa didagangkeun. Balukama,jumlah kararangge di alamtbeukingurangan. Padahal karar.mgge bogafungsi penting, nyaeta jadi musuhalami hileud. nguranganan populasikararangge jeung rupa-rupa manukanu jadi musuh alami hileud, bisangabalukarkeun mahabuna hileud dialam. Salian ti eta.tatacara ngabasmihama make pestisida anu intensif dilahan-lahan sawah, kebun, jeungperkebunan teh ggeus ngabalukarke-un manuk paeh karacunan langsungatawa endogna jadi kaeingealangheunteu bisa megar, kusababindungna ngadahar sarangga anukaraeunan. Ditambah deui rupa-rupahabitat pikeun kalumangsungankahirupan manuk di alam loba anuruksak atawa leungit dirobah jadirupa-rupa wujud bangunan, sapertiparumahan, jeung sajabana.Kusababkitu, henteu matak heran lamunhileud jeung serangga ham a di alambeuki ngagalaksak, lantaran jenis-jenis manuk anujadi musuh alamimabeuki jarang di alam. Pikeun ngajagakasaimbangan ala m jeungnyegahulah nepi ka hileud jeung seranggahamamahabu, estuning jadi kawa-jiban urang sarereapikeunmilu ngaja-ga kasalametan rupa-rupa manukanu aya di alam. Manuk lain waedipikasih pikeun dipiara di kandang-kandang, dijadikeun 'anggota kaluar-ga'. Tapi, manuk oge kudu dipikasihanu hirup di alam, kusabab mang-faatna penting pikeun ngajagakasaimbangan alam, saperti ngabas-mi hama pepelakan para patani.***

J ohan Iskandar:Doseri Ornitologi dan Etno-

biologi,Fmipa Unpad.

Mangle No. 2352