400

ZÎC-i ULUÐ BEY

Cedîd-i Sul¹ânî) adlý eserde toplanmýþtýr.Farsça yazýlan bu zîc daha sonra Arapça’-ya ve Türkçe’ye çevrilmiþtir. T. R. Kari-Nia-zov zîcin aslýnýn Tacik dilinde yazýldýðýný söy-ler (DSB, XIII, 536). Yazýlýþ tarihi kesin þe-kilde belli olmamakla birlikte 1437-1440 yýl-larý arasýnda hazýrlandýðý kabul edilmekte,XVI. yüzyýl astronomi âlimlerinden Abdül-mün‘im el-Âmilî ise 842’de (1438) tamam-landýðýný belirtmektedir (Sayýlý, s. 272).

Zîc-i Ulu³ Bey dört kitaptan oluþmak-ta ve trigonometrik, astronomik, coðrafîve astrolojik tablolar içermektedir. Birincikitap takvim ve kronolojiye ayrýlmýþ olupburada hicrî, Yezdicerd, Selevkî, melikî veÇin-Uygur takvimleri hakkýnda bilgi verilir.Ýkinci kitapta pratik ve küresel astrono-miye iliþkin bilgiler yer alýr. Bu kitap sinüs,kosinüs, tanjant ve kotanjant tablolarýnýiçeren trigonometrik fonksiyonlarý, gök kü-resi üzerinde bulunan ekvator, ekliptik veufuk koordinatlarýný, muhtelif coðrafî koor-dinatlarý ve kýble yönü tayinini ihtiva eder.Üçüncü kitap gezegenler ve yýldýzlar hak-kýndadýr; güneþ, ay ve gezegenlerin ha-reketlerine, güneþ ve ayýn yerden uzaklý-ðýna, güneþ, ay ve gezegenlerin görünenhareketlerine ayrýlmýþtýr. Burada yer alanyýldýz katalogu 1018 yýldýz içermektedir.Dördüncü kitap astrolojiyle ilgilidir.

Zîcde bulunan trigonometrik tablolar-da sin 1°’nin hesabý için iki yöntem kulla-nýlmýþtýr; bunlardan biri Uluð Bey’e, diðeri

– —ZÎC-i ULUÐ BEY

Matematikçi ve astronom Uluð Bey’in(ö. 853/1449)

kurduðu rasathânede gerçekleþtirilengözlemlerin sonuçlarýnýn

toplandýðý eser.˜ ™

Türkistan için parlak bir devir sayýlan XV.yüzyýlda ilmî faaliyetler Timur’un gayret-leriyle yoðunlaþmýþ, baþþehir Semerkant,özellikle Timur’un torunu Uluð Bey’in ça-balarý ile bir bilim ve kültür merkezi hali-ne gelmiþtir. Devlet adamlýðý yanýnda ça-ðýný aþmýþ bir bilim adamý olan Uluð Beybilhassa astronomi ve matematiðe ilgi gös-termiþ, bu alanlardaki çalýþmalarýyla ünekavuþmuþtur. Hükümdarlýðý sýrasýnda kur-duðu Semerkant Medresesi ve SemerkantRasathânesi bilim tarihi açýsýndan büyükönem taþýmaktadýr. Semerkant Rasathâ-nesi o zamana kadar görülmemiþ bir ilimkurumu hüviyetine sahipti. Uzun süre faali-yet gösteren bu gözlemevinde Gýyâsed-din Cemþîd el-Kâþî, Kadýzâde-i Rûmî veAli Kuþçu gibi önemli bilim adamlarý yö-neticilik yapmýþ, çeþitli araþtýrmalar ger-çekleþtirmiþtir (bk. SEMERKANT RASAT-HÂNESÝ). Ýslâm dünyasýnýn en önemli ra-sathânesi olan bu kurumda yapýlan göz-lemler ve araþtýrmalarýn sonuçlarý adý ge-çen üç bilgin tarafýndan hazýrlanan Zîc-iUlu³ Bey (Zîc-i Gürgânî, Zîc-i ƒâšånî, Zîc-i

de Gýyâseddin Cemþîd el-Kâþî’ye aittir; heriki yöntem de üçüncü dereceden denk-lem çözümüne dayanýr. Kullanýlan denk-lem ×3 + a× + b = 0 denklemidir. Bura-da × = sin 1°’dir. Bu metotla sin 1°, × = sin1° = 0,017452406437283571 olarak bulun-muþtur. Ayrýca trigonometrik tablolardaher derece için 45°’ye kadar sinüs ve tan-jant, 45°’den 90°’ye kadar her beþ dere-ce için sinüs ve tanjant deðerleri yer alýr.Verilen deðerler bugünkü gerçek deðer-lere çok yakýndýr. Meselâ 20°, 23° ve 26°’-nin sinüsleri karþýlaþtýrýlýrsa þu tablodakisonuçlar ortaya çýkar:

Zîc-i Ulug.

Bey ’de Gerçek DeðerYer Alan Deðer

0° 0,342020142 0,342020143

3° 0,390731129 0,390731128

6° 0,438371147 0,438371147

Küresel astronomi bilgilerini içeren tab-lolarda δ1(θ) (el-meylü’l-cüz’iyyü’l-evvel,birinci cüz’î eðim; ekvatorun kutuplarýn-dan geçen büyük daireden ekvatorla ek-liptik arasýnda olan yaylar) ve δ2(θ) (el-meylü’l-cüz’iyyü’s-sânî, ikinci cüz’î eðim;ekliptiðin kutuplarýndan geçen büyük da-ireden ekvatorla ekliptiðin arasýnda olanyaylar) deðerleri verilmiþtir.

Uluð Bey zamanýnda bilinen beþ geze-genin yýllýk hareket deðerleri yine günü-müz deðerlerine çok yakýndýr.

Gezegenler Zîc-i Ulug.

Bey ’de Gerçek Deðer

Yer Alan Deðer

Satürn 12° 13' 39" 12° 13' 36"

Jüpiter 30° 20' 34" 30° 20' 31"

Mars 191° 17' 15" 191° 17' 10"

Venüs 224° 17' 32" 224° 17' 30"

Merkür 53° 43' 13" 53° 43' 3"

240 þehrin enlem ve boylamlarýna tab-lo halinde yer verilen Zîc-i Ulu³ Bey’degökyüzünün güney yarý küresinde bulu-nan kýrk sekiz takýmyýldýz ele alýnmýþ, butakýmyýldýzlar içinde yer alan 1018 yýldýzýnekliptik koordinatlarý (β, λ) verilmiþtir. Yýl-lýk presesyon deðeri ise 51,4ýý olarak he-saplanmýþtýr, gerçek deðer 50,27ýý’dir.

XVII. yüzyýla kadar hazýrlanan astrono-mi kataloglarýnýn en mükemmeli olanZîc-i Ulu³ Bey bu yüzyýla kadar konum-sal astronominin temel kitabý olarak kul-lanýlmýþtýr. Greenwich Gözlemevi’nin ku-rucusu Flamsteed, sabit yýldýzlar katalo-gunu hazýrlarken (Historia Coelestis Brita-nica, London 1725) Batlamyus ve TychoBrahe’nin yaný sýra Uluð Bey’in yýldýz kata-logundan da yararlanmýþtýr. Flamsteed’inbu katalogunu Newton da kullanmýþtýr. M.Shevchenko, Uluð Bey’in yýldýz katalogu-

Zîc-i Ulu³ Bey’in ilk iki sayfasý (Süleymaniye Ktp., Pertev Paþa, nr. 376)

401

sir Eddini Persae, altera Vlug Beigi Tatari:Opera et Studio J. Gravii, Leyden 1648;London 1652) Johannes Gravius tarafýn-dan neþredilmiþtir. Thomas Hyde zîcin yýl-dýz katalogu kýsmýný, 1018 yýldýzýn Farsçave Latince adlarýyla birlikte (Tabulae Lon-gitudinis et Latitudinis Stellarum Fixarum,ex Observatione Ulugh Beghi, TamerlanisMagni Nepotis, Regionum Ultra CitraqueGjihun [i. Oxum] Principis Potentissimi,Oxford 1665) yayýmlamýþ, Gregory Sharpeda Hyde’in eserini gözden geçirip düzelt-meler yaparak tekrar neþretmiþtir (Syntag-ma dissertationum quas olim auctor doc-tissimus Thomas Hyde, Oxford 1767). Jo-hannes Hevelius, Uluð Bey’in zîcini kendizamanýnda bilinen Batlamyus, Tycho Bra-he, Giambattista Riccioli, IV. Wilhelm gibibilginlerin yýldýz tablolarýyla karþýlaþtýrmýþ-týr (Prodromus Astronomiae, Danzig 1690).L. Sédillot eserin ilk bölümünü Fransýzcatercümesiyle birlikte (Prolégomènes destables astronomiques d’Oloug-Beg, traduc-tion et commentaire, I-II, Paris 1847-1853),Edward Ball-Knobel de yýldýz katalogunuyayýmlamýþtýr (Ulugh Beg’s catalogue ofstars, Washington, D.C. 1917). Zîci A. A.Ahmedov ve Mahmud Salahidinoviç Rus-ça’ya (Zidzh: Novye Guraganovy Astrono-micheskie Tablitsy, Taþkent 1994), AtillaBir – Mustafa Kaçar Türkçe’ye (Uluð Bey’inAstronomi Cetvelleri: Zic-i Uluð Bey, I-II,Ankara 2012) çevirmiþtir.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Uluð Bey’in Astronomi Cetvelleri: Zici UluðBey (trc. Atilla Bir – Mustafa Kaçar), Ankara 2012,I-II; Ulugh Beg’s Catalogue of Stars (nþr. E. BallKnobel), Washington 1917; Brockelmann, GAL, II,275-276; Suppl., II, 298; T. N. Kari-Niazov, “UlughBeg”, DSB, XIII, 535-537; Yavuz Unat, Ali Kuþ-çu’nun Risâlat al-Fathiyya Adlý Eserinin, GökKüreleri Üzerine Olan Dördüncü ve Beþinci Ma-kaleleri Üzerine Bir Çalýþma (yüksek lisans tezi,1990), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; R. Marcello,“Possible Astrophysical Use of the Ulug Beg’sObservations”, Uluð Bey ve Çevresi Uluslarara-sý Sempozyumu Bildirileri (haz. Songül Boybe-yi), Ankara 1996, s. 253-268; Ekmeleddin Ýhsa-noðlu v.dðr., Osmanlý Astronomi Literatürü Ta-rihi, Ýstanbul 1997, I, s. CXV-CXVII; Aydýn Sayýlý,The Observatory in Islam, Ankara 1988, s. 260-289; M. Shevchenko, “An Analysis of Errors inthe Star Catalogues of Ptolemy and Ulugh Beg”,Journal for the History of Astronomy, XXI/2,Cambridge 1990, s. 187-201; K. Krisciunas, “TheLegacy of Ulugh Beg”, AACAR Bulletin, V/1,Amherst-Massachussetts 1992, s. 3-6; a.mlf., “AMore Complete Analysis of the Errors in UlughBeg’s Star Catalogue”, a.e., XXIV/4 (1993), s.269-280; Salim Aydüz, “Uluð Bey Zici’nin Os-manlý Astronomi Çalýþmalarýndaki Yeri ve Öne-mi”, Bilig, sy. 25, Ankara 2003, s. 139-170; YuriBregel, “Ulugh-Beg”, Dictionary of the MiddleAges (ed. J. R. Strayes), New York 1989, XII, 256-257.

ÿYavuz Unat

– —ZÎCÜ’l-HÂRÝZMÎא��א���� )��� )

Hârizmî(ö. 232/847’den sonra)

tarafýndan yazýlanve günümüze ulaþan

ilk Ýslâm astronomi eseri(bk. HÂRÝZMÎ, Muhammed b. Mûsâ).

˜ ™

– —ez-ZÎCÜ’l-MÜMTEHAN

( א���א���� )Yahyâ b. Ebû Mansûr’un

(ö. 215/830 [?] )çeþitli takvim bilgilerine,

ay ve güneþ tutulmalarýna aitcetvelleri içeren

astronomiye dair eseri.˜ ™

Abbâsî Halifesi Me’mûn, Baðdat’ýn Þem-mâsiye semtinde bir rasathâne kurarakdönemin astronomi bilginlerinden, Bat-lamyus’un astronomi tablolarýnýn ve el-Mecis¹î adlý eserinde güneþin ve gezegen-lerin hareketine dair verdiði bilgilerin doð-ruluðunun araþtýrýlmasýný istemiþti. Bununüzerine dönemin astronomlarýnýn hazýrla-dýðý tablolara (zîc) “el-mümtehan” adý ve-rilirken bu çalýþmaya katýlanlar da “ashâ-bü’l-mümtehan” diye anýlmaktaydý. Bu zîc-lerden biri hariç diðerleri zamanla kaybol-muþ, ancak sonraki eserlerde bazý alýntý-lar þeklinde günümüze ulaþmýþtýr. O gün-kü müslüman astronomlardan, çalýþmasýbugüne kadar gelen âlim Yahyâ b. EbûMansûr olup zîcinin adý ez-Zîcü’l-Meßmû-nî el-mümte¼an’dýr.

Escurial Kütüphanesi’nde mevcut olan(Ar., nr. 927) bu zîcin ilk bölümü diðer zîc-lerde olduðu gibi takvimleri (Kýptî, hicrî,Yezdicerd, Selevkî) ve dönemleri içerir. Di-ðer bölümlerde gezegenlere iliþkin tablo-lar yer alýr. Bunlar tutulma tablolarý, gü-neþ, ay ve gezegenlerin gerçek konumla-rýný bulmak için düzenlenen tablolar, ayýngörünüþüne ait tablolar, meyil ve sað açýk-lýk tablolarý, trigonometrik tablolar, sabityýldýzlara iliþkin tablolar ve astrolojik tablo-lardýr. Küresel astronomiyle ilgili tablolardaekliptiðin ekvatora olan eðimi ε = 23° 33'olarak alýnmýþ, çeþitli enlemler, bu aradaRakka, Baðdat ve Musul’un enlemleri içinküresel astronominin elemanlarý belirlen-miþtir. Gezegen hareketlerinde gerçek ha-reketi belirlemek için gereken ve episiklinçevresinde gezegenin konumuna baðlý olanikinci eþitleme deðeri her gezegen için sa-niyesine kadar hesaplanmýþtýr. Gezegenle-rin enlem hesabý için β(λ) = max β.sin(λ)

nun bir analizini yapmýþ ve hata oranýnýenlemde ± 20ý, boylamda ise ± 17ý olarakbulmuþtur. Batlamyus’un yýldýz katalogun-da hata oraný enlemde ± 21ý, boylamda da± 17ý’dýr (Journal for the History of Astro-nomy, XXI/2 [1990], s. 187-201).

XV-XVIII. yüzyýllar arasýnda Osmanlý Dev-leti’nde resmen kullanýlan bu zîc üzerinebirçok þerh, ýslah / tashih, teshîl, ihtisar vetercüme çalýþmasý yapýlmýþtýr. Ali Kuþçu,Kemâleddin Mes‘ûd b. Hüseyin eþ-Þirvânî,Mîrim Çelebi, Nizâmeddin el-Bircendî, Ýb-nü’l-Keyyâl diye bilinen Abdüllatîf b. Ýbrâ-him ed-Dýmaþký zîci þerhetmiþtir. Muham-med b. Ebü’l-Feth es-Sûfî Teshîlü ZîciUlu³ Bey’de, Rýdvân el-Felekî ez-Zîcü’l-müfîd £alâ u½ûli’r-ra½adi’l-cedîdi’s-Se-meršandî ile diðer bazý eserlerinde Se-merkant boylamýný esas alan Uluð Bey’inzîcini Kahire ve “Sancaktar” lakabýyla taný-nan Tunuslu âlim Muhammed b. Muham-med de MuÅta½arü’z-Zîci’l-cedîdi’s-sul-¹ânî’de Tunus boylamýna göre uyarlayýpyeniden düzenlemiþtir. MürekkepçizâdeMehmed Þerif ve Durakpaþazâde Ýbrâhimb. Saîd esere birer Türkçe teshîl yazmýþ,Takýyyüddin er-Râsýd, Sidretü Müntehe’l-efkâr’ý bu zîci tashih ve ikmal amacýyla ka-leme almýþtýr. Tunuslu âlim Hüseyin Kas‘ab. Muhammed el-Hanefî’nin øunyetü’¹-¹âlib fî tašvîmi’l-kevâkib’i bir muhtasarolmakla birlikte eserden faydalanmayý ko-laylaþtýrmak için yazýlmýþ bir teshîl mahi-yetindedir. Zîc-i Ulu³ Bey bu çalýþmalar-dan baþka XVI. yüzyýlda Muhammed b.Ebü’l-Feth es-Sûfî’nin talebesi Yahyâ b. Aliel-Rifâî el-Acemî tarafýndan Arapça’ya, XVII.yüzyýlda Abdurrahman b. Osman tarafýn-dan Türkçe’ye çevrilmiþtir. Abbas VesimEfendi de Nehcü’l-bulû³ fî þer¼i ZîciUlu³’da eseri Türkçe þerh ve tercüme et-miþtir (eser üzerine yapýlan diðer çalýþma-lar için bk. Aydüz, sy. 25 [2003], s. 147-159).

Bir nüshasý Beyazýt Devlet Kütüphane-si’nde kayýtlý olan (nr. 4612) Zîc-i Ulu³Bey’de (diðer nüshalarý için bk. Brockel-mann, GAL, II, 275-276; Suppl., II, 298) yeralan doksan sekiz yýldýzýn enlem ve boy-lamlarý (Quibus Accesserunt, InsigniorumAliquot Stellarum Longitudines, et Latitu-dines, Ex Astronomicis ObservationibusUlug Beigi, Tamerlani Magni Nepotis, Ox-ford 1648), kronolojiye iliþkin bölümü (Epoc-hae Celebriores, Astronomis, Historicis,Chronologis, Chataiorum, Syro-GraecorumArabum, Persarum, Chorasmiorum Usita-tae [Arabice et Latine]: Ex Traditione Ulu-gi Beigi; eas Primus Publicavit, Recensuit,et Commentarius Illustravit Johannes Gra-vius, London 1650) ve coðrafî tablolar kýs-mý (Binae Tabulae Geographicae, una Nas-

ez-ZÎCÜ’l-MÜMTEHAN

44. CÝLT 5. FASÝKÜL (274) 2. Forma / 2. Kontrol30 Ekim 2013