Post on 09-Jan-2023
1
UNIWERSYTET IM. A. MICKIEWICZA W POZNANIU
INSTYTUT HISTORII
Zakład Historii Średniowiecznej
Mateusz Kaczmarek
Średniowieczne pieczęcie rodziny Ostrorogów.
Medieval seals of the Ostrorog family members.
Praca licencjacka napisana
pod kierunkiem
dra Piotra Pokory
Poznań 2013
3
Poznań, dnia……..
OŚWIADCZENIE
Ja, niżej podpisany Mateusz Kaczmarek student Wydziału Historycznego
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oświadczam, że
przedkładaną pracę dyplomową pt: Pieczęcie średniowiecznych Ostrorogów
napisałem samodzielnie. Oznacza to, że przy pisaniu pracy, poza niezbędnymi
konsultacjami, nie korzystałem z pomocy innych osób, a w szczególności nie
zlecałem opracowania rozprawy lub jej części innym osobom, ani nie
odpisywałem tej rozprawy lub jej części od innych osób.
Oświadczam również, że egzemplarz pracy dyplomowej w formie
wydruku komputerowego jest zgodny z egzemplarzem pracy dyplomowej w
formie elektronicznej.
Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, że gdyby powyższe
oświadczenie okazało się nieprawdziwe, decyzja o wydaniu mi dyplomu
zostanie cofnięta.
……………………..
6
WSTĘP
Sfragistyka – termin ten ukuty został od greckiego słowa sfragis oznaczającego
pieczęć. Jednak, jak mogłoby się wydawać, samo pojęcie sfragistyki wykształciło się późno,
gdyż dopiero na przełomie XIX/XX wieku1. Od pojawienia się tej nauki pomocniczej historii
w dziale nauk aż do dziś jest ona rozwijana, pogłębiane i rozszerzane są jej cele badawcze,
gdyż dzięki zrozumieniu wartości tej nauki pomocniczej historii otwiera się przed nią coraz
większe pole badawcze, na którym sfragistyka może pracować.
Marian Gumowski w swojej książce Sfragistyka bardzo dokładnie i zrozumiale
przedstawił kwestię tejże nauki, jej łączenia się i „zażyłości” z innymi naukami
pomocniczymi historii. Warto przywołać w tym miejscu ów wywód Gumowskiego ponieważ
jest to bardzo cenna, rozbudowana i dość celna definicja sfragistyki. M. Gumowski na
pierwszym miejscu stawia najsilniejsze połączenie sfragistyki z dyplomatyką, kolejną nauką
pomocniczą historii. Polega to na współzależności, gdyż pieczęć przywieszona przy
dokumencie często była jednym z ważniejszych lub najważniejszym środkiem
uwierzytelniającym dokument2. Badanie pieczęci często wspomaga dyplomatykę w krytyce
autentyczności dokumentu, często rozstrzygająco lecz, jak zostało wspomniane wyżej, działa
to współzależnie ponieważ jeśli pojawiają się problemy w kwestiach sfragistycznych
dokument pozwala rozwiać wiele niejasności3. Kwestie takie jak sposób mocowania pieczęci
przy dokumencie czy, dzięki już samej treści dokumentu, jej datacja etc. Dlatego badawcze
problemy sfragistyczne w pełni można często rozwiązać tylko wtedy, gdy pieczęć jest
złączona z dokumentem, ponieważ bez takiego złączenia wiele rzeczy musi często
pozostawać tylko w sferze czysto hipotetycznej4.
1 M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Sfragistyka, s. 11.
2 Tamże s. 11 – 12.
3 Tamże s. 12.
4 Tamże s. 12.
7
Kolejnymi naukami, z którymi łączy się sfragistyka, są heraldyka, paleografia i
częściowo genealogia5. Połączenie z tymi trzema naukami pomocniczymi historii nie jest już
tak silne, jak z dyplomatyką lecz nadal dość wyraźne, zwłaszcza z heraldyką. Połączenie
między heraldyką a sfragistyką znaleźć możemy w badaniu wyobrażeń napieczętnych, zaś
między paleografią a sfragistyką w badaniu napisów otokowych. Często pieczęcie są jedynym
źródłem do badań nad początkami, rozwojem godeł herbowych6. Natomiast kształt napisów
otokowych jest podstawą do badań paleografii. Ostatnią z tej grupy nauk jest genealogia,
która korzysta z pieczęci, gdyż nierzadko jest to jedyne źródło wskazujące na pokrewieństwo
rodzinne lub rodowe7.
Bardzo ciekawą kwestią poruszaną przez M. Gumowskiego jest to, że dzięki pieczęci
badacz może ustalić geografię polityczną danego regionu, a czasami nawet może być ona
pomocna w odkrywaniu nowych faktów z zakresu historii państwa i prawa8.
Kolejną ważną dziedziną nauki, z którą związek ma sfragistyka, jest historia sztuki.
Związek ten wynika stąd, jak zauważa M. Gumowski, że „tłok pieczętny jest wytworem
przemysłu artystycznego”9. Pieczęć więc zawiera zawsze w sobie elementy poznania
historycznego tej grupy źródeł. Poznawczą wartość mają nie tylko piękne artystyczne
pieczęcie, ale też te mniej udolnie wykonane. Dzięki pieczęci poznać możemy architekturę,
strój, obyczaje, insygnia detal zdobniczy. Dlatego pieczęć łączy w sobie nie tylko kulturę
materialną, ale i duchową10
.
Następną kwestią w sfragistyce, która otwiera inne pola badawcze, jest jej analiza
przeprowadzona pod kątem pozwalającym poznać warstwy społeczeństwa stanowego. Bardzo
przystępnie i zrozumiale ujął to Gumowski pisząc: „Jeżeli bowiem pewne warstwy
społeczeństwa nie miały pieczęci, to tylko dlatego, że nie odczuwały potrzeby jej posiadania.
Nie odczuwały tej potrzeby dlatego, że nie miały sposobności używania pieczęci. Stąd brak
pieczęci pewnych grup, czy warstw rzuca światło na ich stanowsko prawne i społeczne, na ich
słabą pozycję ekonomiczną, upośledzenie społeczne i polityczne, odsunięcie od udziału
5 Tamże s. 12.
6 Tamże s. 12.
7 Tamże s. 12.
8 Tamże s. 12.
9 Tamże s. 12.
10 Tamże s. 13.
8
w tych wszystkich sprawach gospodarczych i politycznych, w których pieczęć znajdowała
zastosowanie”11
.
Jak zatem wynika z powyższych rozważań M. Gumowskiego, ujętych tu w skróconej
formie12
, sfragistyka jest zdecydowanie samodzielną dziedziną nauk pomocniczych historii, z
własnymi celami badawczymi, bardzo szerokimi. M. Gumowski przedstawia dwa cele
badawcze, a są to: krytyka źródła historycznego, drugi natomiast „zmierza do opracowania
tych wszystkich problemów, do których podstawę może dać pieczęć jako samodzielne źródło
historyczne i prowadzi w ostatecznym rezultacie do ujęcia pieczęci jako funkcji określonego
stanu kultury społeczeństwa.”13
Niniejsza praca jest zaledwie przyczynkiem do dalszych badań nad pieczęciami rodu
Ostrorogów h. Nałęcz, gdyż do dziś ród ten jeszcze nie doczekał się pracy poświęconej temu
zagadnieniu. Owszem, pojawiają się w różnych opracowaniach pieczęci osób z tego rodu lecz
są to rzeczy jednostkowe, nie ma pełnego, dokładnego opracowania i omówienia tego
problemu. Celem tej pracy jest zgromadzenie wiadomości o pieczęciach średniowiecznych
przedstawicieli rodu Ostrorogów ze znanej już literatury, jak i dotarcie do tych, które są tylko
wzmiankowane w różnych opracowaniach źródłowych.
Wiele pieczęci nie zachowało się w oryginale lub zaginęło w XX w., dlatego też
często wystarczyć musi sama formuła sygillacyjna, by stwierdzić, iż przy danym dokumencie
przywieszona była dawniej pieczęć przedstawiciela tego rodu. Oczywiście na tej podstawie
nie można jednak określić, jak ona wyglądała, jakie miała wymiary w wosku jakiego koloru
została odciśnięta. Z drugiej strony często po oryginalnej pieczęci pozostał współcześnie
tylko jej opis zamieszony przez wydawców przy okazji edycji dokumentów, gdyż sam odcisk
już zaginął.
Ramy czasowe pracy obejmują właściwie okres późnego średniowiecza, poczynając
od XV w., od najbardziej znanej postaci rodu, Sędziwoja z Ostroroga, a zamykają się na
samym początku XVI wieku – wraz ze śmiercią Jana z Ostroroga. Zakres osobowy pracy
ograniczyłem natomiast do kilku najważniejszych postaci rodu Ostrorogów, co do których
możemy znaleźć najwięcej informacji źródłowych.
11
Tamże s. 14. 12
Odsyłam czytelnika do dokładniejszego opisu definicji i zakresu sfragistyki w: Sfragistyka, s. 11 – 14. 13
Tamże s. 14.
9
Podstawę źródłową mojej pracy były informacje z Kodeksu dyplomatycznego
Wielkopolski14
, jak i Dokumentów miasta Poznania15
. W opracowaniu zagadnień czysto
technicznych z zakresu sfragistyki, jak i dyplomatyki wykorzystałem podręcznik Sfragistyki,
opracowany przez M. Gumowskiego, M. Haisiga i S. Mikuckiego16
, dalej Pieczęcie książąt
mazowieckich Stefana K. Kuczyńskiego17
oraz pracę Stanisława Kętrzyńskiego Zarys nauki o
dokumencie polskim wieków średnich18
. Nieocenioną pomocą w pracy nad rysem
biograficznym wybranych postaci z rodziny Ostrorogów okazała się książka pod redakcją
Antoniego Gąsiorowskiego Wielkopolscy Ostrorogowie19
, jak i Roczniki, czyli kroniki
sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza20
.
Praca została podzielona na trzy rozdziały. Pierwszy rozdział omówione są kariery
urzędnicze wybranych do pracy przedstawicieli z rodu Ostrorogów. Drugi rozdział dotyczy
przedstawienia i omówienia znalezionych przeze mnie pieczęci oraz pośrednich wiadomości
o nich oraz dokumentów, przy których były dawniej przywieszone. Rozdział ostatni, trzeci,
odnosi się do kwestii technicznych, takich jak wiązanie i mocowanie pieczęci przy
dokumentach, ich miejsce na lub przy tychże dokumentach, materiał pieczęci, kształt
wielkość forma przedstawienie napieczątnego, legenda. Całość kończy podsumowanie oraz
bibliografia.
14
Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. V, VIII, IX, X, wyd.: I. Zakrzewski, F. Piekosiński, A. Gąsiorowski,
Poznań 1879-1989. 15
AP Poznań, Dokumenty miasta poznania, edycja cyfrowa 2003, Adam Bieniaszewski, Rafał T. Prinke,
Stanisław Prinke, Michał Prinke. 16
Marian Gumowski, Marian Haisig, Sylwiusz Mikucki, Sfragistyka, Warszawa 1960. 17
Stefan Kuczyński, Pieczęcie książąt mazowieckich, Wrocław 1978. 18
Stanisław Kętrzyński, Zarys nauki o dokumencie polskim wieków średnich, Poznań 2008. 19
Antoni Gąsiorowski, Wielkopolscy Ostrorogowie, Ostroróg 1998. 20
Jan Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, t. 3, 4, Kraków 1868, za pośrednictwem:
http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44324&s=1 i :
http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44325&s=1
10
ROZDZIAŁ I
Jak zostało wspomniane wyżej, rozdział ten traktuje o wybranych przeze mnie
osobach z rodu Ostrorogów żyjących głównie w XV wieku. W tym miejscu chciałbym
przybliżyć czytelnikowi owe sylwetki tj. przedstawić ich biogram, jak i krótko omówić
kariery urzędnicze, które pełnili. Osoby i urzędy, które sprawowali postanowiłem przedstawić
chronologicznie, gdyż często spotykane w owym czasie było to, iż pełnili oni kolejno wiele
różnych urzędów i funkcji.
Jednak, przed przejściem do głównego wątku tego rozdziału kilka słów chciałbym
poświęcić historii miasta, z którego wywodzi się ród Ostrorogów, Ostroróg, jak i pieczęciom
tegoż miasta.
Ostroróg – miasto w północno – zachodniej części województwa wielkopolskiego,
znaleźć je można po raz pierwszy w kronice Janka z Czarnkowa, pod rokiem 138321
.
Ostroróg, wtedy jeszcze wieś, został wspomniany przez kronikarza przy okazji
trwającej w tamtych czasach wojny domowej w Wielkopolsce, zwanej w literaturze wojną
Grzymalitów z Nałęczami (1382-1386), w którą, po stronie Nałęczów, zaangażowany był
Dziersław Grochoła.
„Sam zaś Sędziwój, kasztelan nakielski, z małą tylko liczbą ludzi ledwo umknął do
pewnej twierdzy Dzierżka Grocholi22
, kasztelana santockiego, zwanej Ostroróg, zamierzając
w niej stawić czoło wrogom. We dworze czyli we wsi tej [...] Tam w Ostrorogu Domarat i
Wierzbięta ze swym wojskiem spędzieli resztę tego dnia, zdobywając twierdzę, do której
Świdwa ze swoimi ludźmi tak haniebnie uciekł.”23
21
A. Gąsiorowski, Wielkopolscy Ostrorogowie, Ostroróg 1998, s. 7. 22
Dziersław (Dzierżek) Grochoła (Grochola), kasztelan santocki, h. Nałęcz (urząd objął po 24 I 1374, a przed 15
III 1383); zob.: Urzędnicy WLKp., Spisy, nr 528. 23
Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Żerbiłło, s. 121 – 122.
11
Wieś Ostroróg i znajdujący się w niej zamek, pojawiają się również w Kronikach,
czyli rocznikach sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza. Kronikarz przytacza nazwę
miejscowości w odniesieniu do wojny domowej w Wielkopolsce:
„Ale ujrzawszy wielkie ich mnóstwo przed sobą, zmieszany, zawołał na swoich, aby
się każdy według możności ratował; a sam dosiadłszy konia, z kilku towarzyszami umknął do
zameczku Ostroroga, należącego do Dzierżysława Grocholi, kasztelana Santockiego, i w ten
sposób uszedł rąk Domarata i Wierzbięty, którzy go z wielką zapalczywością ścigali24
.”
Dalej Długosz ponownie wymienia nazwę Ostroroga informując czytelnika o poczynaniach
starosty Domarata: „Potem starosta Domarat dobywać począł zameczku Ostroroga, do
którego się był Sędziwój Swidwa schronił; ale gdy szturm całodzienny okazał się
bezskutecznym, a przytem gruchnęła wieść fałszywa, że świeże wojsko polskie z Poznania na
pomoc Sędziwojowi nadciągało, Domarat przestraszony niewcześnie odstąpił od oblężenia, i
poszedł z wojskiem swojem pod Oborniki, gdzie od dnia siedemnastego lutego, aż do ósmego
marca stojąc obozem, całą okolicę między Poznaniem, Bukiem, Wronkami i rzeką Wartą,
ustawicznemi napady plądrował25
.”
Chciałbym zwrócić uwagę na to, iż Janek z Czarnkowa bardzo jasno oddziela
folwark tj. wieś od fortalicjum tj. zamku. Uwagę na to zwróciła również Grażyna
Rutkowska w Wielkopolskich Ostrorogach26
. Kronikarz tak opisuje zamek: „Sam zaś
Sędziwój, kasztelan nakielski, z małą tylko liczbą ludzi ledwo umknął do pewnej twierdzy
Dzierżka Grocholi, kasztelana santockiego, zwanej Ostroróg, zamierzając w niej stawić czoło
wrogom27
.”
Jak wynika z owego opisu, fortalicjum to nie mogło być duże, gdyż w jego środku
zmieściła się mała tylko liczba ludzi. Zbudowane było na dawnej wyspie Jeziora Wielkiego,
gdyż badania archeologiczne wykazały tam kilka warstw kulturowych, najstarsza z IX-X w.
pochodzi z grodziska. Jednak grodzisko to zostało zniszczone przez wzniesioną w tym
miejscu ową małą fortecę, prawdopodobnie drewnianą, gdyż znaleziono tam kawałki drewna,
24
Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Kraków 1868, t. 3, ks. 10, za
pośrednictwem - http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44324&s=1 (dostępne dnia 13.05.2013r.). 25
Tamże, http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44324&s=1. 26
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 26. 27
Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Żerbiłło, s. 121.
12
a następnie wybudowany w tym miejscu zamek z XV wieku28
. Zgodnie z Jankiem z
Czarnkowa pisał tez drugi kronikarz, Jan Długosz, przekazując informację: „Potem starosta
Domarat dobywać począł zameczku Ostroroga, do którego się był Sędziwój Swidwa schronił;
ale gdy szturm całodzienny okazał się bezskutecznym[...]”29
.
Zauważyć należy, iż opis ten, podobny do poprzedniego, wskazuje na to, że mimo
niewielkich rozmiarów fortecy ciężko było ją zdobyć, więc prawdopodobnie była dość
solidna i mogła pomieścić wystarczającą liczbę żołnierzy, by się w niej skutecznie bronić.
Drugi, dość zwięzły, opis dotyczy folwarku, który utożsamiać można ze wsią
właściwą Ostroróg. Brzmi on następująco: „We dworze, czyli we wsi tej warowni wzięto do
niewoli bardzo wielu szlachetnych i zamożnych Wielkopolan, którzy się nie mogli dostać do
samej twierdzy, a będąc prawie bezbronnymi, nie byli w stanie wrogom się opierać.”30
Wieś ta dość późno, jak zostało pokazane, pojawia się w pismach i kronikach, gdyż
dopiero pod koniec XIV wieku, jednak bardzo szybko, bo już za swojego najbardziej znanego
włodarza tj. Sędziwoja z Ostroroga, syna Dziersława Grochoły, zostaje lokowana. Niestety,
nie jest znany ani przywilej królewski, ani dokument lokacyjny wystawiony przed 1411 r.
przez Sędziwoja31
. Miasto po lokacji nie miało wykształconego samorządu miejskiego, zatem
władzę sprawował tam wójt. Pierwszą wzmiankę o samorządzie w Ostrorogu znamy dopiero
z 1462 roku. Nie jest to jednak nic nadzwyczajnego, gdyż, jak zaznacza G. Rutkowska,
samorządy: „miejskie nie powstawały bowiem z chwilą lokacji miast, lecz później”32
.
Miasto Ostroróg, już po lokacji i ustanowieniu samorządu miejskiego, zyskało także
pieczęcie. Jednak nie są znane pieczęcie z XV w. Najstarszą znaną, opisaną przez Mariana
Gumowskiego33
, jest pieczęć z XVI w., o średnicy 30 mm, na pieczęci wyobrażona jest tarcza
renesansowa z herbem Nałęczem, napis w otoku brzmi: SIGILLVM * SCAB[...] *
OSTROROGH34
.
28
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 26, gdzie G. Rutkowska przekazuje opis przedmiotów znalezionych na
wykopaliskach w latach 1961-62, 1964 i 1968; zob. też: Słownik historyczno-geograficzny województwa
poznańskiego w średniowieczu, pod red. A Gąsiorowskiego, cz. 3, z. III, s. 492. 29
Jan Długosz, Roczniki, t. 3, ks. 10, za pośrednictwem - http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44324&s=1
(dostępne dnia 13.05.2013 r.). 30
Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Żerbiłło, s. 121. 31
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 30. 32
Tamże, s. 31. 33
M. Gumowski, Pieczęcie i herby miast wielkopolskich, s. 230 – 232 (dalej: M. Gumowski, Pieczęcie); Zob. też
M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII w., Warszawa, 2000, s. 389, nr B. 447. 34
W opracowaniu A. Gąsiorowskiego, Ostrorogowie s. 32, pojawia się błąd, gdyż autorka, G. Rutkowska,
dodaje do legendy literę A, co brzmi następująco: SIGILLVM * SCAB... * OSTROROGHA.
13
Kolejną pieczęcią, o średnicy 24 mm, którą opisuje Marian Gumowski35
, jak i Otto
Hupp36
, jest pieczęć datowana przez Huppa na XVII wiek. Nie różni się ona od poprzedniej
wyobrażeniem, natomiast napis w otoku brzmi inaczej: SIGILLVM * CIVI... *
OSTROROG37
.
Ostatnią znaną pieczęcią, o której piszą obaj badacze, jest pieczęć z XIX wieku, o
średnicy 29 mm. Zaskakujące jest wyobrażenie napieczętne, gdyż różni się zdecydowanie od
poprzednich wyobrażeń, ponieważ zamiast Nałęcza pojawia się na niej Lilia. Użyta tu lilja
naturalnie niczem nieumotywowana i fanastycznym herbem, który nie zastąpi dawnego i
jedynego Nałęcza38
. Napis w otoku brzmi: POLIZIEI SIEGEL DER STADT
SCHARFENORT SAMTER KREISES.
Ostroróg, jako miasto prywatne, swój rozkwit przeżywa dzięki Sędziwojowi, jak i zapewne
dzięki temu, że do XVII w. nie zmieniało właścicieli39
. Po lokacji miasta, która nastąpiła
przed 1411 r., Sędziwój erygował w mieście kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela40
.
Można więc przypuszczać, iż miało to miejsce niedługo po lokacji miasta, gdyż pierwsza
wzmianka o kościele pojawia się już w 1419 r. Wieś w owym czasie należała do parafii
Piaskowo, jednak już w 1432 r. parafia ta zostaje zlikwidowana i włączona do parafii
Ostroróg, dzięki czemu miasto stało się centrum parafii. Niestety nie zachowały się
dokumenty Sędziwoja o uposażeniu i biskupa poznańskiego o erygowaniu nowej parafii41
.
Nie jest niestety znany wygląd najstarszego kościoła parafialnego, lecz wiadomo, że na
pewno był bogato uposażony, tak przez nadania fundatora, dziesięciny, jak i zapisy, które
dokonywała na rzecz kościoła okoliczna szlachta, najczęściej średnia i drobna. Należy też
dodać, że parafia ostroroska w kolejnych latach obejmowała inne wsie, jak np. od 1466 r.
Kluczewo, 1508 r. – Wielinie, Dobrojewo, a od 1787 r. Szczepy i Zapust42
.
35
M. Gumowski, Pieczęcie, s. 230 – 232. 36
O. Hupp, Die Wappen und Siegel der deutschen Städte, Flecken und Dörfer, s. 41. 37
O. Hupp, Die Wappen und Siegel, s. 41, podaje inną wersję legendy: SIGILLVM*CI...*OSTROROG. Sądzę,
że M. Gumowski po części zrekonstruował napis; Zob. też M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich, s.
389, nr B. 446. 38
M. Gumowski, Pieczęcie, s. 231 – 232. 39
Równie ważnym czynnikiem rozwoju i stabilizacji miasta było to, iż do XVI w. dziedzice Ostroroga
utrzymywali się w elicie władzy. 40
W późniejszym czasie nastąpiła prawdopodobnie zmiana wezwania kościoła parafialnego, gdyż w dokumencie
wizytacyjnym z 1641 r. pojawia się wezwanie Wniebowzięcia NMP, św. Jana Chrzciciela, Jana Ewangelisty i
Andrzeja Apostoła. 41
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 35-38. 42
Zob. pełny spis wsi należących do parafii: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego
w średniowieczu, pod red. A Gąsiorowskiego, cz. 3, z. III, s. 491.
14
Równocześnie z powstaniem kościoła parafialnego zaczęła funkcjonować szkoła.
Mimo, że nie ma informacji źródłowych o szkole parafialnej z okresu jej powstania, czy
nawet trochę późniejszego, to pojawiają się one w XVI – XVIII w. na dokumentach z
wizytacji, w których zapisane były uposażenia szkół, stan budynków, czy też dane o
funkcjonowaniu. Jednak o tym, że w Ostrorogu była szkoła parafialna świadczy z całą
pewnością dokument wystawiony w 1462 r. przez Jana Świdwę z Szamotuł, którym uposażał
czynszem nauczycieli, prepozyta i mansjonarzy na Szczepankowie w wysokości 8 grzywien
rocznie. Dzięki temu, jak podaje G. Rutkowska, można wywnioskować, iż w XV-wiecznej
szkole było na pewno (może i więcej?) dwóch nauczycieli43
. Szkoły parafialne z reguły
dostarczały wiedzy na poziomie podstawowym tj. uczyły gramatyki, pisania i czytania w
języku, głównie, łacińskim. Niestety nie można ustalić, jaki poziom prezentowała ostroroska
szkoła, ale można przypuszczać, że uczyli się w niej Mikołaj kleryk, który w 1447 r.
procesował się z plebanem z Oporowa o altarię w Borzysławicach, czy Jakub – kapłan
gracjalny w Buku w 1467 r.44
Również ważnym ośrodkiem, który stanowił o rozwoju miasta był, powstały po 1462
r.45
, szpital. Niestety, jak w przypadku szkół parafialnych, nie zachowały się dokumenty z XV
i XVI wieku wymieniające szpital. Wzmianki pojawiają się, tak, jak było w przypadku szkoły
w dokumentach z wizytacji z XVII-XVIII w. Kościół był zarządzany przez plebana kościoła
parafialnego, jak to było w przypadku szkoły. Szpital w 1787 r. już nie istniał, gdyż spalili go
ubodzy, którzy przebywali w szpitalu46
.
Wracając zatem do głównego wątku niniejszego rozdziału należy zacząć od
najstarszego członka z rodu Ostrorogów, wspomnianego już w rozprawie kilka razy,
Sędziwoja z Ostrorga, syna Dziersława Grochoły. Twierdzić można, bez cienia wątpliwości,
iż Sędziwój był twórcą potęgi rodu Ostroroskiego w XV w. To dzięki niemu ród ten stał się
jednym z silniejszych i wypływowych w Wielkopolsce.
Sędziwój (ok. 1375 – 1441) był synem Dziersława Grocholi, przypuszczać można za
Antonim Gąsiorowskim47
, chyba słusznie, że był on jedynym synem i następcą Dziersława.
43
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 39-40. 44
Zob. tamże, s. 39; Por. Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, pod
red. A Gąsiorowskiego, cz. 3, z. III, s. 491-492. 45
Takie wnioski wysuwa G. Rutkowska, gdyż w tym właśnie roku Sędziwój z Ostroroga wydał dokument, w
którym zapisywał szpitalowi, który ma powstać pod miastem, czynsze roczne ze wsi Wojnowice, Łagwy i
Kluczewo. 46
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 40. 47
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 59.
15
Sędziwój pełnił wiele funkcji administracyjnych poczynając od chorążego poznańskiego w
1400 r48
, które otrzymał po zwolnieniu się dwóch wakatów tj. kasztelana i właśnie owego
chorążostwa. Jak zauważa A. Gąsiorowski, była to bardzo dobrze płatna posada dzięki
udziałowi w karach sądowych49
. Następną funkcją pełnioną przez Sędziwoja było starostwo
międzyrzeckie od 1403 r.50
, które sprawował najprawdopodobniej do 1406 r. lub 1407 r.,
gdyż już w 1406 r. odnotowany został jako wojewoda poznański. Urząd ten przejął po
Sędziwoju Świdwie z Szamotuł51
. Kolejnym urzędem piastowanym przez Sędziwoja był
urząd starosty generalnego wielkopolski. Objął go po śmierci Wincentego Granowskiego w
1411 r., był starostą generalnym wielkopolski do 1415r.52
Rolę starosty generalnego
Wielkopolski pełnił jeszcze dwa razy, w latach 1419-1426 i 1432-143453
. Pomiędzy
pełnieniem funkcji starosty był jeszcze Sędziwój starostą brzeskim w latach 1426-143254
,
zarządcą klucza kazimierskiego w 1436 r.55
, jak i tenutariuszem kościańskim w 1426 r.56
Sędziwój z Ostroroga już od końca XIV w. obracał się w gronie książęcym, gdyż w
1399 r. widzimy go u boku Witolda, księcia litewskiego, kiedy to wyruszył z nim na wyprawę
przeciwko Tatarom. Sędziwój kolejnych w latach był jednym z głównych i najważniejszych
polityków z Wielkopolski, tak przy królu - Władysławie Jagielle, przy jego synu -
Władysławie III. Był jednym z najbardziej zaangażowanych polityków w sprawy zachodnie i
krzyżackie57
. Brał on udział w wielu rokowaniach, jak też prowadził je w imieniu monarchy
(w 1411 r. w Raciążku i Toruniu58
) z Zakonem m. in. w Kownie, Trokach w 1418 r., a w roku
następnym był posłem do wielkiego mistrza59
. W 1422 r. był obecny przy zawieraniu aktu
48
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 59; A. Gąsiorowski, Starostowie wielkopolskich miast królewskich w dobie
jagiellońskiej, s. 78 (dalej: A. Gąsiorowski, Starostowie); Antoni Gąsiorowski, Urzędnicy wielkopolscy XII – XV
w., Spisy, Wrocław, 1985, t. 1, s. 139, nr 340, [dalej: Urzędnicy Wlkp., Spisy]. 49
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 59. 50
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 59, 64, nie ma jednak wiadomości, kiedy opuścił Sędziwój urząd starosty
międzyrzeckiego; A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 43, 78. 51
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 59; A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 78. 52
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 60; A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 59, 78; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 172,
nr 617. 53
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 60; A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 59, 78; A. Gąsiorowski, Urzędnicy
zarządu lokalnego, tabl. 13; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 173, nry 619, 623. 54
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 60; A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 78. 55
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 64; A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 78. 56
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 60, 64; A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 46, 78. 57
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 59-64. 58
Tamże, s. 60. 59
Tamże, s. 60.
16
pokojowego nad jeziorem Mełno, a następnie jednym z gwarantów taktu melneńskiego60
. W
1426 r. Sędziwój ponownie rokował z Zakonem w imieniu króla61
.
Był on politykiem bardzo aktywnym, często przebywał w otoczeniu króla, jak np. przy
rozmowach Władysława Jagiełły z Zygmuntem Luksemburskim w 1410 r. w Nowym Sączu.
Obecność jego odnotowywana jest również w Krakowie na ślubie Władysława Jagiełły z
Zofią Holszańską w 1424 r., jako świadka w 1425 r. na dokumencie przywileju brzeskiego
Władysława Jagiełły, na sejmie w Warcie i na radzie królewskiej w Sandomierzu, w 1426 r.62
itd. Sędziwoja znaleźć można również przy królu np. w Inowrocławiu (1416 r.), w Łęczycy
(1413 r.), czy także, jako gwaranta na akcie unii horodelskiej z 1413 r.63
Sędziwój w XV w. swoją rodzinę, należącą do licznej szlachty średniej, wypromował
na jedną z najważniejszych rodzin w Wielkopolsce, jak i całej Polsce. Był on przez 40 lat
jedną z głównych postaci, po śmierci króla Władysława Jagiełły znaleźć go można w
Krakowie, w grupie osób, która sprawowała rządy za czasów niepełnoletności Władysława
III, tuż obok Zbigniewa Oleśnickiego64
. Dzięki swoim umiejętnościom politycznym,
dyplomatycznym był także najważniejszym głosem, obok Zbigniewa Oleśnickiego, w radzie
królewskiej. Sędziwój jednak nie tylko był politykiem i dyplomatą, lecz także dowodził
wojskami, jak w wojnie pruskiej z 1410 r. Miał on swoją chorągiew, wg J. Długosza nr 2865
,
którą kronikarz opisuje w następujący sposób: „Dwudziesta ósma Sędziwoja z Ostroroga
wojewody poznańskiego, z Nałęczą, czyli przepaską w krąg zwiniętą i związana, z końcami
rozpuszczonemi, w polu czerwonem.”
Następną informacją o Sędziwoju jest wiadomość podana przez Jana Długosza, iż
uczestniczył on w walkach pod Koronowem i był jednym z twórców sukcesu w tej bitwy:
„Rycerze zaś, którzy nad nieprzyjacielem to sławne, odnieśli zwycięztwo, byli następujący:
Sędziwój z Ostroroga wojewoda poznański, herbu Nałęcz [...]”66
60
Tamże, s. 61. P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty strony polsko-litewskiej pokoju mełneńskiego z 1422 r.,
Poznań 2004 r., s. 2, 10, 16, 30. 61
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 61. 62
Tamże, s. 61. 63
Akta unji Polski z Litwą, nr 49, s. 51, pieczęć 6; W. Semkowicz, O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze
szlachtą polską, s. 130-131. 64
Tamże, s. 62. 65
J. Długosz, Roczniki, t. 4, ks. 11, za pośrednictwem: http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44325&s=1;
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 60, podaje, że wg J. Długosza jest to numer 38, co jest oczywistą pomyłką ze
strony autora. 66
J. Długosz, Roczniki, t. 4, ks. 11, za pośrednictwem: http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44325&s=1.
17
Sędziwój z Ostroroga brał również udział w walkach w rejonie Czech w 1438 r., pod
Nachodem i Taborem, towarzyszył mu Jan Tęczyński, wojewoda sandomierski. Jak
przypuszcza A. Gąsiorowski Sędziwój mógł sprawować władzę namiestniczą na zajętych
terenach Czech w imieniu Kazimierza Jagiellończyka, lecz gdy kandydatura Jagiellończyka
upadła powrócili oni do kraju67
.
Sędziwój zmarł na Węgrzech ok. połowy 1441 r., gdzie towarzyszył królowi wraz ze
swoim synem Dobrogostem, natomiast już 28 października 1441 r. urząd wojewody zajmował
Łukasz Górka,68
. Jak wielki majątek zgromadził przez całe życie, byłoby trudno ustalić w
szczegółach, lecz wiadomo na pewno, że Sędziwój posiadał, swoją ojcowiznę, którą następnie
rozszerzał o kolejne wsie. Jak zostało wspomniane wyżej, przeniósł on również parafię z
Piaskowa do Ostroroga. W 1414 r. uzyskał pozwolenie królewskie na lokację miasta, co
skutkowało powstaniem Lwówka69
, drugiej siedziby rodu Ostrorogów. Sędziwój, jak słusznie
może przypuszczać A. Gąsiorowski mógł być również właścicielem części miasta Grodzisk,
które następnie przeszło w ręce jego synów, był też właścicielem wsi w Wielkopolsce i domu
w Poznaniu70
.
Jak zatem widać, nawet w tak krótkim rysie biograficznym, Sędziwój z Ostroroga był
nie tylko utalentowanym politykiem i dyplomatą, był także rycerzem, który brał udział w
bitwach wraz ze swoją chorągwią, jak i dowódcą, któremu powierzane było dowodzenie nad
wojskami polskimi. Potrafił on uczynić, dzięki swoim zdolnościom, rodzinę średniej szlachty
jednym z najważniejszych rodów, otworzył tym samym za pewne drogę swoim potomkom do
pełnienia ważniejszych stanowisk w państwie. Rozbudował też Sędziwój bardzo mocno swoje
ziemie, które następnie dziedziczyli synowie.
Kolejną postacią, której należy się miejsce w tejże pracy, jest najstarszy syn Sędziwoja
z Ostroroga, Stanisław z Ostroroga (ok. 1400 – 1476/7), zwany też Stanisławem Ostroroskim.
Miał on jeszcze dwóch braci – Jana, który zmarł w 1427r.71
i najmłodszego - Dobrogosta,
kasztelana gnieźnieńskiego72
.
67
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 62-63. 68
Tamże, s. 63. 69
KDW VIII, nr 851. Data na dokumencie wskazuje, że lokacja przypada na rok 1419. 70
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 63-64. 71
Tamże, s. 64. 72
Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 105, nr 51.
18
Stanisław swoją karierę urzędniczą rozpoczął od pełnienia urzędu podstolego
kaliskiego w 1432 r.73
, jednak A. Gąsiorowski, podejrzewa, że mógł ten urząd pełnić już od
1427r.74
Ciekawą rzeczą jest nazwanie Stanisława starostą brzesko-kujawskim w 1432 r., co
pozwala przypuszczać, iż objął on ten urząd po swym ojcu, który funckję starosty brzeskiego
pełnił w latach 1426 – 143275
, lub po prostu zastępował ojca na tym stanowisku, co może
wydawać się bardziej prawdopodobne, gdyż później widać Stanisława, który zastępuje
Sędziwoja, który w tym okresie pełnił funkcję starosty generalnego Wielkopolski, na
wielkopolskich sądach grodzkich w latach 1432 – 143476
. Kolejnym urzędem pełnionym
przez Stanisława było starostwo generalne Wielkopolski uzyskane w 1439 r.77
, a sprawowane
do 1440 r., kiedy to stracił je na rzecz Krzesława Kurozwęckiego78
, który pełnił urząd ten do
1443 r.79
Dwa lata później, tj. 1445 r., Stanisław objął urząd kasztelana międzyrzeckiego,
który piastował do 1449 r.80
Nie wiadomo jednak czy urząd ten objął z nominacji króla
Władysława III, czy został wybrany do pełnienia tej funkcji na sejmie z 1445 r., który odbył
się w Sieradzu, a na którym był on obecny81
. W tzw. międzyczasie pełnił on ponownie, od
1448 r., urząd starosty generalnego Wielkopolski. Na urzędzie tym zasiadał do 1451 r.82
Dodatkowo, po ustąpieniu z kasztelanii międzyrzeckiej, a będąc nadal starostą, otrzymał
urząd kasztelana gnieźnieńskiego tj. na przełomie 1449/1450 r. Funkcję kasztelana pełnił do
1453 r.83
Po rezygnacji z urzędu kasztelana gnieźnieńskiego otrzymał w połowie 1453 r.
wojewodziństwo kaliskie84
. Objęcie wojewodziństwa kaliskiego przez Stanisława wydaje się
być bardzo ważną i ciekawą sprawą, gdyż jest on pierwszym z wojewodów kaliskich, który
nie jest związany z żadną rodziną pełniącą niegdyś ten urząd85
. Był on na urzędzie wojewody
kaliskiego do 1475 r.86
Kolejnym urzędem pełnionym przez Ostroroga było wojewodziństwo
73
Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 121, nr 180; zob. Kodeks Dyplomatyczny Polski, Warszawa, 1847 – 1858, II, nr 575
(dalej KDP). 74
Tamże, s. 65. 75
A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 78. Natomiast w opracowaniu A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 61, 65, autor
podaje daty pełnienia urzędu w latach 1426 – 1431. 76
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 65. 77
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 65; A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 59, 78-79; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s.
173, nr 626; Kodeks dyplomatyczny wielkopolski, Poznań, 1908, V, nr 627 (dalej KDW). 78
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 65. 79
Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 173, nr 627. 80
Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 136, nr 310; A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 65, jednak tutaj autor podaje datę
przejęcie kasztelani kaliskiej przez Stanisława na 1444 r., tuż po śmierci Wincentego Świdwy z Szamotuł, który
pełnił urząd kasztelana kaliskiego. 81
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 65. 82
Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 173, nr 630; A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 65. 83
A Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 104, nr 47; A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 65. 84
Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 126, nr 232; A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 66. 85
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 66. 86
Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 126, nr 232.
19
poznańskie objęte w 1475 r., które piastował do 1476/1477 roku87
. 16 listopada 1476 r.
pojawia się ostatnia informacja o Stanisławie, kiedy zasiadał na sądach ziemskich w
Poznaniu. Można zatem przypuszczać, że zmarł on na przełomie tych lat, gdyż już 3 maja
1477 r. urząd opuszczony przezeń przejął Maciej z Bnina88
.
Stanisław jednak, w przeciwieństwie do swego ojca, nie był tylko politykiem i
dyplomatą, którego spotykamy u boku króla, jak np. w 1447 r. podczas objazdu Wielkopolski
przez Kazimierza Jagiellończyka, czy w 1457 r. kiedy towarzyszył królowi podczas
uroczystego wjazdu do Gdańska89
. Syn Sędziwoja brał bardzo czynny udział w polityce
królewskiej, często był też królewskim posłem. Widzimy go, tak samo, jak jego ojca, gdy
prowadzi rokowania, w delegacji polskiej z Zakonem w 1463 r., aż do podpisania pokoju
toruńskiego z 1466 r.90
Stanisław Ostroroski był również dowódcą wojsk, podobnie jak
ojciec, ale nie miał on takiego talentu wojskowego. W bitwie pod Chojnicami toczonej z
Krzyżakami, jego chorągiew uciekła z pola bitwy91
. Nieudolnością wojskową wykazał się
również, gdy dowodził wojskami królewskimi w 1455 r. podczas oswobodzenia ziemi
wieluńskiej od napastników morawskich. Długosz opisuje nieudolność Stanisława i Jana
Zaremby, starosty wieluńskiego w następujących słowach: „Gdy wreszcie doniesiono o tem
królowi, wysłał Stanisława z Ostroroga wojewodę kaliskiego i Jana Zarembę wieluńskiego
starostę z zebranym rycerstwa pocztem na pomoc oblegającej drużynie. Pospieszyli obydwaj
do zamku, ale chociaż nieprzyjaciel ścieśniony był prawie ostatecznością, tak, że mu
przychodziło z głodu zginąć albo poddać się przemocy, obawiając się wszelako, aby Jerzyk
Stosz nie przybył, jak wieść niosła, z swoim ludem obleżeńcom na odsiecz, i wojna nie
przeciągała się dłużej, zwłaszcza w zimowej porze, woleli przestać na oswobodzeniu warowni
od nieprzyjaciela i dozwolili mu wyjść z zamku z całym zasobem, który mogli byli zabrać w
zdobyczy.”92
Jak zatem widać, Stanisław z Ostroroga, na polu wojskowym nie był geniuszem, więc
po 1455 r. zajął się już głównie polityką. Mimo, iż nadal obracał się kręgach królewskich nie
miał on już takich wpływów, jak ojciec, gdyż w okresie, gdy pełnił różna urzędy musiał też
87
Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 157, nr 491. 88
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 69. 89
Tamże, s. 65-66. 90
Tamże, s. 67. 91
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 66. 92
J. Długosz, Roczniki, t. 5, ks. 12, s. 199.
20
konkurować z przynajmniej trzema innymi ważnymi i wybitnymi osobowościami, tzn.
Maciejem z Bnina, Piotrem z Szamotuł i Łukaszem Górką93
.
Następną osobą, którą chcę opisać jest Dobrogost z Ostroroga (ok. 1410 – 1478/9) lub,
jak pojawia się w literaturze, ze Lwówka. Był to najmłodszy, jak już zostało wspomniane
wyżej, z synów Sędziwoja z Ostroroga. Dobrogost również ma za sobą pewną karierę
urzędniczą lecz jest ona zdecydowanie mniej bogata niż jego brata, czy ojca. Swoją drogę
urzędniczą rozpoczął od zastępowania ojca na sądach wielkopolskich, jako wicestarosta
generalny Wielkopolski94
. Następnym urzędem Dobrogosta była kasztelania kamieńska, którą
prawdopodobnie otrzymał od króla Władysława III podczas pobytu na Węgrzech, gdzie
wyjechał wraz z ojcem w 1440 r. Z takim tytułem pojawia się po raz pierwszy w Budzie 22
marca 1443 r.95
Funkcję kasztelana kamieńskiego pełnił do 1467 r.96
Jak zauważa A.
Gąsiorowski, w starszej literaturze często myli się Dobrogosta z Ostroroga z innym
Dobrogostem, synem Stanisława z Kolna h. Nałęcz, też kasztelana kamieńskiego, lecz
będącego na tym urzędzie w latach 1427 – 144297
. Kolejnym urzędem, który objął w 1468 r.
Dobrogost była kasztelana gnieźnieńskiego98
. Funkcję kasztelana pełnił do 1478 r.99
Podobnie, jak Stanisław Dobrogost w czasie pełnienia jednego urzędu otrzymał kolejną, tj.
urząd starosty ostrzeszowskiego w 1468 r.100
Jednak na tym urzędzie zakończyła kariera
Dobrogosta.
Najmłodszy syn Sędziwoja zdecydowanie żył w ceniu swojego starszego brata,
Statnisława, gdyż rzadko pojawia się w źródłach101
. Jeśli już to pojawia się on często u jego
boku, jak np. w przy okazji objazdu Stanisława po Wielkopolsce, gdy ten sprawował urząd
starosty generalnego. Jednak i Dobrogost pojawia się w otoczeniu króla np. w 1472 r., gdzie
wraz z królem, pojawia się w Toruniu102
, czy jak zostało już wspomniane na Węgrzech.
Dobrogost wzmiankowany jest też w źródłach samodzielnie, np. jako jeden z gwarantów
pokoju z Zakonem w Parabutach z 1458 r., czy też na dokumencie wstępnym pokoju
toruńskiego z 1466 roku103
. Pełnił on także funkcje posła, na co wskazuje jego obecność, wraz
93
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 68. 94
Tamże, s. 70. 95
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 70; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 128, nr 249. 96
Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 128, nr 249. 97
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 69. 98
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 70; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 105, nr 51. 99
Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 105, nr 51. 100
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 70. 101
Tamże, s. 70. 102
Tamże, s. 70. 103
Tamże, s. 70.
21
z bratem Stanisławem i bratankiem – Janem z Ostroroga w delegacji polskiej, która
pertraktowała z królewną Zofią na temat jej małżeństwa z margrabią Fryderykiem
Hohenzollernem104
, a także, wraz z Łukaszem z Górki, w poselstwie do sułtana tureckiego105
.
Znaleźć Dobrogosta można też na semjmie w Kole w 1475 r. oraz w Środzie w 1476 r.106
Najmłodszy brat Stanisława odziedziczył po podziale ojcowiny dobra lwóweckie,
z miasteczkiem Lwówek, od którego wziął się przydomek i wreszcie nazwisko jego
potomków zwanych Ostrorogami Lwowskimi, a samego Dobrogosta nazywano Dobrogostem
ze Lwówka. Wraz z dobrami lwóweckimi przejął on także dobra Trzciel, które nabył wraz z
bratem Stanisławem w 1434 r.107
Jako kasztelan gnieźnieński nadal powiększał swoje dobra, i
w 1465 r. kupił od Jana z Lubosza pięć wsi (Lubosz, Charzewo, Wilcze Ostrowy, Obryciec,
Uścięcin), posiadał on także wsie Wierzenica, Rakownia, Kobylnica i Pławno108
.
Dobrogost ostatni raz wzmiankowany jest w źródłach 5 października 1478 r. na rokach
sądowych w Poznaniu, w roku następnym już nie żył109
. Najmłodszy syn Sędziwoja nie
zasłużył się również na polu wojskowym, został on jednak przy polityce, chociaż i tam nie
osiągnął pozycji takiej, jak Stanisław, czy ojciec bo żył on najpewniej w cieniu swego
starszego brata i zapewne ojca Sędziwoja.
Następną, a zarazem ostatnią osobą z rodu średniowiecznych Ostrorogów wybraną
przeze mnie do tego opracowania, której również należy sie krótki biogram jest Jan z
Ostroroga (ok. 1436 – 1501), syn Stanisława z Ostroroga. Jan, podobnie jak stryj, nie zmieniał
często swoich urzędów. Karierę rozpoczął po powrocie do Polski w 1462 r., po uzyskaniu
wykształcenia na uniwersytetach w Bolonii i Eufracie, gdzie w 1459 r otrzymał tytuł doktora
obojga praw110
. Pełnienie funkcji urzędniczych rozpoczął najprowdopodobniej od zasiadania
w kancelarii królewskiej. Wzmianki o nim odnaleźć można na akcie inkorporacji ziemi
bełskiej z 1462 r., jak aktach, toczącej się przed sądem arbitrażowym, sprawy dotyczącej
ziemi płockiej, gdzie był królewskim zastępcą111
. Jednak już w 1465 r. Jan Ostroróg, po
powrocie z Rzymu, gdzie posłował z ramienia króla do papieża Piusa II w sprawie poselstwa
104
Tamże, s. 70. 105
Tamże, s. 70. 106
Tamże, s. 70. 107
Tamże, s. 71. 108
Tamże, s. 71. 109
Tamże, s. 71. 110
Tamże, s. 71, 77. 111
Tamże, s. 72.
22
płockiego112
, otrzymał kasztelanię międzyrzecką113
, którą piastował do 1472 r.114
Jak podają
J. Wiesiołowski w krótkim życiorysie Jana opublikowanym PSB115
, a także A. Gąsiorowski –
Jan, po opuszczeniu urzędu kasztelana międzyrzeckiego przez dwa lata tj. 1472 – 1474 był
podskarbim królewskim, o czym świadczyć ma jedna zapiska z akt poznańskich116
.
Następnym urzędem, który objął Jana Ostroroga była kasztelania poznańska, którą to uzyskał
w 1474 r. i piastował aż do początku XVI w., tj. 1500 r.117
W okresie pełnienia urzędu
kasztelańskiego był w 1484 r. egzekutorem akcyzy w Wielkopolsce118
, a w latach
późniejszych – od 1493 r. do 1498 r., pełnił funkcję starosty generalnego Wielkopolski, urząd
ten uzyskał po śmierci poprzednika Mikołaja Kucieńskiego z Kutna119
. Starostwo stracił, jak
podkreśla się w literaturze, poprzez zaniedbywanie swoich obowiązków, takich jak objazdy
terenów starostwa, czy też sądownictwa120
. Po utracie starostwa generalnego w 1500 r.
otrzymał nominację na urząd wojewody poznańskiego, który to utrzymał aż do śmierci w
1501 r.121
Zmarł w swoim zamku w Grodzisku.
Kariera Jana, jak widać, nie była tak wspaniała, jak kariera jego ojca, czy dziada. Nie
zasłużył się on również na polu wojskowym, gdyż w latach 1497–1498 uzyskał zwolnienie z
wypraw wojennych122
. Po śmierci swojego ojca Stanisława, Jan stracił również mocną
pozycję w świecie polityki, zajął się on raczej sprawami gospodarczymi. Jednakże za życia
ojca spotkać go można wraz ze stryjem Dobrogostem podczas rokowań w sprawie ślubu
królweny Zofii z Fryderykiem branderburskim123
. Był też jednym z gwarantów traktatu
toruńskiego z 1466 r.124
Posłował kilkakrotnie do Rzymu (1464, 1466 – 1467)125
.
Jan Ostroróg najbardziej znany jest z utworu pt.: Monumentum pro comitiis
generalibus regni sub rege Casimiro pro Reipublicae ordinatione congestum. Pismo to,
któremu przypisuje się autorstwo Jana, zawiera projekty reform, które powinny dokonać się w
112
Tamże, s. 72, 77. 113
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 72, 77; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 137, nr 314. 114
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 72, 77; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 137, nr 314. 115
PSB, t. XXVII, s. 502-505. 116
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 72, 77. 117
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 72-73, 77; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 142, nr 364. 118
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 77. 119
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 72-73, 77; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 175, nr 638. 120
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 72-73, 77. 121
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 73, 76, 77; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 157, nr 495. 122
A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 73, 77. 123
Tamże, s. 72. 124
Tamże, s. 72. 125
Tamże, s. 72.
23
Polsce126
. Jednak do dziś trwa dyskusja nad jego prawdziwym autorem, gdyż czas powstania
tego dzieła nie jest dokładnie ustalony127
. Przyjmuje się również, iż dzieło to powstało na
którymś z sejmów, na których obecny był Jan z Ostroroga wraz z królem Kazimierzem
Jagiellończykiem.
Śledząc kariery urzędnicze trzech pokoleń średniowiecznych Ostrorogów zauważyć
można zdecydowany wzrost znaczenia tego wielkopolskiego rodu, jak i stopniowy upadek z
piedestału. Wzrostem i punktem najwyższym jest kariera Sędziwoja z Ostroroga, który to
wywinował tę rodzinę na sam szczyt, jak i sam był jedną z najważniejszych postaci XV
wiecznej Polski. Spadek zaczyna się już od jego najstarszego syna Stanisława, który również
pełnił wiele ważnych funkcji w państwie, nie ma jednak już takiego posłuchu jak ojciec, a
swoją pozycją dzielić się musiał z innymi wybitnymi postaciami tamtych lat. Dobrogost
natomiast jest to ewidentny przypadek osoby, która żyła w cieniu ojca i starszego brata, lecz
jednak mimo to nadal pełniła pewnie urzędy, nie tak znaczne jak poprzednicy, ale jednak.
Janowi natomiast znacznie bliżej było do swojego ojca, Stanisława, zaś po jego śmierci stracił
on mir i przestał się liczyć w życiu politycznym. Na uwagę jednak zasługuje fakt, że w
rodzinie Ostrorogów była nietypowa, jak na XV-wieczną Polskę, sytuacja a mianowicie
wydaje się pewne, że wszyscy potomkowie Sędziwoja odebrali staranne wykształcenie
uniwersyteckie. Stanisław wraz z bratem Janem (zm. 1427) zapisali się w 1419 r. na
Uniwersytet Krakowski, a w ich ślad poszedł najmłodszy brat Dobrogost zapisując się na ten
sam uniwersytet w 1427 r.128
Syn Stanisława, Jan uzyskał nawet tytuł doktora obojga praw
odbywając studia na uniwersytetach w Wiedniu, Eufracie i Bolonii129
.
Mimo, iż status rodziny zdecydowanie spadał była ona nadal jedną z potężniejszych w
Wielkopolsce, a jej członkowie przez cały XV w. służyli wiernie królom polskim.
126
Tamże, s. 73-76, 77-78. 127
Tamże, s. 73-76, 77-78, daty, które miałby określać czas powstania to 1455-1459, 1475-1477, z czego ta
ostatnia jest datą używaną najczęciej. J. Wiesiołowski stwierdza, iż równie dobrze Memoriał może być XVI
wiecznym, który po prostu korzysta z tradycji o Janie Ostrorogu. 128
Tamże, s. 64, 70. 129
Tamże, s. 71, 77.
24
ROZDZIAŁ II
W niniejszym rozdziale zaprezentowane zostaną pieczęcie opisanych wyżej
przedstawicieli rodziny Ostrorogów. Pieczęcie ulożone są w porządku chronologicznym, od
najstarszego z rodu Sędziwoja, do najmłodszego Jana.
Najstarszą zachowaną pieczęcią Ostrorogów jest pieczęć Sędziwoja, chorążego
poznańskiego z 1403 r., przechowywana w Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego w
Krakowie130
. Następną pieczęcią jest pieczęć Sędziwoja z 1412 r., przechowywana w
Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie131
, przypuszczać można, iż chodzi o pieczęć
oderwaną od dokumentu z tegoż właśnie 1412 r. wystawionego w Lubiniu, którego oryginał
przechowywany był dawniej w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu132
. Pieczęć wyobraża
herb Nałęcz na pochylonej tarczy z klejnotem na hełmie. Napis otokowy po części zatarty: S.
SANDIVOGI... PALAT133
. Inną zachowaną pieczęcią Sędziwoja jest ta, która została
przywieszona do dokumentu z unii horodelskiej, z 2 października 1413 r., gdzie był
reprezentantem rodu Nałęczów, wraz z Mikołajem z Czarnkowa134
. Pieczęć ta jest okrągła, o
średnicy 25 mm, odciśnięta w brunatnym wosku. Wyobraża w czterolistnej rozecie pochyloną
tarczę z herbem Nałęcz, nad tarczą hełm z dwoma rogami łosimi. W otoku napis: + S. SAND.
D’ OST|ROROG PALAT135
.
130
Franciszek Piekosiński, Heraldyka polska wieków średnich, Kraków 1889, s. 102. 131
Tamże, s. 102. 132
KDW V, nr 204. W KDW pojawia się błąd, gdyż zamiast Sędziwoja wpisany jest Dobrogost: Dobrogostius
de Ostroróg palatinus Posnaniensis et capitaneus Maioris Poloniae testatur, Mathiam abbatem monasterii
Lubinensis Nicolao de Lubiatów dapifero Posnaniensi villam Starygród D marcis vendidisse. Jednak Dobrogost
nie mógł wtedy pełnić funkcji starosty generalnego Wielkopolski i wojewody poznańskiego, gdyż jego
narodziny datowane są na ok. 1410r. Następną rzeczą wskazującą na błąd jest sama legenda pieczęci, która
znajdowała się przy owym dokumencie. 133
KDW V, nr 204. 134
W. Semkowicz, O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską, s. 130-131. Zob. też: Akta
Unji Polski z Litwą, nr 49, s. 51, pieczęć 6. 135
Akta Unji Polski z Litwą, nr 49, s. 51, pieczęć 6.
25
Il. 1: W. Semkowicz, O litewskich rodach bojarskich
zbratanych ze szlachtą polską, s. 131.
Pieczęć Sędziwoja z Ostroroga znajduje się również przy innym dokumencie
dotyczącym unii polsko-litewskiej, a mianowicie przy z 27 lutego 1423 r., wystawionym w
Korczynie, w którym to Władysław Jagiełło przekazuje Zygmuntowi – wielkiemu księciu
litewskiemu - w dożywotnie rządy w Wielkim Księstwie Litewskim i określa jego
obowiązki136
. Pieczęć przywieszona przy tym dokumencie ma średnicę 25 mm, wyobraża na
pochylonej tarczy herb Nałęcz, nad którym znajduję się ukoronowany hełm wraz z dwoma
rogami jelenimi w klejnocie. Napis otokowy jest uszkodzony: + S. SANDIVOGII DE...137
F.
Piekosiński znalazł jeszcze jedną pieczęć Sędziwoja, prawdopodobnie z 1419 r., gdyż została
ona oderwana od dokumentu i przechowywana jest w Archiwum Archidziecezjalnym w
Gnieźnie138
. Jednak jeszcze sprzed 1419 r. znaleźć można kolejną pieczęć Sędziwoja, a
mianowicie z 1418 r., przy dokumencie wydanym w Międzyrzeczu139
. Na dokumencie tym
Sędziwój występuje jako wojewoda poznański. Jego pieczęć jest okrągła, odciśnięta w
ciemnym wosku i zawieszona na pasku pergaminowym. W jej polu wyobrażony jest, w
obwódce o czterech łukach, na tarczy herb Nałęcz, nad tarczą hełm wraz z dwoma jelenimi
136
Tamże, s. 94-95. 137
Tamże, s. 95, nr 12. 138
F. Piekosiński, Heraldyka, s. 102. 139
KDW V, nr 288: Sandivogii de Ostroróg palatini Posnaniensis decretum de finibus villarum Bledzewo et
Gorzyce.
26
rogami w klejnocie. Napis otokowy został częściowo zatarty: S. SANDIVO... DE
POPA...T...140
Kolejną pieczęć Sędziwoja znaleźć można przy dokumencie z 1420 r., wystawionym
w Gnieźnie, gdzie występuje on jako świadek141
. Pieczęć znajdująca się przy tym dokumencie
jest okrągła, odciśnięta w zwykłym, białym wosku, zawieszona na jedwabnym, fioletowym
sznurku. Jest ona dobrze zachowana, wyobraża w obwódce o czterech łukach, na pochylonej
tarczy herb Nałęcz, nad tarczą znajduje się hełm z labrami i koroną wraz z dwoma jelenimi
rogami w klejnocie. Napis otokowy, mimo dobrego zachowania pieczęci, jest nieczytelny.
Pieczęć na odwrocie posiada contrasigillum z wyobrażeniem małej pieczęci Sędziwoja.
Następna z jego pieczęć pochodzi z 1421 r., znajduje się na dokumencie wystawionym
w Skwirzynie142
. Jest to również pieczęć okrągła, ma wyobrażenie identyczne jak pieczęć z
1420 r., zawieszona jest na niebieskim i różowym sznurku jedwabnym. Pieczęć posiada
contrasigillum, które wyobraża małą pieczęć dysponenta. Z tego samego roku pochodzi także
kolejna pieczęć Sędziwoja, znajduje się ona przy dokumencie wystawionym w Kaliszu, gdzie
wojewoda potwierdza sprzedaż wsi143
. Pieczęć okrągła, o średnicy ok. 45 mm, odciśnięta w
zwykłym wosku, wyobraża w obwódce o czterech łukach, na pochylonej tarczy herb Nałęcz,
nad tarczą hełm z labrami i koroną, i dwoma bliźniaczymi jelenimi rogami. Napisz otokowy
nieczytelny. Pieczęć znajduje się w misce z wosku zwykłego. Zawieszona na sznurach
jedwanych czerwonych, różowych lub zielonych144
. Pieczęć posiada contrasigillum o
średnicy ok. 30 mm, wyobrażenie nie zawiera korony.
140
KDW V, nr 288: Sandivogii de Ostroróg palatini Posnaniensis decretum de finibus villarum Bledzewo et
Gorzyce. 141
KDW V, nr 320: Sandivogius de Ostroróg testatur, Nicolaum de Warzymowo cum Nicolao archiepiscopo
Gnesnensi castrum Wenecya villa Biskupice commutasse. 142
KDW V, nr 333: Sandivogii de Ostroróg palatini Posnaniensis et capitanei Maioris Poloniae decretum de
finibus oppidi Skwirzyna et villae Zemsko. 143
KDW V, nr 343: Sandivogius de Ostroróg palatinus Posnaniensis et capitaneus Maioris Poloniae ratam esse
iubet divisionem bonorum ab Anna relicta vidua Nicolai de Modła cum sorore sua Barbara, uxore Nicolai
Strosberg civis Posnaniensis factam; KDW VIII, nr 1216. AP Poznań, Dokumenty miasta Poznania, sygn. D
584. 144
Rozbieżność wynika z faktu, iż w KDW V, nr 343 zapisano kolor zielony sznurów natomiast w AP Poznań,
(Dokumentach miasta Poznania) widnieje kolor czerwony, KDW VIII, nr 1216 zawiera natomiast kolor różowy
w opisie (czyli może wypłowiały czerwony).
27
Il. 2: AP Poznań, Dokumenty miasta Poznania, sygn. D 584.
Dwie kolejne pieczęcie Sędziwoja znajdują się przy dokumentach z pokoju
mełneńskiego z 1422 r. Pierwsza przywieszona przy dokumencie wstępnym, o średnicy 26
mm, odciśnięta została w wosku ciemnozielonym i przywieszona jest na pasku
pergaminowym. W jej polu, w czterolistnej rozecie, na pochylonej tarczy wyobrażony został
herb Nałęcz, nie wiązany, nad tarczą hełm z labrami zwieńczony dwoma bliźniaczymi rogami
łosia145
. Napis w otoku: + S(igillum). SA(ndivogi)US D(e) OST/ROROG. PALAT(ini)146
145
Zob. też opis w KDW VIII, nr 927. 146
P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty strony polsko-litewskiej pokoju mełneńskiego, s. 16, pieczęć nr 2.
28
Il. 3: P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty pokoju mełneńskiego, s. 16, pieczęć nr 2.
Druga pieczęć natomiast przywieszona przy dokumencie głównym, o średnicy 46 mm,
również odciśnięta w wosku ciemnozielonym, w misce z wosku zwykłego, przywieszona
została na pasku pergaminowym. W jej polu, w czterolistnej rozecie, na pochylona tarcza
znajduję się herb Nałęcz, wiązanym, nad tarczą hełm z labrami zwieńczony dwoma łopatami
łosia w klejnocie. Napis w otoku: S(igillum) : SA(n)DZYWOGIUS D(e) OS/TROROG
PALAT(ini) POZNAN(iensis)147
.
Il. 4: P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty pokoju mełneńskiego, s. 30, pieczęć nr 13.
Kolejna pieczęć Sędziwoja znajduje się przy dokumencie wystawionym w Kościanie,
w 1422 r.148
Dokument opatrzony jest mniejszą pieczęcią herbową Sędziwoja, która
odciśnięta została w zwykłym wosku, a wisi na pasku pergaminowym. Inna pieczęć
przywieszona została na dokumencie wystawionym w Międzyrzeczu w 1423 r149
. Jest to
również pieczęć herbowa Sędziwoja odciśnięta w zwykłym wosku, zawieszona na zielonym,
147
Tamże, s. 30. 148
KDW V, nr 354: Nos Sandivogius de Ostrorog palatinus Poznaniensis et capitaneus Maioris Polonie
generalis […]. 149
KDW V, nr 369: Sandivogius de Ostroróg palatinus Posnaniensis et capitaneus Maioris Poloniae generalis
testatur, Ulricum Ukrow de Osieczno quartam partem villae Osieczno Iacobo abbati de Bledzewo CC marcis
vendidisse.
29
jedwabnym sznurku. Na odwrocie pieczęci znajduje się contrasigillum wyobrażające
mniejszą pieczęć starosty generalnego. Również wielką pieczęć herbową Sędziwoja z
Ostrorga znaleźć można na dokumencie wystawionym w Poznaniu w 1426 r.150
Została ona
odciśnięta także w zwykłym wosku, zawieszona na pasku pergaminowym. Pieczęć ta jest
jednak mocno uszkodzona. Orna również zawiera na odwrocie contrasigillum.
Następna pieczęć Sędziwoja znajdowała się dawniej przy dokumencie wydanym w
Gnieźnie w 1426 r.151
Dokument w 1447 r. uwierzytelniony jest kolejną pieczęcią herbową
Sędziwoja z napisem w otoku: S. SANDIVOGII DE OSTROROG PALATINI
POSNANIENSIS. Pieczęć ta posiadała również contrasigillum z napisem: + SANDIVOGII
PALATINI152
. W 1432 r. pieczęć Sędziwoja i jego synów153
, znalazła się na dokumencie, w
którym rycerstwo, biskup poznański i miasta województwa poznańskiego przyrzekali po
śmierci Władysława Jagiełły wybrać jednego z jego synów na króla Polski154
. Przy
dokumencie znajduje się 61 pieczęci. Pieczęć Sędziwoja, o średnicy 24 mm, jest
przywieszona jako druga w górnym rzędzie. Odciśnięta została w wosku ciemnozielonym i
znajduje się w misce z wosku zwykłego, przywieszona jest na pasku pergaminowym. W jej
polu, w czterolistnej rozecie, wyobrażona jest pochylona tarcza, a w niej herb Nałęcz. Nad
tarczą hełm z labrami i dwoma bliźniaczymi jelenimi rogami w klejnocie. Napis w otoku
częściowo nieczytelny: X S. SAND’VOI..., jednak na pasku od zakładki widnieje napis:
Sig(illum) Sandiuogii pallatini Poznaniensis155
.
Kolejną, jednak bardzo zniszczoną pieczęć wojewody Sędziwoja znaleźć można przy
dokumencie z 1433 r., wystawionym w Gnieźnie156
. Jest to pieczęć o średnicy ok. 46 mm,
odciśnięta w wosku zwykłym, przywieszona na niebieskim sznurze. Na pieczęci znajduje się
również contrasigillum.
Następną pieczęcią Sędziwoja z Ostroroga, którą pragnę przedstawić w tej pracy jest
pieczęć z dokumentu ugodowego z joannitami157
z 1439 r.. Dokument został wystawiony w
150
KDW V, nr 432: Nos igitur Sandiuogius de Ostrorog, palatinus Poznaniensis, capitaneus Maioris Polonie
generalis […]. 151
KDW IX, nr 1087: Proinde nos Sandivogius de Ostrorog palatinus Posnaniensis necnon capitaneus Maioris
Poloniae generalis […]. 152
KDW IX, nr 1087. 153
Zob. niżej. 154
KDW IX, nr 1289. 155
KDW IX, nr 1289. 156
KDW IX, nr 1323: Proinde nos Sandiuogius de Ostrorog | palatinus Poznaniensis et capitaneus Maioris
Polonie generalis. 157
KDW V, nr 637: Sandiwogius de Ostrorog Poznaniensis.
30
Bieczu, gdzie również znajdował się syn Sędziwoja Dobrogost, a zapewne i Stanisław. Przy
dokumencie znajduje się 11 pieczęci, z czego trzecia należy do Sędziwoja. Przedstawia ona
herb Nałęcz z napisem w otoku: [..]SANDIVOG[...].
Ostatnią z pieczęci, twórcy potęgi rodu Ostrorogów, która zostanie przedstawiona w
tej pracy, jest pieczęć z 1439 r., która dawniej znajdowała się przy dokumencie wystawionym
w Babimoscie158
. Pieczęć została odcięta od dokumentu i przechowywana jest osobno.
Wyobraża ona herb Nałęcz, napis otokowy pozostaje nieczytelny.
Il. 5-6: rys. Remigiusz Towalski, za:
https://www.facebook.com/#!/PoczetSedziwojaOstroroga/photos_stream
Niestety synowie i wnuk Sędziwoja z Ostroroga, nie pozostawili po sobie aż tak wieku
pieczęci jak ich wybitny przodek.
Następną postacią, której pieczęcie chcę przedstawić jest Stanisław z Ostroroga, syn
Sędziwoja. Pierwszą pieczęć, którą można odnaleźć w materiale źródłowym wisi przy
dokumencie z 1439 r. wystawionym w Bieczu, przy którym przywieszona jest też pieczęć
Sędziwoja i Dobrogosta159
. Niestety nie można określić, która z przywieszonych do
dokumentu pieczęci należy do Stanisława, gdyż pieczęcie nr pięć i siedem wyobrażają herb
Nałęcz, jednak zatarty napis nie pozwala na identyfikację dysponenta w więc rozróżnienie czy
chodzi o Stanisława czy też o jego brata Dobrogosta. Następna z pieczęci należących do
158
KDW V, nr 641: Sandivogius Ostroróg palatinus Poznaniensis. 159
KDW V, nr 637: Stanislaus de Ostrorog subdapifer Calisiensis, Maioris Polonie capitaneus generalis.
31
Stanisława znajdowała się przy dokumencie z tegoż samego roku, wystawionym w
Międzyrzeczu160
, gdzie oświadcza on, że ojciec jego, wtedy wojewoda poznański, Sędziwój z
Ostroroga zamienił swoją wieś Koźmin na wsie Mnichy i Miłostowo z Janem opatem
paradyskim. Pieczęć została oderwana od dokumentu i przechowywana jest oddzielnie.
Wyobraża herb Nałęcz, napis otokowy nieczytelny. Podobny los spotkał pieczęć
przywieszoną przy dokumencie wystawiony w Międzyrzeczu w 1440 r., którą również
oderwano od niego oderwano. Wiadomo, że wyobrażała ona herb Nałęcz161
.
Dobrze zachowana jest pieczęć, z zatartym tylko napisem znajduje się przy
dokumencie wystawionym w Kaliszu, w 1440 r.162
. Ma ona średnicę 48 mm, odciśnięta
została w brązowym wosku, zawieszona na zielonym jedwabnym sznurze, wyobraża w tarczy
herb Nałęcz, nad którą hełm z koroną i dwoma łopatami łosia w klejnocie. Napis otokowy: S.
STANISLAI DE OSTROROG CAPITANEI MAIORIS POL. Na pieczęci znajduje się
również contrasigillum o średnicy 22 mm, na którym również wyobrażony jest na tarczy herb
Nałęcz, nad tarczą hełm wraz z dwoma rogami.
Pieczęć Stanisława znajduje się również na dokumencie wstępnym pokoju toruńskiego
z 1466 r., o którym pisałem w jego biogramie. Jest to pieczęć okrągła, o średnicy 25 mm,
odciśnięta w wosku zwykłym wyobraża w tarczy herb Nałęcz, nie związany. Nad tarzą hełm z
koroną i labrami, w klejnocie dwie łopaty łosie. Napis otokowy w części nieczytelny:
STANIS[laus]...163
.
160
KDW V, nr 641: Stanislaus de Ostrorog subdapifer Kalisiensis et capitaneus Maioris Polonie generalis. 161
KDW V, nr 649: Stanislaus de Ostroróg subdapifer Calissiensi. 162
KDW X, nr 1501: Stanislaus de Ostrorog subdapifer Kalischiensis et capitaneus Maioris Polonie generalis. 163
P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym pokoju toruńskiego z 1466 r., [w:] Roczniki
Historyczne LXVII, 2001, s. 223-224, pieczęć nr 7.
32
Il. 7: P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym
pokoju toruńskiego, s. 223-224, pieczęć nr 7.
W dokumentach królewskich II traktatu toruńskiego z 1466 roku znaleźć można
znaleźć następną pieczęć Stanisława164
. Pieczęć, o średnicy 25 mm, odciśnięta w wosku
czerwonym, znajduje się w bezbarwnej misce, przywieszona na sznurze jedwabnym
czerwono – zielonym, wyobraża tarczę, w której herb Nałęcz, nad tarczą hełm z korona i
labrami, w klejnocie dwa rogi jelenie. Napis widnieje na wstążce, częściowo nieczytelny:
.tanisla..//165
Inną pieczęć Stanisława opublikował M. Gumowski w pracy Handbuch der
polnischen siegelkunde. Datuje on ową pieczęć na ok. 1477 r., lecz możliwe, iż pochodzi ona
jeszcze z 1476 r. Jest to pieczęć okrągła, o średnicy 45 mm, wyobraża w pochylonej tarczy
herb Nałęcz, nie wiązany, nad tarczą hełm z koroną i labrami, w klejnocie dwie łopaty łosia.
Po bokach dwie postaci. Postać z prawej strony (kobieta?) wskazuje lewą ręką na koronę z
164
M. Grzegorz, Analiza dyplomatyczno-sfragistyczna dokumentów traktatu toruńskiego 1466 r., s. 112-113. 165
Tamże, s. 113; tamże, tabl. IV, nr 12; Inaczej stan zachowania tej pieczęci przedstawia J. Grabowski, Z
dziejów stosunków Polski z Zakonem krzyżackim w Prusach ( XIII – XVI wiek), s. 41. Podaje on, że została ona
odciśnięta w wosku brązowym, znajduje się w misie z wosku bezbarwnego, przywieszona na sznurze
jedwabnym zielono – czerwonym. Na pieczęci wyobrażona pochylona tarcza z herbem Nałęcz. Nad tarczą hełm
z koroną i labrami, w klejnocie dwa rogi jelenie. Napis w otoku brzmi: STANISLAUS PAL(atinus)
CALIS(iensis).
33
labrami, druga postać (mężczyzna?) wskazuje na koronę z labrami ręką prawą. Napis
otokowy: S. STANISLAI... MAIOR. POLON. GNAL...166
.
Il. 8: M. Gumowski, Siegelkunde, s. 164, nr 535, tabl. L.
Dużo mniej miejsca zajmie opisanie dwóch ostatnich członków z rodziny XV-
wiecznych Ostrorogów, gdyż ani Dobrogost, a tym bardziej Jan nie pozostawili po sobie zbyt
wielu odcisków swoich tłoków pieczętnych, a wręcz można rzec, że informacje o nich są
bardzo znikome, a ich odnalezienie wymagały sporego wysiłku kwerendalnego.
Zachowały się dwa główne dokumenty, przy których możemy odnaleźć pieczęcie
Dobrogosta z Ostroroga. Pierwszy z nich wystawiony został w Poznaniu w 1432 r.167
, gdzie
również znajduje się pieczęć jego ojca. Pieczęć Dobrogosta o średnicy 22 mm znajduje się w
misce z ciemnego wosku, a jej wyobrażenie napieczętne jest właściwie zatarte, rozpoznać
można jedynie zarys tarczy, zapewne pochylonej, oraz herb Nałęcz na niej. Napis otokowy
jest zupełnie nieczytelny. Dzięki paskowi pergaminowemu, na którym pieczęć jest
166
M. Gumowski, Handbuch der polnische siegelkunde, Austria 1966, s. 164, nr 535, tabl. L. 167
KDW IX, nr 1289, numer pieczęi 36.
34
przywieszona do zakładki, zorientować się można, że właścicielem był Dobrogost. Napis na
pasku brzmi: Dobrogostii de Ostrorog Nalancz.
Drugim dokumentem, przy którym znajduje się pieczęć Dobrogosta, to wspomniany
już w pracy, dokument wstępny pokoju toruńskiego z 1466 r.168
. Przywieszona przy nim
Dobrogosta jest okrągła, ma średnicę 19 mm, odciśnięta została w wosku naturalnym,
zawieszona na czerwono – niebieskim sznurze. W jej polu znajduję się na tarczy herb Nałęcz,
nad tarczą hełm z koroną i labrami, w klejnocie dwie łopaty łosia. Tarcza ma wydłużony
prawy róg. Napis w otoku słabo czytelny: DOB(rog)OST | + D(e) OST(r)OROG.
Il. 9: P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym
pokoju toruńskiego, s. 225-226, pieczęć nr 12.
Również w dokumencie głównym tego traktatu znaleźć można kolejną pieczęć,
prawdopodobnie należącą do Dobrogosta169
. Pieczęć o średnicy 19 mm, odciśnięta w wosku
ciemnobrązowym, umieszona w misce z wosku bezbarwnego, zawieszona na sznurze
jedwabnym niebiesko – zielonym. Na pieczęci wyobrażona tarcza, w niej herb Nałęcz. Nad
168
P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym, s. 225-226, pieczęć nr 12; Zob. J. Grabowski, Z
dziejów stosunków Polski z Zakonem Krzyżackim, s. 47. 169
M. Grzegorz, Analiza dyplomatyczn-sfragistyczna, s. 121.
35
tarczą hełm (zapewne z labrami i koroną), w klejnocie dwa rogi jelenie. Napis nieczytelny: ...
DOBROGO ...170
Ostatnią postacią, na której skupiam się w tej pracy jest syn Stanisława, Jan Ostroróg,
doktor obojga praw. W przypadku jego osoby sytuacja z pieczęciami wygląda jeszcze słabiej
niż z Dobrogostem, ponieważ jedyny znany obecnie odcisk jego pieczęci znajduje się przy
tym samym dokumencie, na którym występuje jego ojciec i wuj tj. Stanisław i Dobrogost.
Oczywiście chodzi tu o dokument wstępny do pokoju toruńskiego z 1466 r. Pieczęć Jana z
Ostroroga, jest okrągła, o średnicy 15 mm, odciśnięta została w zwykłym wosku, zawieszona
również na czerwono – niebieskim sznurze. W jej polu wyobrażona została tarcza z herbem
Nałęcz, którą trzyma anioł widoczny w półpostaci z rozpostartymi skrzydłami. Pieczęć nie
posiada napisu otokowego171
. Na dokumencie głównym pokoju z 1466 roku pieczęci Jana już
nie ma, znajdują się tam tylko pieczęci Stanisława i Dobrogosta172
.
Il. 9: P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym
pokoju toruńskiego, s. . 227-228, pieczęć nr 18.
170
Tamże, s. 121; tamże, tabl. XI, nr 36. 171
P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym, s. 227-226, pieczęć nr 18. 172
M. Grzegorz, Analiza dyplomatyczno – sfragistyczna, s. 129.
36
ROZDZIAŁ III
Rozdział ostatni pracy poświęcony zostanie na krótkie omówienie kwestii strony
formalnej pieczęci, tj. sposobów przywieszania ich do dokumentów, wielkości, czy też
materiałów, w których odciskano pieczęci.
1. Materiał pieczęci:
Do odciskania tłoka pieczętnego na przełomie wieków wykorzystywano wiele różnych
materiałów, jak np. glina, metal, wosk, ciasto, lak, przez papier, tusz. Używanie wybranego
materiału zależało najcześciej od jego dostępności, odporności i wytrzymałości, jak i od
charakteru dokumentu, specyfiki kancelarii, czy też od ogólnie przyjętych obyczajów
odciskania tłoków pieczętnych173
. W omawianym okresie największą popularnością cieszył
się wosk pszczeli, mimo swoich wad, gdyż był wrażliwy na wysokie temperatury, był
narażony na uszkodzenia. Odciskano w nim pieczęci ze wględu na to, iż jego nie pojawiał się
problem z dostepnością surowca, a także łatwo można w nim było odciskać pieczęci
właściwe174
. Jednak by wzmocnić wytrzymałość wosku zaczęto dodawać do niego różne
składniki, jak terpentyna, popiół, czy też olej lniany.
W póżniejszych wiekach – XIII w. - zaczął być w użyciu wosk barwiony, co
zaobserwować można na przykładzie pieczęci Sędziwoja przy dokumentach z pokoju
mełneńskiego175
i przy dokumencie z 1432 r176
, gdzie odciśnięte są one w wosku
ciemnozielonym, czy też pieczęć Stanisława z Ostroroga odciśnięta, na dokumencie z 1440
r.177
, w wosku brązowym. Kolorami najcześciej używanymi były zdecydowanie czerwony i
zielony. Jednakże kolor czerwony od ok. poł XIV wieku był zarezerwowany dla władcy i
wyższego duchowieństwa, ale i tutaj zdarzały się wyjątki, gdyż czasami dzięki przywilejom
królweskim nadawano możliwość używania czerwonego wosku osobom prawnym i
fizycznym178
.
173
P. Pokora, Sfragistyka, [w:] „Vademecum historyka mediewisty” red. J. Nikodem, A.D. Sikorski, s. 88. 174
S. K. Kuczyński, Pieczęcie książąt mazowieckich, Wrocław 1978, s. 89 175
Zob. P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty strony polsko-litewskiej pokoju mełneńskiego, s. 16, 30. 176
Zob.: KDW IX, nr 1289. 177
Zob.: KDW X, nr 1501. 178
S.K. Kuczyński, Pieczęcie ks. mazowieckich, s. 91.
37
W badanej grupie pieczęci spotkać można tylko pieczęci w kształcie okragłym, jak np.
Sędziwoja z pokoju mełneńskiego179
, Stanisława, Dobrogosta i Jana z wstępnego dokumentu
pokojowego z Torunia z 1466 roku180
.
Contrasigillum (pieczęć odworcia) była odciskana na odwrocie pieczęci głównej, w
mniejszych rozmiarach i z podobnym wyobrażeniem181
, jednak nie identycznym. Była ona
używana w celu zabezpieczenia pieczęci przed jej nadużyciem182
. Contrasigilla używane w
Polsce zaczęły być od połowy XIII wieku183
.Contrasigillum była bardzo często używana na
pieczęciach Sędziwoja.
Wielkość pieczęci w zespole omawianych pieczęci jest wielce zróżnicowana, gdyż Jan
Ostroróg posiada pieczęć, która wisi przy dokumencie wstępnym traktatu toruńskiego z 1466
roku, o średnicy 15 mm184
, u Dobrogosta natomiast widać pieczęci o średnicy 19 mm185
i 22
mm186
. Z zachowanych pieczęci największa zdecydowanie należy do Sędziwoja, o średnicy
46 mm i wisi ona przy dokumencie pokoju mełneńskiego z 1422 roku187
. Również wielką
pieczęć posiada Stanisław, o średnicy 45 mm188
2. Mocowanie pieczęci przy dokumentach:
Jeśli mowa o mocowaniu pieczęci przy dokumentach to ważną kwestią w
przywieszaniu pięczęci na pewno była jej wielkość i forma, waga prawna dokumentu, przy
którym miała się ona znaleźć. W literaturze sfragistycznej H. Grotefend zaproponował 7
rozdzajów mocownia pieczęci, podział ten jednak nie przyjął się zbyt dobrze, gdyż był jednak
zbyt skomplikowany, a samą technikę można podzielić na dwa rodzaje, co jest najczęściej
spotykaną formą podziału. Podział ten to: odciśnięcie pieczęci na dokumencie i przywieszenie
na wziądale, którym mógł być zwykły pasek pergaminowy, sznur jedwabny lub konopny, czy
też rzemyk189
. Wiązadła te przewlekano poprzez specjalnie wykonane w dokumencie otwory.
179
Zob. P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty strony polsko-litewskiej pokoju mełneńskiego, s. 16, 30. 180
P.Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym, il. 7, 12, 18 (odpowiednio: Stanisław, Dobrogost,
Jan). 181
Zob. KDW V, nr 320, 343, 182
P. Pokora, Sfragistyka, s. 88; Stanisław Kętrzyński, Zarys nauki o dokumencie polskim wieków średnich, s.
160. 183
S. Kętrzyński, Zarys, s. 160. 184
P.Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym, s. 185
Tamże, s. 186
KDW IX, nr 1289, numer pieczęci 36. 187
P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty strony polsko-litewskiej pokoju mełneńskiego, s. 16, pieczęć nr 2. 188
M. Gumowsk, Siegelkunde, s.164, nr 535, tabl L. 189
P. Pokora, Sfragistyka, s. 89; S.K. Kuczyński, Pieczęcie ks. mazowieckich, s. 103.
38
Pieczęci w badanym zespole były mocowane przy pomocy wspomnianych sznurów
jedwabnych lub zwykłych pasków pergaminowych190
. Pojawia się również mocowanie inne,
mianowicie, w liście Stanisława z Ostroroga do wielkiego mistrza krzyżackiego Pawła
Russdorfa z 1438 roku191
. Pieczęć na liście odciśnięta była poprzez papier, otwarcie listu
doprowadziło do jej wykruszenia, tak iż obecnie zachował sie po niej jedynie woskowy ślad.
3. Miejsce pieczęci przy dokumencie:
Miejsce przywieszania pieczęci było bardzo różne, co było spowodowane wieloma
czynnikami, jak np. pozycja i urząd wystawcy dokumentu, zwyczaje kancelaryjne, czy też
ilość pieczęci przywieszona do dokumentu192
. Jeśli był jeden wystawca dokumentu pieczęć
najczęściej znajdowała się na środku dokumentu, pod tekstem. Gdy przy dokumencie
znajdowało się więcej pieczęcie przywieszane zazwyczaj one były w kilku szeregach.
W badanym zespole pieczęci zajmowały one często miejsce zależne od rodzaju
dokumentu i ilości świadków. Przykładem niech posłużą pieczęcie Sędziwoja, które spotykać
można, gdy są przywieszone w rzędzie innych pieczęci, jak przy dokumencie dla Władysława
Jagiełły193
, gdzie znajduje się 61 pieczęci, a pieczęć Sędziwoja jest przywieszona jako druga
w górnym rzędzie. czy też jak wisi jedna tylko pieczęć na środku zawieszona na pasku
pergaminowym, czy sznurze jedwabnym194
.
190
Zob. P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym, s. 215-228. 191
KDW X, nr 1451. Datacja listu nie jest pewna, na co już zwracają uwagę wydawcy KDW. 192
P. Pokora, Sfragistyka, s. 89-90. 193
KDW IX, nr 1289. 194
KDW V, nr 354.
39
ZAKOŃCZENIE
Żyjący w średniowieczu przedstawiciele rodziny Ostrorogów, mimo bardzo wysokiej
pozycji w państwie i obecności w otoczeniu króla i na dworze królewskim pozostawili po
sobie dość małą ilość pieczęci. Z grona tego wykluczyć należy na pewno Sędziwoja, gdyż
jego pieczęci zachowało się najwięcej. Najgorzej wygląda sytuacja Jana, który znalazł się już
zdecydowanie w okresie spadku znaczenia rodziny i mimo pełnienia przez niego ważnych
funkcji nie zachowało się zbyt wiele dokumentów z jego pieczęciami. Przy badaniu pieczęci
zaobserować można, iż są one bardzo zbliżone wyglądem do siebie, przedstawiają przeważnie
to samo wyobrażenie, pochyloną tarczę z herbem Nałęcz, najczęściej nie wiązanym, nad
tarczą hełm z koroną i labrami (na contrasigillum pojawia się hełm bez korony), a w klejnocie
dwa rogi łosia lub jelenia. Wyjątkowa jest natomiast pieczęć Jana Ostroroga z dokumentu
wstępnego pokoju toruńskiego z 1466 r.195
, która jest anepigrafem. Pieczęcie Ostrorogów
były najczęciej okrągłe, a ich rozmiary były zazwyczaj od 15 mm do 45 mm. Pieczęci
większe używane były zapewne przy dokumentach ważniejszych, jak pieczęć Sędziwoja o
średnicy 45 mm przy dokumencie z pokoju mełneńskiego z 1422 r.
Praca niniejsza nie wyczerpuje tematu średniowiecznych pieczęci panów z Ostroroga,
jest ona zaledwie przyczynkiem do dalszych badań nad tą kwestią i dokładnej kwerendy w
archiwach polskich i zagranicznych. Jest to temat bardzo potrzebny, gdyż do dziś nie pojawił
się żaden pełny opis pieczęci członków tej, jakże ważnej w późnym średniowieczu rodziny,
której przedstawiciele zawędrowali na szczyty władzy w Wielkopolsce i całym Królestwie.
195
Zob. P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym, il. 18.
40
BIBLIOGRAFIA
Źródła publikowane:
AP Poznań, Dokumenty miasta poznania, edycja cyfrowa, Adam Bieniaszewski, Rafał T.
Prinke, Stanisław Prinke, Michał Prinke, 2003. Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. V, VIII, IX, X, wyd.: I. Zakrzewski, F. Piekosiński,
A. Gąsiorowski, Poznań, 1879-1989.
P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym pokoju toruńskiego z 1466 r.,
Roczniki Historyczne LXVII, 2001, s. 215 – 228.
P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty strony polsko-litewskiej, pokoju mełneńskiego z 1422 roku,
Poznań, 2004.
S. Kutrzeba, W. Semkowicz, Akta unji Polski z Litwą: 1385- 1791, Kraków, 1932.
Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Kraków, 1868.
Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Żerbiłło, Kraków, 2009.
Literatura:
M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII w., Warszawa, 2000.
A. Gąsiorowski, Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w
średniowieczu, cz. 3, z. III, Poznań, 1997.
A. Gąsiorowski, Starostwie wielkopolscy miast królewskich w dobie jagiellońskiej, Warszawa
– Poznań, 1981.
A. Gąsiorowski, Urzędnicy wielkopolscy XII – XVw, t. 1, Wrocław, 1985.
A. Gąsiorowski, Wielkopolscy Ostrorogowie, Ostroróg, 1998.
J. Grabowski, Z dziejów stosunków Polski z Zakonem Krzyżackim w Prusach (XIII – XVI
wiek), Warszawa, 2006.
M. Gumowski, Handbuch der polnischen siegelkunde, Graz, 1966.
M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Sfragistyka, Warszawa, 1960.
M. Gumowski, Pieczęcie i herby miast wielkopolskich, Poznań, 1932.
M. Grzegorz, Analiza dyplomatyczno – sfragistyczna dokumentów traktatu toruńskiego 1466
r., Toruń, 1970.
O. Hupp, Die Wappen und Siegel der deutschen Städte, Flecken und Dörfer, Frankfurt, 1898.
S. Kętrzyński, Zarys nauki o dokumencie polskim wieków średnich, Poznań, 2008.
S. Kuczyński, Pieczęcie książąt mazowieckich, Wrocław, 1978.
F. Piekosiński, Heraldyka polska wieków średnich, Kraków, 1889.
W. Semkowicz, O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle
roku 1413, [w:] Lithuano – Slavica Posnaniensia. Studia Historia, t. III, Poznań, 1989.