Średniowieczne pieczęcie rodziny Ostrorogów.

1

UNIWERSYTET IM. A. MICKIEWICZA W POZNANIU

INSTYTUT HISTORII

Zakład Historii Średniowiecznej

Mateusz Kaczmarek

Średniowieczne pieczęcie rodziny Ostrorogów.

Medieval seals of the Ostrorog family members.

Praca licencjacka napisana

pod kierunkiem

dra Piotra Pokory

Poznań 2013

3

Poznań, dnia……..

OŚWIADCZENIE

Ja, niżej podpisany Mateusz Kaczmarek student Wydziału Historycznego

Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oświadczam, że

przedkładaną pracę dyplomową pt: Pieczęcie średniowiecznych Ostrorogów

napisałem samodzielnie. Oznacza to, że przy pisaniu pracy, poza niezbędnymi

konsultacjami, nie korzystałem z pomocy innych osób, a w szczególności nie

zlecałem opracowania rozprawy lub jej części innym osobom, ani nie

odpisywałem tej rozprawy lub jej części od innych osób.

Oświadczam również, że egzemplarz pracy dyplomowej w formie

wydruku komputerowego jest zgodny z egzemplarzem pracy dyplomowej w

formie elektronicznej.

Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, że gdyby powyższe

oświadczenie okazało się nieprawdziwe, decyzja o wydaniu mi dyplomu

zostanie cofnięta.

……………………..

5

SPIS TREŚCI

Wstęp 6

Rozdział I 10

Rozdział II 24

Rozdział III 36

Zakończenie 39

Bibliografia 40

6

WSTĘP

Sfragistyka – termin ten ukuty został od greckiego słowa sfragis oznaczającego

pieczęć. Jednak, jak mogłoby się wydawać, samo pojęcie sfragistyki wykształciło się późno,

gdyż dopiero na przełomie XIX/XX wieku1. Od pojawienia się tej nauki pomocniczej historii

w dziale nauk aż do dziś jest ona rozwijana, pogłębiane i rozszerzane są jej cele badawcze,

gdyż dzięki zrozumieniu wartości tej nauki pomocniczej historii otwiera się przed nią coraz

większe pole badawcze, na którym sfragistyka może pracować.

Marian Gumowski w swojej książce Sfragistyka bardzo dokładnie i zrozumiale

przedstawił kwestię tejże nauki, jej łączenia się i „zażyłości” z innymi naukami

pomocniczymi historii. Warto przywołać w tym miejscu ów wywód Gumowskiego ponieważ

jest to bardzo cenna, rozbudowana i dość celna definicja sfragistyki. M. Gumowski na

pierwszym miejscu stawia najsilniejsze połączenie sfragistyki z dyplomatyką, kolejną nauką

pomocniczą historii. Polega to na współzależności, gdyż pieczęć przywieszona przy

dokumencie często była jednym z ważniejszych lub najważniejszym środkiem

uwierzytelniającym dokument2. Badanie pieczęci często wspomaga dyplomatykę w krytyce

autentyczności dokumentu, często rozstrzygająco lecz, jak zostało wspomniane wyżej, działa

to współzależnie ponieważ jeśli pojawiają się problemy w kwestiach sfragistycznych

dokument pozwala rozwiać wiele niejasności3. Kwestie takie jak sposób mocowania pieczęci

przy dokumencie czy, dzięki już samej treści dokumentu, jej datacja etc. Dlatego badawcze

problemy sfragistyczne w pełni można często rozwiązać tylko wtedy, gdy pieczęć jest

złączona z dokumentem, ponieważ bez takiego złączenia wiele rzeczy musi często

pozostawać tylko w sferze czysto hipotetycznej4.

1 M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Sfragistyka, s. 11.

2 Tamże s. 11 – 12.

3 Tamże s. 12.

4 Tamże s. 12.

7

Kolejnymi naukami, z którymi łączy się sfragistyka, są heraldyka, paleografia i

częściowo genealogia5. Połączenie z tymi trzema naukami pomocniczymi historii nie jest już

tak silne, jak z dyplomatyką lecz nadal dość wyraźne, zwłaszcza z heraldyką. Połączenie

między heraldyką a sfragistyką znaleźć możemy w badaniu wyobrażeń napieczętnych, zaś

między paleografią a sfragistyką w badaniu napisów otokowych. Często pieczęcie są jedynym

źródłem do badań nad początkami, rozwojem godeł herbowych6. Natomiast kształt napisów

otokowych jest podstawą do badań paleografii. Ostatnią z tej grupy nauk jest genealogia,

która korzysta z pieczęci, gdyż nierzadko jest to jedyne źródło wskazujące na pokrewieństwo

rodzinne lub rodowe7.

Bardzo ciekawą kwestią poruszaną przez M. Gumowskiego jest to, że dzięki pieczęci

badacz może ustalić geografię polityczną danego regionu, a czasami nawet może być ona

pomocna w odkrywaniu nowych faktów z zakresu historii państwa i prawa8.

Kolejną ważną dziedziną nauki, z którą związek ma sfragistyka, jest historia sztuki.

Związek ten wynika stąd, jak zauważa M. Gumowski, że „tłok pieczętny jest wytworem

przemysłu artystycznego”9. Pieczęć więc zawiera zawsze w sobie elementy poznania

historycznego tej grupy źródeł. Poznawczą wartość mają nie tylko piękne artystyczne

pieczęcie, ale też te mniej udolnie wykonane. Dzięki pieczęci poznać możemy architekturę,

strój, obyczaje, insygnia detal zdobniczy. Dlatego pieczęć łączy w sobie nie tylko kulturę

materialną, ale i duchową10

.

Następną kwestią w sfragistyce, która otwiera inne pola badawcze, jest jej analiza

przeprowadzona pod kątem pozwalającym poznać warstwy społeczeństwa stanowego. Bardzo

przystępnie i zrozumiale ujął to Gumowski pisząc: „Jeżeli bowiem pewne warstwy

społeczeństwa nie miały pieczęci, to tylko dlatego, że nie odczuwały potrzeby jej posiadania.

Nie odczuwały tej potrzeby dlatego, że nie miały sposobności używania pieczęci. Stąd brak

pieczęci pewnych grup, czy warstw rzuca światło na ich stanowsko prawne i społeczne, na ich

słabą pozycję ekonomiczną, upośledzenie społeczne i polityczne, odsunięcie od udziału

5 Tamże s. 12.

6 Tamże s. 12.

7 Tamże s. 12.

8 Tamże s. 12.

9 Tamże s. 12.

10 Tamże s. 13.

8

w tych wszystkich sprawach gospodarczych i politycznych, w których pieczęć znajdowała

zastosowanie”11

.

Jak zatem wynika z powyższych rozważań M. Gumowskiego, ujętych tu w skróconej

formie12

, sfragistyka jest zdecydowanie samodzielną dziedziną nauk pomocniczych historii, z

własnymi celami badawczymi, bardzo szerokimi. M. Gumowski przedstawia dwa cele

badawcze, a są to: krytyka źródła historycznego, drugi natomiast „zmierza do opracowania

tych wszystkich problemów, do których podstawę może dać pieczęć jako samodzielne źródło

historyczne i prowadzi w ostatecznym rezultacie do ujęcia pieczęci jako funkcji określonego

stanu kultury społeczeństwa.”13

Niniejsza praca jest zaledwie przyczynkiem do dalszych badań nad pieczęciami rodu

Ostrorogów h. Nałęcz, gdyż do dziś ród ten jeszcze nie doczekał się pracy poświęconej temu

zagadnieniu. Owszem, pojawiają się w różnych opracowaniach pieczęci osób z tego rodu lecz

są to rzeczy jednostkowe, nie ma pełnego, dokładnego opracowania i omówienia tego

problemu. Celem tej pracy jest zgromadzenie wiadomości o pieczęciach średniowiecznych

przedstawicieli rodu Ostrorogów ze znanej już literatury, jak i dotarcie do tych, które są tylko

wzmiankowane w różnych opracowaniach źródłowych.

Wiele pieczęci nie zachowało się w oryginale lub zaginęło w XX w., dlatego też

często wystarczyć musi sama formuła sygillacyjna, by stwierdzić, iż przy danym dokumencie

przywieszona była dawniej pieczęć przedstawiciela tego rodu. Oczywiście na tej podstawie

nie można jednak określić, jak ona wyglądała, jakie miała wymiary w wosku jakiego koloru

została odciśnięta. Z drugiej strony często po oryginalnej pieczęci pozostał współcześnie

tylko jej opis zamieszony przez wydawców przy okazji edycji dokumentów, gdyż sam odcisk

już zaginął.

Ramy czasowe pracy obejmują właściwie okres późnego średniowiecza, poczynając

od XV w., od najbardziej znanej postaci rodu, Sędziwoja z Ostroroga, a zamykają się na

samym początku XVI wieku – wraz ze śmiercią Jana z Ostroroga. Zakres osobowy pracy

ograniczyłem natomiast do kilku najważniejszych postaci rodu Ostrorogów, co do których

możemy znaleźć najwięcej informacji źródłowych.

11

Tamże s. 14. 12

Odsyłam czytelnika do dokładniejszego opisu definicji i zakresu sfragistyki w: Sfragistyka, s. 11 – 14. 13

Tamże s. 14.

9

Podstawę źródłową mojej pracy były informacje z Kodeksu dyplomatycznego

Wielkopolski14

, jak i Dokumentów miasta Poznania15

. W opracowaniu zagadnień czysto

technicznych z zakresu sfragistyki, jak i dyplomatyki wykorzystałem podręcznik Sfragistyki,

opracowany przez M. Gumowskiego, M. Haisiga i S. Mikuckiego16

, dalej Pieczęcie książąt

mazowieckich Stefana K. Kuczyńskiego17

oraz pracę Stanisława Kętrzyńskiego Zarys nauki o

dokumencie polskim wieków średnich18

. Nieocenioną pomocą w pracy nad rysem

biograficznym wybranych postaci z rodziny Ostrorogów okazała się książka pod redakcją

Antoniego Gąsiorowskiego Wielkopolscy Ostrorogowie19

, jak i Roczniki, czyli kroniki

sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza20

.

Praca została podzielona na trzy rozdziały. Pierwszy rozdział omówione są kariery

urzędnicze wybranych do pracy przedstawicieli z rodu Ostrorogów. Drugi rozdział dotyczy

przedstawienia i omówienia znalezionych przeze mnie pieczęci oraz pośrednich wiadomości

o nich oraz dokumentów, przy których były dawniej przywieszone. Rozdział ostatni, trzeci,

odnosi się do kwestii technicznych, takich jak wiązanie i mocowanie pieczęci przy

dokumentach, ich miejsce na lub przy tychże dokumentach, materiał pieczęci, kształt

wielkość forma przedstawienie napieczątnego, legenda. Całość kończy podsumowanie oraz

bibliografia.

14

Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. V, VIII, IX, X, wyd.: I. Zakrzewski, F. Piekosiński, A. Gąsiorowski,

Poznań 1879-1989. 15

AP Poznań, Dokumenty miasta poznania, edycja cyfrowa 2003, Adam Bieniaszewski, Rafał T. Prinke,

Stanisław Prinke, Michał Prinke. 16

Marian Gumowski, Marian Haisig, Sylwiusz Mikucki, Sfragistyka, Warszawa 1960. 17

Stefan Kuczyński, Pieczęcie książąt mazowieckich, Wrocław 1978. 18

Stanisław Kętrzyński, Zarys nauki o dokumencie polskim wieków średnich, Poznań 2008. 19

Antoni Gąsiorowski, Wielkopolscy Ostrorogowie, Ostroróg 1998. 20

Jan Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, t. 3, 4, Kraków 1868, za pośrednictwem:

http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44324&s=1 i :

http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44325&s=1


10

ROZDZIAŁ I

Jak zostało wspomniane wyżej, rozdział ten traktuje o wybranych przeze mnie

osobach z rodu Ostrorogów żyjących głównie w XV wieku. W tym miejscu chciałbym

przybliżyć czytelnikowi owe sylwetki tj. przedstawić ich biogram, jak i krótko omówić

kariery urzędnicze, które pełnili. Osoby i urzędy, które sprawowali postanowiłem przedstawić

chronologicznie, gdyż często spotykane w owym czasie było to, iż pełnili oni kolejno wiele

różnych urzędów i funkcji.

Jednak, przed przejściem do głównego wątku tego rozdziału kilka słów chciałbym

poświęcić historii miasta, z którego wywodzi się ród Ostrorogów, Ostroróg, jak i pieczęciom

tegoż miasta.

Ostroróg – miasto w północno – zachodniej części województwa wielkopolskiego,

znaleźć je można po raz pierwszy w kronice Janka z Czarnkowa, pod rokiem 138321

.

Ostroróg, wtedy jeszcze wieś, został wspomniany przez kronikarza przy okazji

trwającej w tamtych czasach wojny domowej w Wielkopolsce, zwanej w literaturze wojną

Grzymalitów z Nałęczami (1382-1386), w którą, po stronie Nałęczów, zaangażowany był

Dziersław Grochoła.

„Sam zaś Sędziwój, kasztelan nakielski, z małą tylko liczbą ludzi ledwo umknął do

pewnej twierdzy Dzierżka Grocholi22

, kasztelana santockiego, zwanej Ostroróg, zamierzając

w niej stawić czoło wrogom. We dworze czyli we wsi tej [...] Tam w Ostrorogu Domarat i

Wierzbięta ze swym wojskiem spędzieli resztę tego dnia, zdobywając twierdzę, do której

Świdwa ze swoimi ludźmi tak haniebnie uciekł.”23

21

A. Gąsiorowski, Wielkopolscy Ostrorogowie, Ostroróg 1998, s. 7. 22

Dziersław (Dzierżek) Grochoła (Grochola), kasztelan santocki, h. Nałęcz (urząd objął po 24 I 1374, a przed 15

III 1383); zob.: Urzędnicy WLKp., Spisy, nr 528. 23

Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Żerbiłło, s. 121 – 122.

11

Wieś Ostroróg i znajdujący się w niej zamek, pojawiają się również w Kronikach,

czyli rocznikach sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza. Kronikarz przytacza nazwę

miejscowości w odniesieniu do wojny domowej w Wielkopolsce:

„Ale ujrzawszy wielkie ich mnóstwo przed sobą, zmieszany, zawołał na swoich, aby

się każdy według możności ratował; a sam dosiadłszy konia, z kilku towarzyszami umknął do

zameczku Ostroroga, należącego do Dzierżysława Grocholi, kasztelana Santockiego, i w ten

sposób uszedł rąk Domarata i Wierzbięty, którzy go z wielką zapalczywością ścigali24

.”

Dalej Długosz ponownie wymienia nazwę Ostroroga informując czytelnika o poczynaniach

starosty Domarata: „Potem starosta Domarat dobywać począł zameczku Ostroroga, do

którego się był Sędziwój Swidwa schronił; ale gdy szturm całodzienny okazał się

bezskutecznym, a przytem gruchnęła wieść fałszywa, że świeże wojsko polskie z Poznania na

pomoc Sędziwojowi nadciągało, Domarat przestraszony niewcześnie odstąpił od oblężenia, i

poszedł z wojskiem swojem pod Oborniki, gdzie od dnia siedemnastego lutego, aż do ósmego

marca stojąc obozem, całą okolicę między Poznaniem, Bukiem, Wronkami i rzeką Wartą,

ustawicznemi napady plądrował25

.”

Chciałbym zwrócić uwagę na to, iż Janek z Czarnkowa bardzo jasno oddziela

folwark tj. wieś od fortalicjum tj. zamku. Uwagę na to zwróciła również Grażyna

Rutkowska w Wielkopolskich Ostrorogach26

. Kronikarz tak opisuje zamek: „Sam zaś

Sędziwój, kasztelan nakielski, z małą tylko liczbą ludzi ledwo umknął do pewnej twierdzy

Dzierżka Grocholi, kasztelana santockiego, zwanej Ostroróg, zamierzając w niej stawić czoło

wrogom27

.”

Jak wynika z owego opisu, fortalicjum to nie mogło być duże, gdyż w jego środku

zmieściła się mała tylko liczba ludzi. Zbudowane było na dawnej wyspie Jeziora Wielkiego,

gdyż badania archeologiczne wykazały tam kilka warstw kulturowych, najstarsza z IX-X w.

pochodzi z grodziska. Jednak grodzisko to zostało zniszczone przez wzniesioną w tym

miejscu ową małą fortecę, prawdopodobnie drewnianą, gdyż znaleziono tam kawałki drewna,

24

Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Kraków 1868, t. 3, ks. 10, za

pośrednictwem - http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44324&s=1 (dostępne dnia 13.05.2013r.). 25

Tamże, http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44324&s=1. 26

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 26. 27

Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Żerbiłło, s. 121.

12

a następnie wybudowany w tym miejscu zamek z XV wieku28

. Zgodnie z Jankiem z

Czarnkowa pisał tez drugi kronikarz, Jan Długosz, przekazując informację: „Potem starosta

Domarat dobywać począł zameczku Ostroroga, do którego się był Sędziwój Swidwa schronił;

ale gdy szturm całodzienny okazał się bezskutecznym[...]”29

.

Zauważyć należy, iż opis ten, podobny do poprzedniego, wskazuje na to, że mimo

niewielkich rozmiarów fortecy ciężko było ją zdobyć, więc prawdopodobnie była dość

solidna i mogła pomieścić wystarczającą liczbę żołnierzy, by się w niej skutecznie bronić.

Drugi, dość zwięzły, opis dotyczy folwarku, który utożsamiać można ze wsią

właściwą Ostroróg. Brzmi on następująco: „We dworze, czyli we wsi tej warowni wzięto do

niewoli bardzo wielu szlachetnych i zamożnych Wielkopolan, którzy się nie mogli dostać do

samej twierdzy, a będąc prawie bezbronnymi, nie byli w stanie wrogom się opierać.”30

Wieś ta dość późno, jak zostało pokazane, pojawia się w pismach i kronikach, gdyż

dopiero pod koniec XIV wieku, jednak bardzo szybko, bo już za swojego najbardziej znanego

włodarza tj. Sędziwoja z Ostroroga, syna Dziersława Grochoły, zostaje lokowana. Niestety,

nie jest znany ani przywilej królewski, ani dokument lokacyjny wystawiony przed 1411 r.

przez Sędziwoja31

. Miasto po lokacji nie miało wykształconego samorządu miejskiego, zatem

władzę sprawował tam wójt. Pierwszą wzmiankę o samorządzie w Ostrorogu znamy dopiero

z 1462 roku. Nie jest to jednak nic nadzwyczajnego, gdyż, jak zaznacza G. Rutkowska,

samorządy: „miejskie nie powstawały bowiem z chwilą lokacji miast, lecz później”32

.

Miasto Ostroróg, już po lokacji i ustanowieniu samorządu miejskiego, zyskało także

pieczęcie. Jednak nie są znane pieczęcie z XV w. Najstarszą znaną, opisaną przez Mariana

Gumowskiego33

, jest pieczęć z XVI w., o średnicy 30 mm, na pieczęci wyobrażona jest tarcza

renesansowa z herbem Nałęczem, napis w otoku brzmi: SIGILLVM * SCAB[...] *

OSTROROGH34

.

28

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 26, gdzie G. Rutkowska przekazuje opis przedmiotów znalezionych na

wykopaliskach w latach 1961-62, 1964 i 1968; zob. też: Słownik historyczno-geograficzny województwa

poznańskiego w średniowieczu, pod red. A Gąsiorowskiego, cz. 3, z. III, s. 492. 29

Jan Długosz, Roczniki, t. 3, ks. 10, za pośrednictwem - http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44324&s=1

(dostępne dnia 13.05.2013 r.). 30

Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Żerbiłło, s. 121. 31


Tamże, s. 31. 33

M. Gumowski, Pieczęcie i herby miast wielkopolskich, s. 230 – 232 (dalej: M. Gumowski, Pieczęcie); Zob. też

M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII w., Warszawa, 2000, s. 389, nr B. 447. 34

W opracowaniu A. Gąsiorowskiego, Ostrorogowie s. 32, pojawia się błąd, gdyż autorka, G. Rutkowska,

dodaje do legendy literę A, co brzmi następująco: SIGILLVM * SCAB... * OSTROROGHA.

13

Kolejną pieczęcią, o średnicy 24 mm, którą opisuje Marian Gumowski35

, jak i Otto

Hupp36

, jest pieczęć datowana przez Huppa na XVII wiek. Nie różni się ona od poprzedniej

wyobrażeniem, natomiast napis w otoku brzmi inaczej: SIGILLVM * CIVI... *

OSTROROG37

.

Ostatnią znaną pieczęcią, o której piszą obaj badacze, jest pieczęć z XIX wieku, o

średnicy 29 mm. Zaskakujące jest wyobrażenie napieczętne, gdyż różni się zdecydowanie od

poprzednich wyobrażeń, ponieważ zamiast Nałęcza pojawia się na niej Lilia. Użyta tu lilja

naturalnie niczem nieumotywowana i fanastycznym herbem, który nie zastąpi dawnego i

jedynego Nałęcza38

. Napis w otoku brzmi: POLIZIEI SIEGEL DER STADT

SCHARFENORT SAMTER KREISES.

Ostroróg, jako miasto prywatne, swój rozkwit przeżywa dzięki Sędziwojowi, jak i zapewne

dzięki temu, że do XVII w. nie zmieniało właścicieli39

. Po lokacji miasta, która nastąpiła

przed 1411 r., Sędziwój erygował w mieście kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela40

.

Można więc przypuszczać, iż miało to miejsce niedługo po lokacji miasta, gdyż pierwsza

wzmianka o kościele pojawia się już w 1419 r. Wieś w owym czasie należała do parafii

Piaskowo, jednak już w 1432 r. parafia ta zostaje zlikwidowana i włączona do parafii

Ostroróg, dzięki czemu miasto stało się centrum parafii. Niestety nie zachowały się

dokumenty Sędziwoja o uposażeniu i biskupa poznańskiego o erygowaniu nowej parafii41

.

Nie jest niestety znany wygląd najstarszego kościoła parafialnego, lecz wiadomo, że na

pewno był bogato uposażony, tak przez nadania fundatora, dziesięciny, jak i zapisy, które

dokonywała na rzecz kościoła okoliczna szlachta, najczęściej średnia i drobna. Należy też

dodać, że parafia ostroroska w kolejnych latach obejmowała inne wsie, jak np. od 1466 r.

Kluczewo, 1508 r. – Wielinie, Dobrojewo, a od 1787 r. Szczepy i Zapust42

.

35

M. Gumowski, Pieczęcie, s. 230 – 232. 36

O. Hupp, Die Wappen und Siegel der deutschen Städte, Flecken und Dörfer, s. 41. 37

O. Hupp, Die Wappen und Siegel, s. 41, podaje inną wersję legendy: SIGILLVM*CI...*OSTROROG. Sądzę,

że M. Gumowski po części zrekonstruował napis; Zob. też M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich, s.

389, nr B. 446. 38

M. Gumowski, Pieczęcie, s. 231 – 232. 39

Równie ważnym czynnikiem rozwoju i stabilizacji miasta było to, iż do XVI w. dziedzice Ostroroga

utrzymywali się w elicie władzy. 40

W późniejszym czasie nastąpiła prawdopodobnie zmiana wezwania kościoła parafialnego, gdyż w dokumencie

wizytacyjnym z 1641 r. pojawia się wezwanie Wniebowzięcia NMP, św. Jana Chrzciciela, Jana Ewangelisty i

Andrzeja Apostoła. 41

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 35-38. 42

Zob. pełny spis wsi należących do parafii: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego

w średniowieczu, pod red. A Gąsiorowskiego, cz. 3, z. III, s. 491.

14

Równocześnie z powstaniem kościoła parafialnego zaczęła funkcjonować szkoła.

Mimo, że nie ma informacji źródłowych o szkole parafialnej z okresu jej powstania, czy

nawet trochę późniejszego, to pojawiają się one w XVI – XVIII w. na dokumentach z

wizytacji, w których zapisane były uposażenia szkół, stan budynków, czy też dane o

funkcjonowaniu. Jednak o tym, że w Ostrorogu była szkoła parafialna świadczy z całą

pewnością dokument wystawiony w 1462 r. przez Jana Świdwę z Szamotuł, którym uposażał

czynszem nauczycieli, prepozyta i mansjonarzy na Szczepankowie w wysokości 8 grzywien

rocznie. Dzięki temu, jak podaje G. Rutkowska, można wywnioskować, iż w XV-wiecznej

szkole było na pewno (może i więcej?) dwóch nauczycieli43

. Szkoły parafialne z reguły

dostarczały wiedzy na poziomie podstawowym tj. uczyły gramatyki, pisania i czytania w

języku, głównie, łacińskim. Niestety nie można ustalić, jaki poziom prezentowała ostroroska

szkoła, ale można przypuszczać, że uczyli się w niej Mikołaj kleryk, który w 1447 r.

procesował się z plebanem z Oporowa o altarię w Borzysławicach, czy Jakub – kapłan

gracjalny w Buku w 1467 r.44

Również ważnym ośrodkiem, który stanowił o rozwoju miasta był, powstały po 1462

r.45

, szpital. Niestety, jak w przypadku szkół parafialnych, nie zachowały się dokumenty z XV

i XVI wieku wymieniające szpital. Wzmianki pojawiają się, tak, jak było w przypadku szkoły

w dokumentach z wizytacji z XVII-XVIII w. Kościół był zarządzany przez plebana kościoła

parafialnego, jak to było w przypadku szkoły. Szpital w 1787 r. już nie istniał, gdyż spalili go

ubodzy, którzy przebywali w szpitalu46

.

Wracając zatem do głównego wątku niniejszego rozdziału należy zacząć od

najstarszego członka z rodu Ostrorogów, wspomnianego już w rozprawie kilka razy,

Sędziwoja z Ostrorga, syna Dziersława Grochoły. Twierdzić można, bez cienia wątpliwości,

iż Sędziwój był twórcą potęgi rodu Ostroroskiego w XV w. To dzięki niemu ród ten stał się

jednym z silniejszych i wypływowych w Wielkopolsce.

Sędziwój (ok. 1375 – 1441) był synem Dziersława Grocholi, przypuszczać można za

Antonim Gąsiorowskim47

, chyba słusznie, że był on jedynym synem i następcą Dziersława.

43


Zob. tamże, s. 39; Por. Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, pod

red. A Gąsiorowskiego, cz. 3, z. III, s. 491-492. 45

Takie wnioski wysuwa G. Rutkowska, gdyż w tym właśnie roku Sędziwój z Ostroroga wydał dokument, w

którym zapisywał szpitalowi, który ma powstać pod miastem, czynsze roczne ze wsi Wojnowice, Łagwy i

Kluczewo. 46


A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 59.

15

Sędziwój pełnił wiele funkcji administracyjnych poczynając od chorążego poznańskiego w

1400 r48

, które otrzymał po zwolnieniu się dwóch wakatów tj. kasztelana i właśnie owego

chorążostwa. Jak zauważa A. Gąsiorowski, była to bardzo dobrze płatna posada dzięki

udziałowi w karach sądowych49

. Następną funkcją pełnioną przez Sędziwoja było starostwo

międzyrzeckie od 1403 r.50

, które sprawował najprawdopodobniej do 1406 r. lub 1407 r.,

gdyż już w 1406 r. odnotowany został jako wojewoda poznański. Urząd ten przejął po

Sędziwoju Świdwie z Szamotuł51

. Kolejnym urzędem piastowanym przez Sędziwoja był

urząd starosty generalnego wielkopolski. Objął go po śmierci Wincentego Granowskiego w

1411 r., był starostą generalnym wielkopolski do 1415r.52

Rolę starosty generalnego

Wielkopolski pełnił jeszcze dwa razy, w latach 1419-1426 i 1432-143453

. Pomiędzy

pełnieniem funkcji starosty był jeszcze Sędziwój starostą brzeskim w latach 1426-143254

,

zarządcą klucza kazimierskiego w 1436 r.55

, jak i tenutariuszem kościańskim w 1426 r.56

Sędziwój z Ostroroga już od końca XIV w. obracał się w gronie książęcym, gdyż w

1399 r. widzimy go u boku Witolda, księcia litewskiego, kiedy to wyruszył z nim na wyprawę

przeciwko Tatarom. Sędziwój kolejnych w latach był jednym z głównych i najważniejszych

polityków z Wielkopolski, tak przy królu - Władysławie Jagielle, przy jego synu -

Władysławie III. Był jednym z najbardziej zaangażowanych polityków w sprawy zachodnie i

krzyżackie57

. Brał on udział w wielu rokowaniach, jak też prowadził je w imieniu monarchy

(w 1411 r. w Raciążku i Toruniu58

) z Zakonem m. in. w Kownie, Trokach w 1418 r., a w roku

następnym był posłem do wielkiego mistrza59

. W 1422 r. był obecny przy zawieraniu aktu

48

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 59; A. Gąsiorowski, Starostowie wielkopolskich miast królewskich w dobie

jagiellońskiej, s. 78 (dalej: A. Gąsiorowski, Starostowie); Antoni Gąsiorowski, Urzędnicy wielkopolscy XII – XV

w., Spisy, Wrocław, 1985, t. 1, s. 139, nr 340, [dalej: Urzędnicy Wlkp., Spisy]. 49


A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 59, 64, nie ma jednak wiadomości, kiedy opuścił Sędziwój urząd starosty

międzyrzeckiego; A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 43, 78. 51

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 59; A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 78. 52

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 60; A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 59, 78; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 172,

nr 617. 53

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 60; A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 59, 78; A. Gąsiorowski, Urzędnicy

zarządu lokalnego, tabl. 13; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 173, nry 619, 623. 54



A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 60, 64; A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 46, 78. 57


Tamże, s. 60. 59

Tamże, s. 60.

16

pokojowego nad jeziorem Mełno, a następnie jednym z gwarantów taktu melneńskiego60

. W

1426 r. Sędziwój ponownie rokował z Zakonem w imieniu króla61

.

Był on politykiem bardzo aktywnym, często przebywał w otoczeniu króla, jak np. przy

rozmowach Władysława Jagiełły z Zygmuntem Luksemburskim w 1410 r. w Nowym Sączu.

Obecność jego odnotowywana jest również w Krakowie na ślubie Władysława Jagiełły z

Zofią Holszańską w 1424 r., jako świadka w 1425 r. na dokumencie przywileju brzeskiego

Władysława Jagiełły, na sejmie w Warcie i na radzie królewskiej w Sandomierzu, w 1426 r.62

itd. Sędziwoja znaleźć można również przy królu np. w Inowrocławiu (1416 r.), w Łęczycy

(1413 r.), czy także, jako gwaranta na akcie unii horodelskiej z 1413 r.63

Sędziwój w XV w. swoją rodzinę, należącą do licznej szlachty średniej, wypromował

na jedną z najważniejszych rodzin w Wielkopolsce, jak i całej Polsce. Był on przez 40 lat

jedną z głównych postaci, po śmierci króla Władysława Jagiełły znaleźć go można w

Krakowie, w grupie osób, która sprawowała rządy za czasów niepełnoletności Władysława

III, tuż obok Zbigniewa Oleśnickiego64

. Dzięki swoim umiejętnościom politycznym,

dyplomatycznym był także najważniejszym głosem, obok Zbigniewa Oleśnickiego, w radzie

królewskiej. Sędziwój jednak nie tylko był politykiem i dyplomatą, lecz także dowodził

wojskami, jak w wojnie pruskiej z 1410 r. Miał on swoją chorągiew, wg J. Długosza nr 2865

,

którą kronikarz opisuje w następujący sposób: „Dwudziesta ósma Sędziwoja z Ostroroga

wojewody poznańskiego, z Nałęczą, czyli przepaską w krąg zwiniętą i związana, z końcami

rozpuszczonemi, w polu czerwonem.”

Następną informacją o Sędziwoju jest wiadomość podana przez Jana Długosza, iż

uczestniczył on w walkach pod Koronowem i był jednym z twórców sukcesu w tej bitwy:

„Rycerze zaś, którzy nad nieprzyjacielem to sławne, odnieśli zwycięztwo, byli następujący:

Sędziwój z Ostroroga wojewoda poznański, herbu Nałęcz [...]”66

60

Tamże, s. 61. P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty strony polsko-litewskiej pokoju mełneńskiego z 1422 r.,

Poznań 2004 r., s. 2, 10, 16, 30. 61


Tamże, s. 61. 63

Akta unji Polski z Litwą, nr 49, s. 51, pieczęć 6; W. Semkowicz, O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze

szlachtą polską, s. 130-131. 64

Tamże, s. 62. 65

J. Długosz, Roczniki, t. 4, ks. 11, za pośrednictwem: http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44325&s=1;

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 60, podaje, że wg J. Długosza jest to numer 38, co jest oczywistą pomyłką ze

strony autora. 66

J. Długosz, Roczniki, t. 4, ks. 11, za pośrednictwem: http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44325&s=1.



17

Sędziwój z Ostroroga brał również udział w walkach w rejonie Czech w 1438 r., pod

Nachodem i Taborem, towarzyszył mu Jan Tęczyński, wojewoda sandomierski. Jak

przypuszcza A. Gąsiorowski Sędziwój mógł sprawować władzę namiestniczą na zajętych

terenach Czech w imieniu Kazimierza Jagiellończyka, lecz gdy kandydatura Jagiellończyka

upadła powrócili oni do kraju67

.

Sędziwój zmarł na Węgrzech ok. połowy 1441 r., gdzie towarzyszył królowi wraz ze

swoim synem Dobrogostem, natomiast już 28 października 1441 r. urząd wojewody zajmował

Łukasz Górka,68

. Jak wielki majątek zgromadził przez całe życie, byłoby trudno ustalić w

szczegółach, lecz wiadomo na pewno, że Sędziwój posiadał, swoją ojcowiznę, którą następnie

rozszerzał o kolejne wsie. Jak zostało wspomniane wyżej, przeniósł on również parafię z

Piaskowa do Ostroroga. W 1414 r. uzyskał pozwolenie królewskie na lokację miasta, co

skutkowało powstaniem Lwówka69

, drugiej siedziby rodu Ostrorogów. Sędziwój, jak słusznie

może przypuszczać A. Gąsiorowski mógł być również właścicielem części miasta Grodzisk,

które następnie przeszło w ręce jego synów, był też właścicielem wsi w Wielkopolsce i domu

w Poznaniu70

.

Jak zatem widać, nawet w tak krótkim rysie biograficznym, Sędziwój z Ostroroga był

nie tylko utalentowanym politykiem i dyplomatą, był także rycerzem, który brał udział w

bitwach wraz ze swoją chorągwią, jak i dowódcą, któremu powierzane było dowodzenie nad

wojskami polskimi. Potrafił on uczynić, dzięki swoim zdolnościom, rodzinę średniej szlachty

jednym z najważniejszych rodów, otworzył tym samym za pewne drogę swoim potomkom do

pełnienia ważniejszych stanowisk w państwie. Rozbudował też Sędziwój bardzo mocno swoje

ziemie, które następnie dziedziczyli synowie.

Kolejną postacią, której należy się miejsce w tejże pracy, jest najstarszy syn Sędziwoja

z Ostroroga, Stanisław z Ostroroga (ok. 1400 – 1476/7), zwany też Stanisławem Ostroroskim.

Miał on jeszcze dwóch braci – Jana, który zmarł w 1427r.71

i najmłodszego - Dobrogosta,

kasztelana gnieźnieńskiego72

.

67


Tamże, s. 63. 69

KDW VIII, nr 851. Data na dokumencie wskazuje, że lokacja przypada na rok 1419. 70


Tamże, s. 64. 72

Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 105, nr 51.

18

Stanisław swoją karierę urzędniczą rozpoczął od pełnienia urzędu podstolego

kaliskiego w 1432 r.73

, jednak A. Gąsiorowski, podejrzewa, że mógł ten urząd pełnić już od

1427r.74

Ciekawą rzeczą jest nazwanie Stanisława starostą brzesko-kujawskim w 1432 r., co

pozwala przypuszczać, iż objął on ten urząd po swym ojcu, który funckję starosty brzeskiego

pełnił w latach 1426 – 143275

, lub po prostu zastępował ojca na tym stanowisku, co może

wydawać się bardziej prawdopodobne, gdyż później widać Stanisława, który zastępuje

Sędziwoja, który w tym okresie pełnił funkcję starosty generalnego Wielkopolski, na

wielkopolskich sądach grodzkich w latach 1432 – 143476

. Kolejnym urzędem pełnionym

przez Stanisława było starostwo generalne Wielkopolski uzyskane w 1439 r.77

, a sprawowane

do 1440 r., kiedy to stracił je na rzecz Krzesława Kurozwęckiego78

, który pełnił urząd ten do

1443 r.79

Dwa lata później, tj. 1445 r., Stanisław objął urząd kasztelana międzyrzeckiego,

który piastował do 1449 r.80

Nie wiadomo jednak czy urząd ten objął z nominacji króla

Władysława III, czy został wybrany do pełnienia tej funkcji na sejmie z 1445 r., który odbył

się w Sieradzu, a na którym był on obecny81

. W tzw. międzyczasie pełnił on ponownie, od

1448 r., urząd starosty generalnego Wielkopolski. Na urzędzie tym zasiadał do 1451 r.82

Dodatkowo, po ustąpieniu z kasztelanii międzyrzeckiej, a będąc nadal starostą, otrzymał

urząd kasztelana gnieźnieńskiego tj. na przełomie 1449/1450 r. Funkcję kasztelana pełnił do

1453 r.83

Po rezygnacji z urzędu kasztelana gnieźnieńskiego otrzymał w połowie 1453 r.

wojewodziństwo kaliskie84

. Objęcie wojewodziństwa kaliskiego przez Stanisława wydaje się

być bardzo ważną i ciekawą sprawą, gdyż jest on pierwszym z wojewodów kaliskich, który

nie jest związany z żadną rodziną pełniącą niegdyś ten urząd85

. Był on na urzędzie wojewody

kaliskiego do 1475 r.86

Kolejnym urzędem pełnionym przez Ostroroga było wojewodziństwo

73

Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 121, nr 180; zob. Kodeks Dyplomatyczny Polski, Warszawa, 1847 – 1858, II, nr 575

(dalej KDP). 74

Tamże, s. 65. 75

A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 78. Natomiast w opracowaniu A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 61, 65, autor

podaje daty pełnienia urzędu w latach 1426 – 1431. 76


A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 65; A. Gąsiorowski, Starostowie, s. 59, 78-79; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s.

173, nr 626; Kodeks dyplomatyczny wielkopolski, Poznań, 1908, V, nr 627 (dalej KDW). 78


Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 173, nr 627. 80

Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 136, nr 310; A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 65, jednak tutaj autor podaje datę

przejęcie kasztelani kaliskiej przez Stanisława na 1444 r., tuż po śmierci Wincentego Świdwy z Szamotuł, który

pełnił urząd kasztelana kaliskiego. 81


Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 173, nr 630; A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 65. 83

A Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 104, nr 47; A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 65. 84

Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 126, nr 232; A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 66. 85


Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 126, nr 232.

19

poznańskie objęte w 1475 r., które piastował do 1476/1477 roku87

. 16 listopada 1476 r.

pojawia się ostatnia informacja o Stanisławie, kiedy zasiadał na sądach ziemskich w

Poznaniu. Można zatem przypuszczać, że zmarł on na przełomie tych lat, gdyż już 3 maja

1477 r. urząd opuszczony przezeń przejął Maciej z Bnina88

.

Stanisław jednak, w przeciwieństwie do swego ojca, nie był tylko politykiem i

dyplomatą, którego spotykamy u boku króla, jak np. w 1447 r. podczas objazdu Wielkopolski

przez Kazimierza Jagiellończyka, czy w 1457 r. kiedy towarzyszył królowi podczas

uroczystego wjazdu do Gdańska89

. Syn Sędziwoja brał bardzo czynny udział w polityce

królewskiej, często był też królewskim posłem. Widzimy go, tak samo, jak jego ojca, gdy

prowadzi rokowania, w delegacji polskiej z Zakonem w 1463 r., aż do podpisania pokoju

toruńskiego z 1466 r.90

Stanisław Ostroroski był również dowódcą wojsk, podobnie jak

ojciec, ale nie miał on takiego talentu wojskowego. W bitwie pod Chojnicami toczonej z

Krzyżakami, jego chorągiew uciekła z pola bitwy91

. Nieudolnością wojskową wykazał się

również, gdy dowodził wojskami królewskimi w 1455 r. podczas oswobodzenia ziemi

wieluńskiej od napastników morawskich. Długosz opisuje nieudolność Stanisława i Jana

Zaremby, starosty wieluńskiego w następujących słowach: „Gdy wreszcie doniesiono o tem

królowi, wysłał Stanisława z Ostroroga wojewodę kaliskiego i Jana Zarembę wieluńskiego

starostę z zebranym rycerstwa pocztem na pomoc oblegającej drużynie. Pospieszyli obydwaj

do zamku, ale chociaż nieprzyjaciel ścieśniony był prawie ostatecznością, tak, że mu

przychodziło z głodu zginąć albo poddać się przemocy, obawiając się wszelako, aby Jerzyk

Stosz nie przybył, jak wieść niosła, z swoim ludem obleżeńcom na odsiecz, i wojna nie

przeciągała się dłużej, zwłaszcza w zimowej porze, woleli przestać na oswobodzeniu warowni

od nieprzyjaciela i dozwolili mu wyjść z zamku z całym zasobem, który mogli byli zabrać w

zdobyczy.”92

Jak zatem widać, Stanisław z Ostroroga, na polu wojskowym nie był geniuszem, więc

po 1455 r. zajął się już głównie polityką. Mimo, iż nadal obracał się kręgach królewskich nie

miał on już takich wpływów, jak ojciec, gdyż w okresie, gdy pełnił różna urzędy musiał też

87



Tamże, s. 65-66. 90

Tamże, s. 67. 91


J. Długosz, Roczniki, t. 5, ks. 12, s. 199.

20

konkurować z przynajmniej trzema innymi ważnymi i wybitnymi osobowościami, tzn.

Maciejem z Bnina, Piotrem z Szamotuł i Łukaszem Górką93

.

Następną osobą, którą chcę opisać jest Dobrogost z Ostroroga (ok. 1410 – 1478/9) lub,

jak pojawia się w literaturze, ze Lwówka. Był to najmłodszy, jak już zostało wspomniane

wyżej, z synów Sędziwoja z Ostroroga. Dobrogost również ma za sobą pewną karierę

urzędniczą lecz jest ona zdecydowanie mniej bogata niż jego brata, czy ojca. Swoją drogę

urzędniczą rozpoczął od zastępowania ojca na sądach wielkopolskich, jako wicestarosta

generalny Wielkopolski94

. Następnym urzędem Dobrogosta była kasztelania kamieńska, którą

prawdopodobnie otrzymał od króla Władysława III podczas pobytu na Węgrzech, gdzie

wyjechał wraz z ojcem w 1440 r. Z takim tytułem pojawia się po raz pierwszy w Budzie 22

marca 1443 r.95

Funkcję kasztelana kamieńskiego pełnił do 1467 r.96

Jak zauważa A.

Gąsiorowski, w starszej literaturze często myli się Dobrogosta z Ostroroga z innym

Dobrogostem, synem Stanisława z Kolna h. Nałęcz, też kasztelana kamieńskiego, lecz

będącego na tym urzędzie w latach 1427 – 144297

. Kolejnym urzędem, który objął w 1468 r.

Dobrogost była kasztelana gnieźnieńskiego98

. Funkcję kasztelana pełnił do 1478 r.99

Podobnie, jak Stanisław Dobrogost w czasie pełnienia jednego urzędu otrzymał kolejną, tj.

urząd starosty ostrzeszowskiego w 1468 r.100

Jednak na tym urzędzie zakończyła kariera

Dobrogosta.

Najmłodszy syn Sędziwoja zdecydowanie żył w ceniu swojego starszego brata,

Statnisława, gdyż rzadko pojawia się w źródłach101

. Jeśli już to pojawia się on często u jego

boku, jak np. w przy okazji objazdu Stanisława po Wielkopolsce, gdy ten sprawował urząd

starosty generalnego. Jednak i Dobrogost pojawia się w otoczeniu króla np. w 1472 r., gdzie

wraz z królem, pojawia się w Toruniu102

, czy jak zostało już wspomniane na Węgrzech.

Dobrogost wzmiankowany jest też w źródłach samodzielnie, np. jako jeden z gwarantów

pokoju z Zakonem w Parabutach z 1458 r., czy też na dokumencie wstępnym pokoju

toruńskiego z 1466 roku103

. Pełnił on także funkcje posła, na co wskazuje jego obecność, wraz

93


Tamże, s. 70. 95

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 70; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 128, nr 249. 96



A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 70; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 105, nr 51. 99



Tamże, s. 70. 102

Tamże, s. 70. 103

Tamże, s. 70.

21

z bratem Stanisławem i bratankiem – Janem z Ostroroga w delegacji polskiej, która

pertraktowała z królewną Zofią na temat jej małżeństwa z margrabią Fryderykiem

Hohenzollernem104

, a także, wraz z Łukaszem z Górki, w poselstwie do sułtana tureckiego105

.

Znaleźć Dobrogosta można też na semjmie w Kole w 1475 r. oraz w Środzie w 1476 r.106

Najmłodszy brat Stanisława odziedziczył po podziale ojcowiny dobra lwóweckie,

z miasteczkiem Lwówek, od którego wziął się przydomek i wreszcie nazwisko jego

potomków zwanych Ostrorogami Lwowskimi, a samego Dobrogosta nazywano Dobrogostem

ze Lwówka. Wraz z dobrami lwóweckimi przejął on także dobra Trzciel, które nabył wraz z

bratem Stanisławem w 1434 r.107

Jako kasztelan gnieźnieński nadal powiększał swoje dobra, i

w 1465 r. kupił od Jana z Lubosza pięć wsi (Lubosz, Charzewo, Wilcze Ostrowy, Obryciec,

Uścięcin), posiadał on także wsie Wierzenica, Rakownia, Kobylnica i Pławno108

.

Dobrogost ostatni raz wzmiankowany jest w źródłach 5 października 1478 r. na rokach

sądowych w Poznaniu, w roku następnym już nie żył109

. Najmłodszy syn Sędziwoja nie

zasłużył się również na polu wojskowym, został on jednak przy polityce, chociaż i tam nie

osiągnął pozycji takiej, jak Stanisław, czy ojciec bo żył on najpewniej w cieniu swego

starszego brata i zapewne ojca Sędziwoja.

Następną, a zarazem ostatnią osobą z rodu średniowiecznych Ostrorogów wybraną

przeze mnie do tego opracowania, której również należy sie krótki biogram jest Jan z

Ostroroga (ok. 1436 – 1501), syn Stanisława z Ostroroga. Jan, podobnie jak stryj, nie zmieniał

często swoich urzędów. Karierę rozpoczął po powrocie do Polski w 1462 r., po uzyskaniu

wykształcenia na uniwersytetach w Bolonii i Eufracie, gdzie w 1459 r otrzymał tytuł doktora

obojga praw110

. Pełnienie funkcji urzędniczych rozpoczął najprowdopodobniej od zasiadania

w kancelarii królewskiej. Wzmianki o nim odnaleźć można na akcie inkorporacji ziemi

bełskiej z 1462 r., jak aktach, toczącej się przed sądem arbitrażowym, sprawy dotyczącej

ziemi płockiej, gdzie był królewskim zastępcą111

. Jednak już w 1465 r. Jan Ostroróg, po

powrocie z Rzymu, gdzie posłował z ramienia króla do papieża Piusa II w sprawie poselstwa

104

Tamże, s. 70. 105

Tamże, s. 70. 106

Tamże, s. 70. 107

Tamże, s. 71. 108

Tamże, s. 71. 109

Tamże, s. 71. 110

Tamże, s. 71, 77. 111

Tamże, s. 72.

22

płockiego112

, otrzymał kasztelanię międzyrzecką113

, którą piastował do 1472 r.114

Jak podają

J. Wiesiołowski w krótkim życiorysie Jana opublikowanym PSB115

, a także A. Gąsiorowski –

Jan, po opuszczeniu urzędu kasztelana międzyrzeckiego przez dwa lata tj. 1472 – 1474 był

podskarbim królewskim, o czym świadczyć ma jedna zapiska z akt poznańskich116

.

Następnym urzędem, który objął Jana Ostroroga była kasztelania poznańska, którą to uzyskał

w 1474 r. i piastował aż do początku XVI w., tj. 1500 r.117

W okresie pełnienia urzędu

kasztelańskiego był w 1484 r. egzekutorem akcyzy w Wielkopolsce118

, a w latach

późniejszych – od 1493 r. do 1498 r., pełnił funkcję starosty generalnego Wielkopolski, urząd

ten uzyskał po śmierci poprzednika Mikołaja Kucieńskiego z Kutna119

. Starostwo stracił, jak

podkreśla się w literaturze, poprzez zaniedbywanie swoich obowiązków, takich jak objazdy

terenów starostwa, czy też sądownictwa120

. Po utracie starostwa generalnego w 1500 r.

otrzymał nominację na urząd wojewody poznańskiego, który to utrzymał aż do śmierci w

1501 r.121

Zmarł w swoim zamku w Grodzisku.

Kariera Jana, jak widać, nie była tak wspaniała, jak kariera jego ojca, czy dziada. Nie

zasłużył się on również na polu wojskowym, gdyż w latach 1497–1498 uzyskał zwolnienie z

wypraw wojennych122

. Po śmierci swojego ojca Stanisława, Jan stracił również mocną

pozycję w świecie polityki, zajął się on raczej sprawami gospodarczymi. Jednakże za życia

ojca spotkać go można wraz ze stryjem Dobrogostem podczas rokowań w sprawie ślubu

królweny Zofii z Fryderykiem branderburskim123

. Był też jednym z gwarantów traktatu

toruńskiego z 1466 r.124

Posłował kilkakrotnie do Rzymu (1464, 1466 – 1467)125

.

Jan Ostroróg najbardziej znany jest z utworu pt.: Monumentum pro comitiis

generalibus regni sub rege Casimiro pro Reipublicae ordinatione congestum. Pismo to,

któremu przypisuje się autorstwo Jana, zawiera projekty reform, które powinny dokonać się w

112

Tamże, s. 72, 77. 113

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 72, 77; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 137, nr 314. 114

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 72, 77; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 137, nr 314. 115

PSB, t. XXVII, s. 502-505. 116

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 72, 77. 117

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 72-73, 77; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 142, nr 364. 118


A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 72-73, 77; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 175, nr 638. 120

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 72-73, 77. 121

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 73, 76, 77; Urzędnicy Wlkp., Spisy, s. 157, nr 495. 122

A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 73, 77. 123

Tamże, s. 72. 124

Tamże, s. 72. 125

Tamże, s. 72.

23

Polsce126

. Jednak do dziś trwa dyskusja nad jego prawdziwym autorem, gdyż czas powstania

tego dzieła nie jest dokładnie ustalony127

. Przyjmuje się również, iż dzieło to powstało na

którymś z sejmów, na których obecny był Jan z Ostroroga wraz z królem Kazimierzem

Jagiellończykiem.

Śledząc kariery urzędnicze trzech pokoleń średniowiecznych Ostrorogów zauważyć

można zdecydowany wzrost znaczenia tego wielkopolskiego rodu, jak i stopniowy upadek z

piedestału. Wzrostem i punktem najwyższym jest kariera Sędziwoja z Ostroroga, który to

wywinował tę rodzinę na sam szczyt, jak i sam był jedną z najważniejszych postaci XV

wiecznej Polski. Spadek zaczyna się już od jego najstarszego syna Stanisława, który również

pełnił wiele ważnych funkcji w państwie, nie ma jednak już takiego posłuchu jak ojciec, a

swoją pozycją dzielić się musiał z innymi wybitnymi postaciami tamtych lat. Dobrogost

natomiast jest to ewidentny przypadek osoby, która żyła w cieniu ojca i starszego brata, lecz

jednak mimo to nadal pełniła pewnie urzędy, nie tak znaczne jak poprzednicy, ale jednak.

Janowi natomiast znacznie bliżej było do swojego ojca, Stanisława, zaś po jego śmierci stracił

on mir i przestał się liczyć w życiu politycznym. Na uwagę jednak zasługuje fakt, że w

rodzinie Ostrorogów była nietypowa, jak na XV-wieczną Polskę, sytuacja a mianowicie

wydaje się pewne, że wszyscy potomkowie Sędziwoja odebrali staranne wykształcenie

uniwersyteckie. Stanisław wraz z bratem Janem (zm. 1427) zapisali się w 1419 r. na

Uniwersytet Krakowski, a w ich ślad poszedł najmłodszy brat Dobrogost zapisując się na ten

sam uniwersytet w 1427 r.128

Syn Stanisława, Jan uzyskał nawet tytuł doktora obojga praw

odbywając studia na uniwersytetach w Wiedniu, Eufracie i Bolonii129

.

Mimo, iż status rodziny zdecydowanie spadał była ona nadal jedną z potężniejszych w

Wielkopolsce, a jej członkowie przez cały XV w. służyli wiernie królom polskim.

126

Tamże, s. 73-76, 77-78. 127

Tamże, s. 73-76, 77-78, daty, które miałby określać czas powstania to 1455-1459, 1475-1477, z czego ta

ostatnia jest datą używaną najczęciej. J. Wiesiołowski stwierdza, iż równie dobrze Memoriał może być XVI

wiecznym, który po prostu korzysta z tradycji o Janie Ostrorogu. 128

Tamże, s. 64, 70. 129

Tamże, s. 71, 77.

24

ROZDZIAŁ II

W niniejszym rozdziale zaprezentowane zostaną pieczęcie opisanych wyżej

przedstawicieli rodziny Ostrorogów. Pieczęcie ulożone są w porządku chronologicznym, od

najstarszego z rodu Sędziwoja, do najmłodszego Jana.

Najstarszą zachowaną pieczęcią Ostrorogów jest pieczęć Sędziwoja, chorążego

poznańskiego z 1403 r., przechowywana w Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego w

Krakowie130

. Następną pieczęcią jest pieczęć Sędziwoja z 1412 r., przechowywana w

Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie131

, przypuszczać można, iż chodzi o pieczęć

oderwaną od dokumentu z tegoż właśnie 1412 r. wystawionego w Lubiniu, którego oryginał

przechowywany był dawniej w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu132

. Pieczęć wyobraża

herb Nałęcz na pochylonej tarczy z klejnotem na hełmie. Napis otokowy po części zatarty: S.

SANDIVOGI... PALAT133

. Inną zachowaną pieczęcią Sędziwoja jest ta, która została

przywieszona do dokumentu z unii horodelskiej, z 2 października 1413 r., gdzie był

reprezentantem rodu Nałęczów, wraz z Mikołajem z Czarnkowa134

. Pieczęć ta jest okrągła, o

średnicy 25 mm, odciśnięta w brunatnym wosku. Wyobraża w czterolistnej rozecie pochyloną

tarczę z herbem Nałęcz, nad tarczą hełm z dwoma rogami łosimi. W otoku napis: + S. SAND.

D’ OST|ROROG PALAT135

.

130

Franciszek Piekosiński, Heraldyka polska wieków średnich, Kraków 1889, s. 102. 131

Tamże, s. 102. 132

KDW V, nr 204. W KDW pojawia się błąd, gdyż zamiast Sędziwoja wpisany jest Dobrogost: Dobrogostius

de Ostroróg palatinus Posnaniensis et capitaneus Maioris Poloniae testatur, Mathiam abbatem monasterii

Lubinensis Nicolao de Lubiatów dapifero Posnaniensi villam Starygród D marcis vendidisse. Jednak Dobrogost

nie mógł wtedy pełnić funkcji starosty generalnego Wielkopolski i wojewody poznańskiego, gdyż jego

narodziny datowane są na ok. 1410r. Następną rzeczą wskazującą na błąd jest sama legenda pieczęci, która

znajdowała się przy owym dokumencie. 133

KDW V, nr 204. 134

W. Semkowicz, O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską, s. 130-131. Zob. też: Akta

Unji Polski z Litwą, nr 49, s. 51, pieczęć 6. 135

Akta Unji Polski z Litwą, nr 49, s. 51, pieczęć 6.

25

Il. 1: W. Semkowicz, O litewskich rodach bojarskich

zbratanych ze szlachtą polską, s. 131.

Pieczęć Sędziwoja z Ostroroga znajduje się również przy innym dokumencie

dotyczącym unii polsko-litewskiej, a mianowicie przy z 27 lutego 1423 r., wystawionym w

Korczynie, w którym to Władysław Jagiełło przekazuje Zygmuntowi – wielkiemu księciu

litewskiemu - w dożywotnie rządy w Wielkim Księstwie Litewskim i określa jego

obowiązki136

. Pieczęć przywieszona przy tym dokumencie ma średnicę 25 mm, wyobraża na

pochylonej tarczy herb Nałęcz, nad którym znajduję się ukoronowany hełm wraz z dwoma

rogami jelenimi w klejnocie. Napis otokowy jest uszkodzony: + S. SANDIVOGII DE...137

F.

Piekosiński znalazł jeszcze jedną pieczęć Sędziwoja, prawdopodobnie z 1419 r., gdyż została

ona oderwana od dokumentu i przechowywana jest w Archiwum Archidziecezjalnym w

Gnieźnie138

. Jednak jeszcze sprzed 1419 r. znaleźć można kolejną pieczęć Sędziwoja, a

mianowicie z 1418 r., przy dokumencie wydanym w Międzyrzeczu139

. Na dokumencie tym

Sędziwój występuje jako wojewoda poznański. Jego pieczęć jest okrągła, odciśnięta w

ciemnym wosku i zawieszona na pasku pergaminowym. W jej polu wyobrażony jest, w

obwódce o czterech łukach, na tarczy herb Nałęcz, nad tarczą hełm wraz z dwoma jelenimi

136

Tamże, s. 94-95. 137

Tamże, s. 95, nr 12. 138

F. Piekosiński, Heraldyka, s. 102. 139

KDW V, nr 288: Sandivogii de Ostroróg palatini Posnaniensis decretum de finibus villarum Bledzewo et

Gorzyce.

26

rogami w klejnocie. Napis otokowy został częściowo zatarty: S. SANDIVO... DE

POPA...T...140

Kolejną pieczęć Sędziwoja znaleźć można przy dokumencie z 1420 r., wystawionym

w Gnieźnie, gdzie występuje on jako świadek141

. Pieczęć znajdująca się przy tym dokumencie

jest okrągła, odciśnięta w zwykłym, białym wosku, zawieszona na jedwabnym, fioletowym

sznurku. Jest ona dobrze zachowana, wyobraża w obwódce o czterech łukach, na pochylonej

tarczy herb Nałęcz, nad tarczą znajduje się hełm z labrami i koroną wraz z dwoma jelenimi

rogami w klejnocie. Napis otokowy, mimo dobrego zachowania pieczęci, jest nieczytelny.

Pieczęć na odwrocie posiada contrasigillum z wyobrażeniem małej pieczęci Sędziwoja.

Następna z jego pieczęć pochodzi z 1421 r., znajduje się na dokumencie wystawionym

w Skwirzynie142

. Jest to również pieczęć okrągła, ma wyobrażenie identyczne jak pieczęć z

1420 r., zawieszona jest na niebieskim i różowym sznurku jedwabnym. Pieczęć posiada

contrasigillum, które wyobraża małą pieczęć dysponenta. Z tego samego roku pochodzi także

kolejna pieczęć Sędziwoja, znajduje się ona przy dokumencie wystawionym w Kaliszu, gdzie

wojewoda potwierdza sprzedaż wsi143

. Pieczęć okrągła, o średnicy ok. 45 mm, odciśnięta w

zwykłym wosku, wyobraża w obwódce o czterech łukach, na pochylonej tarczy herb Nałęcz,

nad tarczą hełm z labrami i koroną, i dwoma bliźniaczymi jelenimi rogami. Napisz otokowy

nieczytelny. Pieczęć znajduje się w misce z wosku zwykłego. Zawieszona na sznurach

jedwanych czerwonych, różowych lub zielonych144

. Pieczęć posiada contrasigillum o

średnicy ok. 30 mm, wyobrażenie nie zawiera korony.

140

KDW V, nr 288: Sandivogii de Ostroróg palatini Posnaniensis decretum de finibus villarum Bledzewo et

Gorzyce. 141

KDW V, nr 320: Sandivogius de Ostroróg testatur, Nicolaum de Warzymowo cum Nicolao archiepiscopo

Gnesnensi castrum Wenecya villa Biskupice commutasse. 142

KDW V, nr 333: Sandivogii de Ostroróg palatini Posnaniensis et capitanei Maioris Poloniae decretum de

finibus oppidi Skwirzyna et villae Zemsko. 143

KDW V, nr 343: Sandivogius de Ostroróg palatinus Posnaniensis et capitaneus Maioris Poloniae ratam esse

iubet divisionem bonorum ab Anna relicta vidua Nicolai de Modła cum sorore sua Barbara, uxore Nicolai

Strosberg civis Posnaniensis factam; KDW VIII, nr 1216. AP Poznań, Dokumenty miasta Poznania, sygn. D

584. 144

Rozbieżność wynika z faktu, iż w KDW V, nr 343 zapisano kolor zielony sznurów natomiast w AP Poznań,

(Dokumentach miasta Poznania) widnieje kolor czerwony, KDW VIII, nr 1216 zawiera natomiast kolor różowy

w opisie (czyli może wypłowiały czerwony).

27

Il. 2: AP Poznań, Dokumenty miasta Poznania, sygn. D 584.

Dwie kolejne pieczęcie Sędziwoja znajdują się przy dokumentach z pokoju

mełneńskiego z 1422 r. Pierwsza przywieszona przy dokumencie wstępnym, o średnicy 26

mm, odciśnięta została w wosku ciemnozielonym i przywieszona jest na pasku

pergaminowym. W jej polu, w czterolistnej rozecie, na pochylonej tarczy wyobrażony został

herb Nałęcz, nie wiązany, nad tarczą hełm z labrami zwieńczony dwoma bliźniaczymi rogami

łosia145

. Napis w otoku: + S(igillum). SA(ndivogi)US D(e) OST/ROROG. PALAT(ini)146

145

Zob. też opis w KDW VIII, nr 927. 146

P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty strony polsko-litewskiej pokoju mełneńskiego, s. 16, pieczęć nr 2.

28

Il. 3: P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty pokoju mełneńskiego, s. 16, pieczęć nr 2.

Druga pieczęć natomiast przywieszona przy dokumencie głównym, o średnicy 46 mm,

również odciśnięta w wosku ciemnozielonym, w misce z wosku zwykłego, przywieszona

została na pasku pergaminowym. W jej polu, w czterolistnej rozecie, na pochylona tarcza

znajduję się herb Nałęcz, wiązanym, nad tarczą hełm z labrami zwieńczony dwoma łopatami

łosia w klejnocie. Napis w otoku: S(igillum) : SA(n)DZYWOGIUS D(e) OS/TROROG

PALAT(ini) POZNAN(iensis)147

.

Il. 4: P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty pokoju mełneńskiego, s. 30, pieczęć nr 13.

Kolejna pieczęć Sędziwoja znajduje się przy dokumencie wystawionym w Kościanie,

w 1422 r.148

Dokument opatrzony jest mniejszą pieczęcią herbową Sędziwoja, która

odciśnięta została w zwykłym wosku, a wisi na pasku pergaminowym. Inna pieczęć

przywieszona została na dokumencie wystawionym w Międzyrzeczu w 1423 r149

. Jest to

również pieczęć herbowa Sędziwoja odciśnięta w zwykłym wosku, zawieszona na zielonym,

147

Tamże, s. 30. 148

KDW V, nr 354: Nos Sandivogius de Ostrorog palatinus Poznaniensis et capitaneus Maioris Polonie

generalis […]. 149

KDW V, nr 369: Sandivogius de Ostroróg palatinus Posnaniensis et capitaneus Maioris Poloniae generalis

testatur, Ulricum Ukrow de Osieczno quartam partem villae Osieczno Iacobo abbati de Bledzewo CC marcis

vendidisse.

29

jedwabnym sznurku. Na odwrocie pieczęci znajduje się contrasigillum wyobrażające

mniejszą pieczęć starosty generalnego. Również wielką pieczęć herbową Sędziwoja z

Ostrorga znaleźć można na dokumencie wystawionym w Poznaniu w 1426 r.150

Została ona

odciśnięta także w zwykłym wosku, zawieszona na pasku pergaminowym. Pieczęć ta jest

jednak mocno uszkodzona. Orna również zawiera na odwrocie contrasigillum.

Następna pieczęć Sędziwoja znajdowała się dawniej przy dokumencie wydanym w

Gnieźnie w 1426 r.151

Dokument w 1447 r. uwierzytelniony jest kolejną pieczęcią herbową

Sędziwoja z napisem w otoku: S. SANDIVOGII DE OSTROROG PALATINI

POSNANIENSIS. Pieczęć ta posiadała również contrasigillum z napisem: + SANDIVOGII

PALATINI152

. W 1432 r. pieczęć Sędziwoja i jego synów153

, znalazła się na dokumencie, w

którym rycerstwo, biskup poznański i miasta województwa poznańskiego przyrzekali po

śmierci Władysława Jagiełły wybrać jednego z jego synów na króla Polski154

. Przy

dokumencie znajduje się 61 pieczęci. Pieczęć Sędziwoja, o średnicy 24 mm, jest

przywieszona jako druga w górnym rzędzie. Odciśnięta została w wosku ciemnozielonym i

znajduje się w misce z wosku zwykłego, przywieszona jest na pasku pergaminowym. W jej

polu, w czterolistnej rozecie, wyobrażona jest pochylona tarcza, a w niej herb Nałęcz. Nad

tarczą hełm z labrami i dwoma bliźniaczymi jelenimi rogami w klejnocie. Napis w otoku

częściowo nieczytelny: X S. SAND’VOI..., jednak na pasku od zakładki widnieje napis:

Sig(illum) Sandiuogii pallatini Poznaniensis155

.

Kolejną, jednak bardzo zniszczoną pieczęć wojewody Sędziwoja znaleźć można przy

dokumencie z 1433 r., wystawionym w Gnieźnie156

. Jest to pieczęć o średnicy ok. 46 mm,

odciśnięta w wosku zwykłym, przywieszona na niebieskim sznurze. Na pieczęci znajduje się

również contrasigillum.

Następną pieczęcią Sędziwoja z Ostroroga, którą pragnę przedstawić w tej pracy jest

pieczęć z dokumentu ugodowego z joannitami157

z 1439 r.. Dokument został wystawiony w

150

KDW V, nr 432: Nos igitur Sandiuogius de Ostrorog, palatinus Poznaniensis, capitaneus Maioris Polonie

generalis […]. 151

KDW IX, nr 1087: Proinde nos Sandivogius de Ostrorog palatinus Posnaniensis necnon capitaneus Maioris

Poloniae generalis […]. 152

KDW IX, nr 1087. 153

Zob. niżej. 154

KDW IX, nr 1289. 155

KDW IX, nr 1289. 156

KDW IX, nr 1323: Proinde nos Sandiuogius de Ostrorog | palatinus Poznaniensis et capitaneus Maioris

Polonie generalis. 157

KDW V, nr 637: Sandiwogius de Ostrorog Poznaniensis.

30

Bieczu, gdzie również znajdował się syn Sędziwoja Dobrogost, a zapewne i Stanisław. Przy

dokumencie znajduje się 11 pieczęci, z czego trzecia należy do Sędziwoja. Przedstawia ona

herb Nałęcz z napisem w otoku: [..]SANDIVOG[...].

Ostatnią z pieczęci, twórcy potęgi rodu Ostrorogów, która zostanie przedstawiona w

tej pracy, jest pieczęć z 1439 r., która dawniej znajdowała się przy dokumencie wystawionym

w Babimoscie158

. Pieczęć została odcięta od dokumentu i przechowywana jest osobno.

Wyobraża ona herb Nałęcz, napis otokowy pozostaje nieczytelny.

Il. 5-6: rys. Remigiusz Towalski, za:

https://www.facebook.com/#!/PoczetSedziwojaOstroroga/photos_stream

Niestety synowie i wnuk Sędziwoja z Ostroroga, nie pozostawili po sobie aż tak wieku

pieczęci jak ich wybitny przodek.

Następną postacią, której pieczęcie chcę przedstawić jest Stanisław z Ostroroga, syn

Sędziwoja. Pierwszą pieczęć, którą można odnaleźć w materiale źródłowym wisi przy

dokumencie z 1439 r. wystawionym w Bieczu, przy którym przywieszona jest też pieczęć

Sędziwoja i Dobrogosta159

. Niestety nie można określić, która z przywieszonych do

dokumentu pieczęci należy do Stanisława, gdyż pieczęcie nr pięć i siedem wyobrażają herb

Nałęcz, jednak zatarty napis nie pozwala na identyfikację dysponenta w więc rozróżnienie czy

chodzi o Stanisława czy też o jego brata Dobrogosta. Następna z pieczęci należących do

158

KDW V, nr 641: Sandivogius Ostroróg palatinus Poznaniensis. 159

KDW V, nr 637: Stanislaus de Ostrorog subdapifer Calisiensis, Maioris Polonie capitaneus generalis.

31

Stanisława znajdowała się przy dokumencie z tegoż samego roku, wystawionym w

Międzyrzeczu160

, gdzie oświadcza on, że ojciec jego, wtedy wojewoda poznański, Sędziwój z

Ostroroga zamienił swoją wieś Koźmin na wsie Mnichy i Miłostowo z Janem opatem

paradyskim. Pieczęć została oderwana od dokumentu i przechowywana jest oddzielnie.

Wyobraża herb Nałęcz, napis otokowy nieczytelny. Podobny los spotkał pieczęć

przywieszoną przy dokumencie wystawiony w Międzyrzeczu w 1440 r., którą również

oderwano od niego oderwano. Wiadomo, że wyobrażała ona herb Nałęcz161

.

Dobrze zachowana jest pieczęć, z zatartym tylko napisem znajduje się przy

dokumencie wystawionym w Kaliszu, w 1440 r.162

. Ma ona średnicę 48 mm, odciśnięta

została w brązowym wosku, zawieszona na zielonym jedwabnym sznurze, wyobraża w tarczy

herb Nałęcz, nad którą hełm z koroną i dwoma łopatami łosia w klejnocie. Napis otokowy: S.

STANISLAI DE OSTROROG CAPITANEI MAIORIS POL. Na pieczęci znajduje się

również contrasigillum o średnicy 22 mm, na którym również wyobrażony jest na tarczy herb

Nałęcz, nad tarczą hełm wraz z dwoma rogami.

Pieczęć Stanisława znajduje się również na dokumencie wstępnym pokoju toruńskiego

z 1466 r., o którym pisałem w jego biogramie. Jest to pieczęć okrągła, o średnicy 25 mm,

odciśnięta w wosku zwykłym wyobraża w tarczy herb Nałęcz, nie związany. Nad tarzą hełm z

koroną i labrami, w klejnocie dwie łopaty łosie. Napis otokowy w części nieczytelny:

STANIS[laus]...163

.

160

KDW V, nr 641: Stanislaus de Ostrorog subdapifer Kalisiensis et capitaneus Maioris Polonie generalis. 161

KDW V, nr 649: Stanislaus de Ostroróg subdapifer Calissiensi. 162

KDW X, nr 1501: Stanislaus de Ostrorog subdapifer Kalischiensis et capitaneus Maioris Polonie generalis. 163

P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym pokoju toruńskiego z 1466 r., [w:] Roczniki

Historyczne LXVII, 2001, s. 223-224, pieczęć nr 7.

32

Il. 7: P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym

pokoju toruńskiego, s. 223-224, pieczęć nr 7.

W dokumentach królewskich II traktatu toruńskiego z 1466 roku znaleźć można

znaleźć następną pieczęć Stanisława164

. Pieczęć, o średnicy 25 mm, odciśnięta w wosku

czerwonym, znajduje się w bezbarwnej misce, przywieszona na sznurze jedwabnym

czerwono – zielonym, wyobraża tarczę, w której herb Nałęcz, nad tarczą hełm z korona i

labrami, w klejnocie dwa rogi jelenie. Napis widnieje na wstążce, częściowo nieczytelny:

.tanisla..//165

Inną pieczęć Stanisława opublikował M. Gumowski w pracy Handbuch der

polnischen siegelkunde. Datuje on ową pieczęć na ok. 1477 r., lecz możliwe, iż pochodzi ona

jeszcze z 1476 r. Jest to pieczęć okrągła, o średnicy 45 mm, wyobraża w pochylonej tarczy

herb Nałęcz, nie wiązany, nad tarczą hełm z koroną i labrami, w klejnocie dwie łopaty łosia.

Po bokach dwie postaci. Postać z prawej strony (kobieta?) wskazuje lewą ręką na koronę z

164

M. Grzegorz, Analiza dyplomatyczno-sfragistyczna dokumentów traktatu toruńskiego 1466 r., s. 112-113. 165

Tamże, s. 113; tamże, tabl. IV, nr 12; Inaczej stan zachowania tej pieczęci przedstawia J. Grabowski, Z

dziejów stosunków Polski z Zakonem krzyżackim w Prusach ( XIII – XVI wiek), s. 41. Podaje on, że została ona

odciśnięta w wosku brązowym, znajduje się w misie z wosku bezbarwnego, przywieszona na sznurze

jedwabnym zielono – czerwonym. Na pieczęci wyobrażona pochylona tarcza z herbem Nałęcz. Nad tarczą hełm

z koroną i labrami, w klejnocie dwa rogi jelenie. Napis w otoku brzmi: STANISLAUS PAL(atinus)

CALIS(iensis).

33

labrami, druga postać (mężczyzna?) wskazuje na koronę z labrami ręką prawą. Napis

otokowy: S. STANISLAI... MAIOR. POLON. GNAL...166

.

Il. 8: M. Gumowski, Siegelkunde, s. 164, nr 535, tabl. L.

Dużo mniej miejsca zajmie opisanie dwóch ostatnich członków z rodziny XV-

wiecznych Ostrorogów, gdyż ani Dobrogost, a tym bardziej Jan nie pozostawili po sobie zbyt

wielu odcisków swoich tłoków pieczętnych, a wręcz można rzec, że informacje o nich są

bardzo znikome, a ich odnalezienie wymagały sporego wysiłku kwerendalnego.

Zachowały się dwa główne dokumenty, przy których możemy odnaleźć pieczęcie

Dobrogosta z Ostroroga. Pierwszy z nich wystawiony został w Poznaniu w 1432 r.167

, gdzie

również znajduje się pieczęć jego ojca. Pieczęć Dobrogosta o średnicy 22 mm znajduje się w

misce z ciemnego wosku, a jej wyobrażenie napieczętne jest właściwie zatarte, rozpoznać

można jedynie zarys tarczy, zapewne pochylonej, oraz herb Nałęcz na niej. Napis otokowy

jest zupełnie nieczytelny. Dzięki paskowi pergaminowemu, na którym pieczęć jest

166

M. Gumowski, Handbuch der polnische siegelkunde, Austria 1966, s. 164, nr 535, tabl. L. 167

KDW IX, nr 1289, numer pieczęi 36.

34

przywieszona do zakładki, zorientować się można, że właścicielem był Dobrogost. Napis na

pasku brzmi: Dobrogostii de Ostrorog Nalancz.

Drugim dokumentem, przy którym znajduje się pieczęć Dobrogosta, to wspomniany

już w pracy, dokument wstępny pokoju toruńskiego z 1466 r.168

. Przywieszona przy nim

Dobrogosta jest okrągła, ma średnicę 19 mm, odciśnięta została w wosku naturalnym,

zawieszona na czerwono – niebieskim sznurze. W jej polu znajduję się na tarczy herb Nałęcz,

nad tarczą hełm z koroną i labrami, w klejnocie dwie łopaty łosia. Tarcza ma wydłużony

prawy róg. Napis w otoku słabo czytelny: DOB(rog)OST | + D(e) OST(r)OROG.


pokoju toruńskiego, s. 225-226, pieczęć nr 12.

Również w dokumencie głównym tego traktatu znaleźć można kolejną pieczęć,

prawdopodobnie należącą do Dobrogosta169

. Pieczęć o średnicy 19 mm, odciśnięta w wosku

ciemnobrązowym, umieszona w misce z wosku bezbarwnego, zawieszona na sznurze

jedwabnym niebiesko – zielonym. Na pieczęci wyobrażona tarcza, w niej herb Nałęcz. Nad

168

P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym, s. 225-226, pieczęć nr 12; Zob. J. Grabowski, Z

dziejów stosunków Polski z Zakonem Krzyżackim, s. 47. 169

M. Grzegorz, Analiza dyplomatyczn-sfragistyczna, s. 121.

35

tarczą hełm (zapewne z labrami i koroną), w klejnocie dwa rogi jelenie. Napis nieczytelny: ...

DOBROGO ...170

Ostatnią postacią, na której skupiam się w tej pracy jest syn Stanisława, Jan Ostroróg,

doktor obojga praw. W przypadku jego osoby sytuacja z pieczęciami wygląda jeszcze słabiej

niż z Dobrogostem, ponieważ jedyny znany obecnie odcisk jego pieczęci znajduje się przy

tym samym dokumencie, na którym występuje jego ojciec i wuj tj. Stanisław i Dobrogost.

Oczywiście chodzi tu o dokument wstępny do pokoju toruńskiego z 1466 r. Pieczęć Jana z

Ostroroga, jest okrągła, o średnicy 15 mm, odciśnięta została w zwykłym wosku, zawieszona

również na czerwono – niebieskim sznurze. W jej polu wyobrażona została tarcza z herbem

Nałęcz, którą trzyma anioł widoczny w półpostaci z rozpostartymi skrzydłami. Pieczęć nie

posiada napisu otokowego171

. Na dokumencie głównym pokoju z 1466 roku pieczęci Jana już

nie ma, znajdują się tam tylko pieczęci Stanisława i Dobrogosta172

.


pokoju toruńskiego, s. . 227-228, pieczęć nr 18.

170

Tamże, s. 121; tamże, tabl. XI, nr 36. 171

P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym, s. 227-226, pieczęć nr 18. 172

M. Grzegorz, Analiza dyplomatyczno – sfragistyczna, s. 129.

36

ROZDZIAŁ III

Rozdział ostatni pracy poświęcony zostanie na krótkie omówienie kwestii strony

formalnej pieczęci, tj. sposobów przywieszania ich do dokumentów, wielkości, czy też

materiałów, w których odciskano pieczęci.

1. Materiał pieczęci:

Do odciskania tłoka pieczętnego na przełomie wieków wykorzystywano wiele różnych

materiałów, jak np. glina, metal, wosk, ciasto, lak, przez papier, tusz. Używanie wybranego

materiału zależało najcześciej od jego dostępności, odporności i wytrzymałości, jak i od

charakteru dokumentu, specyfiki kancelarii, czy też od ogólnie przyjętych obyczajów

odciskania tłoków pieczętnych173

. W omawianym okresie największą popularnością cieszył

się wosk pszczeli, mimo swoich wad, gdyż był wrażliwy na wysokie temperatury, był

narażony na uszkodzenia. Odciskano w nim pieczęci ze wględu na to, iż jego nie pojawiał się

problem z dostepnością surowca, a także łatwo można w nim było odciskać pieczęci

właściwe174

. Jednak by wzmocnić wytrzymałość wosku zaczęto dodawać do niego różne

składniki, jak terpentyna, popiół, czy też olej lniany.

W póżniejszych wiekach – XIII w. - zaczął być w użyciu wosk barwiony, co

zaobserwować można na przykładzie pieczęci Sędziwoja przy dokumentach z pokoju

mełneńskiego175

i przy dokumencie z 1432 r176

, gdzie odciśnięte są one w wosku

ciemnozielonym, czy też pieczęć Stanisława z Ostroroga odciśnięta, na dokumencie z 1440

r.177

, w wosku brązowym. Kolorami najcześciej używanymi były zdecydowanie czerwony i

zielony. Jednakże kolor czerwony od ok. poł XIV wieku był zarezerwowany dla władcy i

wyższego duchowieństwa, ale i tutaj zdarzały się wyjątki, gdyż czasami dzięki przywilejom

królweskim nadawano możliwość używania czerwonego wosku osobom prawnym i

fizycznym178

.

173

P. Pokora, Sfragistyka, [w:] „Vademecum historyka mediewisty” red. J. Nikodem, A.D. Sikorski, s. 88. 174

S. K. Kuczyński, Pieczęcie książąt mazowieckich, Wrocław 1978, s. 89 175

Zob. P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty strony polsko-litewskiej pokoju mełneńskiego, s. 16, 30. 176

Zob.: KDW IX, nr 1289. 177

Zob.: KDW X, nr 1501. 178

S.K. Kuczyński, Pieczęcie ks. mazowieckich, s. 91.

37

W badanej grupie pieczęci spotkać można tylko pieczęci w kształcie okragłym, jak np.

Sędziwoja z pokoju mełneńskiego179

, Stanisława, Dobrogosta i Jana z wstępnego dokumentu

pokojowego z Torunia z 1466 roku180

.

Contrasigillum (pieczęć odworcia) była odciskana na odwrocie pieczęci głównej, w

mniejszych rozmiarach i z podobnym wyobrażeniem181

, jednak nie identycznym. Była ona

używana w celu zabezpieczenia pieczęci przed jej nadużyciem182

. Contrasigilla używane w

Polsce zaczęły być od połowy XIII wieku183

.Contrasigillum była bardzo często używana na

pieczęciach Sędziwoja.

Wielkość pieczęci w zespole omawianych pieczęci jest wielce zróżnicowana, gdyż Jan

Ostroróg posiada pieczęć, która wisi przy dokumencie wstępnym traktatu toruńskiego z 1466

roku, o średnicy 15 mm184

, u Dobrogosta natomiast widać pieczęci o średnicy 19 mm185

i 22

mm186

. Z zachowanych pieczęci największa zdecydowanie należy do Sędziwoja, o średnicy

46 mm i wisi ona przy dokumencie pokoju mełneńskiego z 1422 roku187

. Również wielką

pieczęć posiada Stanisław, o średnicy 45 mm188

2. Mocowanie pieczęci przy dokumentach:

Jeśli mowa o mocowaniu pieczęci przy dokumentach to ważną kwestią w

przywieszaniu pięczęci na pewno była jej wielkość i forma, waga prawna dokumentu, przy

którym miała się ona znaleźć. W literaturze sfragistycznej H. Grotefend zaproponował 7

rozdzajów mocownia pieczęci, podział ten jednak nie przyjął się zbyt dobrze, gdyż był jednak

zbyt skomplikowany, a samą technikę można podzielić na dwa rodzaje, co jest najczęściej

spotykaną formą podziału. Podział ten to: odciśnięcie pieczęci na dokumencie i przywieszenie

na wziądale, którym mógł być zwykły pasek pergaminowy, sznur jedwabny lub konopny, czy

też rzemyk189

. Wiązadła te przewlekano poprzez specjalnie wykonane w dokumencie otwory.

179

Zob. P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty strony polsko-litewskiej pokoju mełneńskiego, s. 16, 30. 180

P.Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym, il. 7, 12, 18 (odpowiednio: Stanisław, Dobrogost,

Jan). 181

Zob. KDW V, nr 320, 343, 182

P. Pokora, Sfragistyka, s. 88; Stanisław Kętrzyński, Zarys nauki o dokumencie polskim wieków średnich, s.

160. 183

S. Kętrzyński, Zarys, s. 160. 184

P.Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym, s. 185

Tamże, s. 186

KDW IX, nr 1289, numer pieczęci 36. 187

P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty strony polsko-litewskiej pokoju mełneńskiego, s. 16, pieczęć nr 2. 188

M. Gumowsk, Siegelkunde, s.164, nr 535, tabl L. 189

P. Pokora, Sfragistyka, s. 89; S.K. Kuczyński, Pieczęcie ks. mazowieckich, s. 103.

38

Pieczęci w badanym zespole były mocowane przy pomocy wspomnianych sznurów

jedwabnych lub zwykłych pasków pergaminowych190

. Pojawia się również mocowanie inne,

mianowicie, w liście Stanisława z Ostroroga do wielkiego mistrza krzyżackiego Pawła

Russdorfa z 1438 roku191

. Pieczęć na liście odciśnięta była poprzez papier, otwarcie listu

doprowadziło do jej wykruszenia, tak iż obecnie zachował sie po niej jedynie woskowy ślad.

3. Miejsce pieczęci przy dokumencie:

Miejsce przywieszania pieczęci było bardzo różne, co było spowodowane wieloma

czynnikami, jak np. pozycja i urząd wystawcy dokumentu, zwyczaje kancelaryjne, czy też

ilość pieczęci przywieszona do dokumentu192

. Jeśli był jeden wystawca dokumentu pieczęć

najczęściej znajdowała się na środku dokumentu, pod tekstem. Gdy przy dokumencie

znajdowało się więcej pieczęcie przywieszane zazwyczaj one były w kilku szeregach.

W badanym zespole pieczęci zajmowały one często miejsce zależne od rodzaju

dokumentu i ilości świadków. Przykładem niech posłużą pieczęcie Sędziwoja, które spotykać

można, gdy są przywieszone w rzędzie innych pieczęci, jak przy dokumencie dla Władysława

Jagiełły193

, gdzie znajduje się 61 pieczęci, a pieczęć Sędziwoja jest przywieszona jako druga

w górnym rzędzie. czy też jak wisi jedna tylko pieczęć na środku zawieszona na pasku

pergaminowym, czy sznurze jedwabnym194

.

190

Zob. P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym, s. 215-228. 191

KDW X, nr 1451. Datacja listu nie jest pewna, na co już zwracają uwagę wydawcy KDW. 192

P. Pokora, Sfragistyka, s. 89-90. 193

KDW IX, nr 1289. 194

KDW V, nr 354.

39

ZAKOŃCZENIE

Żyjący w średniowieczu przedstawiciele rodziny Ostrorogów, mimo bardzo wysokiej

pozycji w państwie i obecności w otoczeniu króla i na dworze królewskim pozostawili po

sobie dość małą ilość pieczęci. Z grona tego wykluczyć należy na pewno Sędziwoja, gdyż

jego pieczęci zachowało się najwięcej. Najgorzej wygląda sytuacja Jana, który znalazł się już

zdecydowanie w okresie spadku znaczenia rodziny i mimo pełnienia przez niego ważnych

funkcji nie zachowało się zbyt wiele dokumentów z jego pieczęciami. Przy badaniu pieczęci

zaobserować można, iż są one bardzo zbliżone wyglądem do siebie, przedstawiają przeważnie

to samo wyobrażenie, pochyloną tarczę z herbem Nałęcz, najczęściej nie wiązanym, nad

tarczą hełm z koroną i labrami (na contrasigillum pojawia się hełm bez korony), a w klejnocie

dwa rogi łosia lub jelenia. Wyjątkowa jest natomiast pieczęć Jana Ostroroga z dokumentu

wstępnego pokoju toruńskiego z 1466 r.195

, która jest anepigrafem. Pieczęcie Ostrorogów

były najczęciej okrągłe, a ich rozmiary były zazwyczaj od 15 mm do 45 mm. Pieczęci

większe używane były zapewne przy dokumentach ważniejszych, jak pieczęć Sędziwoja o

średnicy 45 mm przy dokumencie z pokoju mełneńskiego z 1422 r.

Praca niniejsza nie wyczerpuje tematu średniowiecznych pieczęci panów z Ostroroga,

jest ona zaledwie przyczynkiem do dalszych badań nad tą kwestią i dokładnej kwerendy w

archiwach polskich i zagranicznych. Jest to temat bardzo potrzebny, gdyż do dziś nie pojawił

się żaden pełny opis pieczęci członków tej, jakże ważnej w późnym średniowieczu rodziny,

której przedstawiciele zawędrowali na szczyty władzy w Wielkopolsce i całym Królestwie.

195

Zob. P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym, il. 18.

40

BIBLIOGRAFIA

Źródła publikowane:

AP Poznań, Dokumenty miasta poznania, edycja cyfrowa, Adam Bieniaszewski, Rafał T.

Prinke, Stanisław Prinke, Michał Prinke, 2003. Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. V, VIII, IX, X, wyd.: I. Zakrzewski, F. Piekosiński,

A. Gąsiorowski, Poznań, 1879-1989.

P. Nowak, Pieczęci przy polskim dokumencie wstępnym pokoju toruńskiego z 1466 r.,

Roczniki Historyczne LXVII, 2001, s. 215 – 228.

P. Nowak, P. Pokora, Dokumenty strony polsko-litewskiej, pokoju mełneńskiego z 1422 roku,

Poznań, 2004.

S. Kutrzeba, W. Semkowicz, Akta unji Polski z Litwą: 1385- 1791, Kraków, 1932.

Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Kraków, 1868.

Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Żerbiłło, Kraków, 2009.

Literatura:

M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII w., Warszawa, 2000.

A. Gąsiorowski, Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w

średniowieczu, cz. 3, z. III, Poznań, 1997.

A. Gąsiorowski, Starostwie wielkopolscy miast królewskich w dobie jagiellońskiej, Warszawa

– Poznań, 1981.

A. Gąsiorowski, Urzędnicy wielkopolscy XII – XVw, t. 1, Wrocław, 1985.

A. Gąsiorowski, Wielkopolscy Ostrorogowie, Ostroróg, 1998.

J. Grabowski, Z dziejów stosunków Polski z Zakonem Krzyżackim w Prusach (XIII – XVI

wiek), Warszawa, 2006.

M. Gumowski, Handbuch der polnischen siegelkunde, Graz, 1966.

M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Sfragistyka, Warszawa, 1960.

M. Gumowski, Pieczęcie i herby miast wielkopolskich, Poznań, 1932.

M. Grzegorz, Analiza dyplomatyczno – sfragistyczna dokumentów traktatu toruńskiego 1466

r., Toruń, 1970.

O. Hupp, Die Wappen und Siegel der deutschen Städte, Flecken und Dörfer, Frankfurt, 1898.

S. Kętrzyński, Zarys nauki o dokumencie polskim wieków średnich, Poznań, 2008.

S. Kuczyński, Pieczęcie książąt mazowieckich, Wrocław, 1978.

F. Piekosiński, Heraldyka polska wieków średnich, Kraków, 1889.

W. Semkowicz, O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle

roku 1413, [w:] Lithuano – Slavica Posnaniensia. Studia Historia, t. III, Poznań, 1989.

Średniowieczne pieczęcie rodziny Ostrorogów.

Documents

Transcript of Średniowieczne pieczęcie rodziny Ostrorogów.