vii

14. Teman-teman angkatan 2013 “Jasminum Sambac” Prodi Farmasi tercinta

yang selalu memberikan dukungan dan motivasi selama penyusunan Skripsi.

15. Semua teman-teman dan pihak terkait yang telah membantu kelancaran dan

memberikan dukungan dalam pembuatan Skripsi ini yang tidak bisa sebutkan

satu persatu.

Penulis menyadari bahwa dalam penulisan skripsi ini masih banyak

kekurangan dan keterbatasan, untuk itu saran dan kritik yang bersifat membangun,

sangat penulis harapkan demi penyempurnaan skripsi ini. Semoga skripsi ini

memberikan manfaat bagi pembaca dan yang memerlukan.

Semarang, Maret 2018

Evie Maela Shofa

viii

DAFTAR ISI

HALAMAN JUDUL ................................................................................................ i

HALAMAN PENGESAHAN ................................................................................. ii

HALAMAN PENGESAHAN ................................ Error! Bookmark not defined.

SURAT PERNYATAAN....................................................................................... iii

PERNYATAAN PERSETUJUAN PUBLIKASI KARYA ILMIAH.................... iv

PRAKATA .............................................................................................................. v

DAFTAR ISI ........................................................................................................ viii

DAFTAR SINGKATAN ...................................................................................... xii

DAFTAR GAMBAR ........................................................................................... xiii

DAFTAR TABEL ................................................................................................ xiv

BAB I PENDAHULUAN ....................................................................................... 1

1.1. Latar Belakang ................................................................................. 1

1.2. Rumusan Masalah ........................................................................... 5

1.3. Tujuan Penelitian ............................................................................. 5

1.3.1. Tujuan Umum ........................................................................ 5

1.3.2. Tujuan Khusus ....................................................................... 6

1.4. Manfaat Penelitian ........................................................................... 6

1.4.1. Manfaat Teoritis ..................................................................... 6

1.4.2. Manfaat Praktis ...................................................................... 6

BAB II TINJAUAN PUSTAKA ............................................................................. 7

2.1. Pengertian Penyakit ASMA ............................................................ 7

2.1.1. Etiologi Penyakit ASMA ....................................................... 8

ix

2.1.2. Manifestasi Penyakit ASMA ............................................... 10

2.1.3. Klasifikasi Penyakit ASMA ................................................. 11

2.1.4. Patofisiologi Asma ............................................................... 11

2.1.5. Penatalaksanaan Asma ......................................................... 14

2.1.6. Faktor-faktor yang berhubungan dengan kejadian asma ..... 15

2.1.7. Terapi Penyakit ASMA ........................................................ 17

2.2. Pengertian Pharmacovigilance ...................................................... 20

2.2.1. Tujuan Pharmacovigilance ................................................... 20

2.3. Pengertian Reaksi Obat Yang Tidak Dikehendaki (ROTD) ......... 20

2.4. Pengertian Algoritma Naranjo ....................................................... 23

2.5. Rumah Sakit Islam Sultan Agung Semarang ................................ 24

2.6. Kerangka Teori .............................................................................. 26

2.7. Kerangka Konsep .......................................................................... 26

2.8. Keterangan Hipotesis ..................................................................... 27

BAB III METODE PENELITIAN........................................................................ 28

3.1. Jenis Penelitian Dan Rancangan Penelitian ................................... 28

3.2. Variabel Dan Definisi Operasional ............................................... 28

3.2.1. Variabel Bebas ..................................................................... 28

3.2.2. Variabel Terikat ................................................................... 28

3.2.3. Definisi Operasional ............................................................ 28

3.3. Populasi Dan Sampel ..................................................................... 29

3.3.1. Populasi Penelitian ............................................................... 29

3.3.2. Sampel Penelitian ................................................................. 30

x

3.4. Instrumen Penelitian ...................................................................... 31

3.5. Metode Pengumpulan Data ........................................................... 31

3.6. Cara Penelitian ............................................................................... 32

3.6.1. Perencanaan ......................................................................... 32

3.6.2. Pelaksanaan .......................................................................... 32

3.7. Tempat Dan Waktu Penelitian ....................................................... 34

3.7.1. Tempat Penelitian ................................................................ 34

3.7.2. Waktu penelitian .................................................................. 34

3.8. Alur Penelitian ............................................................................... 35

3.9. Pengolahan dan Analisa Data ........................................................ 36

3.9.1. Pengolahan Data .................................................................. 36

3.9.2. Analisis Data ........................................................................ 37

BAB IV HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN ..................................... 38

4.1. Hasil Penelitian dan Pembahasan .................................................. 38

4.1.1. Hasil Uji Validitas dan Reliabilitas .................................. 38

4.1.2. Hasil Uji Deskripsi Variabel Penelitian ........................... 38

4.1.3. Karakteristik Profil Peresepan, dan Kejadian ROTD ... 39

4.1.4. Hubungan Usia Pasien Asma dengan Kejadian ROTD . 44

4.1.5. Hubungan Jenis Kelamin dengan Kejadian ROTD ....... 45

4.2. Pembahasan ................................................................................... 45

4.2.1. Gambaran Karakteristik Responden ............................... 45

4.2.2. Hubungan Usia dan Jenis Kelamin dengan kejadian

ROTD pada pasien asma .................................................. 47

xi

BAB V PENUTUP ................................................................................................ 49

5.1. Kesimpulan .................................................................................... 49

5.2. Saran .............................................................................................. 50

DAFTAR PUSTAKA ........................................................................................... 51

xii

DAFTAR SINGKATAN

ROTD : Reaksi Obat Yang Tidak Dikehendaki

GBD : Global Burden of Disease

DALYs : Disability Adjusted Life Years

AINS : Anti Inflamasi Non Steroid

EIA : Exercise Induced Asthma

APC : Antigen Presenting Cell

SABA : Short Acting Beta 2 Agonist

ADR : Adverse Drug Reaction

DIH : Drug Information Handbook

xiii

DAFTAR GAMBAR

Gambar 2.1. Bagan Kerangka Teori ..................................................................... 26

Gambar 2.2. Bagan Kerangka Konsep .................................................................. 26

Gambar 2.3. Bagan Alur Penelitian.......................................................................35

xiv

DAFTAR TABEL

Tabel 2.1. Klasifikasi Derajat Berat Asma Berdasarkan Gambaran Klinis ........... 11

Tabel 4.1. Karakteristik Responden Berdasarkan Usia, Jenis Kelamin, Pendidikan,

Pekerjaan .............................................................................................. 38

Tabel 4.2. Karakteristik Responden Berdasarkan Durasi Menderita, Manifestasi,

Obat Asma ............................................................................................ 39

Tabel 4.3. Karakteristik Responden Berdasarkan Kejadian Naranjo .................... 42

Tabel 4.4. Profil Kejadian ROTD Pada Subjek Penelitian di Rumah Sakit Islam

Sultan Agung Semarang ....................................................................... 42

Tabel 4.5. Uji Silang Hubungan Usia Pasien Asma Dengan Kejadian ROTD

Berdasarkan Kuesioner Naranjo ........................................................... 44

Tabel 4.6. Uji Silang Hubungan Jenis Kelamin Pasien Asma Dengan Kejadian

ROTD Berdasarkan Kuesioner Naranjo ............................................... 45