Kesultanan Ternate Dalam Lintas Perdagangan

8/19/2019 Kesultanan Ternate Dalam Lintas Perdagangan

1/46

KESULTANAN TERNATE DALAM LINTAS PERDAGANGANABAD XVI - XVII

SKRIPSI

Diajukan kepada Fakulta Ada! dan "u#ani$%a untuk Me#enu&i S'a%at-'a%atMen(apai Gela% Sa%jana "u#ani$%a

)le&*

Pe%' A(ad Sapa%i NIM+ ,.//0.

PR)GRAM STUDI 1URUSAN SE1ARA" PERADABAN ISLAM

FAKULTAS ADAB DAN "UMANI)RA

UNIVERSITAS ISLAM NEGERI S2ARIF "IDA2ATULLA" 1AKARTA,34/ " 5 /,, M

KESULTANAN TERNATE DALAM LINTAS PERDAGANGAN

ABAD XVI-XVIISKRIPSI

Diajukan kepada Fakulta Ada! dan "u#ani$%a untuk Me#enu&i S'a%at-'a%atMen(apai Gela% Sa%jana "u#ani$%a

)le&*

Pe%' A(ad Sapa%i NIM+ ,.//0.

Di Ba6a& Bi#!in7an*

D%+ "+ A8&a% Sale&9 M+A+

NIP+ ,:.0,,/,::/4,3PR)GRAM STUDI SE1ARA" PERADABAN ISLAM

FAKULTAS ADAB DAN "UMANI)RAUNIVERSITAS ISLAM NEGERI S2ARIF "IDA2ATULLA" 1AKARTA,34/ " 5 /,, M

PENGESA"AN PANITIA U1IANSk%ipi !e%judul ;Keultanan Te%nate dala# Linta Pe%da7an7an A!ad XVI-

XVII;9 tela& diujikan dala# idan7 #una


2/46

i

ABSTRAKSI

Keultanan Te%nate pada a!ad ke-,@-,? M9 #e%upakan e!ua& keultanan

'an7 #e#pe%$le& keja'aan da%i pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa&+ Letakn'a 'an7#enj$%$k ke a%a& lautan9 #e#uda&kan datan7n'a peda7an7 !aik da%i dala#

#aupun da%i lua% Keultanan Te%nate untuk !e%la!u& dan #en7adakan &u!un7an

da7an7+ Su#!e% da'a ala# !e%upa (en7ke& dan pala #e%upakan k$#$diti 'an7dipe%da7an7kan ketika itu9 %e#pa&-%e#pa& te%e!ut &an'a te%dapat di Maluku+

Keja'aan Keultanan Te%nate tidak te%lepa da%i pe%da7an7an %e#pa&-

%e#pa& 'an7 #e#!a6a keuntun7an !ea%+ Ka%ena ke!utu&an paa% akan %e#pa&-

%e#pa& pada aat itu an7at !ea%9 #enjadikan &a%7a %e#pa&-%e#pa& #enjadian7at #a&al9 #aka tak #en7&e%ankan jika pa%a peda7an7 !an7a ain7 alin7

!e%!u%u untuk #endapatkan %e#pa&-%e#pa& e(a%a lan7un7 da%i p%$duenn'a+

)le& ka%ena itu9 tak #en7&e%ankan jika %e#pa&-%e#pa& tela& #e#!a6a

Keultanan Te%nate dala# pe%(atu%an p$litik dan ek$n$#i+Penelitian ini !e%tujuan untuk #en7eta&ui Keultanan Te%nate e!a7ai

!anda% nia7a di Kepulauan Ti#u% Nuanta%a+ Melalui u#!e%-u#!e% te%tuli'an7 didapat tela& diketa&ui !a&6a keja'aan Keultanan Te%nate a#at

dipen7a%u&i $le& pe%da7an7an+

ii

KATA PENGANTAR

Aala#u>alaiku# %+ !+Al&a#dulilla&9 penuli panjatkan puji e%ta 'uku% ke &adi%at Ila&i Ra!!i9

D8at 2an7 Ma&a Pen7atu% dan Pe#!e%i Ke#uda&an9 Alla& ST+ Ak&i%n'a9 je%i&

pa'a& dan kea!a%an #enanti kepatian 'an7 tela& di7$%ekan San7 Pen7uaake&idupan tela& te%ja6a!kan9 tanpa ke%id&$an da%i-N'a #i#pi ini tidak akan

pe%na& jadi ken'ataan+ "an'a Dia 'an7 etia #ene#ani ketika ji6a ini dala#

ke%apu&an9 piki%an9 dan &ati 'an7 te%eat9 kelela&an 'an7 tiada ta%a9 6aktu 'an7te%u #e%$n7%$n7+ De#i D8at 2an7 Ma&a Se#pu%na9 penuli tidak akan !ia

!e%ta&an tanpa ina'a& dan &ida'a& da%i-N'a+

Untaian &ala6at dipe%e#!a&kan untuk K&ata# Al-Na!i''in9 pe#i#pin

ejati9 pe#!a6a pean (a&a'a Ila&i9 Mu&a##ad a6+Dala# pen7anta% k%ipi ini9 den7an e7ala ke%enda&an dan ketuluan &ati9

penuli #en7u(apkan te%i#a kai& 'an7 e!ea%-!ea%n'a kepada*

,+ )%an7 tua te%(inta a'a&anda "+ Ka#an dan i!unda "j+ Na'a Sa=it%i+Te%i#a kai& 'an7 tulu9 %aa ta>d8i# dan &$%#at penuli &atu%kan ata

kea!a%an9 nai&at9 dan kai& a'an7 'an7 tiada pe%na& !e%ujun7+ Ini

6ujud C!an77a> untuk a'a&anda dan i!unda da%i ananda9 e#$7a Alla&elalu #e#!e%i ke!a&a7iaan di dunia dan ak&i%at+ A#ien+

/+ P%$=+ D%+ "+ Bad%i 2ati# al#9 D%+ "+ A!dul &ai%9 MA9 elaku #antan

Dekan Fakulta Ada! dan "u#ani%a9 dan D%+ "+ A!dul a&id "a'i#9

M+A79 elaku Dekan Fakulta Ada! dan "u#ani$%a+


3/46

4+ P%$=+ D%+ "+ Budi Suliti$n$9 M+"u#9 elaku #antan Ketua 1u%uan

Seja%a& Pe%ada!an Ila#9 dan D%+ "+ M+ Ma>%u= Mi!a&9 M+A9 elaku

Ketua 1u%uan Seja%a& Pe%ada!an Ila#+3+ Uep A!dul Matin9 S+A79 MA9 MA9 elaku #antan Sek%eta%i 1u%uan

Seja%a& Pe%ada!an Ila#9 dan S&$likatu Sa>di'a&9 M+Pd9 elaku

Sek%eta%i 1u%uan Seja%a& dan Pe%ada!an Ila#+

iii

.+ D%+ "+ A8&a% Sale&9 M+A9 elaku pe#!i#!in7 dala# #en'uun k%ipi

ini dan ala& atu d$en 'an7 #e#iliki k$#it#en dan l$'alita dala#

#en7aja% #a&ai6a-#a&ai6an'a+

@+ I#a E#alia9 M+"u#9 elaku pen7uji dala# ujian k%ipi9 te%i#a kai& atae7ala a%an dan #aukkan dala# p%$e pe%!aikan k%ipi+

?+ Selu%u& d$en Fakulta Ada! dan "u#ani$%a9 'an7 tela& #e#!e%ikan

il#u pen7eta&uan9 e#$7a il#u 'an7 di!e%ikan !e%#an=aat !a7i penuli+

0+ Kakak dan adik-adikku9 Nu% a&ina&9 aka K&ai%uddin9 dan R$#a6ati+Se%ta te#an-te#an epe%juan7an SPI /.+ I!nu9 te%i#a kai& ata !uku-

!ukun'a+ A%i=9 A7un79 dan I$n9 te%i#a kai& ata !antuann'a+ ildaH!uletku;9 #akai& 'a+

1aka%ta9 , Ma%et /,,

i

GL)SSARIUM

, !a&a% 4: k7, du(at .9/. Gulden

Bala a%7a9 %ak'at

Ba%akati Be%ka&Batu ina de M$%$ Se!utan Maluku $le& $%an7 ina "al#a&e%a

$le& P$%tu7i

Benten7 Puat ke7iatan pe#e%inta&an ipil ekali7u #a%ka#ilite%

B$!at$ A%ti &a%=ia&* pelakana pe%atu%an+ Se(a%a u#u#

di7unakan untuk #enunjukkan kepala pe%ekutuan+

&etti Peda7an7Dipanta%a Nuanta%a dala# !a&aa India

E#a &ijau Na#a lain untuk Ind$neia Ti#u% di!e%ikan $le&

P$%tu7i ka%ena u#!e% da'a ala#n'aFala Ra&a E#pat penae&at a7un79 e!a7ai le#!a7a penae&at

k$lan$

Ga# Ra&a E#pat kekuatan !an7a9 e!a7ai de6an te%tin77i'an7 #e#ili& dan #en7an7kat k$lan$ e%ta

#en'atakan pe%an7 dan da#ai

Gapi Na#a lain Te%nate pada #aa a6al

G$!e%nad$% Gu!e%nu%


4/46

"ika'at e%ita9 kia&

I!e%ia ila'a& E%$pa9 #eliputi Span'$l dan P$%tu7al

I#a# Pe#i#pin dala# a7a#a Ila#9 pe#!antu ultandala# !idan7 a7a#a Ila#

1$7u7u Pe%dana Mente%i9 pe#e7an7 kekuaaan

pe#e%inta&an ekekuti=1uan7a K$%a-k$%a9 pe%a&u untuk !e%pe%an7+ 1uan7a uku%an

edan7 dapat #e#uat a#pai / $%an7+ 1uan7a

!ea% dapat #e#uat 4-3 $%an7

Kai(il Raja5pan7e%anK$lan$ Raja

Laan7a en7ke& dala# !a&aa India

M$#$le Se!utan untuk e$%an7 pi#pinan e!ua& k$#unita

%aja N7$=an7a%e Budak

Sa!ua Ra&a E#pat &aki# a7un7 dan &aki# a7a#aSan7aji Pe#e%inta& 6ila'a&9 Gu!e%nu%

Silk R$ad 1alu% ut%a9 jalu% pe%da7an7an anta%a Aia den7an

E%$paSi6a Se#!ilan

S$a Ka#pun7

V) Ve%eni7de )$t Indi(&e $#panie9 Pe%atuan

U#u# Pe%ekutuan Da7an7 "india Belanda

i

DAFTAR ISI

ABSTRAKSIJJJJJJJJJJJJJJJJJJJJJJJ++ i

KATA PENGANTARJJJJJJJJJJJJJJJJJJJ+++ iiGL)SSARIUMJJJJJJJJJJJJJJJJJJJJJJ++ i

DAFTAR ISIJJJJJJJJJJJJJJJJJJJJJJJ++ i

BAB I PENDA"ULUANJJJJJJJJJJJJJJJJJJ++ ,

A+ Lata% Belakan7 Maala&JJJJJJJJJJJJJJ++ ,B+ Pe#!ataan dan Pe%u#uan Maala&JJJJJJJJJ+ @

+ Tujuan dan Man=aat PenelitianJJJJJJJJJJJJ+ @

D+ Met$d$l$7i PenelitianJJJJJJJJJJJJJJJ+ ?E+ Tinjauan PutakaJJJJJJJJJJJJJJJJJ+ 0

F+ Site#atika PenulianJJJJJJJJJJJJJJJ+ :

BAB II TERNATE DALAM LINTASAN SE1ARA"JJJJJJ++ ,A+ Letak Ge$7%a=iJJJJJJJJJJJJJJJJJ+++ ,/

B+ Su#!e% Da'a Ala# * en7ke& e!a7ai K$#$diti Uta#aJ+ ,3

+ Ikli#JJJJJJJJJJJJJJJJJJJJJJ+ ,@

D+ P$ii Te%nate dala# Dunia Pe%da7an7anJJJJJJJ++ ,?


5/46

BAB III KESULTANAN TERNATEJJJJJJJJJJJJJ+ /4

A+ Be%di%in'a Keultanan Te%nateJJJJJJJJJJJ+++ /4

B+ A6al Maukn'a Ila# ke Te%nateJJJJJJJJJJ+++ /0+ St%uktu% S$ial Ma'a%akat Te%nateJJJJJJJJJJ 44

ii

BAB IV KESULTANAN TERNATE DALAM LINTAS PERDAGANGAN

A+ Te%nate dala# Linta Pe%da7an7an A!ad ke-XVI-XVIIJJ++ 4?A+,+ 1eni Ba%an7 Ekp$% dan I#p$%JJJJJJJJJJ 3

A+/+ Alat Tuka% Pe%da7an7anJJJJJJJJJJJJJ 33

B+ "u!un7an den7an Ban7a Ain7JJJJJJJJJJJ++ 33

B+,+ Ban7a inaJJJJJJJJJJJJJJJJ+++++++ 3@B+/+ Ban7a P$%tu7iJJJJJJJJJJJJJJJ+++++ 3?

B+4+ Ban7a BelandaJJJJJJJJJJJJJJJJ+ .

BAB V PENUTUPJJJJJJJJJJJJJJJJJJJJ+++++ .@

A+ Kei#pulanJJJJJJJJJJJJJJJJJJJJ .@

,

BAB I

PENDA"ULUANA+ Lata% Belakan7 Maala&

Pe%ai%an Aia Ten77a%a !e%ada dala# jalu% pela'a%an 'an7

#en7&u!un7kan ne7e%i ina den7an India9 Pe%ia dan ne7e%i-ne7e%i A%a! di

Ti#u% Ten7a& 'an7 !e%lanjut ke E%$pa+ 1alu% laut #enjadi an7at pentin7etela& jalu% da%at di%aakan tidak a#an la7i etela& !e%ke(a#uk pepe%an7an di

6ila'a& Aia Ten7a&+ Se(a%a k&uu jalu% pe%da7an7an anta%a Aia den7an

E%$pa die!ut den7an jalu% ute%a ilk %$ad+ Silk %$ad adala& na#a puiti'an7 di!e%ikan kepada jalu% pe%da7an7an 'an7 te%!entan7 da%i Ti#u% ke Ba%at

ejak da&ulu kala+,

Te%nate #e%upakan ala& atu keultanan 'an7 #en7ala#i pe%ke#!an7an dala# !idan7 pe%da7an7an ejalan den7an #enin7katn'a

pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa& di ka6aan Ti#u% Nuanta%a+ Be%di%i ejak ekita%

a!ad ke-,. M9/ Keultanan Te%nate ke#udian !e%ke#!an7 #enjadi keultanan

te%ke#uka di Maluku etela& kedatan7an pa%a peda7an7 Mela'u dan 1a6auntuk #endapatkan %e#pa&-%e#pa&+ Ba&kan9 dala# pe%ke#!an7ann'a

ke#udian9 tepatn'a etela& kejatu&an Malaka ke tan7an P$%tu7i9 Keultanan

Te%nate ju7a dikunjun7i pa%a peda7an7 inte%nai$nal9 k&uun'a !an7a A%a!,R+ Lei%ia9 dkk+9 Te%nate Se!a7ai Bada% 1alu% Sut%a 1aka%ta* V+ Il&a# Ban7un

Ka%'a9 ,:::9 &+ ,+

/ 2aitu pada #aa K$lan$ Ma%&u# anta%a ta&un ,[email protected],30@9 dapat dili&at pada !uku M+Adnan A#al9 Kepulauan Re#pa&-%e#pa& Pe%jalanan Seja%a& Maluku Uta%a,/.-

,:.

Makaa%* Nala ipta Lite%a9 /?9 &+ @4+


6/46

/

dan Pe%ia9 'an7 !e%ua&a #en(a%i 6ila'a& uta#a pen7&ail %e#pa&-%e#pa&+4Sejalan den7an pe%ke#!an7an te%e!ut9 Keultanan Te%nate #en7ala#i

pe%ke#!an7an peat9 !aik di !idan7 ek$n$#i #aupun p$litik9 #ela#paui

ke%ajaan-ke%ajaan lain di Maluku epe%ti Tid$%e9 1ail$l$9 dan Ba(an+Tidak dapat dian7kal la7i !a&6a Te%nate #e%upakan pan7kalan pentin7

dala# jalu% pe%da7an7an dan pela'a%an anta%-!an7a+ L$kain'a #e%upakan

jalu% 'an7 #en7&u!un7kan anta%a 1a6a dan !ela&an !u#i !a7ian Ti#u% Nuanta%a 'an7 tela& #ela&i%kan uatu penin77alan-penin77alan pu%!akala+

Penin77alan-penin77alan te%e!ut e!a7ai !ukti #aukn'a aneka %a7a#

ke!uda'aan dan p%$duki da7an7 da%i !e%!a7ai penju%u dunia epe%ti A%a!9

India9 ina9 dan E%$pa9 den7an p%$duki da7an7 epe%ti kain ut%a9 ke%a#ik9 p$%elin9 alat-alat %u#a& tan77a9 e%ta alat pe%enjataan9 dll+

A!ad ke-4 SM !an7a kita uda& #elakukan &u!un7an da7an7 den7an

pa%a peda7an7 ina k&uun'a dala# pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa&+

Pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa& #ulai %a#ai pada a!ad ke-? M9 dan !an7a ina#en'e!ut dae%a& pen7&ail %e#pa&-%e#pa& ini den7an e!utan Mi-li-ku+ Dala#

d$ku#en Span'$l dan P$%tu7i !an7a ina #ena#akan Maluku den7ane!utan Batu ina de M$%$ 'an7 a%tin'a Batu atau kepulauan #ilik $%an7

ina+3

Re#pa&-%e#pa& k&uun'a (en7ke& #e%upakan tulan7 pun77un7 pe%ek$n$#ian keultanan Te%nate+ en7ke& ju7a #e%upakan k$#$diti ekp$%t

'an7 an7at di!utu&kan $le& paa% dunia9 &al inila& 'an7 #en'e!a!kan Te%nate

4 P%$=+ D%+ Tau=ik A!dulla&9 dkk9 ed+ Enikl$pedi Te#ati Dunia Ila# HAia Ten77a%a;

jilid V 1aka%ta* I(&tia% Ba%u Van "$ee9 &+ .,+3 A!dul "a#id "aan9 A%$#a Seja%a& dan Buda'a Te%nate Te%nate*T+pn+9 ,::09 &+ ,0+

4

!an'ak dikunjun7i $le& !e%!a7ai uku !an7a9 pelaut9 dan peda7an7 'an7 in7in

#en7adakan &u!un7an da7an7 'an7 le!i& te%!uka+ Den7an de#ikian !a%an7- !a%an7 da7an7an epe%ti ute%a9 p$%elin9 ke%a#ik9 enjata9 dan !a&an #akanan

'an7 di!a6a $le& pa%a peda7an7 da%i lua% Te%nate tela& #e#!uat Te%nate

e#akin #ak#u% dan !e%ja'a+

Ban7a E%$pa 'an7 pe%ta#a #ene#ukan Kepulauan Maluku adala&P$%tu7i ta&un ,.,/ M+ Pada ta&un itu dua a%#ada P$%tu7i9 #ain7-#ain7 di

!a6a& pi#pinan9 Ant&$ni$ d>A!%eu dan F%ani($ Se%au9 #enda%at di pulau

Banda dan Pulau Pen'u+ Se7e%a #e%eka #enjalin pe%a&a!atan den7an penduduk dan %aja-%aja ete#pat9 epe%ti den7an Ke%ajaan Te%nate9 e&in77a

P$%tu7i di!e%i i8in untuk #endi%ikan !enten7 di Pikap$li9 Ne7e%i "itu La#a9

dan Ma#ala+.Ke&adi%an !an7a P$%tu7i dan Span'$l 'an7 e#ula &an'a #en7u%u

pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa& aja9 te%n'ata ke#udian #en77iatkan pula ua&a

pen'e!e%an a7a#a K%iten+ "al ini #eni#!ulkan ke7ua%an penduduk

k&uun'a di dae%a& Maluku Uta%a 'an7 ejak a!ad ke-,. M9 uda& #enjadi


7/46

pe#eluk a7a#a Ila# 'an7 taat+ Keadaan ini #en'e!a!kan e%in7 te%jadi

!entu%an dan pe%tentan7an anta%a P$%tu7i den7an penduduk ete#pat+

"u!un7an 'an7 ku%an7 !aik anta%a P$%tu7i dan Keultanan Te%nate #enjadie#akin #e%un(in7 etela& P$%tu7i #ulai #e#akakan ke&endakn'a

#e#$n$p$li pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa&+

. Ke#ent%ian Dala# Ne7%i9 P%$=il P%$ini Repu!lik Id$neia Maluku 1aka%ta* 2a'aanB&akti a6aan Nuanta%a9 ,::/9 &+ 0+

3

Pada ta&un ,.4 M pe%a&a!atan anta%a ke%ajaan Te%nate den7an

P$%tu7i !e%ak&i%9 etela& pa%a peda7an7 da%i !enua E%$pa #e%a#pa &ail

(en7ke& #ilik ultan "ai%un 'an7 te6a di !enten7@ Sant$ Paul$9 Te%nate+ Sejakaat itu &u!un7an anta%a P$%tu7i dan Te%nate tidak pe%na& &a%#$ni la7i+

Selain itu ua&a P$%tu7i untuk #en7uaai Te%nate 'aitu9 G$!e%nad$%

G$n8ale de Pa%ei%a ,.4-,.4/ M #e#!unu& pute%a #a&k$ta De'ale den7an

#e%a(uni #akanan 'an7 akan di#akan pan7e%an+ Be7itu ju7a Pan7e%an A!dul"a'at dita6an P$%tu7i+ Sultan Ta!a%ija naik ta&ta ,.4/-,.4. M den7an tetap

#e#pe%ta&ankan 6ila'a& e%ta jalu% pe%nia7aan t%adii$nal epe%ti !anda%Te%nate 1a6a A(e& Malaka+ ? Aki!atn'a Sultan Ta!a%ija dita6an di G$a

India dan dipaka #enandatan7i keetiaan pada pen7uaa I!e%ia9 Kin7 Al=$n$

di Lia!$n+Pen77antin'a adala& Sultan K&ai%un 1a#il ,.4.-,.? M0 den7an

#e#i#pin pe%an7 #ela6an P$%tu7i+ Untuk #en7&an(u%kan P$%tu7i pute%a

#a&k$ta Baa!ulla& #en7adakan &u!un7an den7an Sula6ei9 Makaa%9 dan

kepulauan Nua Ten77a%a+ Selain itu &u!un7an t%adii$nal den7an A(e&9 danDe#ak dilanjutkan la7i+ Dala# pe%te#pu%an 'an7 &e!at Sultan K&ai%un

di!unu& e(a%a !iada! $le& G$!e%nad$% L$pe8 de M$


8/46

Ta&un ,.?. M9 !an7a P$%tu7i #en'e%a&9 !ende%a #e%eka ditu%unkan

da%i ata !enten7 dan di7anti den7an !ende%a Te%nate+ Pen7anut K%iten da%i

Ba(an la%i ke A#!$n+ Ta&un ,.?0 M9 ultan #en7i%i# utuan ke Lia!$n#enuntut ke%u7ian ata ke#atian a'a&n'a+ Sa'an7n'a9 ja6a!an itu dite%i#a

etela& Sultan Baa!ulla& 6a=at+ Ii ja6a!an itu !a&6a de Ma


9/46

k$#plek+ Na#un de#ikian epanjan7 pen7eta&uan penuli !elu# !an'ak

a%jana Ind$neia #eneliti eja%a& Te%nate+

)le& ka%ena itu tudi eja%a& l$kal di lua% 1a6a epe%ti kajian eja%a&Te%nate ini an7at pentin7 a%tin'a+ Selain itu untuk #ene#ukan =akt$%-=akt$%

'an7 #endukun7 te%!entukn'a Keultanan Te%nate e!a7ai !anda% nia7a+

?

Penelitian ini ju7a !e%tujuan untuk #en7un7kapkan kete%ta%ikan !an7a ain7tentan7 k$#$diti uta#a dae%a& Maluku9 k&uun'a (en7ke&+

Adapun tujuan dan #an=aat da%i penelitian ini adala&*

Pe%ta#a9 #ena#!a& 6a6aan intelektual k&uun'a 6a6aan

keeja%a&an9 te%kait eja%a& nuanta%a9 k&uun'a Keultanan Te%nate dala# pe%da7an7an Nuanta%a a!ad ke-XVI - XVII+

Kedua9 #en'u#!an7 &ail ka%'a penelitian !a7i UIN S'a%i=

"ida'atulla& pada u#u#n'a dan Fakulta Ada! dan "u#ani$%a 1u%uan

Seja%a& Pe%ada!an Ila# k&uun'a+D+ Met$d$l$7i Penelitian

Sk%ipi ini dituli den7an #en77unakan #et$de penelitian eja%a& den7an#elalui e#pat ta&ap*

, "eu%itik* #en7u#pulkan u#!e%-u#!e% !e%upa !uku9 dan !e!e%apa

tulian a&li eja%a& Maluku9 k&uun'a 'an7 #e#!a&a tentan7 KeultananTe%nate !aik #aa-#aa a6al !e%di%i9 #aa kedatan7an !an7a-!an7a ain79

&in77a Keultanan Te%nate #enjadi puat pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa&+

/ K%itik* u#!e%-u#!e% 'an7 te%ku#pul ke#udian dilakukan k%itik

u#!e%+ Baik k%itik te%&adap u#!e% p%i#e% ataupun k%itik te%&adap pa%a peneliti#en7enai eja%a& dan k$ndii keultanan Te%nate pada a!ad ke-,@ a#pai ,? M+

4 Inte%p%etai* inte%p%etai adala& pe#a&a#an 'an7 #endala# #en7enai

tek-tek 'an7 tela& #elalui =ae k%itik9 di #ana penuli uda& #ene#ukank$%elai dan pe#a&a#an 'an7 !a%u #en7enai te#a 'an7 di!a&a

0

3 "it$%i$7%a=i* pe#a&a#an 'an7 dipe%$le& etela& #elalui !e!e%apa

ta&ap ke#udian diaplikaikan dala# !entuk ka%'a tuli eja%a& 'aitu (en7ke&

Keultanan Te%nate9 analia pe%da7an7an k&uun'a pe%da7an7an (en7ke&+E+ Tinjauan Putaka

Setidakn'a ada !e!e%apa u#!e% 'an7 #e#!a&a tentan7 Maluku

u#u#n'a9 dan Keultanan Te%nate k&uun'a+ Na#un9 di ini penuli le!i&(ende%un7 kepada !uku M+ Adnan A#al Kepulauan Re#pa&-%e#pa&

Pe%jalanan Seja%a& Maluku Uta%a ,/.-,:.+,/ M+ Adnan A#al dala#

!ukun'a #enjelakan tentan7 pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa& 'an7 edikit !an'aktela& #e#!a6a dae%a& ini #enjadi puat pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa& &in77a

kedatan7an !an7a ain7 'an7 in7in #e#$n$p$li pe%da7an7an di Te%nate+ Pada

aat itu %e#pa&-%e#pa& #enjadi !a%an7 lan7ka dan #enjadi p%i#ad$na

dika%enakan keuntun7an da%i &ail pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa& 'an7 an7at


10/46

#enjanjikan+ Selain itu adala& !uku ka%'a A!dul "a#id "aan 'aitu A%$#a

Seja%a& dan Buda'a Tenate+,4 Buku ini #enjelakan pe%anan (en7ke& dala#

#en7an7kat pe%ek$n$#ian !an7a Te%nate 'an7 ju7a ekali7u #e#!a6aKeultanan Te%nate #auk dala# eja%a& pe%(atu%an ek$n$#i dan p$litik

nuanta%a #aupun dunia+

Da%i u#!e%-u#!e% te%e!ut le!i& #enekankan pe%anan (en7ke& 'an7tela& #e#!a6a keja'aan Keultanan Te%nate lalu tanpa diada%i ju7a nanti akan

#e#!a6a Keultanan Te%nate #enuju ke&an(u%an dika%enakan te%jadin'a

,/ M+ Adnan A#al9 Kepulauan Re#pa&-%e#pa& Pe%jalanan Seja%a& Maluku Uta%a,/.-,:. Nala ipta Lite%a9 /?+

,4 A!dul "a#id "aan9 A%$#a Seja%a& dan Buda'a Te%nate Te%nate*T+pn+9 ,::0+

:

k$n=lik pe%e!utan kekuaaan dala# pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa& 'an7 tak

kunjun7 !e%&enti+

F+ Site#atika PenulianSk%ipi ini te%uun da%i li#a !a! di anta%an'a*

Ba! I adala& penda&uluan !e%ii tentan7 i7ni=ikani te#a 'an7 dian7kate!a7ai lata% !elakan7 penulian9 pe#!ataan dan pe%u#uan #aala&9

#et$d$l$7i penelitian9 tujuan dan #an=aat penelitian9 tinjauan keputakaan9

e%ta ite#atika penulian+Ba! II9 #enjelakan !a7ai#ana k$ndii 7e$7%a=i Te%nate9 u#!e% da'a

ala#n'a9 dan ju7a ikli# 'an7 #e#pen7a%u&i kedatan7an peda7an7-peda7an7

da%i lua% untuk datan7 ke Te%nate+

Ba! III9 #e#!a&a tentan7 Ila#iai di Te%nate &in77a te%!entukn'ae!ua& keultanan dan !a7ai#ana t%uktu% $ial #a'a%akat Te%nate+

Ba! IV9 #e#!a&a tentan7 pe%i$de di #ana Keultanan Te%nate tela&

!e%pe%an dala# pe%da7an7an Inte%nai$nal9 kedatan7an pa%a !an7a ain79 e%ta#eli&at &u!un7an pe%da7an7an Keultanan Te%nate den7an dae%a&-dae%a& lain

di Nuanta%a9 &in77a pen7a%u& pe%da7an7an te%&adap k$ndii p$litik keultanan

Te%nate9 'an7 #en7aki!atkan #undu%n'a pe%da7an7an di Te%nate+Ba! V9 !e%ii tentan7 kei#pulan penelitian dan a%an-a%an untuk

penelitian lanjutan+

,

BAB II

TERNATE DALAM LINTASAN SE1ARA"Te%nate #un(ul ekita% a!ad ke-,4 M ekita% ta&un ,/.? ka%ena

pe%#u'a6a%a&an anta%a 4 ke%ajaan,3 di 6ila'a& Te%nate 'an7 in7in #en7ak&i%i

pe%tikaian di anta%a #e%eka9 'an7 !ia #e#!a6a pada ke%u7ian #ain7-#ain7&in77a te%jadila& ke#u=akatan den7an te%pili&n'a M$#$le i($ e!a7ai pu(uk

pi#pinan ke%ajaan+ Setela& #enjadi pen7uaa tun77al ata keti7a k$#unita

te%e!ut9 i($ #en7u!a& 7ela%n'a #enjadi K$lan$+

ila'a& Te%nate #ulai %a#ai dikunjun7i pa%a peda7an7 da%i 1a6a dan


11/46

Mela'u ekita% pe%#ulaan a!ad ke-,3 M9 #en'uul etela&n'a 'aitu pa%a

peda7an7 da%i lua% 6ila'a& Nuanta%a+ Seja%a& #en(atat a7a#a Ila# datan7 ke

Te%nate pada #aa kepe#ipinan K$lan$ Ma%&u#+ Akan tetapi p%$e Ila#iaidi Keultanan Te%nate te%jadi etela&n'a 'aitu pada #aa Sultan ainal A!idin+

Ta&un pun te%u !e%7anti9 Te%nate ke#udian !e%ke#!an7 #enjadi

ke%ajaan5keultanan te%!ea% di Maluku ini di!uktikan den7an dapat dikuaain'a?/ pulau 'an7 elalu #e#!a'a% upeti kepada Keultanan Te%nate 'akni te%jadi

pada #aa kepe#i#pinan Sultan Baa!ulla&+

Setela& !e%ak&i%n'a #aa Baa!ulla& #enjadi Sultan Te%nate la#!at launKeultanan Te%nate #en7ala#i ke#undu%an 'an7 i7ini=ikan ini !ia

diau#ikan den7an tidak !an'ak (akapn'a ultan-ultan di Te%nate e&in77a

,3 Pada #aa p%a-K$lan$ %aja9 dikenal den7an e!utan M$#$le 'an7 !e%a%ti pe#i#pin

ata uatu k$#unita+ 4 M$#$le te%e!ut adala& M$#$le Guna 'an7 !e%kedudukandi T$!$na9

M$#$le Matiti 'an7 !e%kedudukan di F$%a#adi'a&&i9 lalu M$#$le i($ 'an7

!e%kedudukan di

Sa#palu+ Li&at !uku M+ Adnan A#al9 Kepulauan Re#pa&-%e#pa& Pe%jalananSeja%a& Maluku

Uta%a ,/.-,:.+ Nala ipta Lite%a* /?9 &+ .3+

,,

#e#uda&kan !an7a ain79 'akni P$%tu7i9 Span'$l9 dan Belanda 'an7 e(a%a

ili& !e%7anti #e#$n$p$li pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa& dan #e#e7an7

kekuaaan ata 6ila'a& Keultanan Te%nate+

Letak Te%nate 'an7 dekat den7an laut #en7aki!atkan Al=%ed T&a'e%Ma&an9 e$%an7 a&li 'an7 #e#!a&a pen7a%u& laut te%&adap eja%a&9

#en'atakan !a&6a apa!ila keadaan pantai uatu ne7e%i #e#un7kinkan $%an7

tu%un ke laut #aka penduduk ne7e%i itu akan !e%7ai%a& #en(a%i &u!un7an kelua% untuk !e%da7an79 ke(ende%un7an ini elanjutn'a #e#un(ulkan ke!utu&an

untuk #e#p%$duki k$#$ditai+,. Mekipun letak Te%nate dekat den7an pantai9

!ukanla& &ail laut 'an7 jadi p%i#ad$na pe%da7an7an aat itu+ Melainkan%e#pa&-%e#pa& 'an7 #e%upakan &ail da%i pe%ke!unan+

Pendapat Ma&an te%e!ut #en7a(u pada dua &al pentin79 'aitu k$ndii

6ila'a& dan penduduk+ K$ndii 6ila'a& !ukan &an'a #en'an7kut letak dan

keadaan ala# tetapi ju7a kedudukann'a dala# dunia pe%da7an7an+ Se#enta%a'an7 te%ak&i% #en'an7kut #atapen(a&a%ian penduduk e%ta pe#e%inta&an+

Menu%ut pe#a&a#an penuli !a&6a pada #aa-#aa a6al ke%ajaan-

ke%ajaan 'an7 !e%ada di Nuanta%a #e#iliki dua ($%ak 'aitu9 ke%ajaan 'an7 !e%($%ak #a%iti# ka%ena letakn'a 'an7 !e%ada di peii% pantai9 dan ke%ajaan

'an7 !e%($%ak a7%a%i ka%ena letakn'a 'an7 !e%ada di pedala#an+ Ke%ajaan

#a%iti# !iaan'a le!i& #enitik !e%atkan ke&idupann'a pada pe%da7an7an 'aituuatu (i%i 'an7 e%at kaitann'a den7an ken'ataan !a&6a pa%a peda7an7 le!i&

,. 1+ Van Leu% dan F+R+1 Ve%&$een9 Te$%i Ma&an dan Seja%a& Kepulauan Ind$neia

1aka%ta* B&a%ata%a9 ,:?39 &+ @


12/46

,/

euai &idup dala# #a'a%akat k$ta !e%($%ak #a%iti#+,@ i%i ke%ajaan #a%iti#ini !iaan'a di#iliki $le& ke%ajaan-ke%ajaan Ila#+ Se!alikn'a ke%ajaan 'an7

!e%($%ak a7%a%i dala# ke&idupan ek$n$#in'a le!i& #enitik !e%atkan pada

pe%tanian9 edan7kan kekuatan #ilite%n'a le!i& dititik !e%atkan pada an7katanda%at+ i%i ini !iaan'a di#iliki $le& ke%ajaan-ke%ajaaan pada 8a#an Ind$neia

"indu+ Na#un9 tidak e#ua ke%ajaan pada 8a#an Ind$neia-"indu !e%($%ak

a7%a%i9 ($nt$& ke%ajaan Majapa&it #e%upakan ke%ajaan 'an7 !e%($%ak(a#pu%an a7%a%i-#a%iti#+,?

A+ Letak Ge$7%a=i

Maluku Uta%a adala& dae%a& kepulauan 'an7 te%letak pada lintaan 7a%i

K&atuliti6a dan !e%ada pada ,/3 Buju% Ti#u% dan 4 Lintan7 Selatan+ Adaekita% 4.4 pulau !ea% dan ke(il !aik 'an7 !e%pen7&uni #aupun 'an7 !elu#

!e%pen7&uni di 6ila'a& ini+ Pulau te%!ea%n'a dan palin7 uta#a adala&

"al#a&e%a9 #en'uul pulau-pulau pentin7 lainn'a epe%ti )!i9 Sula9 M$%$tai9

Ba(an9 Makian9 Te%nate9 dan Tid$%e+ Lua 6ila'a& Maluku Uta%a #en(apai4/+ k# 9 e#enta%a ka6aan lautn'a e!ea% ,?+40, k# + Di e!ela& Uta%a

ka6aan ini !e%!ataan den7an Sa#ude%a Pai=ik9 di e!ela& Selatan den7anLaut Se%a#9 di e!ela& Ti#u% den7an Laut "al#a&e%a9 dan di e!ela& Ba%at

den7an Laut Maluku+ ila'a& k$ta Te%nate te%letak anta%a O - /O Lintan7 Uta%a

dan !e%ada pada p$ii ,/@O - ,/0O Buju% Ti#u%9 den7an lua 6ila'a& /3:9?.,@ Uka Tjand%aa#ita9 Pe%tu#!u&an dan Pe%ke#!an7an K$ta-k$ta Muli# di Ind$neia

Kudu* Mena%a Kudu9 /9 &+ 3@

,? I!id9

,4

k#9 elu%u& 6ila'a& dae%a& ini dikelilin7i laut9 den7an !ata-!atan'a #eliputi*Se!ela& Ti#u% den7an Selat "al#a&e%a dan Se!ela& Ba%at den7an Laut

Maluku+,0

ila'a& k$ta Te%nate #e%upakan dae%a& kepulauan ka%ena 6ila'a&n'ate%di%i da%i delapan !ua& pulau9 li#a pulau !e%uku%an edan79 dan ti7a pulau

lainn'a !e%uku%an ke(il 'an7 &in77a eka%an7 !elu# di&uni penduduk+ Na#a

dan lua pulau te%e!ut e%ta kate7$%in'a epe%ti pada u%aian !e%ikut*,:

,+ Pulau Te%nate ,,9? k#5 di&uni/+ Pulau "i%i ,/93 k#5 di&uni

4+ Pulau M$ti /39@ k#5 di&uni

3+ Pulau Ma'au ?093 k#5 di&uni.+ Pulau Ti=u%e //9, k#5 di&uni

@+ Pulau Maka 9. k#5 tidak di&uni

?+ Pulau Man$ 9. k#5 tidak di&uni0+ Pulau Gu%ida 9.. k#5 tidak di&uni

Na#a Maluku pada a6aln'a &an'a #enunjuk kepada e!ua& #ata %antai

li#a pulau ke(il 'aitu Te%nate9 Tid$%e9 M$%$tai9 Ba(an9 dan Makian 'an7

#e#!entan7 epanjan7 /. #il/ dan !e%ada &an'a . #il/ da%i pantai peii%


13/46

pulau 'an7 %elati= (ukup !ea% 'aitu 1ail$l$ @9:. #il// 'an7 de6aa ini

die!ut "al#a&e%a+ Letakn'a di e!ela& Uta%a K&atuliti6a dan a%a& ke Selatan

,0 M+ Adnan A#al9 Kepulauan Re#pa&-%e#pa& pe%jalanan Seja%a& Maluku Uta%a ,/.-,:.9 Nala ipta Lite%a* /?9 &+ 3+

,: BPS //9 dala# lap$%an penelitian A!u San#a9 Kedudukan dan Fun7i Le#!a7a

Adat Keultanan Te%nate dala# Pelakanaan )t$n$#i Dae%a& 1aka%ta* LIPI9 &+ 3/-34+/ De Al6i9 Seja%a& Maluku Banda Nai%a9 Te%nate9 Tid$%e9 dan A#!$n9 &+ /0:+

,3

da%i Filipina+ Kepulauan ke(il ini 'an7 #e#iliki ju#la& da%atan tidak ku%an7

da%i / #il/ pada 8a#an da&ulu di&uni $le& /.+ ji6a di!andin7kan den7an

.+ ji6a de6aa ini+ Pe#e7an7 pe%anan di kepulauan ini adala& pulauke#!a% Te%nate dan Tid$%e 'an7 #ain7-#ain7 luan'a ekita% 3 #il/+ Kedua

pulau te%e!ut #e%upakan 7unun7 !e%api 'an7 #en'e#!ul da%i daa% laut

a#pai ketin77ian le!i& da%i atu #il di ata pe%#ukaan laut+

Se(a%a ala#ia& kedua pulau ini pada a6aln'a #e%upakan u#!e% pen7&ail (en7ke& dunia+ Pulau-pulau ini #e%upakan kedudukan da%i pa%a kai(il

'aitu pe#i#pin-pe#i#pin te%tin77i atau %aja-%aja ke(il 'an7 #en7uaaika6aan 'an7 #e#!entan7 ke Ba%at a#pai ke Sula6ei9 Mindana$ di Uta%a9

Papua di Ti#u%9 Se%a#9 e%ta A#!$n di Selatan+

B+ Su#!e% Da'a Ala#Maluku e!a7ai dae%a& 'an7 #endapat julukan He#a &ijau;

#e#pun'ai &ail uta#a dala# !idan7 pe%tanian 'aitu ja7un79 a7u9 dan padi+

"ail uta#a pe%ke!unan !e%upa kelapa9 pala9 (en7ke&9 dan k$pi9 dala# !idan7

ke&utanan 'aitu ka'u puti&+ "ail uta#a pe%ikanan !e%upa ikan laut9 %u#putlaut9 dan #utia%a+ Dala# !idan7 indut%i anta%a lain #in'ak pala9 #in'ak

kelapa9 ka'u lapi9 dan ka'u $la&an !idan7 pe%ta#!an7an #in'ak !u#i9

#an7aan9 !atu pe%&iaan9 dan lain-lain+

,.

1ulukan He#a &ijau; ini ka%ena k$#$diti !e%upa %e#pa&-%e#pa&9

epe%ti tulian T$# Pi%e dala# !ukun'a T&e Su#a )%iental $= T$# Pi%e9/,

'an7 #enjelakan !a&6a (en7ke&9 pala dan !un7a pala =uli &an'a te%dapat di

Ind$neia !a7ian Ti#u% dan te%dapat dala# ju#la& !ea%9 $le& ka%ena itu(en7ke& dapat diupa'akan #enjadi !a%an7 ekp$% 7una #e#enu&i ke!utu&an

'an7 elalu !e%u!a&9 te%uta#a di paa%an E%$pa+

)%an7-$%an7 Maluku #e#an=aatkan %e#pa&-%e#pa& e!a7ai !u#!u pen'edap #aakan dan untuk pen7$!atan+ Ketika F%an(i D%ake #en7unjun7i

Te%nate9 ia dija#u Sultan Baa!ulla& den7an !e%!a7ai jeni #aakan 'an7

e#uan'a di%a#u den7an a%$#a (en7ke&+ )%an7-$%an7 ina9 pada 8a#anda&ulu9 #en77unakan (en7ke& untuk pen7$!atan dan ti#ulai ele%a #akan+

Ba&kan9 #e%eka pe%(a'a !a&6a (en7ke& dapat #enin7katkan ke#a#puan

ekual #anuia+

Pada 8a#an pe#e%inta&an dinati "an di ina9 (en7ke& di7unakan pa%a


14/46

&aki# untuk #ele7akan ten77$%$kan e!elu# #en7u(apkan putuan atau

#ejatu&kan &uku#an kepada e$%an7 te%dak6a+ Pa%a pun77a6a ju7a

di&a%ukan #en7un'a& (en7ke& untuk #en7&a%u#kan uaana audieni #e%ekaatau ketika #en7&adap kaia% #ene%i#a tita&9 upa'a #e%eka !ia !e%!i(a%a

den7an ua%a !a7u dan lan(a%+ Di E%$pa9 elain untuk pen7$!atan dan

pen'edap #aakan9 (en7ke& ju7a di7unakan e!a7ai pa%=u#+ Bu!uk (en7ke&dipakai e!a7ai $!at &i%up 'an7 !iaan'a #e%upakan ae$%i kalan7an

/, T$#e Pi%e9 T&e Su#a )%iental $= T$#e Pi%e ,.,/-,.,.9 te%j+ A%#and$

$%tea$L$nd$n* "aklu't S$(iet'9 ,:33 &+ /3+

,@

#enen7a& ke ata+ Tetapi9 ka%ena &a%7an'a an7at #a&al9 ia &an'a dapat

dinik#ati $le& 7$l$n7an !e%duit+//

+ Ikli#

Te%nate a#a den7an 6ila'a& di Nuanta%a lainn'a9 #en7enal #ui#ke#a%au dan &ujan+ Pe%u!a&an #ui# ini !e%7antun7 pada keadaan #u$n+

Mui# &ujan !e%lan7un7 anta%a N$e#!e% &in77a Ap%il !e%kat an7in #u$nBa%at9 #ui# pen7&ujan !e%ak&i% pada !ulan Mei &in77a )kt$!e% ketika an7in

#u$n Ba%at !e%&enti dan di7antikan $le& an7in #u$n Ti#u%+ An7in #u$n tidak

&an'a #e#pen7a%u&i pe%u!a&an #ui# tetapi ju7a pela'a%an dan pe%da7an7an+Pe%u!a&an an7in 'an7 te%jadi di Ind$neia etiap eten7a& ta&un dipen7a%u&i $le&

dua =akt$%+ Pe%ta#a9 pe%eda%an !u#i #en7ita%i #ata&a%i 'an7 #en'e!a!kan

Hdae%a& an7in #ati; !e%pinda&-pinda& da%i Lintan7 Men7ka%a T%$pi( $= an(e%

ke Lintan7 Pada'at T%$pi( $= ap%i($%n+ Maka9 an7in paat Ten77a%a pada6aktu #elinta 7a%i K&atuliti6a akan !e%u!a& #enjadi Ba%at Da'a9 edan7kan

apa!ila an7in paat Ti#u% Laut #elinta K&atuliti6a dala# pe%jalanan ke Selatan

ia akan !e%u!a& #enjadi an7in laut+ Fakt$% kedua iala& l$kai Ind$neia di anta%adua k$ntinen9 Aia dan Aut%alia+ Ikli# pana di ala& atu !enua ini akan

#en7aki!atkan uatu tekanan %enda& 'an7 (ukup #e#pen7a%u&i dae%a& an7in

#ati te%e!ut !e%7ee% le!i& jau& ke Selatan atau Uta%a #enu%ut #ui#n'ae&in77a #e%u!a& a%a& an7in 'an7 !e%an7kutan+ Den7an de#ikian te%jadila&

// M+ Adnan A#al9 Kepulauan Re#pa&-%e#pa& Pe%jalanan Seja%a& Maluku Uta%a,/.-

,:. Nala ipta Lite%a9 /?9 &+ //:+

,?

an7in #ui# 'an7 !e%u!a& tujuan etiap eten7a& ta&un e&in77a an7in #e#uta%&aluann'a ,0+/4

Pe%u!a&an #ui# ini uda& la#a dikenal pelaut-pelaut Nuanta%a+ Den7an

#e#an=aatkan pe%u!a&an an7in9 pada !ulan )kt$!e% kapal-kapal uda& !e%an7katda%i Maluku #enuju puat-puat pe%da7an7an di k$ta-k$ta e!ela& !a%at9 adapun

pada !ulan Ma%et den7an #en77unakan an7in !a%at !iaan'a di#an=aatkan $le&

peda7an7 'an7 !e%ada di !a7ian Ba%at epe%ti Malaka9 Riau9 1$&$%9 dan Bataia9

untuk !e%la'a% ke a%a& Ti#u%+


15/46

D+ P$ii Te%nate dala# Dunia Pe%da7an7an

"all/3 'akin !a&6a pada ekita% a!ad ke-XIV dan pe%#ulaan a!ad ke-

XV te%dapat li#a ja%in7an pe%da7an7an ($##e%(ial 8$ne+ Pe%ta#a9 ja%in7an pe%da7an7an Teluk Ben7al 'an7 #eliputi peii% K$%$#andel di India Selatan9

S%i Lan7ka9 Bi%#a kini M'an#a%9 dan peii% Uta%a dan Ba%at Su#ate%a+

Kedua9 ja%in7an pe%da7an7an Selat Malaka+ Keti7a9 ja%in7an pe%da7an7an 'an7#eliputi peii% Ti#u% Se#enanjun7 Malaka9 T&ailand9 dan Vietna# Selatan

untuk #e#uda&kan9 kita e!ut ja%in7an pe%da7an7an Laut ina Selatan+

Kee#pat9 ja%in7an pe%da7an7an Laut Sulu9 'an7 #eliputi peii% Ba%at Lu8$n9Mind$%$9 e!u9 Mindana$9 dan peii% Uta%a Kali#antan B%unei Da%uala#+

Keli#a9 ja%in7an Laut 1a6a9 'an7 #eliputi kepulauan Nua Ten77a%a9

Kepulauan Maluku9 peii% !a%at Kali#antan9 1a6a9 dan !a7ian Selatan

/4 Ad%ian B+ Lapian9 Pela'a%an dan Pe%nia7aan Nuanta%a A!ad ke-,@ dan ,?91aka%ta*K$#unita Ba#!u9 /09 &+ 4

/3 Kennet& R+ "all9 Ma%iti#e T%ade and State Deel$p#ent in Ea%l' S$ut&eat

Aia

"$n$lulu* Unie%it' $= "a6ai P%e+ ,:0.9 &+ /3+

,0

Su#ate%a+ 1a%in7an pe%da7an7an 'an7 di e!ut te%ak&i% !e%ada di !a6a&

&e7e#$ni Majapa&it+/.Seja%a& jalu% lautan #e#pun'ai a%ti pentin7 !a7i eja%a& a6al Ind$neia

dan #aa-#aa !e%ikutn'a9 ka%ena #en7andun7 epi$de pentin7 dala# eja%a&

p$litik dan eja%a& ke!uda'aan 'an7 te%kait e%at den7an pe%da7an7an dan jalu%

pe%da7an7an+/@Den7an pulau dan lautan 'an7 le!i& lua da%i da%atann'a9 Ind$neia

#e#pun'ai letak 'an7 t%ate7i dan p$tenial !a7i pe%tu#!u&an dan

pe%ke#!an7an ke!uda'aan+ Pe%tu#!u&an dan pe%ke#!an7an ke!uda'aante%e!ut anta%a lain did$%$n7 =akt$% lautan 'an7 #enjadi jalu% pela'a%an

inte%nai$nal+ Den7an jalu% pela'a%an te%e!ut9 te%jadila& ja%in7an pe%da7an7an

anta%-pulau dan anta%-uku !an7a 'an7 ke#udian !e%ke#!an7 #enjadi ja%in7an pe%da7an7an inte%nai$nal atau pe%da7an7an anta%-!an7a+/?

Te%nate e!a7ai !anda% jalu% ute%a #en7ala#i #aa ja'a pada a!ad ke-

,@ M+ Pada #aa itu Te%nate !e%&ail #eluakan kekuaaann'a di elu%u&

6ila'a& 'an7 te%!entan7 anta%a Sula6ei dan I%ian 1a'a+ Ke Ba%at kekuaaann'adiakui a#pai ke peii% Ti#u% Sula6ei te%#auk Sulu dan Kepulauan

Ban77ai9 ke Selatan Te%nate #eluakan kekuaaann'a ke Se%a# Ba%at 1a8i%a&

"$a#al dan kepulauan A#!$n+ Kekuaaan 'an7 !e7itu jela didukun7 $le&u#!e% da'a #anuia dan a%ana 'an7 (ukup kuat9 epe%ti pe%a&u9 junk9 atau

kapal e!a7ai alat untuk #enjan7kau anta%-pulau 'an7 #e#!utu&kan (en7ke&+

Tanpa dukun7an 'an7 kuat tidak #un7kin #a#pu #en7adakan ekpani/. Majapa&it %untu& pada a!ad ke-,. M9 anta%a ta&un ,3?.-,3?0+

/@ Uka Tjand%aa#ita9 A%ke$l$7i Ila# Nuanta%a 1aka%ta* PT+ G%a#edia9 /:9 &+ 4?+

/? I!id+9 &+ 40+


16/46

,:

p$litik+ "al ini e%at kaitann'a den7an pe%anan Te%nate e!a7ai !anda% jalu%ute%a+ Mun(uln'a Te%nate e!a7ai !anda% jalu% ute%a !e%kaitan e%at den7an

inte%aki jalu% da7an7 da%at #aupun jalu% da7an7 laut+

Di Te%nate te%dapat Pela!u&an Sa#ude%a HAad 2ani; dan Banda%Uda%a HBa!ulla&;+ K$ta Te%nate endi%i !e%l$kai di peii% Ti#u% pulau

Te%nate #en7&adap pulau "al#a&e%a9 p$ii ini an7at p$tenial/0+ Kedudukan

'an7 de#ikian ini #en'e!a!kan k$ta Te%nate #e#iliki pe%anan 'an7 an7at pentin7 dala# ek$n$#i pe%da7an7an linta "al#a&e%a+ Selain itu9 letak pulau

Te%nate adala& dekat den7an k$ta Manad$ i!uk$ta P%$pini Sula6ei Uta%a+

P$ii t%ate7i 'an7 !e%&adapan den7an ka6aan D$din7a9 e!ua&

pe%i#pan7an jalan di pulau "al#a&e%a 'an7 #en'e!a!kan k$ta ini !e%ke#!an7 dala# jalu% pe%da7an7an di dae%a& Maluku Uta%a+

Re#pa&-%e#pa& da%i Maluku #ene#ukan paa% 'an7 #akin #elua9

ka%ena di!a6a dala# ju#la& !ea% ke E%$pa le6at Mei% dan Veneia+ Ka%ena

Maluku &a#pi% #e%upakan atu-atun'a p%$duen %e#pa&-%e#pa&9 #aka e7e%a#enjadi te#pat 'an7 pentin7 e(a%a p$litik+

Kedatan7an P$%tu7i ke Maluku #ulai !e%upa'a #e#$n$p$li pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa&+ Na#un9 #enu%ut "$6a%d Fede%piel9 ua&a

P$%tu7i tidak te%lalu !e%&ail9 aki!at tidak #a#pu #en77antikan ite#

pe%da7an7an 'an7 tela& ada+/: Le!i& lanjut9 De Al6i #enjelakan9 !a&6a pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa& 'an7 dilakukan $le& P$%tu7i di Maluku tidak lain

e#a(a# ite# !a%te% 'an7 an7at #e#!e%i keuntun7an !ea% kepada P$%tu7i

/0 R+ Lei%ia9 Te%nate Se!a7ai Banda% 1alu% Sut%a9 &+ 0+

/: "$6a%d M+ Fede%piel9 Sultan9 &a#an9 and aint * Ila# and Muli# in S$ut&eatAia9 USA * Unie%it' $= "a6ai>i P%e9 /?9 &+/4+

/

edan7kan Maluku #ene%i#a keuntun7an 'an7 an7at ke(il aja+

Me#!andin7kan den7an &a%7a de6aa ini #aka $lu#e dan nilai pe%da7an7anP$%tu7i di Maluku dapat dipe%ki%akan ki%a-ki%a pe#aukan dan pen7elua%an

pe% ta&un &an'a ekita% 4+ t$n enilai / a#pai 4 juta d$lla% AS+ Tetapi /-4

juta d$lla% pada a!ad ke-,@ M eta%a den7an /-4 juta d$lla% AS atau !a&kan

.-, juta d$lla% AS eka%an7+ Pada jalu% Te%nate-Lia!$n9 P$%tu7i !e%&ail#e#uat ekita% eten7a& juta p$und etiap ta&un dan epe%e#pat juta p$und

pala dan =uli den7an nilai t$tal 'an7 dilap$%kan e!ea% ekita% / juta d$lla% AS

di paa%an E%$pa+4 Keuntun7an epi&ak inila& 'an7 #en7indikaikan P$%tu7i#en7uaai pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa& di Maluku dan Te%nate tidak

#en7ala#i uke e(a%a i7ni=ikan+

Di E%$pa9 ela#a a!ad Pe%ten7a&an9 %e#pa&-%e#pa& ini dijual den7an&a%7a an7at #a&al9 tapi &a%7a itu an7at edikit9 ka%ena #aala& !ia'a p%$duki

atau ju#la& 'an7 te%edia+ Pe#!udida'aan (en7ke& &an'a #e#!utu&kan

edikit ke%ja9 dan p$&$n itu te%u !e%p%$duki ela#a ti7ape%e#pat a!ad9 'an7

an7at (ukup #enutupi $n7k$ ela#a pe%i$de la#a pe%tu#!u&an e!elu#


17/46

#ulai !e%!un7a &a#pi% ,/ ta&un+ 2an7 #e#!uat !ia'an'a !e7itu #a&al iala&

!ia'a t%anp$%tai9 e%ta %eik$ tin77i pe%jalanan panjan7 di laut+ Penduduk

kepulauan Maluku tidak !an'ak !e%untun7 da%i pe%da7an7an itu di!andin7kan peda7an7-peda7an7 1a6a9 Guja%at9 dan ina+4,

4De Al6i9 Seja%a& Maluku Banda Nai%a9 Te%nate9 Tid$%e9 dan A#!$n9 &+ 4,0-4,:+

4, I!id9 &+,+

/,

Kepulauan %e#pa&-%e#pa& uda& #enjadi le7enda di E%$pa e!a7ai

u#!e% keka'aan te%!ea% di ka6aan Ti#u%+ en7ke& dan pala adala&

p%$dukn'a+ en7ke&9 kun(up !un7a 'an7 dike%in7kan da%i p$&$n (en7ke&+

Den7an pe%ke#!an7an pe%da7an7an (en7ke& 'an7 #en'e!a!kan pe%luaan pe%ke!unan (en7ke& dan #enu%unn'a p%$duki !a&an pan7an9 #aka

!a&an #akanan &a%u didatan7kan da%i lua%9 te%uta#a di!a6a $le& $%an7 1a6a

dan Mela'u+ )%an7 ina pun #ula-#ula !e%la'a% a#pai ke Maluku9 akan

tetapi euda& a!ad ke-,3 M #e%eka tidak la7i !e%&u!un7an lan7un7 den7anMaluku9 #un7kin ka%ena tidak !ia #en7&adapi ain7an !e%at da%i peda7an7

1a6a dan Mela'u+ 2an7 jela iala& !a&6a peda7an7 ina #e#pe%$le& %e#pa&-%e#pa& Maluku da%i pela!u&an-pela!u&an di 1a6a+ Keadaan ini #un7kin

!e%u!a& pada a!ad ke-,@ M+ Se!a! ketika $%an7 Belanda k&uun'a V) ti!a

di Maluku a6al a!ad ke-,? M4/ #e%eka !e%te#u den7an !an'ak $%an7 ina'an7 #e#ainkan pe%anan pentin7 di Maluku e!a7ai ju%u !a&aa dan penilai

%e#pa&-%e#pa&+ Me%eka ini #un7kin datan7 da%i kepulauan Filipina !e%a#a

$%an7 Span'$l+

Sekita% ta&un ,@4 M9 Belanda tela& #en(apai !an'ak ke#ajuan dala##eletakkan daa%-daa% #ilite% untuk #endapatkan &e7e#$ni pe%da7an7an ata

pe%nia7aan laut di Ind$neia+ Me%eka !e%kuaa di A#!$n9 di puat kepulauan

pen7&ail %e#pa&-%e#pa&9 dan #endi%ikan #a%ka !ea% di Bataia 'an7te%letak di Nuanta%a !a7ian !a%at+ Pada ta&un ,@3, M9 Malaka P$%tu7i jatu&

ke tan7an V)9 dan pada ta&un ,@30 M9 Pe%an7 Delapan Pulu& Ta&un di E%$pa

4/ Ti# Penuli PUSPIND)9 Seja%a& Pela'a%an Nia7a di Ind$neia P%a Seja%a& "in77a,? A7utu ,:3. 1aka%ta* PUSPIND)9 ,::9 &+ 3.+

//

!e%ak&i%9 #en7ak&i%i pe%#uu&an anta%a Belanda dan Span'$l+ Akan tetapi9

pada pe%ten7a&an a!ad XVII9 #enjadi jela !a6a &e7e#$ni V) tidak dapat

dite7akkan &an'a den7an pe%janjian-pe%janjian pe%da#aian9 pe#!an7unan !enten7-!enten79 dan dipe%ta&ankann'a keun77ulan an7katan lautn'a+

Kekuaaan-kekuaaan di Ind$neia9 !aik 'an7 !ea% #aupun 'an7 ke(il9 #ai&

tetap dapat #e7a(aukan %en(ana-%en(ana V)+ )le& ka%ena itu9 V) &a%u#elakukan uatu ke!ijakan #ilite% 'an7 !a&kan le!i& a7%ei=9 den7an (a#pu%

tan7an e(a%a lan7un7 dala# u%uan dala# ne7e%i !e!e%apa ne7a%a di

Ind$neia+ Den7an de#ikian9 diletakanla& daa%-daa% !a7i apa 'an7 die!ut

e!a7ai i#pe%iu# Belanda di Ind$neia+44


18/46

44M+ + Ri(kle=9 Seja%a& Ind$neia M$de%n ,/-/3 1aka%ta* PT+ Se%a#!i Il#u

Se#eta9 /09 &+ ,4.+

/4

BAB IIIKESULTANAN TERNATE

A+ Be%di%in'a Keultanan Te%nate

Di elu%u& 6ila'a& Nuanta%a9 pada #aa la#pau !an'ak te%dapatke%ajaan-ke%ajaan 'an7 e(a%a &it$%i kela&i%ann'a !e%!eda anta%a ke%ajaan

'an7 atu den7an ke%ajaan 'an7 lainn'a+

Seja%a& Maluku e!elu# kedatan7an P$%tu7i adala& eja%a& 'an7

dite%ka atau %ekaan aja9 ka%ena #e#an7 tidak ada (atatan eja%a& dan penin77alan-penin77alan a%ke$l$7i pentin7+ Ba&kan Maluku ju7a a#a ekali

tidak #endekati kepada a%u (iiliai 'an7 #aju a#pai #aa #ulai

#en'e!a%n'a Ila# pada a!ad ke-,. M+ Se!elu# #aa itu pa%a i#i7%an da%i

dae%a& Mela'u tela& datan7 dan #enetap di pulau-pulau di epanjan7 peii%'an7 a#pai &a%i ini #ai& !ia kita te#ukan+43

Be%di%in'a keultanan Te%nate tidak dapat dilepakan pada a6al eja%a&te%!entukn'a Ke%ajaan Te%nate atau 'an7 die!ut a6al #aa p%a-k$lan$ %aja+

A6al !e%di%in'a ke%ajaan Te%nate !e%kaitan den7an !e!e%apa u#!e% #it$ dan

le7enda+Menu%ut De Al6i4. 'an7 !e%u#!e% da%i naka& tua Te%nate9 pada

a6aln'a Te%nate diduduki $le& pela%ian-pela%ian 'an7 tela& #enentan7

kekuaaan pen7uaa lali# da%i 1ail$l$+ P%$=il pe#i#pin Te%nate pe%ta#a 'an7

(ukup !e%pen7a%u& adala& e$%an7 'an7 !e%na#a Guna e$%an7 kepala Dea43 De Al6i9 Seja%a& Maluku Banda Nai%a9 Te%nate9 Tid$%e9 dan A#!$n9 &+ /:3+

4. I!id9 &+ /:@+

/3

T$!$na 'an7 !e%te#pat tin77al di ketin77ian le%en7 kepundan Me%api+ Ketika pada uatu &a%i ia edan7 !e%kelana #en(a%i kelapa untuk #ele7akkan

ten77$%$kan den7an ai%n'a9 kaki Guna te%entu& e!$n7ka& !atu 'an7

ke#udian te%n'ata te%!uat da%i e#a #u%ni+ "a%ta ini 'an7 pada a6aln'a

dian77ap !eka #ilik jin 'an7 dian77ap !ia #e#!uat pe#ilikn'a #endapatkankekuatan #a7i 'an7 pada 8a#an da&ulu dian77ap e!a7ai kelen7kapan-

kelen7kapan 'an7 di#iliki e$%an7 pe#i#pin+ )le& ka%ena itu Guna dan pa%a

pen7ikutn'a dian77ap e!a7ai pen7uaa-pen7uaa elu%u& pulau Te%nate+Menu%ut A!u San#a4@ dala# lap$%an penelitiann'a #en'atakan !a&6a

Ke%ajaan Te%nate !e%#ula da%i !e!e%apa M$#$le di anta%an'a M$#$le Guna

'an7 !e%kedudukan di T$!$na 'an7 #ene#ukan !enda !e%upa !$n7ka&ane#a9 tetapi ka%ena te%jadi &u%u-&a%a 'an7 #en'e%tai ke!e%adaan !enda te%e!ut9

lalu !eliau #en'e%a&kan kepada M$#$le Matiti 'an7 !e%kedudukan di

F$%a#adi'a&i9 na#un M$#$le Matiti ju7a tak an77up #ena&an !enda 'an7

dian77ap #e#pun'ai kekuatan #a7i9 #aka die%a&kan kepada9 M$#$le i($


19/46

'an7 !e%kedudukan di Sa#palu9 M$#$le i($ te%n'ata !e%&ail #en7endalikan

&u%u-&a%a #a'a%akat 'an7 !e%aal da%i !enda ane& dan dian77ap #e#pun'ai

#a7i te%e!ut+ Ak&i%n'a pa%a M$#$le etuju untuk #en7an7kat M$#$le i($e!a7ai K$lan$ pe%ta#a Ke%ajaan Te%nate+

Menu%ut M+ Sale& K$ta ta= Ke%at$n 'an7 di6a6an(a%ai $le& A!u

San#a9 p%$e te%!entukn'a Ke%ajaaan Te%nate di#ulai ejak #en'atun'ae#pat pe%ekutuan &uku# adat 'akni9 T$!$na9 T$!an7a9 Sa#palu9 dan M$#$le

4@A!u San#a9 Kedudukan dan Fun7i Le#!a7a Adat Keultanan Te%nate dala#

Pelakanaan )t$n$#i Dae%a&9 Lap$%an Penelitian 1aka%ta* LIPI9t+t+9 &+ 3+

/.

T$'$ #elalui uatu =$%u# 'an7 dikenal den7an na#a F$%a#adi'a&&i 'an7a%tin'a dudukla& ke!ena%an dan keadilan+ P%$e pe%n'ataan e#pat pe%ekutuan

itu endi%i dip%aka%ai $le& Ma&u% Mala#$9 put%a kee#pat da%i Siti Nu%a=a&

den7an 1a=a% Sadik 'aitu e$%an7 pen'ia% a7a#a Ila# 'an7 ti!a di Te%nate

pada ta&un ,/. M+Sedan7kan #enu%ut A!dul "a#id "aan94? Ke%ajaan Te%nate !e%di%i

ka%ena pe%tikaian anta%a ea#a M$#$le di Te%nate9 'an7 #en'e!a!kanke%u7ian pa%a kel$#p$k-kel$#p$k M$#$le9 &in77a diadakanla& uatu

pe%#u=akatan !e%a#a pada ta&un ,/., 'an7 dikenal den7an pe%etujuan

;F$%a#adia&i; a%tin'a dudukla& ke!ena%ann'a+Da%i !e!e%apa e%i di ata9 !a&6a aal-uul !e%di%in'a ke%ajaan Te%nate

di#ulai da%i pen'atuan !e!e%apa 6ila'a& pe%ekutuan &uku# adat 'an7 ada di

pulau Te%nate+ Pada e%i kedua9 ke%ajaan Te%nate te%!entuk pada aat e!elu#

#aukn'a pen7a%u& Ila# di 6ila'a& itu9 'an7 ditandai den7an dite#ukann'ae!ua& !enda ane&9 di #ana i($-la& 'an7 dian7kat #enjadi K$lan$ %aja

pe%ta#a+ Se#enta%a e%i keti7a9 #enunjukkan !a&6a ke%ajaan Te%nate

te%!entuk etela& te%jadi pe%ka6inan anta%a 1a=a% Sadik den7an Siti Nu%a=a&9etela& #aukn'a pen7a%u& a7a#a Ila#9 e#ua M$#$le pada pe%ekutuan-

pe%ekutuan &uku# te%e!ut e#ua !e%ada dala# atu 7a%i ketu%unan

7eneal$7i+ Te%ke(uali pada e%i pe%ta#a9 u#!e% 'an7 !e%aal da%i (e%ita%ak'at 'an7 die!ut le7enda atau #it$ 'an7 dipen7a%u&i unu% ani#i#e9

e&in77a tin7kat ke$tentikan u#!e% te%e!ut an7at le#a&+ Na#un9 (e%ita

4?A!dul "a#id "aan9 A%$#a Seja%a& dan Buda'a Te%nate Te%nate* ,::09 &+ /0+

/@

%ak'at te%e!ut9 dapat dijadikan keka'aan Nuanta%a e!a7ai 6a(ana pe#!uktian le!i& lanjut #en7enai ke%ajaan Te%nate+

Pada #aa ke%ajaan pu(uk pi#pinan dina#akan9 K$lan$9 da%i kata

K$k$-la-na$9 'an7 a%tin'a te7ak diata kekuatan di#ana kekuatan-kekuatandi!a6a&n'a te%di%i da%i le#!a7a-le#!a7a ke%ajaan9 'aitu*40

,+ Ga# Ra&a Q E#pat Pila% Bea%9 e!a7ai de6an te%tin77i 'an7

#e#ili& dan #en7an7kat k$lan$ e%ta #en'atakan pe%an7 dan

da#ai+


20/46

/+ B$!at$ N'a7i#$i de Tu=kan7e Q De6an Delapan Bela9 e!a7ai

le#!a7a penetapan &uku#-&uku# adat dan !e%&ak #en7ajukan

kandidat k$lan$+4+ S$ai$ Q De6an Mente%i

3+ Fala&a%a Q De6an Pe%ti#!an7an A7un7

.+ Sa!ua Ra&a Q Ma&ka#a& A7un7@+ San7aji-an7aji Q Pe#e%inta&an ila'a&

?+ "eku i# Q An7katan Be%enjata

0+ Bala Kuu e Kan$-kan$ Q Rak'atPada u!-judul e!elu#n'a9 dite%an7kan !a&6a Te%nate pe%ta#a kali

!e%entu&an den7an Ila#9 'aitu pada #aa K$lan$ Ma%&u#+ Na#un9 e(a%a

t%uktu% pe#e%inta&an 7ela% k$lan$ e!a7ai %aja !elu# di7antikan den7an 7ela%

40 A!dul "a#id "aan9 A%$#a Seja%a& dan Buda'a Te%nate Te%nate* ,::09 &+/4+

Tentan7 t%uktu% len7kap le#!a7a-le#!a7a ke%ajaan #aupun t%uktu% pe#e%inta&an

ke%ajaan li&at9

A!dul "a#id "aan9 A%$#a Seja%a& dan Buda'a Te%nate9 &+ /0+

/?

ultan9 itu !e%a%ti intenita Ila#iai 'an7 te%jadi di ke%ajaan Te%nate pada

#aa Ma%&u# #ai& dala# #aa t%anii+Ketika #aa kepe#i#pinan Ma%&u# !e%ak&i%9 ta&ta ke%ajaan Te%nate

di7antikan anakn'a ainal A!idin+ A6al kepe#i#pinann'a9 7ela% ultan #ulai

dite%apkan e!a7ai identita pe#i#pin ke%ajaan+ Den7an de#ikian9 e(a%a de

=a(t$ t%uktu% pe#e%inta&an ke%ajaan Te%nate tela& !e%7anti #enjadi keultananTe%nate9 ei%in7 den7an pe%7antian 7ela% te%e!ut+ Meki pada #aa Ma%&u#

Ila#iai !a%u pada ta&ap t%anii9 ta#pakn'a Ma%&u# #en'ada%i !etul !a&6a

Ila# !ena%-!ena% e!ua& pili&an e&in77a !e%i#plikai pada pentin7n'a#e#pelaja%i dan #endala#i Ila#+ )le& ka%ena itu9 Ma%&u# !e%upa'a

#endidik anakn'a9 ainal A!idin9 #e#pelaja%i Ila# di !a6a& !i#!in7an

Maula "uein9 dan #e#pe%$le& pendidikan Ila# e(a%a =$%#al di ek$la&tin77i Ila# G%eik 'an7 dipi#pin lan7un7 $le& Sunan Gi%i ,3:.+4:

Adan'a pe%u!a&an dala# ite# pe#e%inta&an ini #en7aki!atkan =un7i

7anda Sultan9 'aitu e!a7ai pe#e7an7 kekuaaan dunia6i pe#e%inta& dan

ju7a e!7ai pe#e7an7 kekuaaan pi%itual kea7a#aan+ Se(a%a te$%iti ultanadala& pen77anti Raul atau dikenal den7an itila& Tu!addi al Raul9 'aitu

ultan #e#iliki tan77un7 ja6a! #e#i#pin ne7a%a ekali7u #en'ia%kan dan

#e#eli&a%a a7a#a Ila#+ elain itu9 ultan #e#iliki ke6aji!an #e#pe%lua6ila'a& kekuaaann'a dan #enundukkan dae%a&-dae%a& lain+

4: M+ Adnan A#al9 Kepulauan Re#pa&-%e#pa& Pe%jalanan Seja%a& Maluku Uta%a

,/.-,:. Nala ipta Lite%a* /?9 &+@/-@.+

/0

B+ A6al Maukn'a Ila# ke Te%nate


21/46

Menu%ut Ri(kle=9 pen'e!a%an Ila# di Nuanta%a !e%lan7un7 #elalui

dua p%$e+ Pe%ta#a9 penduduk p%i!u#i !e%&u!un7an den7an pe#eluk a7a#a

Ila# 'an7 datan7 ke 6ila'a& Nuanta%a ke#udian penduduk p%i!u#i#en7anut a7a#a Ila#+ Kedua9 $%an7-$%an7 ain79 epe%ti A%a!9 India9 dan ina

'an7 tela& !e%a7a#a Ila# !e%te#pat tin77al e(a%a pe%#anen di uatu 6ila'a&9

ke#udian #elakukan pe%ka6inan (a#pu% dan #en7ikuti 7a'a &idup l$kal+31adi9 pendapat Ri(kle=9 =akt$% 'an7 le!i& !e%pen7a%u& dala# p%$e

pen'e!a%an a7a#a Ila# adala& #elalui p%$e pe%ka6inan+

Sedan7kan #enu%ut De G%aa=9 pen'e!a%an Ila# di Nuanta%a#eli!atkan ti7a =ae pentin7 'an7 alin7 #elen7kapi9 'aitu 'an7 pe%ta#a

#elalui =ae pe%da7an7an9 kedua =ae taa6u= u=i9 keti7a #elalui =ae

p$litik+3, Pendapat De G%aa= #en7indikaikan anta%a keti7a =ae te%e!ut

#e#iliki k$%elai 'an7 alin7 !e%keina#!un7an9 te%uta#a pada =ae pe%da7an7an dan taa6u=9 'an7 #e#un7kinkan pa%a peda7an7 te%e!ut ju7a

#e%upakan e$%an7 ula#a u=i+

Se#enta%a pada =ae p$litik9 pa%a pen7uaa di Nuanta%a #e#eluk Ila#

de#i #e#pe%$le& dukun7an da%i pa%a peda7an7 Muli# e(a%a ek$n$#i dan p$liti+3/

Le!i& jau& la7i #$ti= pen'e!a%an Ila# #e%upakan aki!at da%i an(a#ana7a#a K%iten 'an7 #end$%$n7 penduduk Nuanta%a #auk Ila#+ 1adi9

3 M++ Ri(kle=9 Seja%a& Ind$neia M$de%n ,/-/39 &+ /?+

3, "+ 1 de G%a==9 S$ut&eat Aian Ila# T$ T&e Ei7&teent& entu%'9 dala# P+M+ "$lt9 T&ea#!%id7e "it$%' $= Ila#9 $l /A L$nd$n* a#!%id7e Unie%it' P%e* ,:0?9 &+

,/4+

3/ Li&at 1++ Van Leu%9 Ind$neian T%ade and S$(iet'9 &+ ,,-,,?+

/:

#aukn'a Ila# aki!at da%i pe%ain7an anta%a Ila# dan K%iten untuk#e#enan7kan pe#eluk !a%u di Ind$neia+ Pen'e!a%an Ila# di Nuanta%a

te%jadi ketika pe%ain7an dan k$n=lik e#akin en7it di anta%a !an7a P$%tu7i

dan pa%a peda7an7 Muli#+34 Na#un9 e(a%a u#u# p%$e #auk dan !e%ke#!an7n'a a7a#a Ila#

ini diepakati !e%jalan e(a%a da#ai9 #ekipun ada ju7a pen77unaan kekuatan

$le& pen7uaa Muli# untuk #en7ila#kan %ak'at atau #a'a%akat+ Se(a%a

u#u# #e%eka #ene%i#a Ila# tanpa #enin77alkan kepe%(a'aan p%aktekkea7a#aan lain+

Pe%!edaan pendapat tentan7 apa 'an7 di#akud den7an HIla#;9 ada

'an7 #e#!e%ikan pen7e%tian Ila# den7an k%ite%ia =$%#al 'an7 an7atede%&ana epe%ti pen7u(apan dua kali#at 'a&adat atau pe#akaian na#a

Ila#9 e!a7ian lain #ende=eniikan Ila# e(a%a $i$l$7i9 'akni #a'a%akat

itu dikatakan tela& Ila#9 jika p%inip-p%inip Ila# tela& !e%=un7i e(a%a aktualdala# le#!a7a-le#!a7a $ial9 !uda'a dan p$litik9 jadi #e%eka #en7an77ap

!a(aan kali#at 'a&adat tidak dapat dijadikan !ukti adan'a penet%ai Ila#

dala# uatu #a'a%akat+33

"al te%e!ut #en'e!a!kan k$nep #aukn'a Ila# atau Ila#iai


22/46

#ai& di(a#pu%adukkan anta%a Hdatan7; te%dapat !eka Ila# diuatu te#pat9

34 B+1+)+ S(&%ieke9 Ind$neian S$(i$l$7i(al Studie9 $l II9 T&e "a7ue dan Bandun7* +

an "$ee9 ,:.?9 &+ /4/-/4?+33 A8'u#a%di A8%a9 Renaian Ila# Aia Ten77a%a* Seja%a& a(ana dan

Kekuaaan

Bandun7* Re#aja R$daka%'a9 ,:::9 &+ 4+

4

H!e%ke#!an7; #ejid dite#ukan9 dan #un(uln'a Ila# e!a7ai kekuatan

P$litik ultan #e#e%inta&+3.

Ba&6a9 apapun te$%i Ila#iai 'an7 dijelakan di ata9 kedatan7an

Ila# ke dae%a& Maluku an7at #en7andalkan jalu% pe%da7an7an 'an7te%!entan7 anta%a puat lalu linta pela'a%an inte%nai$nal di Malaka9 1a6a9 dan

Maluku+ Menu%ut t%adii ete#pat9 !an7a A%a! datan7 ke Maluku ejak a!ad

ke-,3 M+ Raja Te%nate 'an7 ke-,/ !e%na#a M$l$#aetija ,4.-,4.? M tela&

!e%a&a!at ak%a! den7an $%an7 A%a!9 tetapi &u!un7an keke%a!atan te%e!uttidak !e%pen7a%u& pada pen'e!a%an Ila#+ Ila# #ulai #en'e!a% di Te%nate

ketika #aa pe#e%inta&an K$lan$ Ma%&u#3@ ,[email protected],3@0 M $le& e$%an7ula#a da%i 1a6a !e%na#a Maula "uein+ 3? Pendatan7 da%i 1a6a ini tela&

#e#!uat %aja dan $%an7-$%an7 di Maluku te%ta%ik akan aja%an Ila#+ Den7an

de#ikian #aka Maula "uein !e%&ail #en7-Ila#kan !an'ak $%an7 di dae%a&itu+

Setela& K$lan$ Ma%&u#9 %aja Te%nate 'an7 tela& #e#eluk a7a#a Ila#

adala& ainal A!idin ,30@-,. M9 !eliau tidak &an'a ekeda% #auk Ila#

#elainkan ju7a !e%upa'a dala# p%$e pe%ke#!an7an Ila# di Maluku+ Ia3. Tau=ik A!dulla&9 A7a#a9 Et$ Ke%ja Dan Pe%ke#!an7an Ek$n$#i 1aka%ta*

LP4ES9

,:?:9 &+ ,+3@ K$lan$ Ma%&un adala& %aja pe%ta#a 'an7 #ene%i#a Ila#+ Na#un9 a#pai

ak&i%

&a'atn'a !eliau tidak #e#akai 7ela% Sultan9 tetapi di#aka#kan e(a%a Ila#+ Li&atM+ Adnan

A#al Kepulauan Re#pa&-%e#pa& Pe%jalanan Seja%a& Maluku Uta%a ,/.-,:. Nala

ipta

Lite%a* /?9 &+ @/+3? M+ Adnan A#al Kepulauan Re#pa&-%e#pa& Pe%jalanan Seja%a& Maluku Uta%a ,/.-

,:. Nala ipta Lite%a* /?9 &+@/

Na#a Maula "uein te%dapat pe%!edaan dala# pen7ejaan na#a9 #enu%ut UkaTjand%aa#ita9 Maulana "uein9 li&at A%ke$l$7i Ila#9 1aka%ta* G%a#edia9 /:9 &+@+

Na#un9

!eliau ju7a #en7utip pe%!edaan na#a te%e!ut da%i !ukun'a T+ A%n$ld den7an ejaanDatu Mulia

"uein9 li&at Uka Tjand%aa#ita9 A%ke$l$7i Ila#9 &+/?

4,


23/46

#endapat aja%an a7a#a te%e!ut da%i #ad%aa& Gi%i di 1a6a30+ Dala# kunjun7an

ke puat Ila# ini9 Sultan Te%nate !e%te#u den7an kepala dae%a& "itu da%iA#!$n+ Anta%a keduan'a diadakan pe%etujuan #en7enai pe%ekutuan+

Maukn'a pen7a%u& a7a#a Ila# pada a!ad ke-,. M #aa K$lan$

Ma%&u# ,3@0 #e#pen7a%u&i ju7a pe%tu#!u&an dan pe%ke#!an7an dala# !idan7 p$litik dan pe#e%inta&an+ Kepe#i#pinan dala# !entuk K$lan$ Te%nate

#enjadi Keultanan Te%nate dan ainal A!idin dian7kat e!a7ai Sultan

pe%ta#a+Menu%ut pen7eta&uan u#u# !a&6a #aukn'a Ila# di Te%nate dala#

ti7a pe%i$de9 'aitu pe%i$de a6al9 pe%i$de pe%ten7a&an dan pe%i$de dite%i#an'a

Ila# $le& Keultanan+3:

,+ Pe%i$de A6alPe%i$de ini di#ulai pada #aa pe%da7an7an $%an7-$%an7 A%a! ke dae%a&

ini untuk #e#!eli %e#pa&-%e#pa&9 !e%upa (en7ke&9 pala9 dan =uli9 lalu di!a6a

ke E%$pa+ Pe%i$de ini !e%lan7un7 pada pe%ten7a&an a!ad VII Mae&i+

Maukn'a $%an7-$%an7 A%a! ke dae%a& ini palin7 tidak #e#!e%i pen7a%u&te%&adap #a'a%akatn'a9 te%jadin'a inte%aki anta%a dua $%an7 atau le!i&9 akan

#e#!e%i peluan7 untuk #e#!e%i pen7a%u& anta%a atu den7an 'an7 lainn'a+/+ Pe%i$de Pe%ten7a&an

Pe%i$de ini di#ulai pada a!ad XII9 pada pe%i$de ini pen'ia%an Ila#

tela& dia#paikan kepada penduduk9 !a&kan tela& #e#auki ka6aan ke%ajaan930 Uka Tjand%aa#ita9 A%ke$l$7i Ila# Nuanta%a9 &+ @+

3: A!d+ Raan I+ Ma%aa!e'9 Maukn'a A7a#a Ila# di Te%nate dala# Pandan7an

T$k$&-t$k$& di Te%nate Se!ua& Telaa& Pe#u%nian Ila# di Te%nate dala# Ed9 G+A+

)&$%ella9Te%nate Se!a7ai Banda% di 1alu% Sute%a 1aka%ta* V+ Put%a Sejati Ra'a9 ,::?9 &+ 04-0:+

4/

!aik Te%nate9 Tid$%e9 Ba(an9 dan 1ail$l$+ Ba&kan #a'a%akat pada u#u#n'a+

Pe%i$de ini ditandai den7an #un(uln'a na#a-na#a %aja 'an7 uda& dipen7a%u&ina#a-na#a A%a!9 dan didu7a ke%a adala& pen7a%u& aja%an Ila#9 epe%ti

Ma&u% Mala#$ ,/.?-,/?/ 'an7 na#a alin'a adala& i($ untuk ke%ajaan

Te%nate9 lalu K$lan$ Sida A%i= Mala#$ ,4//-,44,+ Da%i na#a-na#a %aja 'an7

tela& dike#ukakan9 jela !a&6a tela& ada pen7a%u& lan7un7 da%i !an7a A%a!'an7 #auk ke dae%a& ini9 te%&adap pa%a %aja da%i ke%ajaan-ke%ajaan 'an7 ada di

dae%a& ini+

4+ Pe%i$de Pene%i#aan Ila# $le& KeultananSultan ainal A!idin adala& pen7uaa Te%nate 'an7 ke-,:9 'an7 ju7a

#e%upakan $%an7 pe%ta#a di Te%nate 'an7 #e#akai 7ela% Sultan+ Ini

dika%enakan !eliau uda& !elaja% aja%an Ila# eda%i ke(il dan #e#pe%$le&didikan =$%#al da%i Maula "uein9 &in77a ia !elaja% di ek$la& tin77i Ila#

G%eik di !a6a& pi#pinan Sunan Gi%i9 inila& 'an7 die!ut den7an pene%i#aan

Ila# $le& Keultanan+ Da%i &ail !elaja% Ila# !e!e%apa !ulan di Gi%i9 ainal

A!idin !e%&ail #e#!an7un pe%a&a!atan den7an $%an7-$%an7 'an7


24/46

!e%pen7a%u& !ea% di 1a6a+ Beliau ju7a ke#udian !e%a&a!at den7an pen7uaa

l$kal 'an7 dikunjun7in'a dala# pe%jalanan pulan7 etela& !elaja% a7a#a Ila#9

epe%ti pen7uaa A#!$n dan Makaa%+ Bukan &an'a ke#!ali ke ke%ajaan9ainal A!idin ju7a #e#!a6a e%ta pa%a u=i da%i 1a6a ke Te%nate untuk

#e#!antu dala# #en'ia%kan Ila# pada kalan7an itana #aupun ju7a kepada

#a'a%akat Te%nate+ Se&in77a #a#pu #e#!entuk !uda'a #a'a%akat Ila# pada #aan'a di dae%a& ini+

44

+ St%uktu% S$ial Ma'a%akat Te%nate

Menu%ut Uka Tjand%aa#ita9 an7at ulit #en7analia dan #en'ajikan

t%uktu% #a'a%akat k$ta pela!u&an Te%nate9 !e%kaitan den7an lan7kan'au#!e%-u#!e% #en7enai #a'a%akat k$ta te%e!ut e%ta a7akn'a te%lalu

k$#plek #e#a&a#i te$%i t%uktu% #a'a%akat $(ial t%u(tu%e+. Biaan'a

t%uktu% #a'a%akat te%jadi da%i !e%!a7ai atu%an kele#!a7aan dan

lin7kun7ann'a9 (a%a inila& 'an7 dian77ap e!a7ai p%$e pe#eli&a%aan dan&u!un7an atu den7an lainn'a dan #enentukan keatuan dan k$#p$ii uatu

t%uktu% #a'a%akat+ Na#un9 atu%an kele#!a7aan elalu te%!entu% den7anatu%an p$litik9 kekuaaan9 #ilite%9 dan ek$n$#i+.,

Ant$ni$ Gala$ edikitn'a #a#pu #en77a#!a%kan t%uktu% #a'a%akat

Te%nate e!elu# Ila#9 !e%daa%kan pene%apan pe%anan $ial dan tatuek$n$#i #ain7-#ain7 dan #en7klai=ikaikann'a euai den7an na#a 7ela%+

M$#$le adala& e!utan atau 7ela% pe#i#pinn'a9 ke#udian !e%7anti #enjadi

k$lan$9 atau itila& 'an7 &a#pi% a#a den7an itila& %aja+ K$lan$ atau %aja

adala& p$ii te%tin77i dala# t%uktu% ke%ajaan Te%nate+ Di !a6a& k$lan$te%dapat 7$l$n7an elit !i%$k%at9 #e%eka adala& San7aji atau pa%a adipati9

ke#udian Ma%a$li atau pa%a kat%ia9 dan Mente%i atau pa%a pe#!ea% ke%ajaan+

Pada leel !a6a& te%dapat &etti atau pa%a peda7an79 te%ke(uali pa%a peda7an7'an7 #e#iliki #$dal !ea%+ Sedan7kan 7$l$n7an !udak die!ut N7$=an7a%e+

. Uka Tjand%aa#ita9 St%uktu% Ma'a%akat K$ta Pela!u&an Te%nate A!ad XIV-

XVII9dala# Ed9 G+A+ )&$%ella9 Te%nate Se!a7ai Banda% di 1alu% Sute%a 1aka%ta* V+ Put%a

Sejati Ra'a9

,::?9 &+ 4:+

., I!id+9 &+4:-3

43

Raja-%aja atau k$lan$-k$lan$ !ee%ta auda%a-auda%an'a9 en7aji dan

anak-anakn'a #en'andan7 7ela%-7ela% 'aitu untuk laki-laki !e%7ela% Kai(il

Pan7e%an untuk 6anita !e%7ela% Nai(il+ "an'a auda%a-auda%a laki #aupun pe%e#puan da%i en7aji-en7aji dan pa%a adipati #e#akai 7ela%-7ela% 'an7

di!e%ikan $le& k$lan$+./

Pa%a Sen7aji di dae%a&n'a #ain7-#ain7 dan dae%a& kekuaaann'a

ditaati %ak'atn'a9 ditakuti9 dan di&$%#ati epe%ti %aja-%aja+ Ia #en7u%ui


25/46

pe%adilan ipil dan keja&atan !ee%ta #e#akai len(ana ke%ajaan+ Pa%a en7aji itu

#e#eli&a%a pe%!ataan-pe%!ataan dan tanda-tanda !a7i pe%tana&an9 di elu%u&

6ila'a&n'a9 kekuaaann'a9 te#pat-te#pat9 dea-dea9 dan k$ta-k$ta 'an7di!a7i #enjadi !a7ian-!a7ian 'an7 die!ut $a-$a ka#pun7-ka#pun7+

1u#la& penduduk dikatakan 'an7 te%!ea% dae%a& itu #e#pun'ai penduduk

tidak a#pai /+ $%an7+ Penduduk itu ke!an'akan #ene#pati epanjan7 peii% atau epanjan7 alu%-alu%n'a9 den7an %u#a&-%u#a&n'a di ata tian7-tian7

die%tai tan77a 'an7 dia#!il pada #ala# &a%i+

Setela& Ila# #auk9 e$%an7 Sultan di!antu $le& pa%a I#a# pe#i#pindala# a7a#a Ila#9 pe#!antu ultan dala# !idan7 a7a#a Ila#9 pada #aa ini

kedudukan pa%a I#a# #enjadi an7at pentin7+ Me%eka ju7a e%in7 dipili&

#enjadi an77$ta S$ai6a S$a* ka#pun79 i6a* e#!ilan atau dala#

pen7e%tiann'a : en7aji+.4 Tidak ja%an7 #e%eka tu%ut #enentukkan nai!keultanan ekali7u ikut !e%pe%an dala# pe%an7 #ela6an pa%a !an7a ain79

./ I!id9 &+ 30+

.4R++ Lei%ia9 Sultan Te%nate E#i% el Muk#inin "a#8a& Naa%un Minalla&i S&a&

Sultan "a#8a& ,@/?-,@30 dan P$litikn'a di Ke%ajaan Te%nate anta%a Ta&un,@/0-,@34

Be%daa%kan D$ku#en V) 'an7 tela& dite%!itkan9 Sk%ipi Sa%jana Fakulta Sat%a9Unie%ita

Ind$neia9 ,:@.9 &+ 4+

4.

elain e!a7ai penetap &uku# kea7a#aan ka%ena #e%ekala& 'an7 palin7

#en7e%ti &uku#-&uku# a7a#a+Di Te%nate9 Raja adala& kun(i uta#a pe%da7an7an9 #en7u#pulkan

(en7ke& da%i tan7an #a'a%akat e!a7ai &ail pajak9 dan &an'a #e#!e%ikan

edikit i#!alan kepada #a'a%akat9 atau dala# keadaan te%tentu #en7a#!ilden7an paka atau #en'ita &ail !u#i itu untukn'a+ Se&in77a pe%da7an7an

%e#pa&-%e#pa& tidak #e#!a6a keuntun7an !a7i #a'a%akat !iaa9 'an7

#endapat untun7 !ea% &an'ala& %aja dan !a6a&an-!a6a&ann'a+.31$7u7u #ente%i dan Fala Ra&a kata ini e(a%a &a%=ia& !e%a%ti e#pat

%u#a& dan dian77ap di ini e!a7ai Raja Penae&at te%pili& untuk #e#!antu

%aja dala# #enjalankan ke%ajaan+ Fala Ra&a #e%upakan pe%6akilan da%i e#pat

klan !an7a6an 'an7 #e%upakan pila% pentin7 da%i Ke%ajaan Te%nate+ Dapatdikatakan !a&6a Fala Ra&a #e%upakan pen77anti e#pat #$#$le pada pe%i$de

p%a-Ila#+ Selain itu ada !e!e%apa p$ii 'an7 di!entuk untuk #e#!antu %aja

epe%ti N'a7i#$i B$!at$ De6an ,09 Sa!ua Ra&a e#pat &aki# a7un79 "ekui# an7katan laut dan da%at9 Sala&akan Gu!e%nu%9 dan San7aji+..

Kepe%(a'aan atau kea7a#aan penduduk di dae%a& Maluku dan Te%nate

e!a7ian !ea% #ai& ani#i#e dan dina#i#e dan e!a7ian ke(il pada lapianata te%uta#a 7$l$n7an %aja dan !an7a6an !e%ikut an77$ta !i%$k%atn'a uda&

#en7anut a7a#a Ila#+ G$l$n7an atau lapian #a'a%akat epe%ti tela&

di7a#!a%kan $le& Ant$ni$ Gala$ da%i #ulai k$lan$ atau ultan etela& Ila#

#auk dan te%e!a% di dae%a& itu la#!at laun #akin !e%ta#!a& dan !ukan


26/46

.3 De Al6i9 Seja%a& Maluku9 Banda Nai%a9 Te%nate9 Tid$%e9 dan A#!$n9 &+ 4,:+

.. A!dul "a#id "aan9 A%$#a Seja%a& dan Buda'a Te%nate9 &+ /:+

4@

penduduk ali aja tetapi uda& !e%(a#pu% den7an etnik lainn'a aki!atkedatan7an peda7an7-peda7an7 da%i etni lainn'a 'an7 !e%da7an7 di itu+

Pe%&u!un7an 'an7 e%at ekali !e%aal da%i 1a6a atau ke!uda'aan 1a6a #auk

dan !e%(a#pu% den7an ke!uda'aan ete#pat ei%in7 den7an pe%tu#!u&an ja%in7an pela'a%an dan pe%da7an7an+

Selu%u& ite# pe%tanian9 indut%i9 dan $ial di Maluku didaa%i pada

pe#a&a#an !a&6a tana& atau la&an dan pen7ua&aan la&an9 te%#auk ju7a laut

dan ikan di dala#n'a9 adala& #ilik #a'a%akat+.@ A%tin'a etiap penduduk#e#pun'ai &ak untuk #en7el$la ite#-ite# ini akan tetapi e!a7ian da%i

&ail panen die%a&kan kepada pa%a pen7uaa+

Ma'a%akat Te%nate dia%iaikan dala# &al peke%jaan #e%eka+ Ka%ena

Te%nate te%kenal den7an &ail panen epe%ti %e#pa&-%e#pa&9 dan (en7ke&9e!a7ian !ea% $%an7 #enjadi petani+ Me%eka 'an7 !iaan'a !e%tana# (en7ke&9

pala9 kena%i9 dan ka'u #ani tin77al di dae%a& !ukit+ Se#enta%a $%an7-$%an7'an7 tin77al dekat pantai !iaan'a #enana# kelapa atau #enjadi nela'an+

Selain itu9 !e!e%apa da%i #e%eka adala& peda7an7+ "uda 'an7 te%!uat da%i !e%a9

a7u9 atau in7k$n7 'an7 !iaan'a di#aak den7an (a%a te%tentu adala&#akanan p$k$k Te%nate+

.@ De Al6i9 Seja%a& Maluku Banda Nai%a9 Te%nate9 Tid$%e9 dan A#!$n9 &+ 4.+

4?

BAB IV

KESULTANAN TERNATE DALAM LINTASPERDAGANGAN ABAD XVI-XVII

A+ Te%nate dala# Linta Pe%da7an7an A!ad XVI-XVII

1alu% ute%a adala& na#a puiti da%i jalu% pe%da7an7an 'an7 !e%ke#!an7anta%a Aia dan E%$pa ejak a!ad-a!ad pe%ta#a #ae&i+ Na#a Seident%ae

'an7 pada a!ad ke ,: M9 di!e%i $le& e$%an7 paka% 7e$7%a=i 1e%#an9 Ba%$n

Fe%dinand $n Ri(&t&$=en9 kini tela& dite%je#a&kan ke dala# !an'ak !a&aa9

dan ejak ta&un ,:?0 M9 #enjadi na#a e!ua& p%$'ek penelitian Une($ 'an7di!e%i judul * Inte7%al Stud' $= t&e Silk R$ad* R$ad $= Dial$7ue+ Den7an

#e#ili& na#a de#ikian &endak dipe%in7atkan !a&6a #elalui jalu% itu tidak

&an'a #en7ali% !a%an7 da7an7an epe%ti ute%a9 %e#pa&-%e#pa&9 dane!a7ain'a tetapi ju7a 7a7aan dan pe#iki%an9 nilai dan n$%#a9 dan e!a7ain'a

'an7 tela& #e#pe%ka'a9 #ala& #en7u!a& ke!uda'aan ete#pat+.?

1alu% ute%a ini ju7a #eliputi atau #ele6ati pe%ai%an Ind$neia+ 1alu% ini#en'atu den7an jalu% %e#pa&-%e#pa& 'an7 !e%a6al da%i Maluku9 pen7&ail

pala dan (en7ke&+ Sa#pai ak&i% a!ad ke-,4 M9 %e#pa&-%e#pa& Maluku da&ulu

&an'a dipe%da7an7kan ke A#!$n dan Banda $le& pa%a peda7an7 l$kal+ Pa%a

peda7an7 1a6a dan Mela'u ke#udian #e#!a6an'a da%i A#!$n atau tepatn'a


27/46

"itu dan Banda ke Pela!u&an G%eik9 Tu!an9 Paai9 dan Malaka+ Tetapi pa%a

peda7an7 "itu dan Banda ketika itu ju7a #e#!a6a %e#pa&-%e#pa& Maluku ke

.? Ad%ian B+ Lapian9 Te%nate Sekita% Pe%ten7a&an A!ad XVI Menu%ut atatan Ant$ni$Gala$9 Kapitan di Te%nate ,.4@-,.4:9 dala# Ed9 G+A+ )&$%ella9 Te%nate Se!a7ai

Banda% di

1alu% Sute%a 1aka%ta* V+ Put%a Sejati Ra'a9 ,::?9 &+ .:+

40

pela!u&an-pela!u&an 1a6a Ti#u% dan Malaka+.0 Pada a6al a!ad ke-,3 M9

pela!u&an Te%nate9 Tid$%e9 Makian9 dan Ba(an #ulai dikunjun7i pa%a peda7an7

Nuanta%a 'aitu 1a6a dan Mela'u lalu #en'uul peda7an7-peda7an7 ina dan

A%a!+ A7akn'a pe%da7an7an (en7ke& #ulai %a#ai kala itu+ Den7an datan7n'a pa%a peda7an7 da%i A%a!9 a7a#a Ila# #ulai #auk na#un !elu# dianut $le&

pa%a !an7a6an #aupun $le& kalan7an penduduk lainn'a+

Ba%ula& pada pe%ten7a&an a!ad ke-,. M a7a#a Ila# #ulai dianut $le&

pa%a !an7a6an ke#udian #en'uul kalan7an penduduk lainn'a+ Na#un9%upan'a !ukan !an7a A%a! 'an7 #en7ila#iai penduduk Te%nate #elainkan

$%an7 1a6a atau tepatn'a !e%aal da%i Gi%i G%eik 'aitu Maula "uein+ Pada pe%ten7a&an a!ad ini ju7ala& #$tiai pa%a pela'a% ataupun pa%a peda7an7

ain7 untuk #e#pe%$le& %e#pa&-%e#pa& ini e(a%a lan7un7 tanpa peda7an7

pe%anta%a epe%ti pada a!ad-a!ad e!elu#n'a tela& #end$%$n7 #e%eka#elakukan pela'a%an &in77a #ene#ukan dae%a& aal p%$duenn'a+ Mula-#ula

te%!ata pada $%an7 P$%tu7i dan Span'$l aja9 tetapi ejak ak&i% a!ad ke ,@ M

$%an7 In77%i9 Pe%an(i9 Belanda9 dan ke#udian ju7a $%an7 Den#a%k9.: #ulai

te%li!at dala# pe%ta%un7an en7it 'an7 te%jadi ketika kapal-kapal E%$pa te%e!utalin7 #e#pe%e!utkan &e7e#$ni dan #$n$p$li pe%da7an7an pada #aa

7l$!aliai a6al ini+

en7ke& #e%upakan k$#$diti da7an7 'an7 di!a6a da%i Ind$neia $le& peda7an7 India+ en7ke& 'an7 #e%upakan &ail da%i 6ila'a& Ti#u% Ind$neia

.0 M+Adnan A#al9 Maluku Uta%a+ Pe%jalanan Seja%a& ,/.-,0 Unie%ita K&ai%un

Te%nate9 // &+ /4+.: Ad%ian B+ Lapian9 Te%nate Sekita% Pe%ten7a&an A!ad XVI Menu%ut atatan Ant$ni$

Gala$9 Kapitan di Te%nate ,.4@-,.4:9 &+ @+

4:

%upa-%upan'a tela& dikenal la#a dala# t%adii India ini di!uktikan dala# kita!

Ra7&ua#a 'an7 dituli Kalidaa die!ut laan7a 'an7 !e%a%ti (en7ke& 'an7 !e%aal da%i Dipanta%a 'an7 a%tin'a na#a lain da%i Ind$neia+@ en7ke& $le&

$%an7 India di7unakan anta%a lain untuk (a#pu%an !a&an $!at 'an7

dipe%kenalkan $le& e$%an7 ta!i! %aja+Di7unakann'a jalu% laut ke ;kepulauan %e#pa&-%e#pa&; $le& pa%a

peda7an7 !an7a ain7 untuk #en(apai dan #e#!a6a ke pela!u&an-pela!u&an

lain+ Ka%ena jalu% da%at di%aakan tidak a#an dan !e%eik$ tin77i elain

!e%&adapan den7an pa%a pe%a#p$k9 pa%a peda7an7 'an7 #ele6ati jalu% ini &a%u


28/46

#en7elua%kan !ia'a 'an7 te%lalu tin77i !elu# la7i te%jadi pun7utan dala#

epanjan7 pe%jalanan $le& $%an7-$%an7 'an7 !e%#uki# di 6ila'a& jalu% nia7a+

Ke%ajaan atau keultanan-keultanan di Maluku an7at #en7andalkan pen7&ailann'a pada ekt$% pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa&+ "in77a pada a!ad

ke-,@ M9 Te%nate !e%&ail #en(apai keja'aann'a+@, Menu%ut (atatan eja%a&

tentan7 dunia pe%nia7aan (en7ke& #e%upakan nia7a uta#a 'an7 #e#pen7a%u&idunia pe%nia7aan ka%ena #endatan7kan keuntun7an 'an7 an7at !ea%+ 1adi

tidakla& #en7&e%ankan pa%a peda7an7 te%d$%$n7 untuk #ene#ukan 6ila'a&

p%$duen %e#pa&-%e#pa&9 6alaupun jalan #enuju tujuan ke Maluku tidakla&#uda&+

Pen7a%u& %e#pa&-%e#pa& tela& #en7an7kat pe%ek$n$#ian Te%nate9

pen7a%u& %e#pa&-%e#pa& ju7a #e#!uat pe%(atu%an p$litik anta%a ke%ajaan

@Ti# Penuli Pupind$9 Seja%a& Pela'a%an Nia7a di Ind$neia P%a Seja%a& &in77a ,?A7utu ,:3.9 1aka%ta* 2a'aan PUSPIND)9 ,::9 &+ ,,+

@,M+ Adnan A#al9 Kepulauan Re#pa&-%e#pa& Pe%jalanan Seja%a& Maluku Uta%a ,/.-

,:.9 &+ /44+

3

#aupun keultanan dae%a& ekita% Maluku alin7 #e#pe%lua 6ila'a&n'a+

Kedatan7an pa%a !an7a ain7 k&uun'a !an7a E%$pa pada a!ad ke-,@9 tela&

#e#!a6a pe%u!a&an dala# pe%nia7aan %e#pa&-%e#pa&+ Ke!an'akan da%i#e%eka in7in #en7uaai dan #e#$n$p$li pe%da7an7an den7an (a%a p$litik

!ujuk %a'u dan adu d$#!a anta%-keultanan &in77a #en'e!a!kan ke%ajaan atau

keultanan-keultanan di Maluku te%pe%an7kap den7an iaat itu+

A+ ,+ 1eni Ba%an7 Ekp$% dan I#p$%Sejalan den7an pen'e!a%an !a%an7 pe%da7an7an 'an7 didu7a di!uat di

dala# #aupun di lua% keultanan9 #aka didapatkan ite# ekp$% dan i#p$%+

Site# ekp$% di#akudkan adala& penjualan !a%an7-!a%an7 ke lua% 6ila'a& da%iKeultanan Te%nate+ Baik !e%upa &ail pe%tanian dan n$n-pe%tanian+ Sedan7kan

ite# i#p$% adala& penjualan !a%an7-!a%an7 'an7 didatan7kan da%i lua% 6ila'a&

kekuaaan Keultanan Te%nate9 !aik !e%upa !a&an #akanan epe%ti !e%a9 !endaeni epe%ti ke%a#ik 'an7 didatan7kan da%i 1a6a dan ina9 dan pe%alatan e&a%i-

&a%i+

Men7a(u pada u#!e%-u#!e% 'an7 ada aat ini+ Sulit ekali untuk

#endapatkan %in(ian te%tuli #en7enai k$#$diti ekp$% dan i#p$% di Te%nate+tela& diketa&ui !a&6a pada u#u#n'a !a%an7 'an7 diekp$% $le& Keultanan

Te%nate anta%a lain9 (en7ke&9 pala9 dan ka'u #ani+ Keulitan data ini

#en7aki!atkan pen7a#!a%an k$#$diti ekp$% dan i#p$% ini &an'a di pili& !e!e%apa aja+ Da%i u#!e% 'an7 ada9 !a%an7 ekp$% anta%a lain (en7ke& dan pala+

Ba%an7 I#p$% 'aitu Be%a+

3,

en7ke&9 !entuk k$#$diti (en7ke& 'an7 dipe%da7an7kan !e%upa putik

!un7a (en7ke& 'an7 dike%in7kan+ A6aln'a tana#an ini tu#!u& u!u% di pulau-


29/46

pulau ke(il di Te%nate9 Tid$%e9 Makian9 dan M$ti% di lepa pantai Ba%at

"al#a&e%a+ Ke7unaan (en7ke& e!elu# Mae&i a#pai eka%an7 #ai&

di#an=aatkan untuk pen7$!atan9 pa%=u#9 dan !u#!u #aak+@/ Sela#a a!ad ke-,@ penana#an jeni tana#an t%$pi ini #ulai #elua ke Selatan 'akni ke A#!$n dan

Se%a#+ Pada a!ad ke-,? kepulauan di e!ela& Selatan ini #e%upakan puat

p%$duki uta#a+ K$#!inai anta%a tana& u!u% 6alaupun !e%!atu9 ka!ut pe7unun7an9 an7in laut9 dan #ata&a%i e%ta &ujan t%$pi adala& k$ndii ala# 'an7

an7at !aik !a7i pe%tu#!u&an (en7ke&+ Tidak #e#e%lukan tena7a ekt%a untuk

#e#p%$duki (en7ke&+Ketika p$&$n (en7ke& #endekati #aa !e%!un7a pada A7utu atau

Septe#!e%9 #aka $%an7-$%an7 iap #e#anen 'an7 !e%lan7un7 ela#a !e!e%apa

pe(an+@4 Pada a6aln'a (en7ke& &an'a dijual ke A#!$n dan ekita%n'a ke#udian

pa%a peda7an7 da%i A#!$n #e#!a6an'a ke 1a6a+ Setela& kedatan7an !an7aE%$pa9 pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa& Maluku di#$n$p$li $le& #e%eka+ "al ini

#enjadikan &a%7a (en7ke& di Maluku an7at %enda& edan7kan di paa%an E%$pa

an7at #a&al+ Den7an kia%an &a%7a , !a&a% 3.@ l!9 atau eta%a den7an 4: k7

di Maluku &an'a / du(at , du(atQ=.9/.+ Se#enta%a di Malaka &a%7an'a#en(apai , du(at ./. Gulden+ Di al(utta9 &a%7a (en7ke& naik taja# #enjadi

.-@ =an$# ,=an$#Q, %eal edan7 (en7ke& den7an kualita te%!aik e&a%7a#en(apai ? =an$#+ Pada ta&un ,@ &a%7a , p$n (en7ke& , p$nQ9.3 k7 di

@/ M+ Adnan A#al9 Kepulauan Re#pa&-%e#pa& Pe%jalanan Seja%a& Maluku Uta%a

,/.-,:.9 Nala ipta Lite%a9 /?9 &+ /4+@4 De Al6i9 Seja%a& Maluku Banda Nai%a9 Te%nate9 Tid$%e9 dan A#!$n9 &+ 4.+

3/

Maluku &an'a penn' penn'9 #ata uan7 In77%i+ , penn'Q, p$undte%lin79

tetapi di E%$pa &a%7an'a !ia #en(apai ,@ p$undte%lin7 atau naik #enjadi

4/+@3+Pala9 !e%!entuk a7ak !ulat !iaa dipakai e!a7ai !u#!u #aakan+ Sa#a

&aln'a den7an (en7ke&+ K$#$dita 'an7 te%#auk den7an %e#pa&-%e#pa& ini

&an'a ada di Maluku+ di Banda p$&$n pala !e%!ua& epanjan7 ta&un dan pa%a pe#etikn'a #en77unakan !a#!u panjan7 'an7 ujun7n'a te%dapat ke%anjan7 a7a%

kualita !ua& pala dapat te%ja7a+@. Dala# #e#anenn'a jau& le!i& %in7an da%ipada

#e#anen (en7ke&+

)le& pa%a peda7an7 %e#pa&-%e#pa& (en7ke& dan pala di!a6a #enujuE%$pa+ Pada ta&un ,4:-an+ ekita% @ #et%ik t$n (en7ke& dan , #et%ik pala

#en(apai dae%a& E%$pa+ Pada a!ad euda&n'a te%jadi penin7katan dala#

pen7i%i#an %e#pa&-%e#pa& 'aitu #enjadi ./ t$n untuk (en7ke& dan /@ t$n untuk pala+@@ 1alu% pe%da7an7an ini #elalui Ti#u% Ten7a& &in77a a#pai di Italia

tepatn'a k$ta Veneia+ Ke!utu&an paa%la& 'an7 #n'e!a!kan #enin7katn'a

pen7i%i#an %e#pa&-%e#pa&+Sulit untuk #enjelakan !e%apa n$#inal &a%7a pala pada aat itu9 keulitan

dala# pen(a%ian u#!e%-u#!e% 'an7 #enjelakan &a%7an'a+ Me#!uat penuli

tidak dapat #ene%an7kan dan #enjelakann'a+ 2an7 !ia dijelakan9 #enu%ut

u#!e%-u#!e% 'an7 dipe%$le& keuntun7an 'an7 didapat da%i pe%da7an7an lada


30/46

@3 Datu 1a#al A&le' A!!a9 Mindana$ and t&e Spi(e Iland9 T&e P&ilippine P$t9 ,,

Ma%et /+9 dala# M+ Adnan A#al9 P$%tu7i Span'$l di Maluku9 Dep$k*

K$#unita Ba#!u9/:9 &+ 4.?+

@. De Al6i9 Seja%a& Maluku Banda Nai%a9 Te%nate9 Tid$%e9 dan A#!$n9 &+ 4:+

@@ Ant&$n' Reid9 Seja%a& M$de%n A6al Aia Ten77a%a91aka%ta* Putaka LP4ES9 /39&+ ,+

34

tela& #enjadikan %aja dan pa%a !an7a6an (epat ka'a9 %e#pa&-%e#pa& an7at

laku dan !an'ak #e#!a6a keuntun7an+

Be%a9 !a%an7 i#p$% te%pentin7 'an7 didatan7kan da%i lua% ($nt$&n'aadala& Be%a+ Be%a #e%upakan ala& atu &ail pe%tanian te%pentin7+ Untuk

#a'a%akat Ind$neia !e%a #e%upakan !a&an #akanan p$k$k 'an7 dik$nu#i

e&a%i-&a%i+ Tetapi #akanan p$k$k ini tidak te%lalu !e%pen7a%u& !a7i penduduk di

6ila'a& Maluku9 ka%ena pada u#u#n'a %ak'at Maluku le!i& !an'ak 'an7#en7k$nu#i a7u+

Den7an pe%ke#!an7an pe%da7an7an (en7ke& 'an7 #en'e!a!kan pe%luaan la&an pe%ke!uanan (en7ke& dan #enu%unn'a p%$duki !a&an pan7an9

#aka !a&an #akanan &a%u didatan7kan da%i lua%9 te%uta#a di!a6a $le& $%an7

1a6a dan Mela'u+Selain !a&an pan7an9 Te%nate ju7a #endatan7kan7kan !e%!a7ai #a(a#

!a&an pakaian9 epe%ti kain ut%a da%i ina te%#auk ju7a !e%#a(a#-#a(a#

p$%elin+ Tidak didapatkann'a !an'ak data #en7enai k$#$diti i#p$% di

Keultanan Te%nate na#un k$#$diti te%e!ut an7at !e%nilai pentin7 untuk#e#enu&i ke!utu&an &idup #a'a%akat 'an7 tin77al di KeultananTe%nate+

Se#ua !a%an7 ekp$% dan i#p$% te%e!ut an7atla& !e%pen7a%u& !a7i

ke&idupan Keultanan Te%nate dan #a'a%akatn'a+ Ka%ena di a#pin7 pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa& 'an7 tela& #endatan7kan ke#ak#u%an !a7i

Keultanan Te%nate9 #endatan7kan !a&an pan7an dan andan79 epe%ti !e%a

'an7 a#at pentin7 pe%anann'a untuk #e#enu&i ke!utu&an p$k$k #a'a%akat

33

Te%nate+ Se#uan'a itu #e%upakan !a%an7-!a%an7 'an7 dipe%da7an7kan diTe%nate+

A+ /+ Alat Tuka% Pe%da7an7an

Di Te%nate ju7a tela& dikenal pen77unaan #ata uan7 'an7 tela& di7unakan e!a7ai alat t%anaki pe#!elian uatu !a%an7+ Na#un9 !e%!eda den7an

A(e& pada 8a#an Ikanda% Muda 6+ ,@?-,@4@9 'an7 #en77unakan #ata uan7

keultanan 'an7 di!uat $le& pe#e%inta& 'an7 !e%upa #ata uan7 e#a untuk#en77antikan #ata uan7 %eal Span'$l+@? Keultanan Te%nate a#a epe%ti !anda%

da7an7 di Nuanta%a lainn'a9 !e%t%anaki den7an pen77unaan #ata uan7 %eal

Span'$l9@0 te%kadan7 ju7a #en7unakan #ata uan7 7ulden Belanda9 ka%ena &al ini

le!i& #e#uda&kan dala# t%anaki !aik di dala# #aupun ke lua%+ "al ini 6aja%


31/46

ka%ena #ata uan7 %eal Span'$l tela& !an'ak !e%eda% dan !e%laku di !e%!a7ai

te#pat9 epe%ti Malaka9 Banten9 Sula6ei9 dan te#pat lain+

B+ "u!un7an den7an Ban7a Ain7Dala# e!ua& linta pe%da7an7an9 akan didapati kete%li!atan !e%!a7ai

kel$#p$k !an7a 'an7 !e%pe%an pentin7 dala# ke&idupan ek$n$#i uatu k$ta

pe%da7an7an+ Ka%ena #e%eka itu #e%upakan pe#ain 'an7 akti= dala# pe%da7an7an !aik l$kal #aupun inte%nai$nal+ "al ini tela& #enjadikan e!ua&

@? Den' L$#!a%d9 Ke%ajaan A(e& a#an Sultan Ikanda% Muda ,@?-,@4@ 1aka%ta*

Kepuatakaan P$pule% G%a#edia9 /@9 &+ ,./-,.@+@0 %eal Span'$l #ata uan7 'an7 te%!uat da%i pe%ak+ Satu %eal Q @ d$lla% li&at9 Van Leu%9

Ind$neian T%ade and S$(iet'9 &+ 4@0

3.

k$ta pe%da7an7an 'an7 !e%i=at plu%alitik #enjadi titik te#u anta% !an7a-!an7a

da%i elu%u& 6ila'a&+@:

Pada a!ad ke-XVI9 'an7 #e%upakan pun(ak ke#ak#u%an KeultananTe%nate9 tela& !an'ak didatan7i $le& !e%!a7ai !an7a 'an7 ikut #e%a#aikan

pe%da7an7an+ Se%in7n'a #e%eka #elakukan pe%da7an7an9 la#!at laun #e%eka !e%d$#iili di Te%nate+ Be%!a7ai !an7a itu datan7 da%i ka6aan ekita% Nuanta%a

#aupun ain79 anta%a lain !an7a* ina9 A%a!9 P$%tu7i9 Span'$l9 Belanda9 1a6a9

dan Mela'u+ Pa%a peda7an7 ina9 A%a!9 dan pa%a peda7an7 da%i !u#i Nuanta%a9 pada u#u#n'a datan7 ke Te%nate &an'a untuk !e%da7an7+ Na#un9 tak dipun7ki%i

peda7an7-peda7an7 da%i A%a! #aupun peda7an7 Nuanta%a #e#!a6a #ii

#en7ila#kan penduduk ekita%+ Be%!eda den7an pa%a peda7an7 da%i E%$pa 'an7

elain !e%da7an7 dan #ii pen'e!a%an a7a#a K%iten #e%eka ju7a !e%upa'a untuk#e#$n$p$li pe%da7an7an &in77a #eni#!ulkan pe%tentan7an den7an pen7uaa-

pen7uaa l$kal+

1ika #eli&at da%i data 'an7 ada dala# a!ad ke-XVI9 da%i e#ua ne7a%adi ata9 ina9 P$%tu7i9 dan Belanda-la& 'an7 #e#iliki pe%an 'an7 a#at !e%a%ti

!a7i pe%da7an7an di Keultanan Te%nate+ Pe%an pentin7 ini dapat dili&at da%i

ejau& #ana #e%eka dapat #e#ainkan pen7a%u& dala# =akt$% ek$n$#i dan p$litik+

@:Ant&$n' Reid9 Da%i Ekpani "in77a K%ii* 1a%in7an Pe%da7an7an Gl$!al Aia

Ten77a%a ,3.-,@09 1ilid II te%j9 1aka%ta* 2a'aan )!$% Ind$neia9 ,::09 &+ 00

3@

B+ ,+ Ban7a ina)%an7-$%an7 ina !e%a!ad-a!ad la#an'a tela& #e%a&aiakan ne7e%i aal

(en7ke&+? Pene#uan k$#pa $le& $%an7 ina9 tela& #e#!e%i jalan

pen7eta&uann'a tentan7 kelautan9 e&in77a dapat dipatikan $%an7 ina-la& 'an7 pe%ta#a kali datan7 ke kepulauan %e#pa&-%e#pa&9 ke#udian #en'uul

etela&n'a pa%a peda7an7 ain7 lainn'a den7an tujuan 'an7 a#a pula+

Dipe%ki%akan pada a!ad keti7a e!elu# #ae&i tela& ada &u!un7an

da7an7 anta%a Ind$neia dan ina dala# pe%da7an7an %e#pa&-%e#pa& atau anta%a


32/46

Maluku den7an ina+?, "u!un7an da7an7 #en7ala#i pe%!edaan pada e%a

Majapa&it !e%kuaa+ Se#ua &ail k$#$diti Ind$neia Ti#u% te%uta#a (en7ke&

&a%u diku#pulkan $le& kapal pen7an7kut da%i 1a6a ke pela!u&an-pela!u&an !ea% Majapa&it e!elu# di!a6a $le& pa%a peda7an7 ain7+ Ini ka%ena k$#$diti

(en7ke& #e%upakan k$#$diti da7an7 ketika itu+

Di!e%lakukann'a ite# pe%da7an7an ala Majapa&it #en'e!a!kan !an7aina #en7u%an7i pela'a%ann'a #enuju Maluku+ Site# pe%da7an7an pada #aa

ini adala& !a%te%9 ina #endatan7kan kain ut%a9 ke%a#ik9 dan l$7a#+ Ba%an7-

!a%an7 te%e!ut ke#udian dituka% den7an (en7ke& da%i Maluku 'an7 diku#pulkante%le!i& da&ulu di pela!u&an-pela!u&an !ea% Majapa&it+?/

?Tulian Deinee#9 li&at Pa%a#ita R+ A!du%%aan9 Penin77alan-penin77alan 'an7

!e%(i%i P$%tu7i di A#!$n Bun7a Ra#pai Seja%a& Maluku9 1aka%ta* Le#!a7a Pendidikan

Seja%a&Maluku9 &+ .+

?,A!dul "a#id "aan9 A%$#a Seja%a& dan Buda'a Te%nate9 &+ ,0+

?/Ti# Penuli PUSPIND)9 Seja%a& Pela'a%an Nia7a di Ind$neia9 &+ 4-4,+

3?

B+ /+ Ban7a P$%tu7i

1alu%-jalu% pe%da7an7an Nuanta%a #enjadi da'a ta%ik !an7a-!an7a

E%$pa+ Did$%$n7 $le& ke!utu&an #a'a%akat E%$pa akan %e#pa&-%e#pa&9 #aka !an7a-!an7a ini #en(a%i jalan untuk #enuju ke dae%a& pen7&ail %e#pa&-

%e#pa&9 ke#udian #ena7adakan &u!un7an da7an7 den7an pen7uaa-pen7uaa

ete#pat+

Pada ta&un ,.,, M9 P$%tu7i e!a7ai ala& atu pendatan7 da%i !enuaE%$pa9 !e%&ail #en7uaai Malaka 'an7 #e%upakan Banda% te%!ea% di pe%ai%an

Ba%at Nuanta%a+ Setela& penaklukan Malaka9 P$%tu7i #elakukan ekpedii 'an7

#en7a%a& #enuju ak&i% da%i jalu% pela'a%ann'a ke !a7ian Ti#u% Nuanta%a9 untuk#en(a%i dan #en(apai dae%a& pen7&ail %e#pa&-%e#pa& 'an7 k$n$n katan'a

!e%ada di Ti#u% Nuanta%a+ Dae%a& pen7&ail %e#pa&-%e#pa& inila& aa%an

uta#a P$%tu7i da%i !e%pulu&-pulu& ta&un #enjelaja&i jalu% pela'a%aninte%nai$nal+

Kedatan7an P$%tu7i 'an7 dipi#pin $le& F%ani($ Se%%a$ pada ta&un

,.,/ M9 di kepulauan Maluku dia#!ut $le& pen7uaa Te%nate 'an7 pada 6aktu

itu edan7 #en(a%i ekutu untuk #e#enan7kan pe%ain7an e!a7ai pen7uaatun77al dae%a& Maluku+ Sultan Te%nate ketika itu adala& Ba'an Si%ulla&9?4

#enjanjikan pe%a&a!atan dan #en7an7kat Se%%a$ e!a7ai penae&at dala#

!idan7 #ilite%+ Pada ta&un ,.,4 M pendi%ian kant$% da7an7 P$%tu7i di Te%nate+?3Ba&kan di ta&un ,.,4 M Sultan #e#inta P$%tu7i #endi%ikan !enten7 dan

?4 Na#a Sultan Ba'an Si%ulla& atau Kai(&il B$lie=9 kadan7 dala# !e%!a7ai naka& dapat

!e%u!a&-u!a& ejaann'a9 epe%ti Ba'an7 Alla&+ Li&at9 illa%d A+ "anna dan De Al6i9Te%nate dan

Tid$%e Maa Lalu Penu& Gej$lak9 1aka%ta* Putaka Sina% "a%apan9 ,::@9 &+ ,,+

?3D+G+E "all9 Seja%a& Aia Ten77a%a9 te%j+ L+P+ S$e6a%&a dan M+ "a!i! Mut$p$9

Su%a!a'a* Ua&a Nai$nal9 ,:009 &+ /,/+


33/46


34/46

Baa!ulla& diakui %e#i e!a7ai put%a #a&k$ta dan anak-anak lainn'a diakui e!a7ai

pe6a%i ta&ta+

3:

pe#iki%an Ba%at9 !a&6a e7ala euatu &a%u diatu% e(a%a le7al dan dituli &ita#di ata puti&+ Sultan K&ai%un !e%ua&a #en7uku&kan kekuatan dan #e#pe%lua

dae%a& Keultanan Te%nate elain #e#!antu ke7iatan P$%tu7i di 6ila'a&n'a+

Maa pe#e%inta&an Sultan K&ai%un !e%ak&i% ketika ta&un ,.? M te%jadi pe#!unu&an ata di%in'a9 etela& eleai #en7adakan pe%etujuan #en7enai

penjualan %e#pa&-%e#pa& den7an P$%tu7i 'an7 ke#udian #elan77a%

keetiaann'a #elalui pe#!unu&an te%e!ut+?:

Den7an te%!unu&n'a Sultan "ai%un elu%u& %ak'at Te%nate #e%aa te%&inadan den7an e%entak !an7kit #en'e%an7 Benten7 Ga#la#$ di !a6a& pi#pinan

Sultan Baa!ulla& ,.?-,.04+ Baa!ulla& #enuntut !ala ata pe#!unu&an

a'a&n'a9 ia !ee%ta pa%a pen7ikutn'a #en7u#u#kan pe%an7 ji&ad untuk

#e#e%an7i P$%tu7i ela#a . ta&un+0 Ta&un ,.?. ak&i%n'a P$%tu7i !e%&aildiui% da%i Te%nate dan !enten7n'a dipinda&kan ke Tid$%e+ Pen7ui%an !an7a

P$%tu7i $le& Sultan Baa!ulla& adala& ke#enan7an !ea% uatu !an7a dala##ene7akkan ke6i!a6aan dan #a%ta!at+ Ke#enan7an Sultan Baa!ulla&

#e#!e%ikan k%edi!ilita kepe#i#pinann'a dala# #en'uun kekuatan !an7a

#e#pe%ta&ankan ke#e%dekaan dan kedaulatan elu%u& 6ila'a& keatuan+Pada #aa pe#e%inta&ann'a9 Keultanan Te%nate #en7ala#i ke#ajuan

'an7 lua% !iaa+ Be%kat kete%a#pilan p$litikn'a9 ia #eluakan dae%a&

Li&

Kesultanan Ternate Dalam Lintas Perdagangan

Documents

Transcript of Kesultanan Ternate Dalam Lintas Perdagangan