T.C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ-CERRAHPAŞA
ADLİ TIP ENSTİTÜSÜ
Danışman
Dr. Öğr. Üyesi Zeynep Türkmen
SPORCU BESİN DESTEK ÜRÜNLERİNİN TOKSİKOLOJİK AÇIDAN
İNCELENMESİ
FEN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
YÜKSEKLİSANS TEZİ
Biyolog EDA OKUROĞLU
İSTANBUL, 2018
T.C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ-CERRAHPAŞA
ADLİ TIP ENSTİTÜSÜ
Danışman
Dr. Öğr. Üyesi Zeynep Türkmen
SPORCU BESİN DESTEK ÜRÜNLERİNİN TOKSİKOLOJİK AÇIDAN
İNCELENMESİ
FEN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
YÜKSEKLİSANS TEZİ
Biyolog EDA OKUROĞLU
İSTANBUL, 2018
Önsöz
Öncelikle çalışmamı büyük ilgi ve özveri ile yöneten, bilgilerinden her zaman yararlandığım,
tez çalışmam süresince desteğini esirgemeyen, bana verdiği güven ve cesaretten tez dönemim
boyunca bir an olsun şüphe duymadığım danışman hocam Sayın Dr. Öğr. Üyesi Zeynep
TÜRKMEN’e tüm ilgisi ve desteğinden dolayı en derin saygı ve teşekkürlerimi sunarım.
Adli Tıp Enstitüsü Müdürü Sayın Prof. Dr. Faruk AŞICIOĞLU’na teşekkür ederim.
Tezin yürütülmesi aşamasında katkıları, samimi ve kıymetli desteklerinden ötürü İ.Ü. Adli
Tıp Enstitüsü Fen Bilimleri Anabilim Dalı Başkanı sayın Prof. Dr. Münevver AÇIKKOL’a,
Sayın Prof. Dr. Işıl BAVUNOĞLU’na, Dr. Öğr. Üyesi Y. Tunç DEMİRCAN’a ve Sayın Dr.
Öğr. Üyesi Selda MERCAN’a şükranlarımı sunarım.
Göstermiş oldukları anlayış ve ilgilerinden dolayı değerli Adli Tıp Enstitüsü Toksikoloji
Laboratuvarı çalışanları Kimyager Tuğba TEKİN, Lab. Tek. Murat YAYLA ile Lab. Tek.
Tarkan BARUT’a ve tezin yürütülmesi sırasında dostluğunu, bilgisini ve emeğini benden
esirgemeyen arkadaşım Araş. Gör. Merve KULOĞLU’na teşekkürü bir borç bilirim.
Tez çalışmam boyunca yanımda olarak bana güç veren, hep bir adım ileri gitmem için benden
desteğini esirgemeyen sevgili eşim Semih OKUROĞLU’na, hayatımın her aşamasında
manevi desteğini esirgemeyen annem Nihal ARIDURU’ya, Yüksek Lisans eğitimim
dönemince gerekli inisiyatifi benden esirgemeyen Amirlerim Sayın Ali Seven KAVURMA,
Dilek SAMSUN’a ve kıymetli mesai arkadaşlarıma teşekkürlerimi sunarım.
Elbette ki tez yazım aşamasında klavyemin üzerinde beni bir an olsun yalnız bırakmayan
biricik kedim İZMİR’e, teşekkür ederim.
Eda OKUROĞLU
İçindekiler
Önsöz ......................................................................................................................................... 5
İçindekiler ................................................................................................................................. 6
Tablo Listesi .............................................................................................................................. 8
Şekil Listesi ............................................................................................................................... 9
Simge ve Kısaltmalar ............................................................................................................. 11
Özet .......................................................................................................................................... 13
Abstract ................................................................................................................................... 14
1. Giriş ve Amaç ..................................................................................................................... 15
2. Genel Bilgiler ...................................................................................................................... 19
2.1. Sporcu Besin Destek Ürünleri ................................................................................... 19
2.1.1 Sporcu besin destek ürünlerinin sınıflandırılması .............................................. 21
2.1.2 Sporcu besin destek ürünlerinin kullanım amaçları ........................................... 22
2.1.3 Sporcu besin destek ürün kullanımının tarihçesi ................................................ 24
2.1.3.1. Sporcu besin destek ürünlerinin ulusal pazar içerisindeki durumu.................... 25
2.1.4 Sporcu besin destek ürünlerindeki katkı maddeleri ........................................... 26
2.1.5. Sporcu besin destek ürünleri ile ilgili mevzuatlar .............................................. 28
2.1.5.1 Sporcu besin destek ürünleri ile ilgili uluslararası mevzuatlar ......................... 28
2.1.5.2 Sporcu besin destek ürünleri ile ilgili ulusal mevzuatlar ............................... 29
2.1.6. Sporcu besin destek ürünlerindeki katkı maddelerinin hukuki yönü ................. 31
2.2. Analitlere ait Genel Bilgi ve Etki Mekanizmaları ..................................................... 34
2.2.1. Cinnarizine ......................................................................................................... 34
2.2.2. Sibutramine ........................................................................................................ 37
2.2.3. 1,3-dimethylamiylamine (DMAA- Methylhexaneamine) .................................. 41
2.2.4. Caffeine .............................................................................................................. 44
2.3. Validasyon ................................................................................................................. 47
2.4. Kromatografi ............................................................................................................. 48
2.4.1. Gaz kromatografisi (GC) ....................................................................................... 49
2.4.2. Kütle spektrometresi (MS) ................................................................................. 51
3. Gereç ve Yöntemler ............................................................................................................ 55
3.1. Çalışmada Kullanılan Gereçler ...................................................................................... 55
3.2. Çalışmada Kullanılan Kimyasallar ................................................................................ 55
3.3. Çalışma Kapsamında İncelenen Sporcu Besin Destek Ürünleri ................................... 57
3.4. Standart Çözeltilerin Hazırlanması ................................................................................ 59
3.4.1. Hidroklorik asit (0,1 M) çözeltisi hazırlanması ...................................................... 60
3.4.2. NaOH (0,1 M) çözeltisi hazırlanması ..................................................................... 60
3.5. Örnek Hazırlama ............................................................................................................ 61
3.5.1. Sporcu besin destek ürünlerinin hazırlanması ........................................................ 61
3.5.2. Katım Örneklerinin Hazırlanması ........................................................................... 61
3.6. Çekitleme Yöntemi ........................................................................................................ 62
3.7. GC-MS Analizi .............................................................................................................. 63
3.7.1. GC-MS sistemi çalışma parametreleri .................................................................... 63
3.8. Tayin Limiti (LOD) ve Ölçüm Limitinin (LOQ) Belirlenmesi ..................................... 65
3.9. Gerçek Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Analizi ......................................................... 65
4. Bulgular ............................................................................................................................... 66
4.1. Hedeflenen Etken Maddelerin GC-MS ile Katı ve Sıvı Örneklerde Tayin Yönteminin
Geçerlilik Bulguları .............................................................................................................. 66
4.1.1. Doğrusallık ......................................................................................................... 73
4.1.2 Tayin limiti (LOD) ve Ölçüm limiti (LOQ) ............................................................ 76
4.1.3.Geri Kazanım ........................................................................................................... 77
4.1.4. Doğruluk (%Bias) .............................................................................................. 79
4.2 Piyasadan Elde Edilen Ürünlere ait Bulgular ................................................................. 81
5. Tartışma .............................................................................................................................. 83
6. Sonuç ................................................................................................................................... 98
7. Kaynaklar ........................................................................................................................... 99
8. Özgeçmiş ........................................................................................................................... 111
Tablo Listesi
Tablo Adı
Sayfa
No
Tablo I Çalışmada kullanılan gereçlerin adı, markası ve modeli 56
Tablo II Çalışmada kullanılan kimyasal maddelerin adı ve ürün kodları 57
Tablo III Çalışma kapsamında incelenen ürünler 58
Tablo IV GC-MS’de DMAA analiti için belirlenen fırın sıcaklık programı 64
Tablo V GC-MS’de CIN, CAF ve SIB için belirlenen fırın sıcaklık programı 64
Tablo VI Analitler ve IS için GC-MS alıkonma zamanları (Rt) ve iyonları 66
Tablo VII Yöntem A ile analiz sonrası CIN parçalanma ürünlerine ait
alıkonma zamanları ve SIM modunda belirlenen iyonları 70
Tablo VIII GC-MS’de her bir analite ait doğrusallık verileri: aralık, denklem,
standart sapma, korelasyon katsayısı (Lineer regresyon) 76
Tablo IX Geçerlilik çalışması yapılan analitlerin LOD ve LOQ değerleri
(µg/mL) 76
Tablo X CIN için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma,
%RSD (n=3) 77
Tablo XI CAF için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma,
%RSD (n=3) 78
Tablo XII DMAA için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma,
%RSD (n=3) 78
Tablo XIII SIB için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma,
%RSD (n=3) 79
Tablo XIV Tüm analitleri içeren toz katım örneklerinde iki farklı analist
tarafından elde edilen sonuçların doğruluk (%Bias) değerleri 80
Tablo XV Ürünlere ait GC-MS bulguları 81
Şekil Listesi
Şekil Adı Sayfa
No
Şekil 2.1. CIN bileşiğinin moleküler yapısı 34
Şekil 2.2. CIN’e ait olası parçalanma ürünlerinin (PÜ 1-4) yapısal gösterimi 36
Şekil 2.3. SIB bileşiğinin moleküler yapısı 37
Şekil 2.4. DMAA bileşiğinin moleküler yapısı 41
Şekil 2.5. CAF bileşiğinin moleküler yapısı 44
Şekil 2.6. Kromatografinin türleri 49
Şekil 2.7. GC-MS Sisteminin görüntüsü 51
Şekil 2.8. Kütle spektrometresinde bir organik molekülün elektron
bombardımanı 52
Şekil 2.9. Kütle spektrometresinin ana bileşenleri 53
Şekil 4.1. Metanolde çözeltileri hazırlanan CIN, CAF, SIB ref.
standartlarının GC-MS’de Yöntem A ile elde edilen
kromatogramı (100 ppm CIN, 50 ppm CAF, 50 ppm SIB, 50 ppm
IS) 67
Şekil 4.2. Metanolde çözeltisi hazırlanan DMAA ref. standardının GC-
MS’de Yöntem B ile edilen kromatogramı (100 ppm (R,S)-
DMAA, 200 ppm IS) 67
Şekil 4.3. Blank toz örneğine IS eklendiğinde analizi ile elde edilen
kromatogram 67
Şekil 4.4. Katım örneği analizi sonucu elde edilen kromatogram (50 ppm
CIN, 50 ppm CAF, 50 ppm SIB, 20 ppm IS) 68
Şekil 4.5. Katım örneği analizi sonucu elde edilen kromatogram DMAA
(100 ppm için) 68
Şekil 4.6. CIN standardının kütle spektrumu 68
Şekil 4.7. CAF standardının kütle spektrumu 69
Şekil 4.8. SIB standardının kütle spektrumu 69
Şekil 4.9. DMAA standardının kütle spektrumu 69
Şekil 4.10. Yöntem A’da CIN parçalanma ürünleri (1-
benzylhydrylpiperazine, cinnamaldehyde, cyclizine,
cinnemaldehyde dimethyl acetal) ve IS olarak n-docosane için
alıkonma zamanlarının gösteren kromatogram (PÜ1-4).
70
Şekil 4.11. 1-benzylhydrylpiperazine (PÜ1) ait alıkonma zamanı ve kütle
spektrumu 71
Şekil 4.12. Cinnemaldehyde (PÜ2) ait alıkonma zamanı ve kütle spektrumu 71
Şekil 4.13. Cyclizine (PÜ3) ait alıkonma zamanı ve kütle spektrumu 72
Şekil 4.14. Cinnemaldehyde dimethyl acetal (PÜ4) alıkonma zamanı ve kütle
spektrumu gösterimi 72
Şekil 4.15. CAF için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan
kalibrasyon eğrisi (10-500 µg/mL) 73
Şekil 4.16. DMAA için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan
kalibrasyon eğrisi (10-500 µg/mL) 74
Şekil 4.17. CIN için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan
kalibrasyon eğrisi (50-500 µg/mL) 74
Şekil 4.18. SIB için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan
kalibrasyon eğrisi (10-500 µg/mL) 75
Şekil 4.19. 41 nolu örnek içeriğinde 18,12 mg/ölçek olarak belirlenen CIN ve
546,27 mg/ölçek olarak belirlenen CAF bileşiğine ait
kromatogram 82
Şekil 4.20. 39 nolu örnek içeriğinde 14,76 mg/ölçek olarak belirlenen SIB ve
181,62 mg/ölçek olarak belirlenen CAF bileşiğine ait
kromatogram 82
Şekil 4.21. 11 nolu örnek içeriğinde 138,04 mg/ölçek olarak belirlenen
DMAA bileşiğine ait kromatogram 82
Simge ve Kısaltmalar
µg Mikrogram
µL Mikrolitre
oC Santigrad derece
AAS Androjenik Anabolik Steroid
amu Atomik kütle birimi
AU Absorbans birimi
BCAA Dallı Zincirli Amino Asit
BZP 1-benzylpiperazine
C1 Geri Kazanım Çalışmasında Katılan Miktar
C2 Geri Kazanım Çalışmasında BulunanMiktar
CAF Caffeine
CIN Cinnarizine
dak Dakika
DMAA 1,3-dimethylamiylamine
e- Elektron
EI Elektron Bombardımanı
eV Elektron volt
FID Alev İyonlaştırma Dedektörü
g Gram
GC Gaz kromatografisi
HCl Hidroklorik Asit
HPLC Yüksek Performanslı Sıvı Kromatografisi
IS İç Standart
KAH Koroner Arter Hastalığı
L Litre
LOD Tayin Limiti
LOQ Ölçüm Limiti
M Molar
m/z Kütle/Yük
M+ İyon
M1 N-mono-desmethylsibutramine
M2 di-desmethylsibutramine
MBZP 1-Benzyl-4-methylpiperazines
mCPP 1-(3-chlorophenyl)piperazines
MDMA Metilendioksimetamfetamin
mg Miligram
mL Mililitre
MS Kütle spektrometrisi
MS/MS Ardışık Kütle Spektrometrisi
MSD Kütle Spektrometrisi Dedektörü
N Gürültü
NaOH Sodyum Hidroksit
ng Nanogram
nm Nanometre
NPD Azot Fosfor Dedektörü
PFPP 1-(4-Fluorophenyl)piperazines
ppb part per billion (milyarda bir)
Psi Pounds per square inch (basınç birimi)
PÜ Parçalanma ürünleri
r Korelasyon katsayısı
Ref. Referans
rpm Dakikadaki Devir Sayısı
RSD Rölatif Standart sapma
Rt Alıkonma zamanı
S Sinyal
SD Standart sapma
SIB Sibutramine
sn Saniye
TFMPP 1-(3-trifluoromethylphenyl)piperazines
VKİ Vücut Kitle İndeksi
w/v Kütle/hacim
AB Avrupa Birliği
ABD Amerika Birleşik Devletleri
BP İngiliz Farmakopesi
C GMP Güncel İyi Üretim Uygulamaları
DSHEA Diyet Destekli Ürünlerin Sağlık ve Eğitim Yasası
EC Avrupa Komisyonu
EMCDDA Avrupa Uyuşturucu ve Uyuşturucu Bağımlılığı İzleme Merkezi
EMEA Avrupa İlaç Ajansı
FAO Gıda ve Tarım Örgütü
FDA Gıda ve İlaç Dairesi
GTBD Gıda Takviyesi ve Beslenme Derneği
ICH Uluslararası Uyumlaştırma Konferansı
IEC Uluslar arası Elektroteknik Komisyonu
IOC Uluslararası Olimpiyat Komitesi
ISO Uluslararası Standardizasyon Örgütü
PÜ Parçalanma Ürünleri
RASFF Gıda ve Yem Güvenlik Uyarıları
TCK Türk Ceza Kanunu
TEB Türk Eczacılar Birliği
US EPA Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma Ajansı
US FDA Amerika Birleşik Devletleri Gıda ve İlaç Dairesi
USP Amerikan Farmakopesi
WADA Dünya Anti-Doping Ajansı
WHO Dünya Sağlık Örgütü
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
13
Özet
Dünya genelinde milyar dolarlarla ifade edilen bir pazar payına sahip olan sporcu besin destek
ürünleri, kalite kontrol, güvenlik, kasıtlı yanlış etiketleme ve kontaminasyon risklerini de
beraberinde getirmiştir. Bu tür riskli ürünlerin kullanımına bağlı olarak klinikte zehirlenmeler,
organ veya sistem hasarları yaygın olarak görülmeye başlanmıştır.
Özellikle üreticilerinin veya tedarikçilerinin, formülasyonlarını gizleme eğiliminde
olabildikleri ve etiket bilgisini kasıtlı şekilde değiştirdikleri bilinmektedir. Diğer taraftan
istismar edilebilme potansiyeli olan yasaklı maddelerin ya da klinikte farklı amaçlar için
kullanılan ilaç etken maddelerinin de katkı maddesi olarak eklendiği bildirilmektedir.
Çalışma kapsamında, sporcu besin destek ürünlerinde toksik maddelerin belirlenmesi için iki
farklı yöntem geliştirilmiş ve temin edilen 41 adet ürün içeriğinde, GC-MS ile geçerlilik
çalışmaları yapılan 4 etken maddenin (Cinnarizine, 1,3-dimethylamiylamine, Caffeine,
Sibutramine) incelenmesi için analizler gerçekleştirilmiştir. Toplam 41 ürünün 17 tanesinde
Caffeine belirlenirken, ürünlerin üç tanesine Caffeine ile birlikte ayrı ayrı Cinnarizine,
Sibutramine ve 1,3-dimethylamiylamine’nın eşlik ettiği görülmüştür. Ayrıca içeriğinde
Caffeine belirlenen 17 ürünün, 9 tanesinin içeriğinin etiket bilgisi ile uyumsuz olduğu, 5
tanesinin ise tek seferde önerilen kullanım dozu dikkate alındığında, FDA in belirttiği günlük
maksimum dozun (400 mg) üstünde olduğu belirlenmiştir.
Sonuç olarak bu çalışma ile dünyada ilk defa bir sporcu besin destek ürününde Cinnarizine
ilaç etken maddesi belirlenirken, Ülkemizde ilk defa sporcu besin destek ürünlerinin içeriği
kontaminasyon riskleri açısından adli toksikolojik, hukuki ve klinik yönden ele alınmıştır.
Anahtar Kelimeler: Sporcu Besin Destek Ürünleri, Cinnarizine, Sibutramine, Caffeine, 1,3-
dimethylamiylamine (DMAA), GC/MS, Toksikoloji.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
14
Abstract
Sport supplements with a market share expressed in billions of dollars have brought with the
risks of quality control, security, intentional mis-labeling and contamination in whole world.
Depending on the use of such risky products, clinic poisoning, organ or system damage has
begun to become widespread.
It is known that particularly manufacturers or suppliers may tend to hide formulations and
deliberately play with tag information. On the other hand, it is reported that the prohibited
substances with potential abuse or drug substances used for different purposes in the clinic are
also seen as additive substances.
Within the scope of this study, two different methods were developed for the determination of
toxic substances in these sport supplement products and analyzes of the provided 41 products
were performed for the determination of 4 active substances (Cinnarizine, 1,3-
dimethylamiylamine (DMAA), Caffeine, Sibutramine) validated by GC-MS. While CAF was
determined in 17 of 41 products, three of them were come along with CIN, SIB and DMAA,
separately. In addition, it was found that 9 CAF determined product of 17 were incompatible
with the label information and 5 of them were above the daily recommended maximum dose
(400 mg) of FDA, based on the daily recommended dose on label.
As a conclusion, Cinnarizine drug substance is determined in the content of a sport
supplement product for the first time in the world. The content of the sport supplement
products in terms of risk of contamination has been evaluated for forensic toxicology, legal
medicine and clinical aspects for the first time in our country.
Key Words: Sport Supplements, Cinnarizine, Sibutramine, Caffeine, 1,3-
dimethylamiylamine (DMAA), GC/MS, Toxicology.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
15
1. Giriş ve Amaç
Performans artırmak için bazı yiyeceklerin, gıda takviyelerinin ve bitkisel kaynaklı
maddelerin kullanılması, spor tarihi kadar eskidir (1). Daha iyi performans için sürekli arayış
içinde olan sporcular, giderek daha çeşitli ergojenik yardımcı maddeler kullanmaktadırlar.
Günümüzde de bu ihtiyaca cevap verebilmek için sporcu besin destek ürünleri adı altında
satılan pek çok ürün bulunmaktadır.
Spor, doğası gereği mücadele ve rekabeti içinde barındıran bir olgudur. Birçok sporcu,
düzenli eğitimin veya yarış rutininin bir parçası olarak bu destek ürünlerini kullanmakta ve
kullananların da %85’ini profesyonel sporcuların oluşturduğu bilinmektedir (2). Yarışmalarda
başarılı olmak isteyen profesyonel sporcuların yanı sıra, özel spor salonlarının çoğalması ile
birlikte her yaştan kişinin spor yapmaya başladığı, özellikle vücut geliştirmeye ilgisinin
arttığı, bunu kısa sürede kalıcı hale getirmeye çalıştığı için sporcu besin destek ürünlerinin
kullanımının yaygınlaştığı bilinmektedir (3).
Pek çok ülkede gıda destek ürünleri, önemli bir ticaret sektörü oluşturmaktadır. 10 yıllık bir
dönemde, bu ürünlerin perakende satışlarının Amerika Birleşik Devletleri (ABD)'nde % 115
oranında arttığı ve bunların çoğunu, sporcu besin destek ürünlerinin oluşturduğu
bildirilmektedir (1).
Diğer taraftan son dönemde beslenme destek ürünlerinin kalitesinde bozulmalar
gözlemlendiği ve gıda güvenliğinde sorun ortaya çıkardığı ile ilgili çalışmalar rapor
edilmektedir. Tüm ilaç ürünlerinde olduğu gibi, ürünün etiketi üzerinde belirtilmeyen bir
madde ile kontaminasyon (kasıtlı kontaminasyon), bu tür ürünler için de sıkça karşılaşılan
problemlerden biridir (4).
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
16
Bu nedenle Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (FDA), destek ürünü kullanımında, üretim ve
dağıtım safhaları için detaylı kılavuzların oluşturulması gibi bazı uygulamalar geliştirmiştir
(5). Avrupa Komisyonu, ürünlerle ilgili olası bu tehditleri önlemek ve ürün-etiket
uyumluluğunu garanti altına almak için tüketicilerin sağlık ve güvenliğini korumak amacıyla
2002/46/EC adlı bir direktifi önermektedir (6).
Son dönem araştırmalar, bazı sporcu besin destek ürünlerinde, etiket üzerinde beyan
edilmeyen, ancak Uluslararası Olimpiyat Komitesi ve Dünya Anti-Doping Ajansı'nın
yönetmelikleri tarafından yasaklanmış reçeteli veya reçetesiz ilaç etken maddelerinin
varlığına dair kanıtlara dikkat çekmektedir. İlgili listenin güncel halinden de anlaşılacağı gibi,
piperazin uyarıcı grubunun, gerek narkotik olarak gerekse sporcu besin destek ürünlerinde
kontamine içerik olarak çok önemli yer tuttuğu görülmektedir (7).
Bu kontaminasyon, çoğunlukla kötü imalat uygulamalarının bir sonucu olabildiği gibi,
ürünlerin kasıtlı olarak karıştırılması sonucu da olabilmektedir (8). Ürünün etkinliğini
artırmak, hızla sonuç almak ve satış rekabetini arttırmak gibi nedenler, bu etken maddelerin
kasıtlı olarak kontamine edildiğinin ispatı olarak düşünülebilir (2).
Etiketlerinde belirtilmemiş uyarıcılar ile kontamine olmuş sporcu besin destek ürünlerine
ilişkin ilk bulgular, 2002 yılında olimpiyatlarda ortaya çıkmıştır. Geçtiğimiz 15 yıldaki
çalışmalar, caffeine, efedrin, manitol, farmasötik formülasyonlar, reçete edilen veya
edilmeyen sibutramine, fenfluramin, fluoksetin vb. pek çok maddenin bu ürünlere kasıtlı
olarak eklendiğini göstermektedir (4).
Ülkemizde "Bireylerin yaşamlarını ve sağlığını tehlikeye atacak ilaç ürünlerinin üretilmesi
veya satılması" ile ilgili 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun (TCK) 187. Maddesince
tanımlanmıştır.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
17
Sporcu besin destek ürünlerini de kapsayan besin destek ürünleri, ilaç sınıfında yer almadığı
için, Sağlık Bakanlığı onayı aranmayan, kontrolü mümkün olmadığı için yan etkileri de iyice
incelenmeyen ürünlerdir. Zaman zaman medyaya da yansıyan ağır zehirlenme tablosu veya
ölümle sonuçlanan olgular neticesinde tehlikenin fark edildiği görülmektedir.
Tüketicilerin çoğunun maddenin üzerindeki etikete tamamen güvenerek kullandığı bu
takviyeler, kullanıcıların kolayca ulaşabileceği platformlarda satıldığı gibi, internet üzerinden
de kolaylıkla temin edilebilmektedir. İnternet üzerinden satın alınan maddeler genelde sahte,
kontrol edilmemiş ve sağlığa zararlı olarak raporlanmıştır. Ayrıca, etikette belirtilen ve
içerikte bulunan maddelerin etiket üzerinde belirtilen madde konsantrasyonlarıyla çoğunlukla
uyuşmadığı, yazılandan daha fazla miktarlarda bulunduğu ürünler de mevcuttur (9). Üretici
firmalar, yasadışı olarak pazarlanan ve kendi ürünlerine alternatif olan ürünlerdeki bu
bozunmalarla ilgili olarak her yıl sayısız yeni uyarı yapmaktadır.
Bu tür sporcu besin destek ürünleri, kullanıcının hem genel sağlığını hem de sportif
performansını etkilediğinden üzerinde dikkatle durulması gereken bir konudur (10). Sporcu
besin destek ürünleri yaygın olarak kullanıldıkça (11) potansiyel zararlı etkileri de, yüksek
performans gösteren sporcu nüfusunun ötesine geçerek, ergenlik çağından ileri yaştaki
sporculara kadar geniş bir yelpazeye yayılmıştır (12).
Sporcu besin destek ürünlerindeki kontaminasyon sorunlarının, tüketilen dozlar göz önüne
alındığında, bitkisel destek ürünlerinden çok daha fazla önemli olduğu düşünülmektedir.
Kullanıcıların çeşitli nedenlerle önerilen dozları aşabileceği veya kontamine içeriğe karşı yan
etki geliştirebileceği düşünülmelidir.
Çalışmada, dünyada son dönemde sporcu besin destek ürünlerinde sıklıkla kontaminasyona
neden olan dört etken maddenin, ulusal pazarda bulunan sporcu besin destek ürünlerindeki
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
18
varlığının incelenmesi amaçlanmıştır. Bu sebeple dört referans standart madde; Sibutramine
(SIB), Cinnarizine (CIN), Caffeine (CAF) ve 1,3-dimethylamiylamine (DMAA) temin
edilerek, GC-MS’de uygun tarama analiz yöntemleri geliştirilmiştir. Bu yöntemler
kullanılarak 41 adet sporcu besin destek ürünü, kontaminasyon riskleri bakımından ve
toksikolojik olarak incelenmiştir.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
19
2. Genel Bilgiler
2.1. Sporcu Besin Destek Ürünleri
Spor, toplumsal yaşamda insanların ruhsal ve sosyal yönden gelişmesinde önemli bir yere
sahip olmakla birlikte, insan sağlığı açısından yeri ve önemi giderek artmaktadır. Tarih
boyunca sporla uğraşan kişilerin, formda kalmak veya performans artırmak için özel
beslenme programı uyguladıkları ve buna ilave olarak gıda destek ürünleri kullandıkları
bilinmektedir (13). Günümüzde, zayıflamak veya formda kalmak amacı ile spor salonlarına
artan ilginin neticesinde sporcu besin destek ürünü kullanımında da bir artış olmuştur.
Ancak son dönemde dünya genelinde sporcu besin destek ürünlerinin kalitesinde
bozulmaların giderek arttığı ve gıda güvenliğinde sorun ortaya çıkardığı ile ilgili çalışmalar
rapor edilmektedir. Tüm ilaç ürünlerinde olduğu gibi, ürünün etiketi üzerinde belirtilmeyen
bir madde ile kontaminasyonu (kasıtlı kontaminasyon), bu tür ürünler için de sıkça
karşılaşılan problemlerden biridir (4).
Bu tür maddelerin kullanımı konusunda toplumsal bilincin yeterli düzeyde olmadığı, kolay
erişimin yanında, bu tür ürünlerin satışının denetimi konusunda uygulamada koordinasyon
sorunu yaşandığının tespit edildiği de bildirilmektedir. Hatta bu bilinçsiz kullanımın küçük
yaş gruplarındaki sporculara kadar ulaştığı ifade edilmektedir (14).
Bu ürünlerin etiketsiz, markasız ve içerik bilgisinden yoksun olması, kullanıcıların sağlığı
açısından tehlikenin boyutunu daha da arttırmaktadır (15). Bununla birlikte özel spor
tesislerinde; yaygın ve bilinçsiz bir şekilde tüketiminin ve ticaretinin yapıldığı, ancak bunlara
karşı adli-idari bir denetimin olmadığı, denetlemelerin hangi kamu kurumu tarafından
yapılacağı konusunda tereddütlerin yaşandığı bildirilmektedir (14).
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
20
Pek çok ülkede beslenme destek ürünleri önemli bir ticaret sektörü olmuştur. 10 yıllık bir
dönemde, bu ürünlerin perakende satışlarının ABD'de %115 oranında arttığı ve büyük oranda
sporcu besin destek ürünleri içerdiği bildirilmektedir (1).
Etiketlerinde belirtilmemiş uyarıcılar ile kontamine olmuş beslenme destek ürünlerine ilişkin
ilk bulgular 2002 yılında ortaya çıkmıştır. Salt Lake City Olimpiyat Oyunları'ndan önce,
Alman olimpik sporcular tarafından kullanılan 69 adet beslenme destek ürününden 14
tanesinin etiketinde belirtilmeyen uyarıcı madde saptanmıştır. Bu ürünlerden 12'sinde CAF,
3'ünde efedrin bulunmuştur. Ek olarak, bir üründe metilendioksimetamfetamin’e (MDMA)
rastlanmıştır (16). Uluslararası marketten elde edilen 110 beslenme destek ürününün
%12,7’sinde etiketlerinde belirtilmediği halde CAF saptanmıştır. Ayrıca, 2 üründe de efedrin
ve analoglarına rastlanmıştır. Bu ürünlerin etiketlerinin hiçbirinde CAF ve efedrin ile ilgili bir
bildirim bulunmamaktadır (4). Efedrin ve amfetamin arasındaki yapısal benzerlik nedeniyle,
efedrin de amfetamin gibi titreme, kardiovasküler problemler, dikkat bozukluğu ve
termoregülasyonun bozulması gibi yan etkiler gösterebilmektedir (17).
Bu nedenle FDA, destek ürünü kullanımında, üretim ve dağıtım safhaları için detaylı
kılavuzların oluşturulması gibi bazı uygulamalar geliştirmiştir (5). Bu tür sporcu besin destek
ürünleri, kullanıcının hem genel sağlığını hem de spor performansını etkilediğinden, üzerinde
dikkatle durulması gereken bir konudur (10).
Pek çok sporcu besin destek ürününün güvenirliği ve sporcuların kullanımına uygun olduğu;
ayrıca üretici pek çok şirketin tüketici memnuniyeti için çaba sarfettiği mutlaktır. Ancak
dünya genelinde bu tür kontamine destek ürünlerinin varlığının giderek endişe verici hale
gelmesi nedeniyle, bu ürünlerin kullanımına karşı mücadele, sadece kurumsal düzeyde
olmamakta, ileri analiz yöntemleri alanında da önemli gelişmeler yaşanmaktadır.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
21
Bu ve benzeri uyarıların gerek literatürde gerekse medyada giderek artması, özellikle ergen
kullanımında gelecekte karşılaşılabilecek sağlık problemleri yönünden piyasadaki ürünlerin
içeriklerinin kimyasal ve toksikolojik açıdan inceleme gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Zira
erken yaşta kullanılmaya başlanan bir takım destek ürünleri nedeniyle, suça yatkınlık
profilinin anlamlı şekilde yüksek olduğunu bildiren çalışmalar da bulunmaktadır (18).
2.1.1 Sporcu besin destek ürünlerinin sınıflandırılması
Sporcu besin destek ürünleri; bireyin egzersize hazırlanmasında, egzersizin verimliliğinde,
egzersiz sonrası toparlanmasında etkili olan ve yoğun bir programı sürekli izlemesine olanak
veren performans arttırıcı ürünler anlamına gelmektedir (19). Tablet, kapsül, yumuşak jel, toz,
draje, bar ve sıvı formulasyonlarda piyasada satılan birçok sporcu besin destek ürünü
(supplement) bulunmaktadır.
Sporcu besin destek ürünleri; sportif performansı arttırmak amacıyla kullanılan besin kaynaklı
destek ürünleri olarak, besinsel “ergojenik yardımcılar” başlığı altında sınıflandırılmaktadır.
Ergojenik yardım, egzersiz performans kapasitesini artırabilen veya egzersiz adaptasyonlarını
geliştirebilen herhangi bir teknik, mekanik cihaz, beslenme pratiği, farmakolojik yöntem ya
da psikolojik bir teknik olabilmektedir. Ergojenik yardımcı maddeler, bir kişinin yoğun
antrenman sırasında daha ağır egzersizlere daha fazla tolerans göstermesine izin veren
ürünlerdir (20).
Sporcu besin takviyeleri karbonhidrat, protein, yağ, mineraller, vitaminler, bitkiler, enzimler,
metabolik ara maddeler (amino asitler gibi) ile çeşitli bitki ve gıda özleri içerebilir. Takviyeler
genellikle kalori ihtiyaçların karşılanması, kalori alımı, kilo alımı, kilo kaybı ve performansın
yönetimi için uygun bir araç sağlamak üzere tasarlanmış destek ürünleri olarak
sınıflandırılabilir (20).
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
22
Piyasada bulunan başlıca ürünler; aminoasit veya protein tozları, kreatin, CAF içeren
antrenman öncesi (pre-workout) ürünleri, laktik asit birikimini engellemek için kullanılan
sodyum bikarbonat, kas büyümesini arttıran glutamin, kas kütlesi ve mukavemet artışına
neden olabilecek büyüme hormonu salınımını teşvik eden arjinin: oksidatif stresi azaltan
antioksidanlar ve enerji içecekleri olarak CAF, guarana, ginkgo ve ginseng gibi bitkisel
takviyelerin olduğu karışımlardır.
2.1.2 Sporcu besin destek ürünlerinin kullanım amaçları
Dünya üzerinde profesyonel ya da amatör olarak sporla uğraşan kişilerin birçoğu kendilerince
nedenler öne sürerek en az bir tane olmak üzere sporcu besin desteği kullanmaktadır.
Birbirleri ile etkileşim halinde olan sporcular genelde uzman hekim ya da diyetisyenlerini
dinlemek yerine birbirlerinin tavsiyelerini, uyarılarını, önlemlerini ve kullandıkları ürünleri
daha çok benimsemektedir. Örneğin atletlerin, destek ürünleri kullanmaya karar verirken göz
önünde bulundurdukları çeşitli hedefleri vardır. Amaç sadece performanslarını, kuvvetlerini
ve dayanıklılıklarını arttırmak değil, olası yaralanmalar, sağlık sorunları ile baş etmek ve
beslenme yetersizliğini gidermektir. Son on yılın araştırmaları, sporcuların bu konuda ciddi
bir bilgisizlik ve yanlış anlama içinde olduğu gerçeğini göstermektedir. Uzmanlar,
hematolojik ve biyokimyasal testler sonucu eksikliğin belirlenmesi durumunda vitamin,
mineral ve diğer sporcu besin destek ürünlerinin kullanılması gerektiğini ileri sürmektedir.
Uzmanlar tarafından sporcunun beslenmesinde eksiklik belirlenmiş ve yalnızca diyetle bu
eksikliğin karşılanamayacağı saptanmış olup, bu eksikliğin de destek ürünleri ile giderilmesi
yönünde karar verilmiş ise kullanılmasını, aksi takdirde destek ürünlerinin yarar sağlamak
yerine sağlığı riske sokabileceğini bildirmektedir (21).
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
23
Spor, doğası gereği mücadele ve rekabeti içinde barındıran bir olgudur. Dolayısıyla
sporcuların sporcu besin destek ürünlerini kullanma amaçları sağlıklı ve güvenilir ürün yerine,
ilgili spor dalına özgü amacına kısa sürede ulaşmak olduğu için, kulaktan dolma ürünleri
kullanma yönünde eğilimleri görülmektedir.
Amatör ya da profesyonel sporla ilgilenen kişilerin destek ürünleri tercihinde aşağıdaki
durumların rol oynadığı görülmektedir (19, 21);
1- Hedeflediği duruma daha çabuk ulaşabilmek,
2- Durumunu daha uzun süre muhafaza edebilmek,
3- Egzersiz süresini uzatabilmek ya da egzersizi daha verimli hale getirebilmek,
4- Performansı arttırmak,
5- Yapılan diyet sonucu alamadığı vitamin ve mineralleri alabilmek,
6- Dayanıklılık sağlamak,
7- Kasları kuvvetlendirmek,
8- Kas yıkımını engellemek,
9- Kas kütlesini arttırmak ve bunu daha kısa sürede gerçekleştirmek,
10- Yağ yakmayı hızlandırmak ve böylece daha kısa sürede kilo vermek,
11- Yaralanma ve yorgunluğu önlemek ya da sonuçlarını en aza indirmek,
12- Bağışıklık sistemini korumak,
13- Spor sonrası vücutta oluşabilecek olumsuz etkileri gidermek,
14- Gelişmiş atletik performansın güçlü bir motive edici faktör olması,
15- Toksin arındırıcı etkisi
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
24
Sporcular bu takviyeleri, çoğu zaman, bir besleme uzmanına danışmaksızın, kullanımıyla
ilgili potansiyel yararlarını ve risklerini tam olarak anlamak veya değerlendirmeksizin
kullanmaktadırlar (22).
Profesyonel olmayan genç sporcuların, performans arttırıcı maddelerin kullanımını, vücut
görünümü ve atletik performansın iyileşmesi yoluyla benlik saygısını kazanmanın kolay bir
aracı olarak gördüğü işaret edilmektedir (22).
2.1.3 Sporcu besin destek ürün kullanımının tarihçesi
1910'larda, Batı'da ilk modern vücut geliştiricisi olarak kabul edilen Eugen Sandow, kas
büyümesini arttırmak için beslenmenin önemini savunmuştur (23). 1930’lu yıllarda aynı dalda
Earle Liederman sığır suyu veya sığır eti özütünü; rekabetçi vücut geliştirmenin giderek
popüler hale geldiği 1950’lerde Irvin P. Johnson ise yumurta bazlı protein tozu pazarlamaya
başlamışlardır (24).
Sporcuların performansını arttırmak için kimyasallara başvurduğu 1960’lara gelindiğinde bazı
profesyonel sporcuların (bisiklet sporu) kullandıkları amfetamin yüzünden hayatlarını
kaybettikleri görülmüştür (20).
80'lere gelindiğinde, modern pazarlama tekniklerinin de yaygın kullanımı ile vücut geliştirme
endüstrisinde önemli gelişmeler gözlemlenmiştir (24).
Sporcu besin destek ürünlerinin kullanımının sadece vücut geliştirme ile ilgilenenlerle sınırlı
kalmadığı, 1996 yılında Atlanta ve 2000 yılında Sidney Olimpiyat Oyunlarına katılan
yaklaşık 300 Kanadalı sporcu ile yapılan araştırmada; Atlanta Oyunlarında sporcuların
%69'unun, Sidney Oyunlarında ise %74'ünün sporcu besin destek ürünü kullandığı ve
kullanımda da bir artışın olduğu gözlenmiştir (25).
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
25
İngiltere’de yapılan bir çalışmada; 874 yüksek performanslı sporcudan %58,8'inin en az bir
besin takviyesi, %82,6’sının birden fazla besin takviyesi ve hatta %11,5’inin beşten fazla
beslenme takviyesi kullandığı bildirilmiştir.
İngiltere’de yapılan başka bir çalışmada ise; 2004 Dünya Gençler Şampiyonasında yarışan 32
milli atletizm sporcusunun beslenme takviyesi uygulamaları incelenmiş, bu sporcuların
%62'sinin takviye kullandığı belirlenmiştir (26).
Yetişkin sporcuların besin destek ürünleri kullanımı iyi şekilde belgelendirilmiş olsa da genç
sporcular tarafından besin destek ürünleri kullanımını araştıran sınırlı sayıda çalışma
bulunmaktadır. Birçok genç sporcu bilinçsiz şekilde farklı baskılar nedeniyle sporcu besin
destek ürünleri kullanmaktadır (27).
FDA, 2015 yılında ABD’de diyet takviyeleri nedeniyle yılda 50.000 sağlık sorunu
bildirildiğini ve bu takviyelerin genellikle sporcu besin destek ürünleri olduğunu belirtmiştir
(28). Ayrıca, Amazon'da satılan ve bodybuilding.com tarafından hazırlanan 2012'nin en çok
satan ürünün, formülü tam olarak açıklanmayan amfetamin benzeri bileşikler içerdiği
bildirilmiştir. 2015 yılı Tüketici Raporlarında, inorganik içeriği bakımından test edilen protein
tozlarının birçoğunda, arsenik, kadmiyum, kurşun ve cıvanın güvensiz düzeylerde olduğuna
ilişkin açıklamalara yer verilmiştir (29).
2.1.3.1. Sporcu besin destek ürünlerinin ulusal pazar içerisindeki durumu
Günümüzde performans arttırmak sadece profesyonel sporcular arasında değil, spor
salonlarında ağırlık antrenmanı yapan kişiler arasında da yaygınlaşmıştır. Çok sayıda yetişkin
çoğunlukla da erkek sporcular, yukarıda bahsedilen birçok sebeple sporcu besin destek
ürünlerini kullanmaktadır. Üreticiler ise bu arza cevap verebilmek için gün geçtikçe daha
farklı, karmaşık ürünler piyasaya sürmektedir. Piyasadaki bu kıyasıya rekabetten dolayı da
içeriklerini saklı tutarak gizemli hale getirmektedirler.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
26
Günümüzde profesyonel müsabakalarda yasaklı madde sınıfı listeleri güncellenerek
denetimler giderek artmakta ve böylece farmasötik ilaç kullanımını durdurmak için büyük
çabalar sarf edilmektedir. Profesyonel sporcular için durum böyle iken, bireysel sporla
ilgilenen kişilerdeki sağlık yönünden zarar durumunu kontrol edilebilmek giderek
zorlaşmaktadır.
Bu konuda ülkemize ait fazla veri bulunmamakla birlikte yapılan çalışmalar besin destek
ürünlerinin ülkemizde de dünyada olduğu gibi yaygın kullanıldığını göstermektedir.
Dünyanın dört bir yanından müsabakalar için bir araya gelen sporcuların birbirlerinden
etkilenerek bu ürünleri kullandığı bilinmektedir (30).
Yukarıda belirtilen, birçok nedenle besin destek ürünlerine her yıl milyonlarca dolar
harcanmaktadır.
Gıda Takviyesi ve Beslenme Derneği (GTBD - 26 Mart 2017 tarihli panel) tarafından
sağlanan verilere göre, sporcu besin destek ürünlerinin pazarının 2015-2016 yılları içinde 225
milyon liraya ulaştığı ve 2020 yılına kadar 320 milyon liraya ulaşacağı tahmin edilmektedir
(31).
2.1.4 Sporcu besin destek ürünlerindeki katkı maddeleri
On yıldan daha uzun bir süredir yapılan araştırmalar, sporcu besin destek ürünlerinin
etiketlerinde belirtilmemiş madde ile kontamine olduğunu göstermektedir. Kasıtlı
kontaminsayonlarda; üretici, sporcu besin destek ürününün etkisini arttırmak amacı ile
etiketinde belirtmediği maddeyi kasıtlı olarak katmakta veya etikette belirttiği maddeyi
belirttiğinden çok daha fazla miktarda ürüne eklemektedir (32).
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
27
ABD'de her yıl yaklaşık 23.000 acil servis vakası, diyet takviyeleri ile ilgili olumsuz olaylara
atıfta bulunmaktadır. Bu tür vakalar genelde genç yetişkinler arasında kilo kaybı veya enerji
ürünlerinden kaynaklanan kardiyovasküler bulguları içermektedir (33).
Sporcu besin destek ürünleri ile ilgili ilk analizler 2000 yılında İsviçre Antidoping
Laboratuvarı ve İsviçre Federal Spor Bürosu tarafından gerçekleştirilmiştir. Sporcular elde
edilen sonuçlar konusunda bilgilendirilmiş ve bilinmeyen kaynaklardan satın alınan ürünler
konusunda uyarılmışlardır (17).
2004 yılında yapılan bir çalışmada; internetten sipariş edilen ve etikette belirtilen içeriklerine
göre analiz edilen 103 sporcu besin destek ürününden 3’ünün etiketinde belirtilenden daha
yüksek miktarlarda madde bulunduğu, 4 üründe etiketler üzerinde belirtilmeyen maddeler
içerdiği ve 14 ürünün imalatçı tarafından belirtilenlerden başka maddeler içerdiği
gösterilmiştir. Yanlış etiketli takviyelerin sayısı analiz edilen 103 ürünün %18'ini temsil
etmektedir (17).
İngiltere‘de bir firma tarafından ithal edilen ABD menşeili üç sporcu besin destek ürününde
yapılan analiz sonucunda, ürünün içeriğinde farmasötik bir ürüne rastlandığı ve bu maddenin
konsantrasyonlarının kapsülden kapsüle değiştiği gözlemlenmiştir (34).
FDA’nın kısmi denetim uygulamalarına rağmen, denetlenemeyen internet satışları nedeniyle
kontamine olmuş sporcu besin destek ürünleri piyasada hızla artmaktadır. Sporcu besin destek
ürünlerinin içeriklerini ileri analiz ile araştıran pek çok rapora göre, bu ürünlerin %10 ila
%25’inde kasıtlı veya çapraz kontaminasyon bulunduğu ve en sık rastlananların CAF, efedrin
ve SIB gibi uyarıcılar olduğu bildirilmektedir (32, 35).
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
28
2.1.5. Sporcu besin destek ürünleri ile ilgili mevzuatlar
2.1.5.1 Sporcu besin destek ürünleri ile ilgili uluslararası mevzuatlar
1994 yılı Ekim ayına kadar, ABD’de, tüm destek ürünlerinin üretimi, işlenmesi, kalitesi ve
etiketlenmesi aşamalarının, FDA tarafından izlendiği ve mevzuatın, gıda ürünlerinin denetimi
ile aynı olduğu bildirilmektedir (33). Ancak, üreticilerin itirazı üzerine, bu tarihten sonra
Diyet Destekli Ürünlerin Sağlık ve Eğitim Yasası’nın (DSHEA - Dietary Supplement Health
and Education Act) yürürlüğe girmesi ile besin destek ürünlerinin güvenliğini belirleme
sorumluluğu üreticiye geçmiş ve ürünler, FDA’nın onayına gerek duyulmaksızın piyasaya
sürülmeye başlanmıştır. ABD’de sporcu besin destek ürünlerinin kalite kontrolü için bir
standart bulunmamaktadır. Dolayısıyla tüketici; verimlilik, emniyet, kontrendikasyonlar ve
etkileşimler hakkında güvenilir bilgi sağlamak için üreticilere güvenmek zorundadır. FDA,
tüm destek ürünlerinin gözetimiyle görevlendirilmiştir. Bir destek ürününün güvensiz olduğu
tespit edilirse, FDA üreticinin ürünü pazardan geri çekmesini sağlayabilmektedir. Üreticiler,
ciddi yan etkilerin görüldüğü şikâyet durumlarında (örneğin, acillerdeki durum bildirimi,
ciddi sakatlık veya ölümle sonuçlanma) FDA’nın otoritesini tanımak zorundadırlar (33).
Avustralya Spor Enstitüsü, “özellikle, yurtdışı ürün satın alırken dikkatli olunması gerektiği,
sporcuların bedenlerinde bulunan maddelerden sorumlu oldukları” ilkesini benimseyerek,
sporcu besin destek ürünlerinin uygun bir şekilde kullanılmasını sağlamak, ürünlerden
kaynaklanabilecek riskler için farkındalık yaratabilmek ve ürünlerin kullanışının istenmeyen
sonuçlara neden olmaması için sporculara bilgi sağlayan bir program geliştirmiştir (36).
Avrupa Komisyonu, muhtemel tehditleri önlemek, takviyelerin etiketleme uyumluluğunu
garanti altına almak ve tüketicilerin sağlık ve güvenliğini korumak amacıyla 2002/46/EC adlı
bir yönerge önermiştir. Bu yönergede, gıda maddeleri olarak satılan ve bu şekilde sunulan
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
29
gıda takviyeleri, soğuk zincirin zarar görmemesi adına alınacak önlemler yer almakta ve
tüketiciye sağlıklı paketlenmiş bir biçimde teslim edileceği bildirilmektedir (6).
Ayrıca saflık kriteri olarak da Gıda ve Tarım Örgütü (Food and Agriculture Organization -
FAO) ve Dünya Sağlık Örgütü’nün (World Healt Organization - WHO) standartlarının
dikkate alınması, bu kurumların kriterlerinin dikkate alınmadığı durumda ulusal tüzüklerin
kullanılması gerekmektedir.
2.1.5.2 Sporcu besin destek ürünleri ile ilgili ulusal mevzuatlar
Ülkemizde destek ürünleri ile ilgili kontroller ve denetimler 11/06/2010 tarihinde kabul edilen
5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanununun 3. Bölüm 28.
maddesinde düzenlenen “Destek ürünlerinin üretim, ithalat, ihracat ve kontrolüne ilişkin usul
ve esaslar Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından belirlenir. Ancak, özel tıbbî
amaçlı diyet destek ürünlerinin üretim, ithalat, ihracat ve kontrolüne ilişkin usul ve esaslar
Sağlık Bakanlığınca belirlenir” hükmü ile yerine getirilmektedir.
Sporcu besin destek ürünlerinin üretim ve ithalatı ise aynı kanunun 28. Maddesine
dayandırılarak hazırlanmış, 02/05/2013 tarihli ve 28635 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmış
olan Takviye Edici Gıdaların İthalatı, Üretimi, İşlenmesi ve Piyasaya Arzına İlişkin
Yönetmelik içinde 05/05/2015 tarihli talimatta belirtilen hükümler ile düzenlenmektedir.
Ayrıca; 24.6.1995 tarih ve 560 sayılı "Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine
Dair Kanun Hükmünde Kararname"nin (5179 Sayılı Kanun ile 05.06.2004 tarihinde
yürürlükten kaldırılmıştır.) 7. maddesi uyarınca hazırlanan ve 16.11.1997 tarih ve 23172
(mükerrer) sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren "Türk Gıda Kodeksi
Yönetmeliği" (11/6/2010 tarihli ve 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve
Yem Kanununun 23 ve 27 nci maddelerine dayanılarak hazırlanmıştır.) ile 16.08.2013 tarihli
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
30
ve 28737 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren “Türk Gıda Kodeksi Takviye
Edici Gıdalar Tebliği” (Tebliğ No: 2013/49) üretici ve tüketici menfaatleri ile halk sağlığını
korumak, gıda maddelerinin tekniğine uygun ve hijyenik şekilde üretim, hazırlama, işleme,
muhafaza, depolama, taşıma ve pazarlamasını sağlamak üzere gıda maddelerinin özelliklerini
belirlemek amacıyla yürürlüğe konmuş ve sporcu gıdalarının tekniğine uygun ve hijyenik
şekilde üretim, hazırlama, işleme, muhafaza-depolama, taşıma, etiketlemesini ve
pazarlamasını sağlamak üzere özelliklerini belirlemek amacıyla 09/01/2003 tarihli ve 24988
sayılı Resmi Gazete’de 2003/42 sayılı Sporcu Gıdaları Tebliği yayınlamıştır.
Sporcu besin destek ürünlerinin ithalatı esnasında, ilgili Gümrük Müdürlüğü tarafından ürüne
ait tüm analizleri veya mevcut analiz raporuna ilave olarak ek analiz/analizleri istenebildiği
bildirilmektedir. Bakanlığın belirleyeceği laboratuvarlarda bu analizlerin yaptırıldığı
bilinmektedir. Yasal yollarla ithalatı yapılan ürünlerin üzerinde T.C. Gıda, Tarım ve
Hayvancılık Bakanlığı tarafından onaylı olduğuna dair bandrol ve Türkçe etiket
bulunmaktadır.
Türk Eczacılar Birliği 06/02/2015 tarihinde yayınladıkları bildiride; “…Geleneksel Bitkisel
Tıbbi Ürünler Yönetmeliği’nin 2.maddesinin 3.fıkrası: “Takviye edici gıdalar ve bitkisel
içerikli kozmetik ürünler bu Yönetmelik kapsamı dışındadır. Ancak bu ürünlerin endikasyon
bildirerek piyasaya arzı, tanıtımının yapıldığının tespiti hâlinde bu Yönetmeliğin idari
yaptırım ile ilgili hükümleri bu ürünler hakkında da uygulanır.” şeklinde, 5237 sayılı
TCK’nın 193 üncü maddesi: "(1) İçeriğinde zehir bulunan ve üretilmesi, bulundurulması
veya satılması izne bağlı olan maddeyi izinsiz olarak üreten, bulunduran, satan veya nakleden
kişi, iki aydan bir yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır." şeklinde düzenlenmiştir. Bu
çerçevede sağlık beyanı ile ilaç ve benzeri ürünlerin reklam, tanıtım ve satışını yapan internet
sitelerinin tespit edilmesi ve ilgililer hakkında mevzuata aykırı davranmaları sebebiyle yasal
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
31
işlem başlatılmasının sağlanması amacıyla www.teb.org.tr adresi üzerinde bir “ONLİNE
İHBAR HATTI” oluşturulduğu” bildirmiş, yapılan ihbarlar neticesinde ilgili
Bakanlıklara/Kurumlara ileteceklerini duyurmuşlardır (37).
2.1.6. Sporcu besin destek ürünlerindeki katkı maddelerinin hukuki yönü
Türk hukukunda da kamu sağlığına zarar verecek fiiller, kanun koyucu tarafından TCK’da suç
olarak düzenlenerek yaptırıma bağlanmıştır. 26/09/2004 yılında kabul edilen 5237 sayılı
TCK’nın “Kamu Sağlığına Karşı Suçlar” başlıklı üçüncü bölümde düzenlenmiştir.
Zehirli Madde Katma;
Madde 185 - (1) İçilecek sulara veya yenilecek veya içilecek veya kullanılacak veya
tüketilecek her çeşit besin veya şeylere zehir katarak veya başka suretlerle bunları bozarak
kişilerin hayatını ve sağlığını tehlikeye düşüren kimseye iki yıldan on beş yıla kadar hapis
cezası verilir. (2) Yukarıdaki fıkrada belirtilen fiillerin dikkat ve özen yükümlülüğüne aykırı
olarak işlenmesi hâlinde, üç aydan bir yıla kadar hapis cezasına hükmolunur.
Suç konusu olabilecek maddeler tek tek gösterilmemiştir; yenilecek ve içilecek her çeşit
besin, tüketilecek her türlü madde, bu suçun konusunu oluşturabilmektedir. Söz konusu suç,
bu besin ve maddelere zehir katılması veya bunların bozulmasını sağlamak suretiyle oluşur.
Bozulmuş veya Değiştirilmiş Gıda veya İlaçların Ticareti
Madde 186 - (1) Kişilerin hayatını ve sağlığını tehlikeye sokacak biçimde bozulmuş,
değiştirilmiş her tür yenilecek veya içilecek şeyleri veya ilâçları satan, tedarik eden,
bulunduran kimseye bir yıldan beş yıla kadar hapis ve bin beş yüz güne kadar adlî para cezası
verilir. (2) Bu suçun, resmi izne dayalı olarak yürütülen bir meslek ve sanatın icrası
kapsamında işlenmesi hâlinde, verilecek ceza üçte bir oranında artırılır.
Kişilerin Hayatını ve Sağlığını Tehlikeye Sokacak Biçimde İlaç Yapma ve Satma
Madde 187 - (1) Kişilerin hayatını ve sağlığını tehlikeye sokacak biçimde ilaç üreten veya
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
32
satan kimseye bir yıldan beş yıla kadar hapis ve adlî para cezası verilir. (2) Bu suçun tabip
veya eczacı tarafından ya da resmi izne dayalı olarak yürütülen bir meslek ve sanatın icrası
kapsamında işlenmesi hâlinde, verilecek ceza üçte bir oranında artırılır.
Zehirli Madde İmal ve Ticareti
Madde 193 - (1) İçeriğinde zehir bulunan ve üretilmesi, bulundurulması veya satılması izne
bağlı olan maddeyi izinsiz olarak üreten, bulunduran, satan veya nakleden kişi, iki aydan bir
yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.
Sağlık İçin Tehlikeli Madde Temini
Madde 194 - (1) Sağlık için tehlike oluşturabilecek maddeleri çocuklara, akıl hastalarına veya
uçucu madde kullananlara veren veya tüketimine sunan kişi, altı aydan bir yıla kadar hapis
cezası ile cezalandırılır.
Bu suçun konusu, alkollü içki ve tütün mamülleri gibi, sağlık için tehlikeli olan her çeşit
maddedir. Fiil, somut bir tehlike suçudur. Madde metninde tanımlanan fiillerin işlenmesiyle,
kişilerin hayatının ve sağlığının tehlikeye düşürülmesi gerekir. Suç, sağlık için tehlikeli
olabilecek maddelerin çocuklara veya akıl hastalarına verilmesiyle, söz konusu maddelerin bu
kişilerin tüketimine sunulmasıyla oluşur. Bu bakımdan, söz konusu suça teşebbüs de
tamamlanmış suç gibi cezalandırılmayı gerektirmektedir.
Sporcu besin destek ürünleri her ne kadar Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın
denetiminde olsa da, içerdiği kontaminantlar ilaç etken maddesi olma özelliği
gösterebileceğinden; durumun hem Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı hem de Sağlık
Bakanlığı düzeyinde ele alınması gerekmektedir. Konunun daha net bir şekilde ortaya
koyulması için aşağıda ilaç tanımı ve ilgili yönetmeliklerden bahsedilmiştir.
İlaç; içeriğinde bulunan etken madde sayesinde sağlığı korumak ya da bozulan sağlığa
yeniden kavuşturmak, ağrıları ya da başka rahatsız edici durumları dindirmek, zihin ve
bedenin normal dışı durumlarını düzeltmek ve denetim altında tutmak için kullanılarak
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
33
fizyolojik etki gösteren bir veya birkaç kimyasal madde karışımıdır. Ayrıca, WHO tarafından
“fizyolojik sistemleri ve patolojik (hastalık yapıcı) durumları, kullananın yararına değiştirmek
veya incelemek amacı ile kullanılan ürün” olarak da tanımlanmaktadır (38).
Türk Sağlık Hukuku mevzuatı çerçevesinde ilaç, “ispençiyari ve tıbbi müstahzar” veya
“beşeri tıbbi ürün” olarak isimlendirilmekte ve hayvansal, bitkisel, mineral kaynaklı, doğal ya
da sentetik, ham ya da işlenmiş, dermokozmetik ya da fitoterapötik olmaktadır (39). Bitkisel
ilaçlar da bu kapsamda değerlendirilmektedir. Sağlık Bakanlığı tarafından üretimine izin
verilmiş olup olmamasına bakılmaksızın yukarıda tanımlanan maddeler ilaç sayılmakta iken,
takviye edici olarak adlandırılan ve sağlığı koruması, güçlendirmesi amaçlanarak hatta yerine
göre direnç arttırarak hastalıktan korunmak amacıyla kullanılabilen yiyecek ve içecek
maddeleri ise ilaç kapsamında değerlendirilmemektedir.
Besin destek ürünleri, ilaç formunda ve ambalajında piyasaya sürülmesine rağmen, Sağlık
Bakanlığı denetiminden geçirilmeyip, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından
ruhsatlandırılmaktadır. Ayrıca bu ürünlerin kapsül ya da draje şeklinde bir preparatta
bulunması, etken madde içermesi ve miktarının normal gıda ile alınan miktardan çok daha
fazla olması gibi nedenlerden dolayı, bu ürünlerin kalite ve etkinlik analizlerinin yapılarak,
ilaç olarak sınıflandırılması ve Sağlık Bakanlığı tarafından ruhsatlandırılması gerektiği
belirtilmektedir (40, 41). Aslında bu uygulama ilaç etken maddesi ile kontamine olması
durumunda tehlikeli ve zararlı ürünlerin “gıda” adı altında piyasaya sürülmesine imkân
tanıması nedeniyle insanların hayatı ve sağlığı bakımından tehlikeli sonuçlara yol açabileceği
gibi haksız rekabete de yol açabilmektedir (42).
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
34
2.2. Analitlere ait Genel Bilgi ve Etki Mekanizmaları
2.2.1. Cinnarizine
Şekil 2.1. CIN bileşiğinin moleküler yapısı
Kimyasal olarak CIN, (E)-1-(Diphenylmethyl)-4-(3-phenylprop-2-enyl)piperazine, 1-
Benzhydryl-4-cinnamylpiperazine olarak adlandırılan, kapalı formülü C26H28N2 ve moleküler
ağırlığı 368,5 g/mol olan bir bileşiktir. Vücuda alımında yarılanma ömrü 3-6 saat olan bu
antihistamin türevi bileşiğin stabil olduğu pH aralığı 3-4 olarak belirlenmiştir. CIN, beyaz
veya açık sarı renkli kristalize bir tozdur. Suda çözünmez; alkolde hafif çözünür, eterde ve
metilen klorürde çözünür. Kolay bozunabilir bir maddedir (43).
CIN esas olarak araç tutmasına ve midedeki lokal etkileriyle bulantı yapan maddelere karşı
etkilidirler. Bazı H1-reseptör antagonistlerinin bu aktivitelerinde antimuskarinik etkilerinin de
rolü olabilir. Etkilerini vestibüler çekirdekteki H1-reseptörleri ile muskarinik reseptörleri
bloke ederek gösterirler. Kalsiyum kanalını bloke edici aktivite de gösterir. Membran
kalsiyum kanallarının bloke edici özelliği sayesinde kalsiyum iyonlarının hücrelere girme
süresini bastırır.
CIN’nin beyin kan akışını teşvik ettiği bilinmekte, serebral apopleksi, kafa travması sonrası
gelişen semptomlar ve serebral damar sertliği tedavisinde kullanılmaktadır. CIN'in dopamin
D2 reseptörleri üzerindeki antagonistik etkisi nedeni ile depresyon, titreme, kas sertliği, tardif
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
35
diskinezi ve akatizi semptomlarına yol açmaktadır. Ayrıca “ilaç ile uyarılan Parkinson
hastalığı” olarak tanımlanan tabloyu da oluşturan CIN Parkinson'un ikinci önde gelen
nedenlerindendir (44). Pediatrik ve erişkin birçok olguda aşırı doz CIN alımına bağlı aşırı
uyku hali, koma, kusma, hipotoni, sersemlik ve havale gibi belirtiler de bildirilmektedir. Bu
etkileri, CIN’in gıda destek ürünlerindeki varlığının tehlikeli boyutunu ortaya koymaktadır.
CIN suda zor çözünen ancak kolaylıkla bozunabilen bir madde olduğundan, bir organik
çözeltide degradasyonunu engellemek oldukça zordur. Molekülün suda çözünebilmesi için
pH’nın 4 civarı olmalıdır. Molekülün bir ilaç olarak geliştirilmesinde hedef organa nasıl
ulaştırılabileceği ile ilgili pek çok çalışma yapılmıştır. Ayrıca madde vücutta tamamen
metabolitlerine dönüşerek atılımı idrar ve feçes yolu ile gerçekleşir (45).
Her ne kadar CIN için GC-MS ile yapılmış tayin yöntemleri belirlenmiş ise de, CIN etken
maddesinin stabilitesinin düşük olmasından dolayı aynı yöntemde parçalanma ürünleri (PÜ)
olan PÜ1-4 ürünleri (1-benzylhydrylpiperazin, Cinnamaldehyde, Cyclizine, Cinnemaldehyde
dimethyl acetal) de kalitatif olarak belirlenebilmektedir. CIN’nin varlığını kütle spektrumu ile
belirlemek için aşağıdaki parçalanma ürünleri araştırılmalıdır. CIN’e ait olası parçalanma
ürünleri yapısal olarak Şekil 2.2’de görüldüğü gibidir.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
36
N
N
N
N
OH
N
N+
N
NH O
H
1-benzhydrylpiperazine
cinnamaldehyde dimethyl acetal
O
O
cinnamaldehyde
N
N
1-benzhydryl-4-methylpiperazine(cyclizine)
PÜ 1 PÜ 2
PÜ 3 PÜ 4
Şekil 2.2. CIN’e ait olası parçalanma ürünlerinin (PÜ 1-4) yapısal gösterimi (Hassan ve ark.)
(75).
CIN’in parçalanma ürünlerinden özellikle PÜ1 ve PÜ3 piperazin türevi bileşiklerdendir.
Potansiyel tedavi edici etkileri olmasına rağmen ilaç pazarında yer bulamamış veya zaman
içinde geri çekilmiş piperazin türevleri “başarısız ilaçlar” olarak tanımlanmıştır. En iyi bilinen
piperazinler; 1-benzylpiperazin (BZP), 1-(3-chlorophenyl) piperazinler (mCPP), 1-(3-
trifluoromethylphenyl) piperazinler (TFMPP), 1-Benzyl-4-methylpiperazin (MBZP), 1-(4-
Fluorophenyl)piperazines (pFPP) dir.
Bu maddeler öncelikle uyarıcı nitelikte olup, merkezi dopamin, serotonin ve noradrenalin
üzerinden sinirsel iletimi hızlandırırlar. Özellikle BZP’nin dopamin üzerinde en büyük etkiye
sahip olduğu ve orta derecede etkili bir uyarıcı olduğu bilinmektedir. Mide bulantısı ve uzun
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
37
süren sersemlik gibi istenmeyen yan etkilerle birlikte beyinin ödül merkezini uyarıcı
özelliklere sahiptir.
Diğer taraftan bazı piperazin türevlerinin, tek tek veya yaygın olarak karışımlar şeklinde
amfetamin tipi stimulan sınıfında yer alan 3,4-metilendioksimetamfetamin (MDMA) ile yer
değiştiği görülmektedir.
Toksisitesinin de çoğunlukla aşırı sempatomimetik etkiden kaynaklandığı, tipik belirtiler
arasında çarpıntı, ajitasyon, kaygı, baş dönmesi, konfüzyon, titreme, baş ağrısı, midriyazis,
uykusuzluk ve kusma olduğu bildirilmektedir. Rekreasyonel kullanımın en ciddi
komplikasyonları olan nöbet, hipertermi, böbrek yetmezliği, hiponatremi ve yaygın
intravasküler pıhtılaşma olarak öne çıkmaktadır. “Street Drug” içinde varlığı yeni keşfedilen
piperazin analoglarına ilişkin madde istismarı bazı olgu raporları şeklinde görülse de
bağımlılığına ilişkin çok az araştırma mevcuttur (46).
2.2.2. Sibutramine
Şekil 2.3. SIB bileşiğinin moleküler yapısı
Kimyasal adlandırması (RS)-1-[1-(4-Chlorphenyl)cyclobutyl]-N,N-dimethylisopentylamin
{(RS)-1-[1-(4-Klorofenil)siklobutil]-N,N-dimetilizopentilamin}, kapalı formülü C17H26CIN
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
38
ve moleküler ağırlığı 279,8 g/mol olan SIB, beyaz veya hemen hemen beyaz renkte bir toz
halinde bulunur. Suda kolaylıkla çözünür ve pKa değeri 9.77’dir (47).
SIB santral sinir sisteminde dopamin, noradrenalin ve serotonin'in geri alımını inhibe eder.
İlacın bu farmakolojik etkileri esas olarak “N-mono-desmethylsibutramine” (M1) ve “N-di-
desmethylsibutramine” (M2) olarak adlandırılan iki farmakolojik aktif metabolitine bağlıdır.
SIB'in dopamin geri alımı üzerindeki etkileri noradrenalin ve serotonin geri alımı üzerindeki
etkilerine göre daha zayıftır. Serotonin mekanizmasının doygunluk hissi verdiği, noradrenalin
mekanizmasının ise hastanın metabolik hızını artırdığı düşünülmektedir. SIB, serotonin
salıverilmesini artırmadığı gibi antikolinerjik, antihistaminerjik veya monoamin oksidaz
inhibitörü aktivite de göstermez (47).
SIB oral yoldan verilir. Gastrointestinal kanaldan hızla absorbe olur ve karaciğerde geniş
ölçüde ilk geçiş metabolizmasına uğrayarak farmakolojik olarak aktif M1 ve M2 olarak
isimlendirilen iki aktif metabolitine metabolize edilir. Oral yoldan verilen tek dozunun
yaklaşık %77'si absorbe olur. Mutlak biyoyararlanımı belirlenmemiştir. Ana ilaç ve aktif
metabolitlerinin plazma doruk konsantrasyona ulaşma süresi sırasıyla 1-2 ve 3-4 saattir.
Hayvanlarda radyoaktivite ile işaretlenmiş ilaç kullanılarak yapılan çalışmalar SIB'in dokulara
hızla ve geniş ölçüde dağıldığını ortaya koymuştur. Eliminasyonundan sorumlu karaciğer ve
böbreklerde en yüksek konsantrasyonlarda bulunur. Dağılımı gebeliğe bağlı olarak değişiklik
göstermez ve fetusa düşük düzeyde geçer. In vitro koşullarda, terapötik doz sonrası ulaşılan
plazma konsantrasyonlarında ana ilaç ile M1 ve M2 metabolitlerinin plazma proteinlerine
yüksek oranda bağlandığı belirlenmiştir (47).
SIB esas olarak karaciğerde sitokrom P450 3A4 (CYP3A4) izoenzimi tarafından aktif
desmetil metabolitleri olan M1 ve M2'ye metabolize edilir. SIB ile simetidin, eritromisin ve
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
39
ketokonazol arasındaki farmakokinetik etkileşmelerin minör düzeyde olduğu saptanmıştır.
Aktif M1 ve M2 metabolitleri hidroksilasyon ve konjugasyonla farmakolojik bakımdan
inaktif M5 ve M6 metabolitlerine daha ileri düzeyde metabolize edilir. SIB, M1 ve M2
metabolitlerinin eliminasyon yarı ömürleri sırasıyla 1.1, 14 ve 16 saattir. M1 ve M2
metabolitlerinin plazma konsantrasyonları kararlı düzeye ilacın 4 gün süreyle alınmasından
sonra ulaşır ve tek bir dozun verilmesine göre yaklaşık olarak 2 kat daha yüksektir.
Tekrarlanan dozlar halinde verildiğinde eliminasyon yarı ömrü değişmez. SIB feçes,
böbrekler ve karaciğer yoluyla elimine edilir. Radyoaktivite ile işaretli oral dozunun %85'inin
15 günlük toplama periyodu boyunca idrar ve feçeste atılıma uğradığı ve büyük bölümünü
(%77) idrarda atılan metabolitlerinin oluşturduğu gösterilmiştir (47).
SIB orta derecede karaciğer veya böbrek bozukluğunda, plazmada ilaç konsantrasyonu
artacağından dikkatle kullanılmalı, ağır tablolarda kesinlikle kullanılmamalıdır. Hipertansiyon
hastalarında kontrendikedir, kesinlikle kullanılmamalıdır. SIB dünya dopingle mücadele
kurallarına göre düzenlenen Yasaklı Maddeler (müsabaka sırasında) Listesi'nde uyarıcılar
grubuna dâhil edilmiştir (47).
SIB obezite tedavisi için oral yoldan kullanılan bir ilaçtır (48, 49). Obez hastalarda kilo kaybı
sağlar. SIB vücut kitle indeksi (VKİ) 30 kg/m2 ve üstünde olan hastalarda veya VKİ 27 kg/m
2
üstünde olup, tek başına uygulanan uygun rejimle sonuç alınamamış ve obeziteye bağlı diğer
risk faktörleri (diabetes mellitus, hipertansiyon, dislipidemi gibi) de taşıyan hastalarda diyetin
yanında destekleyici tedavi olarak kullanılır. SIB alan hastaların vücut ağırlıklarında
başlangıç vücut ağırlıklarına göre %5-10 arasında bir azalma görülür. SIB'e bağlı vücut
ağırlığında ortaya çıkan bu azalmaya serum ürik asit düzeyinde düşme ve serum lipid
düzeylerinde yararlı değişikliklerin eşlik ettiği gösterilmiştir. SIB, monoamin oksidaz
inhibitörleri veya santral sinir sistemi üzerinde etki gösteren iştah baskılayıcı ilaçları kullanan
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
40
hastalarda kontrendikedir. Kan basıncında artışa neden olabilir. Bu nedenle SIB tedavisi
altındaki hastalarda kan basıncı ve kalp hızının düzenli kontrolü ve klinik açıdan anlamlı ve
yüksek bulunanlarda tedavinin kesilmesi önerilir. Hipertansiyon ve koroner kalp hastalığı
olan hastalarda SIB kontrol altında ve çok dikkatle uygulanmalıdır.
Kilo verme ve bakımda SIB etkinliğini ve güvenilirliğini değerlendiren birçok klinik
çalışmada, SIB’ın genel olarak güvenli ve iyi tolere edilen bir ajan olduğu ileri sürülmüştür
(50, 51).
Genel yan etkiler uykusuzluk, ağız kuruluğu, kabızlık, bulantı ve baş ağrısıdır. Bununla
birlikte, SIB’in yanı sıra, kan basıncında ve nabız hızında, ventriküler ve supraventriküler
taşiaritmilerde artış ve anjina pektorisle ilişkili olarak, kardiyak riskde potansiyel bir artış
hakkında endişeler ortaya çıkmaktadır (52, 53). Aslında, önerilen SIB dışlama kriterleri
koroner arter hastalığı (KAH), konjestif kalp yetmezliği, taşikardi, periferik arteriyel tıkayıcı
hastalık, aritmiler ve serebrovasküler hastalıklardır (54, 55).
Sağlık Bakanlığı İlaç ve Eczacılık Genel Müdürlüğü tarafından Türk Eczacıları Birliği
(TEB)'e gönderilen 22 Ocak 2010 tarih ve B.100.0.İEG.0.11.00.11 sayılı yazı ile "SIB" ihtiva
eden ilaçların "kardiyovasküler hastalarda risk oluşturduğu" gerekçesiyle Avrupa İlaç Ajansı
(EMEA) tarafından ruhsatlarının askıya alınması ve Avrupa Birliği üye ülkelerinde piyasadan
toplatılması nedeniyle ülkemizde ruhsatlı olan "Reductil 10 mg Kapsül ve Reductil 15 mg
Kapsül" adlı müstahzarın tüm serilerine tedbiren, 15 Ağustos 1986 tarih ve 19196 sayılı
Resmi Gazete'de yayımlanan "Farmasötik ve Tıbbi Müstahzar, Madde, Malzeme ve
Terkipleri ile Bitkisel Preparatların Geri Çekilmesi ve Toplatılması Hakkında Yönetmelik"e
göre 2. sınıf B seviyesinde (eczane, ecza deposu, hastane, v.b.) geri çekme işlemi uygulandığı
bildirilmiştir. Ayrıca, İlaç ve Eczacılık Genel Müdürlüğü tarafından TEB'e gönderilen 27
Ocak 2010 tarih ve B.10.0.IEG.0.10.000.03 sayılı yazıda, Bakanlığın Beşeri Tıbbi Ürünler
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
41
Ruhsatlandırma Danışma Komisyon'unca SIB etken maddesini içeren müstahzarlar için alınan
karar gereğince; EMEA'nın 21.01.2010 tarihinde yaptığı basın açıklaması ve farmakovijilans
verilerine dayanılarak tüm SIB etken maddesini içeren müstahzarlara ait ruhsatnamelerin
askıya alınmasının uygun bulunduğu bildirilmiştir.
2.2.3. 1,3-dimethylamiylamine (DMAA- Methylhexaneamine)
Şekil 2.4. DMAA bileşiğinin moleküler yapısı
DMAA burun spreyi olarak ve diş eti hipertrofisine karşı kullanılan bir ilaçtır (Forthan,
Floradrene, Geranamine). Kimyasal adları dimethylamylamine, 4-methyl-2-hexanamine, 4-
methyl-2-hexylamine, 2-amino-4-methylhexane, 1,3-dimethylamylamine, 1,3-
dimethylpentylamine, 4-methylhexan-2-amine’dir. Ayrıca Geranamin, metilheksanamin,
dimetilamilamin, 1,3-dimetilamilamin olarak da bilinmektedir. Kapalı formülü C7H17N ve
moleküler ağırlığı 115,22 g/mol bileşik sıvı formdadır ve suda hafifçe; etanol, eter, kloroform
ve seyreltik asit içinde daha fazla çözünür.
Yeni Zelanda’da “parti hapı” olarak bilinen, baş ağrısı, bulantı, kusma, inme gibi etkileri
nedeniyle illegal kabul edilen bir uyarıcıdır. Sardunya (Pelargonium graveolens) yağı ve
sardunya kök ekstresi olarak bitkisel destek ürünü adı altında, yağ yakıcı olarak ve özellikle
son yıllarda CAF ve diğer bazı uyarıcı etken maddeleri de içeren formülasyonları uyarıcı ve
performans artırıcı destekler olarak da pazarlanmaktadır. Nootropik (zihin açıcı, hafıza
arttırıcı, zeka arttırıcı), konsantrasyon, motivasyon arttırıcı ve enerji verici, kilo kaybettirici,
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
42
yağ yakıcı gıda desteği olarak kullanılmaya başlanmıştır. Santral sinir sistemi ilaçları altında,
psikostimülanlar ve nootropik grubundaki Santral etkili sempatomimetik ilaçlar
(amfetaminler) sınıfında yer almaktadır. Önerilen doz günlük 25-100 mg arasındadır.
DMAA dünya dopingle mücadele kurallarına göre düzenlenen yasaklı maddeler (müsabaka
sırasında) listesi'nde uyarıcılar grubuna dâhildir.
1944 yılında ilaç şirketi Eli Lilly tarafından Geranium (sardunya, turnagagası) bitki özünden
elde edilen ve patenti alınan doğal bir santral sinir sistemi uyarıcısıdır (56). 1983 yılına kadar
varlığını sürdürmüştür. Uzun bir süre piyasada görünmeyen organik bileşen 2006 yılında
Proviant Technologies Company tarafından ticari bir marka olarak tescillenmiştir.
DMAA sempatomimetik bir ilaçtır yani dopamin, adrenalin ve/veya noradrenalin salınımı ile
artan enerji, metabolizma, kan basıncı, uyanıklık, odaklanma ve akciğerlere artan hava akımı
ve kan damarı daralması gibi etkileri taklit ettiği anlamına gelir. Ritalin (metilfenidat),
Adderall (amfetamin), kokain, khat (bir orta doğu ve Doğu Afrika uyarıcı) ve efedrin gibi
maddelerle aynı ilaç sınıfına girer ki, bunlar yan etkileri ve bağımlılık özellikleri nedeniyle
tartışmalı ve/veya olumsuz itibara sahip olan maddelerdir. Santral sinir sistemi üzerindeki
uyarıcı etkilerinin amfetamin ve efedrinden daha düşük olduğu söylenmektedir (57).
DMAA damarları daraltan, kan basıncını yükselten ve bronkodilatasyona neden olan kalp,
akciğerler ve üreme organlarına etkileri bulunan dolaylı bir sempatomimetik ilaçtır ve
bağırsaklarda peristalsisi inhibe eder ve diüretik etkilere sahiptir (58). Ayrıca nefes darlığı
veya aşırı dozda alınması durumunda kalp krizi gibi ciddi yan etkilere neden olabilir. Birçok
kişi hala küçük dozlardan çeşitli yan etkileri bildirmiştir; bunlara baş ağrısı, uyuşukluk ve
sinirlilik de dahildir. Buna ek olarak, birçok kişi DMAA'nın olumlu etkilerinin yalnızca
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
43
yaklaşık bir saat sürdüğünü ve daha sonra zihinsel ve fiziksel yorgunluğa değmediğini
bildirmiştir (59).
DMAA birçok çalışmada, rasemik karışım halinde, enantiomerleri [(R) ve (S)] şeklinde
görülmektedir (60). Enantiomerler, birbirinin ayna görüntüleri olan kiral moleküllerdir.
Dahası, moleküller üst üste bindirilebilir değildir.
Bitkiden elde edilmesine rağmen piyasadaki DMAA'nın çoğu sentetik olarak üretilmektedir.
Metilheksanamin, 4-metilheksanon-2'nin, bir katalizör vasıtasıyla hidrojen ile indirgenen 4-
metilheksanon-2'yi 4-metilheksanon-2 oksimesine dönüştüren hidroksilamin ile reaksiyona
sokulmasıyla sentezlenir; elde edilen metilheksanamin damıtılması ile saflaştırılabilir (61).
Bununla birlikte, Geranium yağları metilheksanamin içermez ve bu takviyedeki
metilheksanamin sentetik madde biçiminde eklenir (62, 63).
Sporcu besin destek ürünleri, enerji verici ürünler ve zayıflama ürünlerinde giderek ana
madde olarak kullanılmaya başlanmıştır. DMAA, uyarıcı etkileri nedeniyle vücut
geliştiricileri tarafından genellikle antrenman öncesi kullanılmaktadır. Etkileri doza bağlı
olarak değişmekle beraber yoğun enerji, adrenalin, zihinsel berraklık ve güven artışı sağladığı
bilinmektedir. 2006 yılında Amerika'daki efedrin yasağından sonra popülaritesi önemli ölçüde
artmıştır. 2008'den bu yana, DMAA parti haplarının aktif bir bileşeni olarak ortaya
çıkmaktadır. Yeni Zelanda'daki üreticiler, DMAA’yı, 2008'de yasaklanan BZP'ye alternatif
bir madde olarak üretmeye başlamışlardır. DMAA’nın etkisinin güçlendirmek için genellikle
CAF ile karıştırılmaktadır. Geranamin ayrıca farklı eş anlamlı kelimeleri kullanılarak dünya
çapında birçok diyet takviyesine dahil edilmiştir (57).
DMAA, FDA'ya gönderilen 5 ölüm ve 86 diğer olumsuz raporla ilişkili olması nedeniyle
olumsuz bir üne kavuşmuştur (64). Bahsedilen beş ölüm vakasından, birinin maraton
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
44
koşucusu, birinin Hawaii’de ve birinin Yeni Zelanda’da yaşayan kişiler olduğu ve diğer
ikisinin de ABD askeri olduğu bildirilmiştir (65).
2010 yılında Yeni Zelanda'da bulunan 21 yaşındaki erkek hastanın, 556 mg DMAA, CAF ve
alkol alımını takiben beyin kanaması geçirdiği bildirilmektedir (66). Karaciğer yetmezliğine
bağlı başka bir ölüm olgusunda sağlık yetkilileri, kişinin DMAA içeren bir sporcu besin
destek ürününü kullanımına bağlı olduğuna işaret etmektedir (67).
Diğer taraftan Nisan 2012 Londra Maratonu bitiş çizgisinin yakınında düşen bir koşucunun
ölümünün DMAA’ya bağlı olduğu bildirilmiştir. Olguda DMAA’nın kalp yetmezliği ile
ilişkisi üzerinde durulmuştur (68). Dünya genelinde farklı spor otoriteleri, Dünya Anti Doping
Ajansı da dahil olmak üzere DMAA kullanımını yasaklamışlardır (69). FDA tüm üreticilere
DMAA'yı kendi ürünlerinden çıkarmaları konusunda tavsiyede bulunmuş fakat ABD
hükümeti bu maddenin bulunduğu ürünlerin satılması ile ilgili herhangi bir mevzuat çalışması
yapmamıştır (64).
2.2.4. Caffeine
Şekil 2.5. CAF bileşiğinin moleküler yapısı
CAF doğal yapılı bir ksantin türevidir. Santral sinir sitemi uyarıcısı veya hafif diüretik olarak
kullanılır. Diğer ksantin türevleri bronkodilatör etkili teofilin ile kakao ve çikolatada bulunan
teobromindir. CAF birçok meşrubatın bileşiminde bulunmaktadır. Klinikte prematürite apnesi
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
45
görülen yenidoğanlarda oral ve parenteral yoldan solunum stimülanı olarak kullanılır. CAF
verildikten sonraki 24 saat içinde apne episodlarının frekansını %30-50 oranında azaltır. CAF
bu endikasyonda günde bir kez verilebilme kolaylığı, oral absorbsiyonunun güvenilirliği ve
terapötik penceresinin geniş olmasıyla teofilin'e tercih edilir. Ancak ne yazık ki ticari
enjektabl CAF preparatlarının kullanımı yenidoğanlarda kontrendike olan sodyum benzoat
içerir. Bu bakımdan bu tür preparatların yenidoğanlarda kullanımından sakınılması gerekir.
Bu nedenle yenidoğanlarda kullanılacak CAF prearatlarının gerektiğinde hazırlanmaları
gerekir. CAF migren veya baş ağrısına karşı kullanılmak üzere çoğu zaman analjeziklerle
veya ergot alkaloidleri ile kombine edilir. Ayrıca sersemlik haline karşı da yararlanılan bir
ilaçtır. Çay, kahve ve kola etkili dozda CAF içerir (47).
CAF çoğunlukla birbirine yapışmış beyaz kristaller veya beyaz kristal toz halinde bulunur.
Kokusuz ve tadı acıdır. İngiliz Farmakopesi (BP)'ye göre çözünürlüğü: suda az çözünür;
kaynar su ve kloroformda serbestçe çözünür; susuz alkol ve eterde hafifçe çözünür. Alkali
benzoatlar veya salisilatların konsantre çözeltilerinde çözünür. Amerikan Farmakopesi
(USP)'ne göre çözünürlüğü: su ve alkolde az çözünür; kloroformda serbestçe çözünür; eterde
hafifçe çözünür. Sudaki çözeltileri turnusol'e karşı nötraldir (47).
CAF, santral sinir sistemini her düzeyde stimüle eden hafif bir uyarıcıdır; kalp ve
kardiyovasküler sistemi de stimüle eder. CAF, medüller solunum merkezini uyardığı gibi,
bronş düz kasında da gevşeme meydana getirir, istemli kasları ve gastrik asit salgılanmasını
uyarır; böbrek kan akımını artırır ve hafif diüretik etki gösterir.
CAF'e karşı verilen klinik cevaplar çok iyi bilinmesine rağmen, ilacın hücre düzeyindeki etki
mekanizması tam olarak bilinmemektedir. Bu konuda çeşitli teoriler ileri sürülmektedir. CAF
yüksek konsantrasyonlarda çizgili kaslarda sarkoplazmik retikulumda bulunan kalsiyumun
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
46
uptake ve depolanmasını engeller. Bu etkisi onun kalp ve çizgili kaslardaki etkisini
açıklayabilir gibi görünse de klinikte ulaşılan konsantrasyonlarda bu mekanizma geçerli
değildir. Fosfodiesteraz enzimlerinin inhibisyonu (ve bunu izleyen siklik monükleotid
birikimi) da klinikte ulaşılan konsantrasyonlarda geçerli bir mekanizma olarak kabul
edilmemektedir. Günümüzde ksantinlerin adenozin-reseptör antagonistleri olarak etki
gösterdiklerine inanılmaktadır. Adenozin bir otakoid (lokal hormon veya mesajcı) olarak
etkinlik gösterir ve hemen tüm hücrelerin plazma membranlarında adenozin reseptörleri
bulunur. Adenozin karmaşık etkiler meydana getirir. Bir yandan presinaptik sinir uçlarından
nörotransmiterlerin salıverilmesini inhibe ederken, diğer yandan noradrenalin ve anjiyotensin
ile uyum içinde ve onların etkilerini güçlendirici yönde etki gösterir. Adenozin reseptörlerinin
CAF ile antagonize edilmesi nörotransmiter salıverilmesini artırabilir ve bu durum CAF'in
stimülan etkilerini açıklayabilir. Kısa bir süre önce CAF yoksunluğuna bağlı özgül bir
sendrom tanımlanmıştır. CAF yoksunluğu sendromunda görülen belirtilerin katekolaminlerin
veya nörotransmiterlerin tüketilmesine bağlı olması olasılık dahilindedir (47).
CAF anksiyete hastalığı ve/veya panik hastalığı olan hastalarda bu olguların şiddetlenmesine
yol açabileceği için dikkatle kullanılmalıdır, uykusuzluğa neden olacağı için uykusuzluk
sorunu olan veya uyumaya hazırlanan kimselerce kullanılmamalıdır. CAF kalp hastalığı olan
kimselerde kısmen kontrendikedir. CAF kalbi daha kuvvetle kasılmak üzere stimüle eder ve
kalbin atım hızını artırır. Gögüs ağrısı veya kardiyak aritmi hikayesi olan, karaciğer hastalığı
olan, hipertansiyonu olan kişiler, diyabet hastaları ile tiroid hastaları, özellikle hipertiroidisi
olan hastalar CAF almamalı veya CAF alımını sınırlamalıdırlar. Ayrıca miyokard
infarktusunu izleyen ilk birkaç gün ya da hafta içinde CAF alınmamalıdır. Etkileri hafif
düzeyde olmasına karşın CAF kan şekerini yükseltebilmektedir.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
47
CAF gastrik salgıları stimüle eder ve peptik ülser hastalığı olanlarda bu hastalığın
alevlenmesine yol açabilir. Bu nedenle peptik ülseri olanlar CAF almamalı veya CAF alımını
sınırlamalıdırlar. CAF kullanımı gebelikte ve emzirme süresince, tam olarak kesilmese bile
dikkatle kullanılmalıdır. CAF az da olsa anne sütüne geçmekte ve bu yenidoğanda birikime
yol açabilmektedir. Süt veren annenin yüksek miktarda CAF alması bebeğin uyuma güçlüğü
çekmesine ve hiperaktif olmasına neden olabilmektedir (47).
2.3. Validasyon
Analitik bir yöntemin istenen amaca uygun, güvenilir olmasını sağlayan işlemlerin tümü
yöntemin geçerliliğini sağlamaktadır. Herhangi bir yöntemde işlem, araç ve gereç, materyal,
sistem ve faaliyetin beklenen sonuçları verdiğinin kanıtlaması için geçerli kılma çalışmaları
yapılır. Analitik işlemlerin geçerliliğinin amacı, bilimsel bütünlük ve uygunluğun sağlanması,
gereken amaç için yeterli güvenilir ve tekrarlanabilir sonuçların alınmasıdır. Geçerlilik
çalışmaları uluslararası bilimsel platformda kabul görmüş çalışmalarla belirlenmiş yöntemlere
göre yürütülmelidir. Yöntem geçerliliği (validasyonu) şu koşullarda yapılır:
Standart bir yöntem bir laboratuvarda ilk defa uygulanacağı zaman,
Bir analiz için yeni yöntem geliştirildiği zaman,
Kullanılmakta olan yöntemde değişiklik yapıldığında,
Geçerliliği belirlenmiş bir yöntem başka bir laboratuvarda kullanılacağı zaman
Farklı bir kişi tarafından veya farklı bir cihazla kullanılacağı zaman,
İki yöntemi karşılaştırmak için,
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
48
Kalite kontrol testleri sonunda yöntemin performansında zamanla bir değişme olduğu
anlaşıldığında.
Uluslararası kabul edilen çeşitli geçerlilik (validasyon) kriterleri mevcuttur. Uluslararası
Standardizasyon Örgütü (ISO) ve Uluslararası Elektroteknik Komisyonu (IEC) , Uluslararası
Uyumlaştırma Konferansı (ICH), Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma Ajansı (US
EPA), Amerika Birleşik Devletleri Gıda ve İlaç Daresi (US FDA), USP, Güncel İyi Üretim
Uygulaması (cGMP) gibi kurumlar tarafından belirlenmiş kriterler kullanılmaktadır.
Geçerlilik çalışmalarının hazırlık aşamasında yapılması gereken ilk iş öncelikle hangi
maddenin hangi yöntem ile analiz edileceğini ve yöntemin amacını belirlemektir. Amacı
belirlenen yöntem daha sonra bir dizi işlemle test edilir. Yapılacak işlemlerin sırası ve sayısı
yöntemin amacına göre değişmektedir. Analizin nicel veya nitel oluşuna göre yapılan
çalışmaların kapsamı da değişmektedir. Bir analitik yöntemin geçerliliği kanıtlanırken her bir
aşama kaydedilir. Validasyon basamaklarının geçerlilik sınırları uluslararası düzeyde
belirlenmiştir ve çalışma alanına, yönteme ve çalışılan numune türüne göre bu sınırlar
değişkenlik gösterebilmektedir. Bir analitik yöntemin validasyonu boyunca yapılması gereken
bir dizi temel çalışma vardır. Bazı yöntemlerde bu parametrelerin hepsi uygulanmazken, bazı
çalışmalarda ise ilave parametreler de eklenir.
2.4. Kromatografi
Kromatografi, birbirine yakın özellikteki çeşitli organik maddelerin karışımlarını ayırmak için
kullanılan güçlü bir ayırma ve saflaştırma yöntemidir. Genel olarak tanımı ise, bir karışımın
sabit bir faz üzerinde, hareketli bir çözücü sistemi yardımıyla, karışımı oluşturan bileşiklerin
farklı çözünürlükleri sonucu bileşenlerine ayrılması olarak tanımlanır. Kromatografide sabit
ve hareketli olmak üzere iki faz vardır. Sabit faz, katı ve sıvı; hareketli faz, sıvı ve gaz
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
49
olabilir. Ayrımı istenen karışım hareketli faz yardımıyla sabit faz üzerinden geçirilir. Karışımı
oluşturan bileşikler sabit faz tarafından farklı ölçüde tutulması nedeniyle her bir bileşik,
sistemi farklı zamanlarda terk eder. Böylece bileşikleri birbirinden ayırmak, tanımak ve ayrı
ayrı toplamak olasıdır. Kromatografi farklı şekillerde sınıflandırılabilirse de, esas olarak
adsorbsiyon (yüzeyde tutma) ve partisyon (dağılma) mekanizmaları üzerinden yürür. (70).
Şekil 2.6. Kromatografinin Türleri
2.4.1. Gaz kromatografisi (GC)
Gaz kromatografisi bir karışımdaki maddeleri birbirinden ayırmaya yarar. İki fazdan
oluşmaktadır;
a. Yarıçapı küçük uzun bir boru içine yerleştirilmiş geniş yüzeyli (gözenekli) bir
maddeden meydana getirilen sabit faz (kolon)
b. Bu sabit faz içindeki geniş yüzeyli (gözenekli dolgu) madde arasından kolaylıkla
geçen hareketli faz,
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
50
Gaz kromatografisinde hareketli faz gazdır ve adını da buradan almıştır. Sabit fazın yapısına
göre gaz kromatografisi ikiye ayrılır.
1- Sabit fazı katı olan gaz-katı kromatografisi
2- Sabit fazı sıvı olan gaz-sıvı kromatografisi
Gaz-katı kromatografisi adsorpsiyon teorisine dayandığından, elde edilen pikler
kuyrukludurlar. Böyle kuyruklu pikler ayırmaları güçleştirirler. Bundan dolayı gaz-katı
kromatografisi çok az kullanılır. Gaz-katı kromatografisinde aktif kömür, alüminyum oksit,
silikajel gibi maddeler kullanılır.
Gaz-sıvı kromatografisinde yüzeyi geniş gözenekli katı maddeye özel bir sıvı emdirilir. Bu
sıvı, katı maddenin gözenekleri dahil bütün yüzeyine dağılır ve sabit bir faz gibi davranır.
Hareketli olan gaz fazı bu fazın içinden kolaylıkla geçer. Bu kromatografi çeşidinde etkin
olan olay dağılmadır. Analizi yapılacak numune içindeki maddeler bu iki faz arasında
özelliklerine göre dağılırlar. Bundan dolayı gaz-sıvı kromatografisi sıvı-sıvı kromatografisine
benzer.
Gaz kromatografisine konan numune içindeki maddeler, azot, helyum gibi özel bir gazla sabit
faz içinden sürüklenirler. Bu arada numune içindeki gazlar (numunenin mutlaka gaz olması
gerekmez, sıvı olan numuneler sıcak bir hücrede gaz haline getirilirler) sabit fazla aralarındaki
ilgiye göre az veya çok tutulurlar. Tutulma aslında bir nevi frenlemedir. Bazıları çok,
bazılarıysa az frenlenirler. Sürükleyici gaz tarafından detektöre, oradan da atmosfere atılırlar.
Gazların sabit fazla hareketli faz arasında dağılmalarında, çözünürlük, bağlanma,
adsorplanma, moleküler süzülebilme gibi olaylar etkin olabilirler (71).
Gaz kromatografisi sistemi genel olarak 6 kısımdan meydana gelir ve bu kısımlar şunlardır:
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
51
Sürükleyici gazın basıncını ve akışını ayarlayan kısım,
Numune enjekte etme kısmı (enjeksiyon bloğu)
Sabit faz veya ayırma kolonu
Isıtma kısmı (fırın),
Detektör,
Detektör değerlerini grafiğe geçiren kısım
Şekil 2.7. GC-MS Sisteminin görüntüsü
Gaz Kromatografi sistemleri çeşitli dedektörler ile eşleşmektedir. Bunlardan bazıları
şunlardır; Azot Fosfor Dedektörü (NPD), Alev İyonlaştırma Dedektörü (FID), Kütle
Spektrometresi (MS), Ardışık Kütle Spektrometresi (MS/MS) vb. Bir GC-MS sisteminin
görüntüsü Şekil 2.7’deki gibidir.
2.4.2. Kütle spektrometresi (MS)
Kütle spektrometresinde gaz fazındaki örnek, 70 eV’luk enerji ile elektron bombardımanına
tabi tutulur. Bir organik molekülle bu yüksek enerjili elektronlardan birinin çarpışmasıyla
molekülden bir elektron kopar ve bir organik iyon meydana gelir. Bu iyonlar kararsızdır ve
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
52
daha küçük parçalara yani radikallere ve diğer iyonlara parçalanırlar. Bir organik molekülün
elektron bombardımanı (EI) sonucu aşağıdaki eşitliklerde gösterilen işlemlerle oluşan iyonlar
ve bu kararsız iyonların parçalanması ile oluşan parça iyonlar ortaya çıkar.
M M·+
+ e- (M= kütle; e-= elektron, M
·+= iyon)
m1
+
+ m2
· (1. Parça iyon)
M·
+
parçalanma
m1
· + m
2
+ (2.Parça iyon)
Şekil 2.8. Kütle spektrometresinde bir organik molekülün elektron bombardımanı
Bu işlemler sonucunda oluşan iyonların dağılımı ve bollukları o madde için kütle
spektrumunu verir. Tipik bir kütle spektrometresinde artı yüklü parçacıklar saptanır. Kütle
spektrumu bu parçacıkların kütle/yük (m/z) oranlarına karşılık bolluklarının (artı yüklü
değişik parçacıkların bağıl bollukları) çizimi ile elde edilir. Bir iyonun m/z değeri kütlesine
eşittir. Bu nedenle, kütle spektrumu pratik olarak parçacıkların kütlelerine karşılık bağıl
bolluklarının çizimi şeklinde ifade edilebilir. Bir molekülün ya da iyonun parçacıklara nasıl
parçalandığı bileşiğin karbon iskeletine ve bulunan işlevsel gruplara bağlıdır. Bu yüzdendir ki
parçacıkların yapı ve kütleleri ana molekülün yapısı hakkında ipucu verir. Genel bir kütle
spektrometresinin genel kısımlarını gösteren şema Şekil 2.9’da gösterilmektedir. Sinyal
işleme ve gösterge kısımları hariç sistemin tamamı radikaller, hava molekülleri ve diğer
parçacıklar arasındaki çarpışma ve tepkimeleri en aza indirgemek için yüksek (10-5
- 10-8
torr)
vakum altındadır. Burada buhar halindeki örnek önce iyonlaşma bölgesine gider, yüksek
e-
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
53
vakum altındaki bu bölgede örnek yüksek enerjili akım içinden geçirilerek içindeki
moleküllerden bazılarının iyonlaşması sağlanır. Moleküler iyon oluştuktan sonra çok kısa bir
zamanda (10-10
-10-6
saniye) parçalanmaya ve düzenlenmeye uğrar. Uzun ömürlü parçacıklar
iyon toplayıcısına ulaşır. Parçacıkların izlediği yol, analizörün tipine (TOF, sektör veya
kuadrupol) göre, hızlandırma voltajına ve parçacığın m/z değerine göre değişmektedir. İyon
demetleri elektriksel iletiler şeklinde sinyallere dönüşür ve pikler şeklinde gösterilir (72).
Kütle analizör tiplerinden en çok kullanılanı kuadrupol kütle analizörüdür. Yüksek tarama
hızı, maliyeti, boyut olarak daha küçük oluşu bu analizörün bazı avantajlarındandır. Dört
paralel silindirik çubuktan oluşmaktadır. Karşılıklı çubuklar elektriksel olarak birbirine
bağlıdır. Bir çifti doğru akım kaynağının pozitif tarafına, diğer çifti ise negatif ucuna bağlıdır.
Ayrıca her çubuğa radyo frekanslı alternatif akım uygulanır. İyonlar çubuklar arasında 5-10
V’luk potansiyelle hızlandırılırken çubuklara uygulanan doğru akım ve alternatif akım aynı
oranda arttırılır. m/z değerine sahip olanların yanı sıra tüm iyonlar çubuklara çarpar, sadece
kararlı olan m/z değeri taşıyan iyonlar dedektöre ulaşır (73).
Şekil 2.9. Kütle spektrometresinin ana bileşenleri (73).
Numune
Vakum
sistemi
Sinyal
işleyici
Gösterge
Giriş
sistemi
İyon
kaynağı
Kütle
analizörü
Dedektör
10-5 – 10-8 torr
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
54
Bu çalışmada, sporcu besin destek ürünlerinin içeriğinin etikette yer almayan veya etikette
belirtilen miktardan fazla olan maddelerin varlığını analiz etmek için geniş kütüphaneye sahip
olan GC-MS yöntemi kullanılmıştır.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
55
3. Gereç ve Yöntemler
Çalışmamızda dünyada son dönemde sporcu besin destek ürünlerinde kontaminasyonuna
sıklıkla rastlanan 4 adet etken maddenin [Sibutramine (SIB), Cinnarizine (CIN), Caffeine
(CAF) ve Dimethylamylamine (DMAA)], ulusal pazardaki ürünlerdeki varlığını incelemek
amaçlandı. Bu sebeple ilgili standart referans maddeler (Tablo II) temin edilerek, GC-MS’de
aşağıdaki analiz yöntemleri geliştirildi. Bu yöntemler kullanılarak 41 adet ürün, ilgili
analitlerle kontaminasyon riskleri bakımından incelendi. Bunun için toz veya sıvı haldeki
örneklerin analize hazırlanmasında uygun hazırlama ve çekitleme prosedürleri geliştirildi.
Böylelikle ulusal pazardaki çeşitli sporcu besin destek ürünlerinin kontaminasyon riskleri
değerlendirildi.
3.1. Çalışmada Kullanılan Gereçler
Bu çalışmanın yürütülmesi sırasında kullanılan İ.Ü.- Cerrahpaşa Adli Tıp Enstitüsü Adli
Toksikoloji laboratuvarındaki gereçlerin adı, markası ve modeli aşağıda Tablo I.’de
belirtildiği şekildedir.
3.2. Çalışmada Kullanılan Kimyasallar
Bu çalışmada kullanılan tüm kimyasal maddelerin adı ve ürün kodu aşağıdaki Tablo II.’de
belirtildiği gibidir.
Çalışmada hem çekitleme aşamasında hem de kromatografi aşamasında kullanılan tüm
kimyasal maddelerin ticari olarak yüksek saflıkta olanları tercih edildi.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
56
Tablo I. Çalışmada kullanılan gereçlerin adı, markası ve modeli
Adı Markası Modeli
Gaz Kromatografisi (GC) Agilent HP 7820 A
Kütle Spektrometresi Dedektörü (MSD) Agilent HP 5977 E
Otomatik Örnekleyici Agilent HP 7693
Çeker Ocak Başaran
Buzdolabı (+4oC) Arçelik
Derin dondurucu (-20oC, -86
oC) Sharp, Hettich
Hassas Terazi Precisa
pH Metre Thermo Fischer
Etüv Thermal
Santrifüj Hettich
Vorteks IKA Yellow Line
Orbital Çalkalayıcı KLF
Azot Altında Uçurma Düzeneği Techne
Kum banyosu Elektromag 3030K
Ultrasonik Banyo Bandelin
Otomatik Pipetler Eppendorf
Otomatik büretler Schot
1.5 mL GC vialleri Agilent
300 µL GC insertleri Agilent
Membran filtre 0,45 µm Millipore Millex
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
57
Tablo II. Çalışmada kullanılan kimyasal maddelerin adı ve ürün kodları
Adı Markası
Diklorometan Merck 106050.2500
Etil astat Merck 109623.2511
N-Pentan Merck 107177.2500
Metanol Merck 106009.2500
Kloroform Merck 102445.2500
N-Heptan Merck 104365.2500
Etil asetat Merck 109623.2500
Hidroklorik asit Merck 100317.2500
CIN Sigma-Aldrich C5270-10 g
DMAA Sigma 93909 100 mg
CAF Sigma C0750 5 g
SIB Sigma S9944 25 mg
n-docosane Sigma 134457 25 g
3.3. Çalışma Kapsamında İncelenen Sporcu Besin Destek Ürünleri
Çalışma kapsamında piyasada satılan 41 adet sporcu destek ürünü incelendi (Tablo III).
Örneklerin belirlenmesinde internet üzerinden yapılan araştırmalar kadar spor salonuna aktif
giden üyeler ile yapılan görüşmeler de etkili oldu. Özellikle bazı salonlardaki sporcuların
kullandıkları ve çok fazla etki gördüklerini belirttikleri ürünler üzerinde duruldu. Örneklere
ilişkin bilgiler Tablo III.’de gösterilmektedir.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
58
Tablo III. Çalışma kapsamında incelenen ürünler
Sıra
No Sınıflandırma Form Kullanım Zamanı Kullanım Tavsiyesi
1 Whey Protein Toz Antrenman Sonrası 1 Servis = 5 Ölçek (100 g)
2 Amino Asit Tablet Antrenman Sonrası 6 Tablet
3 Whey Protein Toz Antrenman Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (30g)
4 Whey Protein Toz Antrenman Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (30g)
5 Whey Protein Toz Antrenman Sonrası 1 Servis = 1 Ölçek (35 g)
6 Amino Asit
(Creatine) Toz Antrenman Öncesi/Sonrası 1 Servis=1 Çay Kaşığı (5g)
7 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis= 1 Ölçek (12 g)
8 Amino Asit
(Glutamin) Toz Antrenman Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (10g)
9 Amino Asit
(Glutamin) Toz Antrenman Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (10g)
10 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis=1 Ölçek (10g)
11 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis=1 Ölçek (5,1g)
12 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis=2 Ölçek (21,5 g)
13 Whey Protein Toz Antrenman Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (30g)
14 BCAA Toz Antrenman Sırası/Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (14,3 g)
15 BCAA Toz Antrenman Sırası/Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (14,3 g)
16 BCAA Toz Antrenman Öncesi/Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (11,4 g)
17 BCAA Toz Antrenman Öncesi/Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (5 g)
18 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis=1 Ölçek (15 g)
19 Amino Asit
(Arjinin) Toz Antrenman Öncesi 1 Servis=1 Ölçek (10 g)
20 Amino Asit Tablet Antrenman Öncesi/Sonrası
1 -2 Servis =3 - 6 Tablet
3 Tablet =6,7 g
Önce/Sonra:3-6 Tablet
21 Amino Asit Tablet Antrenman Öncesi/Sonrası Önce: 1 Servis =3 Tablet
Sonra: 1 Servis =3 Tablet
22 Karbonhidrat Toz Antrenman Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (40 g)
23 Whey Protein Toz Antrenman Öncesi/Sonrası 1 Servis=3 Ölçek (30 g)
24 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis=1 Ölçek (10g)
25 BCAA Toz Antrenman Öncesi/Sonrası 1 Servis = 1 Ölçek (10 g)
26 BCAA Toz Antrenman Öncesi/Sonrası 1 Servis = 1 Ölçek (10 g)
27 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis=2 Ölçek (21,5 g)
28 Protein Toz Antrenman Öncesi/Sonrası Önce/Sonra:
1 Servis = 1 Ölçek (30 g)
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
59
Sıra
No Sınıflandırma Form Kullanım Zamanı Kullanım Tavsiyesi
29 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis=2 Ölçek (21,5 g)
30 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis = 1 - 3 Ölçek (5 - 15
g)
31 Whey Protein Toz Antrenman Sonrası 1 Servis =1 Ölçek (30g)
32 Protein Toz Antrenman Sonrası 1 Servis =1 Ölçek (37g)
33 Karbonhidrat Jel Antrenman Öncesi 1 Servis = 1 Ölçek (40 ml)
34 Karbonhidrat Jel Antrenman Sırası 1 Servis = 1 Ölçek (41 g)
35 Amino Asit Tablet Antrenman Öncesi 1 Servis = 3 Tablet
36 Whey Protein Toz Antrenman Sonrası 1 Servis = 1 Ölçek (32 g)
37 Amino Asit Tablet Antrenman Öncesi/Sonrası
1 -2 Servis =3 -6 Tablet
3 tablet =6,7 g
Önce:3-6 Tablet
Sonra:3-6 Tablet
38 Whey Protein Toz Antrenman Öncesi/Sonrası 1 Servis=3 Ölçek (30 g)
39 Amino Asit benzeri
(Karnitin) Sıvı Antrenman Öncesi 1 servis = 1 Ölçek (60 ml)
40 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis = 1 Ölçek (11,6 g)
41 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 servis = 1 Ölçek (12 g)
3.4. Standart Çözeltilerin Hazırlanması
Her bir standart maddeye ait stok çözeltiler, İç standart (IS) olarak belirlenen n-docosane ile
birlikte aşağıdaki şekilde hazırlandı ve ilgili kalibrasyon çözeltileri bu stok çözeltilerin
seyreltilmesi ile elde edildi. Kalibrasyon çözeltileri +4oC’de, ağzı parafilm ile kaplanmak
suretiyle sertifikalı balon jojelerde hazırlanarak muhafaza edildi. Kalibrasyon için kullanılan
tüm referans standart maddelerin saflıkları >%99.0 olduğundan, safsızlık oranları
hesaplamalarda göz ardı edildi.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
60
İç Standart (n-docosane) (1000 µg/mL): 10 mg standart madde tartılarak, 10 mL balon
jojede metanol ile hacme tamamlandı.
SIB, CIN ve CAF için Stok çözelti (1000 µg/mL): 10 mg standart madde tartılarak, 10 mL
balon jojede metanol ile hacme tamamlandı.
DMAA için Stok çözelti (her bir standart madde için) (1000 µg/mL): 13 µL sıvı standart
madde otomatik pipet yardımıyla alınarak 987 µL methanol ile hacme tamamlandı.
Çalışma çözeltisi (500 µg/mL): Hazırlanan her bir etken maddeye ait 1000 µg/mL’lik stok
çözeltiden 500 µL alındı, 100 µL IS eklendi, 400 µL metanol ile hacme tamamlandı.
Çalışma çözeltisi (250 µg/mL): Hazırlanan her bir etken maddeye ait 1000 µg/mL’lik stok
çözeltiden 250 µL alındı, 100 µL IS eklendi, 650 µL metanol ile hacme tamamlandı.
Çalışma çözeltisi (100 µg/mL): Hazırlanan her bir etken maddeye ait 1000 µg/mL’lik stok
çözeltiden 100 µL alındı, 100 µL IS eklendi, 800 µL metanol ile hacme tamamlandı.
Çalışma çözeltisi (50 µg/mL): Hazırlanan her bir etken maddeye ait 1000 µg/mL’lik stok
çözeltiden 50 µL alındı, 100 µL IS eklendi, 850 µL metanol ile hacme tamamlandı.
Çalışma çözeltisi (10 µg/mL): Hazırlanan her bir etken maddeye ait 1000 µg/mL’lik stok
çözeltiden 10 µL alındı, 100 µL IS eklendi, 890 µL metanol ile hacme tamamlandı.
3.4.1. Hidroklorik asit (0,1 M) çözeltisi hazırlanması
%36’lık ve yoğunluğu 1,18g/cm3 olan HCl çözeltisinden 2,15 mL alınarak, 250 mL’lik bir
balon jojeye aktarıldı ve üzeri saf su ile hacme tamamlandı.
3.4.2. NaOH (0,1 M) çözeltisi hazırlanması
1 g NaOH tartıldı, soğuk su içine oturtulmuş 250 mL’lik bir balon jojeye aktarıldı ve üzeri saf
su ile yavaş yavaş tamamlandı.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
61
3.5. Örnek Hazırlama
3.5.1. Sporcu besin destek ürünlerinin hazırlanması
İncelenecek katı ve sıvı formdaki sporcu besin destek ürünleri içinden, draje formunda olan
örnekler havanda öğütüldükten sonra toplanan tüm toz örnekler öncelikle homojen oluncaya
dek karıştırıldı, 50 mg tartılarak oda ısısında, kapaklı örnek kaplarında muhafaza edildi. Jel
örnekler 250 mg tartıldı ve 1 mL 0,1 M HCl ile muamele edildikten sonra, tüm sıvı örnekler
vorteks yardımı ile homojen hale getirildi ve analize uygun miktarı +4oC’de muhafaza edildi.
3.5.2. Katım Örneklerinin Hazırlanması
Hedeflenen dört etken maddenin, analiz öncesi, örnek hazırlama aşamasında ne kadar kayba
uğradığını, yani analitik olarak önemli parametrelerden biri olan geri kazanım yüzdesini
belirlemek için bir seri çalışma yapıldı.
Hedeflenen maddeleri içermediğinden emin olunan toz örneklerden (blank) 50 mg alınarak,
hedeflenen etken maddelerin üç farklı konsantrasyonda (50, 100 ve 250 µg/mL) metanolde
hazırlanmış çözeltilerinden eklenmesiyle hazırlandı. Katım yapılan örnekler vortekslendi ve
çekitlemeden önce oda ısısına getirildi. Oda ısısına getirilen örnekler, Bölüm 3.6’da
anlatıldığı şekilde çekitlenerek GC-MS yöntemiyle analiz edildi (Bölüm 3.7.). Her üç
çekitleme yöntemi için ayrı ayrı gerçekleştirilen geri kazanım çalışmaları sonrasında % geri
kazanım oranları aşağıdaki şekilde hesaplandı.
% Geri Kazanım = (C1/C2) x 100
Burada;
C1: Katılan miktar, C2: Bulunan miktardır.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
62
3.6. Çekitleme Yöntemi
Analiz için alınan örneklerde, hedeflenen etken maddelere uygun bir Sıvı-Sıvı çekitleme
yöntemi geliştirmek amacıyla 3 farklı deneme yapıldı. Bu çekitleme yöntemleri aşağıdaki
gibidir;
Çekitleme 1: Diklorometan
Katı ürünler için 50 mg, sıvı ürünler için 3 mL örnek alınarak 1 mL saf su içerisinde ve 10
dak ultrasonik banyoda (45oC) çözünmesi sağlandı. Membran filtre kullanılarak filtrelenen
çözeltiler içine 500 µL NaOH (0,1M) eklendi. 2 dak vortekslendi, berrak hale gelen çözeltiye
3 mL diklorometan eklendi ve 2 dak vortekslendi, 5000 rpm’de 3 dak santrifüjlendi ve alt faz
(organik faz) temiz bir falkona alınarak azot altında uçurulması sağlandı.
Çekitleme 2: n-heptan: etilasetat (1:1)
Katı ürünler için 50 mg, sıvı ürünler için 3 mL örnek alındı. 500 µL NaOH (0,1M) çözeltisi
içinde 2 dak vortekslendi, 10 dak ultrasonik banyo (45oC) ve 5 dak 3000 rpm ‘de
santrifüjleme sonrası, elde edilen çözelti membran filtreden geçirildi ve azot altında 45oC’de
uçmaya bırakıldı.
Kalıntıya 500 µL 0.1 M NaOH ve 5 mL n-heptan: etilasetat (1:1) eklendi 5 dak vortekslendi,
5 dak 5000 rpm santrifüj edildi ve üst faz (organik faz) alınarak temiz bir falkona aktarıldı.
Çekitleme 3: n-pentane
Katı ürünler için 50 mg, sıvı ürünler için 3 mL örnek alındı, 500 µL NaOH (0,1M) çözeltisi ve
5 mL n-pentan çözeltisi eklenerek orbital çalkalayıcıda 1 saat karıştırıldı. Membran filtre ile
berrak hale getirilen örnekten 3000 rpm’de 5 dak santrifüj sonrası üst faz (organik faz) temiz
bir falkona aktarıldı.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
63
Azot altında uçurma işlemi sonrası, kalıntıya 100 μL n-docosane (IS – 1mg/mL) ve 900 μL
metanol (MeOH) ilave edildi, GC-MS cihazı için uygun olan viale konuldu ve analiz
edilinceye kadar +4oC’de bekletildi.
3.7. GC-MS Analizi
GC-MS analizleri, Agilent Marka 5975B Kütle dedektörü ve 6890 Gaz Kromatografisi
modelleri kullanılarak gerçekleştirildi. Kütle spektrumu tarama hızı saniyede üç tekrar olacak
şekilde yapıldı.
Kütle spektrometresi, 250°C'lik bir sıcaklık uygulanarak, sabit 70 eV elektron bombardımanı
(EI) uygulanarak spektrumlar elde edildi. GC enjektörü sıcaklığı ve transfer hattı 250°C'de
tutuldu.
3.7.1. GC-MS sistemi çalışma parametreleri
Çalışmada, öncelikle her bir analit tek tek yürütülerek hepsi için ortak bir fırın sıcaklık
programı belirlendi. GC-MS ile farklı fırın sıcaklıkları denenerek aşağıdaki koşullar (Tablo
IV, V) ile yöntem optimize edildi. Fırın sıcaklık programına karar verildikten sonra tüm
kalibrasyon çözeltileri, katım örneklerinden elde edilen örnekler uygun şekilde viallere
alınarak GC-MS ile analizleri gerçekleştirildi. Tüm analitler için alıkonma zamanları
belirlendi ve her maddeye ait tekrar edilebilirlik çalışması yapıldı.
DMAA bileşiğinin diğerlerinden daha apolar karakterde ve daha fazla uçucu olması
nedeniyle, GC-MS’de DMAA için ayrı, diğer üç analit için (CAF, CIN ve SIB) ayrı bir
sıcaklık programı belirlendi (Tablo IV, V). GC-MS’e ait analiz parametreleri aşağıdaki gibi
belirlendi.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
64
İnlet
İnlet sıcaklığı 250oC olarak sabit tutuldu. İnlet modu “split” ve split oranı 5:1 olarak
belirlendi.
Split akışı: 7.5 mL/dak
Toplam akış: 12.1 mL/dak
Basınç: 12.98 psi
Kolon türü: Kapiler kolon (Agilent Part No. 19091S-433) HP-5MS %5 fenil metil siloksan,
30m x 0.25mm x 0.25µm (Uzunluk x iç çap x film kalınlığı)
Başlangıç akışı: 1.5 mL/dak (45 cm/sn)
Modu: Sabit akış
Taşıyıcı gaz: Helyum (%99,999)
Fırın Sıcaklığı
Tablo IV. GC-MS’de DMAA analiti için belirlenen fırın sıcaklık programı
Tablo V. GC-MS’de CIN, CAF ve SIB için belirlenen fırın sıcaklık programı
Artış
(oC/dak.)
İlk Sıcaklık
(oC)
Bekleme (dak.) Toplam Süre
(dak.)
120 3
14.92 45 220 1
25 250 2
10 285 2
Artış
(oC/dak.)
İlk Sıcaklık
(oC)
Bekleme
(dak.)
Toplam
Süre (dak.)
50 4 10.28
35 200 2
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
65
3.8. Tayin Limiti (LOD) ve Ölçüm Limitinin (LOQ) Belirlenmesi
LOD ve LOQ değerlerinin belirlenmesinde aşağıda verilen eşitlikler kullanıldı (105).
LOD = 3.3 x S/N
LOQ = 10 x S/N
S: Sinyal N: Gürültü
3.9. Gerçek Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Analizi
Yapılan geri kazanım çalışmaları sonucunda tüm analitler için toz veya sıvı örneklerden
çekitleme için en verimli yöntemin Çekitleme No. 1 olduğuna karar verildi. Tüm sporcu besin
destek ürünleri, Çekitleme 1 yöntemi ile çekitlendi. Elde edilen ekstreler kuruluğa kadar azot
altında uçurulduktan sonra 100 μL IS ve 900 μL metanol ilavesiyle tekrar çözülüp viallere
alındı ve yukarıda geliştirilen her iki GC-MS yöntemiyle analizleri gerçekleştirildi.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
66
4. Bulgular
4.1. Hedeflenen Etken Maddelerin GC-MS ile Katı ve Sıvı Örneklerde Tayin
Yönteminin Geçerlilik Bulguları
Dört analitin (CIN, DMAA, SIB, CAF) sporcu besin destek ürünlerinde belirlenmesi için GC-
MS ile yapılan çalışmalar sonucunda, iki farklı yöntem geliştirildi (Yöntem A ve B) (Tablo V,
IV). Yöntem A’nın, CIN, CAF ve SIB, Yöntem B’nin ise DMAA belirlenmesi için uygun
olduğu görüldü. Her iki yöntemde de aynı kolon ve IS kullanıldı.
Uygun alıkonma zamanı (Rt) değeri elde etmek için fırın sıcaklık varyasyonları denendi.
Bunların içinde çekitleme sırasında kullanılan çözeltilerin, analitlerin eklendiği blank toz
örneklerinin 3 tekrarlı çalışılması ile elde edilen gürültü pikleri değerlendirildiğinde (Şekil 4.1
ve 4.2); HP-5MS kapiler kolon (Agilent Part No. 19091S-433) ve IS olarak n-docosane aynı
kalmak üzere iki farklı sıcaklık programı geliştirildi.
Tablo VI. Analitler ve IS için GC-MS alıkonma zamanları (Rt) ve iyonları
Sıra No Bileşiğin Adı Rt Kütle İyonları
1 CIN 12,36 + 0,005 201, 117, 167
2 SIB 8,44 + 0,003 114, 72, 128
3 CAF 7,25 + 0,010 194, 109, 67
4 (+) DMAA* 4,28 +0,004 ; 4,31 + 0,007 44, 100
5 n-docosane** 8,87 + 0,001 ve 4.55 + 0,001 57, 71, 310
* DMAA’nın alıkonma zamanı Yöntem B ile belirlenmiştir.
** n-docosane için alıkonma zamanı sırasıyla Yöntem A ve Yöntem B’de belirlenmiştir.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
67
Şekil 4.1. Metanolde çözeltileri hazırlanan CIN, CAF, SIB ref. standartlarının GC-MS’de
Yöntem A ile elde edilen kromatogramı (100 ppm CIN, 50 ppm CAF, 50 ppm SIB, 50 ppm
IS)
Şekil 4.2. Metanolde çözeltisi hazırlanan DMAA ref. standardının GC-MS’de Yöntem B ile
edilen kromatogramı (100 ppm (R,S)-DMAA, 200 ppm IS)
Şekil 4.3. Blank toz örneğine IS eklendiğinde analizi ile elde edilen kromatogram
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
68
Şekil 4.4. Katım örneği analizi sonucu elde edilen kromatogram (50 ppm CIN, 50 ppm CAF,
50 ppm SIB, 20 ppm IS)
Şekil 4.5. Katım örneği analizi sonucu elde edilen kromatogram DMAA (100 ppm için)
Tüm analitler ve IS için 40-450 amu aralığını gösteren kütle spektrumları ise Şekil 4.6 -
4.9’da gösterildiği gibidir.
Şekil 4.6. CIN standardının kütle spektrumu
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
69
Şekil 4.7. CAF standardının kütle spektrumu
Şekil 4.8. SIB standardının kütle spektrumu
Şekil 4.9. DMAA standardının kütle spektrumu
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
70
Geliştirilen Yöntem A’nın, cyclizine, 1-benzylhydrylpiperazine, cinnemaldehyde dimethyl
acetal ve cinnamaldehyde (Şekil 2.2 CIN’e ait olası parçalanma ürünlerinin (PÜ 1-4) yapısal
gösterimi) gibi stabilitesi düşük olduğu bilinen CIN’in parçalanma ürünleri için uygun
seçicilikte olduğu görülmüştür (Şekil 4.9). Uygulanan fırın sıcaklık programında ilgili
parçalanma ürünlerine ait alıkonma zamanları Tablo VII’de verildiği gibidir. Parçalanma
ürünlerine ait pikler ve kütle spektrumları Şekil 4.10-13’de gösterildiği gibidir.
Tablo VII. Yöntem A ile analiz sonrası CIN parçalanma ürünlerine ait alıkonma zamanları ve
SIM modunda belirlenen iyonları
Sıra No Bileşiğin Adı Rt Kütle İyonları
1 1-benzylhydrylpiperazine (PÜ1) 8,42 167, 207, 165
2 Cinnamaldehyde (PÜ2) 4,42 131, 103, 77
3 n-docosane (IS) 8,87 109, 151,80
4 Cyclizine (PÜ3) 7,87 194, 99, 165
5 Cinnemaldehyde dimethyl acetal
(PÜ4)
5,12 147, 115, 178
Şekil 4.10. Yöntem A’da CIN parçalanma ürünleri (1-benzylhydrylpiperazine,
cinnamaldehyde, cyclizine, cinnemaldehyde dimethyl acetal) ve IS olarak n-docosane için
alıkonma zamanlarının gösteren kromatogram (PÜ1-4). (Hassan ve ark.) (75).
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
71
Şekil 4.11. 1-benzylhydrylpiperazine (PÜ1) ait alıkonma zamanı ve kütle spektrumu
Şekil 4.12. Cinnemaldehyde (PÜ2) ait alıkonma zamanı ve kütle spektrumu
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
72
Şekil 4.13. Cyclizine (PÜ3) ait alıkonma zamanı ve kütle spektrumu
Şekil 4.14. Cinnemaldehyde dimethyl acetal (PÜ4) alıkonma zamanı ve kütle spektrumu
gösterimi
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
73
4.1.1. Doğrusallık
Doğrusallığın belirlenmesi amacıyla her bir analite ait hazırlanan çalışma çözeltileri
kullanılarak çizilen kalibrasyon eğrileri Şekil 4.14 ve 4.17’de gösterildi. Buna göre her bir
analit için tüm konsatrasyonlarda iyi bir korrelasyon katsayısı (r2>0,99) elde edildi.
Şekil 4.15. CAF için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan kalibrasyon eğrisi
(10-500 µg/mL)
y = 22043x + 133642 R² = 0,9947
0
2000000
4000000
6000000
8000000
10000000
12000000
0 100 200 300 400 500 600
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
74
Şekil 4.16. DMAA için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan kalibrasyon
eğrisi (10-500 µg/mL)
Şekil 4.17. CIN için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan kalibrasyon eğrisi
(50-500 µg/mL)
y = 96913x - 557645 R² = 0,9969
0
10000000
20000000
30000000
40000000
50000000
60000000
0 100 200 300 400 500 600
y = 49761x - 2E+06 R² = 0,9948
-5000000
0
5000000
10000000
15000000
20000000
25000000
0 100 200 300 400 500 600
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
75
Şekil 4.18. SIB için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan kalibrasyon eğrisi
(10-500 µg/mL)
GC-MS ile yapılan toz ve sıvı örneklerde hedeflenen 4 analite ait tayin yönteminin
doğrusallık ve doğrusal aralık çalışmasının sonuçları aşağıdaki Tablo VIII’de belirtildiği
gibidir. Bu tabloda her analite ait doğrusal aralık, kalibrasyon denklemi, denklemin standart
sapması ve korelasyon katsayısı verilmektedir. Her bir analite ait kalibrasyon eğrileri ise Şekil
4.15 – 4.18’de gösterildiği gibidir.
y = 5129,2x - 4361,9 R² = 0,998
0
500000
1000000
1500000
2000000
2500000
3000000
0 100 200 300 400 500 600
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
76
Tablo VIII. GC-MS’de her bir analite ait doğrusallık verileri: aralık, denklem, standart
sapma, korelasyon katsayısı (Lineer regresyon)
Analit adı Doğrusal aralık
(µg/mL)
Doğrusallık denklemi Standard
Sapma
Korelasyon
katsayısı
(r)
CIN 50-500 y = 49761x - 2E+06 12,01 0.994
CAF 10-500 y = 22043x + 133642 8,74 0.994
SIB 10-500 y = 5129.2x - 4361.9 9,18 0,998
DMAA* 10-500 y = 96913x - 557645 13,49 0.996
4.1.2 Tayin limiti (LOD) ve Ölçüm limiti (LOQ)
LOD ve LOQ değerleri bölüm 3.8’de belirtilen formüle göre hesaplanmıştır (105).
Doğrusallık için çalışılan her bir kalibrasyon noktasının en az üç tekrarlı çalışmalarının bağıl
standart sapmalarından elde edilen LOD ve LOQ sonuçları aşağıdaki Tablo IX’de bildirildiği
gibidir.
Tablo IX. Geçerlilik çalışması yapılan analitlerin LOD ve LOQ değerleri (µg/mL)
Analitin adı LOD LOQ
CIN 3,44 10,32
CAF 4,58 13,74
SIB 3,61 10,84
DMAA 4,95 16,33
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
77
4.1.3.Geri Kazanım
CIN, CAF, DMAA ve SIB için 50, 100 ve 250 µg/mL’de; toz ve sıvı örnekler için yapılan
geri kazanım çalışmaları 3’er tekrarlı yapılmıştır. 50 mg toz madde ve 3 mL sıvı örneklerde
yukarıda belirlenen çekitleme yöntemleri ile geri kazanım çalışmaları uygulandı, bunların
içinde en etkili yöntemin Çekitleme 1 olduğu belirlendikten sonra geri kazanım değerleri (%),
bunlara ait standart sapma (SD) ve kesinlik sonuçları (%RSD) 5 tekrarlı olarak 4 analit için
aşağıdaki tablolarda (Tablo X- XIII) belirtilen değerlerde bulundu.
Tablo X. CIN için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma, %RSD (n=3)
CIN
Kons.
(μg/mL)
Elde edilen
ortalama
derişim
(ppm)
Geri
Kazanım
(%)
Ortalama
geri
Kazanım
(%)
SD %RSD
50 46,64 93,28
92,89 6,56 7,06 49,62 99,24
43,07 86,14
100 91,86 91,86
86,51 4,66 5,39 83,33 83,33
84,34 84,34
250 238,03 95,21
94,95 3,59 3,78 246,02 98,40
228,09 91,24
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
78
Tablo XI. CAF için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma, %RSD (n=3)
Tablo XII. DMAA için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma, %RSD (n=3)
CAF
Kons.
(μg/mL)
Elde edilen
ortalama
derişim
(ppm)
Geri
Kazanım
(%)
Ortalama
geri
Kazanım
(%)
SD %RSD
50 48,89 97,78
97,61 0,64 0,66 48,45 96,90
49,07 98,14
100 97,65 97,65
95,07 2,28 2,40 93,32 93,32
94,24 94,24
250 245,25 98,10
98,78 0,60 0,61 247,55 99,02
248,09 99,23
DMAA
Kons.
(μg/mL)
Elde edilen
ortalama
derişim
(ppm)
Geri
Kazanım
(%)
Ortalama
geri
Kazanım
(%)
SD %RSD
50 43,72 87,44
89,90 2,47 2,75 44,94 89,88
46,19 92,38
100 85,43 85,43
86,99 2,21 2,54 89,52 89,52
86,02 86,02
250 224,01 89,60
90,12 0,52 0,58 226,58 90,63
225,35 90,14
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
79
Tablo XIII. SIB için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma, %RSD (n=3)
4.1.4. Doğruluk (%Bias)
Aynı yöntemle iki analist tarafından üç farklı konsantrasyonda hazırlanan tüm analitleri içeren
toz katım örnekleri 3 tekrarlı çalışıldı. Analizlerin sonunda elde edilen, aşağıdaki formül ile
yapılan doğruluk hesaplamalarının sonuçları Tablo XIV’da belirtildiği gibidir.
Bulunan-Beklenen
Beklenen
SIB
Kons.
(μg/mL)
Elde edilen
ortalama
derişim
(ppm)
Geri
Kazanım
(%)
Ortalama
geri
Kazanım
(%)
SD %RSD
50
47,94 95,88
94,70 2,36 2,49 48,12 96,24
45,99 91,98
100
96,46 96,46
97,44 0,85 0,87 98,02 98,02
97,84 97,84
250
243,65 97,46
98,44 0,90 0,91 246,52 98,61
248,11 99,24
X 100 Doğruluk (%Bias)=
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
80
Tablo XIV. Tüm analitleri içeren toz katım örneklerinde iki farklı analist tarafından elde
edilen sonuçların doğruluk (%Bias) değerleri.
Doğruluk
(%Bias) 1. analist 2. analist
Analitin
adı
50
µg/mL
100
µg/mL
250
µg/mL
50
µg/mL
100
µg/mL
250
µg/mL
CIN 7,11 13,49 5,05 13.86 15,66 8,76
CAF 2,4 4,93 1,22 1,86 5,76 0,76
SIB 5,3 6,5 1,57 8,02 13,98 0,75
DMAA 10,1 13,01 9,88 7,62 13,98 9,87
Analistler arasındaki farkın anlamlılık düzeyini belirlemek için student t-test uygulandı ve
tüm maddeler için p değeri sırasıyla 0.27, 0.98, 0.51, 0.83 bulundu.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
81
4.2 Piyasadan Elde Edilen Ürünlere ait Bulgular
Tablo XV. Ürünlere ait GC-MS bulguları
Sıra
No Örnek
No
Belirlenen
madde/ilaç
Örnek
Türü
Analiz Sonucu
(mg/ölçek)
Etiket
CAF
bildirimi
Etikette bildirilen
CAF miktarı
(mg/ölçek)
1 10 CAF Toz 286,35 Var 160
2 11
CAF
DMAA
Toz 104,17
138,04
Var 100
-
3 12 CAF Toz 520,81 Var -
4 17 CAF Toz 30,04 Yok -
5 18 CAF Toz 300,05 Var 96
6 20 CAF Tablet 115,45 Var 24,99
7 24 CAF Toz 457,97 Var -
8 25 CAF Toz 38,80 Yok -
9 26 CAF Toz 455,07 Yok -
10 27 CAF Toz 550,35 Var 225
11 29 CAF Toz 391,12 Var -
12 30 CAF Toz 220,23 Var 145
13 34 CAF Jel 18,08 Var 50
14 37 CAF Tablet 236,06 Var 24,99
15 39
CAF
SIB
Sıvı 181,62
14,76
Var 199,98
-
16 40 CAF Toz 223,45 Var 10
17 41
CAF
CIN
Toz 546,27
18,12
Var 150
-
Çalışma kapsamında temin edilen 41 adet sporcu besin destek ürününde, GC-MS ile geçerlilik
çalışmaları yapılan etken maddelere ait kantitatif sonuçlar Tablo XV’de belirtilmiştir. Toplam
41 örneğin 17 tanesinde CAF, 1 örnekte CAF ile birlikte CIN (Şekil 4.19), diğer bir örnekte
yine CAF ile birlikte SIB (Şekil 4.20) ve bir diğerinde de CAF ile birlikte DMAA (Şekil 4.21)
belirlenmiştir.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
82
Şekil 4.19. 41 nolu örnek içeriğinde 18,12 mg/ölçek olarak belirlenen CIN ve 546,27
mg/ölçek olarak belirlenen CAF bileşiğine ait kromatogram
Şekil 4.20. 39 nolu örnek içeriğinde 14,76 mg/ölçek olarak belirlenen SIB ve 181,62
mg/ölçek olarak belirlenen CAF bileşiğine ait kromatogram
Şekil 4.21. 11 nolu örnek içeriğinde 138,04 mg/ölçek olarak belirlenen DMAA bileşiğine ait
kromatogram
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
83
5. Tartışma
Kontaminasyon, dünya genelinde gerek sporcu gerekse bitkisel destek ürünleri için giderek
artan bir sorun teşkil etmektedir. Hızlı yanıt almak ve daha iyi ciro elde etmek için etik
olmayan kimyasal maddelerin ilave edilmesi, ürünlere katkı maddelerinin eklenmesiyle ilgili
en kritik noktadır. Bu durum, tüketici sağlığı açısından ciddi bir tehdit oluşturmaktadır.
Özellikle sporcu besin destek ürünlerinin bu pazarda yüksek orana sahip olması ve
kullanıcılara tek seferde önerilen dozlar dikkate alındığında durumun daha karmaşık hale
geldiği ortadadır.
Sporcu besin destek ürünlerinin içeriği ile ilgili çalışmalar 2000’li yıllardan itibaren
yapılmaya başlanmıştır. Yapılan çalışmalarda bugüne kadar amfetamin, efedrin, SIB, DMAA
gibi maddelerle karşılaşılmıştır. Yapılan çalışmaların çoğunluğunun kontamine olmuş
hormonlar üzerine olduğu görülmüştür (4).
Bu çalışmada, sporcu besin destek ürünleri içerisindeki katkı maddeleri ele alınmıştır. Bu
nedenle, çeşitli etkileri nedeniyle kontaminasyonda sıklıkla üzerinde durulan dört etken
maddenin (CIN, CAF, SIB, DMAA) referans standart maddeleri temin edilmiştir. Piyasadan
temin edilen toplam 41 adet ürünün içeriklerinde, söz konusu maddelerin varlığının
araştırılması için Sıvı-Sıvı çekitleme yöntemi ve GC-MS’de analiz yöntemleri geliştirilmiştir.
DMAA’nın diğer analitlerden daha apolar karakterde ve uçucu olması nedeniyle GC-MS’de
CIN, CAF ve SIB’nin belirlenebilmesi için Yöntem A geliştirilirken, DMAA’nın belirlenmesi
için Yöntem B geliştirilmiştir.
Çalışma kapsamında incelenen ürünlerin; 11 tanesi performans arttırıcı, 5 tanesi Amino asit, 2
tanesi Amino Asit- Glutamin, 1 tanesi L-carnitin, 1 tanesi Amino Asit - Arjinin, 1 tanesi
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
84
Amino Asit - Creatine, 6 tanesi BCAA, 3 tanesi Karbonhidrat, 2 tanesi Protein, 9 tanesi Whey
Proteindir.
CIN, CAF, DMAA ve SIB için 50, 100 ve 250 µg/mL’de 3’er tekrarlı yapılan geri kazanım
çalışmalarında 250 µg/mL konsantrasyonda geri kazanım yüzdelerinin her bir analit için en
yüksek değere ulaştığı görülmektedir.
Değişkenler arasındaki ilişkiyi gösteren korelasyon katsayısının CIN içi 0,994, CAF için
0,994, SIB için 0,998 ve DMAA için ise 0,996 olduğu görülmüştür.
Yapılan analizler neticesinde, bir üründe CIN, bir üründe DMAA ve bir üründe SIB olmak
üzere 3 üründe etiketinde belirtilmemiş maddeye rastlanmıştır (Tablo XV). CAF içeren
örneklerin etiket bildirimlerine ve etikette yer alan miktar bilgilerinin, yapılan analiz sonucu
ile uyumuna bakarak, aşağıdaki değerlendirmeler yapılmıştır; (Tablo XV).
- Analiz sonucu CAF belirlenen 17 ürünün, 3 tanesinde etikette CAF bildirimi yoktur
- Kalan 14 ürünün 3 tanesinde etikette CAF miktarı bildirilmemiştir
- Analiz sonucu CAF belirlenen 17 ürünün, 5 tanesinde önerilen kullanım ölçeğinde,
FDA in belirttiği günlük maksimum dozun (400 mg) üstünde olduğu, bir tanesinin
sınırda olduğu belirlenmiştir.
- Analiz sonucu CAF belirlenen 17 ürünün, 9 tanesinde etikette bildirilen CAF miktarı
ile uyumsuz olduğu (sekizinde yüksek, birinde düşük miktar) ve sadece 2 tanesinin
uyumlu olduğu belirlenmiştir.
- CAF miktarı etiket bilgisi ile uyumlu olanlarda da etikette yer almayan yasaklı sınıfta
yer alan maddelerin olduğu (birinde SIB, diğerinde de DMAA) belirlenmiştir.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
85
- Aynı ürüne ait iki farklı seride yapılan analiz sonucunda da CAF miktarının etiket ile
uyumsuz olarak etikette belirtilenden yüksek miktarda olduğu ve birbirlerinden bile
farklı olduğu görülmüştür.
Çalışmamızdaki en önemli bulgu, ürün etikette yer almayan ve içeriğinde diğer maddelere
oranla oldukça yüksek miktarda “CIN” etken maddesi (18,12 mg/ölçek) saptanmış olmasıdır
(Tablo XV). Bu ürün, kullanıcılar tarafından özellikle “patlayıcı” etki yaratan, aşırı güç ve
enerji veren bir ürün olarak ifade edilmektedir.
CIN, dünya genelinde çeşitli bağımlılık yapan maddelerde ve cinsel hazzı arttırıcı ürünlerde
yine katkı maddesi olarak rapor edilmişse de, çalışmamızda ilk kez bir sporcu besin destek
ürününde “CIN” etken maddesine rastlanmıştır. İlaç özelliğindeki bir farmasötik maddenin
ürünün etiketinde belirtilmeksizin destek ürünlerinde bulunması kabul edilebilir bir durum
değildir. Ayrıca, CIN’in stabilitesinin düşük olması, kolayca piperazin sınıfında yer alan
bileşenlerine dönüşmesi (Şekil 2.2.) ve bu bileşenlerin güncel yeni psikoaktif madde
listesinde adı geçen BZP analoğu olması çalışmamızın adli önemini daha da ortaya
koymaktadır. Piperazin grubu maddelerin, özellikle daha potent olan 1-benzylpiperazin’in
yeni dönemde “Street drug” olarak Ekstazi’nin yerini aldığı işaret edilmektedir (74).
Güncel EMCDDA raporlarında, yeni psikoaktif maddelerle mücadele için “hareketli bir cismi
hedef almak” tabiri sıklıkla kullanılmaktadır. Bu bilgiler ışığında, destek ürünlerinde kasıtlı
olarak CIN kontaminasyonunun, gerek ürün içinde tespit edilememe gerekse dönüştüğü
ürünlerin piperazine özgü etkisi nedeniyle olduğu sonucuna varılmıştır.
CIN dinlenme sırasında ortaya çıkan ağrılar, kas krampları ve Raynaud Hastalığı gibi
periferik arter hastalıklarının tedavisinde kullanılır. Bu nedenle yoğun antrenman sonrası
oluşabilecek ağrıları hafifletme etkisinden dolayı katkı maddesi olarak eklenebilmektedir.
Ayrıca damarların genişlemesini sağladığı için antrenman sırasında daha çok kan
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
86
pompalanarak antrenman süresini uzatmayı sağlaması da gerekçelerden biri olabilmektedir.
Bu sebeple bu tür ilaç etken maddelerinin eklenmesini çapraz kontaminasyon olarak
değerlendirmek, masumane ve hafifletici sebep olabilir fakat CIN etken maddesinin
antrenman boyunca ve sonrasında vücuda sağlayabileceği etkileri düşünüldüğünde, katkı
maddesi olarak eklenmiş olma ihtimali oldukça yüksektir.
CIN’in analitik olarak belirlenmesinde pek çok yöntem geliştirilmiş ise de fotodegradasyon
potansiyeline sahip olduğu için bozunma ürünlerinin izolasyonu ve tanımlanmasını konu alan
bir dizi makale bulunmaktadır (75, 76).
CIN bozunma ürünlerini konu alan HPLC ile yapılan bir çalışmada, asidik durumda CIN’e ait
degradasyon % 95.77 iken bazik durumda %8.91 olduğu, oksidatif olarak %47.368, termal
olarak %16.56, fotolitik olarak %45.06’a kadar bozunma gösterdiği bildirilmektedir. Bu
sebeple bu çalışma boyunca CIN referans standardı her 5 enjeksiyonda bir taze olarak
hazırlanmıştır. Diğer analitlere ait stabilite değeri kabul edilebilir aralıkta bulunmuştur.
Spor salonlarında antrenman öncesi olarak enerji vermesi ve atletik performansı arttırması
hedeflenerek kullanılan ürünlerde CAF için FDA tarafından belirlenen günlük maksimum
kullanım miktarı, 400 mg dır.
Neves ve ark. çalışmasında belirttiği üzere 53 spor destek ürününün içerisindeki CAF
oranlarının 0.7 ile 307 mg/tablet arasında değiştiği ancak bunların %173 e varan oranlarda
etikette belirtilenden daha yüksek olduğu gözlemlenmiştir (77).
Bir diğer makale de (78) ise 46 adet analiz edilen üründe %90 ın da maksimum izin verilen
günlük dozajdan daha fazla CAF içerdikleri belirlenmiştir. Yine aynı çalışmada ayrıca günlük
CAF alımının 1476.7 mg’a kadar çıkabildiği tespit edilmiştir. Bu belirtilen günlük dozaj
aşımları hipertansiyon, taşikardi, uykusuzluk, anksiyete, baş ağrısı, karın ağrısı, bulantı-
kusma, ishal ve artmış diüreze gibi sağlık problemlerine sebep olduğu bildirilmiştir (78, 79).
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
87
CAF vücutta kas iskelet sistemi ile birlikte karbonhidrat, yağ metabolizması ve sıvı elektrolit
dengesine olan etkileri nedeniyle pek çok etki ve yan etkiden sorumludur. Bu etkiler, bunlarla
sınırlı olmamakla birlikte, yalnızca CAF dozuna değil; sporcunun kondisyonuna ve egzersiz
tipine de bağlıdır (80). Kondisyonu olan sporcularda düşük-orta doz arasında (3-6 mg/kg)
CAF’in kullanımının performansı arttırdığı ancak yüksek dozlarda (≥ 9 mg/kg) performansa
ekstra bir katkısının olmadığı aksine yan etkilerinin ortaya çıkmasına neden olduğu
bilinmektedir (80).
Özellikle yağ yakıcı olarak pazarlanan ürünler CAF ve/veya efedrin içerebilmektedir. Bu
ürünlerin bazılarının etiketlerinde, CAF ve efedrinin doğal kaynakları olan bitkiler
belirtilmektedir. CAF’in doğal kaynakları Guarana, Ma Huang ve efedrinin doğal kaynağı
Ephedra sinica’dır (35). Bitkisel kaynaklı olsa bile bu tür kontamine olmuş ürünlerin
karmaşık yapısından dolayı, sağlığa ciddi zararlarının olabileceği de göz ardı edilmemelidir.
CAF içeren besin desteklerini kullanan kişilerin günlük yaşamlarında besinler ve içecekler
yoluyla aldıkları CAF’in de günlük dozu aşması durumunda yan etkilere sebep olabileceği
konusunda toplumun bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Sousa ve Costa tarafından belirttiği
gibi ortalama bir Brezilyalı günde çeşitli yollarla 238 mg CAF almaktadır (81). Amerikalılar
için ise bu oranın, 200-225 mg/gün olduğu tahmin edilmektedir (82). Türkiye’deki ortalama
bir bireyin günlük CAF tüketiminin tam olarak bilinmemesiyle birlikte, bir bardak Türk
kahvesinin yaklaşık olarak 60 mg, bir fincan filtre kahvenin 110-220 mg ve bir bardak çayın
20-110 mg olduğu düşünülürse ortalama bir Türk insanının günlük CAF alımının 220-350 mg
arasında olabileceği tahmin edilmektedir (83). Bu rakam spor takviyesi kullanmayan ortalama
bir kişide olduğu düşünülürse, CAF içerikli sporcu besin destek ürünlerinden kullanan
kişilerin beyin ve kalp-damar hastalıkları açısından artmış risk taşıması kaçınılmazdır.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
88
CAF, kişilerin sporcu besin destek ürünleri kullanımı dışında da günlük beslenmelerinde
çeşitli yiyecek ve içeceklerle aldığı bir madde olup, toplum sağlığı açısından bilinçsizce aşırı
doz kullanımı ile gözden kaçan ciddi bir risk oluşturmaktadır. Yüksek dozda alımında ve
hipertansive, yaşlı, adolesan, gebe gibi riskli gruplarda CAF maruziyetine bağlı ciddi sağlık
problemlerinin gelişebileceği ile ilgili hem sağlık çalışanlarından hem de toplumda
farkındalık yaratılması gerekmektedir.
Bir serotonin-norepinefrin geri alım inhibitörü olarak SIB, düşük kalorili diyetin etkilerini
arttırarak obezite tedavisinde kullanılmak üzere ortaya çıkmıştır. Etki mekanizması iştah
üzerine ve metabolik hızı arttırma şeklinde işlemektedir (84). En sık gözlenen yan etkileri,
kan basıncında ve nabızda artış, göğüs ve baş ağrısı, uykusuzluk, ağız kuruluğu ve anksiyete
gibi, kardiyovasküler sistem ve santral sinir sistemi üzerine olan etkileridir (85). Karaciğer,
beyin fonksiyonlarında bozulma, unutkanlık, psikolojik bozukluklar, intihar eğilimi, beyin
kanaması, felç, kalp ritminde bozulma, ani kalp durması sonucu ölümdür. Profesyonel spor
organizasyonlarında SIB kullanımı dünyada 2006 yılı Ocak ayı, ülkemizde 2011 yılı Şubat
ayından itibaren yasaklanmıştır. Sağlık Bakanlığı İlaç ve Eczacılık Genel Müdürlüğü,
16.02.2011 tarihinde SIB İçeren Bitkisel Ürünleri, piyasadan toplatarak, satışını
durdurduğunu kamuoyuna duyurmuştur. Bu bileşik, S6 (uyarıcılar) sınıfında yer almaktadır
(86). 22 Aralık 2008 yılında bilinmeyen miktarda, yasaklı SIB maddesini içeren ve kilo
vermek için diyet destekleyici ürün olarak piyasada satılan 27 farklı ürün ile ilgili, FDA bir
uyarı yayınlamıştır (87) Mart 2009'da Müller ve ark. tarafından yasal olarak tescil edilmiş
etkin dozun yaklaşık iki katı SIB içeren ve Avrupa'da Çin üretimi bitkisel destek ürünleri
olarak satılan ürünün kullanılması sonucu oluşan bir zehirlenme tablosu bildirilmiştir (88).
Çalışmamızda sadece bir örnekte DMAA (1, 3-dimethylamylamine) bileşiğine rastlanmıştır.
Bu etken madde aynı zamanda yasaklı madde sınıfında yer almaktadır. DMAA’nın
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
89
belirlenmesi için GC-MS parametrelerinde değişiklik yapılmıştır. Bileşiğin ve izomerinin
sırasıyla alıkonma zamanı 5.22 ve 5.29 dak olarak belirlenmiştir (Şekil 4.2).
DMAA, sardunya (Pelargonium graveolens) yağı ve sardunya kök ekstresinden elde edilen
bitkisel ürün olarak performans artırıcı şeklinde pazarlandığından ve etken madde bitkide
rasemik karışım halinde bulunduğundan, geliştirilen GC-MS yöntemi, her iki izomerin
kalitatif ve kantitatif ölçümüne dayandırılmıştır (60).
DMAA’yı konu alan literatürlerde olduğu gibi bizim çalışmamızda da hem standart madde
hem de ürün içinde bulunan DMAA rasemik karışım halinde bulunmaktadır.
Tek bir üründe karşılaştığımız ve analiz sonucu ölçek başına 138,04 mg olarak belirlediğimiz
DMAA’nın miktarı, Teksas Amerika’da gerçekleştirilen çalışma ile de uyumlu olduğu
görülmüştür (60).
Metilhekzanamin olarak da bilinen 1,3-Dimetilamilamin (DMAA) ilk olarak "Forthane"
olarak adlandırılmış ve Eli Lilly & Co. tarafından 1940'larda bir vazokonstriktör olarak
tanıtılmıştır. Geranamin olarak çeşitli egzersiz öncesi destek ürünleri bileşeni olarak spor
pazarına getirilmiştir. 2009 yılında DMAA, Dünya Anti-Doping Ajansı (WADA) tarafından
2010 yasak listesine eklenmiştir. 2010 ve 2011 yıllarında, bazı sporcularda denetimlerde
müsabaka sonrası testlerde DMAA belirlendiği, diskalifiye edildiği veya ödüllerinin geri
alındığı bildirilmiştir (89). Ayrıca, birkaç olguda DMAA'nın ciddi yan etkilere sahip
olabileceğini göstermiştir (66).
Birleşik Devletler’de DMAA içeren destek ürünlerinin kullanımı orduda yaygın olduğu
görülmektedir. Kara ve Hava Kuvvetleri personelinin % 22'sinin hayatlarında en az bir kez bu
ürünleri kullandığı ve %10'un da rutin olarak kullandıkları bildirilmiştir (90).
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
90
2006 yılından bu yana DMAA, kilo kaybı ve egzersiz için gıda destek ürünlerinin bir bileşeni
olarak, sporcular arasındaki bazı popüler ürünlerde görülmüştür.
DMAA'nın kullanımı ile ilişkilendirilen taşikardi, bulantı, kusma, ajitasyon, titreme, baş
dönmesi, baş ağrısı ve göğüs ağrısını içeren çok sayıda yan etki bildirilmiştir (91). Hemorajik
atak (66, 92, 93), hepatotoksisite (94), miyokard enfarktüsü (95) gibi daha ciddi ve yaşamı
tehdit eden etkilerin (66, 92, 93) yanı sıra, bir adet ölüm olgusu da bildirilmiştir (96).
DMAA genellikle kilo kaybı destek ürünlerinin bir bileşeni olan CAF ile birlikte
bulunmaktadır (56). DMAA ve CAF’in birlikte alımı sinerjik etkiye sebep olması bildirilen
olumsuz etkilerin bir kısmından sorumlu olduğu düşünülmektedir (97). Bu olumsuz
etkilerinden dolayı DMAA, dünya çapında düzeltici önleyici kurumların dikkatini çekmiş,
Yeni Zelanda, 2012 yılında piyasadan tamamen kaldırılmıştır (96) ve 2013 yılında FDA,
destek ürünlerinde kullanımını yasaklamıştır (94). Bizim çalışmamızda DMAA’ya özgü GC-
MS yöntemiyle (Yöntem B) analiz edilen ürün bir kez de Yöntem A ile analiz edilerek,
içeriğinde DMAA’nın yanı sıra CAF olduğu belirlenmiştir.
GC-MS, özellikle sistematik toksikolojik analizde kullanılan ileri bir analitik kromatografi
cihazıdır. GC, cihaza enjeksiyon sonrası kolayca buharlaştırılabilen maddeleri birbirlerinden
ayırır. Bu genellikle molekül ağırlığı 500’e kadar olan bileşikler olarak kabul edilir. GC için
kullanılan çok farklı dedekörler var ise de Kütle dedektörü (MS), GC kolonunda ayrıştırılan
ve MS’e iletilen maddeleri çeşitli iyonizasyon modları ile pozitif ya da negatif yükleyerek
manyetik bir alanda ayrıştırır ve elde edilen sinyalleri kromatograma dönüştürür (98).
Analizlerde 70 eV değerinin EI modu için optimum iyonlaşma değeri olarak belirlenmesi,
cihazlarda sağlanan ortak standart ve bu cihazların uzun yıllardır kullanılıyor olması
nedeniyle GC-MS’lerde üniversal ortak kütüphanelerin geliştirilmesi mümkün olmuştur.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
91
Kütüphane karşılaştırılmasının yapılabilmesi GC-MS cihazını sistematik toksikolojik
taramada en önemli cihazı haline getirmiştir (98).
Dünya genelinde milyar dolarlarla ifade edilen bir pazar payına sahip sporcu besin destek
ürünleri, kalite kontrol, güvenlik, kasıtlı yanlış etiketleme ve kontaminasyon (katkı madddesi
veya tahşişi) risklerini de beraberinde getirmiştir. Bu tür riskli ürünlerin kullanımına bağlı
olarak klinikte zehirlenmeler, organ veya sistem hasarları yaygın olarak görülmeye
başlanmıştır.
Özellikle spor destek ürünleri üreticilerinin veya tedarikçilerinin, formülasyonlarını gizleme
eğiliminde olabildikleri ve etiket bilgisini kasıtlı şekilde değiştirebildikleri bilinmektedir.
Ürünler, etiketinde belirtilmeyen veya belirtilse bile önerilen miktarın çok üzerinde bir
konsantrasyonda katkı maddeleri (ilaç etken maddesi) içerebilmektedir. Her iki durum da
ürün güvenliği açısından riskler oluşturmaktadır. Diğer taraftan istismar edilebilme
potansiyeli olan yasaklı maddelerin de ürünlere eklendiği ya da klinikte farklı amaçlar için
kullanılan ilaç etken maddelerinin de katkı maddesi olarak görüldüğü bildirilmektedir.
Bu anlamda dünya genelinde katkı maddesi, çapraz kontaminasyon veya tahşiş amaçlı olarak
kullanıldığı belirtilen yeni bileşikleri konu alan çalışmaların sayısı hızla artmaktadır (99).
Bileşiklerin kimyasal tanımlamaları yapılmış ve konuyla ilgili mevzuatlar revize edilmiştir.
Avrupa Birliği ülkelerinde sporcu ürünlerin kalite kontrolü ve güvencesi, olası risklerden halk
sağlığını korumak amacı ile “Mevzuat-2002/46/EC” olarak tanımlanmış iken Birleşik
Devletlerde FDA’nın Federal Food, Drug, and Cosmetic Act’ı tanımladığı görülmektedir.
Güncel çalışmalar ile ilgili mevzuatın sürekli revize edildiği ve iyileştirmek amacıyla
mevzuatın eksik yanlarını konu alan çalışmaların gündeme geldiği görülmektedir (6).
Yukarıda da bahsedildiği gibi, insan sağlığına önem veren iyi niyetli üreticiler, ürünlerinin
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
92
kalitesinden şüpheleri olmadığı için bunu garantilemek adına belirtilen komitelerle işbirliği
yaparak ürünlerini analiz edip piyasaya sunmaktadırlar.
Ülkemizde; Sporcu besin destek ürünlerine Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığından “Gıda
Takviyesi” adı altında ruhsat alınmakta, ancak içeriğinde herhangi bir ilaç etken madde
bulunması durumunda sadece Sağlık Bakanlığından ruhsatlandırılması gerektiği için etken
madde etiketlerde yer almamakta fakat bu ürünler internetten ya da marketlerden kolaylıkla
satın alınmaktadır.
Sporcu besin destek ürünlerinin kullanımı yaygınlaştıkça birçok yeni besin destek ürünleri
mağazaları açılmakta ve bu ürünleri satan internet sitelerinin sayısı giderek artmaktadır. Hatta
bu internet sitelerinde, amaca göre hangi ürünün ne kadar sıklıkla kullanılması gerektiği
yönünde profesyonel olmayan yönlendirmeler olduğu görülmektedir.
5237 sayılı TCK’nın 187. maddesinde, aşağıdaki gibi; “Bireylerin yaşamını ve sağlığını
tehlikeye atmak için ilaçlı madde katkılı ürünleri üretmek veya satmak”. Bu maddeye göre,
bir suçun konusu olan bir ürünün, bireylerin yaşamlarını ve sağlıklarını tehlikeye sokma
potansiyeline sahip olması ve başka bir deyişle insani kullanım için üretilmesi gerekmektedir.
Suç, tehlike suçu olarak tanımlandığından, maruz kalmanın nedeninin işleyişine zarar
vermesine rağmen, zaptın bireylerin yaşamları ve sağlığı üzerindeki zarar potansiyelini
belirlemek yeterlidir.
Diğer taraftan Hukuki statüsü ne olursa olsun bir ilacın/etken maddenin, suçun konusunu
teşkil edebilmesi için kişilerin hem sağlığı, hem de hayatı bakımından tehlike yaratabilecek
nitelikte olması aranmaktadır.
Devletlerin, toplumlarını oluşturan bireylerin yaşam ve sağlık haklarını koruma
yükümlülükleri bulunduğundan, Anayasamızın 17. maddesinde, herkesin, yaşama ve maddi
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
93
ve manevi varlığını geliştirme; 56. maddesinde de herkesin, sağlıklı ve dengeli bir çevrede
yaşama hakkına sahip olduğu ve 3. Fıkrasında ise, devletin, herkesin hayatını, beden ve ruh
sağlığı içerisinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi
arttırarak, işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet
vermesini düzenleyeceği belirtildiğinden, belirtilen maddeler uyarınca; devlet, herkesin
hayatını, beden ve ruh sağlığı içerisinde sürdürmesini sağlamakla yükümlüdür” denmektedir
(40).
Ancak mevcut yasadaki açıklardan faydalanılmakta, sporcu besin destek ürünlerinin kalitesini
belirleyecek ve halkın yararını gözetecek ilgili kurumlar tarafından yapılan analizler yeterli
olmamaktadır. Bu tür ürünleri kullanan kişilerin forum sitelerinde yaptıkları yorumlarda yurt
dışından getirtebilecekleri ürünleri kargo aracılığı ile getirtirken kiminde Gümrük tarafından
el konulduğu, kimi ise aynı tarz ürünü rahatlıkla satın alabildiği gümrükte takılmadığı
belirtmektedirler (100).
Gümrükler Genel Müdürlüğünün (101) internet sitesinde “Takviye edici gıdalar/sporcu
gıdaları olarak nitelendirilen bazı ürünlerin posta/hızlı kargo yoluyla getirilmesinin mümkün
olup olmadığı sorulmuş, 13.06.2010 tarihli ve 27610 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan
5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanununun 3 üncü maddesinin
birinci fıkrasının 65 nolu alt bendinde tanımlanan "takviye edici gıdalar" ile 06.12.2003 tarihli
ve 25308 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren Türk Gıda Kodeksi 2003/42
nolu Sporcu Gıdaları Tebliği'nin 4 üncü maddesinde tanımlanan "sporcu gıdaları"nın muaf
olarak posta ve hızlı kargo yoluyla getirilmesi mümkün bulunmamaktadır” şeklinde cevap
verildiği, “Takviye edici gıdalar/sporcu gıdaları olarak nitelendirilen bazı ürünlerin posta/hızlı
kargo yoluyla getirilmesine ilişkin bir istisnanın olup olmadığı sorusuna ise, bu kapsamdaki
ürünleri doktor tavsiyesi ile kullanan kişilerin, hastalıklarına dair resmi hastaneden alınmış bir
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
94
raporu ve doktorun önerdiğine dair bir reçeteyi, milli sporcuların ise "Milli Sporcu Belgesi"ni
gümrük idaresine ibraz etmeleri halinde söz konusu ürünleri posta ve hızlı kargo yoluyla
getirmelerine izin verilir.” şeklinde bir uygulama olmasına rağmen, bazı forum sitelerinde
kullanıcıların siparişlerinin kimisinin ellerine ulaştığı kimisinin de gümrüğe takıldığı
belirtilmektedir (100).
İlaçlar ve Geleneksel Bitkisel Tıbbi Ürünler, Sağlık Bakanlığından ruhsat alması gerekli
ürünler iken; takviye edici gıdalar ve bitkisel içerikli kozmetik ürünler bunun dışında
tutulmakta ve 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu ile
düzenlenen “Takviye edici gıdaların üretim, ithalat, ihracat ve kontrolüne ilişkin usul ve
esaslar” hakkındaki yönetmelik ve Türk Gıda Kodeksi sporcu gıdaları tebliğine tabi olan
sporcu besin destek ürünlerini de içeren takviye besin destek ürünlerinin etiket üzerinde
belirtilmeyen madde bulunması, hatta bu maddelerin ilaç etken maddesi olması durumunda
hangi yasaya tabi olduğu, ne gibi yaptırımlar ne gibi cezalar verilmesi gerektiği yasalarımızda
açıkça belirtilmemektedir.
Ayrıca internet üzerinden gerçekleştirilen bu tür ürünlerin satışlarının da, kamu sağlığına
zarar verecek fiiller kapsamına alınmasının üretici açısından caydırıcı, tüketici açısından ise
koruyucu olacağı düşünülmektedir.
Zira; insan hayatının ve sağlığının tehlikeye düşmesinden sonra suçu işleyenlerin
cezalandırılması değil, tehlike aşamasında ya da öncesinde alınacak tedbirlerle insan
sağlığının ve hayatının korunması olmalıdır.
Ürün fiyatları, kullanım miktarı ile orantılanırsa, sporla ilgilenen kişinin antrenman sıklığı da
göz önünde bulundurulduğunda, günde en az 1 öğün bu ürünlerden kullandığını varsayarsak 1
paket ürünün ne kadar süre gideceği ve pazar payının giderek artacağı kaçınılmazdır.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
95
Dolayısıyla, bu piyasadan daha çok pay almak isteyen üreticiler, ürünlerinin etkinliğini
arttırmak için kasıtlı kontaminasyona başvurabilecekleri unutulmamalıdır.
Kullanılacak ürün içeriğinin zararlı öğeler içermemesi için kontrolü çok önemlidir (10, 102).
Bu ürünleri seçerken; sporcunun yaşı, cinsiyeti, ilgilendiği spor dalı, amatör veya profesyonel
olması, antrenman süresi, sürekliliği ve diğer sağlık problemleri gibi konular ile kullanacağı
ürünün güvenirliği, etkinliği ve yasal olması konularına dikkat edilmesi gerekmektedir.
Genellikle ürün kullanıcıları, ürünlerin formülasyonunu paylaşmak istememektedirler. Bu
belki ürünlerin onlar için çok kıymetli olmasından belki de içinde verdiği enerjinin de
farkında olarak kötü birşeyler olmasını duymak istemediklerinden kaynaklanıyor olabilir.
Fakat tüketicilerde görülen en büyük zaaf, ne olursa olsun bu ürünleri kullanmak ve istenilene
kolayca ulaşmaktı. Bunun farkında olan üreticiler özellikle merdiven altı tabir edilen ya da
faturasız elden ele ulaştırılan ürünlerin üreticileri bu zaaftan faydalanarak büyük bir pazar
haline gelmiş sporcu besin destek ürünleri endüstrisinden büyük pay elde etmek niyetiyle
ürünlerini daha etkili hale getirmek istemektedirler. Bu aşama da inisiyatifin üreticiye
bırakılmaması gerekmektedir.
Türkiye pazarında spor destek ürünlerinin büyüklüğü yaklaşık 100 milyon dolar civarında ve
tüm dünyada bu miktar yaklaşık 60 milyar doları bulmaktadır.
Piyasada geniş ürün yelpazesine sahip olan ve çeşitli reklamlarla cazip hale getirilen bu
ürünlerin, içeriğinin ve kontaminasyon risklerinin yeni kanıtlarla desteklenene kadar amatör
ya da profesyonel tüm kullanıcıların kullanım hususunda dikkatli olması gerektiği
düşünülmektedir (103).
Pek çok çalışma, prohormon olarak da adlandırılan androjenik anabolik steroidlerin (AAS)
sıklıkla karşılaşılan kontaminantlardan olduğunu gösterse de bunların yanı sıra efedrin, SIB,
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
96
clenbuterol, hormonal peptidler, DMAA ve hatta kimyasal olarak tanımlanmamış ve bazı
yasak maddelere yapısal olarak benzeyen moleküllerin de bulunabileceği bildirilmektedir (4,
60). Çalışmamızda söz konusu CIN terapötik olarak bilinen bir bileşik olmasına rağmen,
kolay bozunabilir yapısı nedeniyle parçalanma ürünlerine dönüşmekte bu da sporcular için
ekstra enerji veren piperazin analoglarına dönüşmektedir.
Sporcu besin destek ürünlerindeki kasıtlı ya da çapraz kontaminasyon, alınan doz
düşünüldüğünde, bitkisel destek ürünlerden daha büyük problemler meydana getirebilir.
Bireyler egzersiz için önerilen miktardan daha fazla doz alabilir bu durum daha büyük yan
etkilere neden olabilir.
Spor destek ürünlerinin en çok etkiyi gösteren ürünün daha çok satıldığı ve daha çok
kazandırdığı düşünüldüğünde, etikette belirtilmeyen maddelerin görülebilme sıklığı
artmaktadır.
İlaç etken maddesi içeren ürünlerin geri çekilmesi sağlanmalı ve tüketicilere bu gibi konularla
ilgili uyarılarda bulunulmalıdır.
İnternetten alımın kolay olması, merdiven altı üretimin önüne geçilememesi, kontrolsüz pazar
piyasası ve etiketlerde içeriğinde bulunan maddelerin tamamının yazmıyor ya da etikette
yazanların ürünün içeriğinde bulunmuyor olması sonucu durum adli bir boyut kazanmaktadır.
Tüketicilerde, orijinal ürünleri ve analizlerinin kamuoyu ile paylaştığı ürünleri tercih
etmeleri, faturasız, resmi olmayan ürünleri kullanmamaları konusunda bir bilinç
oluşturulmalı. Merdivenaltı üretimler durdurulmalı ve internetten kolay sipariş edilen bu
ürünlerin kontrollerinin sıklaştırılması gerekmektedir.
Besin destek ürünleri, ilaç formunda ve ambalajında piyasaya sürülmesine rağmen, Sağlık
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
97
Bakanlığı denetiminden geçirilmeyip, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından
ruhsatlandırılmaktadır. Ayrıca bu ürünlerin kapsül ya da draje şeklinde bir preparatta
bulunması, etken madde içermesi ve miktarının normal gıda ile alınan miktardan çok daha
fazla olması gibi nedenlerden dolayı, bu ürünlerin kalite ve etkinlik analizlerinin yapılarak,
ilaç olarak sınıflandırılması ve Sağlık Bakanlığı tarafından ruhsatlandırılması gerektiği
belirtilmektedir.
Ayrıca ürünlerin ithalatında ilgili marka için son bir yıl içerisinde bir analiz yapılmış olması
yeterli bir unsur olduğundan, yeni seri ürünlerde olabilecek farklı katkı maddelerinin
yakalanma olasılığı zayıf kalmaktadır. Bu nedenle, tüketiciler için kullanacağı sporcu besin
destek ürünleri ile ilgili bilimsel kanıtlarla desteklenmiş rehber sistemler oluşturulmalıdır.
Avrupa besin destek ürünleri ile ilgili yapılan çalışmaların kaynağını RASFF (Gıda ve Yem
Güvenlik Uyarıları - Food and Feed Safety Alerts) oluşturmaktadır. RASFF, 1979'dan bu
yana gıda güvenliğini sağlamak amacıyla Avrupa Birliği (AB) Üye Devletlerin birbirlerine
gıda destek ürünlerinden kaynaklanan sağlık risklerini bildirmelerini sağlamak için
tasarlanmış hızlı bir iletişim sistemidir. Ülkemiz için de bu şekilde bir düzenleme sistemi
geliştirmesi; tüketicileri bilinçlendirme, denetleme gücünü arttırmak açısından önemlidir.
Bu takviyelerin imalat ve pazarlama süreçlerine ilişkin zincirin korunması konusundaki
endişe, tüketicileri, sağlık hizmeti verenleri ve mevzuat koyucuları doğrudan
ilgilendirmektedir (104). Kullanıcıyı korumak için gıda güvenliği ile ilgili kurumlar
tarafından düzenleme yapılması, adli-idari bir denetim getirilmesi, denetlemelerin hangi kamu
kurumu tarafından yapılacağının netlik kazanması gerekmektedir.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
98
6. Sonuç
Bu çalışma ile dünyada ilk defa bir sporcu besin destek ürününde “CIN” ilaç etken maddesi
belirlenirken ülkemizde ilk defa sporcu besin destek ürünlerinin içeriği kontaminasyon
riskleri açısından hem adli hem de klinik olarak incelenmiştir. Geliştirilen GC-MS yöntemi ile
CIN ve ilgili dört bozunma ürünü belirlenebilme kabiliyetine sahiptir. Bu sayede, olası CIN
kontaminasyonu, her türlü toz/sıvı gıda destek ürününde saptanabilmektedir. Diğer taraftan
aynı yöntemle SIB ve CAF bileşiklerinin eş zamanlı olarak kalitatif ve kantitatif analizleri
yapılabilmektedir.
Bitkisel kökenli karışım olarak ürünlerde bulunan (R,S)-DMAA için, farklı bir GC-MS
yöntemi geliştirilerek rasemik karışım şeklinde hem kalitatif hem de kantitatif olarak bileşiğin
analizi yapılabilmektedir.
Sonuç olarak, bu ürünlerin kullanımının artmasından dolayı üretimin ve pazarlamanın
güvenilirliği için etiketlemenin uygunluğunun yanı sıra içerikteki maddelerin oranları
tüketiciler, sağlıkçılar ve bunu düzenleyenler tarafından özenle belirlenmelidir. Tüm içeriğin
doğru bilgi ile etiketlenmesi, önerilen günlük dozun gerçekçi hesaplanması ve her doz için
oluşabilmesi öngörülen fizyolojik etkilerinde belirtilmesi oldukça önemlidir. Ayrıca etikete
tüketicilerin takip etmesi gereken günlük dozları aşmamaları için ayrı bir uyarı da
eklenmelidir. Maalesef, içeriğin etiketlenmesindeki tutarsızlıklar, destek ürünlerinin
üretiminin yetersiz denetimi ve kalite kontrolünün eksikliğini akıllara getirmektedir. Bu
ürünlerin kalite kontrol ve denetiminde yapılacak artışların ve çalışmamıza benzer nitelikteki
yayınların sayısının artmasının halk sağlığı açısından oldukça yararlı olacağı
düşünülmektedir.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
99
7. Kaynaklar
1. Millman, R. B., & Ross, E. J. (2003). Steroid and nutritional supplement use in
professional athletes. The American Journal on Addictions, 12(s2).
2. Maughan, R. J., Depiesse, F., & Geyer, H. (2007). The use of dietary supplements by
athletes. Journal of Sports Sciences, 25(S1), S103-S113.
3. Petróczi, A., Naughton, D. P., Pearce, G., Bailey, R., Bloodworth, A., & McNamee,
M. (2008). Nutritional supplement use by elite young UK athletes: fallacies of advice
regarding efficacy. Journal of the International Society of Sports Nutrition, 5(1), 22.
4. Geyer, H., Parr, M. K., Koehler, K., Mareck, U., Schänzer, W., & Thevis, M. (2008).
Nutritional supplements cross‐contaminated and faked with doping substances. Journal of
Mass Spectrometry, 43(7), 892-902.
5. Food and Drug Administration. (April 2005). Dietary Supplement Labeling Guide.
http://www.fda.gov/Food/GuidanceRegulation/GuidanceDocumentsRegulatoryInformation/D
ietarySupplements/ucm2006823.htm (Son erişim tarihi: 18.05.2018).
6. Coppens, P., Da Silva, M. F., & Pettman, S. (2006). European regulations on
nutraceuticals, dietary supplements and functional foods: a framework based on safety.
Toxicology, 221(1), 59-74.
7. Hill, S. L., & Thomas, S. H. (2011). Clinical toxicology of newer recreational drugs.
Clinical Toxicology, 49(8), 705-719.
8. Maughan, R. J. (2005). Contamination of dietary supplements and positive drug tests
in sport. Journal of Sports Sciences, 23(9), 883-889.
9. Andrews, K. W., Schweitzer, A., Zhao, C., Holden, J. M., Roseland, J. M., Brandt, M.,
... & Yetley, E. (2007). The caffeine contents of dietary supplements commonly purchased in
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
100
the US: analysis of 53 products with caffeine-containing ingredients. Analytical and
Bioanalytical Chemistry, 389(1), 231-239.
10. Paker HS. Aktif sporcuların beslenme durumlarının belirlenmesi, bilim uzmanlığı tezi,
Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 1995.
11. Petroczi, A., Taylor, G., & Naughton, D. P. (2011). Mission impossible? Regulatory
and enforcement issues to ensure safety of dietary supplements. Food and Chemical
Toxicology, 49(2), 393-402.
12. Haller, C. A., Kearney, T., Bent, S., Ko, R., Benowitz, N. L., & Olson, K. (2008).
Dietary supplement adverse events: report of a one-year poison center surveillance project.
Journal of Medical Toxicology, 4(2), 84-92.
13. Güneş, Z., Çiçek, B., Onur, Ş., Gökmen, A., & Saka, M. (1999). Bioner kullanımının
sporcuların kan profiline ve zayıflamaya etkisi. Spor Hekimliği Dergisi, Ege Üniversitesi
Basımevi, 34(3).
14. TBMM Son Yıllarda Türk Sporunda Yaşanan Doping Sorununun Araştırılarak
Alınması Gereken Önlemlerin Belirlenmesi Amacıyla Kurulan Meclis Araştırma Komisyonu
Raporu, Nisan 2014
15. Türkmen, Z., Türkdoğru, S., Mercan, S., & Açıkkol, M. (2014). Bitkisel ürünlerin ve
gıda destek ürünlerinin içeriklerinin adli ve hukuki boyutu. Adli Tıp Bülteni, 19(1), 38-48.
16. Van Thuyne, W., & Delbeke, F. T. (2004). Validation of a GC‐MS screening method
for anabolizing agents in solid nutritional supplements. Biomedical Chromatography, 18(3),
155-159.
17. Baume, N., Mahler, N., Kamber, M., Mangin, P., & Saugy, M. (2006). Research of
stimulants and anabolic steroids in dietary supplements. Scandinavian Journal of Medicine &
Science in Sports, 16(1), 41-48.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
101
18. Karakuş Akan, Vücut geliştirme sporu yapan kişilerde androjenik anabolizan steroid
hormon kullanımının değerlendirilmesi, Tıpta Uzmanlık Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Adli
Tıp Anabilim Dalı, 2002, s.628, İzmir.
19. Göktaş Z. Aktif Milli Sporcuların Beslenme Alışkanlıkları ve Sıklıkla Kullandıkları
Beslenme Destek Ürünlerinde Kontaminasyon ve Pozitif Doping Risk Değerlendirmesi.
Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Beslenme Bilimleri Programı Yüksek
Lisans Tezi, 2010
20. Bora, Z. (2015). Spor salonunda çalışan vücut geliştirme sporu yapan spor hocalarının,
beslenme durumları ve beslenmeye bağlı takviye destek ürün kullanımlarının saptanması
(Yüksek lisans Tezi, Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü).
21. Argan M, Köse H. Sporcu Besin Desteklerine (Sports Supplements) Yönelik Tutum
Faktörleri: Fitness Merkezi Katılımcıları Üzerine Bir Araştırma, Spor Bilimleri Dergisi,
Hacettepe Üniversitesi 2009, 20 (4) 152-164.
22. Castillo, E. M., & Comstock, R. D. (2007). Prevalence of use of performance-
enhancing substances among United States adolescents. Pediatric Clinics, 54(4), 663-675.
23. Dalby A., Food in the Ancient World A-Z, Routledge (2008) pp. 203
24. McGinn, Dave (7 November 2010). "Are protein shakes the weight-loss magic
bullet?". Globe and Mail. Retrieved 1 December 2010.
https://www.theglobeandmail.com/life/health-and-fitness/health/conditions/are-protein-
shakes-the-weight-loss-magic-bullet/article596648/ (Son erişim tarihi: 18.05.2018)
25. Huang, S. H. S., Johnson, K., & Pipe, A. L. (2006). The use of dietary supplements
and medications by Canadian athletes at the Atlanta and Sydney Olympic Games. Clinical
Journal of Sport Medicine, 16(1), 27-33.
26. Nieper, A. (2005). Nutritional supplement practices in UK junior national track and
field athletes. British Journal of Sports Medicine, 39(9), 645-649.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
102
27. McDowall, J. A. (2007). Supplement use by young athletes. Journal of Sports Science
& Medicine, 6(3), 337.
28. "Marketplace: Some protein powders fail fitness test - Health - CBC News". Cbc.ca.
Retrieved December 11, 2015. http://www.cbc.ca/news/health/marketplace-protein-powders-
1.3313084 (Son erişim tarihi: 18.05.2018)
29. "Body-building Products and Hidden Steroids: Enforcement Barriers". Food and Drug
Administration.
30. Ersoy G. Egzersiz ve Spor Yapanlar için Beslenme, 4. Baskı, Nobel Yayın Dağıtım,
Ankara, 2011
31. http://www.trthaber.com/haber/ekonomi/gida-takviyesi-pazari-citayi-yukseltti-
305804.html (Son erişim tarihi: 18.05.2018)
32. Van der Merwe, P. J., & Grobbelaar, E. (2005). Unintentional doping through the use
of contaminated nutritional supplements. South African Medical Journal, 95(7).
33. Geller, A. I., Shehab, N., Weidle, N. J., Lovegrove, M. C., Wolpert, B. J., Timbo, B.
B., ... & Budnitz, D. S. (2015). Emergency department visits for adverse events related to
dietary supplements. New England Journal of Medicine, 373(16), 1531-1540.
34. Geyer, H., Bredehöft, M., Mareck, U., Parr, M., & Schänzer, W. (2003). High doses of
the anabolic steroid metandienone found in dietary supplements. European Journal of Sport
Science, 3(1), 1-5.
35. Hilderbrand, R. L., Wanninger, R., & Bowers, L. D. (2003). An update on regulatory
issues in antidoping programs in sport. Current Sports Medicine Reports, 2, 226-232.
36. https://www.ausport.gov.au/ais/nutrition/supplements (Son erişim tarihi: 18.05.2018)
37. http://www.teb.org.tr/news/6725/%C4%B0la%C3%A7-ve-Benzeri-
%C3%9Cr%C3%BCn-Sat%C4%B1%C5%9F%C4%B1-Yapan-%C4%B0nternet-Sitelerinin-
Bildirimi-Hakk%C4%B1nda (Son erişim tarihi: 18.05.2018)
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
103
38. Altunkaş, A. (2013). Kişilerin hayatını ve sağlığını tehlikeye sokacak biçimde ilaç
yapma veya satma suçu (TCK m. 187).
39. Şencan, N. “Eczacının İlaç Üzerindeki Sorumluluk ve Zorunlulukları”, İlaç ve Tıp
Alanında Ceza Hukuku, Etik ve Tıbbi Sorunlar Sempozyumu, 8 Ekim 2008, Yayına
Hazırlayanlar: Yener Ünver/ Ali Kemal Yıldız/ Onur Özcan, İstanbul 2008, 169; Erdem
Büyükbingöl, “İlacın Tanımı (İlaç – Gıda Desteği ve Kozmetik Farkı)”, II. Sağlık Hukuku
Kurultayı, 7-8 Kasım 2008 Ankara, Ankara Barosu Yayınları 2009, 292
40. Çakmut, Özlem Yenerer, “Taklit – Sahte İlaç Kavramı ve Türk Ceza Yasası’nda İlaç
Sektörünü İlgilendiren Suçlar (TCK m. 186-187)”, İlaç Hukuku ve Etik Anlayışı, Sempozyum
No: 2, Marmara Üniversitesi, 01.06.2007, 126-150.
41. Döner, İsa, “İlaç Sahtekarlığı Suçları (TCK m. 186 – TCK m. 187)”, İlaç Hukuku,
Editörler: Murat Şen/Ahmet Başözen, Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi I. Sağlık Hukuku
Sempozyumu, 08-09 Mayıs 2009, Kayseri, 361-389.
42. Büyükbingöl, Erdem, “İlacın Tanımı (İlaç-Gıda Desteği ve Kozmetik Farkı)”, II.
Sağlık Hukuku Kurultayı, 7-8 Kasım 2008 Ankara, Ankara Barosu Yayınları, 2009, 281-298.
43. Raghuvanshi, S., & Pathak, K. (2014). Recent advances in delivery systems and
therapeutics of cinnarizine: a poorly water soluble drug with absorption window in stomach.
Journal of Drug Delivery, 2014.
44. Teive, H. A., Munhoz, R. P., & Ferraz, H. B. (2009). Flunarizine and cinnarizine-
induced parkinsonism: 25 years of de Melo-Souza's syndrome. Arquivos de Neuro-
Psiquiatria, 67(3B), 957-957.
45. Deka, C.V.R. (2006). "Role of Cinnarizine in Peripheral Vertigo". Vertigo Viewpoint
4 (1): 2–4.
46. Patel, J. K., Langenfeld, S., & Wong, E. (2010). Drugs of abuse. In Side Effects of
Drugs Annual Elsevier (Vol. 32, pp. 55-74).
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
104
47. Moffat, A.C., Osselton, M. D., Widdop, B. (2004) Clarke's Analysis of Drugs and
Poisons, Pharmaceutical Press, (electronic version)
48. King, D. J., & Devaney, N. (1988). Clinical pharmacology of sibutramine
hydrochloride (BTS 54524), a new antidepressant, in healthy volunteers. British Journal of
Clinical Pharmacology, 26(5), 607-611.
49. Weintraub, M., Rubio, A., Golik, A., Byrne, L., & Scheinbaum, M. L. (1991).
Sibutramine in weight control: A dose‐ranging, efficacy study. Clinical Pharmacology &
Therapeutics, 50(3), 330-337.
50. James, W. P. T., Astrup, A., Finer, N., Hilsted, J., Kopelman, P., Rössner, S., ... &
Strom Study Group. (2000). Effect of sibutramine on weight maintenance after weight loss: a
randomised trial. The Lancet, 356(9248), 2119-2125.
51. Gokcel, A., Gumurdulu, Y., Karakose, H., Melek Ertorer, E., Tanaci, N., Bascil
Tutuncu, N., & Guvener, N. (2002). Evaluation of the safety and efficacy of sibutramine,
orlistat and metformin in the treatment of obesity. Diabetes, Obesity and Metabolism, 4(1),
49-55.
52. Coulter, D. M. (2000). The New Zealand intensive medicines monitoring programme
in pro‐active safety surveillance. Pharmacoepidemiology and Drug Safety, 9(4), 273-280.
53. Harrison‐Woolrych, M., Clark, D. W., Hill, G. R., Rees, M. I., & Skinner, J. R.
(2006). QT interval prolongation associated with sibutramine treatment. British Journal of
Clinical Pharmacology, 61(4), 464-469.
54. Narkiewicz, K. (2002). Sibutramine and its cardiovascular profile. International
Journal of Obesity, 26(S4), S38.
55. Eroglu, E., Gemici, G., Bayrak, F., Kalkan, A. K., & Degertekin, M. (2009). Acute
myocardial infarction in a 24 year-old man possibly associated with sibutramine use.
International Journal of Cardiology, 137(2), e43-e45.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
105
56. Lammie, C. J., (2013). Report of the Department of Defense 1, 3 Dimethylamylamine
(DMAA) Safety Review Panel. The Pentagon: US Department of Defense, 97-98.
57. Dolan, S. B., & Gatch, M. B. (2015). Abuse liability of the dietary supplement
dimethylamylamine. Drug & Alcohol Dependence, 146, 97-102.
58. Venhuis, B. J., & Kaste, D. D. (2012). Scientific Opinion on the Regulatory Status of
1, 3-Dimethylamylamine (DMAA).
59. Bloomer, R. J., Harvey, I. C., Farney, T. M., Bell, Z. W., & Canale, R. E. (2011).
Effects of 1, 3-dimethylamylamine and caffeine alone or in combination on heart rate and
blood pressure in healthy men and women. The Physician and Sportsmedicine, 39(3), 111-
120.
60. Zhang, Y., Woods, R. M., Breitbach, Z. S., & Armstrong, D. W. (2012). 1,
3‐Dimethylamylamine (DMAA) in supplements and geranium products: natural or synthetic?.
Drug Testing and Analysis, 4(12), 986-990.
61. “Methylhexaneamine Carbonate" entry in Marshall Sittig. Pharmaceutical
Manufacturing Encyclopedia, Second Edition, Reprint Edition, Volume 1-2. 1988 Noyes
Publications. Westwood, New Jersey: 995-996 Sittig,
62. Lisi, A., Hasick, N., Kazlauskas, R., & Goebel, C. (2011). Studies of
methylhexaneamine in supplements and geranium oil. Drug Testing and Analysis, 3(11-12),
873-876.
63. Fleming, H. L., Ranaivo, P. L., & Simone, P. S. (2012). Analysis and confirmation of
1, 3-DMAA and 1, 4-DMAA in geranium plants using high performance liquid
chromatography with tandem mass spectrometry at ng/g concentrations. Analytical Chemistry
Insights, 7, ACI-S10445.
64. Singer, Natasha; Peter Lattman (April 16, 2013). "F.D.A. Issues Warning on Workout
Supplement". New York Times. Retrieved April 16, 2013.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
106
https://www.nytimes.com/2013/04/13/business/fda-issues-warning-on-workout-booster.html
(Son erişim tarihi: 18.05.2018)
65. Perry Chiaramonte, “Soldier deaths during training prompt military probe into
supplement use” Fox News Published February 02, 2012,
http://www.foxnews.com/us/2012/02/02/soldier-deaths-during-training-sparks-military-probe-
into-supplement-use/ (Son erişim tarihi: 18.05.2018)
66. Gee, P., Jackson, S., & Easton, J. (2010). Another bitter pill: a case of toxicity from
DMAA party pills. The New Zealand Medical Journal (Online), 123(1327).
67. Kuehn, B. M. (2013). Dietary supplement linked to cases of acute hepatitis. Journal of
the American Medical Association, 310(17), 1784-1784.
68. "Claire Squires inquest: DMAA was factor in marathon runner's death". BBC News.
30 January 2013. Retrieved 30 January 2013. http://www.bbc.com/news/uk-england-london-
21262717 (Son erişim tarihi: 18.05.2018)
69. The World Anti-Doping Code, “THE 2014 PROHIBITED LIST INTERNATIONAL
STANDARD”, http://www.wada-ama.org/Documents/World_Anti-Doping_Program/WADP-
Prohibited-list/2014/WADA-prohibited-list-2014-EN.pdf (Son erişim tarihi: 18.05.2018)
70. Özöğüt, D. Organik Kimya Laboratuvar Notları, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
Fen Edebiyat Fakültesi Kimya Bölümü
71. Gündüz, T. (1993), Kantitatif Analiz Ders Kitabı, Bilge Yayıncılık, 4. Baskı, Bölüm
25 Kromatografi, 387, 403-404. Ankara
72. Uyar T. (1992) Organik Kimya, (R.J. Fessenden, J.S. Fessenden (Eds)). 1. Baskı, s.
970-974 Güneş Kitabevi, Ankara.
73. Kılıç, E., & Köseoğlu, F. (1999). Analitik Kimya Temelleri, Bilim Yayıncılık. Ankara,
496s.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
107
74. Gee, P., and Schep L., "1-Benzylpiperazine and other Piperazine-based Derivatives."
Novel Psychoactive Substances, 2013. 179-209.
75. Hassan, S. S., Elmosallamy, M. A., & Abbas, A. B. (2002). LC and TLC
determination of cinnarizine in pharmaceutical preparations and serum. Journal of
Pharmaceutical and Biomedical Analysis, 28(3-4), 711-719.
76. Navaneethan, G., Karunakaran, K., & Elango, K. P. (2013). Stability indicating and
simultaneous determination of cinnarizine and piracetam from capsule dosage form by
reversed phase high performance liquid chromatography, Indian Journal of Chemical
Technology, 20, 323-326.
77. da Justa Neves, D. B., & Caldas, E. D. (2017). Determination of caffeine and
identification of undeclared substances in dietary supplements and caffeine dietary exposure
assessment. Food and Chemical Toxicology, 105, 194-202.
78. Viana, C., Zemolin, G. M., Müller, L. S., Dal Molin, T. R., Seiffert, H., & de
Carvalho, L. M. (2016). Liquid chromatographic determination of caffeine and adrenergic
stimulants in food supplements sold in Brazilian e-commerce for weight loss and physical
fitness. Food Additives & Contaminants: Part A, 33(1), 1-9.
79. Nawrot P, Jordan S, Eastwood J, Rotstein J, Hugenholtz A, Feeley M. (2003) Effects
of caffeine on human health. Food Additives & Contaminants, 20(1):1-30.
80. Goldstein, E. R., Ziegenfuss, T., Kalman, D., Kreider, R., Campbell, B., Wilborn, C.,
... & Wildman, R. (2010). International society of sports nutrition position stand: caffeine and
performance. Journal of the International Society of Sports Nutrition, 7(1), 5.
81. Costa, M. S., Botton, P. H., Mioranzza, S., Ardais, A. P., Moreira, J. D., Souza, D. O.,
& Porciúncula, L. O. (2008). Caffeine improves adult mice performance in the object
recognition task and increases BDNF and TrkB independent on phospho-CREB
immunocontent in the hippocampus. Neurochemistry International, 53(3-4), 89-94.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
108
82. Mitchell, D. C., Knight, C. A., Hockenberry, J., Teplansky, R., & Hartman, T. J.
(2014). Beverage caffeine intakes in the US. Food and Chemical Toxicology, 63, 136-142.
83. Higdon, J. V., & Frei, B. (2006). Coffee and health: a review of recent human
research. Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 46(2), 101-123.
84. Luque, C. A., & Rey, J. A. (2002). The discovery and status of sibutramine as an anti-
obesity drug. European Journal of Pharmacology, 440(2-3), 119-128.
85. Nisoli, E., & Carruba, M. O. (2003). A benefit-risk assessment of sibutramine in the
management of obesity. Drug Safety, 26(14), 1027-1048.
86. The World Anti-Doping Code. The 2006 prohibited list international standard. World
Anti-Doping Agency, Montreal. https://www.wada-
ama.org/sites/default/files/resources/files/WADA_Prohibited_List_2006_EN.pdf (Son erişim
tarihi: 18.05.2018)
87. Consumer directed questions and answers about FDA’s initiative against contaminated
weight loss products.
http://www.fda.gov/drugs/resourcesforyou/consumers/questionsanswers/ucm136187.htm
(Son erişim tarihi: 18.05.2018)
88. Müller D, Weinmann W, Hermanns-Clausen M. Chinese slimming capsules
containing sibutramine sold over the Internet: a case series. Deutsches Arzteblatt International
2009;106 (13):218-222.
89. BBC Sport. Second Nigerian tests positive at Commonwealth Games. Available at:
http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/commonwealth_games/delhi_2010/9082481.stm [12 October
2010]. (Son erişim tarihi: 18.05.2018)
90. Austin, K. G., McGraw, S., Carvey, C., & Lieberman, H. R. (2012). Use of dietary
supplements containing 1, 3 dimethylamylamine by military personnel. Federation of
American Societies for Experimental Biology, 26 (1 Supplement), lb415-lb415.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
109
91. Forrester, M. B. (2013). Exposures to 1, 3-dimethylamylamine-containing products
reported to Texas poison centers. Human & Experimental Toxicology, 32(1), 18-23.
92. Gee, P., Tallon, C., Long, N., Moore, G., Boet, R., & Jackson, S. (2012). Use of
recreational drug 1, 3-dimethylethylamine (DMAA) associated with cerebral hemorrhage.
Annals of Emergency Medicine, 60(4), 431-434.
93. Young, C., Oladipo, O., Frasier, S., Putko, R., Chronister, S., & Marovich, M. (2012).
Hemorrhagic stroke in young healthy male following use of sports supplement Jack3d.
Military Medicine, 177(12), 1450-1454.
94. Foley, S., Butlin, E., Shields, W., & Lacey, B. (2014). Experience with OxyELITE pro
and acute liver injury in active duty service members. Digestive Diseases and Sciences,
59(12), 3117-3121.
95. Smith, T. B., Staub, B. A., Natarajan, G. M., Lasorda, D. M., & Poornima, I. G.
(2014). Acute myocardial infarction associated with dietary supplements containing 1, 3-
dimethylamylamine and Citrus aurantium. Texas Heart Institute Journal, 41(1), 70-72.
96. Eliason, M. J., Eichner, A., Cancio, A., Bestervelt, L., Adams, B. D., & Deuster, P. A.
(2012). death of active duty soldiers following ingestion of dietary supplements containing 1,
3-dimethylamylamine (DMAA). Military Medicine, 177(12), 1455-1459.
97. Nurminen, M. L., Niittynen, L., Korpela, R., & Vapaatalo, H. (1999). Coffee, caffeine
and blood pressure: a critical review. European Journal of Clinical Nutrition, 53(11), 831.
98. Türkmen Z., Acil Tıp Servislerinde Sıkça Karşılaşılan İlaç ve Toksik Maddelerin
Yüksek Performanslı İnce Tabaka Kromatografisi (YPİTK) ve Gaz Kromatografisi Kütle
Spektrometresi (GC/MS) Yöntemleri ile Analizi, İstanbul Üniversitesi Adli Tıp Enstitüsü Fen
Bilimleri Anabilim Dalı Doktora Tezi,2011
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
110
99. Eichner, A., & Tygart, T. (2016). Adulterated dietary supplements threaten the health
and sporting career of up‐and‐coming young athletes. Drug Testing and Analysis, 8(3-4), 304-
306.
100. https://www.bodyforumtr.com/threads/yurtd%C4%B1%C5%9F%C4%B1ndan-
supplement-sipari%C5%9Fleri.18168/ (Son Erişim Tarihi: 18.05.2018)
101. http://ggm.gtb.gov.tr/sikca-sorulan-sorular/bireysel/posta-ve-hizli-kargo-muafiyetleri
(Son Erişim Tarihi: 18.05.2018)
102. http://www.tgf.gov.tr/tr/wp-content/uploads/2016/01/12-ergojenik-desteklere-
yaklasim.pdf (Son Erişim Tarihi: 18.05.2018)
103. Maughan, R. J., Greenhaff, P. L., & Hespel, P. (2011). Dietary supplements for
athletes: emerging trends and recurring themes. Journal of Sports Sciences, 29(sup1), S57-
S66.
104. Sullivan, D., & Crowley, R. (2006). Development and validation of analytical methods
for dietary supplements. Toxicology, 221(1), 28-34.
105. Guideline, I. H. T. (2005, November). Validation of analytical procedures: text and
methodology Q2 (R1). In International Conference on Harmonization, Geneva, Switzerland
(pp. 11-12).
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
111
8. Özgeçmiş
Bireysel Bilgiler
Adı Soyadı : Eda OKUROĞLU
Doğum yeri ve tarihi : Ankara 25.10.1984
Uyruğu : T. C.
Medeni durumu : Evli
E-posta : [email protected]
Eğitimi
2014- ... : İstanbul Üniversiştesi Adli Tıp Enstitüsü, Fen Bilimleri
Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Eğitimi
2013- 2015 :Eskişehir Anadolu Üniversitesi Adalet Bölümü,
Önlisans Eğitimi
2002- 2008 : Bolu, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Fen Edebiyat
Fakültesi,
Biyoloji Bölümü (İngilizce) Lisans Eğitimi
1998- 2001 : Ankara Keçiören Kalaba Lisesi
1990- 1998 : Ankara Keçiören Kalaba İlköğretim Okulu
Yabancı dili : İngilizce
Mesleki Deneyimleri
2008 – 2013 yılları arasında Özel Sektörde çeşitli medikal firmalarda Ürün/Bölge
Temsilcilikleri
2013 yılından itibaren Adalet Bakanlığında görev yapmaktadır.
Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi
112
Bilimsel Etkinlikleri
Seminer/Araştırma Projesi 1 : Melatonin Hormonunun Meme Kanseri Üzerine Etkisi
Seminer/Araştırma Projesi 2 : Mantar Reçelinin Raf Ömrünün Uzatılması
Seminer/Araştırma Projesi 3 : Toplu Mezarlarda Kimliklendirme
Poster 1 : Spor Destek Ürünlerindeki Cinnarizine’in GC/MS ile
Belirlenmesi: Spor Salonlarındaki Tehlike
Okuroğlu E., Türkmen Z., Mercan S., Açıkkol M.
13. Adli Bilimler Kongresi, 27-30 Nisan 2016, Bodrum
Poster 2 : High Caffeine Concentration in Pre-Workout
Supplements,
Okuroğlu E., Türkmen Z., Tekin T., Mercan S.,
Bavunoğlu I., Açıkkol M.
2nd Regional TIAFT Meeting in Turkey, 30 October – 2
November, 2016 Antalya
Katılmış Olduğu Bilimsel Toplantı, Seminerler ve Eğitimler
Kongre : 13. Adli Bilimler Kongresi, 27-30 Nisan 2016, Bodrum
Eğitim : Ruhsatlandırma Uzmanı Sertifika Programı, 2013
Eğitim : GMP, GLP, ISO/IEC 17025:2005 Laboratuvar
Akreditasyonu, 2013
Eğitim : ICP-MS ile Ağır Metal Analizi, TSE, 2007 Ankara
Top Related