Baoesastra djawa

Baoesastra Djawa

INGKANG NGIMPUN W. J. S. POERWADARMINTA KABANTU C. S. HARDJASOEDARMA J. CHR.

POEJASOEDIRA

INGKANG KANGGE ANCER = ANCER SERAT BAOESASTRA DJAWI = WLANDI KARANGANIPUN DR. TH.

PIGEAUD ING NGAYOGYAKARTA

f 7,50

KAECAP ING PANGECAPAN J. B. WOLTERS' UITGEVERS = MAATCHAPPIJ N.V. GRONINGEN, BATAVIA, 1939

scottweg 5

--- iii ---

BAOESASTRA DJAWA

INGKANG NGIMPUN W. J. S. POERWADARMINTA KABANTU C. S. HARDJASOEDARMA J. CHR.

POEJASOEDIRO

INGKANG KANGGE ANCER = -ANCER SERAT BAOESASTRA DJAWI = WLANDI KARANGANIPUN DR. TH.

PIGEAUD ING NGAYOGYAKARTA

F 7,50

KAECAP ING PANGECAPAN J. B. WOLTERS' UITGEVERS = MAATSCHAPPAIJ N.V. GRONINGEN, BATAVIA,

1939 scottweg 5

PURWAKA.

Srat Bausastra Jawi sampun sawatawis dangu sami kabtahakn ingakathah, langkung-langkung para guru ing

pamulangan ingkang sami nindakakn ayahan nyrp-nyrpakn lnggah-slhing ttmbungan tuwin basa Jawi

dhatng momonganipun. Ngngti kabtahaning ngakathah wau, punapa dene margi saking kdrng ing skunging

manah badhe tumut urun-urun mpakakn prabot pamarsudining basa Jawi, botn ketang rkaos dening sarwa

cupt ing samudayanipun, kula kamipurun kumlancang ngrumiyini para paramng basa ndhapuk srat bausastra

Jawi alit-alitan, kalampahan sagd kalksanan, nuwun inggih kados makatn punika wujudipun. Srat punika mligi

namung kangge tambl btah utawi namung trimah lowung, tbih saking ingkang nama utami utawi ingkang nama

sampurna; wontnipun kawdalakn awit saking pangraos kula ing jaman samangke para guru ing pamulangan

tuwin para rmn maos srat-srat Jawi pancn btah gadhah cpngan srat ingkang kados makatn punika. Srat

bausastra punika kenging kula wastani utawi prayogi kaanggpa kados dene cngkorongan utawi ancr-ancr

kemawon, bok manawi ing tmbe wingking manawi ssrapan basa tuwin kasusastran Jawi sagd ngrmbaka papak

kalihan ssrpan basa tuwin kasusastran ngamanca ingkang sampun sinbut muluk, msthi badhe wontn srat

bausastra ingkang langkung rowa tuwin langkung sampurna tinimbang srat punika.

Inggih kados punika kemawon wujudipun, srat bausastra makatn sabotn-botnipun mksa inggih kalbt ing

ggbnganing srat ingkang marsitakakn kawruh. Ingkang punika salbtipun nggarap dhdhapukaning srat

punika, ahli basa Jawi, botn kndhat kula nyuwun wwngan ssuluh dhatng para sagd tuwin para ahli basa

Jawi, jr ing sastunipun taksih nama ktmbn tumrap sakula ngayati pakaryan ingkang sakalangkung wigatos

makatn.

Botn ksupn kula ngaturakn gnging panuwun kula dhatng panjnnganipun tuwan Dr. L. C. Cock (samangke

ngasta H.I.K.ing Munthilan), ingkang sampun ksdu paring iguh rmbag tuwin pratikl warni-warni. Nama kalrsan

sangt, dene anggn kula ndhapuk srat punika lajng kawuningan ing panjnnganipun tuwan Dr. Th. Pigeaud,

inggih punika priyantun nagari ingkang tinanggnah marsudi kawruh basa pribumi. Panjnnganipun kula suwuni

pitulungan inggih mulung dhangan paring pitdah tuwin pamrayogi warni-warni ingkang tanpa upami gnging

paedahipun sarta sakalangkung mikantuki tumraping garapan kula punika.

Kalampahan ing taun 1930 garapan kula ingkang sapalih (A-L) sagd kababar kawdalakn ing pakmpalan mardi-

basa "Triwikrama" ing Ngayogyakarta. Wdalipun srat bausastra wau nyata dipun gatosakn ingakathah, namung

wontn kuciwanipun sakdhik, dene srat wau botn kajangkpakn babar pisan, njalari cuwanipun ingkang sami

ngagm. Kala smantn kula ugi ngaturakn conto dhatng Handleidings-Commissie ing Btawi ingkang dipun

sspuhi panjnnganipun tuwan H. Boswinkel. Sasampunipun kapriksa ing saprlunipun, tmahan inggih lajng

karsa paring wwngan warni-warni ingkang amurih sae lan prayoginipun, punapa dene murih saya murakabi

ingakathah. Srat bausastra ingkang sampun dados tuwin ingkang taksih awujud rngrngan lajng kadum-dum

wradin kasuwunakn rmbag tuwin kasmantakakn dhatng para guru Jawi ing pamulangan lajnganipun

pamulangan andhap (Kweek school, Mulo, Normaalschool) tuwin dhatng para mpuning basa Jawi sansipun.

Paringipun rmbag centhangan, wwahan, ewah-ewahan, bsutan, sastu sakalangkung marmakn.

Sampun sami kawuningan, bilih ngdalakn srat bausastra makatn botn sakdhik wragadipun. Pramila nama

bgja sangt, dene pirmah J.B. Wolters purun ngcap lan ngdalakn srat punika, inggih punika ingkang dados

marginipun srat punika sagd kacap tuwin kababar kalayan sae panggarapipun, punapa dene sagd gumlar

dhatng pundi-pundi dados ccpnganipun para guru tuwin para rmn maos srat-srat Jawi. Sampun nama

samsthinipun yn ta kula sami ngaturakn gnging panuwun kula dhatng para pangurusing pirmah kasbut.

Ing sarhning srat punika mligi namung kangge ggaran utawi cpngan ingkang adhakan, pramila ing sasagd-

sagd katata kadaml sarwa ringks lan gampil panganggnipun. Makatn ugi caraning anggnipun nrangakn

tmbung-tmbung inggih kadaml sarwa prasaja, botn sacara kasarjanan mawi nglari aslining tgs utawi nlusur

asaling tmbung, kalimbang-limbang kalihan basa sansipun ingkang tunggil pancr sasaminipun, jr katrangan

ingkang klorhan

--- iv ---

makatn sastu botn mapan yn kawrata wontn ing srat bausastra alit-alitan utawi bausastra ccpngan

padintnan kados srat punika. Mnggah ing bab dhapukan tuwin katrangan sans-sansipun kaparnga mriksani

ing bbukaning srat punika.

Ing wusana botn langkung kula ambali malih, sangt gnging panuwun kula dhatng para sagd tuwin sadaya

kemawon ingkang sampun paring pitulungan tuwin rrign ingkang tanpa upami gnging pigunanipun. Dene manawi

taksih wontn ingkang kkirangan tuwin galap gangsulipun, wontna sihipun para kawogan paring susuluh, sastu

badhe kula tampi kalayan sangt gnging panuwun.

Kasrat ing Tokyo, 24 Februari 1937.

Nuwun, W.J.S. POERWADARMINTA.

--- v ---

SOROGAN CETAKAN

(A).: Arab / ak.: arang kanggone (mriksanana 15). / ar.: araning. / bngs.: bangsaning. / br.: basa rinngga

(mriksanana 15) / jk.: Jawa-Kuna (mriksanana 15). / ngg.: nggon-nggonan (mriksanana 15). / ent.: entar. /

k.: krama. / kb.: kosok-baline. / ki.: krama-inggil. / kyt.: kaya ta. / kn.: krama-ngoko. / ks.: kasar. / kc.: kacocogna karo.

/ kw.: kawi. / lmr.: lumrahe. / lsp.: lan sapanunggalane. / (M).: Mlayu. / n.: ngoko. / up.: upama. / ut.: utawa. / pr.:

paribasan (bbasan, saloka). / (Prs).: Prsi. / (Prt).: Portgis). / pc.: paclathon. / (S).: Sangskarta. / sam.: sampr

karo. / (C).: Cina. / cs.: candra-sangkala. / tmr.: (luwih-luwih) tumrap ing. / (W).: Wlanda. / ws.: wangsalan. / wc.:

wancahan.

TTNGR.

[x] minangka ggntosipun tmbung baku, inggih punika tmbung lingga utawi andhahan ingkang dados lajr

katrangakn tgsipun, upami: andhahan ingkang dados lajr katerangakn tgsipun, upami: (gayuh), tmbung

baku, andhahanipun: ng-[x], di-[x], ng-[x]- [x], [x]-an punika wtahipun: nggayuh, digayuh, nggayuh-gayuh, gayuhan.

( ) kurung punika tumrap ing tmbung baku mratelakakn bilih tmbung ingkang kakurung wau botn nate utawi awis

sangt kangge madg piyambak, ingkang kangge namung andhahanipun. Dene manawi katrap ing sawingkinging

tmbung utawi ing katrangan kangge njangkpi katrangan mratelakakn sami lsp.

BEBUKA.

KATRANGAN SAWATAWIS.

Sratan.

1. Urut-urutaning aksara utawi alpabt ing srat punika botn kalugokakn kados alpabt aksara Latin, ing

sawatawis radi kalarasakn kalihan kawontnanipun pakcapan Jawi, inggih punika kadaml urut makatn:

a - b - ch - d - j - dh - e() - e - (f) - g - h - i - y - k - l - m - n - ny - ng - u - o - p - r - s - t - c - th - w - z

2. Aksara ch, f, z kalbt awis sangt kangge wontn ing ssratan, ingkang limrah kasrat miturut kdaling

pakcapan Jawi. Ingkang punika manawi mrgoki tmbung ingkang assirah aksara wau, mangka dipun padosi ing

bawah aksara riku botn pinanggih, punika dipun padosi ing golongan aksara sansipun, inggih punika ingkang

assirah ch dipun padosi ing golongan k utawi h, aksara f ing golongan p, dene aksara z ing golongan j utawi s.

3. Manawi ngupadosi tmbung Jawi ingkang kasrat jng aksara Jawi assirah aksara [...],[1]

manawi swaranipun

antb (wtah) dipun padosi ing bawah aksara h. dene ingkang pakcapanipun ampang inggih punika ingkang sami

kalihan aksara swara, punika sami kalbtakn ing bawah aksara swara: a, e (), , i, u, o.

4. Sampun sami kawuningan, bilih wwaton panyratipun tmbung Jawi mawi aksara Latin punika ing sawatawis

radi beda kalihan ingkang mawi aksara Jawi, ingkang punika manawi badhe ngupadosi tmbung ingkang pinanggih

ing srat-srat ingkang kasrat ing aksara Jawi, bab gshing wwaton wau ugi prlu dipun ngti. Makatn ugi ing

srat-srat (aksara Jawi utawi Latin) asring wontn tmbung ingkang panyratipun beda kalihan paginman utawi

nyimpang saking wwatoning panyrat, kabkta saking kumdah ngoyak guru wilangan utawi namung kangge dn-

dn ppacakaning basa. Kangge nggampilakn anggnipun ngupadosi tmbung ingkang kados makatn wau, prlu

kula ngaturakn ancr-ancr sawatawis, kados ing ngandhap punika:

--- vi ---

http://www.sastra.org/bahasa-dan-budaya/38-kamus-dan-leksikon/781-bausastra-jawa-poerwadarminta-1939-75-bagian-01-a#foot-note-1

5. Tmbung ingkang assirah wanda panjing [...][2]

(-1-) utawi karaktan sandhangan cakra (-r-) krp dipun ulur

dados tigang wanda, assirah wanda swara -a (ing paginman - utawi wontn ingkang dados -u), kadosta: talaga,

balumbang, baliwur, balbr, daluwang, barubah, saranta, garegah lsp. Tmbung-tmbung ingkang kados ingkang

kasbut makatn punika prayogi lajng kapadosan ing bawah panjing [...][3]

utawi cakran kemawon, inggih punika ing

tmbung: tlaga, blumbang, bliwur, blbr, dluwang, brubah, sranta, gregah lsp.

6. Tmbung ingkang angsal sslan: -(a)l utawi -l-, -(a)r- utawi -r-, wontn ing srat-srat krp kalugokakn

miturut pangrimbagipun dados tmbung tigang wanda kados ingkang kasbut ing 5. Tmbung ingkang kados

makatn punika inggih lajng dipun padosi ing bawah panjing [...][4]

utawi cakran kemawon, upaminipun: galbyar,

kalpyur, garobyag, garopyak lsp. dipun padosi ing: glbyar, klpyur, grobyag, gropyak lsp. Dene ingkang

lingganipun apurwa wanda ppt (-) lajng angsal sslan -r-, punika dipun padosi ing bawah: -r-(krt) utawi ing -

r (ppt layar).

7. Tmbung-tmbung ingkang kina-kinanipun karimbag sarana atr-atr: ba-, bar-, dar-, jar-, ga-, ma-, mar-, pa-,

par-, tar-, car-, prayogi dipun padosi ing tmbung baku ingkang assirah: b-, br- (ut. br-), dr- (ut. r-), jr-, (ut.

jr), g-. m- mr-, (ut. mr-), p-, pr- (ut. pr-), jr-, cr-.

8. Tmbung-tmbung tigang wanda ingkang assirah wanda aswara -a punika limrahipun ing paginman sami

kaucapakn -, kadosta: sagara (sgara), nagara (ngara), warata (wrata) lsp. tmbung-tmbung ingkang makatn

sami kalbtakn kalih-kalihipun pisan, namung ingkang lajr kasbutakn ing bawah -a.

Bab pasang-rakitipun bausastra punika.

9. Tatanan urut-urutanipun tmbung baku, inggih punika tmbung ingkang badhe katrangakn tgsipun

kapndht saking lingganipun. Tmbung lingga wau ing sawatawis wontn ingkang botn nate kangge, liripun

ingkang kangge namung andhahanipun; tmbung lingga ingkang makatn punika sami dipun cirni ing kurung,

kadosta: (jupuk), (gawa) lsp.

10. Sanadyan pokokipun ingkang kangge tmbung baku wau lingganing tmbung, ewa makatn murih

nggampilakn anggnipun ngupadosi, tmbung andhahan ingkang sampun madg piyambak utawi ingkang radi

pakwd anggnipun madosi lingganipun, sami kapacak kadadosakn tmbung baku mawi katrangan asaling

lingganipun. Ing ngandhap punika pprincnipun tmbung andhahan ingkang sami kadadosakn tmbung baku.

1). a-, ma- kadosta: adu, adus, akon, mabyur, mawur lsp.

2). ang-, mang-, kados ta: andon, anglr, manglung, manglng lsp.

3). tmbung tanduk ingkang purwaning lingganipun luluh kalihan atr-atripun anuswara (m-, n-, ny-, ng-) kadosta:

mapag, malang, nmbung, nmbah, nyatur, nyadran, nganggur, ngarang lsp. Tmbung ingkang makatn punika

katranganipun kadaml ringks, rowanipun pariksanana ing tmbung baku, inggih punika lingganipun tmbung wau.

4). sa- (s-), pa- (p-), pi-, pra-, pri-, kami-, kapi-, kuma-, kados upaminipun: saiki, somah, palaku, potang, piwulang,

pralambang, pribumi, kamituwa, kapilare, kumawani lsp.

5). ka- (-an) ingkang dede tanggap, k- (-an), pa (anuswara), inggih sami kadadosakn tmbung baku, kadosta:

kawruh, ktmu, konangan, pangon, panon lsp.

6). sslan -um- (-m-) ingkang saking lingga apurwa: aksara swara, w, p. b, tuwin ingkang sampun madg

piyambak kadosta: mujur, mundur, mati, mingsd, gumagus, kumaki lsp.

http://www.sastra.org/bahasa-dan-budaya/38-kamus-dan-leksikon/781-bausastra-jawa-poerwadarminta-1939-75-bagian-01-a#foot-note-2http://www.sastra.org/bahasa-dan-budaya/38-kamus-dan-leksikon/781-bausastra-jawa-poerwadarminta-1939-75-bagian-01-a#foot-note-3http://www.sastra.org/bahasa-dan-budaya/38-kamus-dan-leksikon/781-bausastra-jawa-poerwadarminta-1939-75-bagian-01-a#foot-note-4

7). sslan -in- ingkang madg dados kados tmbung aran utawi ingkang ngmu tgs dede tanggap salugu,

kadosta: sinatriya, sinuhun lsp.

8). Tmbung camboran ingkang sampun bawa piyambak, inggih sami kapiyambakakn madg dados tmbung baku,

kadosta: gula-wnthah, bala-pcah lsp.

11. Tmbung andhahan ingkang kalbtakn ing kasusastran punika ngmungakn ingkang sampun kalimrah

ingakathah utawi ingkang pancn pants dipun trangakn tgsipun, amargi manawi andhahaning tmbung sdaya

dipun wrat badhe kalorhn tur sakdhik gina-paedahipun. Sok ugi sampun mangrtos tgsing lingganipun,

andhahan sansipun gampil dipun suraos sarana ngngti wwaton tgsing rimbag ing paramasastra.

12. Amurih ringksipun, sadaya tmbung baku (awujud tmbung lingga utawi andhahan) manawi karimbag malih

utawi kangge ing bbasan lsp. namung dipun ringks sarana ginantosan ing ttngr: [x]: dene manawi margi

rrimbagan wau lajng ewah wujudipun (swaranipun), murih botn ndadosakn sling surub sami kasrat wtah.

--- vii ---

13. Miturut panganggenipun wontn ing ukara, tmbung satmbung punika krp mngku tgs kalih utawi

langkung. Pilah-pilahing tgs wau wontn ing srat punika ing sasagd-sagd dipun silah-silahakn sarana nitik

asli, golongan tuwin suraosipun. Manawi suraosipun botn ggandhngan, sami kasilah sarana angka Rum, dene

manawi suraosipun ggandhngan kasilahakn sarana angka Arab. Mnggah ppilahaning tgs ingkang

ggandhngan wau, ingkang karumiyinakn tgs ingkang baku utawi tgs ingkang pokok, dene sansipun tgs

ingkang entar utawi sambutan.

Bab asli tuwin ggolonganing tmbung.

14. Bab katrangan aslining tmbung inggih punika: (A) Arab. (M) Mlayu, (Prs).Prsi, (Prt) Portgis, (S)

Sangskrta, (C) Cina, (W) Wlanda, punika mligi namung kangge ancr-ancr kemawon. Pramila botn

katrangakn kados pundi unglipun utawi tgsipun ingkang sakawit, jr katrangan ingkang rowa makatn

pantsipun dipun wrat wontn ing srat bausastra ingkang langkung agng. Tmbung ngamanca wau dadosipun

tmbung Jawi kathah ingkang ewah tgsipun, malah wontn ugi ingkang tbih sangt kalihan tgs ingkang

sakawit, punapa dene wontn ing basa Jawi, wontn ingkang dados tmbung kawi, krama, krama inggil, nggn-

nggnan lsp. Mnggah katranganing tgsipun tmbung ngamanca wau ngmungakn miturut sasampunipun

dados tmbung Jawi. Dados botn kumdah ngrsikakn utawi nggondhli tgsipun ingkang sakawit. Tmbung

ingkang aslinipun pancn saking ngamanca, nanging sampun luluh sangt kalihan basa Jawi ngantos dados

tmbung jawi dls. Sami botn kadkkan ciri katrangan, kados upaminipun tmbung: skolah, griya, rdi, bumi,

putra, swarga lsp.

15. Wondene katrangan ingkang mratelakakn ggolonganing tmbung-tmbung kangge gampil-gampilan

kenging kapilah dados kalih warni, inggih punika: miturut jinisipun (kawontnanipun) kalihan miturut unggah-

ungguhipun.

Katrangan golonganing tmbung ingkang miturut jinisipun:

1). ah (arang kanggone) punika mratelakakn bilih tmbung wau sampun pjah (botn njaman) utawi sampun awis

sangt ksrambah wontn ing pasrawungan jaman samangke, kjawi wontn kalangan kaspuhan.

2). br. (basa rinngga) punika salugunipun namung tmbung limrah, nanging margi kaewahan swaranipun utawi

rrimbaganipun utawi traping panganggenipun lajng namung dados tmbung pacakan wontn ing karangan-

karangan, botn limrah kangge wontn ing paginman utawi srat-srat limrah.

3). jk. (Jawa-Kuna) inggih punika tmbung-tmbung Jawi ingkang pinanggih wontn ing srat-srat kina. Rhne

tmbung jk. punika ingkang limrah lajng dados tmbung kawi utawi kw. ak (kawi arang kanggone), mila katrangan

jk.-wau namung katumrapakn ing tmbung-tmbung sawatawis ingkang limrahipun botn kalbt ing jinis tmbung

kawi.

4). ngg. (nggon-nggonan) inggih punika tmbung-tmbung ingkang botn mratah utawi ingkang botn kalbt ing

ggbnganing basa Jawi ingkang kangge wwaton (basa Surakarta), dados kanggenipun namung wontn ing salah

satunggaling panggnan kemawon.

5). kw. (kawi) inggih punika tmbung-tmbung ingkang kangge wontn ing babaraning kapujanggan Jawi (srat-

srat, skar, padhalangan lsp), botn nate kangge wontn ing basa padintnan. Dene ingkang dipun cirni kw. ak.

punika tmbung kawi ingkang sampun awis kangge wontn ing karangan kapujanggan jaman samangke

pinanggihipun namung wontn ing srat-srat ingkang spuh-spuh.

6). pc. (paclathon) inggih punika tmbung-tmbung ingkang limrahipun namung kangge wontn ing paginman, yn

kangge wontn ing srartan inggih ing karangan ingkang basanipun kados basa paginman. Tmbung pc. punika

kathah ugi ingkang wujud tmbung wancahan (wc), smbranan lsp. Sarta kathah ingkang gsangipun namung

mangsan. Liripun namung sawatawis taun lajng ical tanpa lari. Tmbung-tmbung ingkang kacirnan ks. (kasar)

punika limrahipun ugi namung ing paginman.

7). wc (wancahan) inggih punika tmbung ckakan utawi cngkiwingan punika ingkang kathah kalbt ing jinis pc.

Katrangan golonganing tmbung ingkang miturut unggah-ungguhipun, inggih punika: k. (krama), ki. (krama-inggil),

kn. (krama-ngoko), n.(ngoko), prakawis punika kados botn prlu kula aturakn silah-silahipun.

16. Kjawi ingkang kasbut ing nginggil punika wontn ggolonganing tmbung ingkang kalimrah kawastanan:

madya, basa kdhaton, krama-desa tuwin krama-wnang. Tmbung madya ing srat punika kula lbtakn

golongan: katitik pc. (krama paclathon), basa kdhaton tuwin krama-desa kula golongakn ngg. k. (nggon-

nggonan krama), dene krama-wnang ingih punika tmbung ingkang kenging kakramakakn kenging botn, kula

susulakn ing sawingkinging tmbung ingkang katrangakn sarana ciri kurung. Tmbung ki ingkang namung

kalimrah wontn Ngayogyakarta kula golongakn ing golongan ngg. ki.

--- viii ---

17. Kangge ngirid papan tmbung ingkang wontn kramanipun utawi wontn krama-inggilipun namung kula

sbutakn sapisan wontn ing ngajngan, lajng andhahanipun botn kula wangsuli malih, punika nrangakn bilih

andhahanipun wau inggih kakramakakn utawu kakramakakn inggil kados tmbung baku, dene ingkang nybal

sami kula wwahi krama utawi krama-inggilipun.

18. Katrangan kn. punika mligi namung tumrap ing tmbungipun baku, dados yn wontn atr-atripun utawi

panambangipun ingkang kenging kakramakakn punika botn atgs inggih katut ing katrangan kn wau, upami:

(tapuk) di-[x] -ake kn: ... punika kajngipun ingkang kn punika namung tmbungipun tapuk, dados di-, kalihan -ake

manawi kangge ing basa krama inggih kdah kakramakakn dados: dipun kalihan -akn. Makatn ugi manawi

ingkang kangge tmbung baku wau tmbung andhahan, upaminipun: nyalahake kn: ... punika manawi kangge ing

basa krama -ake wau inggih dipun kramakakn.

--- 1 ---

A

aang: ngg. kn tansah kpengin mmangan (gunman, ngombe).

aba: kn 1 ak. swara, ujar, 2 prentah, pakon, diabani: diprentahi sarana swara, dikon.

abab: kn hawa saka ing cangkm, mung [x] bae pc: mung swara thok ora ana kanyatakane, di-[x]- i: didamoni,

diknani abab, kc. kababan.

abad: (A) kn 1 ak. langgng, lstari, 2 jaman kang suwene 100 taun.

abadi, abadiyah: (A) kn. ak langgng, kalanggngan.

abah-abah: kn 1 prabot, piranti, 2 ([x]-tnunan) ak. piranti dianggo nnun, 3 ak. lapak, di-[x]-i: 1 ditrapi lapak kndhali

lsp. (tmr. jaran), 2 diujar-ujari.

abahan: kn 1 prabot sarta bbakaling omah, krtg lsp (kayu), ora dadi [x] pc: ora kanggo ing gawe, 2 ak.

landhsaning wong kang ditugl gulune, kumurb ing [x] br: pasrah pati urip.

aban-aban: ngg. kn swara sru, kc. aba.

abane, abne: ngg. nitik swarane kaya ..., ayake ...

abang: n abrit k warna kaya dene warnane gtih, mung dianggo [x]-[x] lambe pc: ttmbungan manis mung

samudana, ng- [x] bironi pc: bingung nggone golk butuh, kc. bang, bang-bang.

abangan: kn (wong [x]) kang ora nglakoni agama.

abar: I kn ilang (ntk) dayane, ngabr, abr. II di-[x]-ake kn.ak: 1 dikabrukake (tmd.[5]

jago kang arp didu), 2

diagag-agagake (tmr. ggaman), 3 dicoba arp disumurupi rgane sarana ditawakake marang liyan (tmr. barang

kang pangaji), [x]-[x]-an: arp kabruk-kabrukan (padha dene ngancang-ngancangi ngabruk, (tmr. jago adon), kc.

ngabar.

abdas: (Prs) kn. ak wulu (rrsik ngarpake smbahyang), kc. padasan.

abdi: (A) ki batur, diabdkake: dingngrake, didadkake batur.

abdi-dalm: kn 1 priyayi abdining ratu, 2 baturmu (ngasorake atgs: aku, -ku).

abjad: (Prs) kn. ak carakan Arab.

abn-abn: ngg pirangbara.

abn: I ngg 1 sabn, 2 (ut.abn) krp. II dipun-[x] k: diadu, [x]-[x]-an k: adon-adon.

abr: I kn 1 ntk dayane, ngabar, 2 suda kaluwihane (mari digdaya lsp), kc. abar. II kw: mabur, [x]-[x]-an ak: manuk,

kc. abur.


abt: ngg. kn 1 tabt, tilas, 2 kamanuhan, saradan, [x]-e ngg: ayake, kc. labt, tabt.

abt-abt: kw batur wadon ing patapan.

abiyasa: (S) kw. ak manuh, lumrah.

abikara: (S) kw priyayi.

abilasa: (S) kw. ak hawa npsu.

abimana: (S) kw. ak umuk, kumingsun.

abimantrana: (S) kw.ak brkah, donga.

abinawa: (S) kw.ak 1 anyar, nom, 2 anh, gumunake.

abing: pc abang bangt.

abipraya: (S) kw 1 ak. niyat, sdiya, 2 (sa-[x]) rukun, rujuk.

abir: kn pdhang ginaran landheyan (ggaman Cina).

abirama: (S) kw.ak 1 endah, ayu, bagus, 2 pangrasa, murka.

abirupa: (S) kw. ak endah.

abis: pc ntk, [x] bulan ([x] taun): pungkasaning sasi (taun).

abiseka: (S) kw 1 jumnng ratu, 2 jjuluk, jnng (ing ratu).

abit, abt: ngg. kn awit, wiwit, kc. obat-abit.

abiwada: (S) kw pakurmatan, pangaji-aji, di-[x] kw: dikurmati, disungga-sungga.

(abyag, abyak): di-[x] (-i) pc diampyak.

abyor: kn katon sumorot akh (tmr lintang-lintang).

(ablak): ng-[x]-[x] ngg. pc mnga amba.

abu: (A) kn.ak bapa.

abuh: kn mundhak gdhe tmr peranganing badan marga llara.

abuk: I di-[x] kn 1 didhaku ut.dipk (kalawan ora sabnre), 2 pc. digabrul. II ngg. kn. bubuk (an). III ngg. kn:

rabuk.

(abul): di-[x]-[x] ngg. kn diudhal-udhal (dibuwangi, diwratakake lsp) mnyang ngndi-ndi, kc. mabul.

abur: kn lakuning manuk lsp. ing awang-awang, di-[x]- ake: diuculake lsp. supaya mabur, [x]-[x]-an ak: manuk-

,manuk, kc mabur, kabur.

abon: I kn (iwak [x]) llawuhan kang digawe sayatan iwak. II ngg. kn: tukang tbas gawe (nglinting) rokok. III [x]-[x]

kn ak: uba-rampe (ning slamtan lsp).

abong-abong: ngg.kn ambakneya, duph.

abor: ngg.kn putih lan kuninge campur (tmr.ndhog, wis ala).

abot: n awrat k 1 akh bobote, ora nthng, 2 rada pakewuh, ora gampang, 3 wigati, prlu, kc. bot, bobot, kabotan.

abra: kw sumorot mawa cahya.

abrag: I ut. [x]-[x] kn bkakas ut. prabot, piranti-piranti II (W) ngg.pc.:bongkaran (omah lsp).

abrat-abrat: pc muncrat-muncrat, mancur-mancur.

(abrik): diobrak-abrik kn dirusak bosah-basih.

abrit: k abang.

(abrut): di-[x]-[x] pc 1 diudhal-udhal, 2 dich-ch, kc. mobrat-mabrut.

absah: kn 1 wis miturut surasaning wwaton ut. anggr-anggr (lumrahe tmr.babagan agama Islam), 2 ngg, pc. wis

brs, wis lunas, di-[x]-ake: dianggp (dittpake) absah.

ada: I [x]-[x] kn 1 srat lajr (ing godhong),

--- 2 ---

gagang (ing wulu), 2 ak congkog, 3 ar. ttngr ing tulisan Jawa (...)[6]

II (ut. [x]-[x]) kn: 1 wiwit nindakake (gawe) apa-

apa sing durung tau ana, 2 panmu (reka, usul lsp). kang wiwitan (durung tau ana), 3 suluk ing padhalangan, sugih

[x]: sugih panmu (reka) kang ditindakake, adane ... ngg lagi mangsane ... lagi ungsum ..., diadani: diwiwiti

nindakake ada-ada.

adab ~ adol.

adab: (A) kn. ak alusing bbudn, tata krama, kasusilan.

adabiyah: kn ak adawiyah, adaniyah.

adaini: kn ak bayu gdhe dalan gtih (ing gulu), ngtokake [x]: ent tumandang kalawan karosan (mmpng).

adama: (S) kw. ak asor, nistha.

adan: I (A) kn alok-alok dianggo ngelingake supaya padha salat, di-[x]-i ak: dielingake sarana adan. II di-[x]-i ngg kn:

1 diawat-awati, dirignake (tmr. pagaweyan), 2 diladni, kc dandan.

adang: n. btak k ngliwt nganggo dandang (lan kukusan), kc. dang.


adangiyah, adawiyah: (A) kn pandonga (pamuji, pakurmatan), ing bbukaning layang

adara: (S) kw. ak pangaji-aji, kurmat.

adas: kn ar. ttuwuhan wohe digawe tamba, lnga lsp; smbur-smbur [x] (siram-siram baym) pr: marga pujining

wong akh bok manawa bisa kalksanan.

adat: (A) kn tatacara kang wis klumrah (wiwit biyn mula), kalumrahan; [x]-e, [x] sabn: lumrahe kaya kang wis

tumindak; owah [x]-e pc: edan; [x] waton (ing nagara) kang wiwit kuna mula: kc. padatan.

adawiyah: kn. ak adangiyah.

adbuta: (S) kw. ak ngggirisi, bangt, kluwih-luwih.

adn-adn: kn dandanan lsp. kang digawe sarwa bcik; kc. adi.

adg: kn 1 ak. kaananing apa-apa sing njjr jjg (ora rubuh); 2 nggone dadi (tmr. omah); 2 nggone dadi (tmr.

omah, yyasan lsp). up. [x]-e msjid Dmak; 3 ent. bbaku, pokok, jjr; [x]-[x]: 1 cagak loro dianggo uwat-uwat; 2 ar.

ttngr ing tulisan Jawa (...);[7]

3 bab (ing layang); [x]-[x] saka: mubng ngganjrt nganti kaya mnng bae (tmr.

gangsingan); ng-[x]: njjr jjg (ora rubuh); di-[x]-ake; 1 ditata (dipasang) ngadg; 2 digawe (dianakake) tmr.

pakumpulan, nagara lsp.; 3 (dijumnngake 'ki) dittpake (diangkat) dadi: ([x]-) [x]-an: 1 mung apadha ngadg: 2

(jumnngan ki) ttpan (angkatan) dadi; kc. madg, pangadg.

adi: kw 1 linuwih; 2 bcik; 3 kn. ar. windu; [x]-[x], adn-adn: (barang-barang) kang bcik ut. pangaji bangt; di-[x]-[x],

diadn-adni kn. ak: 1 diaji-aji bangt; 2 dimi-mi, digmatni bangt; 3 ngg. pc. diugung, dinung-nung (tmr.

bocah cilik); di (-adk)-adkake; kc. di, ngadi.

adibusana: kw sandhangan kang bcik; ng-[x] kw: macak, dandan.

adigang: kn. ak ngndl-ndlake nggone rosa (kuwat, digdaya, kuwasa).

adiguna: kn. ak. ngndl-ndlake kapintrake (kaluwihane).

adigung: kn. ak ngndl-ndlake kaluhurane.

adiyah, adiyat: (A) kn. ak pawwh, ganjaran.

adil: (A) kn jjg anggone nibakake ppancasan, ora pilih sih; di-[x]-i: dipriksa (ditimbang-timbang) ndi kang ala

(salah) ndi kang bcik (bnr); kc.pangadilan.

adilaga: kw paprangan.

adimuka: (S) kw pangarp, panggdhe.

adipati: (S) 1 kw ratu; 2 kn ssbutane bupati mancanagara sarta ppatih dalm ing Surakarta lan Ngayogyakarta.

(adiraga): ng-[x] kw macak, dandan.

aditya: (S) kw srngenge.


adiwignya: (S) kw pintr bangt.

adnyana: (S) kw. ak pangrti, akal.

adu: n. abn k 1 ak. ggathukan, gathuk (tpung), up. [x] tritis; 2 akon tarung, narungake, up. [x] jago; 3 rbut unggul

mungguhing ..., up. [x] bgja, [x] kapintran; 4 bumbu ut. campuran ing jamu lsp.; [x] arp (abn ajng k); arp-

arpan, ana ingarpan; [x] manis pc; gathuk trp bangt, cocog bangt; [x] mancung; pojokane digathukake ana ing

dhuwur bathuk (tmr. ikt-iktan); [x] rasa ([x] smu); padha dene pasang ulat (arp padu); di-[x]: 1 digathukake; 2

ditarungake: di-adon)-adoni dipun-abn-abni k): 1 dijantoni, dibumboni; 2 diojok-ojoki supaya padha padon (sarana

diwaduli kang ora-ora); kc. adon, padu.

adul-adul: pc wadul marang; kc. wadul.

adus: kn. siram ki ngrsiki awak sarana digbyur (nyilm lsp) ing banyu; [x] grujug; adus digrujug ndhase; [x] kringt

ent; (kanthi) kanglan ut. rkasa bangt; [x] wuwung; adus ndhase (rambute) disiram (lan dikramasi); kc. dus.

adoh: n. tbih k amba antarane ut. lte (tmr. dununging panggonan, ent. tmr. aluraning saduluran); kc. doh.

adol: n. sade k 1 nawakake (nglilakake, mnhake) barang ddagangane (wwnange lsp.) marang liyan kalawan

lliru dhuwit; 2 ent. ngaton-ngatonake, mamrake; [x] ayu ([x] bagus): mamrake ayun ([x] bagus): mamrake ayune

(baguse) supaya disnngi; [x] awh tuku arp pc: ttmbungane wong dodolan mratelakake yn rgane barange

ora larang; [x] gawe: ngaton-ngatonake pagaweane supaya diaranana srgp; [x] gmbs ks: laku palanyahan; [x]

gndhung pc: kumingsun, umuk; [x] lpas ([x] trus, [x] plas): adol palmahane

--- 3 ---

lsp. ora bakal ditbus manh: [x] umuk ([x] sngung): snng ssongaran: [x] gadhe ([x]sendhe): nggadhkake

palmahane lsp: kulak warta [x] prungon pr: ngrungok-ngrungokake pawarta: [x] swara: ngapus-apusi; [x] taunan:

nyewakake palmahane (sawahe); kc. dol, dodol.

adon ~ (adhang).

adon: n. abnan k (jago [x]) kang didu; (adon-)adon n. abn-abnan k: 1 tarung, didu (tmr, jago lsp); 2

ssambungan rrakitan (ing balungan omah, piranti-piranti lsp); 3 campuran ut. jantu (ing jamu lsp); kc. adu.

ados: ngg. kn bungkr (tmr. woh); kc. ngados.

adrs: (W) kn ngalamat (ing layang); di-[x]-i: ditulisi adrse.

adrng: kn kpengin bangt, kumudu-kudu; kc. drng.

adrs: kw drs, bantr.

adri: (S) kw gunung.

adya: kw adi.

adyaksa: (S) kw. ak pasaksi, jaksa.

aja: n. sampun k ora kna (nindakake, nglakoni), ora prayoga yn; [x] manh ([x] silih ngg): 1 ora mung ... bae,

sanadyan ...; 2 bok iya ... pisan; [x] sing ([x] manh): ora mung ... bae, sanadyana (malah, bok iya) ...; [x] pisan (-

pisan): ora kna babar pisan (pamnging); [x] sok: ora prayoga yn; [x] nganti: supaya ora; [x] ta ([x] si, [x] sinh

ngg): bok iya aja (nindakake); [x] sik ([x] dhisik): mngko dhisik! [x] tan ora br: ora kna ora, kudu; diajani kn: diojok-

ojoki, dikon supaya nindakake.

ajag: I kn (asu [x]) asu alasan; di-[x] ak: diburu sarana dioyakake ing asu. II di-[x]-i kn: dissli (dislani, ditanduri)

tanduran liya, kayata pari gaga dislani jagung.

(ajah): di-[x]-ake ngg. kn diajari nyandr lsp.

ajaib: (A) kn. ak elok, nggumunake.

(ajak): [x]-[x], ng-[x] kn akon mlu (nindakake); di-[x]: dikon mlu (nindakake): [x]-[x]-an: padha ngajak.

ajat: I [x]-e ngg. pc jajale, coba! II ([x] kamulan) kn: asal, mula-buka, kawitan.III (A) kn: 1 ak. wats, wangnan; 2

mati, pati.

ajal ulihan: ([x] mulihan) kn. ak mulih (bali) marang asale.

ajang: kn 1 wwadhahing sga kang dipangan (piring lsp); 2 ent. papan kang dianggo (prang, karamean lsp.);

tunggal [x] pc: tunggal pagawean; di-[x]-i: diwnhi ajang; 2 ent. disdiyani papan dianggo (pista, pakumpulan lsp).

(ajap): di-[x](-[x]) kn diarp-arp (dipujkake) supaya.bisa; 2 (ut. [x]-an) pc.wulangan, pangggulang; kurang [x] kn:

murang tata, clinthisan; di-[x] I diwulang, digladhi supaya bisa; 2 (ut. di-[x]-i) diggulang ut.dillatih supaya manuh

(tmr. kewan); 3 pc. disrngni (dipilara lsp). II kn. ak: pandhita tapa. III kn irah-irahan jruk.

ajat: I (A) kn.ak 1 niyat, ppenginan 2 kabutuhan; kc. kajat. II (a) kn: slamtan, kndhuri.

(ajk): di-[x] ngg. pc diajak.

ajr: kn 1 luluh sarta dadi cuwr (marga dipanasi lsp.); 2 ak. cuwr; 3 ([x] ulate) pc. polatane katon sumh (mari

nsu); kc. jr.

ajg: kn 1 ttp ora owah-owah; 2 tansah bola-bali; di-[x]-ake: digawe ajg, dilstarkake; [x]-an pc: tansah, pijr.

ajng: I k arp, adhp, aju; dipun-[x]-[x] k: diarp-arp; dipun-[x]-i k: 1 diarpi; 2 diajoni; dipun-[x]-akn k: diarp-arp;

dipun-[x]-akn k: 1 diarpi; 2 diajoni; dipun-[x]-akn k I diarpake, diadhpake; 2 diajokake; [x]-[x]-an k: arp-arpan,

adhp-adhpan. II k. ak: ayu:, kc mas-ajng, dhiajng lsp.

aji: I (ut.[x]-[x]) kn rapal, (donga lsp.) kang marakake bisa ngtokake kaluwihan. II diajkake kn. ak: diwacakake

Kur'an (tmr. wong kang wis ajal); kc: ngaji. III n. aos k: 1 rga, rrgan; 2 ana rgane; di-[x]-[x], diajni (disuhun-

suhun ki); dikurmati bangt, disungga-sungga; diajni; disgani; kc. pangaji. IV. kw: ratu. V (A) ngg. kn: 1 kaji, haji; 2

(wulan [x]) sasi Bsar.

ajidan, ajudan: (W) kn ar. apangkat saradhadhu.

ajil: ngg aja.

ajir: ngg. kn anjir.

aju: I ngg enggal, rikat. II n. ajng k: laku, mngarp, kc: undur; [x]-undur: mundhak sudane

diajoni: dicdhaki sarana mlaku mngarp; diajokake: digawa (disodhokake lsp) mngarp; kc. maju, ajon, kmajon.

II (ut. ajo) ngg: aja.

ajudan: kn kc. ajidan.

ajug-ajug: kn 1 sanggan diyan ut. clupak, 2 ngg. peranganing garu (kang diango cklan).

(ajum): di-[x] kw ditata, kc. jum.

ajum: (W) kn pambantu, pangkat sangisore up. [x] jaksa.

ajur kn: 1 rmuk, 2 luluh ajr (ana ing barang cuwr), 3 pc. rusak babr pisan, 4 ([x]atine).kaknan, kpranan bangt,

kc. jur.

ajon: I kn gilirane kang maju). II [x]-[x] kn: undhakan (tmr. totohan, panganyang); di-[x]-[x]-i: diundhaki (tohe,

panganyange).

ajrih: k wdi.

adha: ngg. kn bndungan.

(adhag): ng-[x]-[x] kn 1 ngnthak-nthak ora katutupan; 2 turu mlumah; di-[x]-[x]-ake: dilumahake.

adhah: ngg kn wadhah; di-[x]-i ngg: diwadhahi.

adhakan: kn 1 gampang ktmune (golk-golkane), krp ksrambah: 2 cakt, cdhak; adhakane: kalumrahane

sok banjur ...

(adhang): di-[x] kn dintni tkane, (ana ing dalan); di-[x]-i ak: dicgati, dippti, (sarana tangan dijpapangake).

--- 4 ---

adhangan ~ ahngkara.

adhangan: kn.ak tanpa karibdan apa-apa; kc. dhangan.

adhg: kn usl-uslan arp llakn (tmr. kewan).

adhyan, adheyan: kn nyirig bantr (tmr. lakuning jaran): diadhhake: dilakokake adhhan.

adhk: ngg. kn adhi

adhng: kn mari sdhih (-lara, -susah).

adhl: (W) kn isih darah.

adhm: n. asrp k 1 anyp, ora panas, 2 pc.sarh, ora srng, 3 pc. kurang sathithik saka bobote kang msthi, di-[x]-

i: 1 (ut.di-[x]-ake) digawe luwih adhm, 2 ak. (atine) ak. diarm-armi, dilipur, [x]-an ngg. ak: wngi (dianggo

petungan).

adhp: n. ajng k arp (nr); di-[x] kn: 1 (ut. di-[x]-ake) diarpake (dumunung ana ingarpe); 2 disowani, diseba ing;

di-[x]-i kn: dicdhaki ing, dislhake ingarpe; [x]-[x]-an: 1 n. ajng-ajngan k: arp-arpan; 2 kn. apa-apa kang

diadhp; kc. madhp.

adhi: kn. rayi ki. 1 sdulur nom; 2 ent somah; 3 barang kang tunggal wangun nanging luwih cilik.

adhik: ngg. pc. adhi.

adhing: ngg. kn nanging mksa ...

(adhu): di-[x] ngg. pc digadhon.

adhuh: pc pasambat lara, gumun lsp.

(adhuk): di-[x] ngg. kn dipaculi didhudhukake; kc. campur adhuk.

(adhul): di-[x]-[x] kn diudhal-udhal sarta diawut-awut.

adhum: I kn. ak edhum, eyub. II [x]-[x]-an kn.ak: rrmbugan prakara wadi.

adho: I ngg.kn patrap, cara; di-[x] ngg: 1 ditrapake; 2 ditata, dipranata. II pc. adhuh.

adhong: ngg. kn bngs. irig dianggo golk iwak.

ae: ngg. pc bae.

an: ngg msthi kc. ngan.

ang: kn elok, anh.

ar blanda: ngg. pc banyu landa.

(as): di-[x] kw dipasi, dipacak.

am: ngg. pc mangan (ttmbungan bocah cilik).

aga: ngg. pc 1 saga; 2 jaga.

(agag): di(-[x])-[x]-i kn diacungi ggaman lsp (kaya arp ditamakake).

agahan: kn ati ksusu sarta sumaguh arp tumandang (nampani, nindakake).

agak: I ngg. kn pangarp, llurah. II di-[x]-[x]-i ngg. kn: diagag-agagi. III ngg. kn: kira; yn [x]-e ngg: mnawa

sakira ... di-[x] ngg: dikira; ng-[x]-[x] ngg: ora turu-turu marga akh kang dirasakake.

agal: kn 1 ora lmbut; 2 ent. kasar, wadhag; di-[x]-i ak: 1 ora dilmbutake; 2 dikasari, dipksa.

agama: n. agami k kklumpukaning tatacaraning panmbah, piwulang-piwulang, pangandl tuwin tindak kautaman.

agan: ngg. kn sdiyan, jagan.

(agar): ! ng-[x] kn.ak gawe gni sarana kayu digosokake; ng-[x] mtu kawul pr: ngggasah ora digape; kayu [x]-an ak:

kayu kang dianggo ngagar. II di-[x]-[x]-i kn: diagag-agagi.

age: kn. ak enggal, rikat; [x]-[x] rrikatan.

agh: I ngg ayo. II di-[x]-i ngg: diwnhi.

agk: ngg lagi.

agn: (W) kn 1 wong kang dadi panglantar ngdolake dagangan saka pabrik (toko gdhe); 2 (pulisi-[x]) ngg. upas

pulisi jaga dalan.

agl: kn srating kulit (papah) gbang (sok digawe tali lsp).

agm: I kn 1 bntlan pari (kurang luwih 5 kati); 2 ngg. wilangan pari ana 25 bntlan ( 375 kati). II [x] dalm

(rasukan lsp) ki: klambimu; di-[x] ki: dinggo.

agng: k gdhe.

agp: ngg arp.

agr-agr: kn bngs. ttuwuhan sgara kang digawe gudir.

agi: pc lagi.

(agir): ng-[x] kn tturon mngkurb ndhase njngngk; di-[x]-i ak: dituroni mngkurb.

agya: kw enggal, rikat; kc. age.

(aglah): ng-[x] ngg. kn linggih mpti dalan (ana ing tngah lawang lsp).

aglar: kw gumlar, ditata gumlar; kc. glar.

aglis: kw glis, enggal.

agni: (S) kw gni.

agnya: (S) kw prentah, pakon.

agnyana: (S) kw. ak akal, pangrti.

aguk: ngg. kn gumdhe, anggak.

agul-agul: kw ggdhug, andl-andl.

agung: 1 kw gdhe; 2 kn. akh banyune (tmr. kali, sumur lsp); tiyang [x] ngg.k: wong akh.

agus: ngg ak bagus (ssbutan anake priyayi kang dudu darah).

Agustus: kn sasi Wlanda kang kawolu.

(agol): di-[x]-[x]-i kn dindhg-ndhgi, dialang-alangi; kc. gol, kagol.

(agop): tan-[x] (ora-[x]) kw ora kndhat, tanpa lrn.

agor: kn gdhe smu rak (tmr.swara); ng-[x]-[x]-i: swarane wiwit malih gdhe (tmr. bocah lanang).

agra: (S) kw pucuk, puncak.

(agrang): di-[x]-ake kn. ak disndhkake; kc. anggrang.

agrng: kn. ak (alas [x]) alas gdhe.

agrin:g kw lara kc. gring.

(agru): di-[x]-[x] ... (diagro-agro ak) dirusuhi, dibbeda, diganggu.

agrong: kw (jurang [x]) jurang jro.

ah: pc sabawa nelakake wgah, ora kduga lsp.

Ahad: (A) kn. ak dina Ngahad (kang kapisan).

ahngkara: (S) kw. ak angkara.

--- 5 ---

(ahyas) ~ akn.

(ahyas): di-[x] kw. ak dipacak, dipasi; kc. as.

(ahln): lnggahan [x] ngg jagongan kaya sacaraning sdulur (kb. lnggahan pranatan); kc. ahli.

ahli: I (A) kn wong kang pintr (putus) ing sawijining kawruh. II (ut. ahli waris) kn: sanak sdulur, krabat.

ahlul: (A) kn. ak wong kang pintr (putus) ing ...

ahlul sunat wal jama'at: (A) kn maton pangibadahe (tmr. Islam).

ahwaya: (S) kw. ak jnng, aran.

ai: ngg sabawa nelakake maido lsp.

aib: (A) kn. ak ora kasatmata, winadi; kc. gaib.

ail: kn ksl tmr. cangkm (kaya upamane mangan jagung).

aing: I ngg nanging. II ngg: aku, -ku.

aingan: ngg kakhan pawadan.

(ait): di-[x] ngg didudut, disingkirake: kc. sait.

(aya): di-[x]-[x] kn ditindakake (digarap lsp) kanthi rkasa.

ayab: ngg. kn bgns,[8]

jaring gdhe nganggo garan dawa; di-[x] ngg; diwatun; kc. ayap, sayab.

ayag: I yn [x]-e ngg, pc yn agake (kirane). II [x]-[x]-n ngg. ak: awang-awangn ut. rumangsa wgah.

ayah: I kn sabawa nelakake maido, ora cocog; kc. yah. II pc: wayah. III ng-[x] ngg: ngawang, ngawur.

ayahan: kn pagawean (atas saka prentahing dhdhuwuran) kang kudu ditindakake.

ayak: I ut. ayake pc 1 msthine, wis gnah; 2 patute, bok mnawi bae; kc. layak. II di-[x] kn: disaring (tmr. glpung,

wdhi lsp); [x]-an: sam. kalo dianggo nyaring, III di-[x]-i ngg: diundang (ing panggdhe, dikon nyambutgawe lsp);

[x]-[x]-an: ar. gndhing.

ayam: I k pitik. II ng-[x]-[x] kn. ak: 1 ngancam, ngagag-agagi; 2 ngarp-arp bangt; 3 sam. nyirig (tmr. jaran).

ayam-ayaman: kn ar. manuk bngs. mliwis.

ayam-alas: kn bngs.pitik alasan (bisa mabur); nusup ng-[x] pr: nlusup mnyang ngndi-ndi.

ayan: kn (ar.ut.nandhang) lara yn angot tiba banjur muruh.

(ayang): di-[x] ngg kn: ditulungi, dibantu; kc. yng, ngayang.

ayang-ayangan: kn tansah ngolah-ngalih (ngusungi barang darbke).

(ayap): di-[x] kw diiring (digrbg) ing (para abdi lsp); kc. ayah.

(ayar): di-[x] kn 1 (ut. [x]-an) ngg. disuwir-suwir; 2 ngg. dinam (tmr.pandhan, mendhong lsp); 3 dipepe sarana

dibyakake (dijrng. tmr. pari).

ayat: I di-[x]-i kn 1 kw. dipnthang (tmr. gndhewa); 2 ak. disrmpng tmnan nggone arp ngarah; 3 ngg.

diwiwiti ditindakake; kc. mayat. II (A) kn: pperanganing surah ing Kur'an ut. ing Kitab Suci.

aym: kn 1 ora ngrapak (tmr. tmbako); 2 ora kgaringn (tmr. ttuwuhan); 3 ora duwe susah (sdhih); ng-[x]-[x], [x]-

[x]-an: ngenak-enak (ngatonake yn aym atine); kc. ym.

ayng: ngg, kn nganglang, mubng-mubng (mriksa lsp); kc. mayng.

ayr: ngg. kn wong kang ngawat-awati wong kang padha nyambut gawe; di-[x] ngg: diawat-awati (nggone padha

nyambut gawe); [x]-an: 1 ak. san, pagawean aradan (gugur gunung); 2 ngg. cklan, tanggungan.

ayid: kn smu plikt kaya ana yiyide.


ayu: 1 kw bcik, slamt, rja; 2 kn. bcik rupane (tmr. wong wadon).

(ayub): ng-[x]-[x] kn ak katon nglntruk puct; [x]-[x]-n: durung padhang pandlnge isih ngantuk (tmr. mntas tangi

turu).

ayuh, ayuk: pc ayo.

(ayum): di-[x]-i ngg. kn disulami, ditambal (tmr. jala lsp).

ayun: kw arp; ing- [x](-an) kw: ingarp(-an).

(ayut): di-[x] kn. ak dibrayut, dikayut, digayut.

ayo: n. mangga k. sumangga ki ttmbungan mratelakake ngajak; kc. ayon.

ayom: kn eyub (marga kalingan ing ggodhonganing witwitan); ng-[x] ... ngeyub; 2 njaluk pitulungan supaya diawat-

awati; di-[x]-i: 1 dieyubi, diaubi; 2 dipitulungi lan diawat-awati.

ayon: I kn padha rrukunan sumdya bbarngan tumandang (nindakake kang ora bnr). II di-[x]-i kn: 1 ditakr

manh; 2 ngg. ndya arp dilawan (ditandhingi) III [x]-[x] ngg. kn: badhut (banyolan) cilik.

aywa, ajya: kw aja.

Akad: (A) kn dina kang kapisan.

akal: (A) kn 1 pikiran, nalar; 2 reka, srana dianggo ...; [x]-[x] pc: golk reka, nindakake reka; [x] koja pc: pintr

ngapusi; di-[x]: 1 direkani, diapusi; 2 pc. disanggama.

akal-bakal: kn. ak cakal-bakal.

akalpa: (S) kw.ak rrnggan, pasrn.

akang: kw.ak ksl, sayah.

akar: kn 1 ngg. oyod(-oyodan); 2 ([x] bahar) ar. ttuwuhan ing sgara sok digawe glang.

akara: I (S) kw.ak aksara a (...)[9]

II (S) kw.ak: wangun, rupa, wujud.

akas: kn 1 garing sarta rada atos (tmr. sga lsp); 2 ngg. cukat, trngginas, sigrak.

akasa: (S) kw langit, awang-awang.

akbar: (A) kn.ak maha-agung, gdhe dhewe.

akh: n. kathah k ora sthithik; di-[x]-i ([x]-ake): diundhaki khe; sing lumrah.

akn: k akon.

--- 6 ---


akerat ~ alsan.

akerat: (A) kn jaman sawise pati.

(akn): dipun [x] k diaku.

(akp): di-[x] kn dilbokake ing cangkm banjur diingkmi (rokok, pipa lsp).

aki-aki: ngg. kn kaki-kaki.

akik: kn ar. watu mawa warna sok digawe mata ali-ali.

akil: (-balg) (A) kn wis diwasa.

aking: kn garing (tmr. kayu, sga, ent. tmr.awak).

akir: I (A) kn 1 ing tmbe; 2 sawise, pungkasane; kb. awal. II ngg. pc. akil(-balk).

akyan: (A) kn. ak mata.

aku: I n kula k. abdi-dalm, adalm ki ttmbung ssulih wong kang gunman. II ng-[x] n. ngakn k: blaka, walh; di-

[x]: 1 dianggp darbke, didhaku; 2 dirngkuh (dianggp) kaya (anak, sadulur lsp); diakoni: diandhmi kalawan

blaka.

akum: kn.ak wis mpuk lsp. marga dikum; kc. kum.

akur: (W) pc 1 rujuk; 2 mupakat, cocog.

akon: n akn k. ngndikakake, ngrsakake, ndhawuhi ki: kandha supaya wong liya nindakake (tumandang); kc. kon,

kongkon, pakon.

akrab: (A) kn kula-warga, sanak-sanak sdulur.

akrak-akrak: kn. ak ropoh lsp. dianggo mpti.

akral: kw. ak kiyng, rosa.

akram: kw. ak sumorot, sumunar.

aksa: (S) kw. ak mata.

aksama: (S) kw pangapura; di-[x] kw: diapura.

aksamala: (S) kw.ak tasbh.

aksara: (S) kn tulisan gambaring swara ut. wanda.

aksi: I (S) kw mata. II (W) kn: 1 tandang; 2 tumindak ngcakake ada lsp.

akwan: kw. ak akon.

akwh: kw.ak akh.

ala: n. awon k ora bcik; [x](-ne) ..., bok iya n: tinimbang ... bok iya ...; ala ..., dene ... n: tinimbang ... luwih prayoga

..., [x]-[x]: snadyana ala; [x] dulune ak: ora pants didlng ing liyan; [x] nganggur; mung timbang nganggur; di-[x]-

[x] dirasani lps.kang ora bcik; dialani: digawe ala ing; dialan-alani: disbabake dadi ala; dialakake; diunkake

(diarani ala); kc.alan,piala.

(alab): mng-[x]-[x] kw mblabar-mblabar, ambr; kc. lb, lb.

(alad): I [x]-[x] kn.ak pacalang, kongkonan; di-[x]-[x] ak: dikandhani (diwhi wruh) ing sadurunge. II ng-[x]-[x] kn:

murub mubyar-mubyar nddl munggah.

alah: kw. ak kalah.

alah dene: kn 1 (ut.alahe) tinimbang mung ... (bok iya ...); 2 wis nindakake nanging tanpa guna (ora ana gunane),

alah nganggur ak: ala nganggur.

alah ora: kn glm ora-ora (nggone tumandang).

alah silih: kn.ak (yn mung) mngkono bae, ora prlu ...

alal bhalal: kn ngabkti marang wong-wong tuwa (dhdhuwuran) prlu njaluk pangapura (ing mangsa Lbaran).

alam: (A) kn 1 jagat, donya; 2 ing wktu, mangsa (kang suwe); ora [x] ak: ora lumrah; di-[x]-i: wis dilakoni (tmr.

kaanan lsp) [x]-[x]-an pc. mangsan.

alamat: (A) kn 1 tandha bakal ananing llakon; 2 adrs ing layang.

alam akir: kn jaman akerat.

alam arwah: kn jamane (alame) para sukma.

alam bok alam: pc Allahu alam.

alam-donya: kn donya iki.

alam kabir: kn jaman kang bakal sirna (donya iki).

alam sahir: kn jaman kalanggngan.

alan-alan: n. awon-awon k 1 jinis kang ala; 2 ngg. kang diarani (dianggp) ala.

alang: I kn sisih kang cndhak, kb.ujur; di-[x]-ake: dislhake (ditrap) malang; kc. malang. II di-([x]-)[x]-i n.dipun

pambngi k: 1 dippti; 2 diribdi, dicgah, dielikake supaya ora nrusake (niyate); 3 diwlani (tmr. cicilan utang(;

([x]-) [x]-an n. pambngan k: cgah, tngadur; kc. malang, palang. III [x]-[x] ngg. ak: njaluk ujuran; [x]-[x]-an ngg.

ak: ujuran.

alang-alang: n kambngan k: ar. ttuwuhan bngs. sukt..

alang-ujur: kn 1 amba sarta dawane; 2 ent. prnah, dunung: ora wruh alang-ujure; ora wruh kn: dijupuk, dipk

prnahe (nggone mati).

(alap): I di-[x] ngg; ng-[x] dho pr: ngrangkp guru (bojo); [x]-[x]-an: padha dene arp ngpk bojo, rbutan wong

wadon. II [x]-[x] kn: ar. manuk mangsa daging.

alap-ingalap: kn sdulur lanang wadon olh sdulur wadon lanang.

alas: n. wana k 1 palmahan jmbar sing kbak ing witwitan gdhe-gdhe; 2 ngg. tgal; [x]-an n. wanan k: 1 kang

durung digarap ing wong; 2 kang manggon ing alas.

alasan, alsan: ngg. pc dhdhasar, wwaton kang dianggo nybutake.

alas gung: (-liwang-liwung) br alas gdhe bangt.

alas grng: ak alas gdhe arungkud; kc. sigrng.

alat: I kn walat. II [x]-e ngg: ing nalika jnate si ...

aldaka: (S) kw gunung.

aln-aln: kn glangan cilik; kc. ali-ali.

als: kw lunga.

(alm): di-[x] kn disbut kabcikane (kaluwihane); [x]-an 1 snng dialm; 2 ngg. ugungan.

(almbana): di-[x] kw dialm.

alng: ngg, kn aluwung.

alp: kw bcik (ayu, bagus) bangt.

alran: ngg. pc galran, aluran.

alsan: ngg. pc dhdhasar, wwaton; kc. alasan.

--- 7 ---

ali ~ amad-dalm.

ali: pc ahli.

ali-ali: n. ssupe k glangan cilik rrngganing driji.

alib, alip: kn. ak 1 wwnang ngundhuh (ngnni) tanduran kang isih ana ing sawah kang disewa sabakdane

prjanjiyan ntk; (ut. alipan) ngg. bayar mirunggan marang (ahli-warise) priyayi kang mntas tinggal donya.

(alih): ng-[x] n. pindhah k ganti nggon; [x]-an n.pindhah k: 1 mnyang ing panggonan liya (ganti omah lsp); 2

mingsr ganti nggon; kc. lih.

alih-lintang: kn.ak ijolan nggon.

aliyas: (W) ngg. pc padha karo, jnnge liya.

alik: I ut. alika ngg. pc.aluwung. II ng-[x]-[x] ngg. kn: galik-galik (tmr.swara). III di-[x] ngg. pc: diwalik; kc. olak-alik.

alim: (A) kn 1 ora snng ppadon; 2 ak. pangapura; 3 ak. ahli sastra, pujangga, pintr; kc. kaliman.

aliman, alimun: (A) kn. ak maha-wikan.

(alin-alin): kw (bangun [x]) susah, prihatin.

(aling): I [x]-[x] kn 1 apa-apa sing dianggo tutup (tdhng) supaya ora katon lsp; 2 nganggo tutup (tdhng); 3 sarana

kang dianggo nutupi pialane lsp; tanpa tdhng [x]-[x]: ngblak, blaka, bars; di-[x]-i: ditutupi (kasalahane lsp). di-[x]-

[x]-i: ditutupi ing aling-aling; [x]-[x]-an; nganggo aling-aling, ampingan ing saburine. II [x]-an ngg. kn: wong kang

wajib nyambut gawe ing panggonane prabot desa.

alip: (A) kn 1 ar. aksara Arap kang kawitan (I): 2 ar. taun kang kapisan (ing windu); ora ngrti [x] bengkong pc: ora

bisa maca ora bisa nulis; kc. alib.

aliran: ngg. kn iln-iln.

alis: kn. imba kl rambut sadhuwuring mata

alis-alis: (ut.als-als ngg) kn ar.prau.

alit: k cilik.

ali-waris: pc ahli waris.

aliwawar: kw (sindhung [x]) angin gdhe, prahara.

alla: kw aja.

alkamdu lillah: (A) kn muga Allah linuhurna (kanggo sabawaning kagt, gumun lsp).

Allah: (A) kn. Roh kang mahasampurna kang nitahake jagad saisine.

Allahu akbar: (A) kn Gusti Allah maha agung (sok kanggo sabawa nelakake gumun bangt).

Allahu alam: (A) kn Gusti Allah kang priksa (krp dianggo atgs: mbuh katmahane, ora ana sing wruh).

Allahu tangala: (A) kn.ak Gusti Allah kang mahaluhur.

almarhum: (A) kn.ak swragi (jnate).

alMasih: (A) kn.ak Sang Panbus (Nabi Ngisa).

almnak: (W) kn pananggalan.

alu: kn kayu gilig dawa piranti dianggo nutu (nosoh, ndhplok lsp); nyagak [x] pc: nyambut gawe giliran.

(alub): di-[x]-[x]-i ka 1 digodhog dhisik sadurunge diolah (tmr. iwak, jjanganan lsp); 2 ngg. dikrik dhisik (sadurunge

dipasi (tmr. pangantn wadon:; kc. alup.

aluk: I (ut. [x]-a) ngg. pc. aluwung. II (adoh) ng-[x]-[x] pc: adoh bangt.

alul: kn putus ing; kc. ahli, ahlul.

alum: kn 1 ora sumringah sarta lms (tmr.godhong, tamanan lsp); 2 ent.lms, tanpa daya (tmr.badan); 3 ak. suda

ut. mari (larane).

alun: kn ombak ing pasisir; kc. lun.

alun-alun: kn palmahan jmbar ing sangarp tuwin saburining kraton (ngarp kabupatn, tngahing kutha).

(alup): di-[x] kn didhandhang ala dening swara(ning asu mbaung lsp); kc. alub.

(alur): di-[x]-ake kn dignahake (ditrangake, dijlntrhake) urut-rurtaning sduluran (prakara lsp); [x]-an 1 ngg.

urut-urutaning tipak kbo; 2 urut-urutaning sduluran (llakon, prakara).

alus: kn 1 ora kasab ut. ora mbradhil (grayang-grayangane(; 2 (ut. [x]-an) bcik, ora goroh (tmr.garapan, dandanan

lsp); 3 sarwa tata lan sarh, ora grusa-grusu (tmr.bbudn, tindak-tanduk); 4 ora wadhah, ora kasatmata

(sukma,roh); di-[x]-i ak: dirngkuh (ditindakake) alus; kc.lus.

aluwung: kn luwih bcik ... (... tinimbang ...); kc.luwung.

alo: I ngg. kn kaponakan. II di-[x]-[x] ngg.kn: dipengini, diantu-antu.

alod: kn. ak alot.

alok: kn mbngok sru jalaran ngonangi (maling, kobongan lsp) d-[x]-[x]-i ngg: dielikake; kc. lok, lok.

alon: kn 1 (ut. [x]-[x]) rindhik, ora kbantrn; 2 sarh, ora ksusu; 3 ngg. lirih kc. lon.

along: I ngg. kn olh akh (tmr. misaya iwak). II kn.ak: salong (ana kang). III ngg: aluwung.

alot: kn wuld (tmr. daging lsp. kang dipangan).

alpa: (S) kw sthithik, cacad, kurang, kc: kaalpan.

alpabt: (W) kn carakan abc.

alpaprana: (S) kw.ak kanthi abab sthithik (aksara lumrah).

alprs: (Prt) kn.ak pangkat saradhadhu sam. litnan.

alpita: (S) kw. ak kkurangan, cacad.

alpokat: ngg adpokat (bngs. jambu).

altar: (W) kn.bngs. meja dianggo ngunjukake kurban.

ama: kn 1 sarupane kang agawe rusaking tanduran; 2 llaraning ttanduran.

amad: (A) kn.ak batur.

amad-dalm: ngg. kn juru kunci ing pasarean.

--- 8 ---

(amah) ~ ambon-ambon.

(amah): ng [x]- [x] ngg.kn 1 npsu bangt; 2 tansah kpengin mmangan.

amal: (A) kn 1 ([x] kadonyan) bandha, barang darbe; 2 ngg. panggawe bcik.

aman: (A) ngg. kn 1 tntrm, ora rusuh; 2 sarh.

amanat: (A) ngg. ak ayahan, kang dipracayakake.

(amang): di-[x]- [x]-i ngg diagar-agari, diagag-agagi.

amara: (S) kw luput ing pati (dewa).

amarah: (A) kn.ak kanpson, npsu.

amaranggana: (S) kw widadari.

amarga: n. amargi k awit, jalaran.

amat: I kn.ak guna, paedah; kc. mat. II (A) kn.ak:batur wadon; kc.amad. III di-[x]-[x]-i pc: diawat-awati, diawasake.

amba: n. wiyar k 1 ora ciyut; 2 jmbar; 3 sisih kang cndhak (alang). diambani, diambakake: diundhaki ambane.

amba: kw 1 batur; 2 aku, -ku.

ambah: I [x]-[x] kn (ungsum) llara nular; di-[x]: 1 dicaki, ditapaki (diliwati lsp); 2 dianggo liwat (mlaku, mrau lsp); [x]-

[x]-an: 1 ngg. ungsum llara nular; 2 papan kang krp diambah; kc. kambah. II skolahan [x] (W) kn: skolahan

kriya (patukangan).

(ambak): mng-[x]-[x] kw katon gumlar, ngilak-ilak.

ambak-ambak, ambak-ambing: pc sabnre (sanyatane) bae ...

ambak-ambak, ambakna, ambak-ambakne, ambaknea: ngg. pc sanadyana ... kok ...

ambakna, ambak-ambakane(a), ambakpuna wong, kok ...: pc ya bnr ... nanging (ewadene) kok ...

ambal: I kn 1 pancadan ut. andhan-andhan (dianggo munggah ing prau, spur lsp); 2 (ut. [x]-[x]-an) pancadaning

undhak-undhakan, unton-unton andha; [x]-[x]-an ngg: 1 undhak-undhakan; 2 palmahan kang tundha-tundha sam.

undhak-undhakan; 3 ngg. bola-bali. II ngg. kn: ping, kaping; di-[x]-i ngg: dibanli manh.

amban: ngg. kn rndht, tamban.

ambar: kn ar. jasad kang ambune wangi; ng-[x]: mambu wangi.

ambara: (S) kw awang-awang; kc. ngambara.

ambaro: ngg. kn tembok ing sagara dianggo aling-aling palabuhan.

(ambat): di-[x](-i) ngg ditarik (tmr. tampar lsp).

ambawang: ngg. kn pakl.

ambk: ngg. pc kambi, karo.

ambn: kn lincak gdhe dianggo turu (linggihan); [x]-[x]-an: lincak dianggo ngusung mayit lsp.

ambr: kn lubr, mblabar.

(ambk): I [x]-an kn 1 napas, lbu wtuning hawa ing irung (kbuk); 2 nyrot lan ngtokake hawa. II. kn: 1 watak; 2

awatak. duwe bbudn; 3 ngg. umuk, duwe anggp luhur lsp. 4 ngg. rwl (tmr. bocah); di-[x]-i ak: dirngkuh

kalawan ambk (umuk); kc. pambkan. III [x]-ane ngg: ambakna (ambaknea).

ambk darma: kw wlasan (snng ttulung).

ambk pati: br ora wdi marang pati (wani mati).

ambk siya: kn awatak siya marang.

ambk sura: kw kndl bangt.

ambk wani: br kndl, kumndl.

ambk wlas: kn wlasan.

ambn: I kn sabuk (ing wtng jaran), sabuk. II ngg. pc.: sabn.

ambng: kn 1 (ut. [x]-an) sga sarampadane lsp. kang dikpung ing nalikane slamtan; 2 kpung lan njaga; [x]-an

ngg ki: ajang.

ambng-ambng: ngg. k alang-alang.

ambt: k ambu.

ambtan: ngg. k durn.

ambi, ambik: ngg. pc kambi, karo.

(ambil): di-[x] kw dijupuk; kc. ombal-ambil.

ambing: kc ambak-ambing.

ambyah: kn. ak mratah, akh bangt; kc. mbyah.

ambyak-ambyakan: ngg. pc bubar lunga mrana-mrana; kc. byakbyakan.

ambyang: ngg. kn sukt garing lsp. (dianggo urub-urub).

ambyar: kn 1 kmpl banjur buyar (pcah sumyur); 2 ppisahan (bubar) buyar mrana-mrana.

ambyuk: kn tka (ngumpul, nmpuh, mlu lsp.) bbarngan.

ambyur: kn nymplung ing banyu (anjlog saka ing dhuwur).

ambyog, ambyok: ngg. kn tka ing omahe wong wadon trus manggon (tmr. wong lanang).

amblas: ngg. kn lunga bablas, ilang.

amblg: kn 1 mlsk mngisor (tmr. lmah lsp); 2 dhkok mlsk (tmr. mata, irung); 3 ngg. pati gni.

ambls: kn mbldhs (mlbu) ing banyu (ambls lsp).

amblong: kn ambls trus bolong (tmr. lmah).

ambu: n. ambt k kang dirasakake dening irung (yaiku wangi, bangr, basng lsp); di-[x]: dirasakake ambune sarana

irung; diamboni: diathungi apa-apa supaya diambu; kc. ambon-ambon, mambu, pangambu.

ambuda: (S) kw. ak mndhung.

ambul: I kw nrambul, mlu mbantu. II. ngg. kn: smbrana, bandhol.

ambulung: ngg. kn wit nipah.

ambung: kn tummpling irung ing pipi (bathuk lsp); di-[x] kn. diaras ki: ditmpli irung (ing pipine lsp).

(ambur): I di-[x] kn. ak: diambus. II di-[x] ngg. kn: disbar ing pawinihan (tmr. pari); [x]-an ngg: pawinihan.

(ambus): di-[x] kn diambu (ing kewan).

ambuwaha: (S) kw. ak mndhung.

(ambo): di-[x] ngg. kn dipasang arp dibbr (tmr.layar).

ambok: I ngg bok mnawa; kc. mbok. II ut. ambokna ngg: ambakna, sanadyan.

ambon-ambon: n. ambt-ambtan k apa-apa kang nganakake ambu.

--- 9 ---

(ambra) ~ ampeyan.

(ambra): ng-[x]-[x] kn dadi jnggar (mratah, nular-nular lsp).

(ambrah): di-[x]-[x] ngg. kn diwratak-wratakake ngbaki nggon.

ambral: kn. ak. panggdhening prajurit lautan; kc. amral.

ambrih: ngg. ak amrih.

ambrik: kw amrik.

ambril: kn dluwang rmplas; kc. amril.

ambring: kn 1 (ambrg ngg) rubuh ing lmah (tmr. wit, omah lsp); 2 ora bisa nrusake adge (tmr. ddagangan,

wong omah-omah, pakumpulan lsp).

ambrung: I kn anggrung (swara gdhe ngumandhang). II ngg. kn: ambyuk ing.

ambrol: kn 1 rusak bdhah ut. jbol (tembok, krtg lsp); 2 ngg. rontog, gogrog (ggodhongan).

ame: I ngg mepe; kc. pe. II di-[x] (ut diamekake ak) kn: tansah diucapake lan dipengini bangt; ng-[x]: ndlming,

nglamong.

amk: n. mndht k 1 (ut. amik) ngg. njupuk; 2 golk (kayu, iwak, wowohan lsp); kc. pk.

amn: I ngg. pc.: pijr, tansah. II ut. amn-amn ngg. kn: lunga mrana-mrana golk panggawean ut. mbbarang.

amr: kn rada ngmu banyu (tmr. sga, arp mambu).

amt: I ngg. kn 1 njupuk; 2 golk; kc. amk. II ngg. kn.: smu pait (rasane).

amt ati: kn katon sumh (ngrspake).

(aml): di-[x]-[x] pc dipangan bola-bali.

amm: kn mnng ora sugih omong.

amng: I ngg. pc:mung, nanging. II [x]-[x]: 1 ki. dolan; 2 ngg. dolanan.

(amr): di-[x]-[x] kw diarih-arih, ditrapi tmbung manis; kc. ngamr.

amrga: n. amrgi k awit, jalaran.

ams: I ngg. ak ums (ngmu banyu). II ngg. kn: dhkok (tatu).

amt: kn wilanganing pari ana 25 gdhng.

amik-amikan: ngg. ak pacitan, nyamikan.

amil: (A) ngg. kn punggawa msjid desa.

amin: (A) kn muga klakona mangkono (dianggo ing pungkasaning smbahyang); [x]-[x] ngg. pc: kndurn,

slamtan; di-[x]-i: 1 diwangsuli amin; 2 dimupakati dirujuki.

aming: ngg. pc 1 mung; 2 nanging.

amis: kn ambu kaya dene ambuning iwak loh; [x] bacin: ent. kasusahan, karibdan (prakara kang kurang

nynngake).

amit: kn. kula nuwun ki diucapake yn duwe rasa (tindak) kang murang tata-krama, dksura lsp.

amlang: kw mbranang, sumringah, sumunar.

amla: (S) kw kcut.

amlas-asih: kw mmlas.

amlng: kn 1 pc. ora ana kabare, mnng bae; 2 ngg. spi nynyt; 3 ak. judhg, jibg.

amu: I ngg ko-. II ng-[x] (-[x]) ngg. ak: ngundhat-undhat, ngala-ala.

(amud): di-[x]-i kn dilbak-lbokake ing cangkm.

amuk: I mbarang (soroh-) [x] br nmpuh ngiwud ora prduli apa-apa; di-[x]: ditmpuh kalawan ora prduli apa-apa. II

[x]-[x] ngg: nyamuk-nyamuk. III ngg. kn: aluwung.

amul: ngg. kn mlu (sanadyana ora diajak, dikon).

amun-amun: kn ombak gtring hawa cakt karo lmah kang kpanasn.

amung: kw mung.

amur: ngg. kn aluwung; 2 hara ta apa lidok!

amoh: kn 1 suwk (tmr. jarit lsp); 2 ngg. mml (tmr. panganan).

among: I 1 kw. momong; 2 (-gni) ngg. tunggu gni (ingarp krn lsp); kaki (nini) [x]: llmbut kang ngmong bayi

(wong); di-[x]-i ngg: disugoni (tmr.gni). II [x]-[x] ngg: bancakan (slamtan tmr. bocah). III ngg: 1 mung; 2 nanging.

among dagang: kn. ak ddagangan, sudagar.

among hyun: ([x]lulut, [x]raras, [x]raras karasikan, [x] rsmi) kw sih-sinihan (sanggama).

among karsa: kw nggugu (miturut) karpe.

among kisma: kw kc. among tani.

among praja: kw 1 ngrh nagara; 2 pangrh nagara.

among slira: ([x] raga) kw ngrmbug, awake dhewe (sakapenake).

among tani: kn. ak 1 ttann; 2 wong tani.

among tuwuh: kw kang ngrksa urip (Allah).

amor: kn campur karo, ttunggalan (ssrawungan karo); [x] turu; sanggama; kc. mor, wor.

amot: kn 1 bisa momot (isi); 2 ent. sugih pangapura; kc. mot. momot.

ampad: kn mayat, jlampar; di-[x]: disabt (dibalang, disawatake) njlampar.

ampadan: ngg. kn godhong tmbako kang ngisor.

ampah: I ngg. kn tanah ngare. II di-[x] kn: dicandht, dialang-alangi (tmr. hawa npsu lsp).

ampak-ampak: kn pdhut ing pagunungan; ampak-ampakan: ggrombolan akh bangt (kaya lakuning pdhut).

ampal: kn bngs. kuwawung rupane klawu.

ampang: kn 1 nthng, ora antp; 2 ora ampg (tmr. tmbako), cmplang (tmr. rasa); kc. mpng.

ampar: I ngg. kn jobin. II [x]-an kw: 1 dhampar palinggihan; 2 klasa. III ng-[x]-[x] kw: nyambr (tmr. glap, bldhg

lsp).

ampas: kn turahaning apa-apa sing wis diprs (dijupuk pathine, sarine lsp), isi jangan (cao lsp).

ampeyan: 1 (garwa [x]) ki: slir; 2 ngg. kn: dhukuh.

--- 10 ---

ampk ~ andakara.

ampk: ngg. pc. nganti.

ampl: kn ar. pring.

ampg: kn 1 ssg ut. rkasa (tmr. ambkan); 2 antp (tmr. rasaning tmbako, kb. ampang).

(amph): di-[x] kw. diampah.

(ampl): di-[x]-i kn dissli (ditmplki) urub-urub (tmr. gni).

ampr: I ngg. pc. mh. II uyah [x] ak: uyah tampr. III di-[x] kn: 1 pc. dibalang, dipathak; 2 diuncalake banjur

ditampani wong liya (tmr. bata, bnttan tbu lsp).

ampru: kn. ak rmplu.

(ampt): di-[x] kn dicandht, ditahan aja nganti mtu (tmr. ambkan, nguyuh lsp); 2 dicandht supaya ora npsu.

ampik-ampik: ngg. kn tutup keyong.

(ampil): garwa [x] ki slir; di-[x]: 1 kn. digawa (tmr. upacaraning para luhur lsp); 2 ki. disilih, diutang; [x]-an: upacara

lsp. gawaning para gdhe yn llungan.

(amping): di-[x]-[x]-i kn 1 diayomi, dipitulungi (dimmanuki); 2 diiringake ing kiwa tngne (nalikane mlaku); [x]-an;

aling-alingan, ndhlik aling-aling ...

(ampir): I di-[x]-i kn ditkani banjur diajak lunga (digawa lsp) tmr. panggonan kang kliwatan; di-[x]-ake: dikon

mampir; [x]-an: papan kang diampir; kc. mampir, kampir. II [x]-[x] ngg. kn: mpr.

(ampyak): I [x]-[x]-an ngg. kn: mlaku dhdhampyakan. II di-[x](-[x]) kn: kabh ditmpuh(disrngni lsp).

ampyang: kn ar. panganan (kacang dicampur gula).

amplk: kn sam. klambi kotang.

(amplng): di-[x] ngg kn sam. disngklit (tmr. kris lsp).

(amplik): ng-[x] ngg. kn mung tumumpang ing pinggir.

(amplok:) ng-[x] kn nmplk ngthapl.

amplop: kn dluwang urung (tapih)ing layang.

(ampu): di-[x]-[x] dipksa, disawiyah-wiyah, diprusa.

ampuh: kn bisa ngtokake (nganakake) daya kang ngluwihi (tmr. ggaman, ent. tmr. ttmbungan, donga lsp).

ampuhan: kn prahara awor pdhut (udan) ing pagunungan.

ampun: k. pc aja.

(ampung): [x]-an kn. ak ndhlik aling-aling ing.

(amput): I dudu [x]-[x]-e kn dudu tandhinge (durung mmpr babar pisan yn ditandhing karo ...).II di-[x] ngg:

dilakni.

ampo: kn lmpung digarang (dipangan).

ampoh: I ngg. pc ampuh. II di-[x] ngg. kn: diampah.

ampok: I ngg. kn mpr-mpran, payon kang tummplk ing pagr bata lsp. II [x]-[x] ngg. kn: mung lancingan

thok.

amprah-imprih: ngg. kn wira-wiri.

(amprt): ng-[x] pc cupt (cndhak) bangt (tmr. klambi lsp).

amral: (W) kn senapati lautan.

amrat: 1 kw. amot, momot; 2 ngg. k: abot; kc. amot, awrat.

amrh:ngg. kn amrih.

amrta: (S) kw luput ing pati; tirta [x] kw: banyu panguripan.

amrih:: 1 kw ngudi (marsudi) supaya ...; 2 ak. supaya ...; kc. murih, purih.

amrik: kw mambu (wangi) bangt.

amril: (W) kn dluwang rmplas.

amtnar: (W) kn priyayi (punggawa ngara).

ana: n. wontn k 1 katon maujud (mawa blgr); 2 pancn nyata madg; 3 dumunung ing, kaprnah ing; 4 pc. duwe,

kadunungan; 5 pc. manggon, ddunung ing; 5 pc. dadi ut. padha karo, up. 4 ping 4 ana 16; [x] dene n. wondening k:

dene mungguh ing..; dianani, dianakake: diwujudi, dicpakake; kc. kaanan, kahanan.

anab: ngg. kn ngngt sga.

anak: kn. putra ki turunan kang kapisan (uga tmr. kewan); [x] molah bapa kpradhah pc: nmahi sangsara marga

saka kalakuaning anake; bapa kasulah [x] kapolah pr: anak kjibah ing prakaraning bapakne kang wis ajal; di-[x]-i n.

dipun sarmi k: diwnhi anakan; di-[x]-ake n. dipun sarmakn k: dilakokake sarana narik anakan (tmr. dhuwit); [x]-

an n. sarman k: dhuwit kang minangka bbathning dhuwit kang diutangake; [x]-[x]-an ak: bonekah; kc. manak.

anak-anak: kn. pputra ki duwe anak.

anak angkat: kn anak pkpkan.

anak bojo: n. anak simah k anak lan bojo (brayat).

anak kumpni: ngg. ak saradhadhu.

anak mas: kn 1 panybut marang kaponakan (wong kaprnah nom lsp) tmr. para luhur; 2 bocah Jawa lsp.kang dipk

anak bangsa Wlanda.

anak pupon: kn anak pkpkan wiwit cilik mula.

anak putu: kn turun.

anala: (S) kw gni.

(anam): di-[x] kn ditata ditrap malang mujur tumpang tindhih (gawe gedhg, kepang, kranjang, jala lsp).

anaming: nggananging.

anana: (S) kw cangkm.

ananta: (S) kw 1 tanpa wasana; 2 warna-warna.

anantakusuma: (S) kw. ak kmbang warna-warna (ar. bakal).

anapi: ngg. kw ananging.

anapun: kw mungguh ing.

anarawata: (S) kw. ak tanpa kndhat, tansah.

anda: (S) kw. ak ptng, picak.

(andah): ng-[x]-[x] ngg. kn sumbar wrata.

andak: pc tmbung susulan mratelakake pamaido.

andaka: (S) kw banthng; nglancipi singating [x] br: wwadul marang para gdhe (wong sing santosa) supaya npsu;

ngundang singating [x] br: nantang wong kang lagi muring.

andakara: kw srngenge.

--- 11 ---

andam ~ andhapan.

andam: kn bngs. pakis.

andana-warih: kw (wijiling [x]) turuning satriya.

andang: ngg. kn 1 enggal, tumuli; 2 barng, ing nalika; kc. mandang.

andaru: kw daru.

ande, andkna, andkne, andene ora: pc ttmbungan mratelakake mlhake.

andkna, andkne, andene, andkpuna: pc sanadyana mngkono, ewadene ... mksa ...

andwi: kn ar. ttuwuhan (janganan).

andl: (-andl) kn 1 wong kang pracaya; 2 ggdhug, senapati; di-[x]: 1 diakoni yn pancn nyata; 2 dipracaya,

dipitaya; di-[x](-[x])-ake: dipracaya bangt, dijagakake bangt; [x]-an: 1 gampang ngandle; 2 ngg. tanggungan; kc.

kandl, pangandl.

andr: kn kayu cagaking molo tumumpang ing pangrt.

andrpati: kw nekad ora wdi mati.

andik: I kn. ak srng bangt (pandnge, matane). II ngg. kn: rada.

andika: kw kowe: ng-[x] ki: kandha, clathu; diandikani ki: dikandhani; andikakake, dikakake ki: dikon.

andu: (S) kw sumur.

(anduk): ng-[x] ngg. kn mambu bangt.

(andul): di-[x] kn dilinggihake ing dhngkul banjur dijngkangake (dolanan bocah); kc. mandul.

andum: ngg. kn merang-merang, mbage; kc. dum, pandum.

andum gawe: n. ([x] daml k) mbage pagawean (bubuh-bubuhan pagawean).

andum laku: [x] paran n. ([x] lampah, [x] purug k) ak padha ppisahan nrusake lakune dhewe-dhewe.

andum slamt: n. ([x] wilujng k) padha dene mujkake slamt.

andon: (-andon) I ngg. kn banjur bae, tansah, lstari; di-[x]-ake ak: dilstarkake, diajgage, dianggo padinan. II kw:

nindakake, ulah; kc. don.

andon-asmara: ([x] lulut, [x] rsmi) kw sih-sinihan (sanggama).

andon gawe: kn. ak nyambut gawe mnyang ing.

andon laku: ([x] llana, [x] paran) kn. ak llungan.

andon nyrt: kn. ak nyrt.

andon tuwa: ngg 1 kakang (bok-ayu) ipe; 2 mara-tuwa.

andong: kn ar. ttuwuhan.

andrawina: kn pista mangan enak.

andrpati: kw. ak kc. andrpati.

(anja): ng-[x]-[x] kn. ak ar. kewan bngs. kmangga; ng-[x]-[x] ak: 1 mlaku njungkir tangane kang tumapak; 2 snng-

snng.

anjaba: n. anjawi k 1 ngmungake ... 2 ora ana liya kjaba mung; 3 kjaba yn ...

anjal: (-anjal) ngg. kn tansah lunga (klintong).

(anjali): mng-[x] kw nymbah.

anjana: (S) kw mangsi.

anjan-anjann: ngg. kn kapok, kanji, jinja.

anjang-anjang: kn pring dianam kaya bthk dianggo rambatan wit pare lsp.

anjap: ngg. kn paga.

anjat: ngg. kn dronjongan, prng; di-[x]-i ngg: 1 diunggahi, dipnk; 2 disrmpng, diudi bangt; kc. manjat.

anjng: ngg. kn 1 lunga dolan-dolan; 2 lunga njagong ut. nyumbang (wong duwe gawe).

(anjl): di-[x]-ake ngg. kn diajokake.

anjr: ngg. kn anjir.

(anjil): I [x]-[x]-n kn. ak kanji, kapok, II di-[x], dianjni kn. ak: dilakni; kc. lanji.

(anjing): I di-[x]-ake kn 1 ditrap sarana dilbokake ing; 2 dilbokake, didadkake warga lsp; 3 dilbokake ing

petungan (cicilan utang lsp); [x]-[x]-an: sambungan sarana dianjingake; kc. manjing, panjing.

anjir: kn 1 pathokan dawa dianggo ttngr lsp; 2 ngg. kuli padesan kang pinatah ndandani dalan; di-[x]-i: dipasangi

anjir.

anjlg, anjrg: ngg. kn ddunung ing, manggon.

anjlog: kn 1 mncolot mudhun; 2 mudhun bangt (tmr. rrgan); kc. jlog.

(anjuk): di-[x] ngg. kn dituku pambayare kri.

anjum tangan: kw salaman; kc. jum.

anjun: I ngg. kn (tukang [x]) tukang gawe grabah. II ut. anjung pc: ajung (jaksa, lsp).

anjur, anjut: ngg banjur, nuli; kc. manjur.

anjog: kn 1 tkan (jbul) ing ...; 2 ak. mudhun.

anjor: ngg. kn mudhun.

anjrah: kw sumbar wrata.

anjrak: kn trus ddunung (manggon).

anjrit: kw njrit.

anjrum: kw njrum.

andha: kn pring (kayu) loro digandhng didokoki ambal dianggo piranti mmnk lsp; [x] jagang ([x] jagang ngg), [x]

pangantn: andha sing nganggo cuwak dadi ora susah disndhkake; [x] lanang: andha awujud pring salonjor (kayu)

didokoki unton-unton; kc. andhan.

(andhah): di-[x]-i kn. ak dislondhoh, dikalahi; di-[x]-ake: 1 ak. dirhake (dadi karerehane); 2 dirimbag saka ing

linggane (tmr. tmbung); [x]-an: 1 ak. karerehan, sorsoran; 2 tmbung kang wis dirimbag.

andhan-andhan: I kn 1 cagak loro ut. luwih mawa palang jjr-jjr di-anggo pamemean lsp; 2 undhak-undhakan

kayu; kc. andha. II ngandhan-andhan kn: ngombak banyu tmr. rambut.

andhang: ngg. kn 1 sasak (ing prau); 2 jagragan, stgr; kc. anjang.

andhap: k ndhk, cndhk; ing-[x] k: ingisor; dipun-[x]-i k: diudhuni; kc. mandhap, kandhap.

andhap-asor: kn trp nggone ngajni awake (ora gumdhe).

andhapan: k clng.

--- 12 ---

(andhar) ~ antara.

(andhar): ng-[x]-[x] kn nglantrah (rowa bangt) tmr. crita lsp; di-[x]-ake: dicritakake (ditrangake) kalawan jlntrh; [x]-

an: crita lsp. kang rowa.

(andhe): [x]-[x]-ne, sa-[x]-ne ngg. pc saupama.

andhg: ngg. kn pintr (mungguhing bab ...)

andhk ngndi: ngg. pc (ana) ingndi?

andhkane: ngg saupama.

andhene: ngg saupama.

andhr: kn padha linggih tarap (jjr akh bangt).

andhe-sanepa: kw upama, ppindhan.

andhewe: kn madg ijn; kc. dhewe.

andhg: kn. ak kaananing apa-apa kang ora mlaku (obah); di-[x] ak; ditahan; kc. andhg, mandhg, kandhg.

andhl: ngg. pc patohan, mnangan.

(andhm): di-[x]-i kn 1 dilakoni (didhadha) kalawan dhadhag (ora diungkiri); 2 diantpi.

andhman: kn lgokan ing dhadha (lumrahe tmr. kewan).

andhng-andhng: kn plnik irng ing kulit; kc. cuplak.

andhig: ngg. kn andhg.

(andhih): di-[x] kw diundurake, dikalahake; kc. ndhih.

andhik: ngg. kn rada.

andhil: I kn timbangan candu; kc. ondhal-andhil. II ngg. kn: tanggul (ing pinggir dalan lsp). III (W) kn: 1 dhuwit kang

dianggo brandon pawitan ddagangan lsp; 2 mlu brandon ddagangan; [x]-an: brandon ddagangan lsp.

andhingane: ngg wingi; andhingane wingi ngg: wingnane.

andhuk: (W) kn bngs. kacu dianggo ulap-ulap yn mntas adus lsp.

(andhung): di-[x]-i kn. ak diturahake dianggo sdhiyan; [x]-an: barang kang dianggo sdhiyan (tandhon, cpakan); kc.

mandhung.

andhok: I ngg. kn manggon (linggih, ddunung, tkan) ing, mandhg ing; kc. dhok, mandhok. II kn: ing; [x] (ng)ndi

ngg: ingndi?

(andhong): I [x]-an ngg andhungan; kc. andhung. II di-[x]-i ngg. kn: dibanjl, diganti (marga lara lsp). III kn: kreta

sewan.

ane: pc. arane! (kanggo mbangtake surasa).

anh: kn ora lumrah; di-[x]-ake: dianggp anh (ora lumrah); ng-[x]-[x]-i: nyimpang saka kalumrahan.

aneka: (-warna) kw warna-warna.

anm: k. kw anom (nom).

anmr: (W) kn tukang borong gawe omah lsp.

anng: kw ana ing.

ani-ani: kn 1 piranti dianggo mthti (ngundhuh) pari; 2 ngundhuh (mthti) pari; kc. ni, pann.

aniaya: kn tindak siya, sawiyah-wiyah; di-[x]: 1 dipilara kanthi siya; 2 dipialani, disiya-siya; kc. kaniaya.

anih kw. ak: lumuh.

anik, anikna: ngg. pc nanging.

anil: ngg. kn singsot.

anila: (S) kw angin.

anindita: (S) kw tanpa cacad, linuwih.

anindyamantri: kw patih.

aning, aningna: ngg.kn nanging.

anis: kw ilang, lunga.

anu: 1 kw. ak. sing, kang; 2 kn. kanggo nmbungake prakara kang kurang trang (ut. kang lali jnnge); dk [x] kae:

ing nalika ...; anu apa pc: ana apa; [x]-a kae pc: sanadyana mngkono.

anubawa: (S) kw. ak 1 ganjaran, sih; 2 kaluhuran.

anugraha: (S) kw. ak ganjaran.

anujwari: kw (anuju ari) ing sawijining dina.

anukara: (S) kw. ak madhani, ngmpri.

anukarta: (S) kw 1 miturut, anut; 2 ngarang, gawe, mangun.

anumata: (S) kw. ak palilah, idin.

(anung): ! anak [x] kw anak kang linuwih. II [x]-ake kw. ak: kinasih; kc. anor-raga.

anuswara: (S) kw aksara irung (n, ny, ng, m), sandhangan ccak.

anut: kw manut, miturut, tut buri; kc. tut.

anot: ngg. kn manut, miturut.

anom: n. anm k. kw nom.

anon: kw ndlng, wruh; [x] rungu ak: ngrungok-ngrungokake pawarta; kc. ton(ton).

anor-raga: kw andhap asor, ngsorake awak.

anrang: kw nrajang, nmpuh, nyrang; kc. srang.

anrus: kw trus.

anslah: (-pajg) (W) kn (layang) panarikan pajg; di-[x]: ditarik pajg.

anta: I kn 1 ora sgr (tmr. rasaning banyu); 2 kmba (tmr. rasaning panganan lsp). II di-[x]-[x] kn: diarp-arp bangt

(nggone bisa mals lsp).

antah: ng-[x]-[x] kn. ak 1 kpengin (ngarp-arp) bangt; 2 pdhot-pdhot (gunmane).

antaka: (S) kw pati, mati.

antakusuma: kw kmbang mawarna-warna (ar. bakal).

antal: (-antalan) ngg.kn alon-alonan, ora krp panabuhe (tmr.gamlan).

(antan): tanpa (ora) [x]-[x] kn ora sarh, ora sranta, enggal.

antar: I kn. ak 1 dawa; 2 bantas (tmr.swara); ng-[x]-[x] ak: murub mubyar-mubyar; kc. kantar. II ngg. kn: sarh,

sranta, ora ksusu; kc. antal.

antara: n. antawis k 1 lt; 2 sla-sla (lowahan) ing barang loro ut. wktu; 3 pangira, kira-kira, wtara; [x] mangsa br:

lt sawtara mangsa; ora [x] suwe: ora lt suwe banjur; [x] wngi: lt sawngi (dina candhake); ana [x]-ne arp: nitik

glagate kaya arp ...; antarane: kira-kira ...; diantarani, diantarake.

--- 13 ---

ak: dilonggari lte, disrantkake wktune; diantarakake: dikira-kira; kc. pantara.

antarala ~ ancok-ancok.

antarala, antariksa: (S) kw awang-awang, langit.

antarlina: (S) kw. ak ilang.

antawacana: kw lagu kdaling swara ing siji-sijining wayang.

antawis: k antara.

antr: kn 1 sarh, tntrm; 2 adhng (ora nangis bae tmr. bocah).

antero: pc kabh, babar pisan.

antb: kn 1 abot bangt; 2 ent. abot (tmr. tatu, ukuman lsp), ampg (tmr. rasa), akh (tmr. mangan), gdhe srng

(tmr. swara); [x]-an: 1 (bantal [x]) bantal gdhe pasrning paturon; 2 ngg. pann gdhe (bakda rndhng); kc.

kantb, ntb.

(antg): ng-[x]-[x] ngg. kn suwe tanpa lrn (tmr. nangis lsp).

antlu: kw ndhog lsp.

antm: kn jotos (kplan tangan disongkolake); di-[x]: 1 ngg. disongkol, dijotos; 2 pc. dintkake babar pisan,

diblithuk (tmr. ttuku); [x]-[x]-an pc: krngan.

antm krama: pc dipng bangt nggone ...

antn: k. kw ari (adhi); dipun-[x]-akn ngg. k: disrantkake.

antnar: pc amtnar.

antng: kn ora rongh, ora kakehan polah; [x] kitiran ([x] tlale) pc: rongh bangt.

antp: kn stya tuhu, ttp nggggi panmu lsp; di-[x]: ditakoni tmn lan orane; di-[x]-i: dikukuhi (panmune, lsp),

dituhoni tmnan (nggone ngawula lsp); kc. mantp, kaantpan.

antr: I ngg. kn bantr. II di-[x] ngg. pc: ditrake; kc. atr, tr.

anti: I di-[x]-[x] n. dipun antos-antos k diarp-arp (dintni) bangt; kc. nti, kanti, nganti. II (W) kn: mungsuh ..., ora

cocog karo.

antiga: kw ndhog.

(antih): di-[x] kn digawe lawe (tmr. kapas).

anting: I ngg. ak bandhuling timbangan; di-[x](-i) ngg: ditimbang nganggo traju; kc. ontang-anting. II [x]-[x] kn:

rrngganing kuping kang kumanthil ing godhoh.

antu: I ngg. ak ar. mmdi (dhmit). II kw: mati. III di-[x]-[x] kw: dianti-anti.

antuk: 1 kw. olh, entuk; 2 k. ulih; kc. ngantuk.

(antun): di-[x] kw ditinggal, dikrkake; kc. kantun.

antup: kn ggamaning tawon, kala lsp; [x]-[x]-an: gathukan sambunganing kayu (blabag) nganggo sindik; kc. ntup.

antob: ngg. kn atob.

antol: kn wilahan pring sanggan dlikaning ambn, lincak lsp; di-[x]-i ak: 1 didokoki (ditrapi) antol; 2 disangga, didokoki

pikukuh, dituwak; kc. ntol.

antop: ngg. kn atob.

(antos): dipun-[x]-[x] k dianti-anti.

antrah: kw pratingkah, solah tingkah; kc. entrah.

antrakusuma: kw ar. bakal; kc. anantakusuma.

antre, antri: (W) kn tata-tata (baris).

antru: I kn 1 pring ut. kayu disanggakake dianggo nggol (nyongkl); 2 senggotan. II ngg. kn: gubug panggungan.

antya, atyanta: kw bangt, kluwih-luwih.

antya-basa: kw basa ngoko kacampuran tmbung krama (tandha urmat).

anca, ancan: ngg. kn 1 minakake wktu kanggo ...; 2 trp karo mangsane (wktune), tamban; [x]-[x] ngg: alon-

alonan; diancan-ancani ngg: dilgakake nggone arp ccawis lsp.

(ancab): di-[x] kn disrang kalawan kuwann.

ancak: kn pring dianam wangun pasagn dianggo wadhah sajn lsp.

ancal: kn kmbang lumbu, tals lsp.

ancala: kw gunung.

(ancam): di-[x](-[x]) kn bakal dipidana (dipilara lsp) yn ora nindakake.

(ancang): [x]-[x] kn. ak tata-tata ing sadurunge tumindak; di-[x]-[x]: ditata (dicawis-cawisake) ing sadurunge; di-[x]-[x]-

i: ditata jangkahe (sarana mundur) nggone arp mlumpat (mncolot).

(ancar): I di-[x]-i kn. ak ditojoh ing tumbak lsp. II di-[x]-i pc: diancarani.

(ancara): diancarani kn dibagkake lan dikurmati.

ancas: kn nring sdya, kang diniyati (dituju); di-[x]: 1 kw. disasak (diliwati) trus; 2 disdya, dituju.

(ancl): di-[x]-i ks disanggama.

(ancng): di-[x]-i ngg. kn dicawis-cawisi, disudhiyani.

ancp: kn. ak tumancp ing.

(ancr): [x]-[x] kn 1 tngran dianggo nuduhake dalan lsp; 2 apa-apa kang dianggo panuduh; 3 rantaman kang bakal

linakonan; di-[x]-[x]-i: diwnhi ancr-ancr sarana ancr-ancr.

(ancik): [x]-[x] kn apa-apa kang dianggo sanggan (ing nalikane ngadg, arp munggah lsp); 2 sikile ditapakake

(dipancadake) ing ...; di-[x](-i)ak: diambah: ng-[x] ak: mh tkan ing, mh ngambah ing; kc. ncik.

ancug-ancug, ancog-ancog: kn mlaku (obah) smu jumbul-jumbul; diancug, diancuk ks: disanggama.

ancul: (an) kn wwdn manuk ing sawah sarana didudut banjur obah ancug-ancug; [x]-[x]: obah (mlaku) jumbul-

jumbul.

ancung: kn ar. dolanan; rbut [x] pr: rbut unggul.

ancur: I kw rmuk. II kn: ar. diraktake sarana ancur; ng-[x]-[x]-i aj: ngala-ala ing liyan supaya awake dhewe olh sih.

ancog-ancogn: pc monga-mangu, gojag-gajg (ora karuwan kang dikarpake); kc. ancug.

ancok-ancok: ngg. kn 1 gubug (ing sawah); 2 sam. ampok, panggampe.[10]

--- 14 ---

ancol-ancoln ~ anggr.

ancol-ancoln: pc ora ngrti tata-krama.

anthk: kn paladn ut. rewang(ing tukang kayu, nggrobag lsp).

anthil: ngg. kn tanggul ing pinggir dalan.

(anthuk): di-[x]-i kn disasmitani sarana manthuk (atgs diurmati, disayogyani, disanggmi); kc. manthuk.

anthok: kn 1 tlakupaning jantung gdhang lsp; 2 barang (kayu lsp) tipis kang ditmplkake ing sambungan dianggo

pikukuh; 3 klikaning kulit lsp. ditrap ing tangan lsp. kang ksliyo; di-[x]-i: 1 ditrapi anthok; 2 ks. disanggama.

anthon: ngg. kn topng ppthaning wong kang mdni.

(anthong): di-[x]-ake ngg diathungake.

anyag-anyag, anyag-onyog, nganyag: kn mlaku trus tanpa subasita.

anyak: pc tumapak (wiwit).

(anyang): I njt [x] kn njt garing. II di-[x] n. dipun awis k: dikurangi saka nggone tawa; [x]-[x]-an: padha dene

nganyang; kc. nyang. III [x]-[x]-n kn: lara krp nguyuh.


anyar: n. enggal k 1 kb. lawas; 2 mntas dadi (ana); [x] iki: kang mntas klakon iki, durung suwe iki; di-[x]-i: dianggo

(ditindakake lsp) kang kawitan ing nalikane isih anyar; di-[x]-ake: didandani lsp. supaya anyar manh; ng-[x]-[x]-i kn:

tumindak kang nganh-anhi (beda karo padatane).

anyawar: kn ar. ttuwuhan.

anyb: kn (atine) mangkl bangt; ng-[x]-ake (ati): njalari anyl, mangklake.

anym: kw nncm, ngclup,

(anyng): di-[x] ngg. kn ditarik, dicnng.

anyp: kn 1 ora panas (angt); 2 ent. ora rame, tanpa sabawa; 3 ent. tanpa rasa.

(anyr): ng-[x] kn ngadg njjr (kurang tata-krama).

anys: kn anyb bangt (tmr. banyu lsp).

anyir: kn kgurihn bangt nganti krasa tumk (kaya rasaning blondho).

anylng, anyling: ngg. kn cumls, lgi bangt.

anyls: ngg. pc anys.

anyul: ngg. kn singsot.

(anyur): ng-[x] kn ngadg ing sangarpe ... (murang tata).

(anyut): di-[x]-ake kw diklkake, dikatutake; ng-[x]-[x] kn. ak: nnarik ati (tmr. swara); kc. kanyut.

anyol-anyoln: pc rada kurang ajar (rada gndhng).

anyong: ngg ah gk mangsa!

angabhi: kn ssbutaning priyayi apangkat tngahan; kc. ngabhi.

(angah): ng-[x]-[x] kn kumudu-kudu mmangan lsp.

angap: kn mnganing cangkm: di-[x]-ake: dingakake cangkme; kc. mangap.

(angas): kn (wani [x]) katone wani nanging sajatine wdi; di-[x]-i: digrtak.

angde: kw agawe, njalari, marakake.

angl: 1 kw.ksl, rkasa; 2 kn. ora gampang, rkasa, pakewuh; di-[x]-i ([x]-ake) ak: dippalangi nganti njalari rkasa

(angl); kc. ngl, kanglan.

angn: k angon.

angr: kw. ak ngntni, lrn.

angb: kw. ak ngaub, ngeyub, ngayom.

angn-angn: kn pikiran, gagasan; di-[x]: digagas, tansah dipikir; kc. kangn.

angne: kw. ak ngnani (saka lingga kna).

angs: ngg. kn angus, langs.

angt: kn 1 rada panas (ora adhm); 2 rada kladuk (bobote, panimbange); 3 kpenak nggone omah-omah (marga

ora rusuh, cdhak tangga tparo lsp); 4 pc. isih anyar (tmr. kabar); kc. ngt, mangt-mangt.

angga: I n. anggi k (sa)sangga (5 gdhng). II (S) kw: awak; ang-[x] kw: ngawaki; yoga ang-[x] yogi kw: duwe ambk

kaya guru (tumuwa). III kw. ak: glm; kc. mangga. IV kw: banyu.

angga-angga: ngg. kn kmangga.

anggada: (S) kw. ak glang, klat bau.

anggah, anggh: kw prnah, kukuh.

anggak: ngg.kn gumdhe, umuk, angkuh; kc. agak, gak.

anggakara: (S) kw kndl.

anggal: ngg. kn nthng (bobote, momotane).

anggana: I kw ijn, dhewe. II (S) kw: wong wadon.

anggana raras: kw wong wadon ayu.

anggang-anggang: kn 1 kewan bngs. kmangga kang saba ing banyu; 2 (ut. dianggang-anggang) dickl lsp. lirih

(ora dintake).

anggar: I ngg. kn ulah pdhang tangkis-tangkisan. II ut. [x]-an kn: ilat-ilatan wadhah kris ut. pdhang (ditrap ing

bangkekan); di-[x]: digawa kaetrap ing anggaran (tmr.kris, pdhang). III di-[x] kn: 1 diutang tanpa nganggo

tanggungan (cklan); 2 ngg. pc. dituku nanging ora dibayar; di-[x]-i: diutangi; [x]-an: 1 dhuwit sbrakan (utangan); 2

prajurit [x]-an) ak. prajurit rucah.

anggara-kasih: kn Slasa Kliwon.

anggas: I ngg.kn tali kang dianggo nalni wtnge wong manak supaya arumane bisa mtu. II kw.ak: walang.

angge: k: anggo; ng-[x] k nganggo.

angge-angge: kn orong-orong ing sawah.

anggn: k anggon

anggr: kw panybut marang kang kaprnah nom.

(anggl): I [x]-[x], [x]-an kn bndungan cilik, kayu lsp. dianggo nambak iln-iln; di-[x](-i): dibndung. II dianggo [x]-[x]

ngg: dianggo jaga-jaga.

anggp: kn duwe rumangsa ut. gagasan yn (luwih tinimbang lijane lsp); di-[x] 1 dirngkuh kaya (sdulur lsp), diarani

yn pancn wis bnr (nyata lsp); 2 dikanggokake, diajni (pasuwitane lsp); kc. kanggp.

anggr: I ut. [x]-[x] kn ppacak (wwaton) kang kudu diturut; di-[x](-[x])-i: ditrapi anggr-anggr, dilarangi.

--- 15 ---

II (ut. [x]-e) kn: 1 sabn-sabn yn ... III kn: sabn; [x] anu, [x]-[x] ngg: sabn-sabn.

anggs ~ angkil.

anggs: ngg. kn ggs.

anggi-anggi: kn bumbon crakn (bumbu jamu).

(anggit): kn (duwe [x]) duwe gagasan (reka); di-[x]: 1 ak. dironce (tmr. kmbang); 2 diwujudake ana ing gagasan,

direka-reka; 3 ngg. digagas; 4 dikarang (tmr. layang lsp); 5 ak. dicatht ana ing gagasan (tmr. piwulang, sasmita

lsp); [x]-an: 1 ak. roncn; 2 karangan rumpakan; 3 gathkan, ngrtn, sugih reka.

anggya: br angge.

(angglang): ng-[x] pc katon mncongol (katon ctha bangt).

angglong: kn 1 suda bangt isine; 2 pc. gla bangt.

angguk: I kn unining prkutut; kc. manggung. II kw: tansah, pijr.

anggur: I ngg. kn angur, aluwung. II kn: 1 ar. wit sarta wohe; 2 ar. minuman kang digawe woh anggur. III [x]-[x]

ngg. kn: tinimbang nganggur (ala nganggur); ng-[x]: 1 ora nyambut gawe; 2 ora ana kang nganggo (tmr. kreta

sewan lsp); [x]-an: 1 ngg. mung duwe omah lan pomahan (tmr. wong ing padesan); 2 ngg. ora diknakake aradan

nyambut gawe padesan, mung kawajiban nyambut gawe ing prabot desa; 3 ngg. ar. pajg ing padesan; 4 ora

nyambut gawe.

(anggo): di-[x] n. dipun angge k. diagm ki 1 dipigunakake (minangka srana ...); 2 ditrapake ing sawah (tmr. klambi

lsp); 3 dislingkuhake (tmr. dhuwit); kc. anggon, kanggo, nganggo, panganggo.

anggon: I n. anggn K 1 sdhiyan dianggo dhewe; 2 ak. bisa awt (dudu pasaran, tmr. barang dandanan); 3 kn. wis

ora mari-mari(tmr.llara); wis anggone ngg: lumrah, wis jamake; [x]-[x] n. anggn-anggn k. pangagman ki: 1

sandhangan saprabote; 2 ak. prabot, uba-rampe; kc. anggo, kanggonan. II n. anggn k. kw: panggonan; kc.

manggon, anggon.

anggong: pc 1 ngangsur-angsur napase marga kabotan gawan; 2 ngg. ngaso, lrn sdhela.

(anggop): tan (ora) [x] kw tanpa lrn.

anggota: kn gglitaning badan (tangan, sikil lsp).

anggrah-anggrah: kn 1 rrnckan lsp. dianggo mpti dalan lsp; 2 pc. barang-barang kang rowa tanpa aji.

(anggrak): di-[x] kn dindhg sarta digrtak diagag-agagi ggaman (arp dibegal lsp).

(anggrang): di-[x]-ake kn disndhkake ngadg (tmr.andha lsp).

(anggras): di-[x] kn digrtak diwwdni.

anggrk: kn ar. ttuwuhan kang nemplok ing wit liya(sok dianggo tamana

Baoesastra djawa

Education

Transcript of Baoesastra djawa