1

PANGJAJAP

Bismillahirrohmanirrahim ..

sujud sukur ka gusti nu maha suci, sembah bakti ka ibu, mas fitri, lanceuk, rayi, sareng kulawargi sadayana nu ngarojong. Hatur nuhun anu kasuhun kanggo rerencarangan nu ngadeudeul kanu ieu novel.

Alhamdulillah, novel anu judulna “KATINEUNG KANU JADI BAPA”, novel nu eusina nyaritakeun salah sahiji wanoja anu hirupna pinuh ku perjuangan, ngalewatan bulan romadon, aya nu datang jeung aya nu mangkat. Tapi manehna teger nalika di tinggalkeun ku bapa na, di tinggalkeun lain keur sabulan dua bulan, tapi salilana. Tapi teu ngajadikeun Rina putus harepan pikeun nyumponan sagala cita-citana.

Mugia ieu novel aya mangpaatna kanggo simkuring, sareng anu maos ieu novel.

Hatur nuhun.

Katineung kanu jadi Bapa

( 11 syawal 1431 H )

Mimin Yuniar

2

1

Isuk kenéh panon poé nu karék bijil Rina gura

giru indit ka sakola, manéhna muru ka sakola isuk

kénéh sieun kabeurangan, pangpang na mah jarak ka

sakolaan na jauh ti imahna. Unggal poé manéhna mah

ngan ukur leumpang ngajugjug petempatan nu di paké

nyiar élmu. Rina ayeuna tèh keur diuk di bangku kelas

tilu SMA sakeudeung deui nyanghareupan ujian nu di

sebatna tèh Ujian Ahir Nasional.

Peuting-peuting keur manèhna ngerjakeun

tugas sakola na, di tanya ku indung jeung bapa na.

“néng kumaha sakola na lancar ?”, ceuk ibu na. Neng

Rina nu masih kénéh ngagutret nulis manéhna

ngajawab, “lancar bu, apan sakeudap deui gé baris

mayunan ujian ahir nasional”. Terus ibu na ngajawab

deui “ alhamdulillah sukur atuh néng ari kitu mah,

mugia di paparin kaséhatan, di mudahkeun tina sagala

rupina”. Bapa na teras nanya, nimbrung kana obrolan

indung jeung anak na, “ néng téh badé di teraskeun

3

kuliah atawa badé damel waé ? da bapa mah jujur waé

teu tiasa ari kedah nguliahkeun, terang meureun bapa

sapopoé na mung ukur gawé kuli macul di sawah, ari

kahayang mah aya, hayang pisan nguliahkeun budak

téh tapi da kumaha”. Rina nu masih kénéh ngerjakeun

tugas na eureun, nunda pulpén nu tadi dipaké

ngagutret waé, terus ngajawab omongan bapa na,

“wios pa, néng mah terang kaayaan bapa sareng ibu,

di sakolakeun dugi SMA ge tos sukur pisan tos

bungah, bangga ka usaha bapa sareng ibu sangkan

nyakolakeun nepi ayeuna ku ladang leuleutakan,

kukucuprakan di sawah, nya bari papanasan éréng-

éréngan jeung girimis nu kacida tirisna”.

***

Poé salasa jam kadua wali kelas tilu IPA hiji

ngumumkeun ka barudak kelas ngeunaan inpo

béasiswa kuliah ka perguruan tinggi negri, éta

beasiswa téh ngarana béasiswa bidik misi nyaéta

béasiswa nu di ayakeun ku pamaréntah keur

masyarakat nu kurang mampuh jeung boga poténsi nu

hadé dina di ajar. Neng Rina hayang ngiluan tapi sieun

4

ke aya hambatan-hambatanna boh dina biaya jeung nu

séjénna, pikirna najan béasiswa gé pasti aya waé nu

kudu ngaluarkeun biaya. Harita kénéh barudak kelas

ngadaptarkeun diri séwang-séwangan pikeun bisa

neruskeun sakola di universitas nu di tuju. Tapi Rina

mah teu ngiluan, “rin, naha teu ngilu daptar ? kan

lumayan, sugan wéh eta jalan urang keur neruskeun

sakola nu luhur, iraha deui éta kasempetan urang.”

Ceuk Eci batur sabangku Rina ti kelas hiji nepi

ayeuna. “bingung ci, saliwat mah hayang pisan

ngiluan daptar tapi kuring sieun aya halangan-

halanganna, boh tina pasualan biaya atawa naon, da

kuring teu nyaho ke kahareup teh bakal kumaha.”

Témbal Rina bari muka-muka buku novelna nu unggal

poé di kekeweuk.

***

5

2

Barang balik sakola Rina langsung asup ka

kamar, nepi ka peuting manéhna masih mikiran éta

béasiswa nu di béwarakeun ku wali kelasna basa di

sakola. Tapi manéhna can kungsi nyarita ka kolotna

masalah éta beasiswa. Teu lila ibu Rina

nyampeurkeun ka kamarna, kasampak Rina keur

ngalamun di juru kamar, “keur naon néng, teu di ajar ?

ngalamun wéh enggal geura kulem, tos wengi ieu

teh”. Ceuk ibu na bari diuk di sisi ranjang. “acan

tunuh bu”, tembal Rina bari imut. Rina bingung

hayang pisan nyarita ka ibu na, tapi ahirna manéhna

nyarita oge. “bu aya nu badé di dugikeun ka ibu, tapi

tong wawartos heula ka bapa nya, néng téh tadi di

sakola bapa wali kelas ngabéwarakeun masalah

béasiswa kanggo siswa nu kurang mampu saréng

pinter, néng hoyong ngiringan, tapi kumaha da sieun

aya halang harungan nu bisa nyusahkeun ibu sareng

bapa.” Ibu na langsung némbalan “nya wios, ari néng

6

hoyong pisan ngiringan, daptar mah daptar wéh sugan

tiasa katampi, komo ieu béasiswa, iraha deui

kasempetan keur urang masalah halangan atawa naon

keun wéh urang jalankeun baé.” . alhamdulillah

omongan ibu na saeutik nenangkeun haté Rina nu

bingung, manéhna ngahatur nuhunkeun ka ibu na

jeung rék ngiluan daptar béasiswa éta.

Sanggeus pelajaran kahiji Rina nepungan wali

kelas na di kantor ruang guru, manéhna langsung

ménta persyaratan-persyaratan pikeun ngadaptarkeun

béasiswa éta. Persyaratanna nyaéta poto kopian rapot

ti kelas hiji nepi kelas tilu, surat katerangan teu

mampu ti desa, kartu kulawarga, data penghasilan

orang tua perbulanna, jeung rekening listrik. Terus

Rina langsung ka desa nyieun surat katerangan teu

mampu di anteur ku Eci babaturanna. Nepi ti désa

manehna nyieun surat di jieun keun ku jurus tulis,

sanggeus rengsé malah di penta duit padahal mah

nyieun surat nu kitu mah haratis tapi pangurus desa

didinya mah hayangna di bayar wae boh ka

masyarakat boh ka budak sakola. Sarat-sarat pikeun

7

daptar béasiswa geus ka kumpul, tinggal nungguan

pangumuman nu katarima jeung henteu na.

***

Poé senén mimiti UAN (Ujian Ahir Nasional),

kaayaan sakola meuni jempling tiiseun da barudak na

keur karonsen kanu ujian nu keur dilaksanakeun.

Ujian di laksanakeun opat poe, alhamdulillah Rina

bisa ngalaksanakeun ujian tanpa aya halang harungan.

Ayeunna mah tinggal nungguan hasil kalulusan jeung

pangumuman beasiswa. Geus sabulan ngaléwatan

waktu ujian jeung bebas sakola ahirna pengumuman

kalulusan di umumkeun oge Rina lulus kitu oge jeung

babaturan sakolana, tapi aya oge nu teu lulus mung

sababaraha hiji. Barudak kacida bungahna aya nu nepi

nyorét-nyorét baju jsb. Tapi Rina jeung babaturan nu

séjén nu daptar beasiswa teu ngilu ngaramékeun

kalulusan da di panggil ku wali kelasna pikeun daptar

deui tapi daptar onlén ( internet ). Kalulusan geus

léwat tinggal ngalaksanakeun parpisahan kelas tilu.

Ibu sareng bapana kacida bungahna ningali anakna

lulus. Teu karasa geus sabulan ayeuna Rina geus lain

8

jadi budak sakola SMA deui, manehna langsung

nyieun lamaran kerja, geus sababaraha pabrik

manéhna ngasupkeun berkas-berkas lamaran sugan

wéh aya nu katarima hiji mah. Da eweuh pilihan deui

keur budak awéwé di lemburna ari lain di gawé di

pabrik sanggeus lulus téh. Daerah ( lembur ) na geus

pinuh ku pabrik-pabrik, boh pabrik garment, jeung

industri. Matak di sebutna gé kawasan industri, ayeuna

mah nepi ka ibu-ibu arasup pabrik jeung nini-nini ge

komo budak sakola nu karék lulus SMP atawa SMA

gé pasti di garawé didinya.

Pengumuman béasiswa bidik misi geus kaluar,

anu katarima téh mung lima urang tina dua puluh

urang nu daptar di SMA Rina, nu katarima di UPI aya

tilu urang, nu di UNPAD mung saurang, tapi Rina teu

asup tina daptar nu katarima éta. Lain milik meureun

jeung lain waktuna Rina bisa kuliah ayeuna, meureun

jalan Rina ayeuna kudu mulang tarima heula ka kolot

jeung saeutik eutikna mantuan biaya adi na sakola

SMP.

***

9

Ahirna Rina katarima di salah sahiji pabrik nu

aya di daerahna, teu jauh jeung imahna. Tapi di gawé

na beurat, sagala di cekel, teu adil pisan di pabrik mah

anu lulusan luhur SMA di saruakeun gawé na jeung

anu lulusan SMP jeung SD, kirang bara gaji na di

bedakeun ieu mah di saruakeun. Jeung deuih

pagawéan nu kudu di lakukeun ku lalaki ieu mah di

gawé an ku awéwé, bener-bener tanaga téh di

saruakeun pisan. Nepi ka unggal balik Rina sok

ngeluh sabab leungeunna sok barareuh balas

ngadorongan roda nu sakitu badagna nu eusina benang

gulung nu gareudé, mening ku lobaan ieu mah kudu

ku sorangan. Tapi da kumaha deui Rina geus eweuh

pilihan deui, rek ngalamar ka pabrik séjén gé pasti

moal bisa sabab ijasahna can di tebus ti sakola da éta

masing kénéh aya tunggakan, éta gé geus sukur bisa di

katarima digawé di tempat nu ayeunna teh pédah

maké surat kalulusan nu anyaran kénéh yén pabrik gé

masing ngama’lum. Unggal poé Rina ngajalankeun

pagawéan éta, awakna ngabegangan rasa capé mah

aya waé unggal waktu, komo capé haté di titahan waé

ku atasanna ceuk bahasa inggris na mah supervisor na,

10

abong budak anyar di titah-titah. Eweuh rasa ambek

jeung ngeluh manéhna ngajalankeun pagawéan éta

mung bisa iklas kanu geus di béré, ukur pasrah

ngajalankeunana meureun ieu nu geus di tangtukeun

ku gusti alloh, pikir Rina bari ngagulung gulung

benang nu sakitu badagna, kacapé ieu teu saimbang

jeung usaha kolotna nepi ayeuna, manéhna hayang

bisa mulang tarima ka indung bapa na.

Poé minggu, ahirna Rina bisa istirahat libur di

gawé na saminggu téh mung sapoé nyaéta minggu

wungkul. Jam lima an manéhna narima telepon,

kadéngé sora ibu-ibu kira-kira umur tilu puluh opat

tan mah aya, sora nu ngomong rada resmi nanyakeun

Rina.

“selamat sore, apakah benar ini dengan sodara Rina

Marina ?”

“iya benar, ini dengan siapa ya ?”

“saya dari Universitas Padjadjaran, mau

memberitahukan selamat kepada sodara Rina karena

telah lulus menerima beasiswa bidik misi di program

11

studi sastra daerah pada gelombang dua, untuk itu

saya selanjutnya silahkan anda melakukan registrasi di

bandung jln dipati ukur. Paling lambat pendaftaran

ditutup tanggal 20 agustus 2010.”

“oh iya bu, segera saya akan melakukan registrasi,

terimakasih ya bu.”

“iya sama-sama, selamat sore.”

“sore.”

Telepon di tutup, Rina masing teu percaya nu

tadi nelepon ngagunakeun basa indonesia, ceuk pikir

éta nu nelepon teh ti perusahaan nu ngabéjaan

manéhna katarima di gawé, tapi da lain éta telepon téh

di universitas padjadjaran, nu harita Rina ngiluan

daftar béasiswa téa. Teu sangka pisan manéhna

masing teu percaya jeung bingung, basa ngajawab éta

telepon gé rada teu jelas kudu nanyakeun naon deui,

nu di inget teh nyaeta katarima di unpad sastra daérah

jeng registrasi ka dipati ukur. Bingung ogé, da teu pati

jelas ngabandunganna sabab ku geumpeurna, teu inget

nepi ka tanggal sabaraha éta pendaptaran di tutup.

12

Dipati ukur ge teu jelas ngaran naon éta téh, ngaran

jalan atawa ngaran kampusna. Manéhna langsung

ngabéjakeun ka wali kelas na yén katarima di

perguruan tinggi negeri, “nya ntos kin enjing dintén

senén ka sakolaan nya, urang nyiapkeun sarat-sarat

kanggo régistrasi” ceuk pa wali kelasna. Ti dinya ibu

jeung bapana kacida bungahna ngadéngé anakna

katarima kuliah di perguruan tinggi negeri. Senén

Rina ka sakolaan nepungan wali kelasna manéhna

ngahaja bolos di gawé na, didinya manéhna

nyaritakeun deui nu kamari di telepon rada teu apal

oge batas régistrasi na nepi ka iraha, nyobaan nelepon

paké hapé ka nomer nu kamari tapi teu nyambung,

nyobaan deui nelepon paké nomer telepon sugan wéh

nyambung tapi keur kabeneran telepon nu di sakolana

keur ruksak nya daék teu daék kudu néang wartél keur

nelepon. Panas mentrang mentring Rina jeung wali

kelasna ngaranna pa Dikdik néangan wartél nu

deukeut, tapi teu nimu da ayeuna mah wartél ge geus

jarang da geus loba hape tea. Ahirna nepi ka soré keun

gé teu nimu wartél. “kumaha pa ieu teh, meuni tos

ngaririweuh bapa nepi ka néangan wartél tapi teu

13

panggih ogé.” Ceuk Rina. “nya kieu wéh sabab enjing

tujuh belas agustusan pasti libur, dinten rebo Rina

tabuh sapuluhan ka dipati ukur unpad DU nu di

Bandung, kin registrasi sugan wéh acan telat waktu

registrasi na, kin bapa di dieu badé ngadamel keun

heula surat rekomendasi sareng nambut ijasah ka pa

kapala sakola sapoé mah, biasana sok di idinan”.

Témbal wali kelasna. “muhun pa, hatur nuhun pisan

bapa”. Alhamdulillah ya alloh sing di lancarkeun tina

sagala rupina, untung pisan boga wali kelas bageur

kitu, daek nguruskeun ngabantuan muridna nepi ka

papanasan tengah poé néangan wartél. Pikir Rina na

jero haté na.

***

Tujuh belas agustus Rina jeung babaturanna

ninggal adi-adi kelasna nu keur tugas jadi pasukan

pengibar bendéra, inget basa sakola kénéh urang di

ajar, organisasi, unggal tujuh belasan téh sok kabagean

jadi pasukan keur ngibarkeun bendéra, maké seragam

jsb. Teu karasa geus dua bulan deui urang geus lain

budak sakola. Kamarana nu séjénna, aya nu langsung

14

karawin kaluar sakola téh, aya nu di gawé, aya nu

kuliah. Kamana waé ge nu penting mah urang bisa

mulang tarima heula ka kolot, hartina mah kaluar

sakola téh kudu aya tapak na.

15

3

Néléngnéngkung

néléngnéngkung

geura gedé geura jangkung,

geura sakola ka bandung,

geura makayakeun indung.

Primajasa beus jurusan Bandung-Bekasi

nganteurkeun Rina ka Bandung, nganteurkeun

ngajugjug patempatan anu bakal marengan hirupna,

marengan cita-cita na jadi jalma sukses. Di baturan ku

yanto batur Rina nu deukeut ti kelas dua. Ahirna nepi

ogé di bandung, Rina langsung tatanya tempat

registrasi keur mahasiswa bidik misi gelombang ka

dua, terus di tunjukeun ku patugas didinya. Rina asup

ka rohangan anu di tunjukeun tadi, didinya Rina

nyerahkeun berkas-berkas beasiswa na langsung di

16

foto pikeun nyieun kartu KTM (Kartu Tanda

Mahasiswa). Alhamdulillah geuning pendaptaran na

can telat, didinya Rina amprok jeung babaturan anyar

ngaranna Rini, Rini ogé teu beda jauh jeung Rina.

Manéhna ge sarua narima béasiswa gelombang kadua,

di telepon ogé. Rini asal ti Ciparay Bandung manéhna

di anteurkeun ku lanceuk na, Rini mah ti jurusan

sastra arab. Geus di bere KTM Rina jeung Rini di

piwarang ka bagean perlengkapan nyandak almamater

jsb. Alhamdulillah Rina geus sah jadi mahasiswa

universitas padjadjaran. Kasoré keun Rina jeung yanto

geus indit deui ka subang saméméh papisah jeung Rini

manéhna patukeur nomer hapé da poé kemis na geus

KRS an di kampus jatinangor nu aya di sumedang,

daék teu daék Rina kudu daék di dug dag Subang-

Bandung saméméh manéhna meunangkeun tempat

kos. Nepi deui di lembur jam dalapan peuting Rina di

baturan ku Yanto ka imah na bu Cucu nu jadi

pangurus tata usaha di sakolaan rék nganteurkeun

ijasah nu geus di paké pikeun sarat-sarat daptar

béasiswa. Padahal mah Rina geus di teleponan waé ku

nu di pabrik, di tanyaan naha teu abus-abus ?, didinya

17

Rina ngundurkeun diri, geus meunang sabulan na di

gawé di pabrik ukur gaji ngan lima ratus, lumayan

pikeun bekel keur di Bandung.

Capé tapi rasa capé ieu kaubaran kusabab poé

ieu Rina geus jadi mahasiswa di perguruan tinggi

negeri di bandung, kabeneran poé éta téh tanggal lahir

manehna kacida pisan bungahna di bulan romadon ieu

Rina meunangkeun hal anu teu di sangka pisan.

“alhamdulillah néng, bapa ngiring bingah meureun ieu

rejeki néng sing janten PNS kawas aki jeung nini

manéh, teu kawas bapa baheula na embung pisan di

sakolakeun téh, sugan wéh ayeuna turun ka incu-incu

na”, ceuk bapa na. “muhun bapa néng gé teu sangka

pisan, mugia ieu téh janten jalan kasuksésan urang ogé

sadayana, amiiiinn”. Tembal Rina. Rengsé paguneman

antara Rina, Ibu jeung Bapana Rina langsung istirahat

di kamarna da isukan isuk-isuk kudu geus indit deui

ka Bandung.

Isuk-isuk kénéh Rina geus sigap rek indit deui

ka Bandung di barengan ku Yanto, “rék kamarana

18

isuk-isuk tos rarapih kitu ?” ceuk bi Rasih tatangga

Rina.

“badé ka bandung bu”, tembal Rina. “

“émang aya kaperyogian naon kitu, na meuni jauh-

jauh teuing?.” Semu panasaran.

Obrolan Rina jeung bi Rasih kapotong da kaburu aya

mobil, langsung wéh Rina jeung Yanto naék ka mobil.

Sanggeus Rina indit, bi Rasih masing panasaran kénéh

naha Rina bet mamangkatan jauh kitu di barengan

Yanto, manéhna langsung nanya ka indung bapa na

Rina, bapa na mung ngajawab aya kaperluan wungkul.

Bapa na teu loba omong da geus apal bi Rasih mah

biang gosip jeung loba omong.

Katingali ti kajauhan kénéh ge bi Rasih geus pada

ngarumpi.

“éh nyaho teu ceu, tadi urang ningali si Rina jeung si

Yanto naék mobil duaan.” Ceuk bi Rasih.

19

“ah maenya ?, rék kamana ceunah éta teh ?” témbal

ceu Oha nu teu jauh pasipatanna kawas bi Rasih.

“ceunah mah rék ka Bandung, teuing rek naon mah.”

“ih kamari urang gé ningali maranéhna dua an turun di

mobil peuting jam salapannan mah aya, ihh bengal

nya budak téh ulin téh meuni nyampé ka peuting kitu,

kamalinaan naker, boa-boa.”

“boa-boa naon ceu ?”

“ah sok tara apal waé barudak jaman ayeuna lolobana

sok tekdung tiheula ning, ih amit-amit.”

Nepi ka kitu na terus waé tatangga-tatangga

Rina ngagarosip keun hal-hal anu can tangtu bener na.

***

Rina jeung Yanto nepi ka kampus unpad nu di

jatinangor bareng jeung Rini, teu nyangka ning

kampus nu di jatinagor mah leuwih gede pisan. Di

gerbang nepi ka pakultas sastra maranéhanna

laleumpang, mun nyaho éta di sadiakeun angkot

20

haratis mah naék angkot atuh ieu mah da can apal

nanaon nepi ka pakultas nu lumayan jauh urang

leumpang. Batur-batur mah geus mulai ospek ti poé

senén kénéh gé, tapi Rina jeung Rini mah pan bidik

misi gelombang kadua jadi telat, mung bisa ngilu

ospék sapoé éta gé bari KRS an. Can pati wanoh jeung

babaturan anyarna. Nya kieu nya kaayaan di jero

kampus téh béda jeung sakolaan, kaayaanna leuwih

luas komo ieu universitas negeri nu loba pakultas-

pakultasna, pikir Rina. Di luar Yanto nunggu Rina di

baturan ku lanceukna Rini anu sarua ogé nunggu adi

na, nungguan nepi ka bérés kagiatan éta ospék. Bérés

ospék sakabéh mahasiswa anyar di bubar keun, di

bekelan pikeun ké poé senen mulai épéktip ngawitan

di ajar, Rina, Rini. Yanto jeung lanceuk Rini néangan

kosan, nepi ma daérah cibeusi ahirna nimu oge ngan

perbulan heula sabab bisi teu betah. Biaya na tilu ratus

sabulan, sakamar duaan, ayeuna mah tinggal bebenah

wéh di kosan éta sagala rupa na, Untungna ibu

kosanna bageur.

21

Poé saptu Rina rék indit deui ka bandung rék

bebenah kosan, ayeuna mah bareng jeung ibu bapa na,

sagala parabot da bawaan, boh baju, béas jsb. Barang

bawaanna cukup loba. “rék kamarana dé ?” ceuk Ceu

Eem nu boga warung imahna pahareup hareup jeung

imah Rina. “rék nyaba ka Bandung ceu.” Tembal bapa

na Rina. Teu lila mobil nu di tungguan tatadi datang

ogé. Nepi di jatinangor Rina jeung kulawarga na ka

kosan nu anyar amprok jeung ibu bapa kosan, didinya

ngawarangkong. Rina ngajak Ibu jeung Bapa na ka

kampus tapi mung nepi ka gerbang wungkul da bapa

na hayang geura balik deui ka Subang, rasa bungah,

reueus jeng bangga ka anak na bisa kuliah di kampus

nu sakitu gedé na. Rina nganteurkeun bapa jeung ibu

na nepi ka tol cileunyi. “kadé ati-ati nya néng di

tempat rantauan téh sing bisa jaga diri, inget sing getol

ibadahna, sing pintér dina sagala na”, ceuk ibu na.

“muhun bu Néng bakal jaga diri bakal ngalaksanakeun

sagala amanah ibu sareng bapa”, témbal Rina. Ti

kajauhan mobil geus deukeut, ibu jeung bapa na

naraék, rina asa sedih pisan ieu mimiti manéhna hirup

sorangan jauh jeung kulawarga ayeuna nu deukeut

22

jeung manéhna téh mung Rini batur kosanna sakamar.

Isuk-isuk Rina mandi kacida tiisna cai di kosanna, na

béda pisan jeung di lembur hawa na gé atuh da didieu

mah daérah deukeut jeung pagunungan, belah ditu

belah dieu gunung, di beulah wetan aya gunung

geulis, di beulah kulon aya gunung manglayang meuni

katohyan éndahna, béda jeung di lembur dimana mana

aya pabrik nu matak ngaruksak kanu lingkungan, nepi

ka cai walungan gé ayeuna mah teu kawas baheula

hérang méncrang sok di paké guyang Rina jeung

baturna keur leutik kénéh.

***

Senén Rina jeung Rini arindit ka kampus rék

kuliah, éta mimiti dua wanoja asal di désa nu boga

modal sumanget ngawitan di ajar, ngarasakeun bangku

kuliah kawas kumaha, boga batur anyar ti ditu ti dieu,

babaturan nu asal na timana baé, alhamdulillah Rina

geus boga deui babaturan anyar salian ti Rini. Geus

meunang saminggu Rina kuliah sakeudeung deui gé

peré idul pitri, loba pisan nu marudik, boh mahasiswa

boh kayawan, poé saptu soré manéhna bébérés

23

sangkan isuk-isukna méh langsung indit mudik. Poé

minggu na Rina jeung Rini pamitan ka ibu jeung bapa

kosan ménta di hampura tina sagala rupa na, manéhna

papisah jeung Rini di terminal majalaya, Rina ka tol

cileunyi, Rini naék angkot nu ti majalaya.

Alhamdulillah Rina geus nepi deui di lemburna, waktu

perjalanan ti jatinangor ka subang aya tilu jam an, tapi

kusabab usum mudik kanu opat jam an, nepi ka

ongkos gé pada naék. Bapa na sok melang ari ningali

budak mamangkatan sorangan téh najan manéhna

geus apal jalan gé angger wéh melang ari nu jadi kolot

mah.

Puasa geus lilikuran, tereh ninggalkeun poé

tinggal mapag poé lebaran, geus jadi kabiasaan Rina

jeung bapana sok ka makam jarah jeung ngaberesihan

makam aki jeung nini na méh ke nalika lebarana geus

bareresih.

***

24

4

Lebaran..

Baju lebaran,

Kueh lebaran,

umat muslim di penjuru dunia ngalaksanakeun

lebaran, kitu oge di lembur Rina geus jadi tradisi isuk-

isuk pada indit ka masjid pikeun solat ied, réngsé solat

langsung silaturahmi ka tatangga-tatangga silih

hampura tina sagala kasalahan-kasalahan. Dulur-dulur

nu timana-mana dararatang, opor hayam geus sadia,

alhamdulillah lebaran ieu Rina masih di béré

kasempetan kumpul jeung kulawargana.

Teu karasa saminggu deui Rina geus mulai

kuliah, berarti indit deui ka kota rantauan na. Basa

Rina rék indit manéhna keukeuh hayang indit

sorangan, embung di jajapkeun tapi bapana gé

keukeuh hayang pisan ngajajapkeun, ahirna Rina di

jajapkeun ogé ku bapa na mung ukur nepi sadang

25

purwakarta. Didinya asa lila pisan nungguan beus

datang, bapa Rina teu poho pisan réwél méré amanah-

amanah keur Rina. Aya dua jam an manéhna nunggu

mobil beus can kénéh aya, teu lila mobil nu di anti-

anti datang ogé, Rina salaman pamit ka bapa na kitu

oge bapana ka Rina. Ti kajauhan di jero beus katingali

bapa na masih ngalambai-lambai keun pananganna,

asa aya nu leungit asa sedih pisan haté téh, padahal

ngan papisah samentara waktu.

Rina geus nepi deui di bandung, rarasaan téh asa

keueung di kosan, mana Rini can datang. Manéhna teu

gareunah haté. Poé senén geus mulai kuliah deui

amprok jeung babaturan anyar di kelas silih hampura

mung kitu deui diajar gé can épéktip da masing kénéh

suasana lebaran. Rina balik ka kosan jam hiji an, brek

kantong jeung sagala babawaan na di tunda, manéhna

langsung nelepon ka nu di lembur padahal karék gé

kamari manénha sosonoan jeung kulawarga na.

“halo ibu assalamu’alaikum ..”.

“wa’alaikumsalam néng ..”. témbal ibu na.

26

“ibu di bumi daramang ? bapa, ibu, si enéng daramang

?”

“alhamdulillah daramang, néng kumaha ?”

“damang bu, ari bapa kamana ?”

“tuh bapa nembé wéh mulih ti sawah, tadi téh da

girimis, badé nyarios jeung bapa ? pa pa ieu badé

nyarios jeung néng Rina moal ?” si ibu gogoroan ka

bapa na, kadéngé sora ti kajauhan némbalan “ké deui

wéh bu, bapa nuju salin heula, tiris hayang ngopi”.

“néng ké ceunah nuju riweuh kénéh bapa na.”.

“oh nya ntos atuh bu, néng badé nyeuseuh heula nya,

ké nelepon deui.”

“nya atuh néng, ibu ge ieu can bérés nyangu na.”

“muhun bu, assalamu’alaikum”.

“waalaikumsalam”

Telepon di tutup, tapi haté Rina asa kénéh can

geunah, panon na cirambay ngadak-ngadak teu nyaho

sababna. Ahh meureun pédah kakara jauh jeung

27

kulawarga matak kieu gé, pikirna. Manéhna langsung

nyeuseuh, méméh nyeuseuh nyangu heula méh ké

bérés nyeuseuh tinggal nuang, nyangu na di mejikom

alat nu praktis ari keur di kosan mah, da di imah mah

nyangu téh maké hawu di seupanan, éta nu matak

pulen kanu sangu na. Nyeuseuh geus bérés, kadéngé

sora telepon dina hapé na ku Rina di angkat.

“halo assalamu’alaikum, aya naon téh ?”

“kumsalam, néng ayeuna tiasa uih teu ka subang ?, uih

nya, poko na néng ayeuna kudu uih”.

“aya naon kitu téh, naha uih, kan kamari téh némbé

kadieu maenya ayeuna tos uih deui ?, nembé gé sapoé

kuliahna.”

“nya wios kuliah mah, poko na néng ayeuna kudu uih

nya geulis”.

“ahh tétéh mah sok ngareureuwas waé da, sabenerna

aya naon atuh”. Ceuk Rina semu panasaran.

28

“Bapa néng nuju teu damang, poko na ayeuna néng

kudu uih nya, wios kuliah mah ké angkat deui

kadinya.”

“muhun téh néng uih ayeuna gé, antosan téh,

assalamu’alaikum”

“waalaikumsalam.”

Rina langsung geuwat bébérés teu paduli

kamar acak-acakan kawas naon, sangu nu tadi di

asakan can kungsi di tuang, Rini sobat na gé can

datang ti kampusna. Manéhna pamitan ka Ibu kos, ibu

kos gé rada reuwas ningali Rina ceurik waé. “ati-ati

néng Rina mudah-mudahan teu aya nanaon nya”, ceuk

ibu kos bari nenangkeun Rina.

Rina ngaléwatan pasosoré, kaayaan asa

keueung béda jeung soré biasana, langit asa

ningalikeun gambaran kaayaan neundeun rasa duka,

haténa pabuliwet ampir-ampiran manéhna kasérépét

mobil keur meuntas jalan rék nyegat mobil beus nu

nganteurkeun manéhna ka lembur. “duh gusti mana

atuh mobil téh, di haja-haja mah asa lila” ceuk Rina.

29

Teu lila aya beus téh datang, manéhna langsung naék,

teu ningali éta beus nu di tumpakan téh lain jurusan nu

biasana. Bakating ku buru-buru na gurunggusuh

hayang geura nepi ka imah. Sapapanjang jalan

manéhna teu eureun-eureun ceurik, di tingaralikeun ku

ibu-ibu nu di beulah kénca jeung katuhu na. Naha

ngadéngé bapa geuring gé meuni asa rék di

tinggalkeun jauh waé, tapi éta nu di rasa Rina nepi ka

manéhna teu eureun ceurik. Asa lila mobil téh, teu

ngarti kitu kuring téh keur buru-buru pisan, pikir Rina.

Di tol jatiluhur Rina di turunkeun da mobilna

éta mah jurusan nu langsung ka jakarta, teu liwat ka

sadang purwakarta. Rina di turunkeun, padahal can

rada apal jalan éta téh, langsung tatanya ka tukang

dagang didinya téras di tunjukeun jalan ka sadang.

Rina langsung naék angkot ku supir angkot di tanya

kunaon tapi rina ceurik waé teu nembalan nu nanya.

Geus nepi sadang manéhna mayar tukang angkot tapi

ngan panggih lima rébu padahal nu kudu du bayar téh

lima belas rébu ningali kaayaan Rina nu teu puguh

ceurik waé untungna supir angkot bageur. Rina asup

30

ka mobil beus nu keur ngetém, manéhna teu apal yén

di sadang téh geus di tarungguan ku dulur-dulurna nu

ngajajapkeun di sadang tapi sukurna amprok aya salah

sahiji amangna ningali Rina, Rina di geroan di bawa

ka mobil, “naha bet lobaan kieu ngajajapkeun, aya

naon sabenerna ieu téh ?” bari ceurik ngageunggeuik.

Eweuh nu némbalan basa Rina nanya téh, malah bibi-

bina semu rada sedih, “teu aya nanaon néng, bapa nuju

teu damang,” ceuk bibi na nu umuran 27 taunan.

Sapapanjang jalan Rina can kénéh bisa répéh ceurik,

sakeudeung deui nepi ka imah, ngan naon nu di tingali

mimiti di hareup téh nyaéta loba batur nu di imahna

siga nu keur aya hajatan waé, ngan ieu mah naha bet

aya bandéra konéng nu di pasang di luhureun dreum.

Gusti aya naon ieu téh, moal mungkin jelema

geuring nepi ka di kieu na. Lain geuring ieu mah lain,

didinya Rina geus teu éling, acan turun di mobil kénéh

gé geus bisa nebak yén aya salah sahiji nu

ninggalkeun di anggota kulwargana. Rina teu éling,

geus di upahan ku naon-naon gé masing kénéh can

hudang, teu lila deui manéhna éling kasampak bapa na

31

ngagolér di kurimbun ku samping di sakurilingna aya

nu ngaraji yasin, Rina kacida peurih haté na manéhna

di keukeupan ku ibu na nu bari ceurik, ibu na gé can

bisa ngomong nanaon. Rina jeung kulawarga na

yasinan nepi ka isuk na keun, mandian bapa na. Haté

na sabenerna masing kénéh can bisa percaya, can

percaya bapa na ninggalkeun asa karék kamari kénéh

di ngajajapkeun manéhna. Rina paling deukuet pisan

ka bapa na, naon-naon bapa na matak di tinggalkeun

bapa na téh asa kawentar heulang, rarasaan mah bapa

na aya kénéh.

***

32

5

Tilu poe sanggeus di tinggalkeun bapa na di

imah Rina masing kénéh ramé ku nu ngalayad, dulur-

dulur na araya sangkan imah teu tiiseun. Nepi ka tujuh

poé keun imahna geus teu deui ramé, ngan aya ibu,

adina Rina, tétéhna, lanceuk iparna, jeung nini na.

Didinya Rina di tanya ku tétéh jeung lanceuk iparna

masalah kuliah Rina,

“néng, kuliah téh rék di lanjutkeun ?” cék tétéhna

“bade atuh téh, kunaon kitu ?”

“kan ayeuna mah tos teu aya bapa, kumaha geura ari

kitu?”

“nya teu kukumaha, justru éta nu ayeuna kudu di

sanghareupan ku néng ayeuna téh, kuliah nu bener-

bener.”

33

“nya kan ari masalah biayana kumaha ? da ayeuna

mah posisi na geus teu aya bapa, kolot tinggal mamah

wungkul,”, ceuk Iparna Rina

“nya kan béasiswa a sanés biaya sorangan”. Témbal

Rina

“yeuh néng, muhun aa gé terang béasiswa, tapi

sahenteu na pasti ke teh saeutikna aya biaya-biaya nu

teu du duga, kumaha tah mun geus kitu ?” lanceuk

ipar na saeutik negeskeun.

Rina ngahuleung di tanyaan kitu.

“jaba bapa téh ninggalkeun loba hutang, jeung

kawajiban urang ayeuna ngalunasan hutang-hutang

bapa, kan nu jadi anak bapa téh lain tétéh waé, aya

Rina aya tia, ari tétéh tos rumah tangga bisa mantuan

mayaran, tapi kan si Tia mah masing sakola kénéh.

Tah ayeuna mah kan anu katingali tos ageung

sahenteu na tos tiasa di damel téh kan neng, nya

ayeuna mah di pikir wéh geura sahenteuna tétéh, si aa,

jeung mamah urang babarengan ngabéréskeun hutang-

hutang bapa.” Ceuk tétéhna Rina maparkeun.

34

“insya alloh aa teteh, ari rezeki mah tos aya nu ngatur,

pasti aya jalanna, masing-masing jalma gé tos di

pasihan rezeki asal urang na teu kendat wéh ngadu’a

jeung usaha. Masalah néng kuliah mah insya alloh

badé di lanjutkeun da ieu kasempetan nu bener-bener

tos di pasihan. Kudu bener-bener di jalankeun nu

bakal jadi jalan kasuksésan urang sadaya, mun tos

suksés gé nu jadi adi gé néng Tia pasti bisa di sakola

keun. Rék aya halang harungan naon-naonna mudah-

mudahan aya jalanna, jeung masalah hutang bapa pasti

néng gé mantuan moal mungkin teu mantuan mah. Nu

penting ayeuna mah tétéh jeung aa tong hariwang ka

masalah ieu, insya alloh aya jalanna” tembal Rina

ngabela.

Didinya paguneman Rina, tétéh jeung iparna

masing lanjut, tapi Rina keukeuh kanu pendirianna

manéhna inget ka omongan almarhum bapa na, “néng

kudu rajin diajarna, komo mumpung aya kasempetan

tong mundur najan kaayaan nanaon gé, hidep kudu

jadi jalma nu bisa ngabagjakeun kolot dulur-dulur,

sing jadi jalma nu solehah satungtung nyaring, inget

35

ogé mudah-mudahan bakat-bakat nini jeung aki téh

turun ka incu-incu na sing jadi PNS”. Tah éta nu

matak nguatkeun Rina nepi ka manéhna keukeuh,

kudu optimis, Rina teu poho kanu amanah-amanah

bapana.

***

Saprak bapa na Rina pupus loba omongan-

omongan nu teu hadè ti tatangga-tatangga na, aya nu

ngomongkeun Rina teu pantes kuliah, jelema teu

gableg sagala kuliah, nu beunghar gè sakola teu luhur-

luhur teuing. Komo èta teu boga bapa jeung banda asa

teu kudu kuliah sagala. Unggal Rina balik ka imah di

jero beus kénéh gé geus di taringalikeun nepi ka panto

imah meuni asa kawas artis di tipi waé, anéh meureun

nempo jalma miskin bisa kuliah. Tapi Rina tara

nganggap unggal aya omongan-omongan nu teu hadé

kitu sabab éta téh jadi bahan nu bisa nyumangetan

manéhna méh bisa leuwih maju.

Teu karasa Rina di tinggalkeun ku bapana geus

nepi dua bulanna, tapi rarasaan Rina masih kénéh aya

36

bapa na. Manéhna ayeuna geus teu kos di ci beusi deui

tapi di daérah nu deukeut ka kampusna ngan lumayan

jauh ari di tempuh ku leumpang, tapi kumaha deui éta

kosan nu pangmurah-murahna di jatinangor. Sok inget

harita bapa na pernah ngomong rék nganteurkeun

manéhna pindah kosan tapi nya takdir bapa rina teu

kaburu nganteur manéhna. Ayeuna geus katingali ku

tétéh jeung aa na yén Rina ogé salian bisa kuliah,

manéhna bisa ngiriman unggal bulan ka lembur jeung

mantuan mayaran hutang bapana, mantuan ngabiayaan

sakola adi na. Manehna ge bisa ka beuli barang nu di

pikahayangna nyaéta léptop pikeun di paké sapopoé

ngerjakeun tugas-tugas kuliahna. Manéhna bisa kitu

nyaéta ngumpul-ngumpulkeun jeung nabung tina sésa

dana bulanan ti beasiswa.

Rina wanoja anu kuat, teger, pamikiranna

leuwih dewasa saprak di tinggalkeun ku bapa na, tugas

nu jadi kawajiban manéhna ayeuna nyaéta

ngajalankeun amanah bapa na, di ajar nu bener-bener,

ulah sasab pikir, ulah kasasar tina lengkah, jadi anak

nu bisa ngabagjakeun kolot, ulah mikanyeuri keun

37

kolot, jsb. Rina ogé ka hareup boga tanggung jawab

nyakolakeun adi na ka SMA.

***

38