Âwiatowit • Tom V (XLVI) • Fasc. B • 2003

1 W pracy zastosowano nast´pujàce skróty kultur archeolo-gicznych: KAK – kultura amfor kulistych, KCSz – kultura

ceramiki sznurowej, KPL – kultura pucharów lejkowatych,PKN – póêne kultury naddunajskie (wst´gowe).

Wst´p

Kultura Zedmar jest najstarszà kulturà ceramicz-nà epoki kamienia na Mazurach (GROSS 1939; GU-MI¡SKI, FIEDORCZUK 1990: 64-66; TIMOFEEV,ZAITSEVA, POSSNERT 1994; GUMI¡SKI 1999a,tab. 1; 1999b; 2001a). Mimo, ˝e wyodr´bniona zosta∏aju˝ w latach dwudziestych XX w., znana jest zaledwiez kilku (kilkunastu?) stanowisk. Przebadane wykopalis-kowo i choç cz´Êciowo opublikowane zosta∏y dotychczascztery: Zedmar A, Zedmar D i Utinoie Bo∏oto w obwo-dzie Kaliningradzkim, w Rosji oraz Dudka (okreÊlanadawniej jako Röster Wiesen lub Moczyska) w KrainieWielkich Jezior Mazurskich, w Polsce (Fig. 1) (GAERTE1927; KILIAN 1938; OKULICZ 1973: 67-75; DOLU-CHANOV, TIMOFEEV, LEVKOVSKAJA 1975; TI-MOFEEV 1979; 1981; 1983; 1991; 1996; 1998; GU-MI¡SKI, FIEDORCZUK 1988; 1990; GUMI¡SKI1999a; 2001a). Odkrycie zatem i rozpocz´cie badaƒ pià-tego stanowiska tej kultury ma ogromne znaczenie dla jejlepszego poznania, tym bardziej, ˝e samo jej istnienieprzyjmowane jest przez niektórych badaczy sceptycznielub jest wr´cz ignorowane (RIMANTIENñ 1992a; 1995;GIRININKAS 1994; SZYMCZAK 1995; KUKAWKA2001; JÓZWIAK 2003). Badanie stanowiska 8 w Szcze-pankach ma ponadto kluczowe znaczenie dla ca∏oÊci pro-blematyki zwiàzanej z procesem neolityzacji PojezierzaMazurskiego, a tak˝e rozwojem i zanikiem ca∏ego neolituw tym regionie, gdy˝ (podobnie jak w Dudce) wyst´pujetu równie˝ osadnictwo starsze – mezolityczne oraz m∏od-sze – neolityczne, reprezentowane przez kultur´ amforkulistych (KAK) i kultur´ ceramiki sznurowej (KCSz)1.

Drugim, nie mniej wa˝nym aspektem badaƒ sta-nowiska 8 w Szczepankach jest wyst´powanie zabytkóww warstwach pochodzenia organicznego, g∏ównie torfo-wego. Takich, tzw. torfowych (bagiennych) stanowiskz epoki kamienia przebadano (i cz´Êciowo opublikowa-no) zaledwie kilka w Polsce, z paraneolitu poza Dudkàtylko dwa (Fig. 1). W innych krajach europejskich nale˝à

one równie˝ do rzadkoÊci. Materia∏y ze stanowisk tor-fowych sà szczególnie wartoÊciowe z trzech powodów.Po pierwsze, zabytki wyst´pujà w kolejnych warstwachsedymentacyjnych, pozwalajàcych precyzyjnie je datowaçzarówno w kategorii wzgl´dnej (pozycja stratygraficzna)jak i bezwzgl´dnej (14C). Co szczególnie istotne – dotyczyto wszystkich rodzajów zabytków, w∏àczajàc tzw. ma-sowe materia∏y niecharakterystyczne (np. niezdobionefragmenty brzuÊców naczyƒ, odpady produkcji krzemie-niarskiej itp.). Po drugie, stanowiska torfowe, w tymSzczepanki (8), z regu∏y zawierajà liczne zabytki organicz-ne takie jak, zachowane koÊci w grobach, pokonsump-cyjne zwierz´ce szczàtki kostne oraz makroszczàtki roÊ-linne. Eksploracja tego typu materia∏ów zabytkowych,choç skomplikowana, ucià˝liwa i czasoch∏onna, dostarczaistotnych danych i daje ogromne mo˝liwoÊci w badaniachprzemian paleoÊrodowiska, systemów gospodarowania,czy struktury antropologicznej i kondycji fizycznej spo-∏eczeƒstw prehistorycznych. Po trzecie wreszcie, wÊródmasowych materia∏ów organicznych wyst´pujà ponadtowytwory koÊciane, bursztynowe, a czasem drewniane,które na zwyk∏ych stanowiskach z epoki kamienia naNi˝u majà nik∏e szanse aby przetrwaç do naszych czasów.Narz´dzia i ozdoby z tych surowców sà wi´c z regu∏yunikatami i nale˝à do najbardziej spektakularnych od-kryç. Wymienione pokrótce najwa˝niejsze zalety stano-wisk torfowych (GUMI¡SKI 1993) w pe∏ni potwierdzi∏ysi´ ju˝ po pierwszym sezonie badaƒ na st. 8 w Szczepan-kach i pozwalajà zaliczyç je do szczególnie interesujàcychi perspektywicznych.

Badania w Szczepankach (8) majà jeszcze innyciekawy aspekt. Odkrycie drugiego stanowiska, analogicz-nego do badanego wczeÊniej stanowiska mezolitycznegoi paraneolitycznego w Dudce, po∏o˝onego nad tym sa-mym jeziorem, daje mo˝liwoÊç badaƒ mikroregionalnychi poznania ewentualnej sieci osadniczej ∏owców-zbieraczy.Warto tu przypomnieç, ˝e oba stanowiska A i D w Zed-marze by∏y równie˝ po∏o˝one w obr´bie jednego jeziora,odpowiednio na wyspie i pó∏wyspie (BOHNE-FISCHER

53

WITOLD GUMI¡SKI (IA UW )

SZCZEPANKI 8.NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

(PL. 15-38)

1941: 63-64, fig. 22; TIMOFEEV 1991: fig. 2). W tymkontekÊcie nasuwa si´ bardzo interesujàcy problembadawczy o wzajemnych relacjach osadniczych mi´dzystanowiskami po∏o˝onymi nad tym samym jeziorem.Badania w Szczepankach powinny zatem daç odpowiedêna pytanie, czy osadnictwo na kolejnej wyspie jeziornejby∏o rezultatem (sezonowych?) w´drówek tej samej grupyludzkiej, czy mo˝e równoleg∏à siedzibà innej grupy, a jeÊli– to na ile innej?

Odkrycie i badania stanowiska,jego po∏o˝enie i kontekst osadniczy

Odkrycie i po∏o˝enie stanowiskaStanowisko nr 8 w Szczepankach zosta∏o odkry-

te w 2001 r. przez ówczesnych studentów IA UW –Przemys∏awa Florka i Piotra Kisiela przy okazji badaƒmegalitu na stanowisku nr 6 (VI) w Szczepankach (GU-MI¡SKI 2001b: 18, n. 1, fig. 1). Warto podkreÊliç, ˝estanowisko nie by∏o rejestrowane wczeÊniej, mimo do-k∏adnej penetracji powierzchniowej tego terenu w latach1981-1983 przeprowadzonej przez po∏àczonà ekip´d. IHKM i PMA, a ukierunkowanà specjalnie na szuka-nie stanowisk torfowych z epoki kamienia (KEMPISTY,SULGOSTOWSKA 1986: 73, fig. 1). Brak te˝ wzmia-nek o ewentualnym odkryciu nowych stanowisk z epokikamienia podczas kolejnych badaƒ powierzchniowych na¸àkach StaÊwiƒskich, gdzie znajduje si´ omawiane stano-wisko (¸APO, OSSOWSKI 2000: 131). TrudnoÊç w od-krywaniu tych stanowisk tylko cz´Êciowo wynika z przy-krycia ich warstwà torfu. G∏ównà przyczynà jest wyst´-pujàcy tu wyjàtkowo gruby i zwarty p∏aszcz darni, szczel-nie blokujàcy przedostawanie si´ na powierzchni´ jakich-kolwiek zabytków. Jedynà metodà jest systematyczne prze-czesywanie kretowin lub zerwanych przez dziki p∏atówdarni.

¸àki StaÊwiƒskie, na których znajduje si´ stano-wisko Szczepanki 8, to rozleg∏e torfowisko o powierzchniok. 25 km2, po∏o˝one w Êrodkowo-wschodniej cz´ÊciKrainy Wielkich Jezior Mazurskich (Fig. 2). Torfowiskoto powsta∏o na miejscu istniejàcego tu niegdyÊ jeziora.Mniejsza, po∏udniowa cz´Êç tego torfowiska, rozciàgajàcasi´ na po∏udnie od szosy Wydminy – Szczepanki, okre-Êlana by∏a przed wojnà – Röster Wiesen, w spolszczeniu –Bagno Moczyska. Szczepanki st. 8 jest najdalej na po∏ud-nie po∏o˝onà wyspà w obr´bie Moczysk (Fig. 2). Przezca∏e torfowisko przep∏ywa rzeczka Pamer, bioràca poczà-tek w jeziorze o tej samej nazwie. Pamer wp∏ywa w ¸àki

StaÊwiƒskie od po∏udnia, na wprost wyspy, na której znaj-duje si´ badane stanowisko Szczepanki 8. Przez ca∏e Mo-czyska rzeczka p∏ynie po∏udnikowo na pó∏noc, a za stano-wiskiem Dudka skr´ca na zachód i p∏ynie przez w∏aÊciwe¸àki StaÊwiƒskie równole˝nikowo, gdzie nazywana jestStaÊwinkà. Pamer/StaÊwinka wpada do jeziora Wojnowo,b´dàcego po∏udniowo-wschodnià odnogà jeziora Niego-cin. By∏e Jezioro StaÊwiƒskie nale˝a∏o wi´c do po∏udnio-wego dzia∏u Wielkich Jezior Mazurskich, hydrograficzniezwiàzanego z dorzeczem Êrodkowej Wis∏y, poprzez Pis´i Narew (KONDRACKI 1972: 68, 209, fig. 22)

Stanowisko Szczepanki 8 znajduje si´ na wyspie,która wyró˝nia si´ od innych tym, ˝e ma charakter nie-wielkiego pagórka, o kulminacji ok. 4 m ponad poziomotaczajàcego jà torfowiska (Fig. 3). Wynios∏oÊç ta wrazz przyleg∏ym do niej w∏aÊciwym torfowiskiem pokryta jestdziÊ ∏àkami. Omawiana wyspa ma w przybli˝eniu zarysowalny, wymiary ok. 150 x 100m, a oÊ d∏u˝sza jest niemalzgodna z kierunkiem N-S. W odleg∏oÊci ok. 80 m nawschód i po∏udniowy-wschód znajduje si´ wspó∏czesnekoryto Pameru. Przy po∏udniowym kraƒcu stanowiska prze-biega rów melioracyjny (obecnie suchy), wzd∏u˝ któregorosnà kilkudziesi´cioletnie drzewa liÊciaste (Fig. 4). Stàdok. 120 m na zachód znajduje si´ wilgotny las (Fig. 4a),którego granica z grubsza pokrywa si´ z linià brzegowàby∏ego jeziora. Omawiana wyspa od pó∏nocy, po wyraê-nym obni˝eniu i przew´˝eniu, przechodzi w kolejnà, s∏a-bo wyodr´bnionà wysp´, rozciàgni´tà raczej równole˝ni-kowo. W jej pó∏nocno-wschodniej cz´Êci na nieznacznejkulminacji odkryto od∏upek krzemienny – jak na razie je-dyny Êlad osadnictwa z epoki kamienia. T´ cz´Êç wyspyoznaczono jako Szczepanki st. 7. Jej pó∏nocny skrawekprzecina kolejny suchy rów melioracyjny, wzd∏u˝ któregoroÊnie kilka wysokich drzew liÊciastych. Oko∏o kilometrana pó∏noc od stanowiska Szczepanki 8 le˝y stanowiskoDudka (Fig. 2)2.

Kontekst osadniczy stanowiskaHistoria Jeziora StaÊwiƒskiego jest dobrze pozna-

na (NALEPKA 1995; GUMI¡SKI 1995; 1999a; GU-MI¡SKI, MICHNIEWICZ 2003; ˚UREK 2003: 157-158). Godne przypomnienia jest, ˝e by∏o to typowe dlaWielkich Jezior Mazurskich du˝e jezioro wytopiskowe,choç raczej p∏ytkie, nie przekraczajàce 10 m g∏´bokoÊci.Powsta∏o ono po ustàpieniu lodowca fazy pomorskiej os-tatniego zlodowacenia (Vistulianu) ok. 16,5 tys. lat temu,o czym Êwiadczà daty termoluminescencyjne dla stropugliny zwa∏owej na wyspie Dudka: 16,8 ±2,5 ka (UG2347) i 16,6 ±2,5 ka (UG 2346) (˚UREK 2003: 158).

WITOLD GUMI¡SKI

54

2 Lokalizacja st. 8 w Szczepankach wg AZP: 1:25 000 arkusz 20-75: x = 205, y = 90; 1:10 000 arkusz: Siemionki 224.124: x =282 (634,83), y = 227 (912,28). Wspó∏rz´dne geograficzne:

21°59’05’’ long. E, 53°57’20’’ lat. N. W∏aÊcicielem ∏àki, naktórej znajduje si´ st. 8 w Szczepankach jest p. Wies∏awDereziƒski, zamieszka∏y w Szczepankach Kolonii (nr 15).

W stosunkowo ciep∏ym okresie Allerød póênego plejsto-cenu przy brzegach jeziora porasta∏a ju˝ miejscami roÊ-linnoÊç szuwarowa (NALEPKA 1995: fig. 3; GUMI¡SKI1995: tab. 3), a na làdzie i wyspach formowa∏y si´ pierw-sze drzewostany leÊne (GUMI¡SKI, MICHNIEWICZ2003: fig. 17.3, 4). Z tego samego okresu pochodzànajstarsze Êlady osadnictwa póênopaleolitycznego odkry-te w Dudce: 11145 ±65 bp, tj. 9195 ±65 conv. bc (Ki-5733) (GUMI¡SKI 1999a: 40). Osadnictwo na tej wys-pie trwa∏o praktycznie nieprzerwanie przez ca∏y mezoliti neolit, ale najintensywniej rozwija∏o si´ w okresie kultu-ry Zedmar oraz KAK. Koniec osadnictwa w Dudcei prawdopodobnie na pozosta∏ych wyspach i brzegachJeziora StaÊwiƒskiego nast´puje doÊç raptownie pod ko-niec neolitu. Potwierdza to najm∏odsza data 14C z Dudkidla grobu KCSz nr IX-1: 1825 ±40 conv. bc (Ki-5717)oraz brak materia∏ów z wczesnej epoki bràzu (GUMI¡-SKI 1997a: 98, fig. 6; 1999a: tab. 1). Znamienne jest, ˝ew obr´bie by∏ego Jeziora StaÊwiƒskiego nie ma równie˝Êladów osadniczych datowanych na póêniejsze okresy tejepoki, a nieliczne stanowiska z epoki ˝elaza po∏o˝one sàz regu∏y dalej od brzegów (cf. KEMPISTY, SULGOS-TOWSKA 1986: 74; KARCZEWSKA, KARCZEWSKI1996: 27; ¸APO, OSSOWSKI 2000: 129). Tak d∏ugaprzerwa osadnicza spowodowana zosta∏a prawdopodob-nie zanikiem jeziora, które przekszta∏ci∏o si´ w bagno ju˝w drugiej po∏owie okresu subborealnego, czyli we wczes-nej epoce bràzu (GUMI¡SKI 1999a: 56; 2001b: 18).Z kolei na poczàtku okresu subatlantyckiego, ogólnepodniesienie si´ poziomu wód w jeziorach (nie tylko ma-zurskich), spowodowa∏o prawdopodobnie cz´Êciowe od-rodzenie si´ Jeziora StaÊwiƒskiego, czego potwierdzeniemmogà byç odkrycia na kulminacji badanego stanowiska 8w Szczepankach (cf. A. LISIECKI, Aneks do niniejszegoartyku∏u). Ostateczny kres jeziora nastàpi∏ w drugiej po-∏owie XIX w. na skutek podj´tej przez Niemców akcji ob-ni˝ania poziomu jezior mazurskich, melioracji i osuszaniatorfowisk za pomocà sieci kana∏ów, drena˝y i regulacjicieków (SROKOWSKI 1930: 111; KILIAN 1938: 87;KEMPISTY, SULGOSTOWSKA 1986: 58).

Wykopy i eksploracjaNa stanowisku oznaczono punkt „0”, od którego

wykonuje si´ pomiary i plany. Przyj´to go w punkcie le-˝àcym na po∏udniowym, p∏askim brzegu wyspy, oddalo-nym o ok. 20 m od rowu a nieco ponad 17 m od ogro-dzenia biegnàcego wzd∏u˝ tego rowu (po jego pó∏nocnejstronie) (Fig. 3, 4). Reper geodezyjny o niwelacji 136,6mn.p.m. znajduje si´ na skraju lasu ok. 250 m na p∏d.-zach.od punktu „0”.

W pierwszych dwóch sezonach wykopaliskowych(2002 i 2003 r.) przebadano obszar o powierzchni 108 m2.W trzecim sezonie (w 2004 r.) wyeksplorowano dalsze42 m2. Po trzech sezonach ∏àcznie przebadano 150 m2 sta-nowiska. Artyku∏ zasadniczo omawia wyniki z pierwszychdwóch sezonów badawczych ale uwzgl´dnia i omawia ca-∏y wydobyty dotychczas materia∏ kostny, tj. pochodzàcy

z trzech sezonów badawczych i ca∏ej dotychczas prze-badanej powierzchni 150m2.

Po∏àczone wykopy wytyczone na po∏udnie odpunktu „0” oznaczono pierwszà literà „S”, wykopy le˝àcena wschód – literà „E”, a na pó∏noc, na samej kulminacjiwyspy – literà „K” (Fig. 3, 4, 8). Wykop „S” mia∏ po-wierzchni´ 49 m2 (+ 12 m2 z 2004 r. = 61 m2) i usytuo-wany by∏ na stosunkowo p∏askim, po∏udniowym brzeguwyspy. Najwy˝sza jego cz´Êç, wykop „SC” (z 2004 r.) za-czyna∏ si´ 2 m na po∏udnie od punktu „0”, a najdalszy wy-kop „SS” po∏udniowym koƒcem schodzi∏ ni˝ej, w stref´litoralnà by∏ego jeziora, prostopadle przecinajàc jego brzeg.

Wykop „E”, o powierzchni 52 m2 (+30 m2

z 2004 r. = 82 m2) zaczyna∏ si´ 10 m na wschód od punk-tu „0” jeszcze na doÊç p∏askim po∏udniowo-wschodnimbrzegu wyspy (wykopy EA i EB) i mniej wi´cej od po∏o-wy d∏ugoÊci doÊç stromo schodzi∏ w dó∏ (wykopy EC,ED, EX, EY i cz´Êç EE). Najdalej na wschód wysuni´tejego cz´Êci (wykopy EF, EZ i skraj EE) wchodzi∏y ukoÊniewe w∏aÊciwe torfowisko – na powierzchni gruntu jest tamp∏asko, ale ni˝sze warstwy strefy litoralnej majà znacznyspadek.

Wykop na samej kulminacji wyspy „K” mia∏ po-wierzchni´ 7 m2 a jego p∏d.-wsch. naro˝nik oddalony by∏od „0” o 46 m na pn. i 14 m na zach. Wyniki badaƒw tym wykopie, ze wzgl´du na innà problematyk´, omó-wione sà oddzielnie w aneksie (cf. LISIECKI, aneks).

Prace wykopaliskowe na stanowisku wykonywa-no szpachelkami, a zeskrobanà ziemi´ jeszcze przesiewanositami o oczku 3 lub 4 mm. Eksploracj´ prowadzono zgod-nie z u∏o˝eniem warstw naturalnych, poziomami mechani-cznymi rejestrowanymi co 5 cm g∏´bokoÊci (z wyjàtkiempierwszej, górnej 10-cio centymetrowej). Odkrywanymzabytkom (z wyjàtkiem niediagnostycznych fragmentówkoÊci i koÊci rybich) przydzielano kolejne numery w da-nym wykopie i zaznaczano je planigraficznie. Plany zmie-niano co 5 cm g∏´bokoÊci. Zabytki charakterystyczne,uzyskane z przesiewania, równie˝ numerowano i zazna-czano na planach, lecz z mniejszà dok∏adnoÊcià (ok. 1 m).Jedynie koÊci rybie i niediagnostyczne fragmenty kostnegrupowano z danego wykopu i warstwy mechanicznej bezszczegó∏owej lokalizacji.

Wyniki badaƒ

Stratygrafia, (chronologia?) i etapyosadnictwa

StratygrafiaWykopy „S” i „E” obejmowa∏y stref´ brzegowà

wyspy (B) i stref´ litoralnà jeziora (L) (Fig. 3, 8).Warstwy strefy brzegowej (B) i litoralnej (L) ró˝nià si´doÊç znacznie, zw∏aszcza w dolnych poziomach, nato-miast w obydwu wykopach sà analogiczne. W zwiàzkuz tym stratygrafia dla ka˝dej strefy b´dzie omówiona od-dzielnie, ale dla obydwu wykopów razem (Fig. 5, 6).

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

55

Strefa brzegowa (B)Pod darnià (ok. 10 cm gruboÊci) znajduje si´

czarny torf spiaszczony lub mursz (warstwa B-1), w któ-rym wyst´puje g∏ównie póênoneolityczna ceramika orna-mentowana przewa˝nie sznurem lub stempelkami (KAKi KCSz), wytwory krzemienne oraz koÊci zwierz´ce.Warstwa B-1 jest jednoczeÊnie najsilniej przemieszana nastanowisku i zdarzajà si´ w niej zarówno zabytki znaczniestarsze, jak i m∏odsze. Przyk∏adem tych pierwszych mogàbyç krzemienne zbrojniki: pó∏tylczaki, trapezy, a nawettylczaki i trójkàty, które to (zw∏aszcza dwie ostatnio wy-mienione formy) sà najprawdopodobniej mezolitycznei mog∏y si´ tu znaleêç na wtórnym z∏o˝u na skutek sp∏y-wów z wy˝ej po∏o˝onej partii wyspy (Fig. 3). Sytuacja ta-ka nie jest bynajmniej dla Szczepanek wyjàtkiem i zauwa-˝ona by∏a dla innych mezolitycznych i paraneolitycznychstanowisk w zachodniej cz´Êci Ni˝u (RAEMAEKERS 1999:72-73, fig. 3.22). Podobnie te˝ m∏odsze wytwory, jak np.bràzowa lub mosi´˝na (?) spiralka, czy dwa fragmentywylewu naczynia Êredniowiecznego, znalezione na g∏. 20-25 cm od powierzchni gruntu mog∏y si´ znaleêç tak g∏´-boko (z wytworami neolitycznymi) na skutek zaoraniapowierzchni wyspy w przesz∏oÊci (cf. GUMI¡SKI 2001b:21-22). Mimo pojedynczych starszych lub m∏odszychwtr´tów, warstwa ta jest zasadniczo homogenna. W jejdolnej cz´Êci, zwykle w poziomie 20-30 cm, prócz cera-miki póênoneolitycznej pojawia si´ ceramika kulturyZedmar, s∏abo wypalona, z domieszkami organicznymii ornamentowana palcem lub patykiem.

Od g∏´bokoÊci ok. 30 cm zaczyna si´ nowa warst-wa (B-2). Jest nià mieszanina szarego torfu, humusu,piasku i ˝wiru, w której wyst´puje praktycznie tylko cera-mika zedmarska. Pod nià, zwykle od ok. 40/45 cm g∏.pojawia si´ kolejna warstwa (B-3), którà jest jasny szaro-˝ó∏ty piasek i ˝wir z nieznacznà domieszk´ próchnicy.Nieliczne zabytki odkrywane w tej warstwie to ceramikazedmarska, krzemienie i koÊci. Od ok. 50 cm g∏. zaczyna-jà si´ przewarstwienia bia∏o˝ó∏tych ˝wirów i piasków(warstwa B-4), w miar´ schodzenia w g∏àb coraz silniejscementowanych (B-4b). W ich stropowych przewars-twieniach (warstwa B-4a) zdarzajà si´ pojedyncze zabytkikoÊciane i krzemienne wyst´pujàce do g∏´bokoÊci ok. 60-65 cm od powierzchni gruntu.

Strefa litoralna (L)Pod darnià znajduje si´ roz∏o˝ony, czarny torf

z niewielkà domieszkà piasku (warstwa L-1). Warstwa tazawiera ceramik´ póênoneolitycznà, krzemienie i koÊci,ale w wyraênie mniejszym nat´˝eniu, ni˝ odpowiadajàcajej warstwa B-1. Ni˝ej, od ok. 20 do 30-35 cm g∏´bokoÊciwyst´puje torf gruze∏kowaty (warstwa L-2), w stropie czar-ny (warstwa L-2a), w spàgu bardziej brunatny (warstwaL-2b). W torfie gruze∏kowatym przewa˝a ceramika zed-marska, ale zdarza si´ te˝ póêno- i Êrodkowoneolitycznaornamentowana sznurem i stempelkami. Na pograniczustrefy brzegowej i litoralnej wyst´puje stosunkowo zwi´-z∏a warstwa szarego torfu z próchnicà, piaskiem i ˝wirem

(warstwa B/L-3), si´gajàca do g∏. 50-55 cm od powierzch-ni gruntu. Jest ona wyjàtkowo obficie nasycona zabytka-mi kultury Zedmar, którà reprezentuje ceramika s∏abowypalona z domieszkami organicznymi. Warstwa ta jeststarsza od L-2, gdy˝ ku wschodowi wyklinowuje si´ podczarnym i brunatnym torfem gruze∏kowatym. Pod tymostatnim, we w∏aÊciwej strefie litoralnej, od ok. 35 do50 cm g∏. wyst´puje torf brunatny s∏abo roz∏o˝ony, w spà-gu nieco ciemniejszy (warstwa L-3). Zarówno pod tàwarstwà, jak i pod warstwà B/L-3 znajduje si´ plamistawarstwa mieszana, sk∏adajàca si´ z pakietów piasku, torfuszarego i torfu brunatnego (warstwa L/B-4), si´gajàca dog∏. 60-70cm od powierzchni gruntu. Bli˝ej brzegu wyspylub w spàgu warstwa ta przechodzi w bardziej jednolity˝ó∏ty piasek (warstwa B/L-4). Obydwie warstwy, tj.L/B-4 i B/L-4, sà najni˝szymi utworami sedymentacyj-nymi, w których wyst´puje ceramika. Jest to wy∏àcznieceramika zedmarska.

Poni˝ej zalegajà warstwy pochodzenia wodnego.W najdalej wysuni´tej cz´Êci ku jeziorzysku, wyst´pujeczarnobrunatny storfia∏y detrytus z kawa∏kami patykówi innymi s∏abo roz∏o˝onymi cz´Êciami roÊlinnymi (warst-wa L-5), w stropie bardziej brunatny (warstwa L-5a),w spàgu czarny (warstwa L-5b). Warstwa ta wyraênie po-g∏´bia si´ w kierunku po∏udniowo-wschodnim, tj. w stro-n´ by∏ego otwartego jeziora. W najg∏´bszym miejscu, tj.w samym p∏d.-wsch. naro˝niku wykopu „EF” si´ga onado g∏´bokoÊci 105 cm od powierzchni gruntu. W tym na-ro˝niku, w warstwie L-5a, znaleziono tkwiàcy w pozycjipionowej sztylet koÊciany – niewàtpliwy wytwór mezoli-tyczny o analogiach maglemoskich (Fig. 9b). Detrytus(warstwa L-5) wyklinowuje si´ w kierunku brzegu wyspyi przechodzi w warstw´ szarego zamulonego piasku, w któ-rym wyst´pujà pionowe c´tki brunatnego torfu (warstwaL/B-5). Sà one pozosta∏oÊcià roz∏o˝onych trzcin, rosnà-cych niegdyÊ w tym miejscu. W warstwie tej, u∏o˝onejniemal poziomo i o mià˝szoÊci ok. 10 cm znaleziono in-ny, typowy dla kr´gu maglemoskiego wytwór – tzw. lask´z poro˝a jelenia (Fig. 9a). Pod warstwami L-5 i L/B-5przechodzà kolejne, niemal poziome przewarstwienia jas-nych szaro˝ó∏tych piasków i nieco ciemniejszych szaro-˝ó∏tobrunatnych piasków z mu∏kami, w których równie˝widniejà pionowe c´tki brunatnego torfu po roz∏o˝onychszuwarach (warstwa L/B-6). W warstwie tej, prócz kilkukoÊci, znaleziono najstarszy, datowany stratygraficzniewytwór na stanowisku. Jest nim koÊciana zawieszka z nie-symetrycznie przewierconym otworem (Fig. 18a).Smugowane piaski z mu∏kami przechodzà stopniowow kierunku jeziorzyska w spiaszczonà jasnoszarà gyti´(warstwa L-7), która w czasie badaƒ by∏a stale zalewanapodsiàkajàcà wodà gruntowà torfowiska (Fig. 6). Podgytià na g∏. ok. 110 cm od powierzchni gruntu uda∏o si´uchwyciç przewarstwienie ˝wirowe z doÊç obfità orga-nikà, g∏ównie z roz∏o˝onymi trzcinami (warstwa L-8).Najni˝szà z odkrytych warstw jest bia∏awy drobny ˝wirwapienny z piaskiem i gytià (warstwa L-9).

WITOLD GUMI¡SKI

56

Interpretacja stratygrafiiMimo zebrania du˝ej liczby próbek w´gli i dre-

wien z ró˝nych warstw, nie wykonano jeszcze datowaƒ14C dla Szczepanek3. Posi∏kujàc si´ zatem cz´Êciowymianalogiami ze stanowiska Dudka (GUMI¡SKI 1995;1999a) mo˝na pokusiç si´ o prób´ wst´pnego oszacowa-nia wieku poszczególnych warstw i okreÊlenia g∏ównychetapów osadniczych w historii zasiedlenia wyspy.

W∏aÊciwa wyspa Szczepanki (8) jest utworem mi-neralnym pochodzenia glacjalnego (fazy pomorskiej Vis-tulianu). Scementowane przewarstwienia ˝wirowo-pias-kowe (warstwa B-4b) w brzegowej partii wyspy sà za-pewne utworami fluwioglacjalnymi i stanowià niewàtpli-wy calec. Stropowe, luêniejsze ∏awice (B-4a) mogà byçschy∏kowoplejstoceƒskie lub wczesno- i Êrodkowoholo-ceƒskie i stàd zdarzajà si´ w nich pojedyncze krzemienielub koÊci.

Najni˝sza z odkrytych warstw litoralnych (L-9),czyli ˝wir z piaskiem i gytià, mo˝e pochodziç z póênegoplejstocenu, mo˝liwe ˝e z m∏odszego dryasu (DR 3) lubz samych poczàtków wczesnego holocenu, z preborealu(PB). Warstwa L-8, ˝wir z organikà, mo˝e odpowiadaçpóênemu okresowi preborealnemu lub wczesnemu bore-alnemu (p. PB lub w. BO). Gytia z warstwy L-7 by∏abywtedy ogólnie wieku borealnego (BO). Podobnie nale˝a-∏oby datowaç przewarstwienia piaszczysto-mu∏kowe (wars-tw´ L/B-6), w których znaleziono najstarsze dotàd zabyt-ki (zawieszk´ z ˝ebra i nieliczne koÊci). Warstwa ta jestbowiem starsza od okresu atlantyckiego (le˝y pod ciem-nym detrytusem L-5b) ale m∏odsza od warstwy ˝wiruz piaskiem i gytià (L-9) pochodzàcej prawdopodobnie zeschy∏ku plejstocenu. JeÊli powy˝sze przypuszczenia sàs∏uszne, to najwczeÊniejsze osadnictwo na wyspie i wspo-mniane zabytki koÊciane powinny byç datowane na okresborealny (BO) lub nawet póêny preborealny (PB), co od-powiada∏oby ogólnie wczesnemu mezolitowi. Z dotych-czasowych badaƒ w Szczepankach wynika∏oby zatem, ˝ewyspa ta zosta∏a zasiedlona póêniej ni˝ Dudka (cf.GUMI¡SKI 1995; 1999a).

Nast´pne dwie, zapewne wspó∏czesne sobie warst-wy, tj. detrytus (L-5) i zamulony piasek (L/B-5), skàd po-chodzà dwa typowe dla kr´gu maglemoskiego zabytki(sztylet i laska), powinny byç datowane na wczesny lubÊrodkowy okres atlantycki (w-Ê. AT). Poniewa˝ stropywarstw L-5a i L/B-5 nie zawierajà ceramiki, ich sedy-mentacja zakoƒczy∏a si´ najpóêniej w pierwszej po∏owiem∏odszego okresu atlantyckiego, tj. przed 3600 conv. bc

(GUMI¡SKI 1999a: tab. 1). Nieliczne krzemienie i koÊ-ci znalezione w strefie brzegowej wyspy w stropie prze-warstwieƒ ˝wirowo-piaskowych (warstwa B-4a) mogà byçtylko ogólnie datowane na mezolit, choç z uwagi na ró˝neprzes∏anki, wst´pnie zaliczono je do m∏odszego mezolitu,tj. do wczesnego i Êrodkowego okresu atlantyckiego.

Trzy z grubsza wspó∏czesne sobie warstwy, tj. mie-szaniny piaskowo-torfowych pakietów (L/B-4), ˝ó∏tegopiasku (B/L-4) oraz dolna cz´Êç piasków i ˝wirów z nie-znacznà zawartoÊcià próchnicy (B-3), z uwagi na znajdo-wanà w nich stratygraficznie najstarszà ceramik´, powin-ny byç traktowane jako wczesnozedmarskie i datowanena póêny okres atlantycki, lub raczej drugà po∏ow´ tegookresu (TIMOFEEV, ZAITSEVA, POSSNERT 1994;GUMI¡SKI 1995: tab. 9; 1999a: tab. 1; 1999b; 2001a).

Warstwa L/B-4 wyznacza jednoczeÊnie okres za-làdowienia by∏ej strefy litoralnej jeziora, innymi s∏owyobni˝enia si´ poziomu wód jeziora i tym samym cofni´ciasi´ jego zasi´gu. Mo˝liwe zatem, ˝e strefa p∏ycizn wokó∏wyspy (Fig. 3: 2) – wykalkulowana w oparciu o wspó∏-czesnà hipsometri´ i g∏´bokoÊç n.p.m. poziomu granicz-nego mi´dzy warstwami pochodzenia wodnego (stropyL-5 i L/B-5) i làdowego (spàg L/B-4 i B/L-4) – przeksz-ta∏ci∏a si´ ju˝ w poczàtkach osadnictwa paraneolitycznegow grz´zawisko. Z biegiem czasu mog∏y utworzyç si´ tamprzesmyki i k´py, po których, byç mo˝e, mo˝na by∏o dos-taç si´ na wysp´ od zachodu po w miar´ sta∏ym làdzie.Przynajmniej w okresie wczesnozedmarskim by∏ to jesz-cze chyba teren nie do przebycia, o czym mo˝e Êwiadczyçsam charakter warstwy L/B-4. Przemieszanie tej warstwy,choç mo˝e robiç wra˝enie jam po kretach (Fig. 6), wyda-je si´ byç raczej antropogenicznego pochodzenia, tzn. sàto najprawdopodobniej Êlady „chodzenia” i zapadania si´grzàskiego gruntu w póênym okresie atlantyckim.Znamienne jest, ˝e ten skrajnie mieszany charakter warst-wy L/B-4 dotyczy tylko tej, a wi´c najstarszej warstwy là-dowej by∏ej strefy litoralnej, a brak takiego przemieszaniaw warstwach ni˝szych (wodnego pochodzenia) jak i w wy˝-szych (naros∏ych nad nià) (Fig. 6). Co wi´cej, bardziej jed-norodna warstwa piasków B/L-4 jest najprawdopodo-bniej tego samego wieku co L/B-4, z tym, ˝e jest s∏abiejprzemieszana, bo znajdowa∏a si´ wy˝ej (bli˝ej) brzegu wys-py, przez co by∏a bardziej sucha i mniej naruszona w dol-nych cz´Êciach. Zabytki znajdowane w warstwie L/B-4bynajmniej nie majà charakteru „mieszanego”, a wr´czprzeciwnie, sà wy∏àcznie (wczesno) zedmarskie. Istotnejest te˝, ˝e wszystkie warstwy strefy litoralnej pog∏´biajà

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

57

3 Otrzymano dwa datowania 14C (AMS) dla st. Szczepanki (8).Z warstwy L/B-6, gdzie znaleziono wspomnianà zawieszk´ z˝ebra (Fig. 18a) koÊci rybie (okonia) da∏y dat´: 10690±60 BP =8740 ±60 conv. bc (poz-9386). Wynik ten jest starszy odoczekiwanego, bo wskazuje na dryas-3 (zamiast na spodziewanywczesny holocen, tj. preboreal-boreal). Druga data zosta∏a

wykonana z nagaru naczynia zedmarskiego (z domieszkà roÊlin-no-kamiennà). Ten fragment zosta∏ znaleziony na po-graniczuwarstwy LB-4 i L5a, i pod wzgl´dem stratygraficznym wyznaczapoczàtki ceramiki Zedmar na stanowisku. Otrzymana data:5580 ±40 BP = 3630 ±40 conv. bc (Poz-9384) jest zgodna zoczekiwaniami.

si´ (zwi´kszajà swojà mià˝szoÊç) oddalajàc si´ od brzeguw kierunku jeziorzyska, z wyjàtkiem warstwy L/B-4 pra-wie zanikajàcej ju˝ przy koƒcu wykopu „EF” (Fig. 5, 6).Mo˝e to Êwiadczyç o tym, ˝e mimo cofni´cia si´ zasi´guw∏aÊciwego jeziora pod koniec okresu atlantyckiego,mo˝liwy do poruszania si´ dla cz∏owieka by∏ tylko naj-bli˝szy kilkunastometrowy pas litoralu wokó∏ wyspy.W rozwini´tym okresie osadnictwa zedmarskiego g∏ównastrefa osadnicza niewiele si´ zmieni∏a. Uboga w zabytkiwarstwa brunatnego torfu L-3 Êwiadczy, ˝e strefa litoral-na by∏a nadal prawie niedost´pna, tym razem prawdo-podobnie z powodu zaroÊni´cia jej podmok∏ym olsem?(GUMI¡SKI, MICHNIEWICZ 2003: 125-126). Nato-miast intensywnà strefà osadniczà na prze∏omie Atlanty-ku i subborealu by∏ stosunkowo wàski pas brzegu wyspy– warstwa B/L-3.

We wczesnym okresie subborealnym osadnictwona wyspie rozszerzy∏o si´ i zatraci∏o swój homogenicznycharakter. W kolejnej warstwie strefy litoralnej L-2 wys-t´puje teraz wi´cej zabytków, to samo dotyczy warstwy B-2, zw∏aszcza w wykopie „S”, gdzie w ni˝szych warstwachznaleziska by∏y sporadyczne. W tym okresie pojawiajà si´pierwsze ewidentne „importy” bàdê penetracja przedsta-wicieli kultury pucharów lejkowatych (KPL), o czymÊwiadczà np. od∏upek od g∏adzonej siekiery z krzemieniaÊwieciechowskiego, albo ucho od amfory (Fig. 20c, 23a).W najwy˝szej warstwie strefy litoralnej i brzegowej (L-1i B-1) dominuje ju˝ ceramika póênoneolityczna, z do-mieszkami mineralnymi, lepiej wypalona i zdobionastempelkami lub sznurem (KAK i KCSz). Brak zabytkówz wczesnej epoki bràzu i póêniejszych okresów Êwiadczyo zaniku osadnictwa na wyspie z koƒcem neolitu, co–podobnie jak w przypadku Dudki – nale˝a∏oby t∏uma-czyç zabagnieniem ca∏ego jeziora. Powrót osadnictwa nawysp´ Szczepanki (8) nastàpi∏ dopiero na prze∏omie epokibràzu i ˝elaza, ale zajmowa∏o ono wtedy tylko kulminacj´na Êrodku wyspy (cf. LISIECKI, aneks).

Grób i koÊci ludzkie

Grób S-1Jedynym obiektem z epoki kamienia, odkrytym

na stanowisku Szczepanki (8), by∏ jamowy grób szkiele-towy (Fig. 7). Odkryto go na po∏udniowym brzegu wys-py (Fig. 3) w wykopie „SE” na granicy metra 3E 6/7S(Fig. 8) na g∏. 40-45 cm, w spàgu warstwy B-3 ˝ó∏to-szarego piasku ze ˝wirem i resztkami próchnicy. Ledwiewidoczna jama, w przybli˝eniu owalna, o wymiarach60 x 40 cm zorientowana by∏a na osi SW-NE i wkopanaby∏a na g∏. 15 cm, tj. 60 cm od powierzchni ziemiw warstw´ B-4, tj. w przewarstwienia ˝wirów i piasków.Pozycja stratygraficzna grobu wskazuje, ˝e pochodzi on

najprawdopodobniej z okresu wczesnozedmarskiego.Wewnàtrz jamy znajdowa∏ si´ pochówek ma∏ego

dziecka. S∏abo zachowany szkielet le˝a∏ zgodnie z kie-runkiem jamy (na osi SW-NE) z g∏owà po stronie SW.Pochówek u∏o˝ony by∏ w pozycji skurczonej na lewymboku, a nieco uniesiona czaszka ustawiona by∏a sklepie-niem do góry, przez co twarz zwrócona by∏a na NE.Na podstawie zachowanych fragmentów koÊci mo˝nadoÊç dok∏adnie zrekonstruowaç pierwotne u∏o˝enie dziec-ka w grobie. ¸uki ˝eber prawego boku by∏y nieco ni˝ejni˝ ich p∏aszczyzna przednio-boczna, wi´c dziecko le˝a∏ocz´Êciowo przekr´cone na lewy bok. Wszystkie koÊci d∏u-gie prawej nogi, tj. udowa, piszczelowa i strza∏kowa (jaÊ-niejsze na Fig. 7a) le˝a∏y niemal równolegle do siebie i doosi kr´gos∏upa, wi´c prawa noga by∏a silnie podciàgni´tado tu∏owia i mocno zgi´ta w kolanie. Lewa, ni˝ej po∏o-˝ona noga (ciemniej oznaczone koÊci na Fig. 7a), by∏as∏abiej podkurczona i zgi´ta w kolanie, pod kàtem zbli˝o-nym do prostego. KoÊci podudzia lewej nogi le˝a∏y rów-nolegle do prawej i by∏y wysuni´te bardziej na zewnàtrz,co wynika z niepe∏nego przekr´cenia tu∏owia na lewy bok.Prawa, wy˝ej po∏o˝ona r´ka (koÊci jaÊniej oznaczone naFig. 7a) by∏a zgi´ta w ∏okciu i z∏o˝ona na piersiach.Rami´ lewej r´ki (ciemniejsze koÊci), nieznacznie zgi´tew ∏okciu, by∏o odchylone od tu∏owia. Mo˝liwe, ˝e d∏oniedziecka by∏y z∏o˝one razem, jedna na drugiej, po lewejstronie tu∏owia.

Wszystkie koÊci pochówku by∏y bardzo drobne,bez nasad, delikatne i bardzo êle zachowane, a czaszkazgnieciona (Fig. 7b). Na podstawie zachowanej prawejcz´Êci ˝uchwy z kilkoma zawiàzkami z´bów mlecznych(1 siekacz, 1 kie∏ i 4 trzonowe), oszacowano wiek zmar-∏ego dziecka na ok. pó∏ roku. By∏o to zatem niemowl´(Infans I). Z czaszki ponadto zachowa∏y si´: prawa cz´ÊçkoÊci czo∏owej z fr. sklepienia oczodo∏u (bez Êladu cribraorbitalia), wi´kszy fragment prawej koÊci ciemieniowej,cz´Êci skaliste koÊci skroniowych. Oprócz tego zachowa∏ysi´ we fragmentach wszystkie g∏ówne koÊci d∏ugie (12),kilka ˝eber i dwa paliczki. Pozosta∏e koÊci by∏y bardzo sil-nie rozdrobnione lub w ogóle nie zachowane. P∏eç niezosta∏a okreÊlona, zmian chorobowych nie stwierdzono4.

W jamie grobowej odkryto pi´ç koÊci rybich sku-pionych za czaszkà – szczupaka, okonia, przedstawicielarodziny karpiowatych i jakiejÊ bli˝ej nieokreÊlonej5.Ponadto, przy brzegach jamy znaleziono par´ u∏amkówceramiki zedmarskiej, jeden za czaszkà, pozosta∏e w okoli-cach stóp (Fig. 7a). KoÊci rybie sà byç mo˝e pozosta∏oÊciàjedynego, intencjonalnego wyposa˝enia, natomiast frag-menty ceramiki nale˝y raczej traktowaç jako przypad-kowe wtr´ty. Mog∏y si´ one dostaç do jamy grobowej

WITOLD GUMI¡SKI

58

4 Analiz´ koÊci wykona∏ mgr Leszek S∏owicki. 5 Analiz´ wykona∏ dr hab. Daniel Makowiecki.

podczas zasypywania pochówku, albo znacznie póêniej naskutek zapadania si´ ziemi do grobu po roz∏o˝eniu si´ cia-∏a lub ewentualnie jakiegoÊ organicznego opakowania.

Odkrycie tego grobu ma ogromne znaczenie dlainterpretacji charakteru stanowiska w Szczepankach (8)i jego relacji do Dudki. Po pierwsze, jego obecnoÊç, mo˝ezapowiadaç istnienie równoleg∏ego do Dudki cmenta-rzyska (GUMI¡SKI 1997c; 2001a: 146; 2002; 2003b),tj. niezale˝nego miejsca grzebalnego na obecnie badanejwyspie. Sytuacja ta sugerowa∏aby, ˝e w Szczepankach obo-zowa∏a inna grupa ludzka, ni˝ ta z Dudki, choç zapewnepozostajàca z nià w bliskich relacjach kulturowych, spo-∏ecznych a pewnie i krewniaczych. Po drugie, opisany po-chówek ze Szczepanek ma bliskie analogie w dwóch gro-bach z Dudki, oznaczonych numerami VI-11 i VI-3.Pierwszy z wymienionych to grób ma∏ego dziecka z∏o˝o-nego prawdopodobnie w pozycji skurczonej na boku,z g∏owà skierowanà na po∏udnie. Grób VI-3 z Dudki by∏równie˝ jamowy, usytuowany na osi S-N i zawiera∏pochówek osobnika doros∏ego u∏o˝onego w pozycji skur-czonej na prawym boku i wyposa˝onego w kamiennà sie-kierk´ (cios∏o). Zw∏aszcza ten grób ma Êcis∏e analogiew kulturze brzesko-kujawskiej PKN (GUMI¡SKI 2001a:146, fig. 13). ObecnoÊç tego typu pochówków na bada-nym stanowisku i ogólnie w kulturze Zedmar po raz ko-lejny Êwiadczy o bliskich relacjach kulturowych ze Êrod-kowoeuropejskim wczesnym neolitem, a nie strefà tajgilub lasostepu wschodniej Europy, gdzie pochówki sk∏a-dano w pozycji wyprostowanej na wznak i barwiono ochrà.

KoÊci ludzkie poza grobemOprócz grobu S-1, w Szczepankach odkryto tak-

˝e pojedyncze, „luêne” koÊci ludzkie (Fig. 8). Sà to: 5 ma-∏ych fragmentów kalot, w tym jedna zaczerniona od prze-palenia, 4 z´by z czego trzy o mocno startych koronach (2przedtrzonowe, kie∏ i siekacz?), 10 paliczków stóp lubd∏oni, w tym dwa przepalone, koÊç nadgarstka, oraz 5 koÊ-ci d∏ugich: ∏okciowa, dwie udowe i dwie strza∏kowe6. Pi´çpaliczków pochodzi ze wschodniej cz´Êci wykopu „S”,pozosta∏ych 20 koÊci znaleziono w wykopie „E”. Mo˝naje przypisaç przynajmniej kilku osobnikom. W oparciuo warstwy, w których zosta∏y znalezione, nale˝y je dato-waç na ró˝ne okresy osadnictwa w Szczepankach, poczàw-szy od wczesnego Zedmaru po póêny neolit (Tab. 1).Interesujàce jest, ˝e „luêne” koÊci ludzkie wyst´pujàg∏ównie w wykopie wschodnim, w tym samym rejonie,w którym odkryto wszystkie bursztynowe i koÊciane oz-doby na stanowisku. Jeden z paliczków z wykopu „S” zo-sta∏ znaleziony obok kamiennego pierÊcienia, pozosta∏epowy˝ej grobu (Fig. 8). To wspó∏wyst´powanie koÊciludzkich z ozdobami jest bardzo znamienne.

Analogia tego zjawiska do sytuacji zaobserwowa-nej i zanalizowanej dla Dudki jest uderzajàca (GUMI¡-SKI 2003b). Równie˝ tam, w wykopie (nr III) zlokali-zowanym na po∏udniowo-wschodnim brzegu wyspy, zna-leziono ponad dwieÊcie koÊci ludzkich: ma∏e fragmentykalot, z´by, koÊci d∏ugie, drobne koÊci d∏oni oraz stóp.Skrupulatna analiza antropologiczna7 oraz stratygraficznai planigraficzna wykaza∏a, ˝e pochodzi∏y one od ok. szeÊç-dziesi´ciu osobników, sk∏adanych w tym miejscu od Êrod-kowego mezolitu do koƒca neolitu (GUMI¡SKI 2003b:tab. 2, 3, fig. 3-5). W Dudce wi´kszoÊç ozdób zosta∏a zna-leziona w∏aÊnie w wykopie nr III, a wiele z nich le˝a∏ow bezpoÊrednim sàsiedztwie pojedynczych ludzkich koÊci(GUMI¡SKI 2003b: fig. 6). Na tej podstawie mo˝naby∏o wnioskowaç, ˝e „luêne” koÊci ludzkie stanowià pozo-sta∏oÊç tzw. pochówków tymczasowych, czyli takich, z któ-rych po roz∏o˝eniu tkanek mi´kkich wybierano niemalwszystkie koÊci i przenoszono je do grobów wtórnych naw∏aÊciwe cmentarzysko (wykop nr VI), po∏o˝one ok. 50 mna zachód od wspomnianego wykopu nr III. W grobachwtórnych koÊci nie mia∏y zachowanego uk∏adu anatomicz-nego, lecz by∏y silnie skupione (przenoszone i sk∏adanew „worku”?) i zdekompletowane w stosunku do ca∏ego

szkieletu. Szczególnie licznie znajdowane drobne fragmen-ty kalot zdajà si´ sugerowaç, ˝e ceremonii ekshumacjii przenoszenia koÊci towarzyszy∏ zwyczaj rozbijania cza-szek (dla uwolnienia duszy?) (GUMI¡SKI 2003b: 119,tab. 2). Specjalnie (?) rozbite czaszki wyst´powa∏y równie˝w grobach pierwotnych w Dudce, tzn. takich, w którychzmarli byli sk∏adani jednorazowo i ostatecznie, a wi´cszkielety le˝a∏y w nich w pozycji anatomicznej. Zwyczajten, praktykowany prawdopodobnie od Êrodkowego me-zolitu utrzyma∏ si´ u miejscowej ludnoÊci do koƒca neoli-tu (GUMI¡SKI 1997a: fig. 6; 2001a: fig. 13; 2002;2003b). Brak znacznej cz´Êci koÊci czaszki i ogólny stanjej zachowania w grobie pierwotnym ze Szczepanek (gr.S-1) (Fig. 7b) mo˝e te˝ wynika z jej intencjonalnego roz-bicia? W ka˝dym razie obecnoÊç pochówków tymczaso-wych w Szczepankach zdaje si´ potwierdzaç istnienie dru-giego, niezale˝nego cmentarzyska z grobami pierwotnymi(jak grób S-1) i wtórnymi na obecnie badanej wyspie.Wydaje si´ bowiem ma∏o prawdopodobne, choç nie ca∏-kiem wykluczone, aby koÊci z pochówków tymczasowychze Szczepanek przewo˝ono jeziorem na drugà wysp´, tj.Dudk´.

PodsumowanieW Szczepankach (8) na po∏udniowym brzegu

wyspy odkryto grób dziecka z okresu wczesnozedmar-skiego. Pochówek (pierwotny) z∏o˝ony by∏ w pozycji skur-czonej na boku, a wi´c tak, jak we wspó∏czesnych mu

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

59

6 Oznaczenia wykona∏ Krzysztof Âwie˝ak. 7 Autorstwa dr Miry Py˝uk-Lenarczyk.

8 Do koÊci konsumpcyjnych nie wliczono koÊci ludzkich, koÊ-ci drobnych kr´gowców (norników, karczowników, myszowa-tych, ryjówek, kretów i ˝ab) oraz doÊç licznych fragmentówporo˝a jelenia. Te ostatnie by∏y niewàtpliwie intensywnie zbie-rane w postaci zrzutków dla uzyskania surowca do produkcjinarz´dzi. Wyst´powanie w Szczepankach pó∏wytworów

i odpadów produkcyjnych z poro˝a jelenia dowodzi, ˝e wyt-warzano je na miejscu. Poro˝a sarny (ma∏o przydatne do pro-dukcji narz´dzi) wy∏amane z czaszek, oraz jedno wy∏amaneporo˝e jelenia zosta∏y wliczone do „konsumpcyjnego” materia∏ukostnego (cf. LEGGE, ROWLEY-CONWY 1989: 225-226).

WITOLD GUMI¡SKI

60

Êrodkowoeuropejskich kulturach wst´gowych, np. brzes-ko-kujawskiej. Ponadto, g∏ównie przy wschodnim brzeguwyspy odkryto koÊci ludzkie nale˝àce przynajmniej dokilku osobników doros∏ych. W tym samym rejonie, cz´s-to w bezpoÊredniej bliskoÊci ludzkich koÊci, znaleziononiemal wszystkie, odkryte na stanowisku, ozdoby. Mogàone Êwiadczyç o sk∏adaniu w tej cz´Êci wyspy pochówkówtymczasowych, identycznie jak w Dudce. Byç mo˝e za-tem, przy po∏udniowo-wschodnim brzegu wyspy tymcza-sowo sk∏adano zmar∏ych, a na po∏udniowym brzegu praw-dopodobnie chowano w grobach pierwotnych i wtór-nych. Grób S-1 le˝y wi´c prawdopodobnie w obr´biecmentarzyska, byç mo˝e na jego skraju. Dotychczas od-kryte Êlady pochówków w Szczepankach mo˝na datowaçod poczàtku osadnictwa kultury Zedmar po póêny neolit,a wi´c przynajmniej w tym czasie istnia∏y najprawdopo-dobniej dwie niezale˝ne grupy ∏owieckie, z których ka˝dazamieszkiwa∏a innà wysp´ tego samego jeziora i na „swo-jej” wyspie chowa∏a swoich zmar∏ych.

KoÊci zwierz´ce

Struktura ogólna

KoÊci zwierz´ce sà zdecydowanie najbardziej ma-sowym materia∏em zabytkowym w Szczepankach (Tab. 1).Ze wzgl´du na to, ˝e zachowa∏y si´ we wszystkich warst-wach stanowiska (najmniej i najgorzej z okresu najm∏od-szego! osadnictwa na kulminacji wyspy, gdy˝ tam nie by-∏o torfu), sà dobrym wskaênikiem intensywnoÊci osadnic-twa, zarówno w poszczególnych okresach, jak i w zajmo-wanych strefach na wyspie. W∏aÊciwoÊç ta jest szczególnieistotna dla stanowiska w Szczepankach, gdzie wyst´pujerównie˝ osadnictwo przedceramiczne. Pomijajàc wykop„K” (Tab. 1; cf. LISIECKI, Aneks), najmniej koÊci(poni˝ej jednego procenta) pochodzi z mezolitu, ale w tymprzypadku raczej nie wynika to z efemerycznego osadnic-twa na wyspie w tym okresie. Wi´kszoÊç koÊci porzuconaw mezolicie uleg∏a roz∏o˝eniu na skutek dzia∏ania czynni-ków zewn´trznych (biologicznych i fizycznych), ponie-wa˝ jeszcze przez d∏ugi czas brzegi pozostawa∏y nie przy-kryte torfem. Z regu∏y mocno nawilgotniony torf odcinadost´p powietrza, przez co nie post´puje rozk∏ad biolo-giczny (przez bakterie i grzyby), a i fizyczny jest bardzoograniczony ze wzgl´du na niemal sta∏e warunki. W tor-fie, na koÊci najintensywniej oddzia∏ywajà czynniki che-miczne, gdy˝ warstwy torfowe cz´sto majà podwy˝szonàkwasowoÊç (pH<6). Wytwory koÊciane z obu okresów

mezolitu (9 zabytków) potwierdzajà prawid∏owoÊç, wedlektórej znacznie lepiej si´ zachowujà, ni˝ szczàtki pokon-sumpcyjne. Obróbka i u˝ytkowanie wytworów powodo-wa∏y zanik resztek tkanek mi´kkich, przez co uodpornia∏ysi´ na dzia∏anie bakterii i grzybów, b´dàcych g∏ównympowodem szybkiej destrukcji koÊci.

Mo˝na za∏o˝yç, ˝e udzia∏ wytworów koÊcianych(Tab. 1) (zgubionych lub porzuconych) do koÊci pokon-sumpcyjnych (intensywnoÊci osadnictwa) powinien byçpodobny w mezolicie i w okresie wczesnozedmarskim.Mezolitycznych wytworów koÊcianych jest trzy razy mniej,ni˝ wczesnozedmarskich (9:26), zatem zachowujàc t´ sa-mà proporcj´ dla koÊci pokonsumpcyjnych – mo˝na sza-cunkowo przyjàç, ˝e powinno ich byç w obu okresachmezolitu równie˝ ok. trzy razy mniej ni˝ we wczesnymZedmarze. Przyjmujàc powy˝sze za∏o˝enie, zamiast ok.120 koÊci konsumpcyjnych z mezolitu, mo˝na szacowaç,˝e powinno byç ich ok. 850. W mezolicie zatem, de-strukcja koÊci by∏a 7-krotnie wi´ksza ni˝ we wczesnymZedmarze, co by∏o spowodowane innymi warunkami se-dymentologicznymi na wyspie w obydwu porównywa-nych okresach.

Z powy˝szych rozwa˝aƒ wynika, ˝e osadnictwomezolityczne, zw∏aszcza wczesnomezolityczne, by∏o rzeczy-wiÊcie mniej intensywne, ni˝ wczesnozedmarskie, ale napewno nie by∏o tylko incydentalne, jak mo˝na by sàdziçna podstawie porównaƒ liczebnoÊci szczàtków kostnych.Przyjmujàc powy˝szà korekt´ – udzia∏ koÊci pokonsump-cyjnych w mezolicie stanowi∏ by ok. 4-5% ca∏oÊci szczàt-ków z epoki kamienia. We wczesnym mezolicie osadnict-wo by∏o kilkakrotnie mniej intensywne, ni˝ w póênymokresie Êrodkowej epoki kamienia. Tak rozumiana inten-sywnoÊç osadnictwa mo˝e byç uzale˝niona od trzech pa-rametrów: d∏ugotrwa∏oÊci osadnictwa w danym okresieklimatyczno-sedymentacyjnym, d∏ugoÊci sezonu(ów) prze-bywania na wyspie w ciàgu roku oraz liczebnoÊci grupyludzkiej obozujàcej na wyspie.

Zdecydowanie najwi´cej koÊci konsumpcyjnych8

pochodzi z okresów osadnictwa zedmarskiego (Tab. 1).We wczesnym Zedmarze ponad dwa i pó∏ tysiàca frag-mentów kostnych stanowi∏o ponad 14% materia∏u kost-nego ze stanowiska. Ze Êrodkowego okresu zedmarskiegopochodzi ok. osiem tysi´cy koÊci, co stanowi a˝ 43,5%tego typu znalezisk. Wyraênie mniej, bo ju˝ nieca∏e 30%koÊci odkryto w warstwach okresu postzedmarskiego,a ju˝ tylko 12% koÊci mo˝na datowaç na póêny neolit.Spadek intensywnoÊci osadnictwa w ostatnim okresie

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

61

epoki kamienia by∏ zatem ponad dwukrotny. Podobny,wyraêny spadek intensywnoÊci osadnictwa w póênymneolicie zaobserwowano równie˝ w Dudce (GUMI¡-SKI 1998: fig. 2; tab. 2). Wynika∏ on najprawdopo-dobniej ze znacznego pogorszenia si´ atrakcyjnoÊci wyspdla osadnictwa w okresie zaawansowanego stanu zaras-tania jeziora (GUMI¡SKI 1999a: 56-57, 62-63, tab. 4).

KoÊci ze Szczepanek zosta∏y wst´pnie podzielonewg przynale˝noÊci do g∏ównych grup zwierzàt, które cz∏o-wiek prehistoryczny ∏owi∏ (lub hodowa∏) dla zaspokojeniaswoich potrzeb (Tab. 1). Pierwsze cztery grupy, tj. ma∏˝e,ryby, ˝ó∏wie i ptaki – to zwierz´ta, mniej lub bardziejzwiàzane z wodami jeziora, zatem ich pozyskanie mog∏obyç ∏atwiejsze na wyspie ni˝ na sta∏ym làdzie. W grupietej najwa˝niejsze sà ryby, jako podstawowe uzupe∏nieniediety holoceƒskich ∏owców, opartej g∏ównie na du˝ychssakach kopytnych.

RybyW Szczepankach, we wszystkich okresach razem

szczàtki ryb stanowià Êrednio ok. 17% wszystkich koÊci.Nie jest to zbyt du˝y odsetek w porównaniu z sàsiedniàDudkà, gdzie udzia∏ koÊci ryb wynosi∏ ok. 27%. Bioràcpod uwag´, ˝e ryby s∏odkowodne naj∏atwiej jest ∏apaçw czasie wiosennego tar∏a (GUMI¡SKI 1995: 28-33;1998: 105; 1999a: 59-63; MAKOWIECKI 2003: 60-69),to ogólnie mniejszy ich udzia∏ w Szczepankach mo˝e wy-nikaç z innego okresu przebywania na omawianej wyspie,tzn. rzadziej, krócej lub mniej intensywniej wiosnà. Jestbowiem symptomatyczne, ˝e z Dudki pochodzi ∏àcznie34.770 szczàtków ryb, a wi´c ponad 10-krotnie wi´cej ni˝ze Szczepanek, a odkryto tam tylko jeden (!) haczyk w´d-karski, podczas gdy w Szczepankach – dwa haczyki (cf. ni-˝ej – wytwory koÊciane). W´dkowanie ma sens poza okre-sem tar∏a, czyli w lecie lub jesienià. W jego trakcie nato-miast, najskuteczniejsze jest podbieranie ryb koszami lubsieciami, bezpoÊrednie wybieranie za otwarte pokrywyskrzelowe hakowato zakoƒczonymi kijami a nawet go∏y-mi r´kami lub og∏uszanie pa∏kami (zw∏aszcza du˝e sztuki).

Rybo∏ówstwo mia∏o najwi´kszy udzia∏ w ∏owiec-twie w mezolicie, Êrednio co trzecia-czwarta koÊç z tegookresu nale˝a∏a do ryb. We wczesnym i w∏aÊciwym okre-sie zedmarskim ok. 20% koÊci pochodzi∏a od ryb (Tab. 1).W post-Zedmarze ich udzia∏ zmniejszy∏ si´ do ok. 15%,po czym nastàpi∏o wyraêne, dwuipó∏krotne za∏amaniew póênym neolicie do zaledwie 6%. Mog∏o to wynikaçalbo z ogólnego pogorszenia si´ warunków lokalnych, tj.z daleko posuni´tego procesu zarastania jeziora, albo zezmiany sezonu przebywania na wyspie na najmniej ko-rzystny dla rybo∏ówstwa. Ciekawe, ˝e jest to jedyny okres,w którym po∏awiano ma∏˝e, choç zainteresowanie tym êród-∏em po˝ywienia równie˝ wtedy by∏o marginalne (Tab. 1).

Struktura od∏awianych gatunków ryb9 by∏a bardzo

wyraênie nastawiona na ryby du˝e, drapie˝ne, którychogólny udzia∏ waha∏ si´ mi´dzy 80 a 90% (Tab. 2). Takwyraêna przewaga drapie˝ników, które w ka˝dym ekosys-temie zajmujà ma∏y odsetek (najwy˝ej kilka procent) po-g∏owia potencjalnych ofiar (STA¡CZYKOWSKA 1997:117) wskazuje, ˝e miejscowi ∏owcy stosowali zaawanso-wane sposoby selekcji w rybo∏ówstwie. Mo˝na przypusz-czaç, ˝e podobnie jak w Dudce, koncentrowano si´ napo∏owach w czasie wiosennego tar∏a (GUMI¡SKI 1995:21-24; 1997a: 99-101; 1998: 105-106; 1999a: 60-63;MAKOWIECKI 2003: 60-69). Bioràc jednak pod uwa-g´ ogólnie mniejszy udzia∏ rybo∏ówstwa w Szczepankachni˝ w Dudce i brak lub bardzo s∏abà reprezentacj´ nie-których, zw∏aszcza Êrednich gatunków ryb, wydaje si´, ˝etarliska szczupaka, suma i okonia wokó∏ Szczepanek (8)by∏y rzadziej wykorzystywane przez te i inne gatunki ryb,albo osadnictwo wiosnà by∏o tu rzadsze, mniej regularnelub przerywane w Êrodku wiosny. Szczupak – zdecydo-wanie najliczniej reprezentowany w szczàtkach – przyst´-puje do tar∏a wczesnà wiosnà, niewiele póêniej okoƒ.W Êrodku wiosny trze si´ p∏oç i leszcz, a na prze∏omiewiosny i lata sum i lin (BRYLI¡SKA 1986; GERSTME-IER, ROMING 2002; MAKOWIECKI 2003: fig. 13).

Szczupak najcz´Êciej od∏awiany by∏ w (póênym)mezolicie (Tab. 2), co jest typowe dla tego okresu na wi´k-szoÊci stanowisk. Przez wi´kszà cz´Êç neolitu jego udzia∏yby∏y podobne (ok. 60%), ale blisko 10-cio procentowywzrost nastàpi∏ pod koniec neolitu, kiedy raptownie spad-∏o rybo∏ówstwo w ogóle. Poniewa˝ w tym samym czasiewzrasta te˝ udzia∏ suma, wyglàda na to, ˝e wtedy ∏owionorzadko, a jeÊli ju˝, to koncentrowano si´ niemal wy∏àczniena najokazalszych rybach – szczupaku i sumie.

Po∏owy suma podlega∏y wi´kszym wahaniom.Jest to najwi´ksza jeziorna ryba Europy, ale jest znacznietrudniejsza do z∏apania ni˝ np. szczupak, jako ˝e prowa-dzi doÊç skryty, przydenny i nocny tryb ˝ycia. Jest to rybaciep∏olubna, wi´c najlepsze warunki bytowania mia∏aw okresie atlantyckim. W czasie jego trwania nastàpi∏ a˝dwukrotny wzrost jego udzia∏ów w po∏owach (mi´dzy póê-nym mezolitem – ok. 9% a wczesnym Zedmarem – 21%),co nale˝y raczej t∏umaczyç zmianà sezonowoÊci osadnict-wa na wyspie. W kolejnych okresach frekwencja jegoszczàtków sukcesywnie mala∏a, aby znów wzrosnàç podkoniec neolitu (z ok. 9% do 14%). W sàsiedniej Dudceudzia∏ suma w po∏owach by∏ bardziej stabilny i waha∏ si´w granicach dziesi´ciu – kilkunastu procent, osiàgajàc naj-wy˝szy wynik w klasycznym okresie Zedmar, po którymmala∏ jego udzia∏ (GUMI¡SKI 1995: tab. 6; 1997a: tab. 1;1998: fig. 3, tab. 3; MAKOWIECKI 2003: fig. 21).

Przeci´tny okoƒ jest znacznie mniejszy od sumai szczupaka i niewiele wi´kszy od ryb karpiowatych, choçzdarza∏y si´ okazy 40-cm i wi´ksze (MAKOWIECKI

9 Analiz´ wykona∏ dr hab. Daniel Makowiecki.

2003: tab. 26). Wzgl´dnie stabilny, ok. 10% udzia∏ oko-nia w po∏owach, przynajmniej kilkukrotnie wy˝szy odpodobnych mu wielkoÊcià ryb karpiowatych (Tab. 2),sugeruje wykorzystywanie tarlisk do jego po∏owów.Z drugiej strony, udzia∏y okonia w Szczepankach by∏yni˝sze ni˝ suma (z wyjàtkiem post-Zedmaru), a liczeb-noÊç tej drugiej ryby w jeziorze musia∏a byç zdecydowaniemniejsza, gdy˝ do potencjalnych ofiar suma – jako naj-wi´kszego drapie˝nika – nale˝a∏y równie˝ okonie. Okoƒjest te˝ zdecydowanie ∏atwiejszy do z∏apania konwencjo-nalnymi metodami, tj. na w´dk´ lub w sieç. Bioràc jed-nak pod uwag´ stosunkowo du˝e wymiary koÊcianych ha-czyków ze Szczepanek i Dudki (cf. rozdz. o wytworachkoÊcianych), po∏ów okonia na haczyk móg∏ byç równietrudny. Wynika∏oby z tego, ˝e w Szczepankach rzadziejni˝ w Dudce ∏owiono ryby siecià.

Znamienne jest, ˝e w´gorz – znany z Dudki rów-nie˝ tylko z jednego koÊcianego szczàtka – pojawia si´ naobu stanowiskach w tym samym okresie postzedmarskim(Tab. 2), w którym obserwuje si´ wyraêny nap∏yw ob-cych kulturowo osadników (cf. ni˝ej). Moim zdaniem, sy-tuacj´ tà nale˝y interpretowaç przyczynami kulturowymi,tzn. istnieniem rodzaju tabu, czy rezerwy w stosunku dotej w´˝opodobnej ryby, której miejscowa ludnoÊç ani nie∏owi∏a, ani nie spo˝ywa∏a (GUMI¡SKI 1995: 24; 1997a:99; 1998: 106; 1999a: 54-56). Inna rzecz, ˝e w´gorz nienale˝a∏ ani do ryb specjalnie licznych (jest rybà drapie˝-nà), ani ∏atwych w po∏owach (nie odbywa tar∏a w wo-dach s∏odkich, jest aktywny tylko nocà i ˝eruje przy dnie),choç w mezolicie po∏udniowej Skandynawii by∏ masowopo∏awiany (BØDKER ENGHOFF 1986: tab. 1; 1991:tab. 1; 1993: tab. 1; 1995). Byç mo˝e mniej licznie dociera∏do wód zlewni po∏udniowo-wschodniego i wschodniegoBa∏tyku (jak to ma miejsce dziÊ) (GERSTMEIER,ROMING 2002: 145-152; MAKOWIECKI 2003: 69),ale nale˝y te˝ wziàç pod uwag´, ˝e w okresie atlantyckimi wczesnym subborealnym po∏àczenie Ba∏tyku z OceanemAtlantyckim przez CieÊniny Duƒskie by∏o znacznie szer-sze ni˝ obecnie (transgresje i faza litorynowa Ba∏tyku).W∏aÊnie w tamtym czasie w´gorz dociera∏ przynajmniejdo wód dzisiejszej ¸otwy i Estonii, czego potwierdzeniemjest jego obecnoÊç w szczàtkach na stanowiskach mezoli-tycznych i neolitycznych, a na jednym z nich (Kaseküla)w´gorz stanowi∏ 5% oznaczonych koÊci ryb (LÕUGAS1999: 191, 197, tab. 2; DAUGNORA 2000: tab. 11).Hydronim rzeki ∏àczàcej pó∏nocnà cz´Êç Wielkich JeziorMazurskich z Ba∏tykiem – W´gorapa lub Angrapa, pocho-dzàcy niewàtpliwie od w´gorza = anguilla – Êwiadczy naj-pewniej o jej poÊrednictwie w masowej w´drówce w´go-rza w przesz∏oÊci. W´gorz zatem najprawdopodobniej by∏

obecny w Jeziorze StaÊwiƒskim przynajmniej od póênegomezolitu, ale z jakichÊ, zapewne kulturowych wzgl´dów,nie by∏ od∏awiany (cf. MAKOWIECKI 2003: 69).

Udzia∏ ryb karpiowatych w Szczepankach jestwyjàtkowo niski – w okresie Zedmar i post-Zedmar stano-wià ok. 20% zidentyfikowanych koÊci ryb, w pozosta∏ychokresach – ok. 10% (Tab. 2). Jest to dwu-, a w niektó-rych okresach trzykrotnie mniej ni˝ w Dudce (GUMI¡-SKI 1995: tab. 6; 1997a: tab. 1; 1998: fig. 3, tab. 3;MAKOWIECKI 2003: fig. 21). Równie˝ lista gatunkówryb karpiowatych jest znacznie ubo˝sza w Szczepankach.Zidentyfikowano tu jedynie p∏oç, wzdr´g´?, leszcza i lina(Tab. 2), a wi´c du˝e i Êrednie gatunki tej grupy ryb, pod-czas gdy w Dudce jeszcze jazia, karasia, kràpia, uklej´ i kie∏-bia. Poniewa˝ na obu stanowiskach ca∏à wyeksplorowanàziemi´ przesiewano na sitach o analogicznej wielkoÊcioczkach (3-5 mm), ró˝nice w udziale i strukturze ryb kar-piowatych nale˝y traktowaç jako rzeczywiÊcie istniejàcew przesz∏oÊci. Sytuacja ta i wczeÊniej sformu∏owane spo-strze˝enia w stosunku do okonia sugerujà, ˝e w Szcze-pankach w ogóle, lub prawie wcale nie stosowano sieciw po∏owach ryb, co dla Dudki jest potwierdzone przynaj-mniej od póênego mezolitu (GUMI¡SKI 1999: 48, 51).

Trudno jest jednoznacznie zinterpretowaç te ró˝-nice. Nawet jeÊli Szczepanki nie by∏y zamieszkiwane w Êrod-ku wiosny (kiedy tar∏o odbywa wi´kszoÊç ryb karpiowa-tych) to przynajmniej udzia∏ lina, majàcego tar∏o mniejwi´cej w tym samym czasie co sum (na prze∏omie wiosnyi lata) powinien byç wi´kszy. Z drugiej strony, w Szcze-pankach mo˝na by si´ spodziewaç raczej nawet wi´kszegoudzia∏u po∏owów sieciowych, gdy˝ w tym rejonie jezioroby∏o przew´˝one (∏atwiejsze do zak∏adania przegród) i chy-ba bardziej atrakcyjne do ˝erowania przynajmniej dla nie-których gatunków ryb, z uwagi na bliskoÊç wpadajàcej doniego rzeczki (Fig. 2). Mniejszy udzia∏ ryb karpiowatychi w ogóle rybo∏ówstwa w Szczepankach móg∏ jednak wy-nikaç z ogólnie rzadszego wykorzystywania wód lokalne-go litoralu na tar∏o. W∏aÊnie bliskoÊç wp∏ywajàcego ciekui bardziej piaszczyste dno (cf. rozdz. o stratygrafii) mog∏obyç mniej atrakcyjne na tarliska dla wi´kszoÊci gatunkówmiejscowej ichtiofauny. Wi´kszoÊç bowiem ryb zidenty-fikowanych w Dudce (poza sandaczem) wybiera na tarli-ska miejsca p∏ytkiego litoralu z obfità roÊlinnoÊcià wodnà(BRYLI¡SKA 1986; GERSTMEIER, ROMING 2002).

˚ó∏wOgólny udzia∏ szczàtków ˝ó∏wia w Szczepankach

jest zbli˝ony do obserwowanego w Dudce10 ale zastana-wia jego brak w póênym mezolicie (Tab. 1). Poniewa˝w tym samym czasie by∏ od∏awiany na porównywanymstanowisku, to brak ˝ó∏wia w Szczepankach mo˝e byç

WITOLD GUMI¡SKI

62

10 Wysokie udzia∏y koÊci ˝ó∏wia (a po cz´Êci i innych grup zwie-rzàt) podawane w moich wczeÊniejszych pracach dla Dudki(GUMI¡SKI 1995; 1997a; 1998; 1999a) wynika∏y z obliczaniaprocentów tylko od koÊci oznaczonych dla danego okresu.

Ca∏kowite liczebnoÊci koÊci z Dudki podzielone na podstawowegrupy zwierzàt zosta∏y podane w dwóch nowszych pracach(TOMEK, GUMI¡SKI 2003; GUMI¡SKI w druku a).

przypadkowy (za ma∏a próba?) lub wynikaç z nieobecnoÊ-ci mezolitycznych ∏owców na omawianej wyspie na prze-∏omie wiosny i lata, w okresie najdogodniejszym do jego∏owów (GUMI¡SKI 1995: 27). Ta druga ewentualnoÊç,z uwagi na obecnoÊç koÊci suma (cf. wy˝ej), wydaje si´jednak mniej przekonywujàca. Najwi´kszy udzia∏ ˝ó∏wiaw konsumpcji mia∏ miejsce w okresie wczesnozedmar-skim, a w ciàgu nast´pnych okresów stopniowo mala∏.Takà samà tendencj´ zanotowano dla Dudki (GUMI¡-SKI 1998: tab. 4). ˚ó∏w b∏otny, jako zwierz´ ciep∏olubne,zapewne najliczniej wyst´powa∏ w okresie atlantyckim iwraz z pogarszaniem si´ klimatu w subborealu stawa∏ si´coraz rzadszy. Nieznaczny wzrost jego udzia∏u w póênymneolicie móg∏ byç spowodowany korzystniejszym dla nie-go lokalnym biotopem, tj. powstawaniem stawów i ba-gien na miejscu zanikajàcego jeziora. W tym samym jed-nak czasie wrós∏ te˝ udzia∏ suma w szczàtkach ryb, co zda-je si´ sugerowaç znów cz´stsze obozowanie w Szczepan-kach na prze∏omie wiosny i lata. Analogiczne wahania frek-wencji obu tych rodzajów fauny ∏ownej wskazujà na znacz-ny wp∏yw sezonowoÊci osadnictwa na struktur´ ∏owiectwa.

PtakiKoÊci ptaków stanowià zaledwie 0,5% resztek

konsumpcyjnych (Tab. 1), jest to jednak i tak Êredniodwukrotnie wi´cej ni˝ w Dudce (TOMEK, GUMI¡SKI2003). Na ptaki polowano wi´c zdecydowanie najrza-dziej. Tak ma∏a frekwencja koÊci ptaków w resztkachkonsumpcyjnych holoceƒskich ∏owców na Ni˝u Ârodko-woeuropejskim nie jest niczym wyjàtkowym. Najprawdo-podobniej spowodowana by∏a ogólnà nieop∏acalnoÊciàpolowaƒ na te trudne do podejÊcia zwierz´ta latajàce, ma-jàce stosunkowo niewielkà biomas´, w dodatku podle-gajàce skrajnym wahaniom sezonowym (GUMI¡SKIw druku a). KoÊci ptaków ze Szczepanek oznaczy∏a dr Te-resa Tomek, przedstawia je Tabela 3. Szczegó∏owe omó-wienie koÊci ptaków i zagadnieƒ zwiàzanych z ich ∏o-wiectwem w Szczepankach, Dudce i ogólnie na Ni˝u za-mieszczono w odr´bnej publikacji (op. cit.).

W Szczepankach polowano niemal wy∏àcznie naptaki wodne z trzech podstawowych grup11: blaszkodziobeczyli kaczki i g´si, nurkujàce oraz du˝e ptaki brodzàce.Z innych grup ptaków zidentyfikowano po jednej-dwiekoÊci przedstawicieli kuraków, drapie˝nych, ma∏ych bro-dzàcych i ma∏ych leÊnych (Tab. 3). Zw∏aszcza dwie ostat-nie grupy, w porównaniu z Dudkà, sà bardzo s∏abo repre-zentowane. Wi´kszoÊç oznaczonych gatunków nale˝y doptaków gniazdujàcych i migrujàcych, tzn. obecnych naNi˝u Polskim od wiosny do jesieni i odlatujàcych na zim´.Wspó∏czeÊnie do ptaków przelotnych, a wi´c pojawia-jàcych si´ tylko w czasie wiosennych lub jesiennych

w´drówek, nale˝y perkoz rogaty, tracz bielaczek, ogorza∏-ka i kwokacz, z tym, ˝e dwa pierwsze wymienione gatun-ki byç mo˝e gniazdowa∏y na Mazurach w przesz∏oÊci (cf.BEZZEL 2000; TOMIA¸OJå, STAWARCZYK 2003;TOMEK, GUMI¡SKI 2003). Jedynie cietrzew i myszo-∏ów nale˝à do ptaków osiad∏ych, rezydujàcych okràg∏yrok na Ni˝u.

Struktura gatunkowa oznaczonych ptaków zeSzczepanek jest generalnie ubo˝sza ni˝ w Dudce, co doty-czy tak˝e ka˝dej z wymienionych tu ptasich grup. Mimoto i mniejszej liczby oznaczonych koÊci w Szczepankachzidentyfikowano kilka nowych, nie notowanych w Dudcegatunków lub rodzajów ptaków (Tab. 3; cf. TOMEK,GUMI¡SKI 2003; GUMI¡SKI w druku). Sà to: perkozrogaty?, ∏ab´dê?, bocian?, skowronek oraz kura. T´ ostat-nià nale˝y jednak raczej traktowaç jako domieszk´ z epoki˝elaza lub nawet czasów nowo˝ytnych (cf. BOCHE¡SKI2000: 80, 88).

Na obydwu stanowiskach przewa˝ajà ptaki z rz´-du blaszkodziobych, czyli kaczki i g´si, których koÊci sta-nowià po ok. 64% oznaczonych szczàtków. W ich obr´-bie najliczniejsza jest kaczka krzy˝ówka (Tab. 3). Jest tozrozumia∏e, gdy˝ ptaki te sà najlepiej dostosowane do eu-troficznych jezior z obfità roÊlinnoÊcià wodnà, a takimby∏o niewàtpliwie Jezioro StaÊwiƒskie (GUMI¡SKI1995; 1999a). Ponadto, ptaki te sà stosunkowo naj∏at-wiejsze do upolowania, gdy˝ znacznà cz´Êç dnia sp´dzajàna wodzie i wtedy nie sà zbyt p∏ochliwe.

W grupie ptaków blaszkodziobych szczególnieinteresujàca jest obecnoÊç ∏ab´dzia, którego w ogóle niestwierdzono w Dudce, mimo ˝e dla tamtego stanowiskaprzynale˝noÊç gatunkowà okreÊlono dla blisko czterokrot-nie wi´kszej liczby koÊci ptasich. Co ciekawe, ∏ab´dê wy-jàtkowo rzadko wyst´powa∏ na holoceƒskich stanowiskach∏owieckich pó∏nocno-wschodniej Europy, a zdecydowaniedominowa∏ w zachodniej cz´Êci Ni˝u Europejskiego, tj.na zachód od Odry (GUMI¡SKI w druku a). Ró˝ne prze-s∏anki wskazujà, ˝e rozprzestrzenienie ∏ab´dzia niemegoi krzykliwego we wczesnym i Êrodkowym holoceniew Europie by∏o podobne do dzisiejszego, wi´c jedyniesporadyczne notowanie koÊci ∏ab´dzi na stanowiskach∏owców-zbieraczy na Ni˝u Polskim i Wschodnioeuropej-skim mog∏o mieç pod∏o˝e kulturowe. Byç mo˝e w tej cz´ÊciEuropy ∏ab´dê obj´ty by∏ rodzajem tabu (?), wy∏àczajàcymtego majestatycznego i wielkiego ptaka z powszechnychpolowaƒ. Na specjalne traktowanie ∏ab´dzia mogà wskazy-waç liczne przedstawienia figuralne tych ptaków, znanez wielu stanowisk mezolitu i paraneolitu Krajów Nadba∏-tyckich, Bia∏orusi i Rosji (GURINA 1972; LOZE 1983;WYSZOMIRSKA 1984: pl. X-XIII; RIMANTIENñ

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

63

11 Nale˝y zastrzec, ˝e podany tu podzia∏ ptaków na grupy nie jestto˝samy z systematykà ornitologicznà. Grupy te wydzielone sàraczej pod kàtem postrzegania danego rodzaju (gatunku) ptaka

przez prehistorycznego ∏owc´. Wzi´to wi´c tu pod uwag´wielkoÊç i przydatnoÊç konsumpcyjnà oraz miejsce i sposób˝erowania.

1992a: fig. 8, 13; ARKEALOGIYA BELARUSI 1997:fig. 129; GUMI¡SKI 1999b: pl. 34). JeÊli tak by∏o w isto-cie, to obecnoÊç ∏ab´dzia w Szczepankach mog∏a byç zwià-zana z póênojesiennym lub zimowym sezonem pobytu ∏ow-ców na omawianej wyspie. Z uwagi bowiem na jej po∏o-˝enie, tj. na wprost ujÊcia rzeczki Pamer do jeziora (Fig. 2)woda tu najpóêniej zamarza∏a, przez co mog∏y si´ tamgromadziç pojedyncze ptaki wodne, które nie odlecia∏y nazimowiska. Byç mo˝e miejscowy obyczaj ∏owiecki dopusz-cza∏ upolowanie takiego ptaka, który mia∏ zresztà i tak ma-∏à szans´ prze˝ycia. Uwaga ta dotyczy równie˝ wi´kszoÊcipozosta∏ych ptaków wodnych ze Szczepanek (z wyjàt-kiem kormorana), gdy˝ u wielu z nich zdarzajà si´ próbyzimowania na Mazurach (BEZZEL 2000; TOMIA¸OJå,STAWARCZYK 2003). Specyficzne zatem po∏o˝enie Szcze-panek (8) mog∏o sprzyjaç polowaniom na ptaki wodnei brodzàce, stàd udzia∏y koÊci tych gatunków przekracza-jà tu 90% i sà o kilkanaÊcie procent wy˝sze ni˝ w Dudce.

W Szczepankach interesujàca jest doÊç liczna re-prezentacja koÊci kormorana (drugie miejsce po kaczcekrzy˝ówce, ok. 12% koÊci oznaczonych), który w Dudcewystàpi∏ jedynie w póênym plejstocenie. Istotne jest, ˝ewi´kszoÊç koÊci kormorana ze Szczepanek (4 sztuki na 6okreÊlonych) pochodzi od osobników m∏odocianych(Tab. 3), co by wskazywa∏o na polowania w kolonii l´go-wej w okresie lata lub w jego drugiej po∏owie. Znacznyudzia∏ kormorana wÊród ptasich koÊci ze Szczepanek,a jednoczeÊnie jego brak w ca∏ym holocenie w Dudce, mo-˝e wskazywaç, ˝e na wyspie Szczepanki (8) istnia∏a ko-lonia l´gowa tych ptaków. Kormorany bowiem, uparcietrzymajà si´ swoich kolonii l´gowych (usadawianychnajcz´Êciej na wysokich drzewach jeziornych wysp) mi-mo notorycznego przeÊladowania ich przez cz∏owieka(PRZYBYSZ 1992).

W Szczepankach, wi´kszoÊç koÊci od ptakówm∏odocianych pochodzi z klasycznego okresu Zedmar;stanowià wtedy 20% zbioru. Wskazuje to, ˝e w okresietym na ptaki polowano g∏ównie w drugiej po∏owie lata.Brak takich koÊci w póêniejszych okresach sugeruje zmia-n´ sezonu osadniczego poczàwszy od okresu postzedmar-skiego. W Dudce, podobnie wysoki (ok. 20%) udzia∏ koÊ-ci osobników m∏odocianych wyst´powa∏ we wczesnychokresach osadniczych – w paleolicie schy∏kowym i wewczesnym mezolicie. Poczàwszy od Êrodkowego Atlanty-ku (póêny mezolit) odsetek koÊci m∏odocianych ptakówzmniejszy∏ si´ tam kilkukrotnie. Na przyk∏ad w klasycz-nym okresie Zedmar wynosi∏ ok. 3%. Z powy˝szych po-równaƒ wynika, ˝e g∏ówne sezony osadnicze na obu wys-pach ulega∏y zmianom i nie ca∏kiem si´ pokrywa∏y.

SsakiStruktura ogólna. Szczàtki du˝ych i Êrednich

ssaków stanowià zdecydowanà wi´kszoÊç (ponad 80%)materia∏u kostnego ze Szczepanek (Tab. 1). Nale˝à oneprzede wszystkim do podstawowych zwierzàt ∏ownych,choç wÊród nich jest troch´ koÊci zwierzàt udomowio-nych. Rozró˝nienie ich cz´sto nastr´cza du˝e trudnoÊci

nawet wtedy, gdy zachowana jest niemal ca∏a koÊç.Znacznie ∏atwiejsze i przydatne w dalszych rozwa˝aniachjest wyodr´bnienie pewnej grupy ssaków ∏ownych, któreumownie zwyk∏o si´ okreÊlaç jako „futerkowe”, choç wca-le nie musi to oznaczaç, ˝e polowano na nie wy∏àcznie dlafuter, bo wiele z nich – zale˝nie od gatunku lub uwarun-kowaƒ kulturowych – mog∏o byç, a nawet z pewnoÊciàby∏o równie˝ zjadanych (ZEILER 1987; cf. TROLLE-LASSEN 1986). Do grupy tej zaklasyfikowano drapie˝-niki (∏asicowate, psowate, kotowate i niedêwiedzia bru-natnego), zajàce (szaraka i bielaka), bobra i je˝a, a wi´cdu˝à, Êrednià i ma∏à zwierzyn´ ∏ownà (niekopytnà).

Zwykle przyjmuje si´, ˝e na zwierz´ta futerkowepolowano g∏ównie jesienià i zimà z uwagi na dobrej ja-koÊci futro o tej porze roku oraz ∏atwoÊç wytropienia, dzi´-ki Êladom pozostawianym na Êniegu. Wi´ksza zatem liczeb-noÊç koÊci tej grupy zwierzàt na stanowiskach ∏owców-zbie-raczy uwa˝ana jest za wskaênik jesienno-zimowego obozo-wania. Powy˝sze za∏o˝enie nie stosuje si´ jednak do wszys-tkich gatunków z tej grupy, gdy˝ niedêwiedê, borsuk,bóbr i je˝ zimà drastycznie redukujà swà aktywnoÊç, b´-dàc praktycznie nieuchwytnymi, natomiast jesieƒ jest dob-rà porà polowaƒ w zasadzie na wszystkie zwierz´ta futer-kowe. Ponadto, do grupy tej zalicza si´ wilka, którego koÊ-ci trudno odró˝niç od tych nale˝àcych do psa. Z uwagi nato, ˝e pies pe∏ni∏ specyficznà rol´ u ludów zbieracko-∏o-wieckich, powinien byç traktowany zupe∏nie osobno (LAR-SSON 1989; 1990a; 1994; GUMI¡SKI 2003a: 68-70).

Dotychczas wst´pnie oznaczono koÊci ssakówz trzech wykopów strefy litoralnej, tj. „ED”, „EE” i „EF”.Wyniki analizy, wykonanej przez Krzysztofa Âwie˝aka,przedstawione sà w Tabeli 4. Z warstwy póênomezoli-tycznej oznaczono jednà koÊç, ale w ogóle by∏o ich tambardzo ma∏o (Tab. 1, 4). Najwi´kszy odsetek koÊci ozna-czono dla wczesnego Zedmaru (prawie 30% koÊci), a dzie-si´ciokrotnie mniejszà cz´Êç dla póênego neolitu (nieca∏e3% koÊci) (Tab. 4). Tak du˝a dysproporcja wynika z lep-szego stanu zachowania koÊci w dolnych, mocno uwod-nionych warstwach torfowych strefy litoralnej, od tychzalegajàcych w górnej warstwie z wi´kszym dop∏ywempowietrza. Z drugiej strony, na ten stan rzeczy mia∏a wp∏ywtak˝e faktycznie niewielka iloÊç szczàtków kostnychporzucona w strefie litoralnej w najm∏odszym okresie.Spowodowane to by∏o ogólnym przesuwaniem si´ w cza-sie strefy aktywnoÊci osadniczej z pasa po∏o˝onego bez-poÊrednio przy brzegu jeziora (we wczesnym Zedmarze)na nieco wy˝ej po∏o˝one i bardziej oddalone od brzegu(w póênym neolicie). Stàd te˝, w strefie litoralnej tak ma-∏o jest wszelkich zabytków z póênego neolitu. Takà samàprawid∏owoÊç zaobserwowano w Dudce (GUMI¡SKI1999a: fig. 5-7).

Przed omówieniem bardzo wst´pnych wynikówoznaczeƒ koÊci ssaków, wydobytych tylko z ma∏ego wy-cinka strefy litoralnej, nale˝y równie˝ mieç na uwadzeniewielkà prób´ oznaczonych koÊci, a wi´c podanew Tabeli 4 procenty nale˝y traktowaç bardzo ogólnie,

WITOLD GUMI¡SKI

64

a list´ zidentyfikowanych gatunków jako wst´pnà i nie-wàtpliwie niepe∏nà. W tej sytuacji bardziej miarodajny(bo uwzgl´dniajàcy wszystkie okresy i wykopy), choç z ko-lei mniej szczegó∏owy taksonomicznie, jest podzia∏ zna-lezionych na stanowisku z´bów zwierz´cych (i ich frag-mentów) na podstawowe grupy (Tab. 5). Podane w tabe-li procentowe udzia∏y z´bów z mezolitu nale˝y traktowaçbardzo orientacyjnie z uwagi na szczególnie ma∏à prób´.

Zwierz´ta futerkowe. W Szczepankach, udzia∏koÊci zwierzàt futerkowych w stosunku do wszystkichszczàtków wynosi 4,6% (Tab. 1), a w grupie ssaków –5,6%. W sàsiedniej Dudce stosunek ten by∏ blisko trzy-krotnie mniejszy i wynosi∏ odpowiednio 1,3% oraz 1,8%.Mo˝na zatem sugerowaç, ˝e obozowisko Szczepanki (8)by∏o cz´Êciej zamieszkiwane jesienià lub zimà, ni˝ Dudka.W Szczepankach, udzia∏ z´bów zwierzàt futerkowych jestwyraênie wy˝szy ni˝ koÊci i w grupie ssaków ∏ownychi udomowionych osiàga 22% (Tab. 5). Znaczna ró˝nicami´dzy udzia∏em wszystkich szczàtków kostnych i samychz´bów u zwierzàt futerkowych jest zapewne rezultatemnierównomiernego procesu ich destrukcji, tzn. z´by, na-wet ma∏ych zwierzàt drapie˝nych, zdecydowanie lepiej si´zachowujà ni˝ ich drobne koÊci. Bioràc ten fakt pod uwa-g´, nale˝y przyjàç, ˝e udzia∏ zwierzàt futerkowych w ∏o-wiectwie by∏ bli˝szy relacjom odzwierciedlanym w udzia-∏ach z´bów.

Na zwierz´ta futerkowe najintensywniej polowa-no w póênym mezolicie (prawie 10% koÊci) (Tab. 1, 5).W poczàtkach kultury Zedmar udzia∏ koÊci tej grupyzwierzàt spada dwukrotnie, ale do koƒca osadnictwa tejkultury utrzymywa∏ si´ mniej wi´cej na sta∏ym poziomie(4-5% koÊci i 22-26% z´bów). Wyraêniejszy spadek udzia-∏u szczàtków zwierzàt futerkowych, czytelny zw∏aszczaw odsetku ich z´bów (ok. 15%) nastàpi∏ w póênym neoli-cie. Podobnà tendencj´ mo˝na zaobserwowaç równie˝w Dudce, z tym, ˝e na tym stanowisku udzia∏y koÊci tejgrupy zwierzàt sà przeci´tnie dwukrotnie ni˝sze. Mniejszyudzia∏ zwierzàt futerkowych w strukturze polowaƒ w póê-nym neolicie nie musia∏ jednak wiàzaç si´ ze zmianà se-zonu przebywania na wyspie. W okresie tym trzymanoju˝ nieliczne owce/kozy (GUMI¡SKI 1997a: fig. 8; 1999:tab. 4), z których prawdopodobnie pozyskiwano we∏n´i ko˝uchy. Futra dzikich zwierzàt przesta∏y byç ju˝ wy-∏àcznym êród∏em ciep∏ej odzie˝y.

W grupie ∏ownych zwierzàt futerkowych zidenty-fikowano bobra, zajàca?, je˝a, nork´, kun´, borsuka i lisa(Tab. 4, 5). Odsetek z´bów bobra do z´bów pozosta∏ychzwierzàt wynosi nieca∏e 5%. Jest to doÊç ma∏o, zwa˝yw-szy, ˝e bóbr na wielu stanowiskach ∏owiecko-zbierackichholocenu by∏ cz´stym obiektem polowaƒ nie tylko z uwa-gi na doskona∏e futro ale i dobre mi´so. Poniewa˝ jest tozasadniczo zwierz´ strefy borealnej, jego wysokie, przy-najmniej kilkunastoprocentowe udzia∏y w szczàtkach kos-tnych sà typowe dla p∏n.-wsch. Europy (PAAVER 1965:tab. 1; ZVELEBIL 1978: tab. 2; MATISKAINEN 1989:fig. 19, 20; RIMANTIENñ 1992b: tab. 2; TIMOFEEV

1993: fig. 1, 2; ZAGORSKA 1993: tab. 1; LOZE 2000:tab. 2). Sà jednak wyjàtki od tej regu∏y, np. na paraneoli-tycznym stanowisku Dàbki, le˝àcym na Pomorzu Zachod-nim (Fig. 1), szczàtki bobra stanowi∏y prawie 60% ozna-czonych koÊci ssaków (SOBOCI¡SKI 1984: 116, tab. 1;1986: tab. 1; ILKIEWICZ 1989: tab. 4). Z drugiej stro-ny nale˝y pami´taç, ˝e bóbr wymaga okreÊlonych warun-ków lokalnych. Wyraênie preferuje wody p∏ynàce nad je-ziorami i potrzebuje konkretnych drzewostanów rosnà-cych wzd∏u˝ cieków wodnych, tj. wierzby, brzozy, topoli,osiki, jarz´biny, olszy, sosny lub Êwierka. Pod tym wzgl´-dem najlepszym okresem dla bobra w rejonie jeziora StaÊ-wiƒskiego by∏by póêny okres atlantycki (GUMI¡SKI1995: tab. 3; NALEPKA 1995: fig. 3; GUMI¡SKI,MICHNIEWICZ 2003: fig. 3), co zdajà si´ poÊwiadczaçnajwi´ksze udzia∏y jego szczàtków (g∏ównie z´bów) wewczesnym Zedmarze tak w Szczepankach (Tab. 5), jaki w Dudce (GUMI¡SKI 2003a: 65, fig. 3). Nieznaczneza∏amanie udzia∏u bobra na prze∏omie okresu atlantyc-kiego i subborealnego a nast´pnie powrót do poprzednie-go poziomu w okresie postzedmarskim (Tab. 5) mia∏omiejsce równie˝ w Dudce (GUMI¡SKI 2003a: fig. 3),wi´c raczej nie by∏o przypadkowe i nie zwiàzane ze zmia-nà sezonu osadniczego. Bardziej prawdopodobnà przyczynàby∏o chyba ogólne pogorszenie si´ warunków siedlisko-wych dla tego ziemno-wodnego gryzonia, spowodowaneogólnym ociepleniem i osuszeniem (GUMI¡SKI 1995:tab. 9), które wp∏yn´∏o na wyraêny spadek udzia∏u pre-ferowanych przez bobra drzew w lasach nadbrze˝nychw owym czasie (GUMI¡SKI 2003a: 65, fig. 3; GUMI¡-SKI, MICHNIEWICZ 2003: fig. 3).

Zajàc (prawdopodobnie szarak) jest bardzo s∏aboreprezentowany w szczàtkach (Tab. 5), podobnie jakw Dudce (GUMI¡SKI 1998: tab. 4). Zgodnie z oczeki-waniami pojawia si´ z poczàtkiem okresu subborealnegoi mo˝e byç traktowany jako wskaênik odlesienia, gdy˝ za-jàc ˝yje g∏ównie na terenach otwartych (GUMI¡SKI2003a: fig. 4).

Pod tym wzgl´dem podobnie mo˝na traktowaçje˝a, preferujàcego luêne, raczej suche lasy i ich obrze˝a.Zastanawiajàcy jest jednak stosunkowo wysoki udzia∏szczàtków je˝a (ponad 8% we wczesnym i klasycznymZedmarze), a tym bardziej niemal dwukrotny jego spadekmi´dzy okresem Zedmar a póênym neolitem, czyli trendodwrotny do oczekiwanego (Tab. 5). Znaczny udzia∏ je-˝a, zanotowany równie˝ w Dudce (ok. 5% we wczesnymsubborealu), sk∏oni∏ mnie do wysnucia przypuszczeniao ewentualnym intencjonalnym przetrzymywaniu je˝y nawyspie (GUMI¡SKI 2003a: 67), tym bardziej, ˝e niek-tórzy archeozoolodzy sugerujà wr´cz specjalnà introduk-cj´ tego gatunku w holocenie przez ludy zbieracko-∏owieckie na niektóre ba∏tyckie wyspy i trzymanie tamoswojonych(?) populacji je˝y (JONSSON 1995: 152;MOORA, LÕUGAS 1995: 478). Tak wysoki wskaênikje˝a w Szczepankach, zw∏aszcza w okresie atlantyckim(wilgotnym, o g´stej i zwartej pokrywie leÊnej), raczej dla

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

65

niego niesprzyjajàcym, trudno jest wyjaÊniç czynnikaminaturalnymi. Natomiast na wyspach Dudka i Szczepanki(8), z powodu istniejàcego na nich osadnictwa, las by∏ nie-wàtpliwie przerzedzony. Przy okazji warto zwróciç uwag´,˝e ˝uchwy je˝a by∏y cz´sto wk∏adane do grobów na cmen-tarzysku w Dudce, a zoomorficzny kamieƒ o sylwetce je˝aby∏ znaleziony tu˝ przy niedokoƒczonym megalicie na sà-siedniej wyspie, tj. w Szczepankach st. 6 (VI) (GUMI¡-SKI 2001b: 21, fig. 10f). Je˝ zwiàzany by∏ zatem z ob-rzàdkiem pogrzebowym miejscowej spo∏ecznoÊci ∏owiec-kiej. Jako zwierz´ zapadajàce w sen zimowy i niejako „od-radzajàce” si´ na wiosn´, mog∏o byç specjalnie traktowane.Bioràc pod uwag´, ˝e w Szczepankach (8) równie˝ cho-wano zmar∏ych i chyba najintensywniej w okresie wczes-nozedmarskim (cf. wy˝ej, Fig. 8, Tab. 1), wówczas wyso-ki udzia∏ szczàtków je˝a móg∏ mieç pod∏o˝e obrz´dowe.

Pozosta∏e zidentyfikowane zwierz´ta futerkowenale˝à do ma∏ych i Êrednich drapie˝ników: norki, kunyi borsuka (∏asicowate) oraz lisa (psowate) (Tab.4).SpoÊród nich norka bytuje najbli˝ej wody, zatem mog∏abyç od∏awiana równie˝ na wyspie. Natomiast borsuk zak-∏ada nory w suchych i pagórkowatych miejscach, wi´cobecnoÊç jego szczàtków w stosunkowo suchym okresiez prze∏omu Atlantyku i subborealu pasuje do ogólnejsytuacji. Lis oraz kuna leÊna mogà egzystowaç w bardzoró˝nych Êrodowiskach i w ca∏ym holocenie na Ni˝u na-le˝a∏y do najcz´Êciej od∏awianych drapie˝nych zwierzàtfuterkowych. W Szczepankach polowania na t´ grup´zwierzàt wyraênie zmala∏y w póênym neolicie (Tab. 5).

Pies. W grupie zwierzàt futerkowych zupe∏nieodmiennie nale˝y potraktowaç szczàtki kostne nale˝àcedo psa lub szerzej psa/wilka. W Szczepankach, dotychczasnie zidentyfikowano wilka (Tab. 4), choç jego obecnoÊçjest jak najbardziej mo˝liwa. W Dudce, koÊci niewàtpliwienale˝àce do wilka by∏y w ka˝dym okresie Êrednio o po∏o-w´ mniej liczne od nale˝àcych do formy domowej tegodrapie˝nika (GUMI¡SKI 1998: tab. 6). Pies, to pierwszezwierz´ udomowione przez cz∏owieka ju˝ w schy∏kowympaleolicie i powszechne w Europie od poczàtku mezolitu(DEGERBØL 1961; MUSIL 1970; 1984; BENECKE1987; 1993a; TEICHERT 1993; STREET 2002).Spo∏ecznoÊci ∏owiecko-zbierackie holocenu prawie nig-dzie (poza Europà pó∏nocno-wschodnià) nie wykorzysty-wa∏y psów na mi´so lub futra. Wr´cz przeciwnie, z uwagina niezastàpionà pomoc w polowaniu, a wi´c w zdobywa-niu po˝ywienia, traktowano je jak cz∏onków spo∏ecznoÊci,czego dobitnym przyk∏adem sà groby psów znane z kr´gumaglemoskiego (ARNESSON-WESTERDAHL 1983; M.LARSSON 1986: 28-9; LARSSON 1989; 1990a; 1994;KANNEGAARD NIELSEN, BRINCH PETERSEN1993; LOUWE KOOIJMANS 2003: 613, fig. 10). Dwatakie groby zawierajàce pochówki wtórne psów odkrytorównie˝ w sàsiedniej Dudce, a pochówki czàstkowe (tym-czasowe) tych zwierzàt mogà byç tam równie stare jakludzkie, tj. pochodziç ze Êrodkowego mezolitu (póênyokres borealny) (GUMI¡SKI 1995: 35-36; 2002).

W Szczepankach, obecnoÊç psa jest potwierdzonaod póênego mezolitu, a frekwencja jego szczàtków podle-ga pewnym wahaniom (Tab. 4, 5). Najwyraêniejszy, po-nad dwukrotny wzrost nast´puje jednak w póênym neoli-cie i co znamienne, w okresie o zdecydowanie najwy˝-szym udziale zwierzàt kopytnych wÊród koÊci konsump-cyjnych, a szczególnie prze˝uwaczy (Tab. 1, cf. Tab. 5).Dla póênego neolitu praktycznie nie ma jeszcze oznaczeƒgatunkowych prze˝uwaczy, choç z pewnoÊcià wyst´pujeju˝ byd∏o (Tab. 4). W tym okresie mo˝na si´ równie˝spodziewaç owcy/kozy, skoro jej koÊci pojawia∏y si´w póênym neolicie, a nawet w okresie postzedmarskimw Dudce (GUMI¡SKI 1997a: fig. 8, tab. 2). Wzrostudzia∏u psa w Szczepankach mo˝e byç zatem zwiàzanyz nowà wa˝nà funkcjà, jakà pies zaczyna pe∏niç w ˝yciucz∏owieka. Znowu staje si´ niezastàpionym kompanem,pomocnym tym razem w hodowli byd∏a i owiec jako ob-roƒca i pasterz stada. Miejscowa ludnoÊç nie porzuca jed-nak ∏owiectwa, b´dàcego nadal g∏ównym êród∏em pozys-kiwania po˝ywienia, wi´c psy dostosowane do polowaƒ(tropiàce, naganiajàce, a mo˝e i aportujàce) sà wcià˝ utrzy-mywane i odpowiednio szkolone. Pies pasterski i obroƒ-czy powinien mieç inne walory i byç inaczej szkolony, ni˝pies myÊliwski, innymi s∏owy musia∏y to byç raczej dwaró˝ne psy. Stàd wprowadzenie hodowli byd∏a i owiec,zw∏aszcza jako zaj´cia uzupe∏niajàcego, nie zast´pujàcego∏owiectwa, mog∏o przyczyniç si´ do wzrostu populacjipsów (GUMI¡SKI 2003a: 68-69).

Zwierz´ta kopytne. Udzia∏ koÊci tej podstawo-wej grupy zwierzàt konsumpcyjnych ogólnie wzrasta∏ mi´-dzy okresem póênego mezolitu (63,4%) a koƒcem neoli-tu (88,8%) (Tab. 1). Podobna tendencja wynika z roz-k∏adu wzgl´dnych liczebnoÊci samych z´bów (Tab. 5).

Najrzadszym zwierz´ciem tej grupy by∏ koƒ,prawdopodobnie dziki, zw∏aszcza ˝e zidentyfikowany zos-ta∏ ju˝ dla okresu wczesnozedmarskiego (Tab. 4, 5), któryna podstawie datowaƒ z Dudki koƒczy si´ przed 3000 latconv. bc (GUMI¡SKI 1999a: tab. 1). Ostatnio przyjmu-je si´ bowiem, ˝e w Europie Êrodkowej udomowiony koƒpojawi∏ si´ nie wczeÊniej ni˝ ok. 3000 conv. bc, choçz drugiej strony forma ta prawdopodobnie szybko zos-ta∏a rozprowadzona po Europie (BENECKE 1999).Powy˝sza data dobrze pasuje do dwóch najstarszychz ziem polskich wyobra˝eƒ ikonograficznych konia, umiesz-czonych na naczyniach fazy klasycznej ma∏opolskiej gru-py KPL i pochodzàcych z osady w Gródku Nadbu˝nym(p∏d.-wsch. Polska) (GUMI¡SKI 1989: 85, fig. 44x; KO-KOWSKI 2002: 12). Osada ta jest datowana radiow´g-lowo na lata mi´dzy 3100 a 2600 conv. bc (GUMI¡SKI1989: 173; JASTRZ¢BSKI 1989). Jedno z tych wyobra-˝eƒ – przedstawiajàce zwierz´ objuczone i na uwi´zi –reprezentuje niewàtpliwie konia udomowionego (GU-MI¡SKI 1989: 85, fig. 44x). Na stanowiskach mezoli-tycznych i paraneolitycznych tej cz´Êci Ni˝u (dziki) koƒby∏ niekiedy notowany, tak jak w Dudce (GUMI¡SKI1997a: tab.2; 2003a: 65-66, fig. 4), ale zawsze stanowi∏

WITOLD GUMI¡SKI

66

niewielki odsetek koÊci. Jest to zrozumia∏e, z uwagi naprzystosowanie tego gatunku przede wszystkim doterenów otwartych, g∏ównie stepowych (LEPIKSAAR1986: 55-57; G¸OWACI¡SKI 2001).

Interesujàce sà wyniki oznaczeƒ szczàtków dzikai Êwini. Rozk∏ad frekwencji ich z´bów w kolejnych okre-

sach osadniczych sugeruje wyraêny, dwuetapowy spadek u-dzia∏u obydwu form tego gatunku w konsumpcji (Tab. 5).W mezolicie i we wczesnym Zedmarze udzia∏ ten by∏szczególnie wysoki, na poczàtku paraneolitu osiàgnà∏ pra-wie 38% wszystkich z´bów i by∏ nawet wy˝szy od udzia∏uz´bów wszystkich gatunków prze˝uwaczy razem wzi´tych.W okresie Zedmar i post-Zedmar frekwencja z´bów dzi-ka/Êwini spad∏a do 22-23%, a pod koniec neolitu zmala∏ajeszcze ponad dwukrotnie do ok. 9%. Dotychczasowaanaliza koÊci ze strefy litoralnej wskazuje, ˝e w Szcze-pankach, podobnie jak w Dudce, wyst´pujà dwie formyÊwiniowatych – w∏aÊciwy dzik i jakaÊ forma Êwini znaj-dujàca si´ albo we wczesnym stadium udomowienia, alboutrzymywana w stanie pó∏wolnym (Tab. 4). Co istotne,ta forma Êwini wyst´puje ju˝ od wczesnego Zedmarui utrzymuje si´ przynajmniej do okresu post-zedmarskie-go, choç zawsze w mniejszoÊci do dzika. Podobne rela-cje by∏y notowane równie˝ w Dudce (GUMI¡SKI 1995:25-26; 1997a: 100, fig. 8; 1998: 107-108; 1999a: 52-53).Z danych zawartych w tabelach 4 i 5 wynika, ˝e pomi´-dzy okresem wczesno- i klasyczno-zedmarskim udzia∏ oby-dwu form Êwiniowatych w konsumpcji spad∏ przynajm-niej o jednà trzecià, a póêniej, mi´dzy post-Zedmaremi póênym neolitem – ponad dwukrotnie. Jest to o tyleznamienne, ˝e w sàsiedniej Dudce wystàpi∏o podobne zja-wisko, choç mia∏o nieco inny przebieg. Tam, dzik/Êwiniastanowi∏y Êrednio kilknaÊcie procent udzia∏u w szczàt-kach, a najwy˝szy poziom osiàgn´∏y w klasycznym Zed-marze – prawie 20%. W Dudce za∏amanie konsumpcjiÊwiniowatych o ok. jednà trzecià nastàpi∏o póêniej, bow okresie postzedmarskim, po czym w póênym neolicieniemal wróci∏o do poprzedniego stanu z okresu zedmar-skiego. Sytuacj´ t´ interpretowa∏em dla Dudki jakosymptom za∏amania si´ w pewnym okresie takiego prymi-tywnego chowu Êwiƒ, spowodowanego zniszczeniem przeztrzymanà tam watah´ odpowiedniego dla niej lokalnegodrzewostanu na wyspie (GUMI¡SKI 1995: 20; 1997a:100, fig. 8; 1999a: 52-53; 2003a: 63, fig. 2; GUMI¡SKI,MICHNIEWICZ 2003: 126-127). Mo˝liwe zatem, ˝e po-dobne zjawisko wystàpi∏o te˝ w Szczepankach, z tym, ˝ena obecnie badanym stanowisku zacz´∏o si´ ono wczeÊ-niej, a po krótkim okresie wzgl´dnej stabilnoÊci za∏ama∏osi´ drugi raz jeszcze silniej. Jest to o tyle prawdopodobne,˝e by∏a to znacznie mniejsza wyspa (Fig. 2) i jej zasobymog∏y byç szybciej zdegradowane, tym bardziej, ˝e trzy-mano tu proporcjonalnie prawdopodobnie jeszcze wi´cejÊwiƒ. JeÊli dalsze analizy to potwierdzà, to ewentualnaasynchronicznoÊç za∏amania si´ chowu Êwiƒ na obydwustanowiskach potwierdza∏aby bardzo lokalnà tego przy-czyn´ (sugerowane zniszczenie drzewostanu na wyspie)

i utrzymywanie osobnych stad Êwiƒ przez ka˝dà z dwóch„wyspowych” spo∏ecznoÊci. W konsekwencji wskazywa-∏oby to, ˝e obie wyspy (przynajmniej w okresie zedmar-skim) zamieszkiwane by∏y równolegle przez dwie grupyludzkie, a nie jednà przemieszczajàcà si´ z wyspy na wys-p´ (cf. wniosek dotyczàcy obecnoÊci drugiego, równoleg-∏ego cmentarzyska). Warto tu przypomnieç, ˝e w parane-olicie Po∏udniowej Skandynawii równie˝ dosz∏o do samo-dzielnego, niezale˝nego udomowienia Êwini, a jej form´dzikà lub w bardzo wczesnym stadium udomowienia trans-portowano pe∏nym morzem na niektóre ba∏tyckie wyspy(JONSSON 1986; BENECKE 1993b).

Podstawowym obiektem polowaƒ i dostarczycie-lem mi´sa by∏a zwierzyna p∏owa (jeleniowate), czyli jeleƒ,sarna i ∏oÊ (Tab. 4, 5). Najistotniejszym z nich by∏ jeleƒ, takjak w Dudce (i w ca∏ej Europie Êrodkowej i zachodniej),i jego eksploatacja przez trzy okresy osadnictwa zedmar-skiego by∏a stabilna (Tab. 4). Wa˝nym wskaênikiem se-zonowoÊci dla klasycznego okresu Zedmar jest znaleziskowy∏amanego z czaszki fragmentu nasady poro˝a jelenia,który Êwiadczy o zabiciu zwierz´cia jesienià lub zimà(mi´dzy wrzeÊniem a marcem).

Sarna najliczniejsza by∏a w Êrodkowym okresiezedmarskim, a póêniej jej udzia∏ nieco spada∏, co dotyczyrównie˝ bli˝ej nie okreÊlonych ma∏ych prze˝uwaczy, doktórych zosta∏y zaliczone niepewne koÊci sarny lub ewen-tualnie nale˝àce do owcy/kozy. Wzrost udzia∏u tej grupyzwierzàt na poczàtku subborealu jest zrozumia∏y, bo i sar-na, i udomowione ma∏e prze˝uwacze sà wyznacznikiem od-lesienia. Zmniejszenie ich frekwencji w póêniejszym ok-resie (notowane tak˝e w Dudce) mog∏oby sugerowaç od-wrotny proces, a wi´c ogólny wzrost zalesienia w m∏od-szym neolicie (GUMI¡SKI 2003a: 65, fig. 4).

SpoÊród jeleniowatych najwyraêniej (blisko trzy-krotnie) maleje odsetek koÊci nale˝àcych do ∏osia. Nad by-∏ym jeziorem StaÊwiƒskim ∏oÊ by∏ zdecydowanie liczniej-szy we wczesnym holocenie, a od Êrodkowego Atlantykujego koÊci stanowi∏y w Dudce ledwie kilka procent i ichudzia∏y coraz bardziej mala∏y. Wbrew pozorom nie stoi tow sprzecznoÊci z zarastaniem jeziora i powstawaniem najego miejsce bagien pod koniec neolitu, gdy˝ ∏oÊ – jakozwierz´ strefy borealnej i od˝ywiajàcy si´ bardzo urozmai-conym zestawem roÊlin wodnych, zielnych i drzewiastych– potrzebuje konkretnego i zró˝nicowanego biotopu dladobrego rozwoju, a wi´c nie tylko mokrade∏, ale przedewszystkim iglastego boru. Zanik tej formacji leÊnej w Êrod-kowym Atlantyku spowodowa∏ zapewne wycofanie si´∏osia (GUMI¡SKI 2003a: 64, fig. 3).

KoÊci tura nale˝à do najrzadszych ze wszystkichzwierzàt kopytnych zidentyfikowanych dotàd w Szcze-pankach (Tab. 4). Podobnie by∏o w Dudce (GU-MI¡SKI 1997a: tab. 2; 1998: tab. 4, 5; 2003a: fig. 5).Z okresu wczesny Zedmar pochodzi jedynie narz´dzie(cios∏o) wykonane z koÊci d∏ugiej (metapodium) tura(Fig. 11c, 12c), a z okresu klasycznozedmarskiego – frag-ment zawieszki z z´ba (siekacza) najprawdopodobniej tura

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

67

(Fig. 18g, 19b, cf. ni˝ej – wytwory koÊciane). Jedynenieobrobione znalezisko kostne nale˝àce do tego gatunkui uwzgl´dnione w tabeli 3 to du˝y fragment rogu (mo˝-d˝enia) tura d∏ugoÊci (zachowanej) 33 cm i Êrednicy 7,5cm.Âladowa jedynie obecnoÊç tura na obydwóch stanowi-skach zedmarskich nad by∏ym Jeziorem StaÊwiƒskim jestchyba wynikiem jakichÊ lokalnych uwarunkowaƒ, zapew-ne Êrodowiskowych (GUMI¡SKI 2003a: 67-68, fig. 5). Nadwóch innych stanowiskach kultury Zedmar, tj. w Zed-marze D i Utinoie Bo∏oto koÊci tura ust´powa∏y liczeb-noÊcià jedynie szczàtkom dzika, który osiàga∏ tam naj-wy˝szà pozycj´. Z kolei na stanowisku Zedmar A koÊcitura by∏y ju˝ zdecydowanie rzadsze, zajmujàc czwartemiejsce, za jeleniem, dzikiem i sarnà (TIMOFEEV 1991:18-19, tab. 1).

W Êwietle dotychczasowych oznaczeƒ byd∏opojawia si´ w Szczepankach w okresie postzedmarskim(Tab. 4), ale chyba mo˝na si´ go spodziewaç ju˝ w okre-sie klasycznym, tak jak w Dudce. JeÊli cz´stoÊç oznacza-nych koÊci byd∏a utrzyma si´ na podobnym poziomiew przysz∏ych analizach, to w Szczepankach znaczenie byd∏aw gospodarce ˝ywnoÊciowej by∏oby wi´ksze ni˝ w Dudce.Znikome zainteresowanie lub ograniczony dost´p do turaw okresie mezolitycznym i zedmarskim u mieszkaƒcówobu wysp wyraênie kontrastuje z póêniejszym pojawie-niem si´ byd∏a w okresie postzedmarskim od razu w zna-czàcym odsetku koÊci (Tab. 4). Wynika∏oby z tego, ˝ebyd∏o, w odró˝nieniu od Êwini, nie jest miejscowego po-chodzenia, lecz zosta∏o sprowadzone nad Wielkie JezioraMazurskie prawdopodobnie przez obcych przybyszów re-prezentujàcych KAK lub ewentualnie KPL.

PodsumowanieLiczebnoÊci koÊci zwierz´cych w kolejnych okre-

sach osadniczych wskazujà, ˝e wyspa Szczepanki (8) by∏anajintensywniej zamieszkiwana w klasycznym okresie Zed-mar i post-Zedmar, po którym nastàpi∏ wyraêny regresw póênym neolicie. W mezolicie, zw∏aszcza wczesnym,wyspa odwiedzana by∏a sporadycznie. Rybo∏ówstwo mia-∏o mniejsze znaczenie ni˝ w Dudce, a jego udzia∏ w ca∏oÊcigospodarki ˝ywnoÊciowej by∏ w miar´ stabilny do okresuZedmar, poczym zmala∏, zw∏aszcza w póênym neolicie.We wszystkich okresach zdecydowanie dominujà du˝e ry-by drapie˝ne: szczupak, sum i okoƒ, a wi´c niemal wy-∏àcznie ∏owiono w czasie wczesnowiosennego i (po przer-wie) póênowiosennego tar∏a. Znikomy udzia∏ ryb karpio-watych i brak ma∏ych gatunków sugeruje, ˝e – w przeci-wieƒstwie do Dudki – w po∏owach praktycznie nie wyko-rzystywano sieci. W Szczepankach, ˝ó∏w pojawia si´ wewczesnym Zedmarze, a wi´c póêniej ni˝ w Dudce, comog∏o byç zwiàzane z innym sezonem zamieszkiwa-nia obu wysp w mezolicie, tzn. brakiem osadnikóww Szczepankach na prze∏omie wiosny i lata. Na ptactwopolowano sporadycznie, choç cz´Êciej ni˝ w Dudce, i by∏yto niemal wy∏àcznie ptaki wodne. W polowaniach naptaki wykorzystywano dwie, ÊciÊle lokalne okolicznoÊcisprzyjajàce – koloni´ l´gowà kormorana oraz gromadze-

nie si´ ptaków wodnych, próbujàcych zimowaç na nieza-marzajàcej cz´Êci jeziora przy ujÊciu rzeczki.

Udzia∏ koÊci zwierzàt futerkowych by∏ przynaj-mniej dwukrotnie wi´kszy ni˝ w Dudce, co sugeruje in-tensywniejsze osadnictwo w Szczepankach w sezonie je-sienno-zimowym. Interesujàca jest wysoka frekwencjaszczàtków je˝a, zw∏aszcza w okresie atlantyckim, o najin-tensywniejszym zalesieniu. Niewykluczone zatem, ˝e ju˝w póênym mezolicie lub od wczesnego okresu Zedmar,je˝e by∏y intencjonalnie trzymane na wyspie. Udomowionypies, wykorzystywany niewàtpliwie przede wszystkim dopolowaƒ, obecny by∏ w Szczepankach przynajmniej odpóênego mezolitu. Dwukrotne zwi´kszenia jego udzia∏ów,najpierw w post-Zedmarze, a nast´pnie w póênym neoli-cie, by∏y prawdopodobnie spowodowane zapotrzebowa-niem na dodatkowe osobniki, pe∏niàce rol´ psa paster-skiego i stró˝ujàcego. W tych bowiem okresach, pojawiasi´ byd∏o i byç mo˝e owca/koza.

Rola zwierzàt kopytnych w gospodarce spo∏ecz-noÊci zamieszkujàcej Szczepanki sukcesywnie wzrasta∏aw kolejnych okresach osadniczych. Podstawà wy˝ywieniaby∏ jeleƒ i dzik. Ten ostatni gatunek ju˝ w okresie wczes-nozedmarskim by∏ cz´Êciowo udomowiony i przetrzymy-wany na wyspie. Utrzymywanie takiego prymitywnego cho-wu Êwiƒ by∏o praktykowane w kolejnych okresach osad-niczych, ale ulega∏o kryzysom. Pierwsze za∏amanie nastà-pi∏o ju˝ w klasycznym okresie Zedmar, drugie, powa˝niej-sze w póênym neolicie. Podobny kryzys w pozyskiwaniuwieprzowiny wystàpi∏ równie˝ w Dudce, ale by∏ tam jed-norazowy, s∏abszy i mia∏ miejsce w innym okresie, tylkow post-Zedmarze. Przypuszczalne kryzysy w hodowli Êwiƒspowodowane by∏y prawdopodobnie nadmiernym zag´sz-czeniem trzody w stosunku do powierzchni wyspy, przezco jej naturalne zasoby ˝ywieniowe zostawa∏y zanadto wy-eksploatowane. Ta sytuacja wczeÊniej i silniej zaistnia∏aw Szczepankach, bo wielkoÊç watahy by∏a tu wi´ksza,a wyspa mniejsza. Odmienne i niesynchroniczne przebiegitego zjawiska na obu porównywanych stanowiskach wskazu-jà, ˝e obie wyspy, przynajmniej od okresu wczesny Zedmar,by∏y zamieszkiwane przez dwie odr´bne grupy ludzkie,z których ka˝da dysponowa∏a w∏asnym stadem Êwiƒ. Turby∏ najrzadszà zdobyczà miejscowych ∏owców. Pojawieniesi´ zatem byd∏a w okresie post-zedmarskim, i to od razuw znaczàcym odsetku koÊci, Êwiadczy, ˝e nie jest onorezultatem miejscowego udomowienia tura, lecz – w od-ró˝nieniu od Êwini – zosta∏o sprowadzone nad Wielkie Je-ziora Mazurskie najprawdopodobniej przez ludnoÊç KAK.

Narz´dzia koÊciane

Struktura ogólnaW grupie stu osiemnastu wytworów koÊcianych

sà g∏ównie narz´dzia (115 sztuk). Zosta∏y one wykonanez koÊci d∏ugich, z poro˝a jelenia, w dwóch przypadkachz poro˝a sarny oraz z szabel dzika (20 sztuk). Próczewidentnych wytworów, doÊç licznà grup´ (539 sztuk)stanowià ma∏e i Êrednie fragmenty poro˝y jelenia (Tab. 1),

WITOLD GUMI¡SKI

68

które (poza nielicznymi wyjàtkami12) pochodzà najpraw-dopodobniej od zrzutków zbieranych wczesnà wiosnà. Tefragmenty sà zapewne pokruszonymi odpadami produk-cyjnymi wytwarzanych na stanowisku przedmiotów z po-ro˝a. Ich udzia∏ w ca∏oÊci materia∏u kostnego by∏ prawiedwukrotnie wi´kszy we wczeÊniejszych okresach, np.we wczesnym Zedmarze (4%) w post-Zedmarze (2,3%).Udzia∏ zaÊ koÊci jelenia w trzech kolejnych okresach kul-tury Zedmar by∏ niemal sta∏y (Tab. 4). Ró˝nice te pot-wierdzajà, ˝e zdecydowana wi´kszoÊç fragmentów poro˝ypochodzi ze zbieractwa zrzutków gromadzonych na suro-wiec i sà Êwiadectwem ich miejscowej obróbki.

Mezolit.Z okresu przedceramiczengo osadnictwa w Szcze-

pankach pochodzi 8 narz´dzi koÊcianych (ozdoby omó-wione sà osobno), w tym 5 z poro˝a jelenia, jeden z koÊcid∏ugiej jelenia i 2 z szabli dzika. Dwa wytwory (pocho-dzàce z warstwy L-5b) to doÊç trywialne narz´dzia z wierz-cho∏kowych fragmentów parostków poro˝a jelenia.Wytwory tego rodzaju, okreÊlane zwykle jako piki lubdêwignie, by∏y powszechne w ca∏ym mezolicie i neolicie.Jeden z wytworów z szabli dzika to niewielki fragmentz rozszczepionego wzd∏u˝ k∏a, prawdopodobnie (znanyz innych stanowisk) tzw. nó˝-skrobacz. Drugi wytwórwymaga bli˝szego omówienia.

Ciosak z k∏a dzika (Fig. 11a) zosta∏ znalezionyna przejÊciu warstwy L-5 i L/B-6, pochodzi zatem naj-prawdopodobniej z póênego okresu borealnego alboz wczesnego atlantyckiego. Wykonano go z tzw. szabli,czyli dolnego (˝uchwowego) k∏a dzika. By∏ to wyjàtkowodu˝y egzemplarz (d∏. 51,5 mm, szer. ostrza 25 mm, gr.13,5 mm) i pochodzi∏ niewàtpliwie od pokaênego odyƒ-ca. Narz´dzie wykonano z nasady (cz´Êci proksymalnej) k∏a.Jednostronnie Êci´te ostrze znajduje si´ od szerszej, czylinasady k∏a, a podobnie Êci´ty tylec (obuch) utworzonoprzez odci´cie tzw. grotu, czyli ostrego zakoƒczenia szabli.W przekroju poprzecznym ciosak jest trójkàtny, co wyni-ka z budowy anatomicznej k∏a dzika, a starcia po wew-n´trznej stronie ∏uku przy obuchu na nie pokrytej szkli-wem z´binie sà równie˝ naturalne – ta cz´Êç obejmuje tzw.powierzchnie Êcieru, czyli jest miejscem tarcia górnegok∏a dzika (fajki) z k∏em dolnym (szablà) (cf. HABER1969). Ca∏a powierzchnia dolnej Êcianki i po∏owa górnejÊcianki od strony zewn´trznego ∏uku jest pokryta szkli-wem (co wynika z budowy anatomicznej k∏a), przez cojest wyjàtkowo twarda. Jednostronnie Êci´te ostrze i przy-leg∏a do niego cz´Êç górnej Êcianki od strony ∏uku wew-n´trznego (nie pokryta szkliwem) zosta∏y starannie wyg∏a-dzone. Kraw´dê ostrza na ca∏ej szerokoÊci tworzy szkliwo,które od strony wewn´trznej zosta∏o wyg∏adzone zgodniez kàtem jego Êci´cia i zeszlifowania.

Do tego unikatowego narz´dzia mo˝na wskazaçzaledwie kilka analogii; dwie pochodzà z ziem polskich.Jedna z nich to odosobnione znalezisko motyki (lub ra-czej oprawy) z poro˝a jelenia, w której tkwi∏o „ostrze z k∏adzika”, pochodzàce z doÊç niedalekiej m. Sobiechy (pó∏-nocna cz´Êci Krainy Wielkich Jezior Mazurskich) i nie-pewnie datowane na prze∏om okresu preborealnego i bo-realnego (OKULICZ 1973: 45, fig. 17e; SZYMCZAK1995: 102, fig. XXXVIII-5). Drugie znalezisko, okreÊlonejako „d∏utko”, pochodzi z grobu w Janis∏awicach i jak ca-∏y zespó∏ datowane jest radiow´glowo na po∏ow´ okresuatlantyckiego (CHMIELEWSKA 1954: 34, fig. 16-1; CY-REK, CYREK 1980: fig. 59; SULGOSTOWSKA 1990:54). Wytwory takie znane sà jeszcze z maglemoskich sta-nowisk duƒskich Sværdborg i Mullerup, gdzie datowanesà na okres borealny (SARAUW 1903: fig. 23; JOHAN-SEN 1919: 441; MATHIASSEN 1948: fig. 132; BILLEHENRIKSEN 1976: fig. 53: 7). Nieliczne analogie (zwyklegorzej zachowane i s∏abo opublikowane) potwierdzajà(Êrodkowo?) mezolitycznà metryk´ tego wytworu i ∏àczà gozasadniczo z maglemoskà tradycjà wytwórczoÊci koÊcianej.

„Laska” z poro˝a jelenia (Fig. 9a), zachowanaw jednym fragmencie d∏ugoÊci 41,5 cm, zosta∏a znalezio-na w warstwie L/B-5. Wykonano jà z tyki poro˝a jelenia,od której poodcinano parostki, a ca∏oÊç zosta∏a idealniewyg∏adzona. Przedmiot ten z∏amany jest od szerszej stro-ny, a wi´c od strony ró˝y poro˝a, za którà wywiercony by∏zapewne otwór, tak jak u wi´kszoÊci zachowanych w ca-∏oÊci analogii. ¸àczna wi´c d∏ugoÊç okazu ze Szczepanekmia∏a pierwotnie prawdopodobnie ok. 50 cm. Opisywanyprzedmiot jest zdobiony wzd∏u˝ jednej strony rz´dem nie-zbyt g∏´bokich i doÊç szerokich ˝∏obków, choç jest na niejte˝ par´ wàskich kresek. Uk∏adajà si´ one w krótkie pros-to- lub lekko krzywolinijne odcinki, z których niektóresi´ przecinajà na wzór „X” lub dotykajà koƒcami na wzór„V”. Linie tego wzoru sà krótsze od strony z∏amanej, tj.idàcej od ró˝y poro˝a (proksymalnej) a d∏u˝sze od stronyodci´tej korony poro˝a (dystalnej). Analogie do wy˝ejopisanej „laski” ze Szczepanek znane sà w obr´bie ca∏egokr´gu maglemoskiego, od Anglii na zachodzie po Mazuryi Podlasie w Polsce, choç wsz´dzie sà to znaleziska rzadkie(ANDERSEN 1981; CLASON 1983; SMITH 1989;P¸ONKA 2003; TERBERGER 2003). Z Polski pó∏noc-no-wschodniej jest to szósty znany taki zabytek, po Woê-nikach, Pu∏tusku, Ostro∏´ce, Nowej ¸upiance i Nitkach;dla ˝adnego z nich jednak nie ma udokumentowanegokontekstu ani datowania (SAWICKI 1921; GAERTE1931; SULGOSTOWSKA, POLAK 1989; SULGOS-TOWSKA 1992; GIEYSZTOR-SZYMCZAK 2001). Napodstawie najliczniejszych i datowanych takich zabytkówz Danii uwa˝a si´, ˝e najm∏odsze okazy ornamentowane

12 Z warstwy klasycznozedmarskiej pochodzi jeden fragment ty-ki poro˝a jelenia wy∏amany z czaszki. JednoczeÊnie zabytek ten

wskazuje na por´ roku, w której samiec jelenia by∏ zabity – odwrzeÊnia do marca. Cf. n. 8.

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

69

(i najbardziej ubogo) pochodzà z lat 3800-3600 conv. bc,a w póêniejszej kulturze Ertebølle wyst´pujà ju˝ wy∏àcznie„laski” s∏abo polerowane i bez ornamentów. Przedmiotyte, jeÊli by∏y ornamentowane samymi grubymi liniami lubw po∏àczeniu z wàskimi, datowane sà na lata 4500-3500conv. bc (ANDERSEN 1981: fig. 27, 28). Datowanie todobrze odpowiada sugerowanemu wy˝ej okresowi ufor-mowania si´ warstwy L/B-5 i precyzuje ten okres na Êrod-kowy i pierwszà po∏ow´ póênego Atlantyku, czyli m∏od-szà cz´Êç póênego mezolitu.

Sztylet. Na ten sam okres nale˝y datowaç sztylet(Fig. 9b, 10a), odkryty w dziwnej pozycji, tj. usytuowanypionowo, r´kojeÊcià do góry, jakby wbity w warstw´ L-5a.Sztylet jest wykonany z rozszczepionej wzd∏u˝ koÊci d∏u-giej (metapodium) jelenia. Zachowany w ca∏oÊci zabytekmierzy 23,5 cm d∏ugoÊci i w centralnej cz´Êci przy koƒcuposiada owalny naturalny otwór (5 x 3 mm), wykorzy-stujàcy jednostronny anatomiczny otwór od˝ywczy koÊci.Sztylety koÊciane tego typu, tj. z rozszczepionego meta-podium jelenia i naturalnym otworem znane sà z kr´gumaglemoskiego, a okazy nie zdobione g∏ównie z okresuatlantyckiego (MATHIASSEN 1948: fig. 157, 183-184;GLOB 1952: fig. 79; SCHULDT 1961: fig. 112; LARS-SON 1978a: tab. 1, fig. 2, 19; VERHART 1990: fig. 1).Z terenu ziem polskich znany jest jeden podobny zabytekbez kontekstu z m. Stolec pod Szczecinem (GALI¡SKI1992: fig. 96: 2; KOBUSIEWICZ 1999: fig. 47:4).

Harpuny (?). W stropie warstwy L/B-6 (podB/L-4) odkryto w jednym miejscu fragmenty dwóch bliê-niaczych przedmiotów ∏opatkowatych o zarysie wyd∏u-˝onych prostokàtów, nieznacznie zw´˝ajàcych si´ przykoƒcach (Fig. 9c, d, 10b, c). Lewe kraw´dzie obydwuprzebiegajà niemal prosto, natomiast prawe majà lekkiewkl´Êni´cia przedzielone ∏agodnym za∏omem. Sà one wy-konane z doÊç cienkich p∏ytek kompakty poro˝a jelenia,wyg∏adzonych zw∏aszcza po zewn´trznej stronie.Wyg∏adzenie przebiega te˝ wzd∏u˝ kraw´dzi bocznych,które sà zeszlifowane na p∏ask lub lekko wypuk∏e, a ko-niec jednego przedmiotu – pod kàtem ostrym na stron´spodnià. Obydwa zabytki majà bardzo podobne wymia-ry: zachowana d∏ugoÊç ok. 10,5 cm, szerokoÊç jednegook. 3,5 cm, drugiego ok. 4 cm i gruboÊç ok. 0,5 cm.Wydaje si´, ˝e sà to dolne cz´Êci najbardziej typowych dlakultury Ertebølle harpunów (typ 05.01 i 05.02), dato-wanych na drugà po∏ow´ okresu atlantyckiego (ANDER-SEN 1972; 1976; VANG PETERSEN 1984: 14, fig. 14;

M. LARSSON 1986: 35-36, fig. 10b; VERHART 1990).Wykonywano je w∏aÊnie z takich szerokich a p∏askich wy-cinków kompakty poro˝a jelenia. Nasady tych harpunóww cz´Êci dolnej zwykle mia∏y wywiercony otwór, któryewentualnie móg∏ si´ te˝ znajdowaç na okazach ze Szcze-panek w brakujàcych miejscach. Ogólne wymiary i prze-kroje poprzeczne zachowanych fragmentów doskonaleodpowiadajà licznym odpowiednikom ertebøllskim,a zw∏aszcza detal owych (prawobocznych!) wkl´Êni´ç, za-powiadajàcych w∏aÊciwe z´by tych harpunów. Wycinanoje dopiero w wierzcho∏kowej i Êrodkowej cz´Êci harpuna,przynajmniej kilka – kilkanaÊcie centymetrów powy˝ejpodstawy (ANDERSEN 1972; 1976). Pojedyncze egzem-plarze takich harpunów znane ju˝ by∏y z dawnych PrusWschodnich, a chyba najbli˝sze odpowiedniki pochodzàze st. Zedmar A (KOZ¸OWSKI 1967: fig. 1:1, 2:1).

Wczesny ZedmarCios∏a. Jednym z narz´dzi tego rodzaju jest cios∏o

wykonane z metapodium (koÊç Êródr´cza) tura (Fig. 11c,12c). SkoÊne Êci´cie i wyszlifowanie trzonu w cz´Êci dal-szej koÊci uformowa∏o szerokie ostrze a wybicie/wyci´cieotworu zgodnie z osià koÊci przez jej koniec bli˝szy (pod-staw´ stawu) stworzy∏o przeÊwit wzd∏u˝ trzonu narz´dzia(Fig. 12c). Tak powsta∏y tulejowaty otwór pozwala∏ naopraw´ narz´dzia w zagi´te drewniane stylisko. Jest to ko-lejne, typowe narz´dzie dla kr´gu maglemoskiego, wy-twarzane w okresie borealnym i atlantyckim (SCHULDT1961: fig. 50, 113-114; LARSSON 1978a: tab. 1, fig. 2,8; K. ANDERSEN 1983: fig. 38; DAVID 1999: fig. 5;2003: 654-655, fig. 1, 4, 7, 8; LOUWE KOOIJMANS-2003: fig. 15, 16). Z ziem polskich znane sà prawdopo-dobnie trzy tego typu cios∏a (RAJEWSKI 1958: 22; BAG-NIEWSKI 1997: 37, fig. 13; KOBUSIEWICZ 1999: fig.47: 3, 6). Egzemplarz ze Szczepanek jest drugim takimznaleziskiem w kulturze Zedmar. WczeÊniej publikowanyzabytek pochodzi ze stanowiska D w Zedmarze13 (TI-MOFEEV 1981: fig. 1: 3).

Drugie wczesnozedmarskie cios∏o ma kszta∏t„7-kszta∏tny” (Fig. 11d, 12a) i wykonane jest z wtórniewykorzystanego odpadu produkcyjnego od toporów„T-kszta∏tnych”. Jest to bowiem proksymalny fragmenttyki poro˝a jelenia wraz z ró˝à (pochodzàcy ze zrzutka),naci´ty i wy∏amany zaraz za drugim parostkiem, który w po-dobny sposób zosta∏ równie˝ usuni´ty. Pierwszy parostekzosta∏ od góry prostopadle naci´ty do po∏owy, a nast´p-nie ukoÊnie Êci´ty (lub wy∏amany?) i wyg∏adzony, przez

13 Ten i inne zabytki koÊciane z Zedmaru D by∏y publikowanerazem z póênymi datami 14C, zamykajàcymi si´ w przedziale2400-2070 conv. bc (TIMOFEEV 1981: 116). Póêniejsza du˝aseria dat, wykonana m. in. z nagarów na naczyniach, potwier-dzi∏a równie wczesne datowanie kultury Zedmar na tym stano-wisku, co i na sàsiednim w Zedmarze A. Dla obydwu stanowiskz Zedmaru (A i D) wi´kszoÊç dat wypada jeszcze w póênym

okresie atlantyckim, tj. przed ok. 3000 conv. bc. Na stanowiskuZedmar D natomiast mia∏ miejsce jeszcze drugi etap osadniczy,póênoneolityczny i to drewna i w´gle z tego okresu da∏y takiepóêne datowania, nies∏usznie wczeÊniej przypisywane w∏aÊciwejkulturze Zedmar (TIMOFEEV, ZAITSEVA, POSSNERT1994).

WITOLD GUMI¡SKI

70

co utworzono z niego ostro∏ukowe ostrze. P∏aszczyzna te-go ostrza ustawiona jest do tyki poro˝a (pe∏niàcej rol´ sty-liska) prostopadle, w zwiàzku z czym tak powsta∏e sió-demkokszta∏tne narz´dzie jest cios∏em, a nie toporem(„J-kszta∏tnym”) jak u wi´kszoÊci tego typu wtórnie wy-zyskanych odpadów (ANDERSEN 1975: fig. 68; TI-MOFEEV 1981: fig. 1, 2; CLASON 1983: fig. 36, 42;GRYGIEL 1986: fig. 33, 35-38, 51-52; ANDERSEN,JOHANSEN 1987: fig. 22; ILKIEWICZ 1989: fig. 9:12, 14; GUMI¡SKI 1999b: 63, fig. 32; 2001a: 146).ObecnoÊç takiego siódemkokszta∏tnego cios∏a potwierdzamiejscowà produkcj´ toporów „T-kszta∏tnych” ju˝ w sa-mych poczàtkach pojawienia si´ ceramiki w kulturze Zed-mar, a wi´c analogicznie jak w kulturze Ertebølle (AN-DERSEN 1975: 100-101, fig. 57-59; 1991: 29, fig. 14;1993: 83; 1998: 35-36).

Harpuny. W warstwie wczesnozedmarskiej (B-3)odkryto fragment harpuna o przekroju p∏asko-wypuk∏ym(Fig. 13a, 14a), wykonany najprawdopodobniej z roz-szczepionej koÊci d∏ugiej. Zachowany fragment to zapew-ne cz´Êç wierzcho∏kowa – dwa pierwsze z´by i nad nimifragment zachylonej kraw´dzi idàcej w kierunku w∏aÊci-wego ostrza (od∏amanego). Ka˝dy z jego drobnych z´bówzosta∏ wykonany za pomocà dwóch wàskich naci´ç, usta-wionych do siebie pod kàtem ostrym. Cecha ta, pozwalazaliczyç go do tzw. nacinanych harpunów, typowych dlakr´gu maglemoskiego (typ 02.02) i najcz´Êciej spotyka-nych na stanowiskach okresu preborealnego, borealnegoi wczesnego atlantyckiego (VERHART 1990; GRAMSCH1990; 1993). Harpun ten, albo jest kolejnym prze˝yt-kiem maglemoskim w inwentarzu wczesnozedmarskim,albo jest to zabytek znacznie starszy i znalaz∏ si´ w tejwarstwie na wtórnym z∏o˝u.

Drugi harpun (Fig. 13i) zachowany we fragmen-tach zosta∏ znaleziony w samym spàgu warstwy B-3, mo˝ezatem byç starszy, mezolityczny. Wykonany zosta∏ z koÊcid∏ugiej, w przekroju poprzecznym jest owalny. Nale˝y ondo typu du˝ych harpunów z jednym zadziorem. Takiei podobne do niego formy z paroma (2-3) zadziorami sàdoÊç typowe dla Êrodkowego i póênego kr´gu maglemos-kiego i mogà byç datowane od okresu borealnego po póê-ny atlantycki (ANDERSEN 1972; K. ANDERSEN1983;VERHART 1990).

Haczyki. Kolejne dwa zabytki wczesnozedmar-skie (ze spàgu warstwy L/B-4) to znalezione obok siebiedwa haczyki na ryby, wykonane najprawdopodobniej z po-ro˝a jelenia (Fig. 13b-c, 14b-c). Obydwa reprezentujàtyp „U-kszta∏tny” bez zadzioru. Haczyk zachowany w ca-∏oÊci w przekroju poprzecznym jest z grubsza prostokàt-ny, ale o facetowanych kraw´dziach, co daje mu form´poÊrednià mi´dzy haczykami o przekroju prostokàtnymi okràg∏ym. Dopiero sam grot haczyka przy wierzcho∏kujest owalny, ale sp∏aszczonà powierzchnià ustawionà pros-topadle do p∏aszczyzny ca∏ego wytworu. Na drugim koƒ-cu, czyli na g∏ówce znajduje si´ zgrubienie s∏u˝àce do przy-mocowania przyponu (linki), nieco bardziej wystajàce

z ty∏u haczyka, a minimalnie od wewnàtrz. Zgrubienieg∏ówki nie wystaje na boki poza p∏aszczyzn´ ca∏ego sp∏asz-czonego kab∏àka (Fig. 14b). Zachowany fragment dru-giego haczyka jest w przekroju okràg∏y, staranniej opraco-wany, równomiernie zw´˝ajàcy si´ do ostrza. Wymiarypierwszego haczyka: d∏ugoÊç ca∏kowita 44 mm, d∏ugoÊçz´ba po wewn´trznej stronie 15 mm, a po zewn´trznej23 mm, szerokoÊç (rozwartoÊç haczyka) na wysokoÊci koƒ-ca z´ba 24 mm, maksymalna szerokoÊç kab∏àka (na zgi´-ciu) 7,5 mm, gruboÊç 5 mm. Wymiary drugiego: d∏ugoÊçz´ba po wewn´trznej stronie 11 mm, a po zewn´trznej15 mm, szerokoÊç kab∏àka (na zgi´ciu) 5 mm, gruboÊç4 mm. Te znalezione obok siebie haczyki ró˝ni∏y si´ za-tem wielkoÊcià, starannoÊcià opracowania i przekrojempoprzecznym, mo˝na wi´c ewentualnie sugerowaç, ˝e by-∏y przeznaczone do ∏owienia innych ryb.

Mimo ró˝nicy w tych szczegó∏ach, oba haczykireprezentujà ten sam typ, tj. w zarysie zewn´trznymi wewn´trznym sà „U-kszta∏tne”, a wi´c mo˝na je okreÊliçtypem podwójnie „U-kszta∏tnym” lub „UU” (Fig. 15).Oba te˝ reprezentujà odmian´ bez zadzioru. Takie haczy-ki wyst´powa∏y ju˝ w kulturze Maglemose, a póêniejw kulturze Ertebølle. Z tej ostatniej znane sà te˝ podobnehaczyki, ale w zarysie zewn´trznym sà prostokàtne, czyli„L-kszta∏tne” a w wewn´trznym zaokràglone, czyli repre-zentowa∏y typ „LU-kszta∏tny” (SARAUW 1903: fig. 33;GRAMSCH 1966: 21, fig. 5: 20-22; ANDERSEN 1979:fig. 28f; 1985: fig. 14, 14a; 1993: fig. 22; ANDERSEN,JOHANSEN 1987: fig. 23: 8). W kr´gu maglemoskim,zw∏aszcza w okresie borealnym i wczesnym atlantyckimwyst´powa∏y jeszcze dwa inne typy haczyka na ryby –„LV” i „UV”. Wytwarzano je z prostokàtnych p∏ytek koÊ-cianych (lub z poro˝a), przez co by∏y to haczyki p∏askie,o prostokàtnym przekroju kab∏àka. W zarysie zewn´trz-nym by∏y podobne do wy˝ej opisanych, czyli albo prosto-kàtne „L-kszta∏tne”, albo zaokràglone od do∏u, czyli „U-kszta∏tne”. Bardzo charakterystyczny by∏ natomiast ich za-rys wewn´trzny, który powstawa∏ przez wyci´cie w koÊ-cianej p∏ytce „V-kszta∏tnej” szpary, oddzielajàcej trzon odklinowatego z´ba. Na styku z´ba i trzonu, a wi´c na koƒcu„V-kszta∏tnego” wyci´cia, wiercono otwór cz´Êciowo ot-warty na to wyci´cie. W ten sposób w szerokiej nasadzie z´-ba tworzy∏ si´ pseudo-zadzior. Takie haczyki,uwzgl´dniajàc ró˝nice zarysu zewn´trznego, mo˝naokreÊliç jako typ „LV” (cf. LEKHOLM 1951: fig. 2: 23;LARSSON 1978b: 132, fig.82) lub „UV” (cf. SARAUW1903: fig. 34; DA-VID 1999: fig. 6a). Do tego ostatniegotypu nale˝y jedy-ny haczyk z Dudki, znaleziony w warst-wie preborealnej (GUMI¡SKI w druku b: fig. 3d).

W kr´gu maglemoskim znane by∏y zatem czterytypy haczyków, przy czym te z „V-kszta∏tnym” wci´ciemi pseudo-zadziorem wyst´powa∏y chyba tylko we wczes-nym i Êrodkowym mezolicie, natomiast z ∏agodnie wy-profilowanym od wewnàtrz z´bem – przez ca∏y mezolit.Haczyki maglemoskie charakteryzuje ponadto prosty trzonkab∏àka i niemal równolegle ukierunkowany do niego

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

71

zàb (Fig. 15). W ca∏oÊci zachowany haczyk ze Szczepanek(typu „UU”) w szczegó∏ach technicznych nawiàzuje doertebøllskich haczyków wytwarzanych z prostokàtnychp∏ytek koÊcianych, czyli „LU-kszta∏tnych”.

W paraneolicie Wschodnich Krajów Nadba∏tyc-kich, tj. w kulturze Narva a póêniej w grzebykowo-do∏-kowej zdarzajà si´ te˝ formy podobne do wy˝ej opisa-nych, znany jest np. haczyk w typie „LV” (LOZE 1993:fig. 14: 8; GURINA 1996: fig. 47: 33-34). Przewa˝ajà tamjednak inne formy haczyków, które w ca∏oÊci (czyli w zew-n´trznym i wewn´trznym zarysie) przypominajà liter´ „V”.Charakteryzujà si´ one odstajàcym pod kàtem ostrym z´-bem, zwykle lekko wypuk∏ym trzonem kab∏àka i zgru-bieniem g∏ówki od wewnàtrz haczyka, tj. od strony z´ba.Od wewnàtrz zàb mo˝e byç wyprofilowany pod kàtemostrym – typ „VV” albo ∏agodnie – typ „VU” (Fig. 15).Haczyki te, zw∏aszcza z póêniejszych okresów, mogà mieçdodatkowo wycinany (a nie wiercony) zadzior, lub te˝otworek w g∏ówce albo naci´cia u jej nasady dla ∏atwiej-szego zaczepienia linki (RIMANTIENñ 1992: fig. 2: 18-20; LOZE 1993: 131, fig. 14: 9-12; GURINA 1996: fig.43: 10, 47: 30-32, 35-36).

Ze stanowiska Zedmar D (TIMOFEEV 1981:fig. 1: 16; 1996: fig. 51: 38) pochodzi okaz zbli˝ony dotypu „VU” ale ró˝ni si´ od wschodnioba∏tyckich tym, ˝enie ma zadzioru; ma prosty kab∏àk i g∏ówk´ rozszerzonàna zewnàtrz, jak u wi´kszoÊci haczyków zachodnich. Pozawy˝ej opisanymi dwoma haczykami ze Szczepanek i jed-nym z Dudki, z terenu ziem polskich znane sà (publiko-wane) jeszcze chyba tylko cztery haczyki koÊciane dato-wane na epok´ kamienia. Pierwszy, to znalezisko luêne zeStegi Wielkiej na Mazurach, reprezentuje typ „LU” i przy-puszcza si´, ˝e pochodzi z okresu borealnego (OKULICZ1973: fig. 20h; SZYMCZAK 1995: 103, fig. 38:), drugiegzemplarz, tak˝e bez kontekstu, z m. Radusz na Pomo-rzu Ârodkowym, przypisywany jest mezolitowi (GALI¡-SKI 1992: 131, fig. 94; KOBUSIEWICZ 1999: fig. 47: 5),choç podobny jest do haczyka z Zedmaru D (typ „VU”).Trzeci haczyk pochodzi z osady ma∏opolskiej grupy KPLw åmielowie (KRZAK 1963: fig. 8) i nale˝y do typu„UU-kszta∏tnych” o okràg∏ym przekroju poprzecznym, jakfragment haczyka ze Szczepanek. Chyba najbli˝szy egzem-plarzowi ze Szczepanek jest okaz „UU-kszta∏tny” wydobytyz Wis∏y pod Fordonem (GALI¡SKI 2002: fig. 111-113)

Ostrza od toporów. W warstwach wczesnozed-marskich odkryto jeszcze dwa fragmenty ostrzy od to-porów lub siekierek (ciosaków) z poro˝a jelenia. Jedno,doÊç grube, z uperleniem pozostawionym na zewn´trz-nej powierzchni pochodzi prawdopodobnie od topora„T-kszta∏tnego”. Drugie, albo zosta∏o poprzecznie odci´teod wi´k-szego topora, albo od poczàtku mia∏o byç takimkrótkim a szerokim ciosakiem (Fig. 11b, 12b). W ka˝-dym razie by∏o to narz´dzie starannie wyg∏adzone, o doÊçostrym kàcie ostrza i mog∏o byç wtórnie wykorzystanymodpadem po naprawie topora. Podobny wytwór znale-ziony zosta∏ w Dudce w warstwie póênomezolitycznej

z prze∏omu wczesnego na Êrodkowy okres atlantycki(FIEDORCZUK 1995: 51, fig. 4a).

Inne ostrza. Pozosta∏e wytwory koÊciane z tegookresu to fragmenty ró˝nych narz´dzi w rodzaju szyde∏-przek∏uwaczy, no˝y itp. w tym jeden wykonany jest z koÊ-ci ptasiej (Tab. 3), dwa z poro˝a i cztery z szabli dzika.Jeden nó˝-przek∏uwacz z szabli dzika wyró˝nia si´ szcze-gólnie ma∏ymi rozmiarami i przenikliwym, ostrym wierz-cho∏kiem (Fig. 16b).

Rzadkim rodzajem wytworu jest szyd∏o zrobionez koÊci goleniowej (tibiotarsus) bociana (Fig. 14f, 16a).Narz´dzie to, inaczej ni˝ wszystkie inne ostrza, utworzonejest z trzonu pe∏nej (nierozszczepionej) rurowatej koÊcid∏ugiej, której jeden koniec jest poprzecznie odci´ty, a dru-gi skoÊnie, przez co uformowane jest w∏aÊciwe ostrze.Oba koƒce, tj. ostrze i tylec oraz trzon zosta∏y staranniewyg∏adzone. Narz´dzie to mog∏o pe∏niç rol´ szyd∏a lubnawet ig∏y, gdy˝ wewn´trzny rurowaty przeÊwit pozwala∏na przek∏adanie linki a ma∏a i jednolita gruboÊç na ∏atweprzetykanie przez wàski otwór. Takie szyd∏a z koÊci pta-sich nale˝à do sporadycznych znalezisk, choç wytwarzaneby∏y przez ca∏y mezolit i we wczesnym neolicie (MA-THIASSEN 1948: fig. 152; ANDERSEN 1993: fig. 21d;DAVID 1999: fig. 6b; GODULA, WRÓBEL, TOMEK2002: 394, fig. 2; LOUWE KOOIJMANS 2003: 616).Podobny, choç krótszy i nieco szerszy wytwór znalezionona st. D w Zedmarze (TIMOFEEV 1981: fig. 1: 12).

Warto jeszcze zwróciç uwag´ na ma∏y fragmentprzedmiotu wykonanego z poro˝a sarny (Fig. 16e), któryodkryto w samym spàgu warstwy wczesnozedmarskiej.Analogiczny wytwór zosta∏ te˝ znaleziony w warstwie post-zedmarskiej (Fig. 16f), wi´c zostanà tu omówione razem.Oba sà dobrze wyg∏adzone, a warto przypomnieç, ˝e po-ro˝e sarny jest zwykle silniej uperlone ni˝ poro˝e jelenia.Zachowane fragmenty tych narz´dzi stanowià kawa∏ektyki poro˝a, od którego odstaje bardzo krótki i doÊç spi-czasto zakoƒczony zàb, powsta∏y z obrobionego parostka.Przedmioty te mog∏y byç albo rodzajem przek∏uwaczaz poprzecznie odstajàcym kolcem, albo typowym dla kul-tury Ertebølle harpunem wykonywanym z poro˝a sarny.Harpuny te mia∏y jeden lub dwa masywne zadziory for-mowane z odstajàcych od tyki parostków (typ 05.07)(ANDERSEN 1972: fig. 30-34; SCHWABEDISSEN1981: fig. 9: 5; VERHART 1990). Dobrze znanym przy-k∏adem takiego harpuna z ziem polskich jest zdobionyokaz z Polic na Pomorzu Zachodnim (GALI¡SKI 1992:fig. 91; KOBUSIEWICZ 1999: fig. 60: 25).

Zedmar.Ostrza. Z klasycznego okresu Zedmar pochodzi

38 wytworów koÊcianych, z których 7 wykonano z szablidzika. W wi´kszoÊci sà to fragmenty podobne do po-przednio wymienionych szyde∏-przek∏uwaczy, ostrzy bro-ni miotanej, no˝y itp. (Fig. 14d, h, 16c, j-l). W grupietych narz´dzi dwa sà prawie w ca∏oÊci zachowane. Jedno,to szyd∏o z rozszczepionej koÊci d∏ugiej (Fig. 14k, 16i)z jednostronnie wyodr´bnionym, wàskim ostrzem, na

WITOLD GUMI¡SKI

72

ca∏ej d∏ugoÊci jednakowo szerokie i starannie wyg∏adzone(wymiary: 12,6 cm d∏., 1,3 cm szer., 0,5-0,6 cm gr.).Drugie narz´dzie by∏o prawdopodobnie wielofunkcyj-ne, coÊ w rodzaju no˝a-przek∏uwacza (Fig. 14j, 16m).Wykonano go z rozszczepionej koÊci d∏ugiej (metapo-dium jelenia?), ale by∏o krótkie i doÊç szerokie, a kraw´-dzie boczne na pewnych odcinkach zat´pione, na innychostre. Jedna kraw´dê tego narz´dzia jest prosta, druga lek-ko esowata a ostrze pierwotnie by∏o usytuowane prawdo-podobnie niesymetrycznie, na przed∏u˝eniu prostej kra-w´dzi (wymiary: 9,4 cm d∏., 2,0-2,9cm szer., 0,6 cm gr.).

Warto jeszcze zwróciç uwag´ na pojawienie si´pod koniec omawianego okresu fragmentu doÊç masyw-nego, cygarowatego ostrza koÊcianego (Fig. 16p) i znale-zienie drugiego, analogicznego wytworu w najwy˝szej,póênoneolitycznej warstwie (Fig. 14i, 16o). Oba frag-menty wykonane sà z rozszczepionej koÊci d∏ugiej, choçsà ostatecznie tak obrobione, ˝e majà przekrój niemal ok-ràg∏y. Sà to groty broni miotanej typowe dla KPL i KAK,choç analogiczne formy znane ju˝ by∏y ze st. Zedmar(GUMI¡SKI 1989: 153-154, fig. 81a-h, j-∏; OKULICZ1973: fig. 38).

Topór „T-kszta∏tny”. Z okresu Zedmar pocho-dzi tak˝e pó∏wytwór topora „T-kszta∏tnego” (Fig. 13d,17b). Jest to obustronnie odci´ty fragment tyki poro˝a je-lenia, od której poprzecznie odci´to jeden parostek ale natyle blisko tyki, ˝e prawie pozbawiono wytwór przysz∏ejtulejki, przez którà wiercono otwory w takich toporach.Od szerszej (proksymalnej) cz´Êci tyki odci´to z kolei nie-mal pod∏u˝nie do jej osi drugi parostek. Tak utworzonyprzedmiot na ca∏ej powierzchni zosta∏ doÊç dok∏adnie wy-g∏adzony, ∏àcznie z miejscami odci´cia obydwu parostków.Obydwa poprzecznie odci´te koƒce tyki, czyli przysz∏e os-trze i obuch nie sà wyg∏adzone i wystajà z nich nawet frag-menty ∏atwej do usuni´cia istoty gàbczastej. Byç mo˝e jestto zaniechany pó∏produkt, zwa˝ywszy niezbyt fortunneodci´cie parostków i ogólnie ma∏e rozmiary tyki poro˝a.

Post-Zedmar.Kilofy. W warstwach z tego okresu znaleziono dwa

fragmenty kilofów z poro˝a jelenia. Jeden (Fig. 11f, 12d)wykonany jest z poprzecznie odci´tego parostka, w któ-rym wywiercono doÊç wàski otwór (Êrednicy 1,2 cm) odszerszej, odci´tej strony. Ca∏oÊç by∏a s∏abo wyg∏adzona.Z drugiego kilofa zachowa∏o si´ tylko samo ostrze(Fig. 11e). Jego koniec jest skoÊnie Êci´ty i wyg∏adzony,choç zasadniczo ma ono charakter ostrza punktowego,jak wszystkie takie kilofy. Tego typu wytwory znane sàprawie z ca∏ego maglemoskiego mezolitu a póêniej z KPLi nie majà raczej waloru chronologicznego (LARSSON1978: 35, fig. 5; PRATSCH 1994: 31, fig. 14).

D∏uto. Jedyny taki wytwór znaleziony w Szcze-pankach, wykonany jest zapewne z rozszczepionej koÊcid∏ugiej (Fig. 14l, 16n). Jego ostrze ustawione jest prosto-padle do zewn´trznej Êciany koÊci, co limitowa∏o szero-koÊç ostrza do ok. 1 cm (Êrednia gruboÊç kompakty ma-sywnej koÊci) (cf. GUMI¡SKI 1989: 152, fig. 80h).

Narz´dzie to w przekroju poprzecznym by∏o wi´c mniejwi´cej kwadratowe. D∏uta stajà si´ powszechnymi wytwo-rami w KPL i sà doÊç cz´ste jeszcze w KCSz, wi´c obec-noÊç takiego narz´dzia w post-Zedmarze jest zgodnaz g∏ównym okresem ich wyst´powania.

Narz´dzia p∏askie. Z okresu Zedmar i post-Zedmar pochodzi te˝ kilka fragmentów od jakichÊ p∏as-kich przedmiotów (Fig. 13e-h, 14g). Jedno z nich, wy-konane z poro˝a jelenia, ma ∏agodnie zaokràglony wierz-cho∏ek i dookolnie p∏asko starte kraw´dzie (Fig. 13h).Obie szersze powierzchnie, tj. górna i dolna nie sà spec-jalnie wyg∏adzone (widoczne jest uperlenie powierzchniporo˝a) ale wyÊwiecone od cz´stego u˝ytkowania. Mo˝eby∏ to trzonek ∏y˝ki?

Póêny neolit.Z najwy˝szej warstwy w Szczepankach pochodzi

ju˝ znacznie mniej wytworów koÊcianych (Tab. 1) i sàone najbardziej jednolite. Sà to ju˝ tylko fragmenty ró˝-nych ostrzy lub szyde∏-przek∏uwaczy, ale brak np. produk-tów z szabli dzika (cf. Tab. 5). Przynajmniej jednak cz´Êçostrzy (okres Zedmar) i szyde∏-przek∏uwaczy wykonywa-na by∏a w analogicznej formule, jak w poprzednich okre-sach. Dobrym tego przyk∏adem jest zachowany tylec szyd-∏a-przek∏uwacza (Fig. 16h), wykonany tym samym spo-sobem i z tej samej anatomicznie i gatunkowo cz´Êci koÊcid∏ugiej, co okaz pochodzàcy z okresu wczesnozedmar-skiego (Fig. 16g).

PodsumowanieWytwory koÊciane stanowià doÊç licznà grup´

znalezisk, co wynika z prowadzenia badaƒ w strefie lito-ralnej i brzegowej o du˝ej mià˝szoÊci warstw torfowych.Wykonywano je g∏ównie z poro˝a jelenia (wyjàtkowo sar-ny) i z rozszczepianych wzd∏u˝ koÊci d∏ugich, a doÊç znacz-nà grup´ stanowià wytwory z szabli dzika. By∏y to ró˝ne-go rodzaju narz´dzia ràbiàce tzw. obuchowe (jak ciosaki,topory i kilofy), broƒ i sprz´t ∏owiecki (ostrza i groty, har-puny, haczyki, sztylet) oraz narz´dzia i sprz´t przydo-mowy (szyd∏a-przek∏uwacze, no˝e, d∏uto, ∏y˝ka itp.).W∏aÊciwie wszystkie wytwory mezolityczne i kultury Zed-mar (zw∏aszcza pierwszych dwóch okresów) majà Êcis∏eanalogie w wytwórczoÊci koÊcianej kr´gu maglemoskiego.Co wi´cej, wyst´powanie danych form w kolejnych okre-sach osadniczych w Szczepankach odpowiada ich datowa-niu na rdzennym obszarze tej kultury w po∏udniowejSkandynawii i na Ni˝u Ârodkowoeuropejskim. Nie zna-leziono tu natomiast ani jednego zabytku typowego dlakr´gu kundajskiego i kultur paraneolitycznych (w tym narv-skiej) powsta∏ych na jego pod∏o˝u. W Szczepankach po-czàwszy od okresu klasycznego kultury Zedmar wyst´pujàrównie˝ wytwory typowe dla Êrodkowoeuropejskiego ne-olitu (KPL i KAK), np. d∏uto, ∏y˝ka (?), cygarowate groty.

Ozdoby koÊciane, bursztynowe i kamienne

Struktura ogólnaW porównaniu z liczbà narz´dzi z surowców

organicznych, ozdoby cia∏a lub stroju (3 koÊciane,

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

73

5 bursztynowych, 1 kamienna i ewentualnie jeszcze kilkapaciorków ze skamielin) sà w Szczepankach bardzo nie-liczne i to w ka˝dym okresie osadniczym, poczàwszy odmezolitu a na póênym neolicie koƒczàc (Fig. 8, 18).Ogólnie bioràc jest to cecha kr´gu maglemoskiego, konty-nuowana póêniej w neolicie KPL, gdzie tego typu ozdób(do zawieszania) lub figurek by∏o bardzo ma∏o, a wi´k-szoÊç ekspresji estetycznych by∏a uzewn´trzniana w orna-mentyce przedmiotów codziennego u˝ytku, g∏ównie nabroni, a potem na ceramice. Cecha ta wyraênie kontras-towa∏a z bogactwem iloÊciowym i ró˝norodnoÊcià formozdób i figurek spotykanà zarówno w mezolitycznym kr´-gu kundajskim (pó∏nocno-wschodnioeuropejskim) jak i ujego paraneolitycznych spadkobierców, czyli m.in. w kul-turze Narva, grzebykowo-do∏kowej i chyba w mniejszymstopniu w kulturze niemeƒskiej. We w∏aÊciwym neolicieten kontrast utrzymuje si´ mi´dzy KPL a wczesnoneolity-cznymi kulturami naddunajskimi z jednej strony, a w póê-niejszym neolicie – mi´dzy KPL a KAK i kulturami jejpokrewnymi, tj. rzucewskà i z∏ockà, z drugiej strony (cf.MATHIASSEN 1948; 1960; GLOB 1952; ANDERSEN1981; LARSSON 1990; HVASS, STORGAARD eds1993;GUMI¡SKI 1999b; P¸ONKA 2003; cf. LOZE 1975;1983; MAZUROWSKI 1983; WYSZOMIRSKA 1984;RIMANTIENñ 1992; 1993; GURINA 1996). Szczepan-ki (8), jako klasyczne stanowisko kultury Zedmar, rów-nie˝ w ozdobach potwierdza ogólnà przynale˝noÊç gene-tycznà do maglemoskiego kr´gu kulturowego, a w Êrod-kowym i póêniejszym neolicie – pokrewieƒstwo z KPL.

Zawieszka koÊciana (Fig. 18a, 19a) zosta∏aznaleziona w warstwie L/B-6, przez co wst´pnie mo˝e byçdatowana na okres borealny, a nawet starszy, tak czy owaknajprawdopodobniej pochodzi z wczesnego mezolitu. Jestona wykonana z rozszczepionego ˝ebra, byç mo˝e jelenia,a konkretnie z jego zewn´trznej, wypuk∏ej cz´Êci. Ma for-m´ cienkiej, prostokàtnej p∏ytki o zaokràglonych naro-˝ach, z otworem (wierconym z dwóch stron), usytuowa-nym wyraênie niesymetrycznie w jednym naro˝niku.Takie zaprojektowanie otworu mia∏o zapewne na celuutrzymywanie ozdoby po nawleczeniu na sznur specjalniew pozycji na sztorc (a nie na p∏ask). Zawieszka ta jest sta-rannie wyg∏adzona na obu powierzchniach i dooko∏akraw´dzi. Mimo to, po wewn´trznej stronie widaç Êlad poistocie gàbczastej koÊci (spongiozie), a na zewn´trznej– Êlady próbnego ci´cia ˝ebra wzd∏u˝ i w poprzek.Wymiary: 28 x 10 x 1 mm, Êrednica otworu 2,5 mm. Dotak uformowanej zawieszki, tj. z niesymetrycznym otwo-rem, nie znam analogii, choç podobne ozdoby z koÊcia-nych p∏ytek znane sà z wczesnego i Êrodkowego mezolituz zachodniej i pó∏nocno-wschodniej cz´Êci Ni˝u (P¸ON-KA 2003: fig. 2: 7, 8; ZAGORSKA, ZAGORSKIS 1989:421, fig. 5: 9). Ró˝ne zawieszki z p∏ytek koÊcianych wys-tàpi∏y te˝ w Dudce, ale w warstwach datowanych na w∏aÊ-ciwy Zedmar i post-Zedmar (GUMI¡SKI 2001a: fig.11w-y; 2003b: fig. 6g, m-n).

Zawieszka bursztynowa. Najstarsza ozdoba

bursztynowa zosta∏a znaleziona w samym spàgu warstwyL/B-4 tu˝ obok opisanych wy˝ej haczyków koÊcianych,nale˝y wi´c jà datowaç na wczesny Zedmar. Zawieszka ta(Fig. 18b, 19d), wykonana jest z nieznacznie p∏asko-wypuk∏ej p∏ytki o lekko facetowanej podstawie od stronywypuk∏ej (przedniej) i niemal dookolnie od strony p∏as-kiej (spodniej). Ma ona zarys poÊredni mi´dzy trapezema trójkàtem równobocznym, którego dolna podstawa jestlekko wkl´s∏a, a górna nieco wypuk∏a i znacznie w´˝szaod dolnej podstawy. Poni˝ej górnego zaokràglonegowierzcho∏ka znajduje si´ symetrycznie ustawiony frontal-ny otwór wywiercony dwustronnie (?). Wymiary: wysokoÊç22 mm, szerokoÊç dolnej podstawy 18 mm, gruboÊç 4 mm.

Omawiany wisiorek zbli˝ony jest zatem do typu2C wg I. Loze (1975: fig. 2) lub ma form´ poÊrednià mi´-dzy typem 2BIa oraz 2BIV wg R. F. Mazurowskiego(1983: fig. 2). Zawieszki z trapezowatych lub trójkàtnychp∏ytek sà rzadkie na ziemiach polskich, choç kilka mniejlub bardziej podobnych form znanych jest z Pomorza lubz Mazur. Przypisywano je póênemu neolitowi (MAZU-ROWSKI 1983: 31-37), mimo ˝e doÊç podobny trapezo-waty wisiorek zosta∏ te˝ znaleziony na stanowisku Zed-mar A (OKULICZ 1973: fig. 55g). Znacznie wi´cej zbli-˝onych form, choç smuklejszych (o kszta∏cie wysokiegotrapezu), wyst´puje na ¸otwie i tam datowane sà g∏ówniena Êrodkowy neolit, tj. póênà kultur´ Narva (LOZE 1975:52-55; 1985: fig. 42, 74-75). Najbli˝sze jednak analogiedo okazu ze Szczepanek pod wzgl´dem proporcji i kszta∏-tu (równoramienny trapez o wkl´s∏ej podstawie) oraz bra-ku ornamentyki pochodzà z dwóch maglemoskich sta-nowisk Sværdborg i Lundby na Zelandii, gdzie sà dato-wane na okres borealny (MATHIASSEN 1960: 195, 200,fig. 3: 10). Zawieszka ze Szczepanek jest zatem m∏odszaod egzemplarzy duƒskich a starsza od ∏otewskich i wska-zuje, ˝e w strefie po∏udniowego Ba∏tyku podobne ozdobymogà byç znacznie starsze ni˝ dotàd sàdzono. Ich dato-wanie mo˝na cofaç przynajmniej do póênego okresu at-lantyckiego, tj. na lata przed 3000 conv. bc.

Kamienny pierÊcieƒ. Zabytek ten pochodzi rów-nie˝ z warstwy datowanej na wczesny Zedmar. Jest to p∏as-ki pierÊcieƒ wykonany z mi´kkiej ska∏y osadowej w ro-dzaju i∏owca (Fig. 18i, 19f). Wymiary: Êrednica 36 mm,Êrednica otworu 13 mm, szerokoÊç pierÊcienia 12 mm,a gruboÊç 3 mm. Kamienne pierÊcienie znane sà w ca∏ejstrefie przyba∏tyckiej, od Danii po ¸otw´ i Finlandi´.PierÊcienie kultury Ertebølle i Suomusjärvi, czyli z póê-nego okresu atlantyckiego, sà zwykle doÊç grube i majàotwory o Êrednicy zbli˝onej, lub mniejszej od szerokoÊcipierÊcienia (ÄYRÄPÄÄ 1951: fig. 12; ANDERSEN 1981:fig. 24; ILKIEWICZ 1989: fig. 6: 22; GALI¡SKI 1992:fig. 101). Natomiast pierÊcienie z krajów wschodnioba∏-tyckich, sà raczej cieƒsze i staranniej opracowane, alemajà otwory znacznie wi´ksze od szerokoÊci pierÊcienia.Datowane sà one tam g∏ównie na wczesny subboreal, tj.na Êrodkowà kultur´ Narva (ZAGORSKIS 1987: fig. 26:10-11; LOZE 1988: fig. 30; 34, 64). Egzemplarz ze

WITOLD GUMI¡SKI

74

Szczepanek jest zatem poÊredni mi´dzy typem grubychi wàskootworowych pierÊcieni z okresu atlantyckiego,a typem cienkich i szerokootworowych pierÊcieni wschod-nioba∏tyckich z wczesnego subborealu.

Bursztynowy pierÊcieƒ (Fig. 18d) pochodziz warstwy klasycznozedmarskiej. Zachowany fragment madodatkowo przewiercone dwa otwory, nawiercone w po-∏owie szerokoÊci od jednej strony niezbyt przenikliwymnarz´dziem. Pierwotna Êrednica pierÊcienia mia∏a zapew-ne ok. 3,5-4,0 cm, a gruboÊç ok. 3-4 mm, by∏ to wi´cegzemplarz doÊç p∏aski, nieznacznie trójkàtnawy w prze-kroju poprzecznym. Podobne pierÊcienie, choç z regu∏ygrubsze, znane sà ze Êrodkowego i póênego neolitu sze-rokiej strefy przyba∏tyckiej (LOZE 1975: 72-74; MAZU-ROWSKI 1983: 49-51).

W poziomie klasycznozedmarskim znalezionojeszcze dwa fragmenty jakichÊ bli˝ej nieokreÊlonych bur-sztynowych ozdób. Na jednej z nich (Fig. 18c) gruboÊciok. 6 mm, zachowa∏ si´ Êlad po jednostronnie nawierco-nym otworze za pomocà doÊç silnie rozszerzajàcego si´,niezbyt precyzyjnego wiert∏a. Drugi fragment ozdoby(lub pó∏produktu?) (Fig. 18e) ma tylko Êlady drobnychodbiç, naci´ç lub szlifowania, a na fragmencie jednej kra-w´dzi zachowanà powierzchni´ korowà.

Zawieszki z z´bów. Z okresu Zedmar pochodzimocno uszkodzony fragment typowej zawieszki z siekaczadu˝ego prze˝uwacza, na której zachowa∏ si´ Êlad po wy-wierconym na koƒcu korzenia otworze (Fig. 18g, 19b).Sàdzàc po wymiarze szerokoÊci szyjki tego z´ba (9,5 mm)i jego nieznacznie zw´˝ajàcym si´ korzeniu (LASOTA-MOSKALEWSKA, KOBRY¡, ÂWIE˚Y¡SKI 1985:293-295) mo˝na przyjàç, ˝e zawieszka ta zosta∏a wykona-na z z´ba siecznego tura. Pojedyncze zawieszki z siekaczydu˝ych prze˝uwaczy znane sà te˝ z sàsiedniej Dudkii wi´kszoÊç z nich jest tam datowana równie˝ na okres Zed-mar (GUMI¡SKI 2001a: 146, fig. 11; 2003b: fig. 6).Zawieszki z siekaczy du˝ych prze˝uwaczy by∏y powszech-ne na ca∏ym Ni˝u przynajmniej od okresu borealnego dokoƒca atlantyckiego.

W warstwie okresu postzedmarskiego znalezionozawieszk´, wykonanà z drugiego górnego siekacza dzika(lub Êwini) (Fig. 18h, 19c). Zàb ten pochodzi∏ od zwie-rz´cia zabitego w wieku nie w pe∏ni dojrza∏ym, gdy˝ ko-rzeƒ z´ba (powy˝ej otworu) nie jest do koƒca uformo-wany. Nie znam analogii do zawieszki wykonanej z ta-kiego z´ba, choç siekacze dzików, ale wy∏àcznie dolnez ˝uchwy (charakterystycznie d∏ugie i cienkie) wykorzys-tywano niekiedy do produkcji ozdób. Takie zawieszki wys-t´pujà g∏ównie w okresie atlantyckim w ca∏ej strefie przy-ba∏tyckiej, od kultury Narva po Ertebølle (ANDERSEN1985: fig. 8: 1; ZAGORSKIS 1987). Z Polski znane sàtakie zawieszki z kultury brzesko-kujawskiej PKN, a tak˝ez Chwalimia (Wielkopolska) (Fig. 1), innego paraneo-litycznego stanowiska datowanego na wczesny subboreal(tak jak okaz ze Szczepanek) (KOBUSIEWICZ, KA-BACI¡SKI 1993: fig. 40; GUMI¡SKI 2001a: fig. 12d).

Guz bursztynowy. Na ten sam okres postzed-marski datowany jest ma∏y guz bursztynowy z „V-kszta∏-tnym” otworem (Fig. 18f, 19e). Ma on przekrój soczew-kowaty i doÊç ma∏e wymiary: Êrednica 12 mm, gruboÊç3 mm. Ozdoby te nale˝à do najpowszechniejszych neoli-tycznych wytworów bursztynowych. W Polsce najcz´stszesà w KAK i kulturach jej pokrewnych, a na ¸otwiew Êrodkowym i póênym neolicie (LOZE 1975: 68-70;MAZUROWSKI 1983: 26-27). ObecnoÊç takiej ozdobyw Szczepankach mo˝e byç interpretowana, albo jako im-port z KAK, albo jako wp∏yw tej kultury na miejscoweosadnictwo postzedmarskie. Analogiczny, choç wi´kszychrozmiarów guz bursztynowy pochodzi z sàsiedniej Dudki,gdzie zosta∏ znaleziony wraz z amforà KAK (pierwotnieprawdopodobnie umieszczony by∏ w jej wn´trzu). Dla te-go zespo∏u otrzymano wczesnà, jak na KAK dat´ 14C :2930±120 conv. bc (Gd-4457), ale amfora pod wzgl´-dem technologicznym i stylistycznym równie˝ nale˝y dowczesnych (GUMI¡SKI 1997b: 181, fig. 3n, o). Mo˝nazatem przyjàç, ˝e guz bursztynowy ze Szczepanek jest ra-czej importem z KAK, bàdê wskazówkà bezpoÊredniejobecnoÊci przedstawicieli tej kultury na wyspie. W obuprzypadkach mog∏o to mieç miejsce w poczàtkach okresupost-Zedmar.

Paciorki. Do kategorii ozdób mo˝na te˝ w∏àczyçdrobne paciorki, b´dàce w rzeczywistoÊci skamielinamililiowców (Fig. 18j, k). Sà one m.in. naturalnym sk∏adni-kiem wapiennych miejscowych ˝wirów (GUMI¡SKI,FIEDORCZUK 1988: 137, fig. 17; GUMI¡SKI 2001a:fig. 11b-d). W Szczepankach znaleziono kilka takich form,ale okreÊlenie, które z nich by∏y wykorzystywane przezówczesnà spo∏ecznoÊç epoki kamienia nastr´cza pewnetrudnoÊci. Aby wyeliminowaç ewentualne b∏´dne uznanienaturalnych sk∏adników warstwy za ozdoby, przyj´to tuzasad´, ˝e tylko formy o wyraênie szerokim, byç mo˝e po-szerzanym otworze, i znalezione w warstwach torfowych(a nie ˝wirowych) b´dà traktowane jako ozdoby. Pe∏niàct´ funkcj´, nie musia∏y byç jednak wytworami w tym sen-sie, ˝e niektóre z nich mog∏y mieç otwór dostatecznie sze-roki dla przewleczenia sznura.

Po takiej selekcji 3 skamieliny uznano za pacior-ki i wszystkie pochodzà z wykopu “S” (Fig. 8). Dwiez nich, znaleziono w warstwie postzedmarskiej i sà to pa-ciorki krà˝kowate (pierÊcieniowate) (Fig. 18j). Z koleipaciorek rurkowaty, o zewn´trznym przekroju poprzecz-nym w kszta∏cie gwiazdki pi´cioramiennej (Fig. 18k)wystàpi∏ w poziomie póênoneolitycznym. Warto tu przy-pomnieç, ˝e podobne ozdoby wykorzystywa∏a ludnoÊçkultury brzesko-kujawskiej PKN (GUMI¡SKI 2001a:146, fig. 12b, h, j, o)

PodsumowanieW Szczepankach znaleziono niewiele ozdób, co

jest cechà typowà dla kr´gu maglemoskiego i KPL.Odkryte ozdoby wykonane by∏y z ˝ebra, bursztynu, z´-bów siecznych, i∏owca i skamielin. Sà to zawieszki, guz,pierÊcienie i paciorki. Surowcem i formà nawiàzujà one

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

75

do szeroko poj´tej strefy przyba∏tyckiej. Jak na razie, dwiezawieszki (z niesymetrycznym otworem w naro˝niku i z gór-nego siekacza dzika) ró˝nià si´ nieco od znanych analogiiz Ni˝u, ale chyba przedwczesny by∏by wniosek o uznanieich za swoiste tylko dla miejscowej kultury.

Narz´dzia kamienneNa stanowisku w Szczepankach (8) znaleziono

kilkadziesiàt prostych narz´dzi kamiennych, w wi´kszoÊcifragmentów ró˝nych p∏yt ˝arnowo-szlifierskich oraz t∏u-ków-rozcieraczy. Sà to bardzo powszechne i zwykle nie-diagnostyczne zabytki. WÊród nich wyró˝nia si´ tylko je-den, znaleziony w warstwie postzedmarskiej, walcowatyt∏uk-rozcieracz (Fig. 17a), wykonany z drobnoziarnistegoszarego piaskowca. Jeden z jego biegunów jest lekko wy-puk∏y i nosi na sobie przede wszystkim Êlady starcia.Drugi natomiast z wyraênymi obt∏uczeniami jest lekkowkl´s∏y. Wymiary: d∏. 9,3 cm, maksymalna Êrednica 3,5 cm,waga 15 dkg.

W wykopie „K” na kulminacji wyspy znalezionodwa kamienne cios∏a (siekierki), z których zw∏aszcza jed-no, o p∏asko-wypuk∏ym przekroju pod∏u˝nym by∏o praw-dopodobnie wytworem wczesno- lub klasycznozedmar-skim (LISIECKI, Aneks, Fig. 2lm; cf. GUMI¡SKI2001a: 143, fig. 10a-i).

Ceramika

TechnologiaW dwóch wykopach „E” i „S” odkryto ok. 2.050

neolitycznych fragmentów ceramiki, w tym 264 fr. wy-dzielone (12,9%), tj. pochodzàce od den, kraw´dzi wyle-wów (brzegów), fr. ornamentowanych i uch. W ceramicetrzech okresów zedmarskich przewa˝a domieszka orga-niczna, tj. roÊlinna, sierÊci i muszli lub mieszana organicz-no-mineralna, czyli dodatkowo z t∏uczniem kamiennymlub szamotem, a w okresie postzedmarskim równie˝ z pias-kiem. W najwy˝szej, póênoneolitycznej warstwie wyst´-puje niemal wy∏àcznie ceramika z domieszkami mineral-nymi, g∏ównie piasku i t∏ucznia. W warstwach wczesno-zedmarskich a niekiedy te˝ klasycznozedmarskich zdarza-jà si´ te˝ fragmenty ceramiki bez (widocznej go∏ym okiem)domieszki. Ceramika wczesno- i klasycznozedmarska jestbardzo s∏abo wypalona, przez co wyjàtkowo krucha i po-datna na Êcieranie. Jest lekka, najcz´Êciej ma kolor blado-˝ó∏ty lub jasnoszary. Powierzchnie naczyƒ sà nierównea ornamenty niestaranne i zwykle s∏abo widoczne. Od ok-resu post-Zedmar ceramika jest ju˝ z regu∏y nieêle wypa-lona, ci´˝sza i ciemniejsza. Powierzchnie naczyƒ sà g∏ad-sze, choç w tym okresie najwi´cej jest skorup ze Êladamiprzecierania.

Wczesny ZedmarW najstarszych warstwach ceramicznych w Szcze-

pankach (8) przewa˝a∏y naczynia w rodzaju pucharów lubgarnków14, charakteryzujàce si´ wyodr´bnionymi szyjamiwychylonymi lejkowato na zewnàtrz (Fig. 21a-i). WÊród43-ech fragmentów wydzielonych znalaz∏y si´ 3 p∏askiedna, w tym jedno karbowane (Fig. 21l). Karbowanie wys-t´puje te˝ cz´sto na kraw´dziach wylewów (Fig. 21a, c, d,h, i), ale by∏y te˝ naczynia z g∏adkim brzegiem (Fig. 21b,e-g). Poza tym ornamentowano najcz´Êciej szyje naczyƒdookolnym pasmem odcisków patyka, palca, paznokcialub niezbyt regularnego okràg∏ego albo pod∏u˝nego stem-pla. Rz´dy takich odcisków (od jednego do pi´ciu?) mog-∏y byç usytuowane pod kraw´dzià, albo na ca∏ej szero-koÊci szyi, albo pod kraw´dzià i na przejÊciu szyi w brzu-siec (Fig. 21a, d-f, h, i). Niekiedy ornamentowano te˝brzuÊce (chyba tylko górne partie) analogicznymi odcis-kami, ale u∏o˝onymi w rzadko rozmieszczone pionowelub ukoÊne pasma (Fig. 21j, k). Niektórych naczyƒ praw-dopodobnie w ogóle nie zdobiono.

ZedmarCeramika z warstw datowanych na prze∏om okre-

su atlantyckiego i subborealnego, niewiele si´ ró˝ni od po-przedniej, choç pojawiajà si´ nowe elementy. Jednymz nich jest na przyk∏ad wi´ksze zró˝nicowanie wielkoÊ-ciowe naczyƒ. Obok poprzednich i nadal dominujàcychdu˝ych garnków i pucharów, pojawiajà si´ naczynia ma-∏ych rozmiarów i cienkoÊcienne (Fig. 23c, g, l) a z drugiejstrony zapewne wielkie i proste naczynia (zasobnice)o gruboÊci Êcianek dochodzàcych do 17 mm (Fig. 22j).Wyró˝niajà si´ one te˝ technologià wykonania – sà wy-jàtkowo kruche, êle wypalone i majà obfità domieszk´kamienno-roÊlinnà.

Zupe∏nie nowym rodzajem naczynia i po razpierwszy stwierdzonym w kulturze Zedmar jest talerz15

(Fig. 23i). Znalezisko to ma du˝e znaczenie, gdy˝ – dopoprzednio wskazywanych wielu wspólnych cech lub po-dobieƒstw mi´dzy ceramikà zedmarskà i fazy sarnowskiejKPL (GUMI¡SKI 2001a: 134-142) – doszed∏ nowy ele-ment ÊciÊle zwiàzany z najstarszymi zespo∏ami KPL(RZEPECKI 2003). Talerz znaleziony w Szczepankachma nieznacznie i ∏agodnie podniesiony brzeg i ornamentodcisków patyka dooko∏a zewn´trznej kraw´dzi.

Niektóre naczynia majà teraz wyraêniejszà tekto-nik´, np. pogrubienie na zewnàtrz kraw´dzi brzegu naczy-nia, tzw. okap (Fig. 22d, 23b), szyj´ oddzielonà lekkimza∏omem od brzuÊca (Fig. 23h, j), albo dno z wyodr´b-nionà stopkà (Fig. 23m). Pewne zmiany nast´pujà te˝w ornamentyce. Zdobienie szyi cz´sto ogranicza si´ tylko

14 Definicje rodzajów naczyƒ i inne elementy klasyfikacji cera-miki wg (GUMI¡SKI 1989).15 W 2001 r. w p∏n. cz´Êci st. Dudka odkryto na powierzchni fr.

talerza, który z uwagi na cechy technologiczne powinien byçniewàtpliwie w∏àczony do inwentarza kultury Zedmar.

WITOLD GUMI¡SKI

76

do karbowania brzegów (Fig. 22c, e, i) a jeÊli jest pozio-me pasmo odcisków na szyi, to z regu∏y ograniczone dojednego-dwóch rz´dów (Fig. 22a, b, f; Fig. 23b, c).Zupe∏nie nowym elementem jest natomiast ornamentowa-nie wewn´trznej strony szyi (Fig. 23d, e), albo spodu dna(Fig. 23n). Prócz poprzedniego motywu ornamentowaniabrzuÊca ukoÊnymi rz´dami odcisków (Fig. 23f), mo˝e te˝wyst´powaç poziome pasmo pojedynczych odcisków namaksymalnej wyd´toÊci brzuÊca (Fig. 23g, k). Wa˝nymznaleziskiem ze stropu warstwy L/B-4 jest fragment na-czynia z uchem, pochodzàcy zapewne od amfory (Fig. 23a).Poza karbowaniem brzegu, charakterystycznie zdobionejest ucho tego naczynia. Sà to odciski pod∏u˝nego stem-pla ustawionego poziomo, biegnàce pionowo przez Êro-dek ucha, czyli motyw tzw. drabinki. Prawdopodobniedooko∏a szyi pod kraw´dzià znajdowa∏ si´ poziomy rzàd(lub dwa?) takich odcisków, tzw. s∏upki. Jest to ewident-ny import z KPL o stylistyce (póêno)wióreckiej.

Post-ZedmarW kolejnym okresie osadniczym w Szczepankach

ceramika zmienia si´ wyraênie, choç klasyczne elementyceramiki zedmarskiej nadal wyst´pujà ale w mniejszymnasileniu lub rzadziej. Puchary i garnki sà albo karbowa-ne, albo o g∏adkim brzegu i zdobione zazwyczaj jednym,rzadziej dwoma poziomymi rz´dami odcisków patyka lubstempla. Stemple sà teraz cz´Êciej regularne, geometrycz-ne, w formie kó∏ka, s∏upka lub trójkàta (Fig. 24f-h, m, n;Fig. 25n, o, s). Niektóre garnki majà uformowany nakrótkiej szyi gzyms, co upodabnia je do typowych naczyƒosadowych KPL i póêniejszego neolitu (Fig. 24a, b, f, n).Pojawiajà si´ te˝ naczynia nawiàzujàce ornamentacjà doparaneolitycznej kultury niemeƒskiej, tj. z g∏´bokimi do∏-kami wypychajàcymi guzy po wewn´trznej stronie szyinaczynia (Fig. 24c, k). Nadal te˝ wyst´pujà ukoÊnie bieg-nàce odciski na brzuÊcu, czasem zaczynajàce si´ ju˝ na szyi(Fig. 24o; Fig. 25h), albo poziome pasmo odcisków nagórnej cz´Êci brzuÊca (Fig. 25o) lub na za∏omie szyi i brzuÊ-ca (Fig. 24m). Wcià˝ wy∏àcznie p∏askie dna mogà mieçuformowanà stopk´ (Fig. 25r) lub karbowanie wokó∏podstawy (Fig. 25s).

Zupe∏nie nowym elementem jest ornament od-cisków sznura16, u∏o˝onych w poziome rz´dy, które sàzwykle doÊç rzadko rozmieszczone na szyi i w górnej cz´Ê-ci brzuÊca (Fig. 25a-c, f, g, p, q). Wyjàtkowo trafiajà si´˝∏obki (Fig. 25n). Poza pucharami i garnkami wyst´pujàteraz jeszcze misy i czasze (Fig. 25f, m, n). Z okresu tegopochodzi jedno ma∏e guzkowate ucho (Fig. 25j), zapew-ne od naczynia KAK. Zresztà wi´kszoÊç nowych elemen-tów w ceramice okresu post-Zedmar nale˝y wiàzaç bez-poÊrednio z tà kulturà (Fig. 25j, n) lub jej silnymi

wp∏ywami, w∏àczajàc w to ornament sznurowy (GU-MI¡SKI 1997b; 1999b: 65).

Póêny neolitW najwy˝szej warstwie na stanowisku w Szcze-

pankach dominuje ceramika ornamentowana sznurem(Fig. 26a-c, e, h, i, l). Niektóre naczynia, albo od szeroko-otworowych czasz (Fig. 26a-b), albo od jakichÊ wàsko-otworowych naczyƒ (amfor?) (Fig. 26d) majà pod wy-lewem dookolny rzàd otworków. Ta cecha pojawi∏a si´zresztà ju˝ w poprzednim okresie (Fig. 25f). Od poczàtkuneolitu typowà cechà dla miejscowej ceramiki by∏o kar-bowanie brzegów i zwyczaj ten nadal wyst´puje, choç rza-dziej (Fig. 26j, o). Jedno z naczyƒ by∏o karbowane stem-plem na wzór zygzaka (Fig. 26o) – typowego motywuzdobniczego dla KPL i KAK. Z tà ostatnià kulturà nale˝yte˝ wiàzaç fragmenty o mieszanej technice ornamentu,czyli np. odcisków sznura w po∏àczeniu z odciskami pod-∏u˝nego stempla, tzw. s∏upków (Fig. 26l).

Z najwy˝szego poziomu pochodzi znalezisko ma-∏ego, cienkoÊciennego pucharu z wyraênie wyodr´bnionàlejkowatà szyjkà, który jest zdobiony pionowym pojedyn-czym rz´dem poziomo ustawionych s∏upków, tzw. jedno-elementowa drabinka (Fig. 26k). Cechy technologiczne,kszta∏t i ornament tego naczynia bez wàtpienia ∏àczà goz fazà wióreckà KPL, najprawdopodobniej wi´c znalaz∏si´ w tej warstwie na wtórnym z∏o˝u. Warto przypom-nieç, ˝e identycznie ornamentowane naczynie (byç mo˝eflasza z krezà) pochodzi ze st. Zedmar A i równie˝ inter-pretowane jest jako nale˝àce do KPL (GAERTE 1927:fig. 140; OKULICZ 1973: fig. 37c). Istotne jest, ˝e natym stanowisku brak jest osadnictwa postzedmarskiegoi póênoneolitycznego (inaczej ni˝ w Zedmarze D).Potwierdzajà to równie˝ datowania 14C dla Zedmaru A,dla którego najm∏odsza data wynosi 2780 ±140 conv. bc(Le-1319), ale wyznacza ona raczej terminus ante quemdla osadnictwa na wyspie, gdy˝ dotyczy próbki torfu.Najm∏odsza data 14C z w´gli dla st. Zedmar A wynosi2950 ±80 conv. bc (Le-1387) (TIMOFEEV, ZAITSE-VA, PSSNERT 1994: 126-131). Wobec powy˝szego, za-równo flasza(?) z Zedmaru A, jak i puchar ze Szczepanek(8) to najprawdopodobniej importy z KPL z fazy wióre-ckiej, które zdarza∏y si´ równie˝ w Dudce (GUMI¡SKI,FIEDORCZUK 1990: 67-68; GUMI¡SKI 1997b).

PodsumowanieCeramika odkryta na stanowisku Szczepanki (8)

dok∏adnie odpowiada znaleziskom z Dudki i z innych sta-nowisk kultury Zedmar (GUMI¡SKI 1999b; 2001a).Sà to wy∏àcznie naczynia p∏askodenne, bez uch, w rodza-ju garnków i pucharów. Sà one doÊç skàpo i byle czymornamentowane, najcz´Êciej poziomym rz´dem odcisków

14 Z g∏´bszej warstwy pochodzà dwa ma∏e fragmenty ornamen-towane sznurem, ale przynajmniej jeden z nich wystàpi∏ w

zag∏´bieniu po wykrocie.

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

77

dooko∏a szyi. W Szczepankach, podobnie jak w Dudce,wyst´pujà te˝ analogiczne importy z KPL i KAK, a stylw∏aÊciwej ceramiki zedmarskiej ulega pod wp∏ywem tychkultur takim samym, opisywanym ju˝ wczeÊniej zmia-nom (GUMI¡SKI 1997a; 1997b). To samo dotyczynielicznych importów lub naÊladownictw z paraneoli-tycznej kultury niemeƒskiej, które na obu stanowiskachpojawiajà si´ doÊç póêno, a najwyraêniejsze sà w okresiepost-Zedmar. Pewne ró˝nice w stosunku do sàsiedniejDudki oczywiÊcie wyst´pujà, ale majà raczej charakteriloÊciowy a nie jakoÊciowy i ewentualne dysproporcjemogà jeszcze ulec zmianie po dalszych badaniach.Wydaje si´, ˝e jednym z takich elementów mo˝e byçmniejszy udzia∏ ornamentów linii rytych, ˝∏obków i Êcie-gu bruzdowego na w∏aÊciwej ceramice zedmarskiej ze Szcze-panek w stosunku do Dudki. JeÊli dalsze, bardziej szcze-gó∏owe badania to potwierdzà, by∏by to argument prze-mawiajàcy za istnieniem przynajmniej od klasycznegookresu Zedmar dwóch równolegle egzystujàcych grupludzkich eksploatujàcych to samo jezioro.

Wytwory krzemienne

SurowiecW wykopach „E” i „S” w Szczepankach odkryto

2.723 wytwory krzemienne. Na stanowisku wyst´pujeniemal wy∏àcznie surowiec miejscowy, kredowy – g∏ów-nie morenowy (ni˝owy, zwany te˝ ba∏tyckim) oraz nie-licznie pomorski (jaskó∏cze chlebki). Wyjàtkiem sà dwaod∏upki od siekier – jeden z krzemienia Êwieciechowskie-go, znaleziony w spàgu poziomu Zedmar (Fig. 20c) i je-den z krzemionkowskiego (pasiastego), znaleziony w po-ziomie póênoneolitycznym (Fig. 20d). Pierwszy importnale˝y niewàtpliwie ∏àczyç z ma∏opolskà grupà KPL,z której importy ceramiczne (bàdê bezpoÊrednie wp∏ywy)by∏y ju˝ notowane w sàsiedniej Dudce (GUMI¡SKI1997b). Fragment od siekiery z krzemienia krzemion-kowskiego jest z kolei niewàtpliwie Êwiadectwem bez-poÊredniej obecnoÊci bàdê kontaktów z KAK.

Pó∏surowiecWe wszystkich okresach w strukturze pó∏surowca

wyraênie przewa˝ajà od∏upki nad wiórami (Tab. 6), które(poza mezolitem) przekraczajà po∏ow´ wszystkich wytwo-rów. Udzia∏ od∏upków wykazuje tendencj´ rosnàcà odpóênego mezolitu (42,9%) do post-Zedmaru (61,2%),po czym w póênym neolicie lekko spada (58,7%). Niejest to chyba przypadkowe, skoro w póênym neoliciewzrasta równie˝ nieco udzia∏ wiórów w ca∏oÊci inwentarzaw porównaniu z poprzednim okresem postzedmarskim(z 18% do 21%). Stosunek od∏upków do wióróww póênym mezolicie i we wczesnym Zedmarze wynosiok. 2:1, w okresie Zedmar 2,5:1, a w post-Zedmarze ju˝3,4:1. W póênym neolicie ta dysproporcja niecos∏abnie, bo wynosi 2,8:1. Z powy˝szego zestawieniawynika, ˝e w trzech okresach osadnictwa zedmarskiegoudzia∏ wiórów w stosunku do od∏upków systematyczniemala∏.

Narz´dzia bry∏oweW Szczepankach okryto 330 wszelkich narz´dzi

retuszowanych, które stanowià ok. 12% wszystkich krze-mieni. Na stanowisku nie znaleziono dotychczas ˝adnejsiekiery krzemiennej, a tylko ma∏e od∏upki lub okruchyod nich. NajwczeÊniejsze takie fragmenty, w tymz krzemienia Êwieciechowskiego (Fig. 20c), pojawiajà si´z poczàtkiem klasycznego okresu Zedmar. Jest to zgodne,z jednej strony, z ogólnà tendencjà braku krzemiennychsiekier do koƒca okresu atlantyckiego, czyli do koƒcaPKN, w tym kultury brzesko-kujawskiej, oraz fazy sar-nowskiej KPL (BALCER 1983). Z drugiej strony, siekie-ry z krzemienia Êwieciechowskiego znane sà od poczàtkufazy klasycznej grupy ma∏opolskiej KPL, czyli od ok.3100/3000 conv. bc. Na ten sam okres datowany jest po-czàtek klasycznego okresu Zedmar wg datowaƒ 14C z sà-siedniej Dudki (GUMI¡SKI 1999a: 52). Wynika∏obyz tego, ˝e kontakty kultury Zedmar z ma∏opolskà grupàKPL mia∏y miejsce g∏ównie w poczàtkach fazy klasycznejobydwu ugrupowaƒ. Ciekawy jest brak fragmentów odsiekier w okresie postzedmarskim – albo jest przypadko-wy, albo odzwierciedla jakàÊ ewentualnà prawid∏owoÊç.Fragment od siekiery z krzemienia krzemionkowskiegoodkryty w najwy˝szej warstwie byç mo˝e znalaz∏ si´ tamna wtórnym z∏o˝u, gdy˝ poza tym jednym „czystym” za-bytkiem KAK, wszystkie inne ewidentne importy zarów-no ze Szczepanek jak i z Dudki (naczynia z uchami, guzybursztynowe, fragment „D-kszta∏tnej” klamry koÊcianej)znajdowane by∏y w poziomach, które wyznacza∏y raczejpoczàtek okresu post-Zedmar (cf. wy˝ej; GUMI¡SKI1997b). Z drugiej strony, obecnoÊç tej kultury nad Wiel-kimi Jeziorami Mazurskimi mog∏a trwaç do póênego neo-litu, tak jak w innych rejonach.

Narz´dzia od∏upkoweTa grupa wytworów stanowi 4,3% ca∏oÊci inwen-

tarza krzemiennego, a 35,8% wszystkich narz´dzi (Tab. 6).Jest to niewiele w porównaniu z od∏upkami, ale trzebawziàç pod uwag´, ˝e wi´kszoÊç od∏upków by∏a raczej od-padami rdzeniowania, ni˝ w∏aÊciwym pó∏surowcem. DoÊçzaskakujàcy jest ogólnie niski udzia∏ ∏uszczni (3,6% wszyst-kich narz´dzi). Pojawiajà si´ one w okresie Zedmar, alenajcz´stsze by∏y w okresie post-Zedmar (Fig. 28B), po czymich udzia∏ wyraênie spada w póênym neolicie. ¸uszczniesà cz´stymi znaleziskami w KPL, w tym w grupie ma∏o-polskiej obfitujàcej w dobrej jakoÊci kopalne surowcekrzemienne (GUMI¡SKI 1989: 127-133), a nast´pnie stajàsi´ powszechne od poczàtku epoki bràzu (BALCER 1983;LECH, PIOTROWSKA 1997). Z drugiej strony, ∏uszcz-nie sà dominujàcym typem wytworów w ró˝nych okre-sach epoki kamienia, ale na terenach, gdzie jedynym ∏atwodost´pnym surowcem by∏ kiepskiej jakoÊci krzemieƒpomorski (DOMA¡SKA 1983; KRÓL 1983; BALCER1983). Minimalny udzia∏ ∏uszczni w najwy˝szej warstwiestanowiska i zupe∏ny brak du˝ych, rdzeniowych narz´dzibifacjalnych potwierdza (obok ceramiki) brak osadnictwana wyspie poczàwszy od wczesnej epoki bràzu.

WITOLD GUMI¡SKI

78

WÊród narz´dzi od∏upkowych równie zaskakujà-cy jest wyraênie malejàcy udzia∏ od∏upków retuszowanychw kolejnych okresach, poczàwszy od mezolitu a na póênymneolicie koƒczàc (Tab. 6), tym bardziej, ˝e odwrotna ten-dencja dotyczy surowych od∏upków, o czym by∏a mowawczeÊniej. Skrobacze natomiast, sà najcz´stszym rodzajemnarz´dzia na stanowisku (Fig. 28v-z, A), stanowiàc 17,3%wszystkich narz´dzi krzemiennych. Udzia∏ skrobaczy wy-kazuje generalnie tendencj´ rosnàcà od wczesnego Zedma-ru (ok. 15%) po póêny neolit (25%). Lekki spadek nast´-puje jednak w klasycznym okresie Zedmar (do 11,5%), cojest zapewne spowodowane wyjàtkowo wysokim udzia∏emdrapaczy, który ma miejsce jedynie w tym w∏aÊnie okresie.

Narz´dzia wióroweGrupa narz´dzi wiórowych stanowi 47,3%

wszystkich wytworów retuszowanych, a wi´c jest liczniej-sza ni˝ grupa narz´dzi od∏upkowych (35,8%; Tab. 6).Porównujàc t´ proporcj´ do wy˝ej wskazywanej relacjiod∏upków do wiórów, nasuwa si´ prosty wniosek, ˝e zde-cydowana wi´kszoÊç od∏upków to wszelkiego rodzaju od-pady, a nie intencjonalnie pozyskiwany pó∏surowiec.W grupie narz´dzi wiórowych doÊç liczne sà drapacze(8,8%) (Fig. 28s-u), które jednak stanowià zaledwie po-∏ow´ znalezionych na stanowisku skrobaczy. Udzia∏ dra-paczy maleje od mezolitu do póênego neolitu, ale w kla-sycznym okresie Zedmar nast´puje bardzo wyraêny, book. dwukrotny najpierw wzrost, a póêniej spadek ichudzia∏u (Tab. 6). Jest to odwrotna tendencja do zaobser-wowanej dla skrobaczy, co jest o tyle zrozumia∏e, ˝e obiekategorie wytworów pe∏ni∏y prawdopodobnie zbli˝onàfunkcj´. Ta krótka „kariera” drapaczy w okresie Zedmardobrze odpowiada ogólnym tendencjom zaobserwowa-nym dla tego narz´dzia w neolicie. Jest ono zdecydowanienajpowszechniejsze w KPL, a ju˝ w KAK nale˝y do pod-rz´dnej kategorii wytworów (cf. BALCER 1983; OL-SZEWSKI 1990; MA¸ECKA-KUKAWKA 1992).

W Szczepankach doÊç licznà grup´ tworzà narz´-dzia (cz´sto okreÊlane jako pó∏tylczaki) majàce poprzecz-nie albo skoÊnie zaretuszowany wierzcho∏ek i niekoniecz-nie stromo (Fig. 28k-r). Te pierwsze, czyli poprzecznikinajcz´stsze by∏y we wczesnym Zedmarze, co jest zgodnez oczekiwaniami, gdy˝ by∏o to popularne narz´dzie w póê-nych fazach kultury Erebølle (VANG PETERSEN 1984:fig. 6; KABACI¡SKI 1991). Po przerwie w jego wyst´-powaniu we w∏aÊciwym okresie Zedmar, podobne narz´-dzia zdarza∏y si´ te˝ w warstwach póêniejszych, niewyk-luczone jednak, ˝e przynajmniej cz´Êç z nich znajdowa∏asi´ na wtórnym z∏o˝u. SkoÊniki, czyli narz´dzia wióroweze skoÊnie zaretuszowanym wierzcho∏kiem, wykazujà po-dobnà dynamik´ frekwencji w czasie jak drapacze, a wi´cgeneralnie spadek ich udzia∏u od wczesnego Zedmaru dopóênego neolitu, z wyraênym jednak wzrostem w okresieZedmar (Tab. 6). Pazury i przek∏uwacze (Fig. 28h-j) sàmniej liczne, ni˝ poprzednie dwa rodzaje narz´dzi wióro-wych z zaretuszowanym wierzcho∏kiem (Tab. 6). Ich frek-wencja w kolejnych okresach osadniczych bardzo przy-

pomina tendencj´ dla poprzeczników, a wi´c ich udzia∏mala∏, ale znów brak tych narz´dzi z okresu Zedmar.Jeden przek∏uwacz (z okresu post-Zedmar) wyró˝nia si´skoÊnym, wystajàcym poza oÊ wióra, przenikliwym ˝àd-∏em (Fig. 28h).

Wiórowce i wióry retuszowane (Fig. 28c-g) tonajliczniejsze rodzaje wÊród narz´dzi wiórowych i obokskrobaczy dominujà w ca∏ym inwentarzu (po ok. 13%wÊród narz´dzi) (Tab. 6). Udzia∏ wiórowców przez ca∏yokres osadnictwa na wyspie wykazuje tendencj´ rosnàcà,natomiast wióry retuszowane by∏y najcz´stsze w okresieatlantyckim, po czym ich udzia∏ dwukrotnie zmala∏ ju˝w klasycznym okresie Zedmar i z grubsza na tym samympoziomie utrzyma∏ si´ do koƒca neolitu (Tab. 6).

Rylce (Fig. 28a-b), obok pazurów-przek∏uwaczy,nale˝à do najrzadszych narz´dzi wiórowych w Szczepan-kach (2,7% wszystkich narz´dzi). W kulturze Zedmar za-przestano wytwarzania rylców najprawdopodobniej naprze∏omie okresu atlantyckiego i subborealnego, a jedynyegzemplarz znaleziony jeszcze w poziomie post-Zedmar,albo wyznacza definitywny kres tego rodzaju narz´dzia,albo znalaz∏ si´ tam na wtórnym z∏o˝u. Zanik rylcóww kulturze Zedmar jest zatem zgodny z ogólnymi tenden-cjami dla tego narz´dzia we w∏aÊciwych kulturach neoli-tycznych, w których rylce sà jeszcze doÊç cz´ste w PKN,a ju˝ tylko pojedyncze, ostatnie egzemplarze trafiajà si´we wczesnych i klasycznych zespo∏ach KPL (LECH,M¸YNARCZYK 1981: 25; BALCER 1983: 108, 115-116, tab. 19, 33).

ZbrojnikiNajwi´kszych niespodzianek w inwentarzu krze-

miennym ze Szczepanek dostarczy∏a grupa zbrojników(Fig. 27). Po pierwsze, w Szczepankach stanowià one15,2% grupy narz´dziowej, to jest prawie dwukrotniemniej ni˝ w sàsiedniej Dudce, gdzie osiàgn´∏y 29,4% (da-ne z pierwszych trzech sezonów badawczych) (GUMI¡-SKI, FIEDORCZUK 1990: tab. 1). Po drugie, grupa ty-powo mezolitycznych mikrolitów, a wi´c tylczaki i trój-kàty a tak˝e romb, zdwojony pó∏tylczak (bardzo niski tra-pez) i skoÊny trapez (Fig. 27a-j) (VANG PETERSEN1984: fig. 5, 6; LARSSON 1990: fig. 2, 8; BOKEL-MANN 1999: fig. 7) stanowi w Szczepankach a˝ 40%zbrojników (Tab. 6), podczas gdy analogiczna grupa ty-powo mezolitycznych mikrolitów w Dudce jest trzykrot-nie mniejsza, bo stanowi tylko 13,3% tej grupy narz´-dziowej. Jest to o tyle zaskakujàce, ˝e to w∏aÊnie w Dudcepotwierdzone jest d∏ugotrwa∏e osadnictwo mezolityczne,poprzedzajàce pojawienie si´ ceramiki, a g´stoÊç osadnic-twa w kolejnych okresach neolitu uk∏ada∏a si´ podobniena obu stanowiskach (najobfitsze by∏o w okresie Zed-mar), o czym Êwiadczà rozk∏ady frekwencji szczàtkówkostnych w Szczepankach (Tab. 1) i w Dudce (GUMI¡-SKI 1998: fig. 2, tab. 2). Po trzecie wreszcie, niewàtpli-wie neolityczne grociki (Fig. 27v-z, A-F) sà znów ponaddwukrotnie liczniejsze w Szczepankach – 30% zbroj-ników, ni˝ w Dudce – 11,7% zbrojników. Natomiast

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

79

najbardziej typowe dla kultury Zedmar pó∏tylczaki i tra-pezy (Fig. 27k-u) (wyst´pujàce poza tym zarówno w me-zolicie jak i w neolicie) sà dwukrotnie rzadsze w Szcze-pankach (26%), ni˝ w Dudce (58,3% wszystkich zbrojni-ków). Podsumowujàc, grupa zbrojników jest dwukrot-nie rzadsza w Szczepankach, ni˝ w Dudce i taka samaró˝nica dotyczy zbrojników typowych dla kultury Zed-mar. Natomiast trzykrotnie liczniejsze sà tu formy „czys-to” mezolityczne (mimo krótkiego osadnictwa z tegookresu) i podobna przewaga dotyczy w Szczepankachneolitycznych grocików.

Prób´ wyjaÊnienia tego fenomenu zacznijmy odrozpatrzenia mo˝liwoÊci, czy ró˝nice te mog∏y wynikaçz ewentualnej odmiennoÊci kultur reprezentowanych naobydwu wyspach. T´ ewentualnoÊç nale˝y jednak raczejodrzuciç, gdy˝ zestawy typologiczne zbrojników na obustanowiskach sà identyczne, ró˝nià si´ jedynie frekwencjà(cf. GUMI¡SKI, FIEDORCZUK 1990: tab. 1; FIE-DORCZUK 1995: tab. 1). To samo dotyczy innych ka-tegorii wytworów, w tym ceramiki zedmarskiej i wszel-kich importów, wyst´pujàcych w dodatku w podobnymnat´˝eniu (cf. wy˝ej; tak˝e GUMI¡SKI 1997a; 1997b;1999b; 2001a). Znaczne podobieƒstwa w zestawie formzbrojników wyst´pujà te˝ mi´dzy obydwoma stanowiska-mi znad by∏ego Jeziora StaÊwiƒskiego a pozosta∏ymi sta-nowiskami kultury Zedmar. Na wszystkich stanowiskachtej kultury wÊród zbrojników wyraênie dominujà pó∏tyl-czaki nad trapezami17, z którymi wspó∏wyst´pujà dwa ta-kie same typy grocików (TIMOFEEV 1991: 21; cf. MA-¸ECKA-KUKAWKA 1992: 90). Charakterystyczne jestjednak, ˝e ˝aden z cytowanych autorów nie wspominao obecnoÊci trójkàtów lub tylczaków.

Rozpatrzmy zatem mo˝liwoÊç, czy rozbie˝noÊciw zbrojnikach mi´dzy obydwoma stanowiskami po∏o˝o-nymi nad tym samym jeziorem mog∏y wynikaç z sugero-wanych wczeÊniej ró˝nych sezonów zamieszkiwania ka˝-dego z nich, co mog∏oby ewentualnie pociàgaç za sobàinne zapotrzebowanie na okreÊlone rodzaje zbrojników.W mezolicie Dudka zamieszkiwana by∏a g∏ównie na wios-n´ i by∏o to przede wszystkim obozowisko rybackie (GU-MI¡SKI 1995: 28-39; 1999a: 59-64), stàd typowe dlamezolitu zbrojniki (jako or´˝ myÊliwski) by∏y tam rzadkie(FIEDORCZUK 1995: tab. 1). W Szczepankach nato-miast, zarówno w mezolicie (choç nie trwajàcym tu zbytd∏ugo), jak i w Zedmarze i póênym neolicie osadnictwonie by∏o zwiàzane z masowymi po∏owami ryb na wiosn´,lecz przypada∏o g∏ównie na drugà po∏ow´ roku, tj. odlata do zimy, kiedy intensywniejsze sà polowania ni˝

rybo∏ówstwo – stàd wi´cej zbrojników do strza∏ ró˝negotypu. Warto tu przypomnieç, ˝e w Szczepankach, w po-równaniu z Dudkà, wi´kszy udzia∏ majà ró˝ne „inne” kate-gorie zwierzàt (poza kopytnymi), jak np. ptaki, czy zwie-rz´ta futerkowe, do polowaƒ których byç mo˝e stoso-wano inny typ zbrojnika. Z drugiej strony, na ogó∏ przyj-muje si´, ˝e do ptaków i ma∏ych zwierzàt futerkowychu˝ywano raczej strza∏ t´pych, bez ˝adnych zbrojników.

Ogólna jednak przewaga zbrojników w Dudcetak naprawd´ wynika z bardzo licznych tam pó∏tylcza-ków, których w Szczepankach jest niewiele. Ten fakt mo˝-na t∏umaczyç dwojako. Albo pó∏tylczaki by∏y zwiàzanez rybo∏ówstwem, i to w dodatku majàcym zastosowanieg∏ównie w okresie tar∏a, co jest chyba ma∏o przekonywu-jàce, albo osadnictwo zedmarskie w Dudce by∏o znaczniebardziej intensywne ni˝ w Szczepankach – stàd tak wyraê-na tam przewaga pó∏tylczaków (typowego zbrojnika kul-tury Zedmar). Pewnym potwierdzeniem takich dyspro-porcji mo˝e byç bardziej wnikliwe porównanie udzia∏uszczàtków kostnych w poszczególnych okresach na obuwyspach. Otó˝ osadnictwo w Dudce by∏o bardzo efeme-ryczne zw∏aszcza pod koniec mezolitu w Êrodkowym ok-resie atlantyckim, jak równie˝ wyraênie s∏absze ni˝ w Szcze-pankach we wczesnym okresie Zedmar, czyli jeszcze wpóênym okresie atlantyckim. Z tych dwóch okresów At-lantyku pochodzi w Dudce 7,2% koÊci (GUMI¡SKI1998: tab. 2). W Szczepankach z analogicznego okresupochodzi 15% koÊci (Tab. 1), a wi´c dwa razy wi´cej.Stàd zapewne w Szczepankach odpowiednio liczniejszy jestudzia∏ zbrojników typowych dla drugiej po∏owy okresuatlantyckiego, a wi´c przede wszystkim d∏ugich trójkàtówi niektórych innych form „czysto” mezolitycznych. Z ko-lei z klasycznego okresu Zedmar w Dudce jest 54% koÊci,a w Szczepankach 43,5%, czyli tym razem mniej na bada-nym obecnie stanowisku. Przypomnijmy, ˝e podobne pro-porcje dotyczà frekwencji pó∏tylczaków i trapezów naobydwu stanowiskach, w Dudce jest to ok. 58%, w Szcze-pankach – 26%.

Zosta∏ jeszcze do omówienia ostatni rodzaj zbroj-ników, czyli grociki neolityczne. Pierwsze egzemplarze zda-rzajà si´ wprawdzie ju˝ we wczesnym i w∏aÊciwym Zed-marze (Tab. 6; Fig. 27v-y), ale grociki jako rodzaj zbroj-nika stajà si´ powszechne w Êrodkowym i póênym neoli-cie. Porównujàc zatem ich frekwencje z koÊçmi z tych ok-resów, w których by∏y one najcz´stsze, tj. z post-Zedma-ru i póênego neolitu, ró˝nica nie jest a˝ tak wyraêna, alezauwa˝alna. Jest to odpowiednio (Dudka do Szczepa-nek) 11,6% do 30% dla grocików i 38% do 45% dla koÊci.

17 W pracy J. Ma∏eckiej-Kukawki (1992: 90) podane sà odwro-tne proporcje mi´dzy pó∏tylczakami (1,7% narz´dzi) a trapeza-mi (18,7%) dla tego samego stanowiska Utinoie Bo∏oto. Sàdzàcjednak z publikowanych rysunków i podanej przez autora badaƒ

liczebnoÊci: 79 „lancetowatych” mikrolitów i „ma∏ej grupy 8trapezów” w zbiorze ok. 850 narz´dzi (TIMOFEEV 1979: 66;1991: 21; 1996: 165) – udzia∏ pó∏tylczaków wynosi dla tego sta-nowiska ok. 9,2%, a trapezów 0,9%.

WITOLD GUMI¡SKI

80

Do problemu znacznych dysproporcji mi´dzy posz-czególnymi rodzajami zbrojników w Szczepankach i sà-siedniej Dudce dochodzi jeszcze jeden aspekt dotyczàcyzbrojników na omawianym stanowisku, a wymagajàcykomentarza. Otó˝ ani jeden zbrojnik w Szczepankach niezosta∏ znaleziony w warstwach datowanych na mezolit (Tab.6), a spoÊród dwudziestu „czysto” mezolitycznych form tyl-ko 4 odkryto w warstwach datowanych na wczesny Zed-mar, czyli jeszcze na okres atlantycki. Po∏owa tych naj-starszych typologicznie zbrojników (11 egzemplarzy) zo-sta∏a wr´cz znaleziona w najwy˝szych warstwach, tj. post-zedmarskich i póênoneolitycznych, które odpowiadajàz grubsza póênemu KPL, KAK i KCSz, a wi´c pocho-dzi∏yby z okresów, w których w ogóle nie powinniÊmy si´ich spodziewaç. Wprawdzie ich frekwencja w ca∏oÊci gru-py narz´dziowej nieco spada mi´dzy okresem wczesnegoZedmaru a póênym neolitem, ale nie ust´puje frekwencjigrocików w ostatnich dwóch okresach osadnictwa neoli-tycznego na wyspie. Mo˝na by zatem sugerowaç jakieÊszczególne „zapóênienie” miejscowej kultury (poglàd pod-trzymywany przez niektórych badaczy w stosunku dowielu innych stanowisk z ceramikà paraneolitycznà i me-zolitycznymi krzemieniami), majàce si´ przejawiaç w u˝yt-kowaniu np. d∏ugich trójkàtów równie cz´sto jak gro-cików i to jeszcze u schy∏ku neolitu!

Moim zdaniem jest to ma∏o prawdopodobne.We wszystkich innych dziedzinach kultury materialneji duchowej nie zaobserwowano w Szczepankach ˝adnychodst´pstw w stosunku do rytmu przemian zachodzàcychnajpierw w mezolicie, a póêniej w neolicie na Ni˝u.Nale˝y podkreÊliç, ˝e dotyczy to równie˝ pozosta∏ych ka-tegorii wytworów krzemiennych (cf. wy˝ej). Czy mo˝liwejest zatem, aby to „zapóênienie” utrzyma∏o si´ jedyniew sferze zbrojników (?), bioràc nawet pod uwag´ nadalw wi´kszoÊci zbieracko-∏owiecki sposób gospodarowania.JeÊli ∏owiectwo w dziedzinie u˝ytkowanych rodzajówzbrojników by∏oby rzeczywiÊcie tak zachowawcze, to ˝ad-na ewolucja ich form nie powinna by∏a zajÊç równie˝przez przynajmniej ca∏y mezolit! Idàc dalej tym rozumo-waniem, to samo mo˝na by odnieÊç do koÊcianych har-punów, haczyków, toporów z poro˝a itd.

Pewnym ciekawym przyczynkiem w tej kwestii,tj. ewolucji broni koÊcianej, z jednej strony (wy˝ej wska-zywano na pe∏nà zgodnoÊç tych form w Szczepankachz ogólnymi trendami) a ewentualnym konserwatyzmemw produkcji zbrojników krzemiennych, z drugiej, jestznaleziony w warstwie postzedmarskiej podwójny pó∏tyl-czak, lub inaczej bardzo niski trapez (Fig. 20b, 27j).Ten rodzaj zbrojnika ma doÊç wàskà chronologi´, gdy˝zgodnie datowany jest na póêny okres borealny i poczàtekokresu atlantyckiego, tj. na póêny etap i schy∏ek (w∏aÊci-wej) kultury Maglemose (BRINCH PETERSEN 1973:

fig. 5; CULLBERG 1981: tab. 8; LARSSON 1990: fig. 7).Na zbrojniku tym po obu jego stronach, wzd∏u˝ krótszejnie retuszowanej kraw´dzi zachowa∏ si´ (trudny do zmycia!)Êlad po ciemnym organicznym lepiszczu, zapewne dzieg-ciu18. Co wi´cej, te same powierzchnie, które noszà Êladylepiszcza sà te˝ inaczej spatynowane, tj. bardziej ˝ó∏te, ni˝równoleg∏y drugi bok zbrojnika, który ma patyn´ brà-zowà (Fig. 20b). Zbrojnik ten pochodzi zatem wed∏ugwszelkiego prawdopodobieƒstwa od ostrza koÊcianegoz (dwoma?) pazami. W kr´gu maglemoskim tego typu sk∏a-dankowe ostrza zanikajà w po∏owie okresu atlantyckiego,tj. ok. 4500 conv. bc. (VANG PETERSEN 1984: fig. 6;VERHART 1990: fig. 3, 7). Gdyby wi´c uznaç, ˝e tenpodwójny pó∏tylczak pochodzi z okresu post-Zedmar (bow tak póênej warstwie zosta∏ znaleziony), to nale˝a∏obyrównie˝ uznaç, ˝e wytwarzanie sk∏adankowych ostrzy koÊ-cianych z krzemiennymi wk∏adkami mocowanymi w pa-zach przetrwa∏o o dwa tysiàce lat d∏u˝ej w Szczepankach(czyli do KAK!), ni˝ w pozosta∏ej cz´Êci Ni˝u Europej-skiego. Moim zdaniem to absurd.

ObecnoÊç Êrodkowo- i póênomezolitycznychzbrojników w warstwach zedmarskich i póênoneolitycz-nych wynika z ukszta∏towania terenu na badanym obec-nie stanowisku (Fig. 3). Wyspa jest pagórkiem, któregostoki dochodzà blisko by∏ej linii brzegowej. Wszelkie wyt-wory i odpadki porzucone powy˝ej w miar´ p∏askiegoi wàskiego pasa brzegu mog∏y zatem zsuwaç si´ w dó∏i osadzaç na brzegu wyspy, zw∏aszcza drobne i bardzo lek-kie krzemienie, a wi´c przede wszystkim najdrobniejszez nich – zbrojniki (podobnie jak np. ma∏e od∏upki i ∏uski,nie majàce jednak waloru chronologicznego). Sytuacja ta,tzn. erozja stokowa mog∏a zachodziç przez ca∏y czas osad-nictwa epoki kamienia, zresztà tym intensywniej, imintensywniejsze by∏o osadnictwo w danym okresie.Podobne zjawisko opisywano ju˝ dla innych holoceƒ-skich stanowisk epoki kamienia na Ni˝u (RAEMAEKERS1999: 72-73, fig. 3.22). Inne, tj. ci´˝sze i wi´ksze wytwo-ry znacznie trudniej ulega∏y takim przesuni´ciom, choçte˝ si´ to zdarza∏o, jak np. w przypadku wspomnianegowy˝ej fragmentu pucharka KPL (Fig. 26k).

Na poparcie tej tezy mo˝na przytoczyç jeszcze dwaargumenty. Najwi´cej koÊci pochodzi z okresu Zedmar,a z póênego neolitu jest ich ok. dwa i pó∏ razy mniej(Tab. 1), a wi´c osadnictwo w tym pierwszym okresie mu-sia∏o byç tyle˝ samo intensywniejsze. Odwrotnie jest z li-czebnoÊcià zabytków krzemiennych, których dwukrotniewi´cej znaleziono w warstwach póênoneolitycznych ni˝w zedmarskich. Nie mo˝e to jednak wynikaç ze wzrostu in-tensywnoÊci w produkcji krzemieniarskiej w póênym neo-licie, gdy˝ udzia∏ rdzeni w tym okresie jest nawet dwa razymniejszy, ni˝ by∏ w Zedmarze (Tab. 6). Drugi argumentwynika z planigrafii wytworów „archaicznych” dla danego

18 Zwróci∏ mi na to uwag´ Micha∏ Paczkowski.

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

81

okresu. Otó˝ niemal wszystkie zbrojniki typowe wy∏àczniedla mezolitu, zosta∏y znalezione w brzegowej strefie sta-nowiska, tj. u podnó˝a pagórka, a niektóre nawet na kul-minacji wyspy (LISIECKI, Aneks: fig. 2i). Wspó∏wyst´-powanie tych zbrojników nawet z najstarszà ceramikàzedmarskà mia∏o miejsce tylko w warstwach strefy brze-gowej, dokàd ∏atwo mog∏y zsunàç si´ z góry. Tak wi´c,tylczaki i trójkàty formalnie odkryte w poziomach wczes-nego Zedmaru (nie mówiàc ju˝ o póêniejszych okresach),tak naprawd´ sà – moim zdaniem – mezolityczne. W stre-fie litoralnej zaÊ, gdzie stratygrafia jest najpewniejsza (boteren by∏ niemal p∏aski, grzàsko-lepki i g´sto zaroÊni´ty),wyst´pujà jedynie pó∏tylczaki, których obecnoÊç jest po-Êwiadczona dla kolejnych trzech okresów rozwoju kulturyZedmar – od wczesnego do post-Zedmaru. Analogicznieargumentujàc, pó∏tylczaki – najbardziej typowe zbrojnikidla kultury Zedmar (GUMI¡SKI 1999b: 63, fig. 30;2001a: 142-143, fig. 9) – znalezione w póêno-neolitycz-nych poziomach sà co najmniej wieku postzedmarskiego,gdy˝ bezspornie poÊwiadczona jest ich obecnoÊç w warst-wach litoralnych odnoszàcych si´ do tego okresu.

Równie „sztywnym” argumentem stratygraficz-nym jest z kolei obecnoÊç neolitycznego grocika ju˝w warstwie wczesnozedmarskiej (Fig. 27v, Tab. 6) i kon-tynuacja ich u˝ytkowania do póênego neolitu w∏àcznie.Miejscowe grociki jednak ewoluowa∏y. Najstarsze sà doÊçdu˝e i szerokie (Fig. 27v-y), postzedmarskie i póênoneo-lityczne sà mniejsze lub smuklejsze, a w ostatnim z tychokresów ju˝ ca∏opowierzchniowo i obustronnie zaretuszo-wane (Fig. 27F). Prawdopodobnie we wszystkich okre-sach wyst´powa∏y dwie podstawowe formy grocików,trójkàtne z lekko wkl´s∏à podstawà, przypominajàce nie-co tzw. sercowate, oraz z lekko wypuk∏à podstawà, czylimigda∏owate. Z regu∏y jednak nie sà one w pe∏ni i obu-stronnie retuszowane powierzchniowo, ale przynajmniejna cz´Êci kraw´dzi tylko przykraw´dnie lub wcale.Generalnie przypominajà zatem grociki typowe dla ma-∏opolskiej grupy KPL (GUMI¡SKI 1989: 133, fig. 72;2001a: 142-143), a ró˝nià si´ znacznie od laurowatychgrocików powierzchniowo retuszowanych, typowych dlani˝owych ugrupowaƒ KPL (BALCER 1983: fig. 25: 4, 31:2, 3, 32: 13, 14; MA¸ECKA-KUKAWKA, KUKAW-KA 1984; PRINKE, RACHMAJDA 1988: fig. 8: 1,2).

Jeden grocik z okresu Zedmar jest szczególnie in-teresujàcy (Fig. 20a, 27w). Jest on wyjàtkowo symetrycz-ny i ogólnie starannie wykonany. Lekko wypuk∏e kraw´-dzie boczne sà zaretuszowane w sposób poÊredni mi´dzyretuszem rynienkowym a z´batym. Lekko wkl´s∏a pod-stawa jest tak wyprofilowana, ˝e w przekroju poprzecznymprzybiera idealnie symetryczny esowaty kszta∏t. Ta cechanadawa∏a szczególne walory temu grocikowi, gdy˝wprawia∏a wystrzelonà strza∏´ w ruch obrotowy wokó∏w∏asnej osi, co pot´gowa∏o si∏´ ra˝enia tak uzbrojonejstrza∏y. Co ciekawe, ten perfekcyjnie wykonany grocikprawdopodobnie nigdy nie zosta∏ u˝yty, gdy˝ wszystkienegatywy retuszu sà na nim wyjàtkowo ostre. Wyglàda na

to, ˝e grocik ten jest importem, wykonanym przez jakie-goÊ wyspecjalizowanego krzemieniarza, gdy˝ podobniewykonanych grocików nie znaleziono wi´cej w Szcze-pankach, ani w sàsiedniej Dudce, ani na innych stano-wiskach kultury Zedmar.

PodsumowanieProdukcja krzemieniarska w Szczepankach opar-

ta by∏a na miejscowym ni˝owym surowcu narzutowym(morenowym i pomorskim). Pojedyncze od∏upki z krze-mieni ma∏opolskich (Êwieciechowskiego i krzemionkow-skiego) pochodzà od importowanych siekier, odpowied-nio z KPL i KAK. W kolejnych okresach chronologicz-nych zauwa˝alny jest generalny trend wzrostu udzia∏uskrobaczy i wiórowców, a spadek drapaczy i innych na-rz´dzi wiórowych z zaretuszowanym wierzcho∏kiem(poprzeczników, skoÊników, pazurów i przek∏uwaczy).Podobny trend do tych ostatnich wykazujà te˝ od∏upkii wióry retuszowane. Rylce ostatecznie zanikajà w kultu-rze Zedmar w tym samym chronologicznie okresie, co uw∏aÊciwych kultur neolitycznych.

Zbrojniki, a zw∏aszcza rodzaje „czysto mezolity-czne”, czyli tylczaki, trójkàty, romb, podwójny pó∏tylczaki skoÊny trapez, to jedyna grupa narz´dzi „nie pasujàca”do ogólnej dynamiki ich przemian na Ni˝u i w Po∏ud-niowej Skandynawii. Wi´kszoÊç z nich bowiem zosta∏aznaleziona w warstwach postzedmarskich lub póênoneoli-tycznych, ale na brzegu wyspy u podstawy wzniesienia.Wspó∏wyst´powanie zatem mezolitycznych zbrojnikówz ceramikà Êrodkowo- i póênoneolitycznà nie wynika z kon-serwatyzmu ich stosowania, lecz z procesów stokowychna stanowisku, powodujàcych zsuwanie si´ najl˝ejszych,drobnych krzemieni z wy˝ej po∏o˝onych cz´Êci stanowis-ka w kierunku brzegów. Szczególnym potwierdzeniem wys-t´powania zw∏aszcza zbrojników na wtórnym z∏o˝u jestznaleziony w poziomie postzedmarskim podwójny pó∏-tylczak ze Êladem lepiszcza, pochodzàcy od ostrza koÊcia-nego z dwoma pazami – wytworu, który w Europieostatecznie zanika w po∏owie okresu atlantyckiego, a wi´cdwa tysiàce lat wczeÊniej, ni˝ wskazywa∏aby na to po-zorna pozycja stratygraficzna tego znaleziska w Szcze-pankach.

Pó∏tylczaki i w mniejszym stopniu trapezy, to ty-powe zbrojniki kultury Zedmar, spotykane jeszcze w ok-resie postzedmarskim. NajwczeÊniejsze grociki potwier-dzone sà ju˝ dla okresu wczesny Zedmar, ale najcz´stszesà w dwóch ostatnich okresach osadnictwa na wyspie.Przewa˝nie sà to formy trójkàtne z nieznacznie wkl´s∏àpodstawà (poÊrednie do sercowatych) albo migda∏owateo wypuk∏ej podstawie. Sà one zwykle retuszowane tylkoprzykraw´dnie i nie zawsze dookolnie, a dopiero grocikipóênoneolityczne sà z regu∏y w pe∏ni obustronnie po-wierzchniowo zaretuszowane.

ZakoƒczenieRozpocz´te badania nowoodkrytego stanowiska

Szczepanki 8 potwierdzi∏y obecnoÊç drugiego obozowiska

WITOLD GUMI¡SKI

82

holoceƒskich ∏owców-zbieraczy, zlokalizowanego na innejwyspie tego samego jeziora, ni˝ poprzednio badanaDudka. Z analizy dotychczasowych danych wynika, ˝estanowisko Szczepanki (8) by∏o zamieszkiwane od wczes-nego holocenu, tj. przynajmniej od okresu borealnegolub nawet od preborealnego do koƒca wczesnego okresusubborealnego. Tak wi´c, na obecnie badanej wyspieosadnictwo pojawi∏o si´ chyba póêniej ni˝ w Dudce i wewczesnym mezolicie by∏o raczej incydentalne, ale od po-czàtku póênego mezolitu do koƒca neolitu trwa∏o na oby-dwu wyspach równolegle.

W ca∏ym tym okresie na obu stanowiskach mamyniewàtpliwie do czynienia z takà samà pod wzgl´dem kul-turowym ludnoÊcià. Na razie nie uda∏o si´ jednak roz-strzygnàç, czy obie wyspy zamieszkiwane by∏y przez t´ sa-mà populacj´, czyli jednà grup´ ludzkà penetrujàcà te(i inne rejony jeziora) w ró˝nych porach roku, czy te˝,ka˝da z wysp by∏a zamieszkiwana równolegle przez dwiegrupy ludzkie, choç niewàtpliwie bliskie sobie pod wzgl´-dem kulturowym, spo∏ecznym i krewniaczym. Wydajesi´, ˝e pierwszy model móg∏ funkcjonowaç w mezolicie,za czym zdaje si´ przemawiaç inna pora roku g∏ównegoczasu obozowania na obecnie badanej wyspie, tj. od po-∏owy lata do zimy ale te˝ wczesnà wiosnà (w Dudce by∏ato przede wszystkim ca∏a wiosna, ale tak˝e prze∏om latai jesieni). Od poczàtku rozwoju kultury Zedmar na ka˝-dej z wysp funkcjonowa∏y ju˝ prawdopodobnie dwieosobne grupy ∏owców. Najsilniej przemawia za tym obec-noÊç w Szczepankach drugiego (obok Dudki) równoleg-∏ego cmentarzyska oraz asynchronicznoÊç okresów za∏a-mania si´ prymitywnego chowu Êwiƒ na obu wyspach.

W Êwietle dotychczasowych badaƒ obu stanowiskwydaje si´, ˝e w póênym mezolicie, kiedy ogólnie osad-nictwo nad Jeziorem StaÊwiƒskim by∏o s∏abe, obie wyspypenetrowa∏a ta sama grupa ludzka, cz´sto przemieszczajà-ca si´ z miejsca na miejsce w obr´bie jednak ograniczone-go rewiru, prawdopodobnie jednego jeziora i jego làdo-wego zaplecza (GUMI¡SKI 1999a: 48-51; GUMI¡SKI,MICHNIEWICZ 2003: 125-126). Wraz z wprowadze-niem ceramiki pod koniec okresu atlantyckiego nast´pujem.in. szybki przyrost demograficzny miejscowej popula-cji zbieracko-∏owieckiej, objawiajàcy si´ skokowym przy-rostem resztek pokonsumpcyjnych i ludzkich pochów-ków (GUMI¡SKI 1998: fig. 2; 2003b: tab. 1). Grupaludzka sta∏a si´ zatem prawdopodobnie za du˝a dla opty-malnej gospodarki ∏owiecko-zbierackiej, nawet wspoma-ganej zaczàtkami hodowli. Byç mo˝e wi´c, w okresiewczesnozedmarskim nast´puje atomizacja miejscowejspo∏ecznoÊci „staÊwiƒskiej” i obie wyspy zaczynajà byçrównolegle zamieszkiwane, przynajmniej przez jakiÊ okresw cyklu rocznym. Taki stan, w którym ka˝dà z wysp za-mieszkiwa∏a inna populacyjnie grupa ludzka, utrzyma∏ si´zapewne do koƒca funkcjonowania kultury Zedmar.Niewykluczone, ˝e w póênym neolicie mog∏o nastàpiçodwrotne zjawisko. IntensywnoÊç osadnicza na obu wys-pach wyraênie zmala∏a, natomiast pochówki ludzkie i to

w najwi´kszej jak dotàd skali, sk∏adane by∏y w tym czasieniemal wy∏àcznie w Dudce (Tab. 1; GUMI¡SKI 1997a:98, fig. 6; 1999a: 57; 2003b: tab. 1).

W najwczeÊniejszym holocenie osadnictwo nawyspie Szczepanki mia∏o charakter incydentalny.Prawdopodobnie od (póênego?) okresu borealnego lubw poczàtkach okresu atlantyckiego, czyli w Êrodkowym me-zolicie zacz´∏o si´ bardziej regularne odwiedzanie wyspy.Pod wzgl´dem kulturowym by∏a to niewàtpliwie ludnoÊçnale˝àca do kr´gu maglemoskiego. Mimo, ˝e miejscowi∏owcy egzystowali na pó∏nocno-wschodniej rubie˝y tegokr´gu, to przep∏yw informacji w zakresie uchwytnych ele-mentów kultury (tj. systemu osadniczo-gospodarczego,wytwarzanych narz´dzi, broni, ozdób i innych oznak kul-tury duchowej) nie wykazuje tu ˝adnej hybrydyzacji, aniograniczenia lub opóênienia w stosunku do pozosta∏ychregionów osadniczych kr´gu Maglemose lub jego póêne-go etapu Ertebølle.

Wydaje si´, ˝e do koƒca mezolitu obozowanie nawyspie by∏o w∏àczone w cykl sezonowych, cyklicznychw´drówek grupy ∏owieckiej eksploatujàcej Jezioro StaÊ-wiƒskie wraz z jego làdowym zapleczem. W Szczepankach,ze wzgl´du na po∏o˝enie wyspy w strefie ujÊcia rzeczki,obozowano prawdopodobnie g∏ównie jesienià lub zimà,korzystajàc z gromadzenia si´ zwierzyny futerkowej i ptac-twa wodnego wokó∏ niezamarzajàcej tu cz´Êci jeziora.Poza tym, wysp´ odwiedzano jeszcze wczesnà wiosnà, kie-dy tar∏o odbywa∏ szczupak i okoƒ. Tarliska wokó∏ Szcze-panek (8) by∏y jednak rzadziej odwiedzane, albo przez ry-by, albo przez ludzi, bo rybo∏ówstwo mia∏o tu mniejszyudzia∏ ni˝ w Dudce.

W po∏owie póênego okresu atlantyckiego grupa∏owców znad jeziora StaÊwiƒskiego przyswaja sobie pew-ne nowe elementy, przenikajàce tym razem ze „Êwiataneolitycznego”. Miejscowa ludnoÊç zaczyna produkowaçw∏asnà, prymitywnà technologicznie ceramik´, ale stylis-tycznie wyraênie inspirowanà na naczyniach kulturybrzesko-kujawskiej PKN i fazy sarnowskiej KPL.Miejscowà kultur´ ∏owieckà o tradycji maglemoskiejwzbogaconà o takà ceramik´ nazywa si´ kulturà Zedmar.Razem z ceramikà, w najwczeÊniejszym okresie rozwojutej kultury pojawiajà si´ w Szczepankach (podobnie jak wDudce) jeszcze inne nowe elementy o charakterze neoli-tycznym. Sà to: zapoczàtkowanie chowu Êwiƒ opartegona miejscowej populacji dzika, produkcja „T-kszta∏tnych”toporów z poro˝a, oraz krzemiennych grocików. W sferzekultury duchowej symptomem kontaktów ze spo∏ecz-noÊcià PKN sà pochówki ludzkie sk∏adane w pozycjiskurczonej na boku. Przej´cie tych nowinek nie by∏o jed-nak spowodowane nap∏ywem nowej ludnoÊci, lecz wyni-ka∏o z przeobra˝eƒ rodzimej kultury. Przeobra˝enia tedokonywa∏y si´ w Szczepankach analogicznie i – co szcze-gólnie warte podkreÊlenia – synchronicznie do takichsamych zmian zachodzàcych w ca∏ej przemijajàcej wspól-nocie maglemoskiej na Ni˝u Ârodkowoeuropejskimi w Po∏udniowej Skandynawii.

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

83

W Szczepankach, podobnie jak w sàsiedniejDudce, od poczàtku drugiego, klasycznego okresu w roz-woju kultury Zedmar zaczynajà wyst´powaç pierwsze, po-jedyncze importy ceramiczne i krzemienne z kr´gu KPL,byç mo˝e nieco wczeÊniej z grupy ma∏opolskiej (czyliz po∏udnia), ni˝ z Kujaw i ziemi che∏miƒskiej (z zachodu).To pierwsze przenikanie samych tylko wytworów, albote˝ penetracja obcej ludnoÊci, nie powoduje w zasadzie˝adnych wyraêniejszych przemian w miejscowej kulturze.

Dopiero we wczesnym okresie subborealnym po-jawia si´ druga fala importów, zwiàzana tym razem z KAK.„Czyste” wytwory tej nowej kultury nie sà mo˝e szczegól-nie liczniejsze od poprzednich (z KPL), ale pod ich wp∏y-wem dokonujà si´ wyraêniejsze przemiany miejscowejkultury, choç i tak majà one raczej charakter drugo-rz´dny. Do najwa˝niejszych mo˝na zaliczyç: zapoczàtko-wanie hodowli byd∏a (zapewne nie udomowionego namiejscu lecz sprowadzonego przez cz∏owieka nad WielkieJeziora Mazurskie), lepszà technologicznie ceramik´ i upow-szechnienie si´ ornamentyki sznurowej na naczyniach.Nie upowszechniajà si´ natomiast, ani ucha na naczy-niach, ani krzemienne siekiery – tak typowe w Êrodowis-ku KAK, a wczeÊniej w KPL. Ten etap w rozwoju miejs-cowej kultury, prawdopodobnie jednak ju˝ cz´Êciowo„odÊwie˝onej” populacyjnie nowà ludnoÊcià wywodzàcàsi´ ze Êrodowiska KAK, mo˝na nazywaç post-Zedmar(GUMI¡SKI 1999b: 65). W tym samym okresiedochodzi te˝ do jakichÊ bli˝szych kontaktów ze Êrodo-wiskiem paraneolitycznej kultury niemeƒskiej (Fig. 1),czego przejawem sà importy lub naÊladownictwa cera-miczne (g∏´bokie do∏ki lub otwory pod kraw´dzià).

Ostatni etap osadnictwa na wyspie, które trwa∏otu przynajmniej cztery tysiàce lat, przypada na póênyneolit. W wielu dziedzinach, w tym w gospodarce – nadalg∏ównie zbieracko-∏owieckiej – nie widaç jakichÊ drastycz-nych zmian, które by sugerowa∏y znaczàcà, a tym bardziejca∏kowità wymian´ ludnoÊci. Dla tego okresu mamy jed-nak nadal ma∏o danych przyrodniczych (cf. NALEPKA1995; GUMI¡SKI 1995; 1997a; 1999a; 2003a; 2003b;w druku a; GUMI¡SKI, MICHNIEWICZ 2003; TO-MEK, GUMI¡SKI 2003), a pod wzgl´dem „czystoÊci”kulturowej warstw mo˝na mieç najwi´ksze zastrze˝enia.Trudno bowiem obiektywnie rozstrzygaç o ka˝dym zna-lezisku z tej najwy˝szej warstwy, czy podobieƒstwa dowczeÊniejszych wytworów (z ni˝szych warstw) wynikajàz kontynuacji tej samej tradycji kulturowej, czy te˝ sà re-zultatem wtórnych zak∏óceƒ podepozycyjnych i tak na-prawd´ zabytki te pochodzà ze starszych okresów.

Dylemat ten odnosi si´ zresztà nie tylko do wars-twy najwy˝szej (gdzie zdarzajà si´ te˝ znacznie m∏odsze ma-teria∏y, Êredniowieczne i nowo˝ytne), choç tu si´ najsilniejuwidacznia. Szczegó∏owa dyskusja nad rozprzestrzenieniemwertykalnym i horyzontalnym poszczególnych rodzajówzbrojników krzemiennych w Szczepankach doprowadzado wniosku, ˝e (mimo pozorów) w tej grupie wytworównie ma tak naprawd´ prze˝ytków z poprzedniej epoki,

czyli kilkutysiàcletnich „zapóênieƒ”. Konserwatywny, czyli∏owiecko-zbieracki model gospodarowania nie pociàga∏ zasobà zatrzymania ewolucji zbrojników a tym bardziej ichwstecznictwa, czyli powrotu do form ju˝ dawno zarzu-conych, zwykle na d∏ugo przed pojawieniem si´ neolitu.

Tyko skrupulatne badania wielowarstwowychstanowisk torfowych, w których poszczególne etapy osad-nicze sà zapiecz´towane i odseparowane od kolejnychwarstwami naturalnymi, mogà dostarczaç rzetelnych, prze-konywujàcych argumentów do trwajàcej od lat dyskusjio rzeczywistà natur´ wielu mezolitycznych i paraneolitycz-nych stanowisk Ni˝u. Dyskusja ta toczy si´ wokó∏ prob-lemu, czy wspó∏wyst´powanie tylczaków, krótkich i d∏u-gich trójkàtów, trapezów a wraz z nimi wszystkimi cera-miki paraneolitycznej i sznurowej – to efekt „zapóênieƒi prze˝ywania si´” archaicznych form zbrojników do koƒ-ca neolitu, czy te˝ – wspó∏wyst´powanie to jest pozornei wynika z na∏o˝enia si´ ró˝noczasowych materia∏ów nastanowiskach piaskowych, bez stratygrafii. JeÊli stanowis-ka te, ze wzgl´du na swoje po∏o˝enie, by∏y atrakcyjnymimiejscami dla formacji ∏owiecko-zbierackich, to mog∏ybyç eksploatowane w ró˝nych okresach holocenu (z przer-wami) lub przez wi´kszà jego cz´Êç (ciàgle). W obu przy-padkach stanowiska takie b´dà zawiera∏y pozornie wspó∏-wyst´pujàce ze sobà archaiczne, „prze˝ywajàce si´” zbroj-niki i ceramik´ z ró˝nych okresów (para)neolitu.Przypadek Szczepanek wskazuje, ˝e nawet w rejonach po-zornie odizolowanych od g∏ównych “centrów kulturo-twórczych” zachodzi∏y analogiczne przemiany ewolucyjnew wytwórczoÊci narz´dziowej, a zw∏aszcza broni (takprzed, jak i po wprowadzeniu ceramiki), mimo kontynu-owanej wcià˝ tej samej tradycyjnej formy gospodarki.

Podzi´kowaniaNiniejszy artyku∏ nie móg∏by powstaç bez wydat-

nej pomocy wielu osób, którym w tym miejscu chcia∏emserdecznie podzi´kowaç. Pomoc ta by∏a najró˝niejsza podwzgl´dem gatunkowym oraz w∏o˝onego czasu i zaanga-˝owania, a dotyczy∏a prac inwentaryzacyjno-dokumenta-cyjnych, rysunkowych, fotograficznych, obróbki kompu-terowej ilustracji i analiz specjalistycznych. Pozwólcie, ˝eWszystkich Was, którym chc´ wyraziç swojà wdzi´cznoÊçwymieni´ w kolejnoÊci alfabetycznej:Anna Chodacka – inwentaryzacja ceramiki;mgr Przemys∏aw Florek – rysunki wytworów krzemien-nych;Ewa Gumiƒska – rysunki wytworów krzemiennychi koÊcianych;Wioletta Jukowiec – inwentaryzacja;Rafa∏ Kopcio∏ – rysunki wytworów krzemiennych;mgr Adam Lisiecki – opracowanie materia∏ów z prze∏omuepoki bràzu i ˝elaza (wykop K);Arkadiusz ¸ukasiak – fotografie zabytków, obróbka kom-puterowa ilustracji i rysunki komputerowe, strona inter-netowa;doc. dr hab. Daniel Makowiecki – analiza koÊci ryb;

WITOLD GUMI¡SKI

84

PB – BO w-Ê. AT p. AT AT/SB w. SB w/Ê. SB SB/SA

Grupa wczesny póêny wczesnyZedmar

post- póêny EB/E˚ RazemGroup mezolit mezolit Zedmar Zedmar neolit Total

early late earlyZedmar

post- late Bronze/Mesolithic Mesolithic Zedmar Zedmar Neolithic Iron Age

ma∏˝e – – – – – 6 – 6molluscs 0,3% 0,03%

ryby 6 27 511 1 677 817 132 2 3 172fish 66% 24,1% 19,8% 21,3% 15,4% 6,0% 17% 17,6%

˝ó∏w – – 38 54 26 16 – 134tortoise 1,5% 0,7% 0,5% 0,7% 0,7%

ptaki 2 3 14 35 19 8 – 81birds 22% 2,7% 0,5% 0,4% 0,4% 0,4% 0,5%

futerkowe – 11 102 401 229 83 – 826fur-bearings 9,8% 4,0% 5,1% 4,3% 3,8% 4,6%

kopytne 1 71 1 916 5 691 4 208 1 943 10 13 840ungulates 11% 63,4% 74,2% 72,4% 79,3% 88,8% 83% 76,7%

koÊci konsumpcyjne 9 112 2 581 7 858 5 299 2 184 12 18 055bones (food remains) total 0,05% 0,6% 14,3% 43,5% 29,3% 12,1% 0,07% 100%

poro˝e jelenia 1 1 110 245 130 52 – 539red deer antler 9% 4,1% 4,0% 3,0% 2,3% 2,3% 2,8%

wytwory koÊciane 1 8 26 39 26 18 – 118bone artefacts 9% 6,5% 0,9% 0,5% 0,5% 0,8% 0,6%

mikrofauna – 2 28 153 79 21 – 283small vertebrates 1,6% 1,0% 1,8% 1,4% 0,9% 1,5%

koÊci ludzkie – – 7 10 7 2 – 26human bones 0,3% 0,1% 0,1% 0,1% 0,1%

koÊci i wytwory razem 11 123 2 752 8 305 5 541 2 276 12 19 010bones & artefacts total 0,06% 0,7% 14,5% 43,6% 29,1% 12,0% 0,06% 100%

Tabela 1. Szczepanki (8). Struktura szczàtków kostnych w okresach(liczba fragmentów, kursywà oznaczono % policzony od zbyt ma∏ej próby). Badania 2002-2004

Table 1. Szczepanki (8). Bone material divided within main groups and periods (numbers of fragments). Excavations 2002-2004

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

85

Paulina Michaluk – rysunki wytworów koÊcianych, bur-sztynowych, kamiennych i ceramiki;Micha∏ Paczkowski – inwentaryzacja i rysunki wytworówkrzemiennych;Anna Sieradziƒska-¸ukasiak – obróbka komputerowa ilu-stracji, strona internetowamgr Leszek S∏owicki – analiza koÊci ludzkich z grobu;

dr Ewa Smolska – konsultacja geomorfologicznaKrzysztof Âwie˝ak – fotografie zabytków, analiza koÊcizwierz´cych i luênych koÊci ludzkich;dr Teresa Tomek – analiza koÊci ptaków;Micha∏ Wronka – trójwymiarowy plan stanowiska.

strona internetowa: www.Szczepanki.pradzieje.pl

PB – BO w-Ê. AT p. AT AT/SB w. SB w/Ê. SBGrupa Gatunek wczesny póêny wczesny

Zedmarpost- póêny Razem

Group Species mezolit mezolit Zedmar Zedmar neolit Total

early late earlyZedmar

post- lateMesolithic Mesolithic Zedmar Zedmar Neolithic

szczupak pike 17 199 700 369 69 1354Esox lucius 77,3% 57,2% 57,0% 60,6% 69,7% 58,6%

okoƒ perch 3 1 38 133 62 7 244drapie˝ne Perca fluviatilis 4,5% 10,9% 10,8% 10,2% 7,1% 10,6%

predatory sum wels 2 73 159 53 14 301Silurus glanis 9,1% 21,0% 12,9% 8,7% 14,1% 13,0%

drapie˝ne razem 3 20 310 992 484 90 1899predatory total 90,9% 89,1% 80,7% 79,5% 90,9% 82,2%

w´drowne w´gorz eel 1 1migratory fish Anguilla anguilla 0,2% 0,04%

p∏oç roach 2 5 3 10Rutilus rutilus 0,6% 0,4% 0,5% 0,4%

p∏oç/wzdr´ga roach/rudd 3 1 4 8Rutilus rutilus/Scardinius eryth. 0,9% 0,1% 0,7% 0,3%

karpiowate leszcz bream 2 2Cyprinidae Abramis brama 0,2% 0,1%

cyprinoid lin tench 3 13 8 2 26Tinca tinca 0,9% 1,1% 1,3% 2,0% 1,1%

karpiowate nieokr. cyprinoid 2 30 216 109 7 364Cyprinidae indeterminate 9,1% 8,6% 17,6% 17,9% 7,1% 15,8%

karpiowate razem 2 38 237 124 9 410cyprinoid total 9,1% 10,9% 19,3% 20,4% 9,1% 17,7%

ryby oznaczone razem determined fish total 3 22 348 1229 609 99 2310

ryby nieoznaczone indetermined fish3 5 163 448 208 33 860Pisces indet

razem koÊci ryb6 27 511 1677 817 132 3170

fish bones total

WITOLD GUMI¡SKI

86

Tabela 2. Szczepanki (8). KoÊci ryb. Badania 2002-2004. Oznaczy∏ dr hab. Daniel MakowieckiTable. 2. Szczepanki (8). Fish bones. Excavations 2002-2004. Determined by Dr Daniel Makowiecki

PB – BO w-Ê. AT p. AT AT/SB w. SB w/Ê. SBGrupa Gatunek wczesny póêny wczesny

Zedmarpost- póêny Razem

Group Species mezolit mezolit Zedmar Zedmar neolit Total

early late earlyZedmar

post- lateMesolithic Mesolithic Zedmar Zedmar Neolithic

perkoz rogaty Slavonian grebe 1* 1*nurkujàce Podiceps cf. auritus

divers kormoran great cormorantPhalacrocorax carbo 3* 3*** 6****

∏ab´dê? swan?cf. Cygnus sp. 1 1 2

kaczka krzy˝ówka mallardAnas platyrhynchos 1 3 3 1 8

cyranka/cyraneczka garganeyAnas querquedula/crecca /teal

1 1

blaszko- kaczki (w∏aÊciwe) ducksdziobe Anas sp. 1 1 2

Anatidae ogorza∏ka scaupAytha marila 1 1

ducks g∏owienka/czernica/ogorza∏ka& geese Aytha sp. (diving) ducks

1 1

tracz bielaczek smewMergus albellus 1 1(?)* 1+1?*

tracz? merganser?cf. Mergus 1 1 2

kaczkowate ducks & geeseAnatidae 1 6* 4 1 12*

cietrzew black grouse

kuraki Tetrao tetrix 1 1* 2*

grouses kura fowlGallus gallus 1 1

drapie˝ne myszo∏ów buzzardraptors Buteo buteo 1 1

czapla siwa grey heronArdea cinerea 1 1

bàk bitternBotaurus stellaris 1* 1*

du˝e bocian? stork?brodzàce cf. Ciconia sp. 1# 1#

big waders ˝uraw? crane?cf. Grus grus 1 1

∏yska black cootFulica atra 1 1

kwokacz greenshank

ma∏e ptaki Tringa nebularia 1 1 2

small birds skowronek skylarkAlauda arvensis 1 1

ptaki nieoznaczoneAves indet indetermined bird bones

1 4 15 8 3 31

razem koÊci ptakówbird bones total

2* 3 14* 35******* 18 8 81

Tabela 3. Szczepanki (8). KoÊci ptaków. Badania 2002-2004. Oznaczy∏a dr Teresa Tomek. ObjaÊnienia: * – koÊç osob-nika m∏odocianego, # – wytwór (szyd∏o) z koÊci, szarà czcionkà oznaczono póêniejszà (?) domieszk´

Table 3. Szczepanki (8). Bird bones. Excavations 2002-2004. Determined by Dr Teresa Tomek.Key: * – bone of subadult individual, # – artefact (awl) of bird bone, grey font marks later (?) intrusion

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

87

w-Ê. AT p. AT AT/SB w. SB w/Ê. SBGatunek póêny wczesny

Zedmarpost- póêny Razem

Species mezolit Zedmar Zedmar neolit Total

late earlyZedmar

post- lateMesolithic Zedmar Zedmar Neolithic

bóbr beaver 3 3Castor fiber 9,1% 2,1%

norka mink 2 2Mustela lutreola 2,9% 1,4%

kuna pine marten 1 1Martes martes 2,7% 0,7%

borsuk badger 1 1Meles meles 2,7% 0,7%

lis fox 1 1Vulpes vulpes 1,5% 0,7%

futerkowe razem 3 2 3 8fur-bearings total 4,4% 5,4% 9,1% 5,7%

pies dog 1 1 2 1 5Canis lupus/familiaris 1,5% 5,4% 3,0% 3,5%koƒ horse 1 1 2Equus caballus ferus 1,5% 2,7% 1,4%

dzik wild boar 14 5 7 1 27Sus scrofa 20,6% 13,5% 21,2% 19,1%

dzik/Êwinia wild boar/pig 5 2 4 11Sus scrofa /domestica 7,4% 5,4% 2,1% 7,8%

dzik i Êwinia razem 19 7 11 1 38wild boar & pig total 27,9% 18,9% 33,3% 27,0%

sarna roe deer 6 4 3 13Capreolus capreolus 8,8% 10,8% 9,1% 9,2%

ma∏e prze˝uwacze 4 2 1 7small ruminants 5,9% 5,4% 3,0% 5,0%

ma∏e prze˝uwacze razem 10 6 4 20small ruminants total 14,7% 16,2% 12,1% 14,2%

du˝e prze˝uwacze 10 7 2 19large ruminants 14,7% 18,9% 6,1% 13,5%

jeleƒ red deer 18 9 8 35Cervus elaphus 26,5% 24,3% 24,2% 24,8%

∏oÊ elk 6 2 1 9Alces alces 8,8% 5,4% 3,0% 6,4%

tur aurochs 1 1Bos primigenius 2,7% 0,7%

byd∏o cattle 3 1 4Bos primigenius taurus 9,1% 2,8%

du˝e prze˝uwacze razem 34 18 14 1 68large ruminants total 50,0% 48,6% 42,4% 48,2%

ssaki ∏owne i domowe razem 1 68 37 33 2 141hunted & domestic mammals total 0,7% 48,2% 26,2% 23,4% 1,4% 100%

udzia∏ oznaczonych koÊci ssakówpercentage of determined mammal bones

9,1% 29,4% 11,0% 15,1% 2,8% 16,2%

Tabela 4. Szczepanki (8). KoÊci ssaków z wykopów ED, EE i EF. Oznaczy∏ Krzystof Âwie˝akTable 4. Szczepanki (8). Mammal bones of trenches ED, EE & EF. Determined by Krzysztof Âwie˝ak

WITOLD GUMI¡SKI

88

kopy

tne

ungu

late

sfu

terk

owe

fur-

bear

ings

Gru

paG

roup

PB – BO w–Ê. AT p. AT AT/SB w. SB w/Ê. SBGatunek wczesny póêny wczesny

Zedmarpost– póêny Razem

Species mezolit mezolit Zedmar Zedmar neolit Total

early late earlyZedmar

post– lateMesolithic Mesolithic Zedmar Zedmar Neolithic

bóbr beaver 1 5 11 11 6 34Castor fiber 11% 5,1% 3,9% 4,9% 4,6% 4,6%

zajàc? hare? 1 2 1 4cf. Lepus 0,4% 0,9% 0,8% 0,5%

je˝ hedgehog 1 8 25 13 6 53Erinaceus 11% 8,2% 8,9% 5,7% 4,6% 7,1%

drapie˝ne (ma∏e) predators 1 13 25 27 7 73Carnivora 11% 13,3% 8,9% 11,9% 5,3% 9,8%

futerkowe razem 3 26 62 53 20 164fur–bearings total 33% 26,5% 22,1% 23,3% 15,3% 22,0%

pies/wilk dog/wolf 1 2 4 7 10 24Canis lupus/c. l. familiaris 11% 2,0% 1,4% 3,1% 7,6% 3,2%

koƒ horse 1 3 1 5Equus 1,0% 1,1% 0,4 0,7%

dzik/Êwinia wild boar/pig 3 37 62 53 12 167Sus scrofa / s. s. domestica 33% 37,8% 22,1% 23,3% 9,2% 22,4%

prze˝uwacze ruminants 1 28 121 92 67 309Cervidae, Bovidae 11% 28,6% 43,1% 40,5% 51,2% 41,4%

nieokreÊlone kopytne 1 4 29 21 22 77ungulates indetermined 11% 4,1% 10,3% 9,3% 16,8% 10,3%

kopytne razem 5 70 215 167 101 558ungulates total 55% 71,4% 76,5% 73,6% 77,1% 74,8%

z´by razem–

9 98 281 227 131 746teeth total 1,2% 13,1% 37,7% 30,4% 17,6% 100%

kopy

tne

ungu

late

sfu

terk

owe

fur-

bear

ings

Gru

paG

roup

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

89

Tabela 5. Szczepanki (8). Z´by zwierzàt ∏ownych i udomowionych podzielone na grupy i okresy( kursywà oznaczono % policzony od zbyt ma∏ej próby). Badania 2002-2004

Table 5. Szczepanki (8). Teeth of game and domesticated mammals divided within groups and periods. Excavations 2002-2004

Grupa w-Ê. AT p. AT AT/SB w. SB w/Ê. SBwytworów Gatunek póêny wczesny

Zedmarpost- póêny Razem

Group of Species mezolit Zedmar Zedmar neolit Total

artefacts late earlyZedmar

post- lateMesolithic Zedmar Zedmar Neolithic

konkrecje i okruchy – 9 28 64 115 216Surowcowa nodules and waste 3,3% 5,1% 7,3% 11,2% 7,9%

Raw rdzenie – 1 6 7 5 19cores 0,4% 1,1% 0,8% 0,5% 0,7%od∏upki 9 149 314 533 601 1606

Pó∏surowiec flakes 42,9% 54,4% 57,3% 61,2% 58,7% 58,7%Blanks wióry 4 68 123 157 215 567

blades 19,0% 24,8% 22,4% 18,0% 21,0% 20,7%Narz. bry∏owe fragmenty siekier – – 2+1° – 2+1* 6Solid artefacts fragments of axes 0,5% 0,3% 0,2%

fr. narz´dzi p∏askich 2 4 4 14 6 30fragments of tools 8,7% 5,1% 13,6% 6,8% 9,1%∏uszcznie – – 3 7 2 12

Narz´dzia splinters 3,8% 6,8% 2,3% 3,6%od∏upkowe od∏upki retuszowane 2 – 9 6 2 19

Flake tools retouched flakes 11,5% 5,8% 2,3% 5,8%skrobacze – 7 9 19 22 57side-scrapers 15,2% 11,5% 18,4% 25,0% 17,3%drapacze 1 4 12 7 5 29endscrapers 8,7% 15,4% 6,8% 5,7% 8,8%poprzeczniki – 3 – 5 4 12transverse truncated 6,5% 4,9% 4,5% 3,6%skoÊniki – 2 6 4 1 13

Narz´dzia oblique truncated 4,3% 7,7% 3,9% 1,1% 3,9%wiórowe pazury i przek∏uwacze – 2 – 4 2 8Blade tools groovers, perforators 4,3% 3,9% 2,3% 2,4%

wiórowce 1 4 7 14 15 41retouched blades 8,7% 9,0% 13,6% 17,0% 12,4%wióry retuszowane 1 11 9 13 10 44partly retouched blades 23,9% 11,5% 12,6% 11,4% 13,3%rylce 1 3 4 1 – 9burins 6,5% 5,1% 1,0% 2,7%tylczaki – 2 4 1 1 8backed pieces 4,3% 5,1% 1,0% 1,1% 2,4%trójkàty – 2 – 4 3 9triangles 4,3% 3,9% 3,4% 2,7%romb, niski, skoÊny trapez – – 1 1 1 3rhomb, narrow, oblique trapeze 1,3% 1,0% 1,1% 0,9%

Zbrojniki trapezy – – 1 1 – 2Microliths trapezes 1,3% 1,0% 0,6%

pó∏tylczaki – 1 3 2 5 11truncation pieces 2,2% 3,8% 1,9% 5,7% 3,3%fragmenty zbrojników – – – 1 1 2fragments of microliths 1,0% 1,1% 0,6%grociki – 1 3 6 5 15arrow heads 2,2% 3,8% 5,8% 5,7% 4,5%

Razem 21 273 549 871 1024 2738Total 0,8% 10,0% 20,0% 31,8% 37,4%

Tabela 6. Szczepanki (8). Struktura wytworów krzemiennych. Procenty dla narz´dzi dotyczà ich udzia∏u w grupienarz´dziowej. ° – krzemieƒ Êwieciechowski, * – krzemieƒ krzemionkowski (pasiasty)

Table 6. Szczepanki (8). Flint artefacts. Percentages of tools concerns their shares within tool group.° – Âwieciechów flint, * – Krzemionki bended flint

WITOLD GUMI¡SKI

90

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

91

Literatura

ANDERSEN K.1983 Stenalder bebyggelsen i den Vestsjœllandske Åmose, København

ANDERSEN S. H.1972 Ertebøllekulturens harpuner, KUML 1971, p. 73-1251975 Ringkloster. En jysk indlandsboplads med Ertebøllekultur, KUML 1973-74, p. 11-1081976 Nye harpunfund, KUML 1975, p. 11-281979 Aggersund. En Ertebølleboplads ved Limfjorden, KUML 1978, p. 7-561981 Ertebøllekunst, KUML 1980, p. 7-591985 Tybrind Vig. A preliminary report on a submerged Ertebølle sttlement on the west coast of Fyn, Journal

of Danish Archaeology, 4, p. 52-691991 Norsminde. A “Køkkenmødding” with Late Mesolithic and Early Neolithic occupation, Journal of Danish

Archaeology, 8 (1989), p. 13-401993 Bjørnsholm. A stratified Køkkenmødding on the Central Limfjord, North Jutland, Journal of Danish

Archaeology, 10 (1991), p. 59-961998 Ringkloster. Ertebølle trappers and wild boar hunters in eastern Jutland, Journal of Danish Archaeology, 12

(1994-1995), p. 13-59

ANDERSEN S.H., JOHANSEN E.1987 Ertebølle revisited, Journal of Danish Archaeology, 5 (1986), p. 31-61

ARKEALOGIYA BELARUSI1997 Arkealogiya Belarusi. Vol. 1. Kamenny i bronzovy vyaki, Minsk

ARNESSON-WESTERDAHL A.1982 Mesolitiskt hundfynd vid Hornborgasjön, Fauna och flora, 78, p. 71-72

ÄYRÄPÄÄ A.1951 Die Ältesten Steinzeitlichen funde aus Finland, Acta Arch., 21 (1950), p. 1-43

BAGNIEWSKI Z.1997 Contacts between the populations of Mesolithic Pomerania and the Maglemosian traditions, [in:] The Built

Environment of the Coast Areas during the Stone Age, D. Król ed., Gdaƒsk, p. 34-49

BALCER B.1983 WytwórczoÊç narz´dzi krzemiennych w neolicie ziem Polski, Wroc∏aw

BENECKE N.1987 Studies on early dog remains from Northern Europe, Journal of Archaeological Science, 14, p. 31-491993a Zur Kenntnis der mesolithishen Hunde des südlichen Ostseegebietes, Zeitschrift für Archäologie, 27, p. 39-661993b The exploitation of Sus scrofa (Linné, 1758) on the Crimean Peninsula and in southern Scandinavia in

the Early and Middle Holocene. Two regions, two strategies, [in:] Exploitation des animaux sauvages‡ travers le temps, XIIIe Rencontres Internationales d'Archéologie et d'Historie d'Antibes, APDCA,Juan-les-Pins, p. 233-245

1999 The domestication of the horse, [in:] Domestication of Animals. Interactions between veterinary andmedical sciences, J. Schäffer ed., Berlin, p. 9-21

BEZZEL E.2000 Ptaki, Warszawa

BILLE HENRIKSEN B.1976 Svœrdborg I. A Settlement of the Maglemose Culture, [Arkæologiske Studier III], København

BOCHE¡SKI Z. (ed.)2000 Podstawy archeozoologii. Ptaki, Warszawa

BOHNE-FISCHER H.1941 Ostpreussens Lebensraum in der Steinzeit, Königsberg-Berlin

BOKELMANN K.1998 Zum Beginn des Spätmesolithkums in Südskandinavien Geweihaxt, Dreieck und Trapez, 6100 cal BC,

Offa, 56, p. 183-192

WITOLD GUMI¡SKI

92

BØDKER ENGHOFF I.1986 Freshwater fishing from a sea-coast settlement – the Ertebølle locus classicus revisited, Journal of Danish

Archaeology, 5, p. 62-761991 Fishing from the Stone Age settlement Norsminde, Journal of Danish Archaeology, 8 (1989), p. 41-501992 Mesolithic eel-fishing at Bjørnsholm, Denmark, spiced with exotic species, Journal of Danish

Archaeology, 10 (1991), p. 105-1181995 Fishing in Denmark during the Mesolithic period [in:] Man and sea in the Mesolithic, A. Fisher ed.,

Oxford, p. 67-74

BRINCH PETERSEN E.1973 A survey of the Late Palaeolithic and Mesolithic of Denmark, [in:] The Mesolithic in Europe, S.K. Koz∏owski

ed., Warszawa, p. 77-121

BRYLI¡SKA M. (ed.)1986 Ryby s∏odkowodne Polski, Warszawa

CHMIELEWSKA M.1954 Grób kultury tardenoaskiej w Janis∏awicach pow. Skierniewice, WiadomoÊci Arch, 20, z. 1, p. 23-48

CLASON A. T.1983 Spoolde. Worked and unworked antlers and bone tools from Spoolde, de Gaste, the Ijsselmeerpold ers

and adjacent areas, Palaeohistoria, 25, p. 77-130

CULLBERG C.1981 The Mesolithic and its research in Southern Scandinavian Peninsula, Veröffentlichungen des Museums für

Ur- und Frühgeschichte Potsdam, 14/15, p. 419-436

CYREK M., CYREK K.1980 La sepulture Mesolithique de Janis∏awice, Inventaria Archaeologica, XLIV: 273

DAUGNORA L.2000 Fish and seal osteological data at »ventoji sites, Lietuvos Archeologija, 19, p. 85-101

DAVID E.1999 Aproche technologique des industries en matiµres dures animales du Mésolithique danois d'aprµs le

matériel des gisements maglemosiens de Mullerup I (Sarauw's Island - 1900) et Ulkestrup Lyng II (1946),[in:] L'Europe des derniers chasseurs, 5e Colloque international Épipaléolithique et Mésolithique UISPP,A. Thévenin ed., Grenoble, p. 167-178

2003 The contribution of the technological study of bone and antler industry for the definition of the EarlyMaglemose Culture, [in:] Mesolithic on the Move, L. Larsson et al. eds, Oxford, p. 649-657

DEGERBØL M.1961 On a find of a Preboreal domestic dog (Canis familiaris L.) from Star Carr, Yorkshire, with remarks on

other Mesolithic dogs, Proceedings of the Prehistoric Society, 27, p. 35-55

DOLUCHANOV P., TIMOFEEV V., LEVKOVSKAJA G.1975 Stojanka Cedmar D v kaliningradskoj oblasti, Kratkie Soob«√enija, 141, p. 76-83

DOMA¡SKA L.1984 Wybrane zagadnienia krzemieniarstwa strefy nadmorskiej w epoce kamienia, [in:] Problemy epoki kamienia

na Pomorzu, T. Malinowski ed., S∏upsk, p. 217-228

FIEDORCZUK J.1995 Mesolithic finds at Dudka 1, Great Masurian Lakeland, and their chronological-taxonomic relations, Przeglàd

Arch, 43, p. 47-59

FRIIS JOHANSEN K.1919 En Boplads fra den œldste stenalder i Svœrdborg Mose, Aarbøger for Nordisk Oldkyndighed og Historie

(1903), p. 106-235

GAERTE W.1927 Die steinzeitliche Keramik Ostpreussens, Königsberg1931 Ein mesolithischer verzierter “Kommandostab” aus Ostpreussen, Prussia, 29, p. 92-97

GALI¡SKI T.1992 Mezolit Pomorza, Szczecin2002 Spo∏eczeƒstwa mezolityczne, Sczecin

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

93

GERSTMEIER R., ROMING T.2002 S∏odkowodne ryby Europy. Przewodnik, Warszawa

GIEYSZTOR-SZYMCZAK E.2001 Zdobiony zabytek z poro˝a z Nowej ¸upianki, woj. podlaskie, WiadomoÊci Arch, 40 (1999-2001), p.3-19

GIRININKAS A.1994 Baltu kulturos i«takos, Vilnius

GLOB P. V.1952 Danske Oldsager. II Yngere Stenalder, København

G¸OWACI¡SKI Z.2001 Equus gmelini Antonius, 1912. Tarpan, [in:] Polska czerwona ksi´ga zwierzàt. Kr´gowce. Polish Red Data

Book of Animals. Vertebrates, Z. G∏owaciƒski ed., Warszawa, p. 37-39

GODULA G., WRÓBEL J., TOMEK T.2002 Avian artefacts in the collections of the Archaeological Museum in Kraków, Acta Zoologica Cracoviensia, 45,

p. 393-404

GRAMSCH B.1966 Spätpaläolithische und mesolithische Baggerfunde aus der Wublitzrinne nordwestlich Potsdam,

Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam, (3/1964), p. 8-231990 Die frühmesolithischen Knochenspitzen von Friesack, Kr. Nauen, Veröffentlichungen des Museums

für Ur- und Frühgeschichte Potsdam 24, p. 7-261993 Knochenspitzen des Älteren Mesolithikums im Nördlichen Mitteleuropa, [in:] Actes du XIIe Congrµs

International des Sciences Préhistoriques et Protohistoriques. 2, J. Pavúk ed., Bratislava, p. 121-124

GROSS H.1939 Moorgeologische Untersuchung der vorgeschichtlichen Dörfer in Zedmar-Bruch, Prussia, 33 (1-2), p. 100-168

GRYGIEL R.1986 The household cluster as a fundamental social unit of the Lengyel Culture in the Polish Lowlands, Prace

i Materia∏y Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w ¸odzi. Seria Archeologiczna, 31 (1984),p. 43-334

GUMI¡SKI W.1989 Gródek Nadbu˝ny. Osada kultury pucharów lejkowatych, Wroc∏aw1993 (rec.) The Wetland Revolution in Prehistory. Proceedings of a conference held by The Prehistoric Society and

WARP at the University of Exeter. April 1991, wyd. Bryony Coles, WARP Occasional Paper 6, Exeter 1992,ss. 153, KHKM, 41 (3), p. 449-456

1995 Environment, economy and habitation during the Mesolithic at Dudka, Great Masurian Lakeland, NE-Poland, Przeglàd Arch, 43, p. 5-46

1997a Corded Ware at the Dudka peat-bog site, NE Poland. A case of migration or local development, [in:] EarlyCorded Ware Culture. The A-Horizon - fiction or fact?, P. Siemen ed., [Arkæologiske Rapporter, nr 2],Esbjerg, p. 93-103

1997b Finds of the Funnel Beaker, Globular Amphora & Corded Ware Cultures in Dudka, the Great MasurianLakeland, [in:] The Built Environment of the Coast Areas during the Stone Age, D. Król ed., Gdaƒsk, p.177-185

1997c Cmentarzysko spo∏ecznoÊci zbieracko-∏owieckich w Dudce, [in:] Dzia∏alnoÊç Naukowa PAN 1997, L. Kuê-nicki ed., Warszawa, p. 21-22

1998 The peat-bog site Dudka, Masurian Lakeland: An example of conservative economy, [in:] Harvesting the Sea,Farming the Forest. The Emergence of Neolithic Societies in the Baltic Region, M. Zvelebil, L.Do-maƒska, R. Dennell eds, Scheffield, p. 103-109

1999a Ârodowisko przyrodnicze a tryb gospodarki i osadnictwa w mezolicie i paraneolicie na stanowisku Dudkaw Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, Arch. Polski, 44, p. 31-74

1999b Kultura Zedmar a kultura Narva. Razem czy osobno?, Âwiatowit, 1 (42), fasc. B, p. 59-69, pl. 21-342001a Kultura Zedmar. Na rubie˝y neolitu „zachodniego”, [in:] Od neolityzacji do poczàtków epoki bràzu.

Przemiany kulturowe w mi´dzyrzeczu Odry i Dniepru mi´dzy VI i II tys. przed Chr., J. Czebreszuk,M. Kryvalcevi√, P. Makarowicz eds, Poznaƒ, p. 133-152

2001b Megalit bez pochówku. Szczepanki st. VI w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, Âwiatowit, 3 (44), fasc. B,p. 17-26, pl. 1-10

WITOLD GUMI¡SKI

94

2002 Cmentarzysko ∏owców, Wiedza i ˚ycie, 12, grudzieƒ 2002, p. 152003a Big game and sparse forest – Relations between mammal species and the surrounding environment at the pre

historic fishing campsite of Dudka in Masuria, NE-Poland, Archeozoologia, 21, p. 59-722003b Scattered human bones on prehistoric camp site Dudka, NE-Poland, as indication of peculiar burial rite, [in:]

Préhistoire des Pratiques Mortuaires. Paléolithique – Mésolithique – Néolithique, E. Derwich ed., [ERAUL,vol. 102], Liµge, p. 111-120

w druku a Bird for dinner –not worthwhile subsistence strategy for Stone Age hunters of Dudka and Szczepanki, MasurianLakeland, NE-Poland, Acta Arch.

w druku b Island, pigs and hunting places – comment on the preceding paper by Achilles Gautier concerning animal bonesof the forager site Dudka, Przeglàd Arch

GUMI¡SKI W., FIEDORCZUK J.1988 Badania w Dudce, woj. suwalskie a niektóre problemy epoki kamienia w Polsce pó∏nocno-wschodniej,

Archeologia.Polski, 33 (1), p. 113-1501990 Dudka 1. A Stone Age peat-bog site in North-eastern Poland, Acta Arch, 60 (1989), p. 51-70

GUMI¡SKI W., MICHNIEWICZ M.2003 Forest and Mobility. A case from the fishing camp site Dudka, Masuria, north-eastern Poland, [in:] Mesolithic

on the Move, L. Larsson et al. ed., Oxford, p. 119-127

GURINA N. N.1972 Vodop∏avaiu«√aja ptica v isskustve neoliti√eskih lesnych plemen, Kratkie Soob«√enija, 131, p. 36-451995 Vosto√naja Priba∏tika, [in:] Archeo∏ogija. Neolit Severnoj Evrazii, S. V. O«ibkina ed., Moskva, p. 135-161

HABER A.1969 Dzik, Warszawa

HVASS S., STORGAARD B. (eds)1993 Digging into the past. 25 Years of archaeology in Denmark, Aarhus

ILKIEWICZ J.1989 From studies on cultures of the 4th millenium bc in the central part of the Polish Coastal Area, Przeglàd Arch,

36, p. 17-55

JASTRZ¢BSKI S.1989 Funnel Beaker Culture, Gródek nad Bugiem, Przeglàd Arch, 36, p. 239-244

JONSSON L.1986 From wild boar to domestic pig – a reassessment of Neolithic swine of northwestern Europe, [in:] Nordic Late

Quaternary biology and ecology, L. H. Königsson ed., [Striae, vol. 24], p. 125-1291995 Vertebrate fauna during the Mesolithic on the Swedish west coast, [in:] Man and Sea in the Mesolithic,

A. Fischer ed., Oxford, p. 147-161

JÓZWIAK B.2003 Spo∏ecznoÊci subneolitu wschodnioeuropejskiego na Ni˝u Polskim w mi´dzyrzeczu Odry i Wis∏y, Poznaƒ

KABACI¡SKI J.1991 Dàbki, stanowisko 9 na tle osadnictwa epoki kamienia strefy po∏udniowego Ba∏tyku, Dorzecze, 1, p. 6-38

KARCZEWSKA M., KARCZEWSKI M.1996 Najdawniejsze dzieje, [in:] M. Karczewska, M. Karczewski, E. Piro˝nikow, Mazury pomi´dzy Niegocinem

a Âniardwami. Masuren zwischen Niegocin und Âniardwy, Mi∏ki, p. 23-31

KANNEGAARD NIELSEN E., BRINCH PETERSEN E.1993 Burials, people and dogs, [in:] Digging into the past. 25 Years of archaeology in Denmark, S. Hvass,

B. Storgaard (eds), Aarhus, p. 76-81

KEMPISTY E., SULGOSTOWSKA Z.1986 Badania rozpoznawcze wokó∏ torfowiska ¸àki StaÊwiƒskie, woj. Suwa∏ki, Sprawozdania Archeologiczne, 38,

p. 57-76

KILIAN L.1938 Neuere funde ältester Irdenware aus Ostpreussen, Alt-Preussen, 3 (3), p. 85-89

KOBUSIEWICZ M.1999 Ludy ∏owiecko-zbierackie pó∏nocno-zachodniej Polski, Poznaƒ

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

95

KOBUSIEWICZ M., KABACI¡SKI J.1993 Chwalim. Subboreal hunter-gatherers of the Polish Plain, Poznaƒ

KOKOWSKI A.2002 W cieniu megalitów, [in:] W cieniu megalitów, A. Kokowski ed., Lublin, p. 5-13KONDRACKI J.1972 Polska pó∏nocno-wschodnia, Warszawa

KOZ¸OWSKI S.K.1967 Z problematyki polskiego mezolitu, cz. 4. O mezolicie Polski pó∏nocno-wschodniej i terenów sàsiednich,

Arch. Polski, 12 (2), p. 219-256

KRÓL D.1983 Uwagi o krzemieniarstwie kultury rzucewskiej, [in:] Problemy epoki kamienia na Pomorzu, T. Malinowski

ed., S∏upsk, p. 229-238

KRZAK Z.1963 Sprawozdanie z wykopalisk na górze Gawroniec-Pa∏yga w åmielowie, pow. Opatów, w 1961 roku,

Sprawozdania Archeologiczne, 15, p. 65-83

KUKAWKA S.2001 Zwiàzki ugrupowaƒ kultury pucharów lejkowatych z ludami kr´gu kultury Narva, [in:] Od neolityzacji do

poczàtków epoki bràzu. Przemiany kulturowe w mi´dzyrzeczu Odry i Dniepru mi´dzy VI i II tys. przedChr., J. Czebreszuk, M. Kryvalcevi√, P. Makarowicz eds, Poznaƒ, p. 75-83

LARSSON L.1978a Mesolithic antler and bone artefacts from Central Scania, Meddelanden frˆn Lunds universitets historiska

museum, 2, (1977-1978), p. 28-671978b Ageröd I:B – Ageröd I:D. A study of Early Atlantic settlement in Scania, [Acta Archaeologica Lundensia,

Series in 4°, N° 12], Lund–Bonn1989 Big dog and poor man. Mortuary practices in Mesolithic societies in Southern Sweden, [in:] Approaches to

Swedish Prehistory, T.B. Larsson, H. Lundmark eds, [B.A.R. International Series, vol. 500], Oxford,p. 211-223

1990a Dogs in fraction – symbols in action, [in:] Contributions to the Mesolithic in Europe, P.M. Vermeersch,P. Van Peer eds, Leuven, p. 153-160

1990b The Mesolithic of Southern Scandinavia, Journal of World Prehistory, 4 (3), p. 257-3091994 Pratiques mortuaires et sépultures de chiens dans les sociétés mésolithiques de Scandinavie méridionale,

L'Anthropologie, 98 (4), p. 562-575

LARSSON M.1986 Bredasten – An early Ertebølle site with a dwelling structure in South Scania, Meddelanden frˆn Lunds uni

versitets historiska museum, 6 (1985-1986), p. 25-49

LASOTA-MOSKALEWSKA A., KOBRY¡ H., ÂWIE˚Y¡SKI K.1985 Zabytki pochodzenia zwierz´cego z grobu mezolitycznego w Janis∏awicach, woj. skierniewickie,

Arch. Polski, 30 (2), p. 287-309

LECH J., M¸YNARCZYK, H.1981 Uwagi o krzemieniarstwie spo∏ecznoÊci wst´gowych i wspólnot kultury pucharów lejkowatych. Próba kon-

frontacji. [in:] Kultura pucharów lejkowatych w Polsce, T. WiÊlaƒski ed., Poznaƒ, p. 11-36

LECH J., PIOTROWSKA D. (eds)1997 Z badaƒ nad krzemieniarstwem epoki bràzu i wczesnej epoki ˝elaza, Warszawa

LEGGE A.J, ROWLEY-CONWY P.A.1989 Some preliminary results of a re-examination of the Star Carr fauna, [in:] Mesolithic in Europe, C. Bonsal

ed., Edinburgh, p. 225-230

LEKHOLM C. G.1951 A technical study of some Scanian bone fish-hooks, Meddelanden frˆn Lunds universitets historiska museum

(1951), p. 245-265

LEPIKSAAR J.1986 The Holocene history of theriofauna in Fennoscandia and Baltic Countries, [in:] Nordic Late Quaternary

biology and ecology, L.H. Königsson ed., [Striae, vol. 24], p. 51-70

WITOLD GUMI¡SKI

96

LÕUGAS L.1999 Postglacial development of fish and seal faunas in the Eastern Baltic water systems, [in:] The Holocene

history of the European vertebrate fauna, N. Benecke ed., Berlin, p. 185-199

LOUWE KOOIJMANS L. P.2003 The Hardinxveld sites in the Rhine/Meuse Delta, the Netherlands, 5500-4500 cal BC, [in:] Mesolithic on the

Move, L. Larsson et al. ed., Oxford, p. 608-624

LOZE I.1975 Amber ornaments in the eastern part of Latvia, Przeglàd Arch, 23, p. 49-821986 Akmens laikmeta mãksla Austrumbaltijã, Riga1988 Poselenija kamennogo veka Lubanskoj Niziny. Mezolit, rannij i srednij neolit, Riga1993 The Early Neolithic in Latvia. The Narva Culture, Acta Arch, 63 (1992), p. 119-1402000 Stone Age settlements in the Lake Lubans wetland in Latvia, and subsistence strategies of the population,

Latvijas Zinatnu Akademijas Vestis. A-54 (3/4), 109-122

¸APO J. M., OSSOWSKI W.2000 Weryfikacyjne badania osiedli nawodnych na wschodnich Mazurach, przeprowadzone jesienià 1993 roku

i wiosnà 1994 roku, Âwiatowit 2 (43), fasc. B, p. 128-138

MAKOWIECKI D.2003 Historia ryb i rybo∏ówstwa w holocenie na Ni˝u Polskim w Êwietle badaƒ archeoichtiologicznych, Poznaƒ

MA¸ECKA-KUKAWKA J.1992 Krzemieniarstwo spo∏ecznoÊci wczesnorolniczych ziemi che∏miƒskiej, Toruƒ

MA¸ECKA-KUKAWKA J., KUKAWKA S.1984 Krzemienne groty strza∏ kultury pucharów lejowatych na Pomorzu, Acta Universitatis Nicolai Copernici.

Archeologia, 8, p. 3-34

MATHIASSEN T.1948 Danske Oldsager I.Ældre Stenalder, København1960 Ravsmykker fra Ældre Stenalder, Aarbøger for Nordisk Oldkyndighed og Historie (1959), p. 184-200

MATISKAINEN H.1989 The paleoenvironment of Askola, southern Finland. Mesolithic settlement and subsistence 10.000-6.000 b.p.,

ISKOS, 8, p. 1-97

MAZUROWSKI R. F.1983 Bursztyn w epoce kamienia na ziemiach polskich, MatStar, 5, p. 7-134

MOORA H., LÕUGAS L.1995 Natural conditions at the time of primary habitation of Hiiumaa Island, Proceedings of the Estonian

Academy of Sciences. Humanities and Social Sciences, 44 (4), p. 472-481

MUSIL R.1970 Domestication of the dog already in the Magdalenien?, Anthropologie, 8 (1), p. 87-881984 The first known domestication of wolves in Central Europe, [in:] Animals and Archaeology. 4. Husbandry

in Europe, C. Grigson, J. Clutton-Brock eds, [B.A.R. International Series, vol. 227], p. 23-25

NALEPKA D.1995 Palynological investigations of an archaeological site at Dudka (Profile D1-26), Przeglàd Arch, 43, p. 61-64

OKULICZ J.1973 Pradzieje ziem pruskich od póênego paleolitu do VII w. n.e., Wroc∏aw

OLSZEWSKI P.1990 Stan badaƒ nad krzemieniarstwem kultury amfor kulistych na Kujawach, [in:] Kultura amfor kulistych

w rejonie Kujaw, A. Cofta-Broniewska ed., Poznaƒ, p. 189-203

PAAVER K.1965 Formirovanie teriofauny i izme√ivost mlekopitaiu«√ich Pribaltiki v Golocene, Tartu

P¸ONKA T.2003 The portable art of Mesolithic Europe, Wroc∏aw

PRATSCH S.1994 Die Geweihartefakte des mesolithisch-neolithischen Fundlatzes von Friesack 4, Kr. Havelland,

Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam, 28, p. 7-98

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

97

PRINKE A., RACHMAJDA R.1988 Recepcja surowców ma∏opolsko-wo∏yƒskich w krzemieniarstwie faz I-IIIA kultury pucharów lejkowatych na

Kujawach, [in:] Kontakty pradziejowych spo∏eczeƒstw Kujaw z innymi ludami Europy, A. Cofta- Broniewska ed., Inowroc∏aw, p. 107-144

PRZYBYSZ J.1991 Phalacrocorax carbo (Linné, 1758) Kormoran czarny, [in:] Polska czerwona ksi´ga zwierzàt. Polish Red

Data Book of Animals, Z. G∏owaciƒski ed., Warszawa, p. 95-98

RAJEWSKI Z.1958 10.000 lat Biskupina i jego okolic, Warszawa

RAEMAEKERS D. C. M.1999 The articulation of a 'New Neolithic'. The meaning of the Swifterbant Culture for the process of neolithisation

in the western part of the North European Plain (4.900-3.400 BC), Leiden

RIMANTIENñ R.1992a The Neolithic of the Eastern Baltic, Journal of World Prehistory, 6 (1), p. 97-1431992b Neolithic hunter-gatherers at·»ventoji in Lithuania, Antiquity, 66, p. 367-3761995 Die Steinzeit in Litauen, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission, 75 (1994), p. 23-146

RZEPECKI S.2003 Ârodkowoneolityczne znaleziska talerzy z Ni˝u Polski, Folia Praehistorica Posnaniensia, 10/11, p. 21-45

SARAUW, G. F. L.1903 En Stenalders boplads i Maglemose ved Mullerup, sammenholdt med beslœgtede fund, Aarbøger for Nordisk

Oldkyndighed og Historie (1903), p. 148-194

SAWICKI L.1921 Bu∏awa ornamentowana z rogu jelenia, WiadomoÊci Arch, 6, p. 48-50

SCHULDT E.1961 Hohen Viecheln. Ein Mittelsteinzeitlicher Wohnplatz in Mecklenburg, Berlin

SCHWABEDISSEN H.1981 Ertebölle/Ellerbek – Mesolithikum oder Neolithikum?, Veröffentlichungen des Museums für Ur- und

Frühgeschichte Potsdam, 14/15, p. 129-142

SMITH C.1989 British antler mattocks, [in:] The Mesolithic in Europe, C. Bonsal ed., Edinburgh, p. 272-283

SOBOCI¡SKI M.1984 Szczàtki kostne zwierzàt z osady mezolityczno-neolitycznej w Dàbkach, gmina Dar∏owo, Archeozoologia, 9,

p. 101-1261986 Materia∏ kostny zwierz´cy z osady mezolityczno-neolitycznej w Dàbkach, Archeozoologia, 11, p. 111-124

SROKOWSKI S.1930 Jeziora i moczary Prus Wschodnich, Warszawa

STA¡CZYKOWSKA A.1997 Ekologia naszych wód (3), Warszawa

STREET M.2001 Ein Wiedersehen mit dem Hund von Bonn-Oberkassel, Bonner zoologische Beitrage, 50 (3), p. 269-290

SULGOSTOWSKA Z.1990 Pochówek mezolityczny z okresu atlantyckiego w Woênej Wsi, woj. ∏om˝yƒskie, Arch. Polski, 35 (1), p. 47-561992 Zdobiony przedmiot rogowy z Woênik, woj. bialskopodlaskie, WiadomoÊci Arch, 52 (1), p. 45-49

SULGOSTOWSKA Z., POLAK Z.1984 Ornamentowana motyka rogowa z Narwi pod Pu∏tuskiem woj. ciechanowskie, WiadomoÊci Arch, 49 (2),

p. 191-196

SZYMCZAK K.1995 Epoka kamienia Polski pó∏nocno-wschodniej na tle Êrodkowoeuropejskim, Warszawa

TEICHERT L.1993 Zur Körpergrösse der Haushunde (Canis lupus f. familiaris) vom mesolithischen Wohnplatz bei Friesack,

Kr. Nauen, Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam, 27, p. 16-25

WITOLD GUMI¡SKI

98

TERBERGER T.2003 Decorated objects of the older Mesolithic from the northern lowlands, [in:] Mesolithic on the Move, L. Larsson

et al. ed., Oxford, p. 547-557

TIMOFEEV V. I.1979 Pamjatniki kamennogo veka vosto√noj √asti Kaliningradskoj ob∏asti, Kratkie Soob«√enija, 157, p. 61-691981 Izdielia iz kosti i roga neoliti√eskoj stojanki Cedmar (Serovo) D, Kratkie Soob«√enija, 165, p. 115-1191983 Keramika neoliti√eskogo poselenija Utinoe Bo∏oto I, Kratkie Soob«√enija, 173, p. 103-1081991 Neolithic sites of the Zedmar type in the Southeast Baltic Area, [in:] Regions and Reflections. In Honour of

Märta Strömberg, [Acta Archaeologica Lundensia, Series in 8°, No 20], Lund, p. 15-261993 On regional differences in the Neolithic economy of the East Baltic Area, [in:] Fennougrians and Slavs,

Helsinki, p. 156-1661996 Pamjatniki tipa Cedmar, [in:] Archeo∏ogija. Neolit Severnoj Evrazii, S.V.O«ibkina ed., Moskva, p. 162-1651998 Cedmarskaja kul'tura v neolite Vosto√noj Priba∏tiki, Tverskoj Archeo∏ogi√eskij Sbornik, 3, p. 273-280

TIMOFEEV V. I., ZAITSEVA G. I., POSSNERT G.1992 The radiocarbon chronology of Zedmar Neolithic culture in the South-Eastern Baltic Area, Âwiatowit, 39,

p. 125-134

TOMEK T., GUMI¡SKI W.2003 Bird remains from the Mesolithic and Neolithic site Dudka, Masuria, NE Poland, Acta Zoologica

Cracoviensia, 46 (1), p. 9-18

TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK L.2003 Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany, Wroc∏aw

TROLLE-LASSEN T.1986 Human exploitation of the pine marten (Martes martes (L.)) at the Late Mesolithic settlement of Tybrind Vig

in Western Funen, [in:] Nordic Late Quaternary Biology and Ecology, L.-K. Königsson ed., Striae, vol. 4,Uppsala,p. 119-124

VANG PETERSEN P.1984 Chronological and regional variation in the Late Mesolithic of Eastern Denmark, Journal of Danish

Archaeology, 3, p. 7-18

VERHART L. B. M.1990 Stone Age bone and antler points as indicators for “social territories” in the European Mesolithic, [in:]

Contributions to the Mesolithic in Europe, P. Vermeersch, P. Van Peer eds, Leuven, p. 139-151

WYSZOMIRSKA B.1984 Figurplastik och gravskick hos Nord- och Nordösteuropas neolitiska fˆngstkulture, [Acta Archaeologica

Lundensia, Series in 4°, No 18]. Bonn-Malmö

ZAGORSKA I.1993 The Mesolithic in Latvia, Acta Arch, 63 (1992), p. 97-118

ZAGORSKA I., ZAGORSKIS F.1989 The bone and antler inventory from Zvejnieki II, Latvian SSR, [in:] The Mesolithic in Europe, C. Bonsal

ed., Edinburgh, p. 414-423

ZAGORSKIS F.1987 Zvejnieku akmens laikmeta kapulauks, Riga

ZEILER J. T.1987 Exploitation of fur animals in Neolithic Swifterbant and Hazendonk (Central and Western Netherlands),

Palaeohistoria, 29, p. 245-263

ZVELEBIL M.1978 Subsistence and settlement in the north-eastern Baltic, [in:] The Early Postglacial Settlement of Northern

Europe. An Ecological Perspective, P. Mellars ed., Pittsburgh, p. 205-241

˚UREK S.2003 Torfowiska Pojezirza Mazurskiego i ich zwiàzek z dzia∏alnoÊcià ludzi w póênym glacjale i holocenie, [in:]

Ewolucja Pojezierzy i Pobrze˝y Po∏udniowoba∏tyckich, R. Go∏´biewski ed., Gdaƒsk, p. 149-159

Introduction

The article discusses preliminary results frominvestigation of a newly discovered peat-bog siteSzczepanki (8). The site lies in the NE area of the GreatMazurian Lakes Region, hydrographically associated withthe middle basin of the Vistula River (Fig.1). Now a hum-mock rising from the StaÊwiny peat-bog, Szczepanki wasformerly an island, situated close to the southern marginof the lake, opposite the inlet of a small stream Pamer(Fig. 2); the much published twin site at Dudka is foundabout a kilometre away (GUMI¡SKI, FIEDORCZUK1988; 1990; FIEDORCZUK 1995; NALEPKA 1995;GUMI¡SKI 1995; 1997a; 1997b; 1998; 1999a; 1999b;2001a; 2003a; 2003b; GUMI¡SKI, MICHNIEWICZ2003; TOMEK, GUMI¡SKI 2003).

At present Szczepanki (8) rise some four metresabove the level of the peatbog (Fig. 3, 4). A part of thesite is found in the northern part of the island, level andflat, separated from the rest of the island by a narrowinlet. The area harbouring Stone Age material, most of itoccupying the NE part of the island, was investigated bytwo trenches – trench “S” and trench “E” (Fig. 3, 8).Trench “K”, found at the highest point of the elevation,mostly furnished finds from the turn of the Bronze andthe Iron Age, discussed separately in the present volume(cf. LISIECKI 2004, Appendix).

StratigraphyStratigraphy (Fig. 5, 6), particularly that of the

former littoral zone (layers marked “L”) and the islandmargin (layers marked “B”), and many analogies fromDudka (to date, no palaeobotanic or 14C studies havebeen made for Szczepanki), were used in a preliminaryreconstruction of sedimentation processes and oc-cupation levels at Szczepanki (8). The earliest finds, e.g.a bone pendant (Fig. 18a, 19a) and a dozen or so animalbones recovered from layer L/B-6, probably date fromthe early Holocene (Preboreal? or Boreal period), i.e.from the early Mesolithic. A slightly larger number offinds occurred in the higher lying layers L/B-5, L5b, andL5a, of lake origin, accumulated probably during theearly and middle Atlantic period, i.e. during the lateMesolithic.

Earliest layers containing pottery (L/B-4 andB/L-4) are of terrestrial origin and mark the onset of

a period of recession of lake water and overgrowth of itsformer littoral zone (Fig. 3). The settlement episodeassociated with this period is designated as early Zedmar.The most intensive traces of occupation originate fromlayer B/L-3, and this period marks the Zedmar Cultureproper (or, classic Zedmar). Its chronologically cor-responding layers, L-3 and B-3 (Fig. 5, 6), furnisheddefinitely a smaller number of finds zabytków. In layersL-2 and B-2 traditional pottery co-occurred with similarbut technologically more sophisticated and better firedceramics (containing mostly mineral temper), witha growing frequency of the corded ornament. This phaseof occupation was designated as post-Zedmar. Theuppermost peat layer (L-1 and B-1) contains mainly lateNeolithic material (pottery with cord ornament temperedby adding of sand and crushed rock), as well as evidentlyolder and much younger finds (e.g. Mesolithic microlithsand medieval pottery respectively).

Inhumation grave and scatteredhuman bonesThe only Stone Age feature discovered to date

(Fig. 3, 7, 8) is an inhumation grave (S-1) of a ca. six-months old infant, lying contracted on its left side, headfacing SW. At the cranium lay a number of fish vertebra(presumably the remains of grave furnishings) and smallfragments of Zedmar pottery (most likely an accidentalintrusion). Stratigraphic position of the upper layer of thegrave pit links the burial to early Zedmar phase of oc-cupation.

The area around the grave, mostly inside trench“E”, produced further human remains, in the form ofdisarticulated bones (long bones, metacarpals and fingerbones, teeth and calota fragments) from several adultindividuals, dated from early Zedmar to the lateNeolithic (Tab. 1). Nearly all the ornaments discoveredat Szczepanki (Fig. 8) come from the same area, wherethey were mostly interspersed with the human remains.This corresponds closely to the situation observed atDudka. There, the results of a detailed analysis of humanbone remains, stratigraphic and planigraphic distributionof bones and ornaments, and of their relationship to theburial ground, with several secondary (i.e. incompleteand disarticulated) burials, led to the conclusion that thedispersed human bones are a trace of temporary gravesfrom which most bones were later redeposited in

99

WITOLD GUMI¡SKI (IA UW)

SZCZEPANKI SITE 8. A NEW PEAT-BOG SITE OF ZEDMAR CULTURE

IN THE GREAT MAZURIAN LAKES REGION, NE POLAND

SUMMARY

secondary graves (GUMI¡SKI 2003b). Thus, it isreasonable to expect that Szczepanki also will producefurther graves; the presence of a separate burial groundsuggests penetration of the lake area by two separatehunter-gatherer groups (at least, starting from earlyZedmar phase; Tab. 1), nevertheless, linked by culture,and by social and kinship ties.

Animal remainsAnimal bones were the largest category of evi-

dence at Szczepanki (Tab. 1). Their frequencies duringsucceeding settlement episodes indicate that island wasoccupied most intensively (i.e., over the longest period orthe longest season during the year, or the largest groupof people) during classic Zedmar and post-Zedmaroccupation phases; occupation during the Mesolithic andlate Neolithic was much less intensive. Relatively numer-ous Mesolithic bone artefacts (Tab. 1) suggest that oc-cupation was at that time more intensive than is indicat-ed by bone remains alone (distribution of food consump-tion remains on the surface of the site, not yet covered bypeat).

Fishing was of less importance at Szczepanki thanat Dudka, its participation in the overall economyrelatively stable until classic Zedmar phase, when it start-ed to level off, in particular, during the late Neolithic(Tab. 1). During all the chronological periods there wasa decided domination of large predatory species: pike,sheatfish (Silurus glanis), perch (Perca fluviatilis) (Tab. 2),which indicates that fishing was limited to the spawningseason. The modest percentage of Cyprinidae and ofsmaller fish species suggests that, unlike at Dudka, netswere seldom used.

At Szczepanki the turtle (Emys orbicularis) (Tab.1) is first recorded during early Zedmar, later than atDudka, suggesting that during the Mesolithic the twoislands were occupied in a different season, ie, Szczepankiwas not visited in late spring and early summer.

Fowling was sporadically engaged in (Tab. 1) butbetter documented than at Dudka, and limited almostentirely to water fowl (Tab. 3). The hunters took advan-tage of two favourable and strictly local circumstances –presence of a breeding colony of cormorants, and greatnumbers water fowl wintering over in the part of the lakeclose to the mouth of the stream which did not freezeover during winter.

The percentage of bones of fur-bearing animalsat Szczepanki (Tab. 1, 4, 5) was at least twice as high asat Dudka, suggesting more intensive occupation duringthe autumn-winter season. There was also an unex-pectedly high percentage of hedgehog bones (Tab. 5),especially during the Atlantic period, the time when theforest cover was the most dense. It is possible that still inthe late Mesolithic, or, starting from early Zedmar phase,hedgehogs were being kept on the island. Domesticated

dog (Tab. 4, 5), most likely used mainly in hunting, isrepresented at Szczepanki starting from at least the lateMesolithic. Its participation, doubled during post-Zedmar phase and once again, during the late Neolithic,may be explained by a new demand for sheep and watch-dogs once cattle and perhaps also sheep/goat wereintroduced to the island.

The role of ungulates in the economy atSzczepanki grew steadily over successive periods of settle-ment (Tab. 1, 4, 5). The main food source was red deerand wild pig. By early Zedmar phase, the latter specieshad been partly domesticated and was being kept on theisland. Continued during successive periods of settle-ment, this early form of animal husbandry occasionallysuffered from crisis. The first of these is noted duringclassic Zedmar phase, the next, in the late Neolithic. AtDudka on the other hand, pig keeping apparentlyfoundered just once, during post-Zedmar phase, and ona much lesser scale. Problems probably arose when thepig herd grew too large to be sustained by the naturalresources of the island. The herd kept at Szczepanki waslarger in relation to the area of the island consequently,the crisis was felt sooner and more acutely. Given thesedifferences in the development of pig husbandry atSzczepanki and Dudka it is plausible that in early Zedmarphase at least, the two islands were being used by twodistinct different communities.

Aurochs remains at Szczepanki are rather modest(Tab. 4). This suggests that domesticated cattle, record-ed for the first time during post Zedmar phase and fromthe very beginning quite well represented, were intro-duced to the Great Mazurian Lakes Region, presumablyby the people of Globular Amphorae groups, rather thanbeing derived from the local aurochs populations.

SeasonalitySzczepanki appears to have been occupied main-

ly in the latter half of the year, especially during the lateMesolithic. This is suggested by the absence of turtleremains (unlike at Dudka during the same phase) and thehighest percentage of fur-bearing animals (Tab. 1). Onthe other hand, values obtained for pike and sheatfish(Tab. 2) indicate fishing activity during early spring.Starting from early Zedmar phase, the camping season atSzczepanki (8) lengthened: the island was visited duringearly spring (pike and perch), late spring/early summer(sheatfish and turtle), late summer (juvenile birds;Tab. 3) and in autumn as well as perhaps in winter (reddeer antler taken from butchered animals, high percent-age of fur-bearing animal remains, birds representedalmost entirely by aquatic species). Starting from post-Zedmar, settlement may have grown less intensive at theend of the summer (absence of juvenile birds) andautumn (decreased percentages of bones of fur-bearinganimals).

WITOLD GUMI¡SKI

100

Bone implements

Bone artefacts are relatively well represented atSzczepanki. This is because fieldwork concentratedmostly in the littoral and shore zone which have a quitethick peat deposit. The main material was red deer antler(only sporadically, roe deer antler) and long bones splitlengthwise; wild boar tusks were also used quite ex-tensively. The tool kit included assorted chopping tools(such as, adzes, axes and picks), weapons and huntinggear (blades and points, harpoons, hooks, a dagger),finally, domestic implements (awl-perforators, knives,a chisel, spoon, etc).

It should be noted that the tool inventory fromthe Mesolithic and Zedmar Culture (particularly, the firsttwo phases) closely resembles material known fromMaglemose Culture and its late stadium – ErtebølleCulture. Moreover, individual forms registered atSzczepanki over successive periods correspond inchronology to forms recorded across Maglemose territory– in south Scandinavia and across the central EuropeanLowland. In contrast, there was no evidence whatsoeverof influence from Kunda Culture tradition or itsderivative para-Neolithic cultures (e.g. Narva Culture).During classic Zedmar phase and later, the first boneimplements typical for the central European Neolithic(Funnel Beaker and Globular Amphorae cultures) comeon record, e.g. chisel, spoon, cigar-shaped arrowheads.

Bone implements recovered from the Mesolithicdeposit at Szczepanki were the following:adze fashionedfrom a wild boar canine, its cutting edge formed by mak-ing a truncation to the proximal, the butt formed by cut-ting off the point (Fig. 11a); dagger from a red deermetapodium (Fig. 9b, 10a); fragment of a “stick”,fashioned from red deer antler, its carefully polished shaftdecorated by simple geometric grooves and incisions(Fig. 9a); two twin fragments of two broad harpoons,discovered next to each other, fashioned from red deercompacta (Fig. 9c, d, 10b, c).

Bone implements associated with early Zedmarphase include the following: a remarkable adze, fashionedfrom an aurochs metapodium, perforated in the proxi-mal, penetrating completely the entire tubular interior ofthe bone (Fig. 11c, 12c); “seven-sided” adze, fashionedfrom antler left over from production of T-shaped axes(Fig. 11d, 12a); harpoon fragment with lightly incisedbarbs (Fig. 13a, 14a); harpoon fragment with a singleprominent barb (Fig. 13i); two fishhooks, discoverednext to each other, of “U-shaped” form (Fig. 13b, c,14b, c, 15).

During classic Zedmar phase we registerimplements visibly continuing the earlier bone-workingtradition, such as a rough-out of a T-shaped axe withouta shaft-hole (Fig. 13d, 17b), but also new forms, typicalfor the Neolithic, Funnel Beaker Culture in particular:stout cigar-shaped oval-sectioned arrowheads (Fig. 14i,

16o, p), chisel, fashioned from a split long bone (Fig.14l, 16n), some forms of flat tools, one of them perhapsa spoon handle (Fig. 13h).

OrnamentsSzczepanki produced a modest collection of

ornaments (Fig. 18, 19), a feature typical both forMaglemose tradition and for Funnel Beaker Culture.Probably the oldest of these pieces (early Boreal or earlier)is a flat rectangular pendant, fashioned from a split rib,with a hole for suspension drilled asymmetrically (Fig.18a, 19a) to have the ornament positioned at right anglesto the body of the wearer. From early Zedmar we havea trapeze-shaped amber pendant with a slightly recessedbase (Fig. 18b, 19d), closest in appearance to piecesknown from Maglemose Culture in Denmark. ClassicZedmar produced three further amber ornaments, one ofthem a fragment of a finger-ring with two perforations(Fig. 18d), and a pendant (Fig. 18c). A half of an amberstud with a V-perforation (Fig. 18f, 19e) was presumablyimported from the Globular Amphorae Culture environ-ment or brought to the area by the people of that culture.Other ornaments include a remarkable pendant, fash-ioned exceptionally from the upper, rather than thelower, incisor of a young boar (Fig. 18h, 19c). Anotherpendant (damaged) was fashioned from an incisor of anaurochs (Fig. 18g, 19b). Finally, there was a flat ringmade of stone (Fig. 18i, 19f ), and a number of beadsfashioned from fossils (Fig. 18j, k). All the ornamentsfrom Szczepanki correspond in their raw material andform to the tradition prevailing during this age in theBaltic zone at large.

PotteryThe inventory of Zedmar pottery recovered at Szczepanki(8) shows very close analogy to material from Dudka and,in general, with ceramics the entire culture unit(GUMI¡SKI 1999b; 2001a). Technologically, it is char-acterised by very poor firing, which resulted in light greyor yellow colour. Clay was tempered by adding one ora combination of various organic tempers (animal hair,shells, plants), or organic-mineral temper (including crush-ed rock, fire-clay, starting from post-Zedmar period, alsosand). Some vessels from early and classic Zedmar phasecontain no visible temper.

From the very beginning all vessel are flat-bot-tomed (Fig. 21l, 23l-m). The most typical vessel formsare beakers or funnel-necked pots (Fig. 21-25), followedby large cups/deep bowls; flat dishes are sporadic (Fig.23i). The vessels were all without handles or lugs. Themost popular form of ornamentation were variousimpressed designs, made with fingers, finger-nails or astick; starting from classic Zedmar, geometric stampsstart to be used for the same purpose (Fig. 21-23). From

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

101

post-Zedmar phase onwards, corded ornament becomesrelatively frequent (Fig. 25a-c, f-g, p-q, 26a-c, e, h-i, l).The most typical ornamentation motif is that of horizon-tal bands of impressions, in one or more rows, set on therim of the vessel goffering (Fig. 21a, c-d, h-i, 22a-c, e-f,h-i, 23b-e), neck (Fig. 21a, d-f, h-i, 22a-b, f-h, 23b-c),alternately, at the neck/upper body junction (Fig. 21h,23h, j), maximum circumference (Fig. 23g, k), or aroundthe base (Fig. 21l, 25s). Other decorative elementsinclude widely-spaced alternating rows of obliqueimpressions on upper vessel body (Fig. 21j-k, 23f).Occasionally, similar designs were used to ornament theneck on the inside (Fig. 23d-e) or the bottom of the ves-sel (Fig. 23n). In comparison to the inventory fromDudka pottery from Szczepanki appears to be more rarelydecorated with linear designs – whether engraved or gut-tered, or with so called “groove stitch”. If confirmed byfuture studies, differences shown by pottery inventoriesfrom Dudka and Szczepanki could be an additional argu-ment in favour of the presence in the study area of twodistinct groups of Zedmar culture people.

Similarly as at Dudka, the inventory fromSzczepanki includes items imported from Funnel BeakerCulture (Fig. 23a, 26k) and Globular Amphorae Culture(Fig. 25j-k, n, 26l, o), perhaps also from Corded WareCulture (GUMI¡SKI 1997a; 1997b). We see a muchlarger number of imitations, especially of GlobularAmphorae models, such as designs made with geometricstamps (Fig. 24h, m-n, 25o, s), and cord impressions.Starting from post-Zedmar phase, we register a smallnumber of imports or evidence of influence from thepara-Neolithic environment of the Neman culture (Fig.1), possibly indicated by the use of deep indentations orapertures made under the vessel rim (Fig. 24c, k, 25f,26a, b).

Flint artefactsThe flint inventory from Szczepanki largely

consists of pieces fashioned from local lowland erraticflint (of moraine and Pomeranian variety). Rare flakes ofÂwieciechów and Krzemionki flint, mined in south-central Poland, derive from flint axes imported from,respectively, Funnel Beaker and Globular Amphoraecultures (Fig. 20c, d, Tab. 6). Over successive chrono-logical periods the flake:blade ratio decreased to thedetriment of the latter, at ca. 2:1 during the Atlanticperiod, 2.5:1 during classic Zedmar, 3.4:1 post-Zedmar;the tendency was reversed to some extent during the lateNeolithic – at 2.8:1 (Tab. 6).

Retouched implements comprise ca. 12% of allflints. Large core tools are represented by small fragmentsof damaged axes (Tab. 6, Fig. 20c-d). As time went bythere was a general increase in participation of scrapers(Fig. 28v-z, A), scrapers (Fig. 28f-g) with a reverse trendshown by end-scrapers (Fig. 28s-u), and other blade

tools with a retouched apex (Tab. 6, Fig. 28h-r).A similar tendency is shown also by flakes and retouchedblades (Fig. 28c-e). Burins ultimately disappear fromZedmar inventories during the same chronological peri-od as in Neolithic cultures proper (Tab. 6, Fig. 28a-b).

Microliths, particularly their “purely Mesolithic”forms, eg, backed blades, triangles, lozenges, a low tra-peze and a diagonal trapeze (Fig. 27a-j), are the onlygroup of implements not “consistent” with the generaldynamics of their evolution across the European Lowlandand south Scandinavia. Most of them occurred in post-Zedmar or late Neolithic layers (Tab. 6) of the islandmargin, at the foot of the elevation, on what must bea secondary deposit. Co-occurrence of Mesolithicmicroliths with middle and late Neolithic pottery is lesslikely the outcome of a lingering tradition than the effectof processes of soilfluction (Fig. 3). This is additionallysupported by the presence within the post-Zedmar layerof a double low trapeze with traces of an adhesive sub-stance, and lighter patina along its shorter edge (Fig.20b, 27j), all of which suggests that originally it wasinserted in a bone point with two slots. Microliths of thedescribed form and, bone points with flint inserts disap-pear from the archaeological record across the EuropeanLowland no later than around the middle of the Atlanticperiod, eg two thousand years earlier than the find fromSzczepanki. It would be absurd to expect that similarpoints would survive on lake StaÊwiny in the period ofthe coming of Globular Amphorae Culture.

Backed pieces and less so, trapezes (Fig. 27k-u),typical microliths in Zedmar Culture, evidently contin-ued into post-Zedmar phase; this is confirmed by theirpresence in the littoral deposit which has the mostreliable stratigraphy. The earliest arrowheads (Fig. 27v-z,A-F), documented for the entire early Zedmar phase, aremost frequent during the two final periods of occupationof the island (Tab. 6). Typically, they include triangularforms with a slightly recessed base (a form intermediateto heart-shaped arrowheads), and almond-shaped pieceswith a convex base. Retouch is usually restricted to theperimeter and only occasionally unbroken; only lateNeolithic arrowheads tend to have full bifacial surfaceretouch.

Discussion and conclusionThe site Szczepanki (8) is the second – after

Dudka – camp-site of Holocene hunter-gatherers situat-ed on a different island of the same lake. It was occupiedduring a period starting at least from the Boreal until theclose of the early Subboreal period. The island ofSzczepanki was settled later than Dudka, but from themiddle Mesolithic until the end of the Neolithic the twoislands were occupied on a parallel basis.

Throughout the entire study period the peoplewho used the sites at Dudka and Szczepanki were of the

WITOLD GUMI¡SKI

102

same culture. It is still unclear however whether the twoislands were visited by a single population, i.e. the samegroup of humans penetrating the lakeside during dif-ferent seasons, or by two distinct groups of the sameculture, social system and kinship. For the Mesolithicprobably the first model is true. This is suggested byseasonal differences in the way Dudka and Szczepankiwere occupied; Szczepanki was occupied mainly frommid-summer until wintertime as well as in early spring;Dudka was visited during spring and also in late summer/early autumn). With the emergence of Zedmar Cultureeach island appears to be used by two distinct groups ofhunters. This is suggested most strongly by the presenceof a burial ground in each island and differences in thedevelopment of their respective pig herding economy(different periods of crisis).

During the late Mesolithic on the other hand,a period of much less evident occupation of the LakeStaÊwiny area, both islands were being penetrated bya single group, on the move within a restricted catchment,probably consisting of one single lake and the surround-ing land (GUMI¡SKI 1995; 1999a: 48-51, 73, tab. 4;GUMI¡SKI, MICHNIEWICZ 2003: 125-126).Introduction of pottery at the close of the Atlantic periodwas followed by rapid demographic increase of the localhunter-gatherer population, manifested by an abruptincrease of food consumption remains and the number ofburials (GUMI¡SKI 1998: fig. 2; 2003b: tab. 1). By thistime the band imaginably grew too large for optimalhunting-gathering economy, even when it was sup-plemented by introduction of pig-herding. Apparentlyduring early Zedmar phase a part of the group split off toset up a different camp at Szczepanki. This state of affairscontinued until the decline of Zedmar Culture. Duringthe Neolithic a reverse process may have occurred.Occupation in the two islands appears to have been lessintensive with burials – on an unprecedented scale – nowdeposited almost exclusively at Dudka (Tab. 1;GUMI¡SKI 1997a: 98, fig. 6; 1999a: 57, 74, tab. 4;2003b: tab. 1).

The people who came to camp at Szczepanki, atthe latest, during the Mesolithic, evidently belonging tothe Maglemose cycle. Even though settled on its NEperiphery they apparently kept fully in touch with thedevelopments of that culture environment still tangibleto us today (i.e. the settlement system and economy, toolkit, weapons, ornaments, other manifestations of ideology);we see no evidence of hybridisation, impoverishment ortime delay as compared to the rest of the Maglemosesphere or its late Ertebølle phase.

Until the end of the Mesolithic the island ofSzczepanki apparently was used as a stop-over, visitedyear after year by a hunter group who penetrated the lake-side, attracted by plentiful game (fur-bearing animals andwater fowl) wintering over by the side of a like kept ice-free at the inlet of a rivulet feeding into the lake.

During the middle of the late Atlantic period thiscommunity began adopting new elements which filteredin from the “Neolithic environment”, among them pot-tery-making, technologically inferior but evidentlyinspired by forms known in the BrzeÊç Kujawski group(late Danubian) and Sarnowo phase of Funnel BeakerCulture. Local hunter-gatherer culture with Maglemosianroots enriched by pottery inventories is referred to asZedmar Culture. Other Neolithic features during itsearliest phases at Szczepanki (and Dudka) includecontracted burial on the side, pig husbandry based on thelocal wild pig population, production of “T-shaped”antler axes and of flint projectile points. All theseinnovations probably developed as a result of transforma-tion of indigenous culture rather than of introduction bya new people. The course of this transformation atSzczepanki was analogous – and what is especially worthnoting – synchronous, with a culture shift experienced bythe Maglemose community across the central EuropeanLowland and south Scandinavia.

Starting from the beginning of classic Zedmarphase the material from Szczepanki (and Dudka) beginsto include the first rare ceramic and flint imports fromthe Funnel Beaker Culture cycle, slightly earlier perhaps,from its Ma∏opolska group (in the south) than fromgroups of the same culture settled in Kujawy andChe∏mno region (to the west). Whether imported orbrought in by a new population these new introductionsdid not in general cause any major change in local cul-ture.

The next wave of imports came during the earlySubboreal period, this time, associated with GlobularAmphorae Culture. Although not really more numerousthan introductions from Funnel Beaker culture, thisgroup of innovations stimulated important change inlocal culture, though perhaps still of a secondary nature.These novelties included introduction of cattle breeding(the herds presumably introduced to the Mazurian GreatLakes Region from the outside rather than domesticatedlocally), an improved pottery-making technology, andthe spread of corded ornament. Other attributes distinc-tive for Globular Amphorae Culture environment (andearlier, for Funnel Beaker Culture), such as vessel handlesor flint axes, did not become widespread. This stage inthe development of local culture, by this time fuelledprobably by arrivals from the Globular Amphoraeenvironment, may be designated as post-Zedmar(GUMI¡SKI 1999b: 65). In the same period there is evi-dence of some sort of exchange also with the para-Neolithic Neman Culture (Fig. 1) expressed by import-ed pottery or imitation of such models (deep indentationsor opening under the vessel rim).

The final phase of occupation at Szczepanki, atleast of a four thousand years’ duration dates to the lateNeolithic. It did not bring any more drastic change in thestill predominantly hunter-gatherer local economy to

NOWE STANOWISKO TORFOWE KULTURY ZEDMAR NA MAZURACH

103

suggest a substantial or even complete replacement of thelocal population. However, as yet this period is only verymodestly provided for with environmental data (cf.NALEPKA 1995; GUMI¡SKI 1995; 1997a; 1998;1999a; 2003a; 2003b; in print a; GUMI¡SKI, MICH-NIEWICZ 2003; TOMEK, GUMI¡SKI 2003). In ad-dition, the integrity of layers which correspond to thisperiod is highly suspect. Similarity of each object fromwithin this uppermost level may be the result of continu-ity of the same tradition or – as likely – the effect ofcontamination by material dating from other periods –even as far as the medieval and the modern period.

The same reservation applies to older layersalthough there it is less pronounced. A careful analysis ofthe vertical and horizontal distribution of individualforms of microliths from Szczepanki leads to the conclu-sion that (contrary to appearances) this group of artefactsactually does not include forms languishing from the pre-ceding age, i.e. pieces which continued in an unchangedform over several millennia. The conservative, i.e. hunt-ing-gathering model of economy was not such as to haltthe evolution of microliths or, better, to revert to longdiscarded forms abandoned long before the onset of theNeolithic.

Meticulous investigation of multi-level peat-bogsites harbouring individual uncontaminated phases of

occupation, separated one from the other by naturallayers, is needed to secure reliable and convincing argu-ments for the continued discussion on the actual natureof many Mesolithic and para-Neolithic sites in theLowland. The issue being contested is whether coex-istence in inventories of backed blades, short and long tri-angles, trapezes, with para-Neolithic and corded pottery,is the effect of backwardness and lingering of archaicforms of microliths until the close of the Neolithic, or theassociation is totally misleading, resulting formcontamination by artefacts dating from different periodsin sandy sites lacking stratigraphy. If such sites, owingto their location, were attractive to hunter-gathererformations, they would have been exploited during dif-ferent periods of the Holocene (intermittent occupation)or for most of its duration (unbroken occupation). In bothcases, such sites may produce misleading co-occurrenceof archaic “lingering” microlithic forms with (para)Neolithic pottery. The case of Szczepanki shows thateven in regions outwardly isolated from the main“culture-forming centres” evolution of tool kits andespecially weapons, was analogical (both before and afterpottery was introduced), despite continuation of in-variably the same traditional form of economy.

(translated by Anna Kinecka)

WITOLD GUMI¡SKI

104