BAB I

PURWAKA

A. Latar Belakang

Widyatembung ngemu teges ‘ilmu bab tembung’. Tembung iku

rerangkening swara kang kawedhar saka jroning tutuk kang ngemu teges lan

kasumurupan surasane. Saben rerangken swara kang metu saka jroning

tutuk tur ngemu teges kuwi diarani tembung, dene yen ana rerangken swara

kang metu saka jroning tutuk tanpa mawa teges, rerangken swara iku kalebu

sempalaning paramasastra kang ngrembug lan nyinau bab tembung,

dumadine tembung, lan owahe sawijining tembung dadi tembung liya

karana kawuwuhan imbuhan (pengimbuhan/ afiksasi), karangkep

(pengulangan/ reduplikasi), utawa kagabung/ kacambor (pemajemukan/

kompositum). Ing ilmu basa widyatembung lumrah sinebut morfologi.

Tembung ing basa jawa bisa dibedakake adhedhasar wujud lan jinise.

Imbuhan (afiks) wonten sekawan inggih punika ater-ater, seselan,

panambang, lan imbuhan bebarengan. Imbuhan bebarengan dipunbagi dados

kalih, inggih punika imbuhan bebarengan rumaket lan umbuhan bebarengan

renggang.

B. Rumusan Masalah

1. Napa tegese imbuhan bebarengan ?

2. Napa mawon jenis-jenising imbuhan bebarengan?

C. Tujuan

1. Njlentrehaken imbuhan bebarengan.

2. Nyebutaken jenis-jenising imbuhan bebarengan.

1

BAB II

PANGREMBAGAN

A. Pangertosan Imbuhan Bebarengan

Imbuhan bebarengan iku imbuhan kang awujud ater-ater (prefiks) lan

panambang (sufiks) kang kawuwuhake ing tembung lingga kanthi

bebarengan. Imbuhan iki kaperang dadi loro, yaiku imbuhan bebarengan

rumaket lan imbuhan bebarengan renggang.

B. Jenis-Jenising Imbuhan Bebarengan

Imbuhan bebarengan kaperang dadi loro, yaiku imbuhan bebarengan

rumaket lan imbuhan bebarengan renggang.

1. Imbuhan Bebarengan Rumaket

Imbuhan rumaket iku imbuhan kang dumunung ing tembung

lingga kanthi rumaket utawa serentak. Sing dikarepake rumaket ing

kene yaiku ater-ater lan panambang kudu kaimbuhake ing tembung

lingga kanthi bebarengan, ora kena kapethil-pethil utawa ora kena

kapisah-pisah. Imbuhan bebarengan rumaket iki uga sinebut konfiks.

Imbuhan basa Jawa kang kalebu konfiks yaiku ka- -an, ke- -en, pa- -

an, paA- -an, lan pra- -an.

a. Imbuhan ka- -an

Imbuhan ka- -an kang sumambung ing tembung lingga

bisa andhapuk tembung kriya utawa tembung aran. Imbuhan ka-

-an uga sinebut bawawacaka. Kadhang-kala imbuhan ka- -an

bisa malih wujud dadi ke- -an. Tuladhane katon ing ngisor iki.

Ka- + bledhos + -an à kabledhosan

Ka- + dhisik + -an à kadhisikan

Ka- + liwat + -an à kaliwatan

Ka- + teka + -an à katekan

Kabledhosan ↔ Kebledhosan

Kadhisikan ↔ Kedhisikan

2

b. Imbuhan ke- -en

Imbuhan ke- -en ngemu teges banget.. Mula, imbuhan ke-

-en uga sinebut adiguna.

Tuladhane katon ing ngisor iki.

Ke- + cilik + -en à keciliken

Ke- + abang + -en à kabangen

Ke- + ireng + -en àkeirengen

kem- + pinggir + -enà keminggiren

ken- + dhangak + -enà kendhangaken

keng- + kulon + -enà kengulonen

keny- + crongat + -enàkenyrongaten

c. Imbuhan pa(A)- -an

Imbuhan pa(A)- -an bisa dibedakake dadi pa- an, pam- -

an, pan- -an, pang- -an, lan pany- -an. Imbuhan pa(A)- -an kang

sumambung ing tembung lingga bisa ngowahi tembung kasebut

dadi tembung aran.

Tuladhane katon ing ngisor iki.

pa- + pring + -an à papringan

pa- + awu + -an à pawon

pam- + wulang + -an à pamulangan

pan- + dhelik + -an à pandhelikan

pang- + urip + -an à panguripan

pany- + jujug + -an à panyjujugan

d. Imbuhan pra- -an

Imbuhan pra- -an kang kawuwuhan ing tembung lingga

bisa adhapuk tembung saran.

Tuladhane katon ing ngisor iki.

pra- + desa + -an à pradesan

pra- + sanak + -a à prasanakan

pra- + janji + -an à prajanjen

3

2. Imbuhan Bebarengan Longgar (Renggang)Imbuhan bebarengan longgar (renggang) iku imbuhan kang

awujud ater-ater lan panambang kang kasambungake ing tembung

lingga ora kanthi bebarengan (tidak serentak), nanging siji baka siji.

Tuladhane katon kaya ing ngisor iki.

4

cokot

nyokot

nyokoti nyokotke

dicokot

dicokoti dicokotke

gambar

nggambar

nggambari nggambarke

digambar

digambari digambarke

Imbuhan bebarengan longgar (renggang) ing basa jawa gunggunge akeh banget, yaiku A- -I, A- -a, A- -ake, lan A- -ana; di- -I, di- -a, di—ake, lan di- -ana; -in- -i, -in- -ake, -in- -ana, lan sa- -e.

a. Imbuhan A- -i (Anuswara- -i)

Imbuhan A- -i kang sumambung ing tembung lingga bakal

ndhapuk tembung kriya. Mula, imbuhan iki uga sinebut i

kriya. Imbuhan anuswara lan panambang –i kang rumaket ing

tembung lingga ngemu teges ‘nindakake pakaryan kaya kang

kasebut ing linggane tembung (nganti wola-wali)’ utawa

‘nindakake pakaryan A- <lingga> (repetitif)’.

m- + lumpat + -i à mlumpati

m- + playu + -i à mlayoni

m- + buwang + -i à mbuwangi

n- + jiwit + -i à njiwiti

n- + tutup + -i à nutupi

n- + dugang + -i à ndugangi

ng- + keplak + -i à ngeplaki

ng- + gulung + -i à nggulungi

5

tulis

nulis

nulisi nuliske

ditulis

ditulisi dituliske

ng- + lungguh + -i à nglungguhi

ny- + suguh + -i à nyuguhi

ny- + cukil + -i à nyukili

ny- + sapu + -i à nyaponi

mlumpati ‘nindakake pakaryan mlumpat’

njiwiti ‘nindakake pakaryan njiwit’

ngeplaki ‘nindakake pakaryan ngeplak’

nyuguhi ‘nindakake pakaryan nyuguh

b. Imbuhan A- -a (Anuswara- -a)

Imbuhan A- -a kang sumambung ing tembung lingga

bakal ndhapuk tembung kriya lan duwe teges ‘akon marang

wong liya supaya nindakake pakaryan kaya kang kasebut ing

linggane tembung (imperatif) utawa ‘akon supaya A- <lingga>’

lan bisa uga duwe teges ‘sanadyan A- <lingga> (kontradiktif)’.

m- + balang + -a à mbalanga

m- + wulang + -a à mulanga

m- + umpet + -a à mumpeta

n- + tangis + -a à ngisa

n- + jotos + -a à njotosa

n- + dhagel + -a à ndhagela

ng- + karang + -a à ngaranga

ng- + gambar + -a à nggambara

ng- + lamar + -a à nglamara

ny- + sabrang + -a à nyabranga

ny- + cuwil + -a à nyuwila

ny- + slulup + -a à nylulupa

mumpeta ‘akon supaya mumpet’ utawa ‘sanadyan mumpet’

ndhagela ‘akon supaya ndhagel’ utawa ‘sanadyan ndhagel’

6

nglamara ‘akon supaya nglamar’ utawa ‘sanadyan nglamar’

nylulupa ‘akon supaya nylulup’ utawa ‘sanadyan nylulup’

c. Imbuhan A- -ake (Anuswara- -ake)

Imbuhan A- -ake kang sumambung ing tembung lingga

bakal ndhapuk tembung kriya, yaiku kriya tanduk (kata kerja

aktif) lan duwe teges ‘nganggo/ndadekake/njalari sawijining bab

kaya kang kasebut ing linggane (kausatif)’ utawa ‘nganggo/

ndadekake/njalari sawijining bab A- <lingga>’ sarta bisa uga

ngemu teges ‘nindakake pakaryan kaya kang kasebut ing

linggane tembung kanggo wong liya (benefaktif)’. Imbuhan A- -

ake kadhang kala malih dadi A- -ake.

m- + balang + -ake à mbalangake

m- + bacut + -ake à mbacutake

m- + blaka + -ake à mblakakake

n- + janji + -ake à njanjekake

n- + jupuk + -ake à njupukake

n- + tulis + -ake à nulisake

ng- + keplak + -ake à ngeplakake

ng- + uncal + -ake à nguncalake

ng- + lancar + -ake à nglancarake

ng- + lamar + -ake à nglamarake

ny- + sabrang + -ake à nyabrangake

ny- + cuwil + -ake à nyuwilake

ny- + silih + -ake à nyilihake

mbalangake~ mbalangke

mbacutake ~ mbacutke

mblakake ~ mblakakke

njanjekake ~ njanjekke

njupukake ~ njupukke

7

nulisake ~ nuliske

ngeplakake ~ ngeplakke

nguncalake ~ nguncalke

nglamarake ~ nglamarke

nyabrangake ~ nyabrangke

nyuwilake ~ nyuwilke

nyilihake ~ nyilihke

sarehne bisa ndhapuk tembung kriya kaya kang katon ing

ndhuwur, imbuhan A- -ake uga bisa sinebut kekriya.

d. Imbuhan A- -ana (Anuswara- -ana)Imbuhan A- -ana kang sumambung ing

tembung lingga bakal ndhapuk tembung kriya lan duwe teges ‘akon supaya nindakake pakaryan kaya kang kasebut ing linggane tembung’ utawa bisa uga duwe teges ‘sanadyan di- <lingga>’.m- + budhel + -ana à mbundhelana

m- + balang + -ana à mbalangana

m- + babit + -ana à mbabitana

n- + tulis + -ana à nulisanan- + tuku + -ana à nukonanan- + tali + -ana à nalenana

ng- + keplak+ -ana à ngeplakanang- + liwat + -ana à ngliwatanang- + laku + -ana à nglakonanany- + cedhak + -ana à nyedhakanany- + srebet + -ana à nyrebetanany- + sulak + -ana à nyulakana

8

e. Imbuhan A- -e (Anuswara- -e)Imbuhan A- -e kang sumambung ing tembung

lingga bangkal ndhapuk tembung arah lan duwe teges ‘anggone A- <lingga>’ utawa “anggone… kaya kang kasebut ing linggane’. Tuladhane katon kaya ing ngisor iki.

m- + laku + -e à mlakunem- + apur + -e à maburem- + pati + -e à matine

n- + jupuk + -e à njupuken- + jogged + -e à njogeden- + tulis + -e à nulise

ng- + klumpuk+ -e à nglumpukeng- + rumat + -e à ngrumateng- + lamar+ -e à nglamare

ny- + cekel + -e à nyekeleny- + sulap + -e à nyulapeny- + sambel + -e à nyambele

mlakune ‘anggone mlaku’mabure ‘anggone mabur’njupuke ‘anggone njupuk’njogede ‘anggone njoged’nglumpuke ‘anggone nglumpuk’ngrumate ‘anggone ngrumat’nyekele ‘anggone nyekel’

9

nyulape ‘anggone nyulap’

f. Imbuhan di- -iImbuhan di- -I kang sumambung ing tembung

lingga bakal ndhapuk tembung kriya, yaiku kriya tanggap. Imbuhan di- -I kang sumambung ing tembung lingga ngemu teges ‘nindakake pakaryan nganti makaping-kaping’ utawa nindakake pakaryan <lingga>’. Tuladhane katon kaya ing ngisor iki.

di- + thithil+ -i à dithithilidi- + jupuk + -i à dijupukidi- + unggah + -i à diunggahidi- + para + -i à diparanidi- + asah + -i à diasahidi- + weling + -i à diwelingi

g. Imbuhan di- -a

Imbuhan di- -a kang sumambung ing tembung lingga

bakal ndapuk tembung kriya, yaiku tembung tanggap.

Imbuhan di- -a kang sumambung ing tembung lingga ngemu

teges’ sanadyan nindakake pakaryan kaya kasebut ing linggane

utawa sanadyan di- (lingga)’. Tuladhane kaya ing ngisor iki.

di- + campur + -a à dicampura

di- + dhudhah + -a à didhudhaha

di- + wulang + -a à diwulanga

di- + tulis + -a à ditulisa

di- + asah + -a à diasaha

ditulisa ‘sanadyan ditulis’

10

dicampura ’sanadyan dicampur’

didhudhaha ’sanadyan didhudhah’

diwulanga ’ sanadyan diwulang’

diasaha ‘sanadyan diasah’

h. Imbuhan di- -ana

Imbuhan di- -ana kang sumambung ing tembung lingga

bakal ndhapuk tembung kriya, yaiku kriya tanggap. Imbuhan di-

-a kang sumambung ing tembung lingga ngemu teges’ sanadyan

nindakake pakaryan /bab kaya kang kasebut ing linggane

tembung nganti wola-wali ’utawa‘ sanadya di- (linggane)-i.

Tuladhane katon kaya ing ngisor iki.

di- + jotos + -ana à dijotosana

di- + salin + -ana à disalinana

di- + turu + -ana à dituronana

di- + lebu + -ana à dilebonana

di- + kandha+ -ana à dikandhanana

dijotosana ’sanadyan dijotos nganti wola-wali’ utawa ‘sanadyan

dijotosi’

disalinana ’sanadyan dijotos nganti wola-wali’ utawa ‘sanadyan

disalini’

dituronana ’sanadyan dijotos nganti wola-wali’ utawa

‘sanadyan dituroni’

11

dilebonana ’sanadyan dijotos nganti wola-wali’ utawa

‘sanadyan dileboni’

dikandhanana ’sanadyan dijotos nganti wola-wali’ utawa

‘sanadyan dikandhani’

i. Imbuhan di- -ake

Imbuhan di- -ake kang sumambung ing tembung lingga

bakal ndapuk tembung kriya, yaiku kriya tanggap. Imbuhan di- -

I kang sumambung ing tembung lingga ngemu teges ‘wong liya

nindakake pakaryan kanggo awake dhwe’. Tuladhane katon

kaya ing ngisor iki.

di- + wales + -ake à diwalesake

di- + garap + -ake à digarapake

di- + unggah+ -ake à diunggahake

di- + torah + -ake à diturahake

di- + linggih + -ake à dilinggihake

Imbuhan di- -ake kadhang kala malih dadi di- - ke kaya

kang katon ing tuladha ngisor iki.

diwalesake ~ diwaleske

digarapake ~ digarapke

diunggahake ~ diunggahke

diturahake ~ diturahke

dilinggihake ~ dilinggihke

12

j. Imbuhan (-in-) –an/-ake/-ana

Seselan –in- lan panambang –an/-ake/-ana kang

sumambung tembung lingga bisa ndapuk tembung kriya, yaiku

kriya tanggap. Seselan (-in-) lan panambang –an utawa-ake

ngemu teges kang padha karo ater-ater di- -I utawa di- -ake.

Wondene seselan –in- lan panambang –ana kang sumambung

ing tembung lingga ngemu teges kang padha karo ater-ater di-

ana. Tuladhane kaya kang keton ing ngisor iki.

gambar + (-in-) –an à ginambaran ‘digambari’

paraga + (-in-) -an à pinaragan ‘diparagani’

tulis + (-in-) -an à tinulisan ‘ditulisi’

sambung + (-in-) -an à sinambngake

‘disambungake’

jupuk + (-in-) -an à jinupukake ‘dijupukake’

susul + (-in-) -an à sinusulake ‘disusulake’

tangis + (-in-) -an à tinangisana ‘ditangisana’

gebug + (-in-) -an à ginebugana ‘digebugana’

seba + (-in-) -an à sinebanana ‘disebanana’

Seselan (-in-) lan panambang –ana kang sumambung ing

tembung lingga bisa ngemu teges ‘sanadyan di- (lingga) –i’.

ginambarana ’sanadyan digambari’

tinulisana ’sanadyan ditulisi’

tinangisana ’sanadyan ditangisi’

13

ginebugana ’sanadyan digebugi’

sinebanana ’sanadyan disebani’

kineplakana ’sanadyan dikeplaki’

k. Imbuhan (-um-) –a

Seselan –um- lan panambang –a kang sumambung ing

tembung lingga bisa ndapuk tembung kriya, yaiku kriya tanduk.

Seselan (-um-) lan panambag –a ngemu teges ‘akon supaya

nindakake pakaryan kaya (-um-) (lingga). Tuladhane kaya katon

ing ngisor iki.

singkir + (-um-) –a à sumingkira

tandang + (-um-) –a à tumandanga

sanak + (-um-) –a à sumanaka

teka + (-um-) –a à tumekaa

laku + (-um-) –a à lumakua

sumingkira ‘akon supaya sumingkir’

tumandanga ‘akon supaya tumandang’

sumanaka ‘akon supaya sumanak’

tumekaa ‘akon supaya tumeka’

lumakua ‘akon supaya lumaku’

l. Imbuhan sa- -e

Imbuhan sa- -e kang sumambung ing tembung lingga

bakal ndapuk tembung katrangan (adverbial) lan ngemu teges

14

(1) ‘nganti <lingga>’; (2) ‘karo/lan <lingga> –e’; (3) ‘padha

karo <lingga> –e’. Tuladhane kaya ing ngisor iki.

sa- + cilik + -e à sacilike = nganti cilik

sa- + lunga + -e à salungane = nganti lunga

sa- + kesel + -e à sakesele = nganti kesel

sa- + klambi + -e à saklambine = karo klambine

sa- + sangu + -e à sasangune = karo sangune

sa- + kakange+ -e à sakakange = padha karo kakange

sa- + pundhak+ -e à sapundhake= padha karo

pundhake

15

BAB III

PANUTUP

A. Kesimpulan

Imbuhan bebarengan iku imbuhan kang awujud ater-ater (prefiks) lan

panambang (sufiks) kang kawuwuhake ing tembung lingga kanthi

bebarengan. Imbuhan iki kaperang dadi loro, yaiku imbuhan bebarengan

rumaket lan imbuhan bebarengan renggang. Imbuhan rumaket iku imbuhan

kang dumunung ing tembung lingga kanthi rumaket utawa serentak.

Imbuhan bebarengan longgar (renggang) iku imbuhan kang awujud ater-ater

lan panambang kang kasambungake ing tembung lingga ora kanthi

bebarengan (tidak serentak), nanging siji baka siji.

B. Saran

Dados calon pamucal, kita sedaya badhenipun langkung ngerteni basa jawa, salah satunggalipun babagan imbuhan bebarengan. Kejawi punika, dados tiyang Jawi sasaenipun kita sedaya langkung ngerteni basa Jawa.

16

17