SPORCU DESTEK ÜRÜNLERİNİN TOKSİKOLOJİK AÇIDAN ...

T.C.

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ-CERRAHPAŞA

ADLİ TIP ENSTİTÜSÜ

Danışman

Dr. Öğr. Üyesi Zeynep Türkmen

SPORCU BESİN DESTEK ÜRÜNLERİNİN TOKSİKOLOJİK AÇIDAN

İNCELENMESİ

FEN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

YÜKSEKLİSANS TEZİ

Biyolog EDA OKUROĞLU

İSTANBUL, 2018

Bu tez projesi İ.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir.

Proje No: 20355

Önsöz

Öncelikle çalışmamı büyük ilgi ve özveri ile yöneten, bilgilerinden her zaman yararlandığım,

tez çalışmam süresince desteğini esirgemeyen, bana verdiği güven ve cesaretten tez dönemim

boyunca bir an olsun şüphe duymadığım danışman hocam Sayın Dr. Öğr. Üyesi Zeynep

TÜRKMEN’e tüm ilgisi ve desteğinden dolayı en derin saygı ve teşekkürlerimi sunarım.

Adli Tıp Enstitüsü Müdürü Sayın Prof. Dr. Faruk AŞICIOĞLU’na teşekkür ederim.

Tezin yürütülmesi aşamasında katkıları, samimi ve kıymetli desteklerinden ötürü İ.Ü. Adli

Tıp Enstitüsü Fen Bilimleri Anabilim Dalı Başkanı sayın Prof. Dr. Münevver AÇIKKOL’a,

Sayın Prof. Dr. Işıl BAVUNOĞLU’na, Dr. Öğr. Üyesi Y. Tunç DEMİRCAN’a ve Sayın Dr.

Öğr. Üyesi Selda MERCAN’a şükranlarımı sunarım.

Göstermiş oldukları anlayış ve ilgilerinden dolayı değerli Adli Tıp Enstitüsü Toksikoloji

Laboratuvarı çalışanları Kimyager Tuğba TEKİN, Lab. Tek. Murat YAYLA ile Lab. Tek.

Tarkan BARUT’a ve tezin yürütülmesi sırasında dostluğunu, bilgisini ve emeğini benden

esirgemeyen arkadaşım Araş. Gör. Merve KULOĞLU’na teşekkürü bir borç bilirim.

Tez çalışmam boyunca yanımda olarak bana güç veren, hep bir adım ileri gitmem için benden

desteğini esirgemeyen sevgili eşim Semih OKUROĞLU’na, hayatımın her aşamasında

manevi desteğini esirgemeyen annem Nihal ARIDURU’ya, Yüksek Lisans eğitimim

dönemince gerekli inisiyatifi benden esirgemeyen Amirlerim Sayın Ali Seven KAVURMA,

Dilek SAMSUN’a ve kıymetli mesai arkadaşlarıma teşekkürlerimi sunarım.

Elbette ki tez yazım aşamasında klavyemin üzerinde beni bir an olsun yalnız bırakmayan

biricik kedim İZMİR’e, teşekkür ederim.

Eda OKUROĞLU

İçindekiler

Önsöz ......................................................................................................................................... 5

İçindekiler ................................................................................................................................. 6

Tablo Listesi .............................................................................................................................. 8

Şekil Listesi ............................................................................................................................... 9

Simge ve Kısaltmalar ............................................................................................................. 11

Özet .......................................................................................................................................... 13

Abstract ................................................................................................................................... 14

1. Giriş ve Amaç ..................................................................................................................... 15

2. Genel Bilgiler ...................................................................................................................... 19

2.1. Sporcu Besin Destek Ürünleri ................................................................................... 19

2.1.1 Sporcu besin destek ürünlerinin sınıflandırılması .............................................. 21

2.1.2 Sporcu besin destek ürünlerinin kullanım amaçları ........................................... 22

2.1.3 Sporcu besin destek ürün kullanımının tarihçesi ................................................ 24

2.1.3.1. Sporcu besin destek ürünlerinin ulusal pazar içerisindeki durumu.................... 25

2.1.4 Sporcu besin destek ürünlerindeki katkı maddeleri ........................................... 26

2.1.5. Sporcu besin destek ürünleri ile ilgili mevzuatlar .............................................. 28

2.1.5.1 Sporcu besin destek ürünleri ile ilgili uluslararası mevzuatlar ......................... 28

2.1.5.2 Sporcu besin destek ürünleri ile ilgili ulusal mevzuatlar ............................... 29

2.1.6. Sporcu besin destek ürünlerindeki katkı maddelerinin hukuki yönü ................. 31

2.2. Analitlere ait Genel Bilgi ve Etki Mekanizmaları ..................................................... 34

2.2.1. Cinnarizine ......................................................................................................... 34

2.2.2. Sibutramine ........................................................................................................ 37

2.2.3. 1,3-dimethylamiylamine (DMAA- Methylhexaneamine) .................................. 41

2.2.4. Caffeine .............................................................................................................. 44

2.3. Validasyon ................................................................................................................. 47

2.4. Kromatografi ............................................................................................................. 48

2.4.1. Gaz kromatografisi (GC) ....................................................................................... 49

2.4.2. Kütle spektrometresi (MS) ................................................................................. 51

3. Gereç ve Yöntemler ............................................................................................................ 55

3.1. Çalışmada Kullanılan Gereçler ...................................................................................... 55

3.2. Çalışmada Kullanılan Kimyasallar ................................................................................ 55

3.3. Çalışma Kapsamında İncelenen Sporcu Besin Destek Ürünleri ................................... 57

3.4. Standart Çözeltilerin Hazırlanması ................................................................................ 59

3.4.1. Hidroklorik asit (0,1 M) çözeltisi hazırlanması ...................................................... 60

3.4.2. NaOH (0,1 M) çözeltisi hazırlanması ..................................................................... 60

3.5. Örnek Hazırlama ............................................................................................................ 61

3.5.1. Sporcu besin destek ürünlerinin hazırlanması ........................................................ 61

3.5.2. Katım Örneklerinin Hazırlanması ........................................................................... 61

3.6. Çekitleme Yöntemi ........................................................................................................ 62

3.7. GC-MS Analizi .............................................................................................................. 63

3.7.1. GC-MS sistemi çalışma parametreleri .................................................................... 63

3.8. Tayin Limiti (LOD) ve Ölçüm Limitinin (LOQ) Belirlenmesi ..................................... 65

3.9. Gerçek Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Analizi ......................................................... 65

4. Bulgular ............................................................................................................................... 66

4.1. Hedeflenen Etken Maddelerin GC-MS ile Katı ve Sıvı Örneklerde Tayin Yönteminin

Geçerlilik Bulguları .............................................................................................................. 66

4.1.1. Doğrusallık ......................................................................................................... 73

4.1.2 Tayin limiti (LOD) ve Ölçüm limiti (LOQ) ............................................................ 76

4.1.3.Geri Kazanım ........................................................................................................... 77

4.1.4. Doğruluk (%Bias) .............................................................................................. 79

4.2 Piyasadan Elde Edilen Ürünlere ait Bulgular ................................................................. 81

5. Tartışma .............................................................................................................................. 83

6. Sonuç ................................................................................................................................... 98

7. Kaynaklar ........................................................................................................................... 99

8. Özgeçmiş ........................................................................................................................... 111

Tablo Listesi

Tablo Adı

Sayfa

No

Tablo I Çalışmada kullanılan gereçlerin adı, markası ve modeli 56

Tablo II Çalışmada kullanılan kimyasal maddelerin adı ve ürün kodları 57

Tablo III Çalışma kapsamında incelenen ürünler 58

Tablo IV GC-MS’de DMAA analiti için belirlenen fırın sıcaklık programı 64

Tablo V GC-MS’de CIN, CAF ve SIB için belirlenen fırın sıcaklık programı 64

Tablo VI Analitler ve IS için GC-MS alıkonma zamanları (Rt) ve iyonları 66

Tablo VII Yöntem A ile analiz sonrası CIN parçalanma ürünlerine ait

alıkonma zamanları ve SIM modunda belirlenen iyonları 70

Tablo VIII GC-MS’de her bir analite ait doğrusallık verileri: aralık, denklem,

standart sapma, korelasyon katsayısı (Lineer regresyon) 76

Tablo IX Geçerlilik çalışması yapılan analitlerin LOD ve LOQ değerleri

(µg/mL) 76

Tablo X CIN için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma,

%RSD (n=3) 77

Tablo XI CAF için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma,

%RSD (n=3) 78

Tablo XII DMAA için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma,

%RSD (n=3) 78

Tablo XIII SIB için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma,

%RSD (n=3) 79

Tablo XIV Tüm analitleri içeren toz katım örneklerinde iki farklı analist

tarafından elde edilen sonuçların doğruluk (%Bias) değerleri 80

Tablo XV Ürünlere ait GC-MS bulguları 81

Şekil Listesi

Şekil Adı Sayfa

No

Şekil 2.1. CIN bileşiğinin moleküler yapısı 34

Şekil 2.2. CIN’e ait olası parçalanma ürünlerinin (PÜ 1-4) yapısal gösterimi 36

Şekil 2.3. SIB bileşiğinin moleküler yapısı 37

Şekil 2.4. DMAA bileşiğinin moleküler yapısı 41

Şekil 2.5. CAF bileşiğinin moleküler yapısı 44

Şekil 2.6. Kromatografinin türleri 49

Şekil 2.7. GC-MS Sisteminin görüntüsü 51

Şekil 2.8. Kütle spektrometresinde bir organik molekülün elektron

bombardımanı 52

Şekil 2.9. Kütle spektrometresinin ana bileşenleri 53

Şekil 4.1. Metanolde çözeltileri hazırlanan CIN, CAF, SIB ref.

standartlarının GC-MS’de Yöntem A ile elde edilen

kromatogramı (100 ppm CIN, 50 ppm CAF, 50 ppm SIB, 50 ppm

IS) 67

Şekil 4.2. Metanolde çözeltisi hazırlanan DMAA ref. standardının GC-

MS’de Yöntem B ile edilen kromatogramı (100 ppm (R,S)-

DMAA, 200 ppm IS) 67

Şekil 4.3. Blank toz örneğine IS eklendiğinde analizi ile elde edilen

kromatogram 67

Şekil 4.4. Katım örneği analizi sonucu elde edilen kromatogram (50 ppm

CIN, 50 ppm CAF, 50 ppm SIB, 20 ppm IS) 68

Şekil 4.5. Katım örneği analizi sonucu elde edilen kromatogram DMAA

(100 ppm için) 68

Şekil 4.6. CIN standardının kütle spektrumu 68

Şekil 4.7. CAF standardının kütle spektrumu 69

Şekil 4.8. SIB standardının kütle spektrumu 69

Şekil 4.9. DMAA standardının kütle spektrumu 69

Şekil 4.10. Yöntem A’da CIN parçalanma ürünleri (1-

benzylhydrylpiperazine, cinnamaldehyde, cyclizine,

cinnemaldehyde dimethyl acetal) ve IS olarak n-docosane için

alıkonma zamanlarının gösteren kromatogram (PÜ1-4).

70

Şekil 4.11. 1-benzylhydrylpiperazine (PÜ1) ait alıkonma zamanı ve kütle

spektrumu 71

Şekil 4.12. Cinnemaldehyde (PÜ2) ait alıkonma zamanı ve kütle spektrumu 71

Şekil 4.13. Cyclizine (PÜ3) ait alıkonma zamanı ve kütle spektrumu 72

Şekil 4.14. Cinnemaldehyde dimethyl acetal (PÜ4) alıkonma zamanı ve kütle

spektrumu gösterimi 72

Şekil 4.15. CAF için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan

kalibrasyon eğrisi (10-500 µg/mL) 73

Şekil 4.16. DMAA için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan


Şekil 4.17. CIN için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan


Şekil 4.18. SIB için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan


Şekil 4.19. 41 nolu örnek içeriğinde 18,12 mg/ölçek olarak belirlenen CIN ve

546,27 mg/ölçek olarak belirlenen CAF bileşiğine ait

kromatogram 82

Şekil 4.20. 39 nolu örnek içeriğinde 14,76 mg/ölçek olarak belirlenen SIB ve

181,62 mg/ölçek olarak belirlenen CAF bileşiğine ait

kromatogram 82

Şekil 4.21. 11 nolu örnek içeriğinde 138,04 mg/ölçek olarak belirlenen

DMAA bileşiğine ait kromatogram 82

Simge ve Kısaltmalar

µg Mikrogram

µL Mikrolitre

oC Santigrad derece

AAS Androjenik Anabolik Steroid

amu Atomik kütle birimi

AU Absorbans birimi

BCAA Dallı Zincirli Amino Asit

BZP 1-benzylpiperazine

C1 Geri Kazanım Çalışmasında Katılan Miktar

C2 Geri Kazanım Çalışmasında BulunanMiktar

CAF Caffeine

CIN Cinnarizine

dak Dakika

DMAA 1,3-dimethylamiylamine

e- Elektron

EI Elektron Bombardımanı

eV Elektron volt

FID Alev İyonlaştırma Dedektörü

g Gram

GC Gaz kromatografisi

HCl Hidroklorik Asit

HPLC Yüksek Performanslı Sıvı Kromatografisi

IS İç Standart

KAH Koroner Arter Hastalığı

L Litre

LOD Tayin Limiti

LOQ Ölçüm Limiti

M Molar

m/z Kütle/Yük

M+ İyon

M1 N-mono-desmethylsibutramine

M2 di-desmethylsibutramine

MBZP 1-Benzyl-4-methylpiperazines

mCPP 1-(3-chlorophenyl)piperazines

MDMA Metilendioksimetamfetamin

mg Miligram

mL Mililitre

MS Kütle spektrometrisi

MS/MS Ardışık Kütle Spektrometrisi

MSD Kütle Spektrometrisi Dedektörü

N Gürültü

NaOH Sodyum Hidroksit

ng Nanogram

nm Nanometre

NPD Azot Fosfor Dedektörü

PFPP 1-(4-Fluorophenyl)piperazines

ppb part per billion (milyarda bir)

Psi Pounds per square inch (basınç birimi)

PÜ Parçalanma ürünleri

r Korelasyon katsayısı

Ref. Referans

rpm Dakikadaki Devir Sayısı

RSD Rölatif Standart sapma

Rt Alıkonma zamanı

S Sinyal

SD Standart sapma

SIB Sibutramine

sn Saniye

TFMPP 1-(3-trifluoromethylphenyl)piperazines

VKİ Vücut Kitle İndeksi

w/v Kütle/hacim

AB Avrupa Birliği

ABD Amerika Birleşik Devletleri

BP İngiliz Farmakopesi

C GMP Güncel İyi Üretim Uygulamaları

DSHEA Diyet Destekli Ürünlerin Sağlık ve Eğitim Yasası

EC Avrupa Komisyonu

EMCDDA Avrupa Uyuşturucu ve Uyuşturucu Bağımlılığı İzleme Merkezi

EMEA Avrupa İlaç Ajansı

FAO Gıda ve Tarım Örgütü

FDA Gıda ve İlaç Dairesi

GTBD Gıda Takviyesi ve Beslenme Derneği

ICH Uluslararası Uyumlaştırma Konferansı

IEC Uluslar arası Elektroteknik Komisyonu

IOC Uluslararası Olimpiyat Komitesi

ISO Uluslararası Standardizasyon Örgütü

PÜ Parçalanma Ürünleri

RASFF Gıda ve Yem Güvenlik Uyarıları

TCK Türk Ceza Kanunu

TEB Türk Eczacılar Birliği

US EPA Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma Ajansı

US FDA Amerika Birleşik Devletleri Gıda ve İlaç Dairesi

USP Amerikan Farmakopesi

WADA Dünya Anti-Doping Ajansı

WHO Dünya Sağlık Örgütü

Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Toksikolojik Açıdan İncelenmesi

13

Özet

Dünya genelinde milyar dolarlarla ifade edilen bir pazar payına sahip olan sporcu besin destek

ürünleri, kalite kontrol, güvenlik, kasıtlı yanlış etiketleme ve kontaminasyon risklerini de

beraberinde getirmiştir. Bu tür riskli ürünlerin kullanımına bağlı olarak klinikte zehirlenmeler,

organ veya sistem hasarları yaygın olarak görülmeye başlanmıştır.

Özellikle üreticilerinin veya tedarikçilerinin, formülasyonlarını gizleme eğiliminde

olabildikleri ve etiket bilgisini kasıtlı şekilde değiştirdikleri bilinmektedir. Diğer taraftan

istismar edilebilme potansiyeli olan yasaklı maddelerin ya da klinikte farklı amaçlar için

kullanılan ilaç etken maddelerinin de katkı maddesi olarak eklendiği bildirilmektedir.

Çalışma kapsamında, sporcu besin destek ürünlerinde toksik maddelerin belirlenmesi için iki

farklı yöntem geliştirilmiş ve temin edilen 41 adet ürün içeriğinde, GC-MS ile geçerlilik

çalışmaları yapılan 4 etken maddenin (Cinnarizine, 1,3-dimethylamiylamine, Caffeine,

Sibutramine) incelenmesi için analizler gerçekleştirilmiştir. Toplam 41 ürünün 17 tanesinde

Caffeine belirlenirken, ürünlerin üç tanesine Caffeine ile birlikte ayrı ayrı Cinnarizine,

Sibutramine ve 1,3-dimethylamiylamine’nın eşlik ettiği görülmüştür. Ayrıca içeriğinde

Caffeine belirlenen 17 ürünün, 9 tanesinin içeriğinin etiket bilgisi ile uyumsuz olduğu, 5

tanesinin ise tek seferde önerilen kullanım dozu dikkate alındığında, FDA in belirttiği günlük

maksimum dozun (400 mg) üstünde olduğu belirlenmiştir.

Sonuç olarak bu çalışma ile dünyada ilk defa bir sporcu besin destek ürününde Cinnarizine

ilaç etken maddesi belirlenirken, Ülkemizde ilk defa sporcu besin destek ürünlerinin içeriği

kontaminasyon riskleri açısından adli toksikolojik, hukuki ve klinik yönden ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler: Sporcu Besin Destek Ürünleri, Cinnarizine, Sibutramine, Caffeine, 1,3-

dimethylamiylamine (DMAA), GC/MS, Toksikoloji.


14

Abstract

Sport supplements with a market share expressed in billions of dollars have brought with the

risks of quality control, security, intentional mis-labeling and contamination in whole world.

Depending on the use of such risky products, clinic poisoning, organ or system damage has

begun to become widespread.

It is known that particularly manufacturers or suppliers may tend to hide formulations and

deliberately play with tag information. On the other hand, it is reported that the prohibited

substances with potential abuse or drug substances used for different purposes in the clinic are

also seen as additive substances.

Within the scope of this study, two different methods were developed for the determination of

toxic substances in these sport supplement products and analyzes of the provided 41 products

were performed for the determination of 4 active substances (Cinnarizine, 1,3-

dimethylamiylamine (DMAA), Caffeine, Sibutramine) validated by GC-MS. While CAF was

determined in 17 of 41 products, three of them were come along with CIN, SIB and DMAA,

separately. In addition, it was found that 9 CAF determined product of 17 were incompatible

with the label information and 5 of them were above the daily recommended maximum dose

(400 mg) of FDA, based on the daily recommended dose on label.

As a conclusion, Cinnarizine drug substance is determined in the content of a sport

supplement product for the first time in the world. The content of the sport supplement

products in terms of risk of contamination has been evaluated for forensic toxicology, legal

medicine and clinical aspects for the first time in our country.

Key Words: Sport Supplements, Cinnarizine, Sibutramine, Caffeine, 1,3-

dimethylamiylamine (DMAA), GC/MS, Toxicology.


15

1. Giriş ve Amaç

Performans artırmak için bazı yiyeceklerin, gıda takviyelerinin ve bitkisel kaynaklı

maddelerin kullanılması, spor tarihi kadar eskidir (1). Daha iyi performans için sürekli arayış

içinde olan sporcular, giderek daha çeşitli ergojenik yardımcı maddeler kullanmaktadırlar.

Günümüzde de bu ihtiyaca cevap verebilmek için sporcu besin destek ürünleri adı altında

satılan pek çok ürün bulunmaktadır.

Spor, doğası gereği mücadele ve rekabeti içinde barındıran bir olgudur. Birçok sporcu,

düzenli eğitimin veya yarış rutininin bir parçası olarak bu destek ürünlerini kullanmakta ve

kullananların da %85’ini profesyonel sporcuların oluşturduğu bilinmektedir (2). Yarışmalarda

başarılı olmak isteyen profesyonel sporcuların yanı sıra, özel spor salonlarının çoğalması ile

birlikte her yaştan kişinin spor yapmaya başladığı, özellikle vücut geliştirmeye ilgisinin

arttığı, bunu kısa sürede kalıcı hale getirmeye çalıştığı için sporcu besin destek ürünlerinin

kullanımının yaygınlaştığı bilinmektedir (3).

Pek çok ülkede gıda destek ürünleri, önemli bir ticaret sektörü oluşturmaktadır. 10 yıllık bir

dönemde, bu ürünlerin perakende satışlarının Amerika Birleşik Devletleri (ABD)'nde % 115

oranında arttığı ve bunların çoğunu, sporcu besin destek ürünlerinin oluşturduğu

bildirilmektedir (1).

Diğer taraftan son dönemde beslenme destek ürünlerinin kalitesinde bozulmalar

gözlemlendiği ve gıda güvenliğinde sorun ortaya çıkardığı ile ilgili çalışmalar rapor

edilmektedir. Tüm ilaç ürünlerinde olduğu gibi, ürünün etiketi üzerinde belirtilmeyen bir

madde ile kontaminasyon (kasıtlı kontaminasyon), bu tür ürünler için de sıkça karşılaşılan

problemlerden biridir (4).


16

Bu nedenle Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (FDA), destek ürünü kullanımında, üretim ve

dağıtım safhaları için detaylı kılavuzların oluşturulması gibi bazı uygulamalar geliştirmiştir

(5). Avrupa Komisyonu, ürünlerle ilgili olası bu tehditleri önlemek ve ürün-etiket

uyumluluğunu garanti altına almak için tüketicilerin sağlık ve güvenliğini korumak amacıyla

2002/46/EC adlı bir direktifi önermektedir (6).

Son dönem araştırmalar, bazı sporcu besin destek ürünlerinde, etiket üzerinde beyan

edilmeyen, ancak Uluslararası Olimpiyat Komitesi ve Dünya Anti-Doping Ajansı'nın

yönetmelikleri tarafından yasaklanmış reçeteli veya reçetesiz ilaç etken maddelerinin

varlığına dair kanıtlara dikkat çekmektedir. İlgili listenin güncel halinden de anlaşılacağı gibi,

piperazin uyarıcı grubunun, gerek narkotik olarak gerekse sporcu besin destek ürünlerinde

kontamine içerik olarak çok önemli yer tuttuğu görülmektedir (7).

Bu kontaminasyon, çoğunlukla kötü imalat uygulamalarının bir sonucu olabildiği gibi,

ürünlerin kasıtlı olarak karıştırılması sonucu da olabilmektedir (8). Ürünün etkinliğini

artırmak, hızla sonuç almak ve satış rekabetini arttırmak gibi nedenler, bu etken maddelerin

kasıtlı olarak kontamine edildiğinin ispatı olarak düşünülebilir (2).

Etiketlerinde belirtilmemiş uyarıcılar ile kontamine olmuş sporcu besin destek ürünlerine

ilişkin ilk bulgular, 2002 yılında olimpiyatlarda ortaya çıkmıştır. Geçtiğimiz 15 yıldaki

çalışmalar, caffeine, efedrin, manitol, farmasötik formülasyonlar, reçete edilen veya

edilmeyen sibutramine, fenfluramin, fluoksetin vb. pek çok maddenin bu ürünlere kasıtlı

olarak eklendiğini göstermektedir (4).

Ülkemizde "Bireylerin yaşamlarını ve sağlığını tehlikeye atacak ilaç ürünlerinin üretilmesi

veya satılması" ile ilgili 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun (TCK) 187. Maddesince

tanımlanmıştır.


17

Sporcu besin destek ürünlerini de kapsayan besin destek ürünleri, ilaç sınıfında yer almadığı

için, Sağlık Bakanlığı onayı aranmayan, kontrolü mümkün olmadığı için yan etkileri de iyice

incelenmeyen ürünlerdir. Zaman zaman medyaya da yansıyan ağır zehirlenme tablosu veya

ölümle sonuçlanan olgular neticesinde tehlikenin fark edildiği görülmektedir.

Tüketicilerin çoğunun maddenin üzerindeki etikete tamamen güvenerek kullandığı bu

takviyeler, kullanıcıların kolayca ulaşabileceği platformlarda satıldığı gibi, internet üzerinden

de kolaylıkla temin edilebilmektedir. İnternet üzerinden satın alınan maddeler genelde sahte,

kontrol edilmemiş ve sağlığa zararlı olarak raporlanmıştır. Ayrıca, etikette belirtilen ve

içerikte bulunan maddelerin etiket üzerinde belirtilen madde konsantrasyonlarıyla çoğunlukla

uyuşmadığı, yazılandan daha fazla miktarlarda bulunduğu ürünler de mevcuttur (9). Üretici

firmalar, yasadışı olarak pazarlanan ve kendi ürünlerine alternatif olan ürünlerdeki bu

bozunmalarla ilgili olarak her yıl sayısız yeni uyarı yapmaktadır.

Bu tür sporcu besin destek ürünleri, kullanıcının hem genel sağlığını hem de sportif

performansını etkilediğinden üzerinde dikkatle durulması gereken bir konudur (10). Sporcu

besin destek ürünleri yaygın olarak kullanıldıkça (11) potansiyel zararlı etkileri de, yüksek

performans gösteren sporcu nüfusunun ötesine geçerek, ergenlik çağından ileri yaştaki

sporculara kadar geniş bir yelpazeye yayılmıştır (12).

Sporcu besin destek ürünlerindeki kontaminasyon sorunlarının, tüketilen dozlar göz önüne

alındığında, bitkisel destek ürünlerinden çok daha fazla önemli olduğu düşünülmektedir.

Kullanıcıların çeşitli nedenlerle önerilen dozları aşabileceği veya kontamine içeriğe karşı yan

etki geliştirebileceği düşünülmelidir.

Çalışmada, dünyada son dönemde sporcu besin destek ürünlerinde sıklıkla kontaminasyona

neden olan dört etken maddenin, ulusal pazarda bulunan sporcu besin destek ürünlerindeki


18

varlığının incelenmesi amaçlanmıştır. Bu sebeple dört referans standart madde; Sibutramine

(SIB), Cinnarizine (CIN), Caffeine (CAF) ve 1,3-dimethylamiylamine (DMAA) temin

edilerek, GC-MS’de uygun tarama analiz yöntemleri geliştirilmiştir. Bu yöntemler

kullanılarak 41 adet sporcu besin destek ürünü, kontaminasyon riskleri bakımından ve

toksikolojik olarak incelenmiştir.


19

2. Genel Bilgiler

2.1. Sporcu Besin Destek Ürünleri

Spor, toplumsal yaşamda insanların ruhsal ve sosyal yönden gelişmesinde önemli bir yere

sahip olmakla birlikte, insan sağlığı açısından yeri ve önemi giderek artmaktadır. Tarih

boyunca sporla uğraşan kişilerin, formda kalmak veya performans artırmak için özel

beslenme programı uyguladıkları ve buna ilave olarak gıda destek ürünleri kullandıkları

bilinmektedir (13). Günümüzde, zayıflamak veya formda kalmak amacı ile spor salonlarına

artan ilginin neticesinde sporcu besin destek ürünü kullanımında da bir artış olmuştur.

Ancak son dönemde dünya genelinde sporcu besin destek ürünlerinin kalitesinde

bozulmaların giderek arttığı ve gıda güvenliğinde sorun ortaya çıkardığı ile ilgili çalışmalar

rapor edilmektedir. Tüm ilaç ürünlerinde olduğu gibi, ürünün etiketi üzerinde belirtilmeyen

bir madde ile kontaminasyonu (kasıtlı kontaminasyon), bu tür ürünler için de sıkça

karşılaşılan problemlerden biridir (4).

Bu tür maddelerin kullanımı konusunda toplumsal bilincin yeterli düzeyde olmadığı, kolay

erişimin yanında, bu tür ürünlerin satışının denetimi konusunda uygulamada koordinasyon

sorunu yaşandığının tespit edildiği de bildirilmektedir. Hatta bu bilinçsiz kullanımın küçük

yaş gruplarındaki sporculara kadar ulaştığı ifade edilmektedir (14).

Bu ürünlerin etiketsiz, markasız ve içerik bilgisinden yoksun olması, kullanıcıların sağlığı

açısından tehlikenin boyutunu daha da arttırmaktadır (15). Bununla birlikte özel spor

tesislerinde; yaygın ve bilinçsiz bir şekilde tüketiminin ve ticaretinin yapıldığı, ancak bunlara

karşı adli-idari bir denetimin olmadığı, denetlemelerin hangi kamu kurumu tarafından

yapılacağı konusunda tereddütlerin yaşandığı bildirilmektedir (14).


20

Pek çok ülkede beslenme destek ürünleri önemli bir ticaret sektörü olmuştur. 10 yıllık bir

dönemde, bu ürünlerin perakende satışlarının ABD'de %115 oranında arttığı ve büyük oranda

sporcu besin destek ürünleri içerdiği bildirilmektedir (1).

Etiketlerinde belirtilmemiş uyarıcılar ile kontamine olmuş beslenme destek ürünlerine ilişkin

ilk bulgular 2002 yılında ortaya çıkmıştır. Salt Lake City Olimpiyat Oyunları'ndan önce,

Alman olimpik sporcular tarafından kullanılan 69 adet beslenme destek ürününden 14

tanesinin etiketinde belirtilmeyen uyarıcı madde saptanmıştır. Bu ürünlerden 12'sinde CAF,

3'ünde efedrin bulunmuştur. Ek olarak, bir üründe metilendioksimetamfetamin’e (MDMA)

rastlanmıştır (16). Uluslararası marketten elde edilen 110 beslenme destek ürününün

%12,7’sinde etiketlerinde belirtilmediği halde CAF saptanmıştır. Ayrıca, 2 üründe de efedrin

ve analoglarına rastlanmıştır. Bu ürünlerin etiketlerinin hiçbirinde CAF ve efedrin ile ilgili bir

bildirim bulunmamaktadır (4). Efedrin ve amfetamin arasındaki yapısal benzerlik nedeniyle,

efedrin de amfetamin gibi titreme, kardiovasküler problemler, dikkat bozukluğu ve

termoregülasyonun bozulması gibi yan etkiler gösterebilmektedir (17).

Bu nedenle FDA, destek ürünü kullanımında, üretim ve dağıtım safhaları için detaylı

kılavuzların oluşturulması gibi bazı uygulamalar geliştirmiştir (5). Bu tür sporcu besin destek

ürünleri, kullanıcının hem genel sağlığını hem de spor performansını etkilediğinden, üzerinde

dikkatle durulması gereken bir konudur (10).

Pek çok sporcu besin destek ürününün güvenirliği ve sporcuların kullanımına uygun olduğu;

ayrıca üretici pek çok şirketin tüketici memnuniyeti için çaba sarfettiği mutlaktır. Ancak

dünya genelinde bu tür kontamine destek ürünlerinin varlığının giderek endişe verici hale

gelmesi nedeniyle, bu ürünlerin kullanımına karşı mücadele, sadece kurumsal düzeyde

olmamakta, ileri analiz yöntemleri alanında da önemli gelişmeler yaşanmaktadır.


21

Bu ve benzeri uyarıların gerek literatürde gerekse medyada giderek artması, özellikle ergen

kullanımında gelecekte karşılaşılabilecek sağlık problemleri yönünden piyasadaki ürünlerin

içeriklerinin kimyasal ve toksikolojik açıdan inceleme gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Zira

erken yaşta kullanılmaya başlanan bir takım destek ürünleri nedeniyle, suça yatkınlık

profilinin anlamlı şekilde yüksek olduğunu bildiren çalışmalar da bulunmaktadır (18).

2.1.1 Sporcu besin destek ürünlerinin sınıflandırılması

Sporcu besin destek ürünleri; bireyin egzersize hazırlanmasında, egzersizin verimliliğinde,

egzersiz sonrası toparlanmasında etkili olan ve yoğun bir programı sürekli izlemesine olanak

veren performans arttırıcı ürünler anlamına gelmektedir (19). Tablet, kapsül, yumuşak jel, toz,

draje, bar ve sıvı formulasyonlarda piyasada satılan birçok sporcu besin destek ürünü

(supplement) bulunmaktadır.

Sporcu besin destek ürünleri; sportif performansı arttırmak amacıyla kullanılan besin kaynaklı

destek ürünleri olarak, besinsel “ergojenik yardımcılar” başlığı altında sınıflandırılmaktadır.

Ergojenik yardım, egzersiz performans kapasitesini artırabilen veya egzersiz adaptasyonlarını

geliştirebilen herhangi bir teknik, mekanik cihaz, beslenme pratiği, farmakolojik yöntem ya

da psikolojik bir teknik olabilmektedir. Ergojenik yardımcı maddeler, bir kişinin yoğun

antrenman sırasında daha ağır egzersizlere daha fazla tolerans göstermesine izin veren

ürünlerdir (20).

Sporcu besin takviyeleri karbonhidrat, protein, yağ, mineraller, vitaminler, bitkiler, enzimler,

metabolik ara maddeler (amino asitler gibi) ile çeşitli bitki ve gıda özleri içerebilir. Takviyeler

genellikle kalori ihtiyaçların karşılanması, kalori alımı, kilo alımı, kilo kaybı ve performansın

yönetimi için uygun bir araç sağlamak üzere tasarlanmış destek ürünleri olarak

sınıflandırılabilir (20).


22

Piyasada bulunan başlıca ürünler; aminoasit veya protein tozları, kreatin, CAF içeren

antrenman öncesi (pre-workout) ürünleri, laktik asit birikimini engellemek için kullanılan

sodyum bikarbonat, kas büyümesini arttıran glutamin, kas kütlesi ve mukavemet artışına

neden olabilecek büyüme hormonu salınımını teşvik eden arjinin: oksidatif stresi azaltan

antioksidanlar ve enerji içecekleri olarak CAF, guarana, ginkgo ve ginseng gibi bitkisel

takviyelerin olduğu karışımlardır.

2.1.2 Sporcu besin destek ürünlerinin kullanım amaçları

Dünya üzerinde profesyonel ya da amatör olarak sporla uğraşan kişilerin birçoğu kendilerince

nedenler öne sürerek en az bir tane olmak üzere sporcu besin desteği kullanmaktadır.

Birbirleri ile etkileşim halinde olan sporcular genelde uzman hekim ya da diyetisyenlerini

dinlemek yerine birbirlerinin tavsiyelerini, uyarılarını, önlemlerini ve kullandıkları ürünleri

daha çok benimsemektedir. Örneğin atletlerin, destek ürünleri kullanmaya karar verirken göz

önünde bulundurdukları çeşitli hedefleri vardır. Amaç sadece performanslarını, kuvvetlerini

ve dayanıklılıklarını arttırmak değil, olası yaralanmalar, sağlık sorunları ile baş etmek ve

beslenme yetersizliğini gidermektir. Son on yılın araştırmaları, sporcuların bu konuda ciddi

bir bilgisizlik ve yanlış anlama içinde olduğu gerçeğini göstermektedir. Uzmanlar,

hematolojik ve biyokimyasal testler sonucu eksikliğin belirlenmesi durumunda vitamin,

mineral ve diğer sporcu besin destek ürünlerinin kullanılması gerektiğini ileri sürmektedir.

Uzmanlar tarafından sporcunun beslenmesinde eksiklik belirlenmiş ve yalnızca diyetle bu

eksikliğin karşılanamayacağı saptanmış olup, bu eksikliğin de destek ürünleri ile giderilmesi

yönünde karar verilmiş ise kullanılmasını, aksi takdirde destek ürünlerinin yarar sağlamak

yerine sağlığı riske sokabileceğini bildirmektedir (21).


23

Spor, doğası gereği mücadele ve rekabeti içinde barındıran bir olgudur. Dolayısıyla

sporcuların sporcu besin destek ürünlerini kullanma amaçları sağlıklı ve güvenilir ürün yerine,

ilgili spor dalına özgü amacına kısa sürede ulaşmak olduğu için, kulaktan dolma ürünleri

kullanma yönünde eğilimleri görülmektedir.

Amatör ya da profesyonel sporla ilgilenen kişilerin destek ürünleri tercihinde aşağıdaki

durumların rol oynadığı görülmektedir (19, 21);

1- Hedeflediği duruma daha çabuk ulaşabilmek,

2- Durumunu daha uzun süre muhafaza edebilmek,

3- Egzersiz süresini uzatabilmek ya da egzersizi daha verimli hale getirebilmek,

4- Performansı arttırmak,

5- Yapılan diyet sonucu alamadığı vitamin ve mineralleri alabilmek,

6- Dayanıklılık sağlamak,

7- Kasları kuvvetlendirmek,

8- Kas yıkımını engellemek,

9- Kas kütlesini arttırmak ve bunu daha kısa sürede gerçekleştirmek,

10- Yağ yakmayı hızlandırmak ve böylece daha kısa sürede kilo vermek,

11- Yaralanma ve yorgunluğu önlemek ya da sonuçlarını en aza indirmek,

12- Bağışıklık sistemini korumak,

13- Spor sonrası vücutta oluşabilecek olumsuz etkileri gidermek,

14- Gelişmiş atletik performansın güçlü bir motive edici faktör olması,

15- Toksin arındırıcı etkisi


24

Sporcular bu takviyeleri, çoğu zaman, bir besleme uzmanına danışmaksızın, kullanımıyla

ilgili potansiyel yararlarını ve risklerini tam olarak anlamak veya değerlendirmeksizin

kullanmaktadırlar (22).

Profesyonel olmayan genç sporcuların, performans arttırıcı maddelerin kullanımını, vücut

görünümü ve atletik performansın iyileşmesi yoluyla benlik saygısını kazanmanın kolay bir

aracı olarak gördüğü işaret edilmektedir (22).

2.1.3 Sporcu besin destek ürün kullanımının tarihçesi

1910'larda, Batı'da ilk modern vücut geliştiricisi olarak kabul edilen Eugen Sandow, kas

büyümesini arttırmak için beslenmenin önemini savunmuştur (23). 1930’lu yıllarda aynı dalda

Earle Liederman sığır suyu veya sığır eti özütünü; rekabetçi vücut geliştirmenin giderek

popüler hale geldiği 1950’lerde Irvin P. Johnson ise yumurta bazlı protein tozu pazarlamaya

başlamışlardır (24).

Sporcuların performansını arttırmak için kimyasallara başvurduğu 1960’lara gelindiğinde bazı

profesyonel sporcuların (bisiklet sporu) kullandıkları amfetamin yüzünden hayatlarını

kaybettikleri görülmüştür (20).

80'lere gelindiğinde, modern pazarlama tekniklerinin de yaygın kullanımı ile vücut geliştirme

endüstrisinde önemli gelişmeler gözlemlenmiştir (24).

Sporcu besin destek ürünlerinin kullanımının sadece vücut geliştirme ile ilgilenenlerle sınırlı

kalmadığı, 1996 yılında Atlanta ve 2000 yılında Sidney Olimpiyat Oyunlarına katılan

yaklaşık 300 Kanadalı sporcu ile yapılan araştırmada; Atlanta Oyunlarında sporcuların

%69'unun, Sidney Oyunlarında ise %74'ünün sporcu besin destek ürünü kullandığı ve

kullanımda da bir artışın olduğu gözlenmiştir (25).


25

İngiltere’de yapılan bir çalışmada; 874 yüksek performanslı sporcudan %58,8'inin en az bir

besin takviyesi, %82,6’sının birden fazla besin takviyesi ve hatta %11,5’inin beşten fazla

beslenme takviyesi kullandığı bildirilmiştir.

İngiltere’de yapılan başka bir çalışmada ise; 2004 Dünya Gençler Şampiyonasında yarışan 32

milli atletizm sporcusunun beslenme takviyesi uygulamaları incelenmiş, bu sporcuların

%62'sinin takviye kullandığı belirlenmiştir (26).

Yetişkin sporcuların besin destek ürünleri kullanımı iyi şekilde belgelendirilmiş olsa da genç

sporcular tarafından besin destek ürünleri kullanımını araştıran sınırlı sayıda çalışma

bulunmaktadır. Birçok genç sporcu bilinçsiz şekilde farklı baskılar nedeniyle sporcu besin

destek ürünleri kullanmaktadır (27).

FDA, 2015 yılında ABD’de diyet takviyeleri nedeniyle yılda 50.000 sağlık sorunu

bildirildiğini ve bu takviyelerin genellikle sporcu besin destek ürünleri olduğunu belirtmiştir

(28). Ayrıca, Amazon'da satılan ve bodybuilding.com tarafından hazırlanan 2012'nin en çok

satan ürünün, formülü tam olarak açıklanmayan amfetamin benzeri bileşikler içerdiği

bildirilmiştir. 2015 yılı Tüketici Raporlarında, inorganik içeriği bakımından test edilen protein

tozlarının birçoğunda, arsenik, kadmiyum, kurşun ve cıvanın güvensiz düzeylerde olduğuna

ilişkin açıklamalara yer verilmiştir (29).

2.1.3.1. Sporcu besin destek ürünlerinin ulusal pazar içerisindeki durumu

Günümüzde performans arttırmak sadece profesyonel sporcular arasında değil, spor

salonlarında ağırlık antrenmanı yapan kişiler arasında da yaygınlaşmıştır. Çok sayıda yetişkin

çoğunlukla da erkek sporcular, yukarıda bahsedilen birçok sebeple sporcu besin destek

ürünlerini kullanmaktadır. Üreticiler ise bu arza cevap verebilmek için gün geçtikçe daha

farklı, karmaşık ürünler piyasaya sürmektedir. Piyasadaki bu kıyasıya rekabetten dolayı da

içeriklerini saklı tutarak gizemli hale getirmektedirler.


26

Günümüzde profesyonel müsabakalarda yasaklı madde sınıfı listeleri güncellenerek

denetimler giderek artmakta ve böylece farmasötik ilaç kullanımını durdurmak için büyük

çabalar sarf edilmektedir. Profesyonel sporcular için durum böyle iken, bireysel sporla

ilgilenen kişilerdeki sağlık yönünden zarar durumunu kontrol edilebilmek giderek

zorlaşmaktadır.

Bu konuda ülkemize ait fazla veri bulunmamakla birlikte yapılan çalışmalar besin destek

ürünlerinin ülkemizde de dünyada olduğu gibi yaygın kullanıldığını göstermektedir.

Dünyanın dört bir yanından müsabakalar için bir araya gelen sporcuların birbirlerinden

etkilenerek bu ürünleri kullandığı bilinmektedir (30).

Yukarıda belirtilen, birçok nedenle besin destek ürünlerine her yıl milyonlarca dolar

harcanmaktadır.

Gıda Takviyesi ve Beslenme Derneği (GTBD - 26 Mart 2017 tarihli panel) tarafından

sağlanan verilere göre, sporcu besin destek ürünlerinin pazarının 2015-2016 yılları içinde 225

milyon liraya ulaştığı ve 2020 yılına kadar 320 milyon liraya ulaşacağı tahmin edilmektedir

(31).

2.1.4 Sporcu besin destek ürünlerindeki katkı maddeleri

On yıldan daha uzun bir süredir yapılan araştırmalar, sporcu besin destek ürünlerinin

etiketlerinde belirtilmemiş madde ile kontamine olduğunu göstermektedir. Kasıtlı

kontaminsayonlarda; üretici, sporcu besin destek ürününün etkisini arttırmak amacı ile

etiketinde belirtmediği maddeyi kasıtlı olarak katmakta veya etikette belirttiği maddeyi

belirttiğinden çok daha fazla miktarda ürüne eklemektedir (32).


27

ABD'de her yıl yaklaşık 23.000 acil servis vakası, diyet takviyeleri ile ilgili olumsuz olaylara

atıfta bulunmaktadır. Bu tür vakalar genelde genç yetişkinler arasında kilo kaybı veya enerji

ürünlerinden kaynaklanan kardiyovasküler bulguları içermektedir (33).

Sporcu besin destek ürünleri ile ilgili ilk analizler 2000 yılında İsviçre Antidoping

Laboratuvarı ve İsviçre Federal Spor Bürosu tarafından gerçekleştirilmiştir. Sporcular elde

edilen sonuçlar konusunda bilgilendirilmiş ve bilinmeyen kaynaklardan satın alınan ürünler

konusunda uyarılmışlardır (17).

2004 yılında yapılan bir çalışmada; internetten sipariş edilen ve etikette belirtilen içeriklerine

göre analiz edilen 103 sporcu besin destek ürününden 3’ünün etiketinde belirtilenden daha

yüksek miktarlarda madde bulunduğu, 4 üründe etiketler üzerinde belirtilmeyen maddeler

içerdiği ve 14 ürünün imalatçı tarafından belirtilenlerden başka maddeler içerdiği

gösterilmiştir. Yanlış etiketli takviyelerin sayısı analiz edilen 103 ürünün %18'ini temsil

etmektedir (17).

İngiltere‘de bir firma tarafından ithal edilen ABD menşeili üç sporcu besin destek ürününde

yapılan analiz sonucunda, ürünün içeriğinde farmasötik bir ürüne rastlandığı ve bu maddenin

konsantrasyonlarının kapsülden kapsüle değiştiği gözlemlenmiştir (34).

FDA’nın kısmi denetim uygulamalarına rağmen, denetlenemeyen internet satışları nedeniyle

kontamine olmuş sporcu besin destek ürünleri piyasada hızla artmaktadır. Sporcu besin destek

ürünlerinin içeriklerini ileri analiz ile araştıran pek çok rapora göre, bu ürünlerin %10 ila

%25’inde kasıtlı veya çapraz kontaminasyon bulunduğu ve en sık rastlananların CAF, efedrin

ve SIB gibi uyarıcılar olduğu bildirilmektedir (32, 35).


28

2.1.5. Sporcu besin destek ürünleri ile ilgili mevzuatlar

2.1.5.1 Sporcu besin destek ürünleri ile ilgili uluslararası mevzuatlar

1994 yılı Ekim ayına kadar, ABD’de, tüm destek ürünlerinin üretimi, işlenmesi, kalitesi ve

etiketlenmesi aşamalarının, FDA tarafından izlendiği ve mevzuatın, gıda ürünlerinin denetimi

ile aynı olduğu bildirilmektedir (33). Ancak, üreticilerin itirazı üzerine, bu tarihten sonra

Diyet Destekli Ürünlerin Sağlık ve Eğitim Yasası’nın (DSHEA - Dietary Supplement Health

and Education Act) yürürlüğe girmesi ile besin destek ürünlerinin güvenliğini belirleme

sorumluluğu üreticiye geçmiş ve ürünler, FDA’nın onayına gerek duyulmaksızın piyasaya

sürülmeye başlanmıştır. ABD’de sporcu besin destek ürünlerinin kalite kontrolü için bir

standart bulunmamaktadır. Dolayısıyla tüketici; verimlilik, emniyet, kontrendikasyonlar ve

etkileşimler hakkında güvenilir bilgi sağlamak için üreticilere güvenmek zorundadır. FDA,

tüm destek ürünlerinin gözetimiyle görevlendirilmiştir. Bir destek ürününün güvensiz olduğu

tespit edilirse, FDA üreticinin ürünü pazardan geri çekmesini sağlayabilmektedir. Üreticiler,

ciddi yan etkilerin görüldüğü şikâyet durumlarında (örneğin, acillerdeki durum bildirimi,

ciddi sakatlık veya ölümle sonuçlanma) FDA’nın otoritesini tanımak zorundadırlar (33).

Avustralya Spor Enstitüsü, “özellikle, yurtdışı ürün satın alırken dikkatli olunması gerektiği,

sporcuların bedenlerinde bulunan maddelerden sorumlu oldukları” ilkesini benimseyerek,

sporcu besin destek ürünlerinin uygun bir şekilde kullanılmasını sağlamak, ürünlerden

kaynaklanabilecek riskler için farkındalık yaratabilmek ve ürünlerin kullanışının istenmeyen

sonuçlara neden olmaması için sporculara bilgi sağlayan bir program geliştirmiştir (36).

Avrupa Komisyonu, muhtemel tehditleri önlemek, takviyelerin etiketleme uyumluluğunu

garanti altına almak ve tüketicilerin sağlık ve güvenliğini korumak amacıyla 2002/46/EC adlı

bir yönerge önermiştir. Bu yönergede, gıda maddeleri olarak satılan ve bu şekilde sunulan


29

gıda takviyeleri, soğuk zincirin zarar görmemesi adına alınacak önlemler yer almakta ve

tüketiciye sağlıklı paketlenmiş bir biçimde teslim edileceği bildirilmektedir (6).

Ayrıca saflık kriteri olarak da Gıda ve Tarım Örgütü (Food and Agriculture Organization -

FAO) ve Dünya Sağlık Örgütü’nün (World Healt Organization - WHO) standartlarının

dikkate alınması, bu kurumların kriterlerinin dikkate alınmadığı durumda ulusal tüzüklerin

kullanılması gerekmektedir.

2.1.5.2 Sporcu besin destek ürünleri ile ilgili ulusal mevzuatlar

Ülkemizde destek ürünleri ile ilgili kontroller ve denetimler 11/06/2010 tarihinde kabul edilen

5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanununun 3. Bölüm 28.

maddesinde düzenlenen “Destek ürünlerinin üretim, ithalat, ihracat ve kontrolüne ilişkin usul

ve esaslar Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından belirlenir. Ancak, özel tıbbî

amaçlı diyet destek ürünlerinin üretim, ithalat, ihracat ve kontrolüne ilişkin usul ve esaslar

Sağlık Bakanlığınca belirlenir” hükmü ile yerine getirilmektedir.

Sporcu besin destek ürünlerinin üretim ve ithalatı ise aynı kanunun 28. Maddesine

dayandırılarak hazırlanmış, 02/05/2013 tarihli ve 28635 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmış

olan Takviye Edici Gıdaların İthalatı, Üretimi, İşlenmesi ve Piyasaya Arzına İlişkin

Yönetmelik içinde 05/05/2015 tarihli talimatta belirtilen hükümler ile düzenlenmektedir.

Ayrıca; 24.6.1995 tarih ve 560 sayılı "Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine

Dair Kanun Hükmünde Kararname"nin (5179 Sayılı Kanun ile 05.06.2004 tarihinde

yürürlükten kaldırılmıştır.) 7. maddesi uyarınca hazırlanan ve 16.11.1997 tarih ve 23172

(mükerrer) sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren "Türk Gıda Kodeksi

Yönetmeliği" (11/6/2010 tarihli ve 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve

Yem Kanununun 23 ve 27 nci maddelerine dayanılarak hazırlanmıştır.) ile 16.08.2013 tarihli


30

ve 28737 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren “Türk Gıda Kodeksi Takviye

Edici Gıdalar Tebliği” (Tebliğ No: 2013/49) üretici ve tüketici menfaatleri ile halk sağlığını

korumak, gıda maddelerinin tekniğine uygun ve hijyenik şekilde üretim, hazırlama, işleme,

muhafaza, depolama, taşıma ve pazarlamasını sağlamak üzere gıda maddelerinin özelliklerini

belirlemek amacıyla yürürlüğe konmuş ve sporcu gıdalarının tekniğine uygun ve hijyenik

şekilde üretim, hazırlama, işleme, muhafaza-depolama, taşıma, etiketlemesini ve

pazarlamasını sağlamak üzere özelliklerini belirlemek amacıyla 09/01/2003 tarihli ve 24988

sayılı Resmi Gazete’de 2003/42 sayılı Sporcu Gıdaları Tebliği yayınlamıştır.

Sporcu besin destek ürünlerinin ithalatı esnasında, ilgili Gümrük Müdürlüğü tarafından ürüne

ait tüm analizleri veya mevcut analiz raporuna ilave olarak ek analiz/analizleri istenebildiği

bildirilmektedir. Bakanlığın belirleyeceği laboratuvarlarda bu analizlerin yaptırıldığı

bilinmektedir. Yasal yollarla ithalatı yapılan ürünlerin üzerinde T.C. Gıda, Tarım ve

Hayvancılık Bakanlığı tarafından onaylı olduğuna dair bandrol ve Türkçe etiket

bulunmaktadır.

Türk Eczacılar Birliği 06/02/2015 tarihinde yayınladıkları bildiride; “…Geleneksel Bitkisel

Tıbbi Ürünler Yönetmeliği’nin 2.maddesinin 3.fıkrası: “Takviye edici gıdalar ve bitkisel

içerikli kozmetik ürünler bu Yönetmelik kapsamı dışındadır. Ancak bu ürünlerin endikasyon

bildirerek piyasaya arzı, tanıtımının yapıldığının tespiti hâlinde bu Yönetmeliğin idari

yaptırım ile ilgili hükümleri bu ürünler hakkında da uygulanır.” şeklinde, 5237 sayılı

TCK’nın 193 üncü maddesi: "(1) İçeriğinde zehir bulunan ve üretilmesi, bulundurulması

veya satılması izne bağlı olan maddeyi izinsiz olarak üreten, bulunduran, satan veya nakleden

kişi, iki aydan bir yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır." şeklinde düzenlenmiştir. Bu

çerçevede sağlık beyanı ile ilaç ve benzeri ürünlerin reklam, tanıtım ve satışını yapan internet

sitelerinin tespit edilmesi ve ilgililer hakkında mevzuata aykırı davranmaları sebebiyle yasal


31

işlem başlatılmasının sağlanması amacıyla www.teb.org.tr adresi üzerinde bir “ONLİNE

İHBAR HATTI” oluşturulduğu” bildirmiş, yapılan ihbarlar neticesinde ilgili

Bakanlıklara/Kurumlara ileteceklerini duyurmuşlardır (37).

2.1.6. Sporcu besin destek ürünlerindeki katkı maddelerinin hukuki yönü

Türk hukukunda da kamu sağlığına zarar verecek fiiller, kanun koyucu tarafından TCK’da suç

olarak düzenlenerek yaptırıma bağlanmıştır. 26/09/2004 yılında kabul edilen 5237 sayılı

TCK’nın “Kamu Sağlığına Karşı Suçlar” başlıklı üçüncü bölümde düzenlenmiştir.

Zehirli Madde Katma;

Madde 185 - (1) İçilecek sulara veya yenilecek veya içilecek veya kullanılacak veya

tüketilecek her çeşit besin veya şeylere zehir katarak veya başka suretlerle bunları bozarak

kişilerin hayatını ve sağlığını tehlikeye düşüren kimseye iki yıldan on beş yıla kadar hapis

cezası verilir. (2) Yukarıdaki fıkrada belirtilen fiillerin dikkat ve özen yükümlülüğüne aykırı

olarak işlenmesi hâlinde, üç aydan bir yıla kadar hapis cezasına hükmolunur.

Suç konusu olabilecek maddeler tek tek gösterilmemiştir; yenilecek ve içilecek her çeşit

besin, tüketilecek her türlü madde, bu suçun konusunu oluşturabilmektedir. Söz konusu suç,

bu besin ve maddelere zehir katılması veya bunların bozulmasını sağlamak suretiyle oluşur.

Bozulmuş veya Değiştirilmiş Gıda veya İlaçların Ticareti

Madde 186 - (1) Kişilerin hayatını ve sağlığını tehlikeye sokacak biçimde bozulmuş,

değiştirilmiş her tür yenilecek veya içilecek şeyleri veya ilâçları satan, tedarik eden,

bulunduran kimseye bir yıldan beş yıla kadar hapis ve bin beş yüz güne kadar adlî para cezası

verilir. (2) Bu suçun, resmi izne dayalı olarak yürütülen bir meslek ve sanatın icrası

kapsamında işlenmesi hâlinde, verilecek ceza üçte bir oranında artırılır.

Kişilerin Hayatını ve Sağlığını Tehlikeye Sokacak Biçimde İlaç Yapma ve Satma

Madde 187 - (1) Kişilerin hayatını ve sağlığını tehlikeye sokacak biçimde ilaç üreten veya

http://www.teb.org.tr/


32

satan kimseye bir yıldan beş yıla kadar hapis ve adlî para cezası verilir. (2) Bu suçun tabip

veya eczacı tarafından ya da resmi izne dayalı olarak yürütülen bir meslek ve sanatın icrası

kapsamında işlenmesi hâlinde, verilecek ceza üçte bir oranında artırılır.

Zehirli Madde İmal ve Ticareti

Madde 193 - (1) İçeriğinde zehir bulunan ve üretilmesi, bulundurulması veya satılması izne

bağlı olan maddeyi izinsiz olarak üreten, bulunduran, satan veya nakleden kişi, iki aydan bir

yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.

Sağlık İçin Tehlikeli Madde Temini

Madde 194 - (1) Sağlık için tehlike oluşturabilecek maddeleri çocuklara, akıl hastalarına veya

uçucu madde kullananlara veren veya tüketimine sunan kişi, altı aydan bir yıla kadar hapis

cezası ile cezalandırılır.

Bu suçun konusu, alkollü içki ve tütün mamülleri gibi, sağlık için tehlikeli olan her çeşit

maddedir. Fiil, somut bir tehlike suçudur. Madde metninde tanımlanan fiillerin işlenmesiyle,

kişilerin hayatının ve sağlığının tehlikeye düşürülmesi gerekir. Suç, sağlık için tehlikeli

olabilecek maddelerin çocuklara veya akıl hastalarına verilmesiyle, söz konusu maddelerin bu

kişilerin tüketimine sunulmasıyla oluşur. Bu bakımdan, söz konusu suça teşebbüs de

tamamlanmış suç gibi cezalandırılmayı gerektirmektedir.

Sporcu besin destek ürünleri her ne kadar Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın

denetiminde olsa da, içerdiği kontaminantlar ilaç etken maddesi olma özelliği

gösterebileceğinden; durumun hem Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı hem de Sağlık

Bakanlığı düzeyinde ele alınması gerekmektedir. Konunun daha net bir şekilde ortaya

koyulması için aşağıda ilaç tanımı ve ilgili yönetmeliklerden bahsedilmiştir.

İlaç; içeriğinde bulunan etken madde sayesinde sağlığı korumak ya da bozulan sağlığa

yeniden kavuşturmak, ağrıları ya da başka rahatsız edici durumları dindirmek, zihin ve

bedenin normal dışı durumlarını düzeltmek ve denetim altında tutmak için kullanılarak


33

fizyolojik etki gösteren bir veya birkaç kimyasal madde karışımıdır. Ayrıca, WHO tarafından

“fizyolojik sistemleri ve patolojik (hastalık yapıcı) durumları, kullananın yararına değiştirmek

veya incelemek amacı ile kullanılan ürün” olarak da tanımlanmaktadır (38).

Türk Sağlık Hukuku mevzuatı çerçevesinde ilaç, “ispençiyari ve tıbbi müstahzar” veya

“beşeri tıbbi ürün” olarak isimlendirilmekte ve hayvansal, bitkisel, mineral kaynaklı, doğal ya

da sentetik, ham ya da işlenmiş, dermokozmetik ya da fitoterapötik olmaktadır (39). Bitkisel

ilaçlar da bu kapsamda değerlendirilmektedir. Sağlık Bakanlığı tarafından üretimine izin

verilmiş olup olmamasına bakılmaksızın yukarıda tanımlanan maddeler ilaç sayılmakta iken,

takviye edici olarak adlandırılan ve sağlığı koruması, güçlendirmesi amaçlanarak hatta yerine

göre direnç arttırarak hastalıktan korunmak amacıyla kullanılabilen yiyecek ve içecek

maddeleri ise ilaç kapsamında değerlendirilmemektedir.

Besin destek ürünleri, ilaç formunda ve ambalajında piyasaya sürülmesine rağmen, Sağlık

Bakanlığı denetiminden geçirilmeyip, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından

ruhsatlandırılmaktadır. Ayrıca bu ürünlerin kapsül ya da draje şeklinde bir preparatta

bulunması, etken madde içermesi ve miktarının normal gıda ile alınan miktardan çok daha

fazla olması gibi nedenlerden dolayı, bu ürünlerin kalite ve etkinlik analizlerinin yapılarak,

ilaç olarak sınıflandırılması ve Sağlık Bakanlığı tarafından ruhsatlandırılması gerektiği

belirtilmektedir (40, 41). Aslında bu uygulama ilaç etken maddesi ile kontamine olması

durumunda tehlikeli ve zararlı ürünlerin “gıda” adı altında piyasaya sürülmesine imkân

tanıması nedeniyle insanların hayatı ve sağlığı bakımından tehlikeli sonuçlara yol açabileceği

gibi haksız rekabete de yol açabilmektedir (42).


34

2.2. Analitlere ait Genel Bilgi ve Etki Mekanizmaları

2.2.1. Cinnarizine

Şekil 2.1. CIN bileşiğinin moleküler yapısı

Kimyasal olarak CIN, (E)-1-(Diphenylmethyl)-4-(3-phenylprop-2-enyl)piperazine, 1-

Benzhydryl-4-cinnamylpiperazine olarak adlandırılan, kapalı formülü C26H28N2 ve moleküler

ağırlığı 368,5 g/mol olan bir bileşiktir. Vücuda alımında yarılanma ömrü 3-6 saat olan bu

antihistamin türevi bileşiğin stabil olduğu pH aralığı 3-4 olarak belirlenmiştir. CIN, beyaz

veya açık sarı renkli kristalize bir tozdur. Suda çözünmez; alkolde hafif çözünür, eterde ve

metilen klorürde çözünür. Kolay bozunabilir bir maddedir (43).

CIN esas olarak araç tutmasına ve midedeki lokal etkileriyle bulantı yapan maddelere karşı

etkilidirler. Bazı H1-reseptör antagonistlerinin bu aktivitelerinde antimuskarinik etkilerinin de

rolü olabilir. Etkilerini vestibüler çekirdekteki H1-reseptörleri ile muskarinik reseptörleri

bloke ederek gösterirler. Kalsiyum kanalını bloke edici aktivite de gösterir. Membran

kalsiyum kanallarının bloke edici özelliği sayesinde kalsiyum iyonlarının hücrelere girme

süresini bastırır.

CIN’nin beyin kan akışını teşvik ettiği bilinmekte, serebral apopleksi, kafa travması sonrası

gelişen semptomlar ve serebral damar sertliği tedavisinde kullanılmaktadır. CIN'in dopamin

D2 reseptörleri üzerindeki antagonistik etkisi nedeni ile depresyon, titreme, kas sertliği, tardif


35

diskinezi ve akatizi semptomlarına yol açmaktadır. Ayrıca “ilaç ile uyarılan Parkinson

hastalığı” olarak tanımlanan tabloyu da oluşturan CIN Parkinson'un ikinci önde gelen

nedenlerindendir (44). Pediatrik ve erişkin birçok olguda aşırı doz CIN alımına bağlı aşırı

uyku hali, koma, kusma, hipotoni, sersemlik ve havale gibi belirtiler de bildirilmektedir. Bu

etkileri, CIN’in gıda destek ürünlerindeki varlığının tehlikeli boyutunu ortaya koymaktadır.

CIN suda zor çözünen ancak kolaylıkla bozunabilen bir madde olduğundan, bir organik

çözeltide degradasyonunu engellemek oldukça zordur. Molekülün suda çözünebilmesi için

pH’nın 4 civarı olmalıdır. Molekülün bir ilaç olarak geliştirilmesinde hedef organa nasıl

ulaştırılabileceği ile ilgili pek çok çalışma yapılmıştır. Ayrıca madde vücutta tamamen

metabolitlerine dönüşerek atılımı idrar ve feçes yolu ile gerçekleşir (45).

Her ne kadar CIN için GC-MS ile yapılmış tayin yöntemleri belirlenmiş ise de, CIN etken

maddesinin stabilitesinin düşük olmasından dolayı aynı yöntemde parçalanma ürünleri (PÜ)

olan PÜ1-4 ürünleri (1-benzylhydrylpiperazin, Cinnamaldehyde, Cyclizine, Cinnemaldehyde

dimethyl acetal) de kalitatif olarak belirlenebilmektedir. CIN’nin varlığını kütle spektrumu ile

belirlemek için aşağıdaki parçalanma ürünleri araştırılmalıdır. CIN’e ait olası parçalanma

ürünleri yapısal olarak Şekil 2.2’de görüldüğü gibidir.


36

N

N

N

N

OH

N

N+

N

NH O

H

1-benzhydrylpiperazine

cinnamaldehyde dimethyl acetal

O

O

cinnamaldehyde

N

N

1-benzhydryl-4-methylpiperazine(cyclizine)

PÜ 1 PÜ 2

PÜ 3 PÜ 4

Şekil 2.2. CIN’e ait olası parçalanma ürünlerinin (PÜ 1-4) yapısal gösterimi (Hassan ve ark.)

(75).

CIN’in parçalanma ürünlerinden özellikle PÜ1 ve PÜ3 piperazin türevi bileşiklerdendir.

Potansiyel tedavi edici etkileri olmasına rağmen ilaç pazarında yer bulamamış veya zaman

içinde geri çekilmiş piperazin türevleri “başarısız ilaçlar” olarak tanımlanmıştır. En iyi bilinen

piperazinler; 1-benzylpiperazin (BZP), 1-(3-chlorophenyl) piperazinler (mCPP), 1-(3-

trifluoromethylphenyl) piperazinler (TFMPP), 1-Benzyl-4-methylpiperazin (MBZP), 1-(4-

Fluorophenyl)piperazines (pFPP) dir.

Bu maddeler öncelikle uyarıcı nitelikte olup, merkezi dopamin, serotonin ve noradrenalin

üzerinden sinirsel iletimi hızlandırırlar. Özellikle BZP’nin dopamin üzerinde en büyük etkiye

sahip olduğu ve orta derecede etkili bir uyarıcı olduğu bilinmektedir. Mide bulantısı ve uzun


37

süren sersemlik gibi istenmeyen yan etkilerle birlikte beyinin ödül merkezini uyarıcı

özelliklere sahiptir.

Diğer taraftan bazı piperazin türevlerinin, tek tek veya yaygın olarak karışımlar şeklinde

amfetamin tipi stimulan sınıfında yer alan 3,4-metilendioksimetamfetamin (MDMA) ile yer

değiştiği görülmektedir.

Toksisitesinin de çoğunlukla aşırı sempatomimetik etkiden kaynaklandığı, tipik belirtiler

arasında çarpıntı, ajitasyon, kaygı, baş dönmesi, konfüzyon, titreme, baş ağrısı, midriyazis,

uykusuzluk ve kusma olduğu bildirilmektedir. Rekreasyonel kullanımın en ciddi

komplikasyonları olan nöbet, hipertermi, böbrek yetmezliği, hiponatremi ve yaygın

intravasküler pıhtılaşma olarak öne çıkmaktadır. “Street Drug” içinde varlığı yeni keşfedilen

piperazin analoglarına ilişkin madde istismarı bazı olgu raporları şeklinde görülse de

bağımlılığına ilişkin çok az araştırma mevcuttur (46).

2.2.2. Sibutramine

Şekil 2.3. SIB bileşiğinin moleküler yapısı

Kimyasal adlandırması (RS)-1-[1-(4-Chlorphenyl)cyclobutyl]-N,N-dimethylisopentylamin

{(RS)-1-[1-(4-Klorofenil)siklobutil]-N,N-dimetilizopentilamin}, kapalı formülü C17H26CIN


38

ve moleküler ağırlığı 279,8 g/mol olan SIB, beyaz veya hemen hemen beyaz renkte bir toz

halinde bulunur. Suda kolaylıkla çözünür ve pKa değeri 9.77’dir (47).

SIB santral sinir sisteminde dopamin, noradrenalin ve serotonin'in geri alımını inhibe eder.

İlacın bu farmakolojik etkileri esas olarak “N-mono-desmethylsibutramine” (M1) ve “N-di-

desmethylsibutramine” (M2) olarak adlandırılan iki farmakolojik aktif metabolitine bağlıdır.

SIB'in dopamin geri alımı üzerindeki etkileri noradrenalin ve serotonin geri alımı üzerindeki

etkilerine göre daha zayıftır. Serotonin mekanizmasının doygunluk hissi verdiği, noradrenalin

mekanizmasının ise hastanın metabolik hızını artırdığı düşünülmektedir. SIB, serotonin

salıverilmesini artırmadığı gibi antikolinerjik, antihistaminerjik veya monoamin oksidaz

inhibitörü aktivite de göstermez (47).

SIB oral yoldan verilir. Gastrointestinal kanaldan hızla absorbe olur ve karaciğerde geniş

ölçüde ilk geçiş metabolizmasına uğrayarak farmakolojik olarak aktif M1 ve M2 olarak

isimlendirilen iki aktif metabolitine metabolize edilir. Oral yoldan verilen tek dozunun

yaklaşık %77'si absorbe olur. Mutlak biyoyararlanımı belirlenmemiştir. Ana ilaç ve aktif

metabolitlerinin plazma doruk konsantrasyona ulaşma süresi sırasıyla 1-2 ve 3-4 saattir.

Hayvanlarda radyoaktivite ile işaretlenmiş ilaç kullanılarak yapılan çalışmalar SIB'in dokulara

hızla ve geniş ölçüde dağıldığını ortaya koymuştur. Eliminasyonundan sorumlu karaciğer ve

böbreklerde en yüksek konsantrasyonlarda bulunur. Dağılımı gebeliğe bağlı olarak değişiklik

göstermez ve fetusa düşük düzeyde geçer. In vitro koşullarda, terapötik doz sonrası ulaşılan

plazma konsantrasyonlarında ana ilaç ile M1 ve M2 metabolitlerinin plazma proteinlerine

yüksek oranda bağlandığı belirlenmiştir (47).

SIB esas olarak karaciğerde sitokrom P450 3A4 (CYP3A4) izoenzimi tarafından aktif

desmetil metabolitleri olan M1 ve M2'ye metabolize edilir. SIB ile simetidin, eritromisin ve


39

ketokonazol arasındaki farmakokinetik etkileşmelerin minör düzeyde olduğu saptanmıştır.

Aktif M1 ve M2 metabolitleri hidroksilasyon ve konjugasyonla farmakolojik bakımdan

inaktif M5 ve M6 metabolitlerine daha ileri düzeyde metabolize edilir. SIB, M1 ve M2

metabolitlerinin eliminasyon yarı ömürleri sırasıyla 1.1, 14 ve 16 saattir. M1 ve M2

metabolitlerinin plazma konsantrasyonları kararlı düzeye ilacın 4 gün süreyle alınmasından

sonra ulaşır ve tek bir dozun verilmesine göre yaklaşık olarak 2 kat daha yüksektir.

Tekrarlanan dozlar halinde verildiğinde eliminasyon yarı ömrü değişmez. SIB feçes,

böbrekler ve karaciğer yoluyla elimine edilir. Radyoaktivite ile işaretli oral dozunun %85'inin

15 günlük toplama periyodu boyunca idrar ve feçeste atılıma uğradığı ve büyük bölümünü

(%77) idrarda atılan metabolitlerinin oluşturduğu gösterilmiştir (47).

SIB orta derecede karaciğer veya böbrek bozukluğunda, plazmada ilaç konsantrasyonu

artacağından dikkatle kullanılmalı, ağır tablolarda kesinlikle kullanılmamalıdır. Hipertansiyon

hastalarında kontrendikedir, kesinlikle kullanılmamalıdır. SIB dünya dopingle mücadele

kurallarına göre düzenlenen Yasaklı Maddeler (müsabaka sırasında) Listesi'nde uyarıcılar

grubuna dâhil edilmiştir (47).

SIB obezite tedavisi için oral yoldan kullanılan bir ilaçtır (48, 49). Obez hastalarda kilo kaybı

sağlar. SIB vücut kitle indeksi (VKİ) 30 kg/m2 ve üstünde olan hastalarda veya VKİ 27 kg/m

2

üstünde olup, tek başına uygulanan uygun rejimle sonuç alınamamış ve obeziteye bağlı diğer

risk faktörleri (diabetes mellitus, hipertansiyon, dislipidemi gibi) de taşıyan hastalarda diyetin

yanında destekleyici tedavi olarak kullanılır. SIB alan hastaların vücut ağırlıklarında

başlangıç vücut ağırlıklarına göre %5-10 arasında bir azalma görülür. SIB'e bağlı vücut

ağırlığında ortaya çıkan bu azalmaya serum ürik asit düzeyinde düşme ve serum lipid

düzeylerinde yararlı değişikliklerin eşlik ettiği gösterilmiştir. SIB, monoamin oksidaz

inhibitörleri veya santral sinir sistemi üzerinde etki gösteren iştah baskılayıcı ilaçları kullanan


40

hastalarda kontrendikedir. Kan basıncında artışa neden olabilir. Bu nedenle SIB tedavisi

altındaki hastalarda kan basıncı ve kalp hızının düzenli kontrolü ve klinik açıdan anlamlı ve

yüksek bulunanlarda tedavinin kesilmesi önerilir. Hipertansiyon ve koroner kalp hastalığı

olan hastalarda SIB kontrol altında ve çok dikkatle uygulanmalıdır.

Kilo verme ve bakımda SIB etkinliğini ve güvenilirliğini değerlendiren birçok klinik

çalışmada, SIB’ın genel olarak güvenli ve iyi tolere edilen bir ajan olduğu ileri sürülmüştür

(50, 51).

Genel yan etkiler uykusuzluk, ağız kuruluğu, kabızlık, bulantı ve baş ağrısıdır. Bununla

birlikte, SIB’in yanı sıra, kan basıncında ve nabız hızında, ventriküler ve supraventriküler

taşiaritmilerde artış ve anjina pektorisle ilişkili olarak, kardiyak riskde potansiyel bir artış

hakkında endişeler ortaya çıkmaktadır (52, 53). Aslında, önerilen SIB dışlama kriterleri

koroner arter hastalığı (KAH), konjestif kalp yetmezliği, taşikardi, periferik arteriyel tıkayıcı

hastalık, aritmiler ve serebrovasküler hastalıklardır (54, 55).

Sağlık Bakanlığı İlaç ve Eczacılık Genel Müdürlüğü tarafından Türk Eczacıları Birliği

(TEB)'e gönderilen 22 Ocak 2010 tarih ve B.100.0.İEG.0.11.00.11 sayılı yazı ile "SIB" ihtiva

eden ilaçların "kardiyovasküler hastalarda risk oluşturduğu" gerekçesiyle Avrupa İlaç Ajansı

(EMEA) tarafından ruhsatlarının askıya alınması ve Avrupa Birliği üye ülkelerinde piyasadan

toplatılması nedeniyle ülkemizde ruhsatlı olan "Reductil 10 mg Kapsül ve Reductil 15 mg

Kapsül" adlı müstahzarın tüm serilerine tedbiren, 15 Ağustos 1986 tarih ve 19196 sayılı

Resmi Gazete'de yayımlanan "Farmasötik ve Tıbbi Müstahzar, Madde, Malzeme ve

Terkipleri ile Bitkisel Preparatların Geri Çekilmesi ve Toplatılması Hakkında Yönetmelik"e

göre 2. sınıf B seviyesinde (eczane, ecza deposu, hastane, v.b.) geri çekme işlemi uygulandığı

bildirilmiştir. Ayrıca, İlaç ve Eczacılık Genel Müdürlüğü tarafından TEB'e gönderilen 27

Ocak 2010 tarih ve B.10.0.IEG.0.10.000.03 sayılı yazıda, Bakanlığın Beşeri Tıbbi Ürünler


41

Ruhsatlandırma Danışma Komisyon'unca SIB etken maddesini içeren müstahzarlar için alınan

karar gereğince; EMEA'nın 21.01.2010 tarihinde yaptığı basın açıklaması ve farmakovijilans

verilerine dayanılarak tüm SIB etken maddesini içeren müstahzarlara ait ruhsatnamelerin

askıya alınmasının uygun bulunduğu bildirilmiştir.

2.2.3. 1,3-dimethylamiylamine (DMAA- Methylhexaneamine)

Şekil 2.4. DMAA bileşiğinin moleküler yapısı

DMAA burun spreyi olarak ve diş eti hipertrofisine karşı kullanılan bir ilaçtır (Forthan,

Floradrene, Geranamine). Kimyasal adları dimethylamylamine, 4-methyl-2-hexanamine, 4-

methyl-2-hexylamine, 2-amino-4-methylhexane, 1,3-dimethylamylamine, 1,3-

dimethylpentylamine, 4-methylhexan-2-amine’dir. Ayrıca Geranamin, metilheksanamin,

dimetilamilamin, 1,3-dimetilamilamin olarak da bilinmektedir. Kapalı formülü C7H17N ve

moleküler ağırlığı 115,22 g/mol bileşik sıvı formdadır ve suda hafifçe; etanol, eter, kloroform

ve seyreltik asit içinde daha fazla çözünür.

Yeni Zelanda’da “parti hapı” olarak bilinen, baş ağrısı, bulantı, kusma, inme gibi etkileri

nedeniyle illegal kabul edilen bir uyarıcıdır. Sardunya (Pelargonium graveolens) yağı ve

sardunya kök ekstresi olarak bitkisel destek ürünü adı altında, yağ yakıcı olarak ve özellikle

son yıllarda CAF ve diğer bazı uyarıcı etken maddeleri de içeren formülasyonları uyarıcı ve

performans artırıcı destekler olarak da pazarlanmaktadır. Nootropik (zihin açıcı, hafıza

arttırıcı, zeka arttırıcı), konsantrasyon, motivasyon arttırıcı ve enerji verici, kilo kaybettirici,


42

yağ yakıcı gıda desteği olarak kullanılmaya başlanmıştır. Santral sinir sistemi ilaçları altında,

psikostimülanlar ve nootropik grubundaki Santral etkili sempatomimetik ilaçlar

(amfetaminler) sınıfında yer almaktadır. Önerilen doz günlük 25-100 mg arasındadır.

DMAA dünya dopingle mücadele kurallarına göre düzenlenen yasaklı maddeler (müsabaka

sırasında) listesi'nde uyarıcılar grubuna dâhildir.

1944 yılında ilaç şirketi Eli Lilly tarafından Geranium (sardunya, turnagagası) bitki özünden

elde edilen ve patenti alınan doğal bir santral sinir sistemi uyarıcısıdır (56). 1983 yılına kadar

varlığını sürdürmüştür. Uzun bir süre piyasada görünmeyen organik bileşen 2006 yılında

Proviant Technologies Company tarafından ticari bir marka olarak tescillenmiştir.

DMAA sempatomimetik bir ilaçtır yani dopamin, adrenalin ve/veya noradrenalin salınımı ile

artan enerji, metabolizma, kan basıncı, uyanıklık, odaklanma ve akciğerlere artan hava akımı

ve kan damarı daralması gibi etkileri taklit ettiği anlamına gelir. Ritalin (metilfenidat),

Adderall (amfetamin), kokain, khat (bir orta doğu ve Doğu Afrika uyarıcı) ve efedrin gibi

maddelerle aynı ilaç sınıfına girer ki, bunlar yan etkileri ve bağımlılık özellikleri nedeniyle

tartışmalı ve/veya olumsuz itibara sahip olan maddelerdir. Santral sinir sistemi üzerindeki

uyarıcı etkilerinin amfetamin ve efedrinden daha düşük olduğu söylenmektedir (57).

DMAA damarları daraltan, kan basıncını yükselten ve bronkodilatasyona neden olan kalp,

akciğerler ve üreme organlarına etkileri bulunan dolaylı bir sempatomimetik ilaçtır ve

bağırsaklarda peristalsisi inhibe eder ve diüretik etkilere sahiptir (58). Ayrıca nefes darlığı

veya aşırı dozda alınması durumunda kalp krizi gibi ciddi yan etkilere neden olabilir. Birçok

kişi hala küçük dozlardan çeşitli yan etkileri bildirmiştir; bunlara baş ağrısı, uyuşukluk ve

sinirlilik de dahildir. Buna ek olarak, birçok kişi DMAA'nın olumlu etkilerinin yalnızca


43

yaklaşık bir saat sürdüğünü ve daha sonra zihinsel ve fiziksel yorgunluğa değmediğini

bildirmiştir (59).

DMAA birçok çalışmada, rasemik karışım halinde, enantiomerleri [(R) ve (S)] şeklinde

görülmektedir (60). Enantiomerler, birbirinin ayna görüntüleri olan kiral moleküllerdir.

Dahası, moleküller üst üste bindirilebilir değildir.

Bitkiden elde edilmesine rağmen piyasadaki DMAA'nın çoğu sentetik olarak üretilmektedir.

Metilheksanamin, 4-metilheksanon-2'nin, bir katalizör vasıtasıyla hidrojen ile indirgenen 4-

metilheksanon-2'yi 4-metilheksanon-2 oksimesine dönüştüren hidroksilamin ile reaksiyona

sokulmasıyla sentezlenir; elde edilen metilheksanamin damıtılması ile saflaştırılabilir (61).

Bununla birlikte, Geranium yağları metilheksanamin içermez ve bu takviyedeki

metilheksanamin sentetik madde biçiminde eklenir (62, 63).

Sporcu besin destek ürünleri, enerji verici ürünler ve zayıflama ürünlerinde giderek ana

madde olarak kullanılmaya başlanmıştır. DMAA, uyarıcı etkileri nedeniyle vücut

geliştiricileri tarafından genellikle antrenman öncesi kullanılmaktadır. Etkileri doza bağlı

olarak değişmekle beraber yoğun enerji, adrenalin, zihinsel berraklık ve güven artışı sağladığı

bilinmektedir. 2006 yılında Amerika'daki efedrin yasağından sonra popülaritesi önemli ölçüde

artmıştır. 2008'den bu yana, DMAA parti haplarının aktif bir bileşeni olarak ortaya

çıkmaktadır. Yeni Zelanda'daki üreticiler, DMAA’yı, 2008'de yasaklanan BZP'ye alternatif

bir madde olarak üretmeye başlamışlardır. DMAA’nın etkisinin güçlendirmek için genellikle

CAF ile karıştırılmaktadır. Geranamin ayrıca farklı eş anlamlı kelimeleri kullanılarak dünya

çapında birçok diyet takviyesine dahil edilmiştir (57).

DMAA, FDA'ya gönderilen 5 ölüm ve 86 diğer olumsuz raporla ilişkili olması nedeniyle

olumsuz bir üne kavuşmuştur (64). Bahsedilen beş ölüm vakasından, birinin maraton


44

koşucusu, birinin Hawaii’de ve birinin Yeni Zelanda’da yaşayan kişiler olduğu ve diğer

ikisinin de ABD askeri olduğu bildirilmiştir (65).

2010 yılında Yeni Zelanda'da bulunan 21 yaşındaki erkek hastanın, 556 mg DMAA, CAF ve

alkol alımını takiben beyin kanaması geçirdiği bildirilmektedir (66). Karaciğer yetmezliğine

bağlı başka bir ölüm olgusunda sağlık yetkilileri, kişinin DMAA içeren bir sporcu besin

destek ürününü kullanımına bağlı olduğuna işaret etmektedir (67).

Diğer taraftan Nisan 2012 Londra Maratonu bitiş çizgisinin yakınında düşen bir koşucunun

ölümünün DMAA’ya bağlı olduğu bildirilmiştir. Olguda DMAA’nın kalp yetmezliği ile

ilişkisi üzerinde durulmuştur (68). Dünya genelinde farklı spor otoriteleri, Dünya Anti Doping

Ajansı da dahil olmak üzere DMAA kullanımını yasaklamışlardır (69). FDA tüm üreticilere

DMAA'yı kendi ürünlerinden çıkarmaları konusunda tavsiyede bulunmuş fakat ABD

hükümeti bu maddenin bulunduğu ürünlerin satılması ile ilgili herhangi bir mevzuat çalışması

yapmamıştır (64).

2.2.4. Caffeine

Şekil 2.5. CAF bileşiğinin moleküler yapısı

CAF doğal yapılı bir ksantin türevidir. Santral sinir sitemi uyarıcısı veya hafif diüretik olarak

kullanılır. Diğer ksantin türevleri bronkodilatör etkili teofilin ile kakao ve çikolatada bulunan

teobromindir. CAF birçok meşrubatın bileşiminde bulunmaktadır. Klinikte prematürite apnesi


45

görülen yenidoğanlarda oral ve parenteral yoldan solunum stimülanı olarak kullanılır. CAF

verildikten sonraki 24 saat içinde apne episodlarının frekansını %30-50 oranında azaltır. CAF

bu endikasyonda günde bir kez verilebilme kolaylığı, oral absorbsiyonunun güvenilirliği ve

terapötik penceresinin geniş olmasıyla teofilin'e tercih edilir. Ancak ne yazık ki ticari

enjektabl CAF preparatlarının kullanımı yenidoğanlarda kontrendike olan sodyum benzoat

içerir. Bu bakımdan bu tür preparatların yenidoğanlarda kullanımından sakınılması gerekir.

Bu nedenle yenidoğanlarda kullanılacak CAF prearatlarının gerektiğinde hazırlanmaları

gerekir. CAF migren veya baş ağrısına karşı kullanılmak üzere çoğu zaman analjeziklerle

veya ergot alkaloidleri ile kombine edilir. Ayrıca sersemlik haline karşı da yararlanılan bir

ilaçtır. Çay, kahve ve kola etkili dozda CAF içerir (47).

CAF çoğunlukla birbirine yapışmış beyaz kristaller veya beyaz kristal toz halinde bulunur.

Kokusuz ve tadı acıdır. İngiliz Farmakopesi (BP)'ye göre çözünürlüğü: suda az çözünür;

kaynar su ve kloroformda serbestçe çözünür; susuz alkol ve eterde hafifçe çözünür. Alkali

benzoatlar veya salisilatların konsantre çözeltilerinde çözünür. Amerikan Farmakopesi

(USP)'ne göre çözünürlüğü: su ve alkolde az çözünür; kloroformda serbestçe çözünür; eterde

hafifçe çözünür. Sudaki çözeltileri turnusol'e karşı nötraldir (47).

CAF, santral sinir sistemini her düzeyde stimüle eden hafif bir uyarıcıdır; kalp ve

kardiyovasküler sistemi de stimüle eder. CAF, medüller solunum merkezini uyardığı gibi,

bronş düz kasında da gevşeme meydana getirir, istemli kasları ve gastrik asit salgılanmasını

uyarır; böbrek kan akımını artırır ve hafif diüretik etki gösterir.

CAF'e karşı verilen klinik cevaplar çok iyi bilinmesine rağmen, ilacın hücre düzeyindeki etki

mekanizması tam olarak bilinmemektedir. Bu konuda çeşitli teoriler ileri sürülmektedir. CAF

yüksek konsantrasyonlarda çizgili kaslarda sarkoplazmik retikulumda bulunan kalsiyumun


46

uptake ve depolanmasını engeller. Bu etkisi onun kalp ve çizgili kaslardaki etkisini

açıklayabilir gibi görünse de klinikte ulaşılan konsantrasyonlarda bu mekanizma geçerli

değildir. Fosfodiesteraz enzimlerinin inhibisyonu (ve bunu izleyen siklik monükleotid

birikimi) da klinikte ulaşılan konsantrasyonlarda geçerli bir mekanizma olarak kabul

edilmemektedir. Günümüzde ksantinlerin adenozin-reseptör antagonistleri olarak etki

gösterdiklerine inanılmaktadır. Adenozin bir otakoid (lokal hormon veya mesajcı) olarak

etkinlik gösterir ve hemen tüm hücrelerin plazma membranlarında adenozin reseptörleri

bulunur. Adenozin karmaşık etkiler meydana getirir. Bir yandan presinaptik sinir uçlarından

nörotransmiterlerin salıverilmesini inhibe ederken, diğer yandan noradrenalin ve anjiyotensin

ile uyum içinde ve onların etkilerini güçlendirici yönde etki gösterir. Adenozin reseptörlerinin

CAF ile antagonize edilmesi nörotransmiter salıverilmesini artırabilir ve bu durum CAF'in

stimülan etkilerini açıklayabilir. Kısa bir süre önce CAF yoksunluğuna bağlı özgül bir

sendrom tanımlanmıştır. CAF yoksunluğu sendromunda görülen belirtilerin katekolaminlerin

veya nörotransmiterlerin tüketilmesine bağlı olması olasılık dahilindedir (47).

CAF anksiyete hastalığı ve/veya panik hastalığı olan hastalarda bu olguların şiddetlenmesine

yol açabileceği için dikkatle kullanılmalıdır, uykusuzluğa neden olacağı için uykusuzluk

sorunu olan veya uyumaya hazırlanan kimselerce kullanılmamalıdır. CAF kalp hastalığı olan

kimselerde kısmen kontrendikedir. CAF kalbi daha kuvvetle kasılmak üzere stimüle eder ve

kalbin atım hızını artırır. Gögüs ağrısı veya kardiyak aritmi hikayesi olan, karaciğer hastalığı

olan, hipertansiyonu olan kişiler, diyabet hastaları ile tiroid hastaları, özellikle hipertiroidisi

olan hastalar CAF almamalı veya CAF alımını sınırlamalıdırlar. Ayrıca miyokard

infarktusunu izleyen ilk birkaç gün ya da hafta içinde CAF alınmamalıdır. Etkileri hafif

düzeyde olmasına karşın CAF kan şekerini yükseltebilmektedir.


47

CAF gastrik salgıları stimüle eder ve peptik ülser hastalığı olanlarda bu hastalığın

alevlenmesine yol açabilir. Bu nedenle peptik ülseri olanlar CAF almamalı veya CAF alımını

sınırlamalıdırlar. CAF kullanımı gebelikte ve emzirme süresince, tam olarak kesilmese bile

dikkatle kullanılmalıdır. CAF az da olsa anne sütüne geçmekte ve bu yenidoğanda birikime

yol açabilmektedir. Süt veren annenin yüksek miktarda CAF alması bebeğin uyuma güçlüğü

çekmesine ve hiperaktif olmasına neden olabilmektedir (47).

2.3. Validasyon

Analitik bir yöntemin istenen amaca uygun, güvenilir olmasını sağlayan işlemlerin tümü

yöntemin geçerliliğini sağlamaktadır. Herhangi bir yöntemde işlem, araç ve gereç, materyal,

sistem ve faaliyetin beklenen sonuçları verdiğinin kanıtlaması için geçerli kılma çalışmaları

yapılır. Analitik işlemlerin geçerliliğinin amacı, bilimsel bütünlük ve uygunluğun sağlanması,

gereken amaç için yeterli güvenilir ve tekrarlanabilir sonuçların alınmasıdır. Geçerlilik

çalışmaları uluslararası bilimsel platformda kabul görmüş çalışmalarla belirlenmiş yöntemlere

göre yürütülmelidir. Yöntem geçerliliği (validasyonu) şu koşullarda yapılır:

Standart bir yöntem bir laboratuvarda ilk defa uygulanacağı zaman,

Bir analiz için yeni yöntem geliştirildiği zaman,

Kullanılmakta olan yöntemde değişiklik yapıldığında,

Geçerliliği belirlenmiş bir yöntem başka bir laboratuvarda kullanılacağı zaman

Farklı bir kişi tarafından veya farklı bir cihazla kullanılacağı zaman,

İki yöntemi karşılaştırmak için,


48

Kalite kontrol testleri sonunda yöntemin performansında zamanla bir değişme olduğu

anlaşıldığında.

Uluslararası kabul edilen çeşitli geçerlilik (validasyon) kriterleri mevcuttur. Uluslararası

Standardizasyon Örgütü (ISO) ve Uluslararası Elektroteknik Komisyonu (IEC) , Uluslararası

Uyumlaştırma Konferansı (ICH), Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma Ajansı (US

EPA), Amerika Birleşik Devletleri Gıda ve İlaç Daresi (US FDA), USP, Güncel İyi Üretim

Uygulaması (cGMP) gibi kurumlar tarafından belirlenmiş kriterler kullanılmaktadır.

Geçerlilik çalışmalarının hazırlık aşamasında yapılması gereken ilk iş öncelikle hangi

maddenin hangi yöntem ile analiz edileceğini ve yöntemin amacını belirlemektir. Amacı

belirlenen yöntem daha sonra bir dizi işlemle test edilir. Yapılacak işlemlerin sırası ve sayısı

yöntemin amacına göre değişmektedir. Analizin nicel veya nitel oluşuna göre yapılan

çalışmaların kapsamı da değişmektedir. Bir analitik yöntemin geçerliliği kanıtlanırken her bir

aşama kaydedilir. Validasyon basamaklarının geçerlilik sınırları uluslararası düzeyde

belirlenmiştir ve çalışma alanına, yönteme ve çalışılan numune türüne göre bu sınırlar

değişkenlik gösterebilmektedir. Bir analitik yöntemin validasyonu boyunca yapılması gereken

bir dizi temel çalışma vardır. Bazı yöntemlerde bu parametrelerin hepsi uygulanmazken, bazı

çalışmalarda ise ilave parametreler de eklenir.

2.4. Kromatografi

Kromatografi, birbirine yakın özellikteki çeşitli organik maddelerin karışımlarını ayırmak için

kullanılan güçlü bir ayırma ve saflaştırma yöntemidir. Genel olarak tanımı ise, bir karışımın

sabit bir faz üzerinde, hareketli bir çözücü sistemi yardımıyla, karışımı oluşturan bileşiklerin

farklı çözünürlükleri sonucu bileşenlerine ayrılması olarak tanımlanır. Kromatografide sabit

ve hareketli olmak üzere iki faz vardır. Sabit faz, katı ve sıvı; hareketli faz, sıvı ve gaz


49

olabilir. Ayrımı istenen karışım hareketli faz yardımıyla sabit faz üzerinden geçirilir. Karışımı

oluşturan bileşikler sabit faz tarafından farklı ölçüde tutulması nedeniyle her bir bileşik,

sistemi farklı zamanlarda terk eder. Böylece bileşikleri birbirinden ayırmak, tanımak ve ayrı

ayrı toplamak olasıdır. Kromatografi farklı şekillerde sınıflandırılabilirse de, esas olarak

adsorbsiyon (yüzeyde tutma) ve partisyon (dağılma) mekanizmaları üzerinden yürür. (70).

Şekil 2.6. Kromatografinin Türleri

2.4.1. Gaz kromatografisi (GC)

Gaz kromatografisi bir karışımdaki maddeleri birbirinden ayırmaya yarar. İki fazdan

oluşmaktadır;

a. Yarıçapı küçük uzun bir boru içine yerleştirilmiş geniş yüzeyli (gözenekli) bir

maddeden meydana getirilen sabit faz (kolon)

b. Bu sabit faz içindeki geniş yüzeyli (gözenekli dolgu) madde arasından kolaylıkla

geçen hareketli faz,


50

Gaz kromatografisinde hareketli faz gazdır ve adını da buradan almıştır. Sabit fazın yapısına

göre gaz kromatografisi ikiye ayrılır.

1- Sabit fazı katı olan gaz-katı kromatografisi

2- Sabit fazı sıvı olan gaz-sıvı kromatografisi

Gaz-katı kromatografisi adsorpsiyon teorisine dayandığından, elde edilen pikler

kuyrukludurlar. Böyle kuyruklu pikler ayırmaları güçleştirirler. Bundan dolayı gaz-katı

kromatografisi çok az kullanılır. Gaz-katı kromatografisinde aktif kömür, alüminyum oksit,

silikajel gibi maddeler kullanılır.

Gaz-sıvı kromatografisinde yüzeyi geniş gözenekli katı maddeye özel bir sıvı emdirilir. Bu

sıvı, katı maddenin gözenekleri dahil bütün yüzeyine dağılır ve sabit bir faz gibi davranır.

Hareketli olan gaz fazı bu fazın içinden kolaylıkla geçer. Bu kromatografi çeşidinde etkin

olan olay dağılmadır. Analizi yapılacak numune içindeki maddeler bu iki faz arasında

özelliklerine göre dağılırlar. Bundan dolayı gaz-sıvı kromatografisi sıvı-sıvı kromatografisine

benzer.

Gaz kromatografisine konan numune içindeki maddeler, azot, helyum gibi özel bir gazla sabit

faz içinden sürüklenirler. Bu arada numune içindeki gazlar (numunenin mutlaka gaz olması

gerekmez, sıvı olan numuneler sıcak bir hücrede gaz haline getirilirler) sabit fazla aralarındaki

ilgiye göre az veya çok tutulurlar. Tutulma aslında bir nevi frenlemedir. Bazıları çok,

bazılarıysa az frenlenirler. Sürükleyici gaz tarafından detektöre, oradan da atmosfere atılırlar.

Gazların sabit fazla hareketli faz arasında dağılmalarında, çözünürlük, bağlanma,

adsorplanma, moleküler süzülebilme gibi olaylar etkin olabilirler (71).

Gaz kromatografisi sistemi genel olarak 6 kısımdan meydana gelir ve bu kısımlar şunlardır:


51

Sürükleyici gazın basıncını ve akışını ayarlayan kısım,

Numune enjekte etme kısmı (enjeksiyon bloğu)

Sabit faz veya ayırma kolonu

Isıtma kısmı (fırın),

Detektör,

Detektör değerlerini grafiğe geçiren kısım

Şekil 2.7. GC-MS Sisteminin görüntüsü

Gaz Kromatografi sistemleri çeşitli dedektörler ile eşleşmektedir. Bunlardan bazıları

şunlardır; Azot Fosfor Dedektörü (NPD), Alev İyonlaştırma Dedektörü (FID), Kütle

Spektrometresi (MS), Ardışık Kütle Spektrometresi (MS/MS) vb. Bir GC-MS sisteminin

görüntüsü Şekil 2.7’deki gibidir.

2.4.2. Kütle spektrometresi (MS)

Kütle spektrometresinde gaz fazındaki örnek, 70 eV’luk enerji ile elektron bombardımanına

tabi tutulur. Bir organik molekülle bu yüksek enerjili elektronlardan birinin çarpışmasıyla

molekülden bir elektron kopar ve bir organik iyon meydana gelir. Bu iyonlar kararsızdır ve


52

daha küçük parçalara yani radikallere ve diğer iyonlara parçalanırlar. Bir organik molekülün

elektron bombardımanı (EI) sonucu aşağıdaki eşitliklerde gösterilen işlemlerle oluşan iyonlar

ve bu kararsız iyonların parçalanması ile oluşan parça iyonlar ortaya çıkar.

M M·+

+ e- (M= kütle; e-= elektron, M

·+= iyon)

m1

+

+ m2

· (1. Parça iyon)

M·

+

parçalanma

m1

· + m

2

+ (2.Parça iyon)

Şekil 2.8. Kütle spektrometresinde bir organik molekülün elektron bombardımanı

Bu işlemler sonucunda oluşan iyonların dağılımı ve bollukları o madde için kütle

spektrumunu verir. Tipik bir kütle spektrometresinde artı yüklü parçacıklar saptanır. Kütle

spektrumu bu parçacıkların kütle/yük (m/z) oranlarına karşılık bolluklarının (artı yüklü

değişik parçacıkların bağıl bollukları) çizimi ile elde edilir. Bir iyonun m/z değeri kütlesine

eşittir. Bu nedenle, kütle spektrumu pratik olarak parçacıkların kütlelerine karşılık bağıl

bolluklarının çizimi şeklinde ifade edilebilir. Bir molekülün ya da iyonun parçacıklara nasıl

parçalandığı bileşiğin karbon iskeletine ve bulunan işlevsel gruplara bağlıdır. Bu yüzdendir ki

parçacıkların yapı ve kütleleri ana molekülün yapısı hakkında ipucu verir. Genel bir kütle

spektrometresinin genel kısımlarını gösteren şema Şekil 2.9’da gösterilmektedir. Sinyal

işleme ve gösterge kısımları hariç sistemin tamamı radikaller, hava molekülleri ve diğer

parçacıklar arasındaki çarpışma ve tepkimeleri en aza indirgemek için yüksek (10-5

- 10-8

torr)

vakum altındadır. Burada buhar halindeki örnek önce iyonlaşma bölgesine gider, yüksek

e-


53

vakum altındaki bu bölgede örnek yüksek enerjili akım içinden geçirilerek içindeki

moleküllerden bazılarının iyonlaşması sağlanır. Moleküler iyon oluştuktan sonra çok kısa bir

zamanda (10-10

-10-6

saniye) parçalanmaya ve düzenlenmeye uğrar. Uzun ömürlü parçacıklar

iyon toplayıcısına ulaşır. Parçacıkların izlediği yol, analizörün tipine (TOF, sektör veya

kuadrupol) göre, hızlandırma voltajına ve parçacığın m/z değerine göre değişmektedir. İyon

demetleri elektriksel iletiler şeklinde sinyallere dönüşür ve pikler şeklinde gösterilir (72).

Kütle analizör tiplerinden en çok kullanılanı kuadrupol kütle analizörüdür. Yüksek tarama

hızı, maliyeti, boyut olarak daha küçük oluşu bu analizörün bazı avantajlarındandır. Dört

paralel silindirik çubuktan oluşmaktadır. Karşılıklı çubuklar elektriksel olarak birbirine

bağlıdır. Bir çifti doğru akım kaynağının pozitif tarafına, diğer çifti ise negatif ucuna bağlıdır.

Ayrıca her çubuğa radyo frekanslı alternatif akım uygulanır. İyonlar çubuklar arasında 5-10

V’luk potansiyelle hızlandırılırken çubuklara uygulanan doğru akım ve alternatif akım aynı

oranda arttırılır. m/z değerine sahip olanların yanı sıra tüm iyonlar çubuklara çarpar, sadece

kararlı olan m/z değeri taşıyan iyonlar dedektöre ulaşır (73).

Şekil 2.9. Kütle spektrometresinin ana bileşenleri (73).

Numune

Vakum

sistemi

Sinyal

işleyici

Gösterge

Giriş

sistemi

İyon

kaynağı

Kütle

analizörü

Dedektör

10-5 – 10-8 torr


54

Bu çalışmada, sporcu besin destek ürünlerinin içeriğinin etikette yer almayan veya etikette

belirtilen miktardan fazla olan maddelerin varlığını analiz etmek için geniş kütüphaneye sahip

olan GC-MS yöntemi kullanılmıştır.


55

3. Gereç ve Yöntemler

Çalışmamızda dünyada son dönemde sporcu besin destek ürünlerinde kontaminasyonuna

sıklıkla rastlanan 4 adet etken maddenin [Sibutramine (SIB), Cinnarizine (CIN), Caffeine

(CAF) ve Dimethylamylamine (DMAA)], ulusal pazardaki ürünlerdeki varlığını incelemek

amaçlandı. Bu sebeple ilgili standart referans maddeler (Tablo II) temin edilerek, GC-MS’de

aşağıdaki analiz yöntemleri geliştirildi. Bu yöntemler kullanılarak 41 adet ürün, ilgili

analitlerle kontaminasyon riskleri bakımından incelendi. Bunun için toz veya sıvı haldeki

örneklerin analize hazırlanmasında uygun hazırlama ve çekitleme prosedürleri geliştirildi.

Böylelikle ulusal pazardaki çeşitli sporcu besin destek ürünlerinin kontaminasyon riskleri

değerlendirildi.

3.1. Çalışmada Kullanılan Gereçler

Bu çalışmanın yürütülmesi sırasında kullanılan İ.Ü.- Cerrahpaşa Adli Tıp Enstitüsü Adli

Toksikoloji laboratuvarındaki gereçlerin adı, markası ve modeli aşağıda Tablo I.’de

belirtildiği şekildedir.

3.2. Çalışmada Kullanılan Kimyasallar

Bu çalışmada kullanılan tüm kimyasal maddelerin adı ve ürün kodu aşağıdaki Tablo II.’de

belirtildiği gibidir.

Çalışmada hem çekitleme aşamasında hem de kromatografi aşamasında kullanılan tüm

kimyasal maddelerin ticari olarak yüksek saflıkta olanları tercih edildi.


56

Tablo I. Çalışmada kullanılan gereçlerin adı, markası ve modeli

Adı Markası Modeli

Gaz Kromatografisi (GC) Agilent HP 7820 A

Kütle Spektrometresi Dedektörü (MSD) Agilent HP 5977 E

Otomatik Örnekleyici Agilent HP 7693

Çeker Ocak Başaran

Buzdolabı (+4oC) Arçelik

Derin dondurucu (-20oC, -86

oC) Sharp, Hettich

Hassas Terazi Precisa

pH Metre Thermo Fischer

Etüv Thermal

Santrifüj Hettich

Vorteks IKA Yellow Line

Orbital Çalkalayıcı KLF

Azot Altında Uçurma Düzeneği Techne

Kum banyosu Elektromag 3030K

Ultrasonik Banyo Bandelin

Otomatik Pipetler Eppendorf

Otomatik büretler Schot

1.5 mL GC vialleri Agilent

300 µL GC insertleri Agilent

Membran filtre 0,45 µm Millipore Millex


57

Tablo II. Çalışmada kullanılan kimyasal maddelerin adı ve ürün kodları

Adı Markası

Diklorometan Merck 106050.2500

Etil astat Merck 109623.2511

N-Pentan Merck 107177.2500

Metanol Merck 106009.2500

Kloroform Merck 102445.2500

N-Heptan Merck 104365.2500

Etil asetat Merck 109623.2500

Hidroklorik asit Merck 100317.2500

CIN Sigma-Aldrich C5270-10 g

DMAA Sigma 93909 100 mg

CAF Sigma C0750 5 g

SIB Sigma S9944 25 mg

n-docosane Sigma 134457 25 g

3.3. Çalışma Kapsamında İncelenen Sporcu Besin Destek Ürünleri

Çalışma kapsamında piyasada satılan 41 adet sporcu destek ürünü incelendi (Tablo III).

Örneklerin belirlenmesinde internet üzerinden yapılan araştırmalar kadar spor salonuna aktif

giden üyeler ile yapılan görüşmeler de etkili oldu. Özellikle bazı salonlardaki sporcuların

kullandıkları ve çok fazla etki gördüklerini belirttikleri ürünler üzerinde duruldu. Örneklere

ilişkin bilgiler Tablo III.’de gösterilmektedir.


58

Tablo III. Çalışma kapsamında incelenen ürünler

Sıra

No Sınıflandırma Form Kullanım Zamanı Kullanım Tavsiyesi

1 Whey Protein Toz Antrenman Sonrası 1 Servis = 5 Ölçek (100 g)

2 Amino Asit Tablet Antrenman Sonrası 6 Tablet

3 Whey Protein Toz Antrenman Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (30g)



6 Amino Asit

(Creatine) Toz Antrenman Öncesi/Sonrası 1 Servis=1 Çay Kaşığı (5g)

7 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis= 1 Ölçek (12 g)

8 Amino Asit

(Glutamin) Toz Antrenman Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (10g)

9 Amino Asit

(Glutamin) Toz Antrenman Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (10g)

10 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis=1 Ölçek (10g)

11 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis=1 Ölçek (5,1g)

12 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis=2 Ölçek (21,5 g)


14 BCAA Toz Antrenman Sırası/Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (14,3 g)

15 BCAA Toz Antrenman Sırası/Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (14,3 g)

16 BCAA Toz Antrenman Öncesi/Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (11,4 g)

17 BCAA Toz Antrenman Öncesi/Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (5 g)

18 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis=1 Ölçek (15 g)

19 Amino Asit

(Arjinin) Toz Antrenman Öncesi 1 Servis=1 Ölçek (10 g)

20 Amino Asit Tablet Antrenman Öncesi/Sonrası

1 -2 Servis =3 - 6 Tablet

3 Tablet =6,7 g

Önce/Sonra:3-6 Tablet

21 Amino Asit Tablet Antrenman Öncesi/Sonrası Önce: 1 Servis =3 Tablet

Sonra: 1 Servis =3 Tablet

22 Karbonhidrat Toz Antrenman Sonrası 1 Servis=1 Ölçek (40 g)

23 Whey Protein Toz Antrenman Öncesi/Sonrası 1 Servis=3 Ölçek (30 g)

24 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis=1 Ölçek (10g)

25 BCAA Toz Antrenman Öncesi/Sonrası 1 Servis = 1 Ölçek (10 g)

26 BCAA Toz Antrenman Öncesi/Sonrası 1 Servis = 1 Ölçek (10 g)


28 Protein Toz Antrenman Öncesi/Sonrası Önce/Sonra:

1 Servis = 1 Ölçek (30 g)


59

Sıra

No Sınıflandırma Form Kullanım Zamanı Kullanım Tavsiyesi


30 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis = 1 - 3 Ölçek (5 - 15

g)

31 Whey Protein Toz Antrenman Sonrası 1 Servis =1 Ölçek (30g)

32 Protein Toz Antrenman Sonrası 1 Servis =1 Ölçek (37g)

33 Karbonhidrat Jel Antrenman Öncesi 1 Servis = 1 Ölçek (40 ml)

34 Karbonhidrat Jel Antrenman Sırası 1 Servis = 1 Ölçek (41 g)

35 Amino Asit Tablet Antrenman Öncesi 1 Servis = 3 Tablet


37 Amino Asit Tablet Antrenman Öncesi/Sonrası

1 -2 Servis =3 -6 Tablet

3 tablet =6,7 g

Önce:3-6 Tablet

Sonra:3-6 Tablet

38 Whey Protein Toz Antrenman Öncesi/Sonrası 1 Servis=3 Ölçek (30 g)

39 Amino Asit benzeri

(Karnitin) Sıvı Antrenman Öncesi 1 servis = 1 Ölçek (60 ml)

40 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 Servis = 1 Ölçek (11,6 g)

41 Performans Arttırıcı Toz Antrenman Öncesi 1 servis = 1 Ölçek (12 g)

3.4. Standart Çözeltilerin Hazırlanması

Her bir standart maddeye ait stok çözeltiler, İç standart (IS) olarak belirlenen n-docosane ile

birlikte aşağıdaki şekilde hazırlandı ve ilgili kalibrasyon çözeltileri bu stok çözeltilerin

seyreltilmesi ile elde edildi. Kalibrasyon çözeltileri +4oC’de, ağzı parafilm ile kaplanmak

suretiyle sertifikalı balon jojelerde hazırlanarak muhafaza edildi. Kalibrasyon için kullanılan

tüm referans standart maddelerin saflıkları >%99.0 olduğundan, safsızlık oranları

hesaplamalarda göz ardı edildi.


60

İç Standart (n-docosane) (1000 µg/mL): 10 mg standart madde tartılarak, 10 mL balon

jojede metanol ile hacme tamamlandı.

SIB, CIN ve CAF için Stok çözelti (1000 µg/mL): 10 mg standart madde tartılarak, 10 mL

balon jojede metanol ile hacme tamamlandı.

DMAA için Stok çözelti (her bir standart madde için) (1000 µg/mL): 13 µL sıvı standart

madde otomatik pipet yardımıyla alınarak 987 µL methanol ile hacme tamamlandı.

Çalışma çözeltisi (500 µg/mL): Hazırlanan her bir etken maddeye ait 1000 µg/mL’lik stok

çözeltiden 500 µL alındı, 100 µL IS eklendi, 400 µL metanol ile hacme tamamlandı.









3.4.1. Hidroklorik asit (0,1 M) çözeltisi hazırlanması

%36’lık ve yoğunluğu 1,18g/cm3 olan HCl çözeltisinden 2,15 mL alınarak, 250 mL’lik bir

balon jojeye aktarıldı ve üzeri saf su ile hacme tamamlandı.

3.4.2. NaOH (0,1 M) çözeltisi hazırlanması

1 g NaOH tartıldı, soğuk su içine oturtulmuş 250 mL’lik bir balon jojeye aktarıldı ve üzeri saf

su ile yavaş yavaş tamamlandı.


61

3.5. Örnek Hazırlama

3.5.1. Sporcu besin destek ürünlerinin hazırlanması

İncelenecek katı ve sıvı formdaki sporcu besin destek ürünleri içinden, draje formunda olan

örnekler havanda öğütüldükten sonra toplanan tüm toz örnekler öncelikle homojen oluncaya

dek karıştırıldı, 50 mg tartılarak oda ısısında, kapaklı örnek kaplarında muhafaza edildi. Jel

örnekler 250 mg tartıldı ve 1 mL 0,1 M HCl ile muamele edildikten sonra, tüm sıvı örnekler

vorteks yardımı ile homojen hale getirildi ve analize uygun miktarı +4oC’de muhafaza edildi.

3.5.2. Katım Örneklerinin Hazırlanması

Hedeflenen dört etken maddenin, analiz öncesi, örnek hazırlama aşamasında ne kadar kayba

uğradığını, yani analitik olarak önemli parametrelerden biri olan geri kazanım yüzdesini

belirlemek için bir seri çalışma yapıldı.

Hedeflenen maddeleri içermediğinden emin olunan toz örneklerden (blank) 50 mg alınarak,

hedeflenen etken maddelerin üç farklı konsantrasyonda (50, 100 ve 250 µg/mL) metanolde

hazırlanmış çözeltilerinden eklenmesiyle hazırlandı. Katım yapılan örnekler vortekslendi ve

çekitlemeden önce oda ısısına getirildi. Oda ısısına getirilen örnekler, Bölüm 3.6’da

anlatıldığı şekilde çekitlenerek GC-MS yöntemiyle analiz edildi (Bölüm 3.7.). Her üç

çekitleme yöntemi için ayrı ayrı gerçekleştirilen geri kazanım çalışmaları sonrasında % geri

kazanım oranları aşağıdaki şekilde hesaplandı.

% Geri Kazanım = (C1/C2) x 100

Burada;

C1: Katılan miktar, C2: Bulunan miktardır.


62

3.6. Çekitleme Yöntemi

Analiz için alınan örneklerde, hedeflenen etken maddelere uygun bir Sıvı-Sıvı çekitleme

yöntemi geliştirmek amacıyla 3 farklı deneme yapıldı. Bu çekitleme yöntemleri aşağıdaki

gibidir;

Çekitleme 1: Diklorometan

Katı ürünler için 50 mg, sıvı ürünler için 3 mL örnek alınarak 1 mL saf su içerisinde ve 10

dak ultrasonik banyoda (45oC) çözünmesi sağlandı. Membran filtre kullanılarak filtrelenen

çözeltiler içine 500 µL NaOH (0,1M) eklendi. 2 dak vortekslendi, berrak hale gelen çözeltiye

3 mL diklorometan eklendi ve 2 dak vortekslendi, 5000 rpm’de 3 dak santrifüjlendi ve alt faz

(organik faz) temiz bir falkona alınarak azot altında uçurulması sağlandı.

Çekitleme 2: n-heptan: etilasetat (1:1)

Katı ürünler için 50 mg, sıvı ürünler için 3 mL örnek alındı. 500 µL NaOH (0,1M) çözeltisi

içinde 2 dak vortekslendi, 10 dak ultrasonik banyo (45oC) ve 5 dak 3000 rpm ‘de

santrifüjleme sonrası, elde edilen çözelti membran filtreden geçirildi ve azot altında 45oC’de

uçmaya bırakıldı.

Kalıntıya 500 µL 0.1 M NaOH ve 5 mL n-heptan: etilasetat (1:1) eklendi 5 dak vortekslendi,

5 dak 5000 rpm santrifüj edildi ve üst faz (organik faz) alınarak temiz bir falkona aktarıldı.

Çekitleme 3: n-pentane

Katı ürünler için 50 mg, sıvı ürünler için 3 mL örnek alındı, 500 µL NaOH (0,1M) çözeltisi ve

5 mL n-pentan çözeltisi eklenerek orbital çalkalayıcıda 1 saat karıştırıldı. Membran filtre ile

berrak hale getirilen örnekten 3000 rpm’de 5 dak santrifüj sonrası üst faz (organik faz) temiz

bir falkona aktarıldı.


63

Azot altında uçurma işlemi sonrası, kalıntıya 100 μL n-docosane (IS – 1mg/mL) ve 900 μL

metanol (MeOH) ilave edildi, GC-MS cihazı için uygun olan viale konuldu ve analiz

edilinceye kadar +4oC’de bekletildi.

3.7. GC-MS Analizi

GC-MS analizleri, Agilent Marka 5975B Kütle dedektörü ve 6890 Gaz Kromatografisi

modelleri kullanılarak gerçekleştirildi. Kütle spektrumu tarama hızı saniyede üç tekrar olacak

şekilde yapıldı.

Kütle spektrometresi, 250°C'lik bir sıcaklık uygulanarak, sabit 70 eV elektron bombardımanı

(EI) uygulanarak spektrumlar elde edildi. GC enjektörü sıcaklığı ve transfer hattı 250°C'de

tutuldu.

3.7.1. GC-MS sistemi çalışma parametreleri

Çalışmada, öncelikle her bir analit tek tek yürütülerek hepsi için ortak bir fırın sıcaklık

programı belirlendi. GC-MS ile farklı fırın sıcaklıkları denenerek aşağıdaki koşullar (Tablo

IV, V) ile yöntem optimize edildi. Fırın sıcaklık programına karar verildikten sonra tüm

kalibrasyon çözeltileri, katım örneklerinden elde edilen örnekler uygun şekilde viallere

alınarak GC-MS ile analizleri gerçekleştirildi. Tüm analitler için alıkonma zamanları

belirlendi ve her maddeye ait tekrar edilebilirlik çalışması yapıldı.

DMAA bileşiğinin diğerlerinden daha apolar karakterde ve daha fazla uçucu olması

nedeniyle, GC-MS’de DMAA için ayrı, diğer üç analit için (CAF, CIN ve SIB) ayrı bir

sıcaklık programı belirlendi (Tablo IV, V). GC-MS’e ait analiz parametreleri aşağıdaki gibi

belirlendi.


64

İnlet

İnlet sıcaklığı 250oC olarak sabit tutuldu. İnlet modu “split” ve split oranı 5:1 olarak

belirlendi.

Split akışı: 7.5 mL/dak

Toplam akış: 12.1 mL/dak

Basınç: 12.98 psi

Kolon türü: Kapiler kolon (Agilent Part No. 19091S-433) HP-5MS %5 fenil metil siloksan,

30m x 0.25mm x 0.25µm (Uzunluk x iç çap x film kalınlığı)

Başlangıç akışı: 1.5 mL/dak (45 cm/sn)

Modu: Sabit akış

Taşıyıcı gaz: Helyum (%99,999)

Fırın Sıcaklığı

Tablo IV. GC-MS’de DMAA analiti için belirlenen fırın sıcaklık programı

Tablo V. GC-MS’de CIN, CAF ve SIB için belirlenen fırın sıcaklık programı

Artış

(oC/dak.)

İlk Sıcaklık

(oC)

Bekleme (dak.) Toplam Süre

(dak.)

120 3

14.92 45 220 1

25 250 2

10 285 2

Artış

(oC/dak.)

İlk Sıcaklık

(oC)

Bekleme

(dak.)

Toplam

Süre (dak.)

50 4 10.28

35 200 2


65

3.8. Tayin Limiti (LOD) ve Ölçüm Limitinin (LOQ) Belirlenmesi

LOD ve LOQ değerlerinin belirlenmesinde aşağıda verilen eşitlikler kullanıldı (105).

LOD = 3.3 x S/N

LOQ = 10 x S/N

S: Sinyal N: Gürültü

3.9. Gerçek Sporcu Besin Destek Ürünlerinin Analizi

Yapılan geri kazanım çalışmaları sonucunda tüm analitler için toz veya sıvı örneklerden

çekitleme için en verimli yöntemin Çekitleme No. 1 olduğuna karar verildi. Tüm sporcu besin

destek ürünleri, Çekitleme 1 yöntemi ile çekitlendi. Elde edilen ekstreler kuruluğa kadar azot

altında uçurulduktan sonra 100 μL IS ve 900 μL metanol ilavesiyle tekrar çözülüp viallere

alındı ve yukarıda geliştirilen her iki GC-MS yöntemiyle analizleri gerçekleştirildi.


66

4. Bulgular

4.1. Hedeflenen Etken Maddelerin GC-MS ile Katı ve Sıvı Örneklerde Tayin

Yönteminin Geçerlilik Bulguları

Dört analitin (CIN, DMAA, SIB, CAF) sporcu besin destek ürünlerinde belirlenmesi için GC-

MS ile yapılan çalışmalar sonucunda, iki farklı yöntem geliştirildi (Yöntem A ve B) (Tablo V,

IV). Yöntem A’nın, CIN, CAF ve SIB, Yöntem B’nin ise DMAA belirlenmesi için uygun

olduğu görüldü. Her iki yöntemde de aynı kolon ve IS kullanıldı.

Uygun alıkonma zamanı (Rt) değeri elde etmek için fırın sıcaklık varyasyonları denendi.

Bunların içinde çekitleme sırasında kullanılan çözeltilerin, analitlerin eklendiği blank toz

örneklerinin 3 tekrarlı çalışılması ile elde edilen gürültü pikleri değerlendirildiğinde (Şekil 4.1

ve 4.2); HP-5MS kapiler kolon (Agilent Part No. 19091S-433) ve IS olarak n-docosane aynı

kalmak üzere iki farklı sıcaklık programı geliştirildi.

Tablo VI. Analitler ve IS için GC-MS alıkonma zamanları (Rt) ve iyonları

Sıra No Bileşiğin Adı Rt Kütle İyonları

1 CIN 12,36 + 0,005 201, 117, 167

2 SIB 8,44 + 0,003 114, 72, 128

3 CAF 7,25 + 0,010 194, 109, 67

4 (+) DMAA* 4,28 +0,004 ; 4,31 + 0,007 44, 100

5 n-docosane** 8,87 + 0,001 ve 4.55 + 0,001 57, 71, 310

* DMAA’nın alıkonma zamanı Yöntem B ile belirlenmiştir.

** n-docosane için alıkonma zamanı sırasıyla Yöntem A ve Yöntem B’de belirlenmiştir.


67

Şekil 4.1. Metanolde çözeltileri hazırlanan CIN, CAF, SIB ref. standartlarının GC-MS’de

Yöntem A ile elde edilen kromatogramı (100 ppm CIN, 50 ppm CAF, 50 ppm SIB, 50 ppm

IS)

Şekil 4.2. Metanolde çözeltisi hazırlanan DMAA ref. standardının GC-MS’de Yöntem B ile

edilen kromatogramı (100 ppm (R,S)-DMAA, 200 ppm IS)

Şekil 4.3. Blank toz örneğine IS eklendiğinde analizi ile elde edilen kromatogram


68

Şekil 4.4. Katım örneği analizi sonucu elde edilen kromatogram (50 ppm CIN, 50 ppm CAF,

50 ppm SIB, 20 ppm IS)

Şekil 4.5. Katım örneği analizi sonucu elde edilen kromatogram DMAA (100 ppm için)

Tüm analitler ve IS için 40-450 amu aralığını gösteren kütle spektrumları ise Şekil 4.6 -

4.9’da gösterildiği gibidir.

Şekil 4.6. CIN standardının kütle spektrumu


69

Şekil 4.7. CAF standardının kütle spektrumu

Şekil 4.8. SIB standardının kütle spektrumu

Şekil 4.9. DMAA standardının kütle spektrumu


70

Geliştirilen Yöntem A’nın, cyclizine, 1-benzylhydrylpiperazine, cinnemaldehyde dimethyl

acetal ve cinnamaldehyde (Şekil 2.2 CIN’e ait olası parçalanma ürünlerinin (PÜ 1-4) yapısal

gösterimi) gibi stabilitesi düşük olduğu bilinen CIN’in parçalanma ürünleri için uygun

seçicilikte olduğu görülmüştür (Şekil 4.9). Uygulanan fırın sıcaklık programında ilgili

parçalanma ürünlerine ait alıkonma zamanları Tablo VII’de verildiği gibidir. Parçalanma

ürünlerine ait pikler ve kütle spektrumları Şekil 4.10-13’de gösterildiği gibidir.

Tablo VII. Yöntem A ile analiz sonrası CIN parçalanma ürünlerine ait alıkonma zamanları ve

SIM modunda belirlenen iyonları

Sıra No Bileşiğin Adı Rt Kütle İyonları

1 1-benzylhydrylpiperazine (PÜ1) 8,42 167, 207, 165

2 Cinnamaldehyde (PÜ2) 4,42 131, 103, 77

3 n-docosane (IS) 8,87 109, 151,80

4 Cyclizine (PÜ3) 7,87 194, 99, 165

5 Cinnemaldehyde dimethyl acetal

(PÜ4)

5,12 147, 115, 178

Şekil 4.10. Yöntem A’da CIN parçalanma ürünleri (1-benzylhydrylpiperazine,

cinnamaldehyde, cyclizine, cinnemaldehyde dimethyl acetal) ve IS olarak n-docosane için

alıkonma zamanlarının gösteren kromatogram (PÜ1-4). (Hassan ve ark.) (75).


71

Şekil 4.11. 1-benzylhydrylpiperazine (PÜ1) ait alıkonma zamanı ve kütle spektrumu

Şekil 4.12. Cinnemaldehyde (PÜ2) ait alıkonma zamanı ve kütle spektrumu


72

Şekil 4.13. Cyclizine (PÜ3) ait alıkonma zamanı ve kütle spektrumu

Şekil 4.14. Cinnemaldehyde dimethyl acetal (PÜ4) alıkonma zamanı ve kütle spektrumu

gösterimi


73

4.1.1. Doğrusallık

Doğrusallığın belirlenmesi amacıyla her bir analite ait hazırlanan çalışma çözeltileri

kullanılarak çizilen kalibrasyon eğrileri Şekil 4.14 ve 4.17’de gösterildi. Buna göre her bir

analit için tüm konsatrasyonlarda iyi bir korrelasyon katsayısı (r2>0,99) elde edildi.

Şekil 4.15. CAF için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan kalibrasyon eğrisi

(10-500 µg/mL)

y = 22043x + 133642 R² = 0,9947

0

2000000

4000000

6000000

8000000

10000000

12000000

0 100 200 300 400 500 600


74

Şekil 4.16. DMAA için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan kalibrasyon

eğrisi (10-500 µg/mL)

Şekil 4.17. CIN için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan kalibrasyon eğrisi

(50-500 µg/mL)

y = 96913x - 557645 R² = 0,9969

0

10000000

20000000

30000000

40000000

50000000

60000000

0 100 200 300 400 500 600

y = 49761x - 2E+06 R² = 0,9948

-5000000

0

5000000

10000000

15000000

20000000

25000000

0 100 200 300 400 500 600


75

Şekil 4.18. SIB için hazırlanan çalışma çözeltileri kullanılarak oluşturulan kalibrasyon eğrisi

(10-500 µg/mL)

GC-MS ile yapılan toz ve sıvı örneklerde hedeflenen 4 analite ait tayin yönteminin

doğrusallık ve doğrusal aralık çalışmasının sonuçları aşağıdaki Tablo VIII’de belirtildiği

gibidir. Bu tabloda her analite ait doğrusal aralık, kalibrasyon denklemi, denklemin standart

sapması ve korelasyon katsayısı verilmektedir. Her bir analite ait kalibrasyon eğrileri ise Şekil

4.15 – 4.18’de gösterildiği gibidir.

y = 5129,2x - 4361,9 R² = 0,998

0

500000

1000000

1500000

2000000

2500000

3000000

0 100 200 300 400 500 600


76

Tablo VIII. GC-MS’de her bir analite ait doğrusallık verileri: aralık, denklem, standart

sapma, korelasyon katsayısı (Lineer regresyon)

Analit adı Doğrusal aralık

(µg/mL)

Doğrusallık denklemi Standard

Sapma

Korelasyon

katsayısı

(r)

CIN 50-500 y = 49761x - 2E+06 12,01 0.994

CAF 10-500 y = 22043x + 133642 8,74 0.994

SIB 10-500 y = 5129.2x - 4361.9 9,18 0,998

DMAA* 10-500 y = 96913x - 557645 13,49 0.996

4.1.2 Tayin limiti (LOD) ve Ölçüm limiti (LOQ)

LOD ve LOQ değerleri bölüm 3.8’de belirtilen formüle göre hesaplanmıştır (105).

Doğrusallık için çalışılan her bir kalibrasyon noktasının en az üç tekrarlı çalışmalarının bağıl

standart sapmalarından elde edilen LOD ve LOQ sonuçları aşağıdaki Tablo IX’de bildirildiği

gibidir.

Tablo IX. Geçerlilik çalışması yapılan analitlerin LOD ve LOQ değerleri (µg/mL)

Analitin adı LOD LOQ

CIN 3,44 10,32

CAF 4,58 13,74

SIB 3,61 10,84

DMAA 4,95 16,33


77

4.1.3.Geri Kazanım

CIN, CAF, DMAA ve SIB için 50, 100 ve 250 µg/mL’de; toz ve sıvı örnekler için yapılan

geri kazanım çalışmaları 3’er tekrarlı yapılmıştır. 50 mg toz madde ve 3 mL sıvı örneklerde

yukarıda belirlenen çekitleme yöntemleri ile geri kazanım çalışmaları uygulandı, bunların

içinde en etkili yöntemin Çekitleme 1 olduğu belirlendikten sonra geri kazanım değerleri (%),

bunlara ait standart sapma (SD) ve kesinlik sonuçları (%RSD) 5 tekrarlı olarak 4 analit için

aşağıdaki tablolarda (Tablo X- XIII) belirtilen değerlerde bulundu.

Tablo X. CIN için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma, %RSD (n=3)

CIN

Kons.

(μg/mL)

Elde edilen

ortalama

derişim

(ppm)

Geri

Kazanım

(%)

Ortalama

geri

Kazanım

(%)

SD %RSD

50 46,64 93,28

92,89 6,56 7,06 49,62 99,24

43,07 86,14

100 91,86 91,86

86,51 4,66 5,39 83,33 83,33

84,34 84,34

250 238,03 95,21

94,95 3,59 3,78 246,02 98,40

228,09 91,24


78

Tablo XI. CAF için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma, %RSD (n=3)

Tablo XII. DMAA için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma, %RSD (n=3)

CAF

Kons.

(μg/mL)

Elde edilen

ortalama

derişim

(ppm)

Geri

Kazanım

(%)

Ortalama

geri

Kazanım

(%)

SD %RSD

50 48,89 97,78

97,61 0,64 0,66 48,45 96,90

49,07 98,14

100 97,65 97,65

95,07 2,28 2,40 93,32 93,32

94,24 94,24

250 245,25 98,10

98,78 0,60 0,61 247,55 99,02

248,09 99,23

DMAA

Kons.

(μg/mL)

Elde edilen

ortalama

derişim

(ppm)

Geri

Kazanım

(%)

Ortalama

geri

Kazanım

(%)

SD %RSD

50 43,72 87,44

89,90 2,47 2,75 44,94 89,88

46,19 92,38

100 85,43 85,43

86,99 2,21 2,54 89,52 89,52

86,02 86,02

250 224,01 89,60

90,12 0,52 0,58 226,58 90,63

225,35 90,14


79

Tablo XIII. SIB için geri kazanım, Ortalama geri kazanım, Standart sapma, %RSD (n=3)

4.1.4. Doğruluk (%Bias)

Aynı yöntemle iki analist tarafından üç farklı konsantrasyonda hazırlanan tüm analitleri içeren

toz katım örnekleri 3 tekrarlı çalışıldı. Analizlerin sonunda elde edilen, aşağıdaki formül ile

yapılan doğruluk hesaplamalarının sonuçları Tablo XIV’da belirtildiği gibidir.

Bulunan-Beklenen

Beklenen

SIB

Kons.

(μg/mL)

Elde edilen

ortalama

derişim

(ppm)

Geri

Kazanım

(%)

Ortalama

geri

Kazanım

(%)

SD %RSD

50

47,94 95,88

94,70 2,36 2,49 48,12 96,24

45,99 91,98

100

96,46 96,46

97,44 0,85 0,87 98,02 98,02

97,84 97,84

250

243,65 97,46

98,44 0,90 0,91 246,52 98,61

248,11 99,24

X 100 Doğruluk (%Bias)=


80

Tablo XIV. Tüm analitleri içeren toz katım örneklerinde iki farklı analist tarafından elde

edilen sonuçların doğruluk (%Bias) değerleri.

Doğruluk

(%Bias) 1. analist 2. analist

Analitin

adı

50

µg/mL

100

µg/mL

250

µg/mL

50

µg/mL

100

µg/mL

250

µg/mL

CIN 7,11 13,49 5,05 13.86 15,66 8,76

CAF 2,4 4,93 1,22 1,86 5,76 0,76

SIB 5,3 6,5 1,57 8,02 13,98 0,75

DMAA 10,1 13,01 9,88 7,62 13,98 9,87

Analistler arasındaki farkın anlamlılık düzeyini belirlemek için student t-test uygulandı ve

tüm maddeler için p değeri sırasıyla 0.27, 0.98, 0.51, 0.83 bulundu.


81

4.2 Piyasadan Elde Edilen Ürünlere ait Bulgular

Tablo XV. Ürünlere ait GC-MS bulguları

Sıra

No Örnek

No

Belirlenen

madde/ilaç

Örnek

Türü

Analiz Sonucu

(mg/ölçek)

Etiket

CAF

bildirimi

Etikette bildirilen

CAF miktarı

(mg/ölçek)

1 10 CAF Toz 286,35 Var 160

2 11

CAF

DMAA

Toz 104,17

138,04

Var 100

-

3 12 CAF Toz 520,81 Var -

4 17 CAF Toz 30,04 Yok -

5 18 CAF Toz 300,05 Var 96

6 20 CAF Tablet 115,45 Var 24,99

7 24 CAF Toz 457,97 Var -

8 25 CAF Toz 38,80 Yok -

9 26 CAF Toz 455,07 Yok -

10 27 CAF Toz 550,35 Var 225

11 29 CAF Toz 391,12 Var -

12 30 CAF Toz 220,23 Var 145

13 34 CAF Jel 18,08 Var 50

14 37 CAF Tablet 236,06 Var 24,99

15 39

CAF

SIB

Sıvı 181,62

14,76

Var 199,98

-

16 40 CAF Toz 223,45 Var 10

17 41

CAF

CIN

Toz 546,27

18,12

Var 150

-

Çalışma kapsamında temin edilen 41 adet sporcu besin destek ürününde, GC-MS ile geçerlilik

çalışmaları yapılan etken maddelere ait kantitatif sonuçlar Tablo XV’de belirtilmiştir. Toplam

41 örneğin 17 tanesinde CAF, 1 örnekte CAF ile birlikte CIN (Şekil 4.19), diğer bir örnekte

yine CAF ile birlikte SIB (Şekil 4.20) ve bir diğerinde de CAF ile birlikte DMAA (Şekil 4.21)

belirlenmiştir.


82

Şekil 4.19. 41 nolu örnek içeriğinde 18,12 mg/ölçek olarak belirlenen CIN ve 546,27

mg/ölçek olarak belirlenen CAF bileşiğine ait kromatogram

Şekil 4.20. 39 nolu örnek içeriğinde 14,76 mg/ölçek olarak belirlenen SIB ve 181,62

mg/ölçek olarak belirlenen CAF bileşiğine ait kromatogram

Şekil 4.21. 11 nolu örnek içeriğinde 138,04 mg/ölçek olarak belirlenen DMAA bileşiğine ait

kromatogram


83

5. Tartışma

Kontaminasyon, dünya genelinde gerek sporcu gerekse bitkisel destek ürünleri için giderek

artan bir sorun teşkil etmektedir. Hızlı yanıt almak ve daha iyi ciro elde etmek için etik

olmayan kimyasal maddelerin ilave edilmesi, ürünlere katkı maddelerinin eklenmesiyle ilgili

en kritik noktadır. Bu durum, tüketici sağlığı açısından ciddi bir tehdit oluşturmaktadır.

Özellikle sporcu besin destek ürünlerinin bu pazarda yüksek orana sahip olması ve

kullanıcılara tek seferde önerilen dozlar dikkate alındığında durumun daha karmaşık hale

geldiği ortadadır.

Sporcu besin destek ürünlerinin içeriği ile ilgili çalışmalar 2000’li yıllardan itibaren

yapılmaya başlanmıştır. Yapılan çalışmalarda bugüne kadar amfetamin, efedrin, SIB, DMAA

gibi maddelerle karşılaşılmıştır. Yapılan çalışmaların çoğunluğunun kontamine olmuş

hormonlar üzerine olduğu görülmüştür (4).

Bu çalışmada, sporcu besin destek ürünleri içerisindeki katkı maddeleri ele alınmıştır. Bu

nedenle, çeşitli etkileri nedeniyle kontaminasyonda sıklıkla üzerinde durulan dört etken

maddenin (CIN, CAF, SIB, DMAA) referans standart maddeleri temin edilmiştir. Piyasadan

temin edilen toplam 41 adet ürünün içeriklerinde, söz konusu maddelerin varlığının

araştırılması için Sıvı-Sıvı çekitleme yöntemi ve GC-MS’de analiz yöntemleri geliştirilmiştir.

DMAA’nın diğer analitlerden daha apolar karakterde ve uçucu olması nedeniyle GC-MS’de

CIN, CAF ve SIB’nin belirlenebilmesi için Yöntem A geliştirilirken, DMAA’nın belirlenmesi

için Yöntem B geliştirilmiştir.

Çalışma kapsamında incelenen ürünlerin; 11 tanesi performans arttırıcı, 5 tanesi Amino asit, 2

tanesi Amino Asit- Glutamin, 1 tanesi L-carnitin, 1 tanesi Amino Asit - Arjinin, 1 tanesi


84

Amino Asit - Creatine, 6 tanesi BCAA, 3 tanesi Karbonhidrat, 2 tanesi Protein, 9 tanesi Whey

Proteindir.

CIN, CAF, DMAA ve SIB için 50, 100 ve 250 µg/mL’de 3’er tekrarlı yapılan geri kazanım

çalışmalarında 250 µg/mL konsantrasyonda geri kazanım yüzdelerinin her bir analit için en

yüksek değere ulaştığı görülmektedir.

Değişkenler arasındaki ilişkiyi gösteren korelasyon katsayısının CIN içi 0,994, CAF için

0,994, SIB için 0,998 ve DMAA için ise 0,996 olduğu görülmüştür.

Yapılan analizler neticesinde, bir üründe CIN, bir üründe DMAA ve bir üründe SIB olmak

üzere 3 üründe etiketinde belirtilmemiş maddeye rastlanmıştır (Tablo XV). CAF içeren

örneklerin etiket bildirimlerine ve etikette yer alan miktar bilgilerinin, yapılan analiz sonucu

ile uyumuna bakarak, aşağıdaki değerlendirmeler yapılmıştır; (Tablo XV).

- Analiz sonucu CAF belirlenen 17 ürünün, 3 tanesinde etikette CAF bildirimi yoktur

- Kalan 14 ürünün 3 tanesinde etikette CAF miktarı bildirilmemiştir

- Analiz sonucu CAF belirlenen 17 ürünün, 5 tanesinde önerilen kullanım ölçeğinde,

FDA in belirttiği günlük maksimum dozun (400 mg) üstünde olduğu, bir tanesinin

sınırda olduğu belirlenmiştir.

- Analiz sonucu CAF belirlenen 17 ürünün, 9 tanesinde etikette bildirilen CAF miktarı

ile uyumsuz olduğu (sekizinde yüksek, birinde düşük miktar) ve sadece 2 tanesinin

uyumlu olduğu belirlenmiştir.

- CAF miktarı etiket bilgisi ile uyumlu olanlarda da etikette yer almayan yasaklı sınıfta

yer alan maddelerin olduğu (birinde SIB, diğerinde de DMAA) belirlenmiştir.


85

- Aynı ürüne ait iki farklı seride yapılan analiz sonucunda da CAF miktarının etiket ile

uyumsuz olarak etikette belirtilenden yüksek miktarda olduğu ve birbirlerinden bile

farklı olduğu görülmüştür.

Çalışmamızdaki en önemli bulgu, ürün etikette yer almayan ve içeriğinde diğer maddelere

oranla oldukça yüksek miktarda “CIN” etken maddesi (18,12 mg/ölçek) saptanmış olmasıdır

(Tablo XV). Bu ürün, kullanıcılar tarafından özellikle “patlayıcı” etki yaratan, aşırı güç ve

enerji veren bir ürün olarak ifade edilmektedir.

CIN, dünya genelinde çeşitli bağımlılık yapan maddelerde ve cinsel hazzı arttırıcı ürünlerde

yine katkı maddesi olarak rapor edilmişse de, çalışmamızda ilk kez bir sporcu besin destek

ürününde “CIN” etken maddesine rastlanmıştır. İlaç özelliğindeki bir farmasötik maddenin

ürünün etiketinde belirtilmeksizin destek ürünlerinde bulunması kabul edilebilir bir durum

değildir. Ayrıca, CIN’in stabilitesinin düşük olması, kolayca piperazin sınıfında yer alan

bileşenlerine dönüşmesi (Şekil 2.2.) ve bu bileşenlerin güncel yeni psikoaktif madde

listesinde adı geçen BZP analoğu olması çalışmamızın adli önemini daha da ortaya

koymaktadır. Piperazin grubu maddelerin, özellikle daha potent olan 1-benzylpiperazin’in

yeni dönemde “Street drug” olarak Ekstazi’nin yerini aldığı işaret edilmektedir (74).

Güncel EMCDDA raporlarında, yeni psikoaktif maddelerle mücadele için “hareketli bir cismi

hedef almak” tabiri sıklıkla kullanılmaktadır. Bu bilgiler ışığında, destek ürünlerinde kasıtlı

olarak CIN kontaminasyonunun, gerek ürün içinde tespit edilememe gerekse dönüştüğü

ürünlerin piperazine özgü etkisi nedeniyle olduğu sonucuna varılmıştır.

CIN dinlenme sırasında ortaya çıkan ağrılar, kas krampları ve Raynaud Hastalığı gibi

periferik arter hastalıklarının tedavisinde kullanılır. Bu nedenle yoğun antrenman sonrası

oluşabilecek ağrıları hafifletme etkisinden dolayı katkı maddesi olarak eklenebilmektedir.

Ayrıca damarların genişlemesini sağladığı için antrenman sırasında daha çok kan


86

pompalanarak antrenman süresini uzatmayı sağlaması da gerekçelerden biri olabilmektedir.

Bu sebeple bu tür ilaç etken maddelerinin eklenmesini çapraz kontaminasyon olarak

değerlendirmek, masumane ve hafifletici sebep olabilir fakat CIN etken maddesinin

antrenman boyunca ve sonrasında vücuda sağlayabileceği etkileri düşünüldüğünde, katkı

maddesi olarak eklenmiş olma ihtimali oldukça yüksektir.

CIN’in analitik olarak belirlenmesinde pek çok yöntem geliştirilmiş ise de fotodegradasyon

potansiyeline sahip olduğu için bozunma ürünlerinin izolasyonu ve tanımlanmasını konu alan

bir dizi makale bulunmaktadır (75, 76).

CIN bozunma ürünlerini konu alan HPLC ile yapılan bir çalışmada, asidik durumda CIN’e ait

degradasyon % 95.77 iken bazik durumda %8.91 olduğu, oksidatif olarak %47.368, termal

olarak %16.56, fotolitik olarak %45.06’a kadar bozunma gösterdiği bildirilmektedir. Bu

sebeple bu çalışma boyunca CIN referans standardı her 5 enjeksiyonda bir taze olarak

hazırlanmıştır. Diğer analitlere ait stabilite değeri kabul edilebilir aralıkta bulunmuştur.

Spor salonlarında antrenman öncesi olarak enerji vermesi ve atletik performansı arttırması

hedeflenerek kullanılan ürünlerde CAF için FDA tarafından belirlenen günlük maksimum

kullanım miktarı, 400 mg dır.

Neves ve ark. çalışmasında belirttiği üzere 53 spor destek ürününün içerisindeki CAF

oranlarının 0.7 ile 307 mg/tablet arasında değiştiği ancak bunların %173 e varan oranlarda

etikette belirtilenden daha yüksek olduğu gözlemlenmiştir (77).

Bir diğer makale de (78) ise 46 adet analiz edilen üründe %90 ın da maksimum izin verilen

günlük dozajdan daha fazla CAF içerdikleri belirlenmiştir. Yine aynı çalışmada ayrıca günlük

CAF alımının 1476.7 mg’a kadar çıkabildiği tespit edilmiştir. Bu belirtilen günlük dozaj

aşımları hipertansiyon, taşikardi, uykusuzluk, anksiyete, baş ağrısı, karın ağrısı, bulantı-

kusma, ishal ve artmış diüreze gibi sağlık problemlerine sebep olduğu bildirilmiştir (78, 79).


87

CAF vücutta kas iskelet sistemi ile birlikte karbonhidrat, yağ metabolizması ve sıvı elektrolit

dengesine olan etkileri nedeniyle pek çok etki ve yan etkiden sorumludur. Bu etkiler, bunlarla

sınırlı olmamakla birlikte, yalnızca CAF dozuna değil; sporcunun kondisyonuna ve egzersiz

tipine de bağlıdır (80). Kondisyonu olan sporcularda düşük-orta doz arasında (3-6 mg/kg)

CAF’in kullanımının performansı arttırdığı ancak yüksek dozlarda (≥ 9 mg/kg) performansa

ekstra bir katkısının olmadığı aksine yan etkilerinin ortaya çıkmasına neden olduğu

bilinmektedir (80).

Özellikle yağ yakıcı olarak pazarlanan ürünler CAF ve/veya efedrin içerebilmektedir. Bu

ürünlerin bazılarının etiketlerinde, CAF ve efedrinin doğal kaynakları olan bitkiler

belirtilmektedir. CAF’in doğal kaynakları Guarana, Ma Huang ve efedrinin doğal kaynağı

Ephedra sinica’dır (35). Bitkisel kaynaklı olsa bile bu tür kontamine olmuş ürünlerin

karmaşık yapısından dolayı, sağlığa ciddi zararlarının olabileceği de göz ardı edilmemelidir.

CAF içeren besin desteklerini kullanan kişilerin günlük yaşamlarında besinler ve içecekler

yoluyla aldıkları CAF’in de günlük dozu aşması durumunda yan etkilere sebep olabileceği

konusunda toplumun bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Sousa ve Costa tarafından belirttiği

gibi ortalama bir Brezilyalı günde çeşitli yollarla 238 mg CAF almaktadır (81). Amerikalılar

için ise bu oranın, 200-225 mg/gün olduğu tahmin edilmektedir (82). Türkiye’deki ortalama

bir bireyin günlük CAF tüketiminin tam olarak bilinmemesiyle birlikte, bir bardak Türk

kahvesinin yaklaşık olarak 60 mg, bir fincan filtre kahvenin 110-220 mg ve bir bardak çayın

20-110 mg olduğu düşünülürse ortalama bir Türk insanının günlük CAF alımının 220-350 mg

arasında olabileceği tahmin edilmektedir (83). Bu rakam spor takviyesi kullanmayan ortalama

bir kişide olduğu düşünülürse, CAF içerikli sporcu besin destek ürünlerinden kullanan

kişilerin beyin ve kalp-damar hastalıkları açısından artmış risk taşıması kaçınılmazdır.


88

CAF, kişilerin sporcu besin destek ürünleri kullanımı dışında da günlük beslenmelerinde

çeşitli yiyecek ve içeceklerle aldığı bir madde olup, toplum sağlığı açısından bilinçsizce aşırı

doz kullanımı ile gözden kaçan ciddi bir risk oluşturmaktadır. Yüksek dozda alımında ve

hipertansive, yaşlı, adolesan, gebe gibi riskli gruplarda CAF maruziyetine bağlı ciddi sağlık

problemlerinin gelişebileceği ile ilgili hem sağlık çalışanlarından hem de toplumda

farkındalık yaratılması gerekmektedir.

Bir serotonin-norepinefrin geri alım inhibitörü olarak SIB, düşük kalorili diyetin etkilerini

arttırarak obezite tedavisinde kullanılmak üzere ortaya çıkmıştır. Etki mekanizması iştah

üzerine ve metabolik hızı arttırma şeklinde işlemektedir (84). En sık gözlenen yan etkileri,

kan basıncında ve nabızda artış, göğüs ve baş ağrısı, uykusuzluk, ağız kuruluğu ve anksiyete

gibi, kardiyovasküler sistem ve santral sinir sistemi üzerine olan etkileridir (85). Karaciğer,

beyin fonksiyonlarında bozulma, unutkanlık, psikolojik bozukluklar, intihar eğilimi, beyin

kanaması, felç, kalp ritminde bozulma, ani kalp durması sonucu ölümdür. Profesyonel spor

organizasyonlarında SIB kullanımı dünyada 2006 yılı Ocak ayı, ülkemizde 2011 yılı Şubat

ayından itibaren yasaklanmıştır. Sağlık Bakanlığı İlaç ve Eczacılık Genel Müdürlüğü,

16.02.2011 tarihinde SIB İçeren Bitkisel Ürünleri, piyasadan toplatarak, satışını

durdurduğunu kamuoyuna duyurmuştur. Bu bileşik, S6 (uyarıcılar) sınıfında yer almaktadır

(86). 22 Aralık 2008 yılında bilinmeyen miktarda, yasaklı SIB maddesini içeren ve kilo

vermek için diyet destekleyici ürün olarak piyasada satılan 27 farklı ürün ile ilgili, FDA bir

uyarı yayınlamıştır (87) Mart 2009'da Müller ve ark. tarafından yasal olarak tescil edilmiş

etkin dozun yaklaşık iki katı SIB içeren ve Avrupa'da Çin üretimi bitkisel destek ürünleri

olarak satılan ürünün kullanılması sonucu oluşan bir zehirlenme tablosu bildirilmiştir (88).

Çalışmamızda sadece bir örnekte DMAA (1, 3-dimethylamylamine) bileşiğine rastlanmıştır.

Bu etken madde aynı zamanda yasaklı madde sınıfında yer almaktadır. DMAA’nın


89

belirlenmesi için GC-MS parametrelerinde değişiklik yapılmıştır. Bileşiğin ve izomerinin

sırasıyla alıkonma zamanı 5.22 ve 5.29 dak olarak belirlenmiştir (Şekil 4.2).

DMAA, sardunya (Pelargonium graveolens) yağı ve sardunya kök ekstresinden elde edilen

bitkisel ürün olarak performans artırıcı şeklinde pazarlandığından ve etken madde bitkide

rasemik karışım halinde bulunduğundan, geliştirilen GC-MS yöntemi, her iki izomerin

kalitatif ve kantitatif ölçümüne dayandırılmıştır (60).

DMAA’yı konu alan literatürlerde olduğu gibi bizim çalışmamızda da hem standart madde

hem de ürün içinde bulunan DMAA rasemik karışım halinde bulunmaktadır.

Tek bir üründe karşılaştığımız ve analiz sonucu ölçek başına 138,04 mg olarak belirlediğimiz

DMAA’nın miktarı, Teksas Amerika’da gerçekleştirilen çalışma ile de uyumlu olduğu

görülmüştür (60).

Metilhekzanamin olarak da bilinen 1,3-Dimetilamilamin (DMAA) ilk olarak "Forthane"

olarak adlandırılmış ve Eli Lilly & Co. tarafından 1940'larda bir vazokonstriktör olarak

tanıtılmıştır. Geranamin olarak çeşitli egzersiz öncesi destek ürünleri bileşeni olarak spor

pazarına getirilmiştir. 2009 yılında DMAA, Dünya Anti-Doping Ajansı (WADA) tarafından

2010 yasak listesine eklenmiştir. 2010 ve 2011 yıllarında, bazı sporcularda denetimlerde

müsabaka sonrası testlerde DMAA belirlendiği, diskalifiye edildiği veya ödüllerinin geri

alındığı bildirilmiştir (89). Ayrıca, birkaç olguda DMAA'nın ciddi yan etkilere sahip

olabileceğini göstermiştir (66).

Birleşik Devletler’de DMAA içeren destek ürünlerinin kullanımı orduda yaygın olduğu

görülmektedir. Kara ve Hava Kuvvetleri personelinin % 22'sinin hayatlarında en az bir kez bu

ürünleri kullandığı ve %10'un da rutin olarak kullandıkları bildirilmiştir (90).


90

2006 yılından bu yana DMAA, kilo kaybı ve egzersiz için gıda destek ürünlerinin bir bileşeni

olarak, sporcular arasındaki bazı popüler ürünlerde görülmüştür.

DMAA'nın kullanımı ile ilişkilendirilen taşikardi, bulantı, kusma, ajitasyon, titreme, baş

dönmesi, baş ağrısı ve göğüs ağrısını içeren çok sayıda yan etki bildirilmiştir (91). Hemorajik

atak (66, 92, 93), hepatotoksisite (94), miyokard enfarktüsü (95) gibi daha ciddi ve yaşamı

tehdit eden etkilerin (66, 92, 93) yanı sıra, bir adet ölüm olgusu da bildirilmiştir (96).

DMAA genellikle kilo kaybı destek ürünlerinin bir bileşeni olan CAF ile birlikte

bulunmaktadır (56). DMAA ve CAF’in birlikte alımı sinerjik etkiye sebep olması bildirilen

olumsuz etkilerin bir kısmından sorumlu olduğu düşünülmektedir (97). Bu olumsuz

etkilerinden dolayı DMAA, dünya çapında düzeltici önleyici kurumların dikkatini çekmiş,

Yeni Zelanda, 2012 yılında piyasadan tamamen kaldırılmıştır (96) ve 2013 yılında FDA,

destek ürünlerinde kullanımını yasaklamıştır (94). Bizim çalışmamızda DMAA’ya özgü GC-

MS yöntemiyle (Yöntem B) analiz edilen ürün bir kez de Yöntem A ile analiz edilerek,

içeriğinde DMAA’nın yanı sıra CAF olduğu belirlenmiştir.

GC-MS, özellikle sistematik toksikolojik analizde kullanılan ileri bir analitik kromatografi

cihazıdır. GC, cihaza enjeksiyon sonrası kolayca buharlaştırılabilen maddeleri birbirlerinden

ayırır. Bu genellikle molekül ağırlığı 500’e kadar olan bileşikler olarak kabul edilir. GC için

kullanılan çok farklı dedekörler var ise de Kütle dedektörü (MS), GC kolonunda ayrıştırılan

ve MS’e iletilen maddeleri çeşitli iyonizasyon modları ile pozitif ya da negatif yükleyerek

manyetik bir alanda ayrıştırır ve elde edilen sinyalleri kromatograma dönüştürür (98).

Analizlerde 70 eV değerinin EI modu için optimum iyonlaşma değeri olarak belirlenmesi,

cihazlarda sağlanan ortak standart ve bu cihazların uzun yıllardır kullanılıyor olması

nedeniyle GC-MS’lerde üniversal ortak kütüphanelerin geliştirilmesi mümkün olmuştur.


91

Kütüphane karşılaştırılmasının yapılabilmesi GC-MS cihazını sistematik toksikolojik

taramada en önemli cihazı haline getirmiştir (98).

Dünya genelinde milyar dolarlarla ifade edilen bir pazar payına sahip sporcu besin destek

ürünleri, kalite kontrol, güvenlik, kasıtlı yanlış etiketleme ve kontaminasyon (katkı madddesi

veya tahşişi) risklerini de beraberinde getirmiştir. Bu tür riskli ürünlerin kullanımına bağlı

olarak klinikte zehirlenmeler, organ veya sistem hasarları yaygın olarak görülmeye

başlanmıştır.

Özellikle spor destek ürünleri üreticilerinin veya tedarikçilerinin, formülasyonlarını gizleme

eğiliminde olabildikleri ve etiket bilgisini kasıtlı şekilde değiştirebildikleri bilinmektedir.

Ürünler, etiketinde belirtilmeyen veya belirtilse bile önerilen miktarın çok üzerinde bir

konsantrasyonda katkı maddeleri (ilaç etken maddesi) içerebilmektedir. Her iki durum da

ürün güvenliği açısından riskler oluşturmaktadır. Diğer taraftan istismar edilebilme

potansiyeli olan yasaklı maddelerin de ürünlere eklendiği ya da klinikte farklı amaçlar için

kullanılan ilaç etken maddelerinin de katkı maddesi olarak görüldüğü bildirilmektedir.

Bu anlamda dünya genelinde katkı maddesi, çapraz kontaminasyon veya tahşiş amaçlı olarak

kullanıldığı belirtilen yeni bileşikleri konu alan çalışmaların sayısı hızla artmaktadır (99).

Bileşiklerin kimyasal tanımlamaları yapılmış ve konuyla ilgili mevzuatlar revize edilmiştir.

Avrupa Birliği ülkelerinde sporcu ürünlerin kalite kontrolü ve güvencesi, olası risklerden halk

sağlığını korumak amacı ile “Mevzuat-2002/46/EC” olarak tanımlanmış iken Birleşik

Devletlerde FDA’nın Federal Food, Drug, and Cosmetic Act’ı tanımladığı görülmektedir.

Güncel çalışmalar ile ilgili mevzuatın sürekli revize edildiği ve iyileştirmek amacıyla

mevzuatın eksik yanlarını konu alan çalışmaların gündeme geldiği görülmektedir (6).

Yukarıda da bahsedildiği gibi, insan sağlığına önem veren iyi niyetli üreticiler, ürünlerinin


92

kalitesinden şüpheleri olmadığı için bunu garantilemek adına belirtilen komitelerle işbirliği

yaparak ürünlerini analiz edip piyasaya sunmaktadırlar.

Ülkemizde; Sporcu besin destek ürünlerine Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığından “Gıda

Takviyesi” adı altında ruhsat alınmakta, ancak içeriğinde herhangi bir ilaç etken madde

bulunması durumunda sadece Sağlık Bakanlığından ruhsatlandırılması gerektiği için etken

madde etiketlerde yer almamakta fakat bu ürünler internetten ya da marketlerden kolaylıkla

satın alınmaktadır.

Sporcu besin destek ürünlerinin kullanımı yaygınlaştıkça birçok yeni besin destek ürünleri

mağazaları açılmakta ve bu ürünleri satan internet sitelerinin sayısı giderek artmaktadır. Hatta

bu internet sitelerinde, amaca göre hangi ürünün ne kadar sıklıkla kullanılması gerektiği

yönünde profesyonel olmayan yönlendirmeler olduğu görülmektedir.

5237 sayılı TCK’nın 187. maddesinde, aşağıdaki gibi; “Bireylerin yaşamını ve sağlığını

tehlikeye atmak için ilaçlı madde katkılı ürünleri üretmek veya satmak”. Bu maddeye göre,

bir suçun konusu olan bir ürünün, bireylerin yaşamlarını ve sağlıklarını tehlikeye sokma

potansiyeline sahip olması ve başka bir deyişle insani kullanım için üretilmesi gerekmektedir.

Suç, tehlike suçu olarak tanımlandığından, maruz kalmanın nedeninin işleyişine zarar

vermesine rağmen, zaptın bireylerin yaşamları ve sağlığı üzerindeki zarar potansiyelini

belirlemek yeterlidir.

Diğer taraftan Hukuki statüsü ne olursa olsun bir ilacın/etken maddenin, suçun konusunu

teşkil edebilmesi için kişilerin hem sağlığı, hem de hayatı bakımından tehlike yaratabilecek

nitelikte olması aranmaktadır.

Devletlerin, toplumlarını oluşturan bireylerin yaşam ve sağlık haklarını koruma

yükümlülükleri bulunduğundan, Anayasamızın 17. maddesinde, herkesin, yaşama ve maddi


93

ve manevi varlığını geliştirme; 56. maddesinde de herkesin, sağlıklı ve dengeli bir çevrede

yaşama hakkına sahip olduğu ve 3. Fıkrasında ise, devletin, herkesin hayatını, beden ve ruh

sağlığı içerisinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi

arttırarak, işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet

vermesini düzenleyeceği belirtildiğinden, belirtilen maddeler uyarınca; devlet, herkesin

hayatını, beden ve ruh sağlığı içerisinde sürdürmesini sağlamakla yükümlüdür” denmektedir

(40).

Ancak mevcut yasadaki açıklardan faydalanılmakta, sporcu besin destek ürünlerinin kalitesini

belirleyecek ve halkın yararını gözetecek ilgili kurumlar tarafından yapılan analizler yeterli

olmamaktadır. Bu tür ürünleri kullanan kişilerin forum sitelerinde yaptıkları yorumlarda yurt

dışından getirtebilecekleri ürünleri kargo aracılığı ile getirtirken kiminde Gümrük tarafından

el konulduğu, kimi ise aynı tarz ürünü rahatlıkla satın alabildiği gümrükte takılmadığı

belirtmektedirler (100).

Gümrükler Genel Müdürlüğünün (101) internet sitesinde “Takviye edici gıdalar/sporcu

gıdaları olarak nitelendirilen bazı ürünlerin posta/hızlı kargo yoluyla getirilmesinin mümkün

olup olmadığı sorulmuş, 13.06.2010 tarihli ve 27610 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan

5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanununun 3 üncü maddesinin

birinci fıkrasının 65 nolu alt bendinde tanımlanan "takviye edici gıdalar" ile 06.12.2003 tarihli

ve 25308 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren Türk Gıda Kodeksi 2003/42

nolu Sporcu Gıdaları Tebliği'nin 4 üncü maddesinde tanımlanan "sporcu gıdaları"nın muaf

olarak posta ve hızlı kargo yoluyla getirilmesi mümkün bulunmamaktadır” şeklinde cevap

verildiği, “Takviye edici gıdalar/sporcu gıdaları olarak nitelendirilen bazı ürünlerin posta/hızlı

kargo yoluyla getirilmesine ilişkin bir istisnanın olup olmadığı sorusuna ise, bu kapsamdaki

ürünleri doktor tavsiyesi ile kullanan kişilerin, hastalıklarına dair resmi hastaneden alınmış bir


94

raporu ve doktorun önerdiğine dair bir reçeteyi, milli sporcuların ise "Milli Sporcu Belgesi"ni

gümrük idaresine ibraz etmeleri halinde söz konusu ürünleri posta ve hızlı kargo yoluyla

getirmelerine izin verilir.” şeklinde bir uygulama olmasına rağmen, bazı forum sitelerinde

kullanıcıların siparişlerinin kimisinin ellerine ulaştığı kimisinin de gümrüğe takıldığı

belirtilmektedir (100).

İlaçlar ve Geleneksel Bitkisel Tıbbi Ürünler, Sağlık Bakanlığından ruhsat alması gerekli

ürünler iken; takviye edici gıdalar ve bitkisel içerikli kozmetik ürünler bunun dışında

tutulmakta ve 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu ile

düzenlenen “Takviye edici gıdaların üretim, ithalat, ihracat ve kontrolüne ilişkin usul ve

esaslar” hakkındaki yönetmelik ve Türk Gıda Kodeksi sporcu gıdaları tebliğine tabi olan

sporcu besin destek ürünlerini de içeren takviye besin destek ürünlerinin etiket üzerinde

belirtilmeyen madde bulunması, hatta bu maddelerin ilaç etken maddesi olması durumunda

hangi yasaya tabi olduğu, ne gibi yaptırımlar ne gibi cezalar verilmesi gerektiği yasalarımızda

açıkça belirtilmemektedir.

Ayrıca internet üzerinden gerçekleştirilen bu tür ürünlerin satışlarının da, kamu sağlığına

zarar verecek fiiller kapsamına alınmasının üretici açısından caydırıcı, tüketici açısından ise

koruyucu olacağı düşünülmektedir.

Zira; insan hayatının ve sağlığının tehlikeye düşmesinden sonra suçu işleyenlerin

cezalandırılması değil, tehlike aşamasında ya da öncesinde alınacak tedbirlerle insan

sağlığının ve hayatının korunması olmalıdır.

Ürün fiyatları, kullanım miktarı ile orantılanırsa, sporla ilgilenen kişinin antrenman sıklığı da

göz önünde bulundurulduğunda, günde en az 1 öğün bu ürünlerden kullandığını varsayarsak 1

paket ürünün ne kadar süre gideceği ve pazar payının giderek artacağı kaçınılmazdır.


95

Dolayısıyla, bu piyasadan daha çok pay almak isteyen üreticiler, ürünlerinin etkinliğini

arttırmak için kasıtlı kontaminasyona başvurabilecekleri unutulmamalıdır.

Kullanılacak ürün içeriğinin zararlı öğeler içermemesi için kontrolü çok önemlidir (10, 102).

Bu ürünleri seçerken; sporcunun yaşı, cinsiyeti, ilgilendiği spor dalı, amatör veya profesyonel

olması, antrenman süresi, sürekliliği ve diğer sağlık problemleri gibi konular ile kullanacağı

ürünün güvenirliği, etkinliği ve yasal olması konularına dikkat edilmesi gerekmektedir.

Genellikle ürün kullanıcıları, ürünlerin formülasyonunu paylaşmak istememektedirler. Bu

belki ürünlerin onlar için çok kıymetli olmasından belki de içinde verdiği enerjinin de

farkında olarak kötü birşeyler olmasını duymak istemediklerinden kaynaklanıyor olabilir.

Fakat tüketicilerde görülen en büyük zaaf, ne olursa olsun bu ürünleri kullanmak ve istenilene

kolayca ulaşmaktı. Bunun farkında olan üreticiler özellikle merdiven altı tabir edilen ya da

faturasız elden ele ulaştırılan ürünlerin üreticileri bu zaaftan faydalanarak büyük bir pazar

haline gelmiş sporcu besin destek ürünleri endüstrisinden büyük pay elde etmek niyetiyle

ürünlerini daha etkili hale getirmek istemektedirler. Bu aşama da inisiyatifin üreticiye

bırakılmaması gerekmektedir.

Türkiye pazarında spor destek ürünlerinin büyüklüğü yaklaşık 100 milyon dolar civarında ve

tüm dünyada bu miktar yaklaşık 60 milyar doları bulmaktadır.

Piyasada geniş ürün yelpazesine sahip olan ve çeşitli reklamlarla cazip hale getirilen bu

ürünlerin, içeriğinin ve kontaminasyon risklerinin yeni kanıtlarla desteklenene kadar amatör

ya da profesyonel tüm kullanıcıların kullanım hususunda dikkatli olması gerektiği

düşünülmektedir (103).

Pek çok çalışma, prohormon olarak da adlandırılan androjenik anabolik steroidlerin (AAS)

sıklıkla karşılaşılan kontaminantlardan olduğunu gösterse de bunların yanı sıra efedrin, SIB,


96

clenbuterol, hormonal peptidler, DMAA ve hatta kimyasal olarak tanımlanmamış ve bazı

yasak maddelere yapısal olarak benzeyen moleküllerin de bulunabileceği bildirilmektedir (4,

60). Çalışmamızda söz konusu CIN terapötik olarak bilinen bir bileşik olmasına rağmen,

kolay bozunabilir yapısı nedeniyle parçalanma ürünlerine dönüşmekte bu da sporcular için

ekstra enerji veren piperazin analoglarına dönüşmektedir.

Sporcu besin destek ürünlerindeki kasıtlı ya da çapraz kontaminasyon, alınan doz

düşünüldüğünde, bitkisel destek ürünlerden daha büyük problemler meydana getirebilir.

Bireyler egzersiz için önerilen miktardan daha fazla doz alabilir bu durum daha büyük yan

etkilere neden olabilir.

Spor destek ürünlerinin en çok etkiyi gösteren ürünün daha çok satıldığı ve daha çok

kazandırdığı düşünüldüğünde, etikette belirtilmeyen maddelerin görülebilme sıklığı

artmaktadır.

İlaç etken maddesi içeren ürünlerin geri çekilmesi sağlanmalı ve tüketicilere bu gibi konularla

ilgili uyarılarda bulunulmalıdır.

İnternetten alımın kolay olması, merdiven altı üretimin önüne geçilememesi, kontrolsüz pazar

piyasası ve etiketlerde içeriğinde bulunan maddelerin tamamının yazmıyor ya da etikette

yazanların ürünün içeriğinde bulunmuyor olması sonucu durum adli bir boyut kazanmaktadır.

Tüketicilerde, orijinal ürünleri ve analizlerinin kamuoyu ile paylaştığı ürünleri tercih

etmeleri, faturasız, resmi olmayan ürünleri kullanmamaları konusunda bir bilinç

oluşturulmalı. Merdivenaltı üretimler durdurulmalı ve internetten kolay sipariş edilen bu

ürünlerin kontrollerinin sıklaştırılması gerekmektedir.

Besin destek ürünleri, ilaç formunda ve ambalajında piyasaya sürülmesine rağmen, Sağlık


97

Bakanlığı denetiminden geçirilmeyip, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından

ruhsatlandırılmaktadır. Ayrıca bu ürünlerin kapsül ya da draje şeklinde bir preparatta

bulunması, etken madde içermesi ve miktarının normal gıda ile alınan miktardan çok daha

fazla olması gibi nedenlerden dolayı, bu ürünlerin kalite ve etkinlik analizlerinin yapılarak,

ilaç olarak sınıflandırılması ve Sağlık Bakanlığı tarafından ruhsatlandırılması gerektiği

belirtilmektedir.

Ayrıca ürünlerin ithalatında ilgili marka için son bir yıl içerisinde bir analiz yapılmış olması

yeterli bir unsur olduğundan, yeni seri ürünlerde olabilecek farklı katkı maddelerinin

yakalanma olasılığı zayıf kalmaktadır. Bu nedenle, tüketiciler için kullanacağı sporcu besin

destek ürünleri ile ilgili bilimsel kanıtlarla desteklenmiş rehber sistemler oluşturulmalıdır.

Avrupa besin destek ürünleri ile ilgili yapılan çalışmaların kaynağını RASFF (Gıda ve Yem

Güvenlik Uyarıları - Food and Feed Safety Alerts) oluşturmaktadır. RASFF, 1979'dan bu

yana gıda güvenliğini sağlamak amacıyla Avrupa Birliği (AB) Üye Devletlerin birbirlerine

gıda destek ürünlerinden kaynaklanan sağlık risklerini bildirmelerini sağlamak için

tasarlanmış hızlı bir iletişim sistemidir. Ülkemiz için de bu şekilde bir düzenleme sistemi

geliştirmesi; tüketicileri bilinçlendirme, denetleme gücünü arttırmak açısından önemlidir.

Bu takviyelerin imalat ve pazarlama süreçlerine ilişkin zincirin korunması konusundaki

endişe, tüketicileri, sağlık hizmeti verenleri ve mevzuat koyucuları doğrudan

ilgilendirmektedir (104). Kullanıcıyı korumak için gıda güvenliği ile ilgili kurumlar

tarafından düzenleme yapılması, adli-idari bir denetim getirilmesi, denetlemelerin hangi kamu

kurumu tarafından yapılacağının netlik kazanması gerekmektedir.


98

6. Sonuç

Bu çalışma ile dünyada ilk defa bir sporcu besin destek ürününde “CIN” ilaç etken maddesi

belirlenirken ülkemizde ilk defa sporcu besin destek ürünlerinin içeriği kontaminasyon

riskleri açısından hem adli hem de klinik olarak incelenmiştir. Geliştirilen GC-MS yöntemi ile

CIN ve ilgili dört bozunma ürünü belirlenebilme kabiliyetine sahiptir. Bu sayede, olası CIN

kontaminasyonu, her türlü toz/sıvı gıda destek ürününde saptanabilmektedir. Diğer taraftan

aynı yöntemle SIB ve CAF bileşiklerinin eş zamanlı olarak kalitatif ve kantitatif analizleri

yapılabilmektedir.

Bitkisel kökenli karışım olarak ürünlerde bulunan (R,S)-DMAA için, farklı bir GC-MS

yöntemi geliştirilerek rasemik karışım şeklinde hem kalitatif hem de kantitatif olarak bileşiğin

analizi yapılabilmektedir.

Sonuç olarak, bu ürünlerin kullanımının artmasından dolayı üretimin ve pazarlamanın

güvenilirliği için etiketlemenin uygunluğunun yanı sıra içerikteki maddelerin oranları

tüketiciler, sağlıkçılar ve bunu düzenleyenler tarafından özenle belirlenmelidir. Tüm içeriğin

doğru bilgi ile etiketlenmesi, önerilen günlük dozun gerçekçi hesaplanması ve her doz için

oluşabilmesi öngörülen fizyolojik etkilerinde belirtilmesi oldukça önemlidir. Ayrıca etikete

tüketicilerin takip etmesi gereken günlük dozları aşmamaları için ayrı bir uyarı da

eklenmelidir. Maalesef, içeriğin etiketlenmesindeki tutarsızlıklar, destek ürünlerinin

üretiminin yetersiz denetimi ve kalite kontrolünün eksikliğini akıllara getirmektedir. Bu

ürünlerin kalite kontrol ve denetiminde yapılacak artışların ve çalışmamıza benzer nitelikteki

yayınların sayısının artmasının halk sağlığı açısından oldukça yararlı olacağı

düşünülmektedir.


99

7. Kaynaklar

1. Millman, R. B., & Ross, E. J. (2003). Steroid and nutritional supplement use in

professional athletes. The American Journal on Addictions, 12(s2).

2. Maughan, R. J., Depiesse, F., & Geyer, H. (2007). The use of dietary supplements by

athletes. Journal of Sports Sciences, 25(S1), S103-S113.

3. Petróczi, A., Naughton, D. P., Pearce, G., Bailey, R., Bloodworth, A., & McNamee,

M. (2008). Nutritional supplement use by elite young UK athletes: fallacies of advice

regarding efficacy. Journal of the International Society of Sports Nutrition, 5(1), 22.

4. Geyer, H., Parr, M. K., Koehler, K., Mareck, U., Schänzer, W., & Thevis, M. (2008).

Nutritional supplements cross‐contaminated and faked with doping substances. Journal of

Mass Spectrometry, 43(7), 892-902.

5. Food and Drug Administration. (April 2005). Dietary Supplement Labeling Guide.

http://www.fda.gov/Food/GuidanceRegulation/GuidanceDocumentsRegulatoryInformation/D

ietarySupplements/ucm2006823.htm (Son erişim tarihi: 18.05.2018).

6. Coppens, P., Da Silva, M. F., & Pettman, S. (2006). European regulations on

nutraceuticals, dietary supplements and functional foods: a framework based on safety.

Toxicology, 221(1), 59-74.

7. Hill, S. L., & Thomas, S. H. (2011). Clinical toxicology of newer recreational drugs.

Clinical Toxicology, 49(8), 705-719.

8. Maughan, R. J. (2005). Contamination of dietary supplements and positive drug tests

in sport. Journal of Sports Sciences, 23(9), 883-889.

9. Andrews, K. W., Schweitzer, A., Zhao, C., Holden, J. M., Roseland, J. M., Brandt, M.,

... & Yetley, E. (2007). The caffeine contents of dietary supplements commonly purchased in

http://www.fda.gov/Food/GuidanceRegulation/GuidanceDocumentsRegulatoryInformation/DietarySupplements/ucm2006823.htm

http://www.fda.gov/Food/GuidanceRegulation/GuidanceDocumentsRegulatoryInformation/DietarySupplements/ucm2006823.htm


100

the US: analysis of 53 products with caffeine-containing ingredients. Analytical and

Bioanalytical Chemistry, 389(1), 231-239.

10. Paker HS. Aktif sporcuların beslenme durumlarının belirlenmesi, bilim uzmanlığı tezi,

Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 1995.

11. Petroczi, A., Taylor, G., & Naughton, D. P. (2011). Mission impossible? Regulatory

and enforcement issues to ensure safety of dietary supplements. Food and Chemical

Toxicology, 49(2), 393-402.

12. Haller, C. A., Kearney, T., Bent, S., Ko, R., Benowitz, N. L., & Olson, K. (2008).

Dietary supplement adverse events: report of a one-year poison center surveillance project.

Journal of Medical Toxicology, 4(2), 84-92.

13. Güneş, Z., Çiçek, B., Onur, Ş., Gökmen, A., & Saka, M. (1999). Bioner kullanımının

sporcuların kan profiline ve zayıflamaya etkisi. Spor Hekimliği Dergisi, Ege Üniversitesi

Basımevi, 34(3).

14. TBMM Son Yıllarda Türk Sporunda Yaşanan Doping Sorununun Araştırılarak

Alınması Gereken Önlemlerin Belirlenmesi Amacıyla Kurulan Meclis Araştırma Komisyonu

Raporu, Nisan 2014

15. Türkmen, Z., Türkdoğru, S., Mercan, S., & Açıkkol, M. (2014). Bitkisel ürünlerin ve

gıda destek ürünlerinin içeriklerinin adli ve hukuki boyutu. Adli Tıp Bülteni, 19(1), 38-48.

16. Van Thuyne, W., & Delbeke, F. T. (2004). Validation of a GC‐MS screening method

for anabolizing agents in solid nutritional supplements. Biomedical Chromatography, 18(3),

155-159.

17. Baume, N., Mahler, N., Kamber, M., Mangin, P., & Saugy, M. (2006). Research of

stimulants and anabolic steroids in dietary supplements. Scandinavian Journal of Medicine &

Science in Sports, 16(1), 41-48.


101

18. Karakuş Akan, Vücut geliştirme sporu yapan kişilerde androjenik anabolizan steroid

hormon kullanımının değerlendirilmesi, Tıpta Uzmanlık Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Adli

Tıp Anabilim Dalı, 2002, s.628, İzmir.

19. Göktaş Z. Aktif Milli Sporcuların Beslenme Alışkanlıkları ve Sıklıkla Kullandıkları

Beslenme Destek Ürünlerinde Kontaminasyon ve Pozitif Doping Risk Değerlendirmesi.

Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Beslenme Bilimleri Programı Yüksek

Lisans Tezi, 2010

20. Bora, Z. (2015). Spor salonunda çalışan vücut geliştirme sporu yapan spor hocalarının,

beslenme durumları ve beslenmeye bağlı takviye destek ürün kullanımlarının saptanması

(Yüksek lisans Tezi, Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü).

21. Argan M, Köse H. Sporcu Besin Desteklerine (Sports Supplements) Yönelik Tutum

Faktörleri: Fitness Merkezi Katılımcıları Üzerine Bir Araştırma, Spor Bilimleri Dergisi,

Hacettepe Üniversitesi 2009, 20 (4) 152-164.

22. Castillo, E. M., & Comstock, R. D. (2007). Prevalence of use of performance-

enhancing substances among United States adolescents. Pediatric Clinics, 54(4), 663-675.

23. Dalby A., Food in the Ancient World A-Z, Routledge (2008) pp. 203

24. McGinn, Dave (7 November 2010). "Are protein shakes the weight-loss magic

bullet?". Globe and Mail. Retrieved 1 December 2010.

https://www.theglobeandmail.com/life/health-and-fitness/health/conditions/are-protein-

shakes-the-weight-loss-magic-bullet/article596648/ (Son erişim tarihi: 18.05.2018)

25. Huang, S. H. S., Johnson, K., & Pipe, A. L. (2006). The use of dietary supplements

and medications by Canadian athletes at the Atlanta and Sydney Olympic Games. Clinical

Journal of Sport Medicine, 16(1), 27-33.

26. Nieper, A. (2005). Nutritional supplement practices in UK junior national track and

field athletes. British Journal of Sports Medicine, 39(9), 645-649.

https://www.theglobeandmail.com/life/health-and-fitness/health/conditions/are-protein-shakes-the-weight-loss-magic-bullet/article596648/

https://www.theglobeandmail.com/life/health-and-fitness/health/conditions/are-protein-shakes-the-weight-loss-magic-bullet/article596648/


102

27. McDowall, J. A. (2007). Supplement use by young athletes. Journal of Sports Science

& Medicine, 6(3), 337.

28. "Marketplace: Some protein powders fail fitness test - Health - CBC News". Cbc.ca.

Retrieved December 11, 2015. http://www.cbc.ca/news/health/marketplace-protein-powders-

1.3313084 (Son erişim tarihi: 18.05.2018)

29. "Body-building Products and Hidden Steroids: Enforcement Barriers". Food and Drug

Administration.

30. Ersoy G. Egzersiz ve Spor Yapanlar için Beslenme, 4. Baskı, Nobel Yayın Dağıtım,

Ankara, 2011

31. http://www.trthaber.com/haber/ekonomi/gida-takviyesi-pazari-citayi-yukseltti-

305804.html (Son erişim tarihi: 18.05.2018)

32. Van der Merwe, P. J., & Grobbelaar, E. (2005). Unintentional doping through the use

of contaminated nutritional supplements. South African Medical Journal, 95(7).

33. Geller, A. I., Shehab, N., Weidle, N. J., Lovegrove, M. C., Wolpert, B. J., Timbo, B.

B., ... & Budnitz, D. S. (2015). Emergency department visits for adverse events related to

dietary supplements. New England Journal of Medicine, 373(16), 1531-1540.

34. Geyer, H., Bredehöft, M., Mareck, U., Parr, M., & Schänzer, W. (2003). High doses of

the anabolic steroid metandienone found in dietary supplements. European Journal of Sport

Science, 3(1), 1-5.

35. Hilderbrand, R. L., Wanninger, R., & Bowers, L. D. (2003). An update on regulatory

issues in antidoping programs in sport. Current Sports Medicine Reports, 2, 226-232.

36. https://www.ausport.gov.au/ais/nutrition/supplements (Son erişim tarihi: 18.05.2018)

37. http://www.teb.org.tr/news/6725/%C4%B0la%C3%A7-ve-Benzeri-

%C3%9Cr%C3%BCn-Sat%C4%B1%C5%9F%C4%B1-Yapan-%C4%B0nternet-Sitelerinin-

Bildirimi-Hakk%C4%B1nda (Son erişim tarihi: 18.05.2018)

http://www.cbc.ca/news/health/marketplace-protein-powders-1.3313084

http://www.cbc.ca/news/health/marketplace-protein-powders-1.3313084

http://www.trthaber.com/haber/ekonomi/gida-takviyesi-pazari-citayi-yukseltti-305804.html

http://www.trthaber.com/haber/ekonomi/gida-takviyesi-pazari-citayi-yukseltti-305804.html

https://www.ausport.gov.au/ais/nutrition/supplements

http://www.teb.org.tr/news/6725/%C4%B0la%C3%A7-ve-Benzeri-%C3%9Cr%C3%BCn-Sat%C4%B1%C5%9F%C4%B1-Yapan-%C4%B0nternet-Sitelerinin-Bildirimi-Hakk%C4%B1nda




103

38. Altunkaş, A. (2013). Kişilerin hayatını ve sağlığını tehlikeye sokacak biçimde ilaç

yapma veya satma suçu (TCK m. 187).

39. Şencan, N. “Eczacının İlaç Üzerindeki Sorumluluk ve Zorunlulukları”, İlaç ve Tıp

Alanında Ceza Hukuku, Etik ve Tıbbi Sorunlar Sempozyumu, 8 Ekim 2008, Yayına

Hazırlayanlar: Yener Ünver/ Ali Kemal Yıldız/ Onur Özcan, İstanbul 2008, 169; Erdem

Büyükbingöl, “İlacın Tanımı (İlaç – Gıda Desteği ve Kozmetik Farkı)”, II. Sağlık Hukuku

Kurultayı, 7-8 Kasım 2008 Ankara, Ankara Barosu Yayınları 2009, 292

40. Çakmut, Özlem Yenerer, “Taklit – Sahte İlaç Kavramı ve Türk Ceza Yasası’nda İlaç

Sektörünü İlgilendiren Suçlar (TCK m. 186-187)”, İlaç Hukuku ve Etik Anlayışı, Sempozyum

No: 2, Marmara Üniversitesi, 01.06.2007, 126-150.

41. Döner, İsa, “İlaç Sahtekarlığı Suçları (TCK m. 186 – TCK m. 187)”, İlaç Hukuku,

Editörler: Murat Şen/Ahmet Başözen, Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi I. Sağlık Hukuku

Sempozyumu, 08-09 Mayıs 2009, Kayseri, 361-389.

42. Büyükbingöl, Erdem, “İlacın Tanımı (İlaç-Gıda Desteği ve Kozmetik Farkı)”, II.

Sağlık Hukuku Kurultayı, 7-8 Kasım 2008 Ankara, Ankara Barosu Yayınları, 2009, 281-298.

43. Raghuvanshi, S., & Pathak, K. (2014). Recent advances in delivery systems and

therapeutics of cinnarizine: a poorly water soluble drug with absorption window in stomach.

Journal of Drug Delivery, 2014.

44. Teive, H. A., Munhoz, R. P., & Ferraz, H. B. (2009). Flunarizine and cinnarizine-

induced parkinsonism: 25 years of de Melo-Souza's syndrome. Arquivos de Neuro-

Psiquiatria, 67(3B), 957-957.

45. Deka, C.V.R. (2006). "Role of Cinnarizine in Peripheral Vertigo". Vertigo Viewpoint

4 (1): 2–4.

46. Patel, J. K., Langenfeld, S., & Wong, E. (2010). Drugs of abuse. In Side Effects of

Drugs Annual Elsevier (Vol. 32, pp. 55-74).


104

47. Moffat, A.C., Osselton, M. D., Widdop, B. (2004) Clarke's Analysis of Drugs and

Poisons, Pharmaceutical Press, (electronic version)

48. King, D. J., & Devaney, N. (1988). Clinical pharmacology of sibutramine

hydrochloride (BTS 54524), a new antidepressant, in healthy volunteers. British Journal of

Clinical Pharmacology, 26(5), 607-611.

49. Weintraub, M., Rubio, A., Golik, A., Byrne, L., & Scheinbaum, M. L. (1991).

Sibutramine in weight control: A dose‐ranging, efficacy study. Clinical Pharmacology &

Therapeutics, 50(3), 330-337.

50. James, W. P. T., Astrup, A., Finer, N., Hilsted, J., Kopelman, P., Rössner, S., ... &

Strom Study Group. (2000). Effect of sibutramine on weight maintenance after weight loss: a

randomised trial. The Lancet, 356(9248), 2119-2125.

51. Gokcel, A., Gumurdulu, Y., Karakose, H., Melek Ertorer, E., Tanaci, N., Bascil

Tutuncu, N., & Guvener, N. (2002). Evaluation of the safety and efficacy of sibutramine,

orlistat and metformin in the treatment of obesity. Diabetes, Obesity and Metabolism, 4(1),

49-55.

52. Coulter, D. M. (2000). The New Zealand intensive medicines monitoring programme

in pro‐active safety surveillance. Pharmacoepidemiology and Drug Safety, 9(4), 273-280.

53. Harrison‐Woolrych, M., Clark, D. W., Hill, G. R., Rees, M. I., & Skinner, J. R.

(2006). QT interval prolongation associated with sibutramine treatment. British Journal of

Clinical Pharmacology, 61(4), 464-469.

54. Narkiewicz, K. (2002). Sibutramine and its cardiovascular profile. International

Journal of Obesity, 26(S4), S38.

55. Eroglu, E., Gemici, G., Bayrak, F., Kalkan, A. K., & Degertekin, M. (2009). Acute

myocardial infarction in a 24 year-old man possibly associated with sibutramine use.

International Journal of Cardiology, 137(2), e43-e45.


105

56. Lammie, C. J., (2013). Report of the Department of Defense 1, 3 Dimethylamylamine

(DMAA) Safety Review Panel. The Pentagon: US Department of Defense, 97-98.

57. Dolan, S. B., & Gatch, M. B. (2015). Abuse liability of the dietary supplement

dimethylamylamine. Drug & Alcohol Dependence, 146, 97-102.

58. Venhuis, B. J., & Kaste, D. D. (2012). Scientific Opinion on the Regulatory Status of

1, 3-Dimethylamylamine (DMAA).

59. Bloomer, R. J., Harvey, I. C., Farney, T. M., Bell, Z. W., & Canale, R. E. (2011).

Effects of 1, 3-dimethylamylamine and caffeine alone or in combination on heart rate and

blood pressure in healthy men and women. The Physician and Sportsmedicine, 39(3), 111-

120.

60. Zhang, Y., Woods, R. M., Breitbach, Z. S., & Armstrong, D. W. (2012). 1,

3‐Dimethylamylamine (DMAA) in supplements and geranium products: natural or synthetic?.

Drug Testing and Analysis, 4(12), 986-990.

61. “Methylhexaneamine Carbonate" entry in Marshall Sittig. Pharmaceutical

Manufacturing Encyclopedia, Second Edition, Reprint Edition, Volume 1-2. 1988 Noyes

Publications. Westwood, New Jersey: 995-996 Sittig,

62. Lisi, A., Hasick, N., Kazlauskas, R., & Goebel, C. (2011). Studies of

methylhexaneamine in supplements and geranium oil. Drug Testing and Analysis, 3(11-12),

873-876.

63. Fleming, H. L., Ranaivo, P. L., & Simone, P. S. (2012). Analysis and confirmation of

1, 3-DMAA and 1, 4-DMAA in geranium plants using high performance liquid

chromatography with tandem mass spectrometry at ng/g concentrations. Analytical Chemistry

Insights, 7, ACI-S10445.

64. Singer, Natasha; Peter Lattman (April 16, 2013). "F.D.A. Issues Warning on Workout

Supplement". New York Times. Retrieved April 16, 2013.


106

https://www.nytimes.com/2013/04/13/business/fda-issues-warning-on-workout-booster.html

(Son erişim tarihi: 18.05.2018)

65. Perry Chiaramonte, “Soldier deaths during training prompt military probe into

supplement use” Fox News Published February 02, 2012,

http://www.foxnews.com/us/2012/02/02/soldier-deaths-during-training-sparks-military-probe-

into-supplement-use/ (Son erişim tarihi: 18.05.2018)

66. Gee, P., Jackson, S., & Easton, J. (2010). Another bitter pill: a case of toxicity from

DMAA party pills. The New Zealand Medical Journal (Online), 123(1327).

67. Kuehn, B. M. (2013). Dietary supplement linked to cases of acute hepatitis. Journal of

the American Medical Association, 310(17), 1784-1784.

68. "Claire Squires inquest: DMAA was factor in marathon runner's death". BBC News.

30 January 2013. Retrieved 30 January 2013. http://www.bbc.com/news/uk-england-london-

21262717 (Son erişim tarihi: 18.05.2018)

69. The World Anti-Doping Code, “THE 2014 PROHIBITED LIST INTERNATIONAL

STANDARD”, http://www.wada-ama.org/Documents/World_Anti-Doping_Program/WADP-

Prohibited-list/2014/WADA-prohibited-list-2014-EN.pdf (Son erişim tarihi: 18.05.2018)

70. Özöğüt, D. Organik Kimya Laboratuvar Notları, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi

Fen Edebiyat Fakültesi Kimya Bölümü

71. Gündüz, T. (1993), Kantitatif Analiz Ders Kitabı, Bilge Yayıncılık, 4. Baskı, Bölüm

25 Kromatografi, 387, 403-404. Ankara

72. Uyar T. (1992) Organik Kimya, (R.J. Fessenden, J.S. Fessenden (Eds)). 1. Baskı, s.

970-974 Güneş Kitabevi, Ankara.

73. Kılıç, E., & Köseoğlu, F. (1999). Analitik Kimya Temelleri, Bilim Yayıncılık. Ankara,

496s.

https://www.nytimes.com/2013/04/13/business/fda-issues-warning-on-workout-booster.html

http://www.foxnews.com/us/2012/02/02/soldier-deaths-during-training-sparks-military-probe-into-supplement-use/

http://www.foxnews.com/us/2012/02/02/soldier-deaths-during-training-sparks-military-probe-into-supplement-use/

http://www.bbc.com/news/uk-england-london-21262717

http://www.bbc.com/news/uk-england-london-21262717

http://www.wada-ama.org/Documents/World_Anti-Doping_Program/WADP-Prohibited-list/2014/WADA-prohibited-list-2014-EN.pdf

http://www.wada-ama.org/Documents/World_Anti-Doping_Program/WADP-Prohibited-list/2014/WADA-prohibited-list-2014-EN.pdf


107

74. Gee, P., and Schep L., "1-Benzylpiperazine and other Piperazine-based Derivatives."

Novel Psychoactive Substances, 2013. 179-209.

75. Hassan, S. S., Elmosallamy, M. A., & Abbas, A. B. (2002). LC and TLC

determination of cinnarizine in pharmaceutical preparations and serum. Journal of

Pharmaceutical and Biomedical Analysis, 28(3-4), 711-719.

76. Navaneethan, G., Karunakaran, K., & Elango, K. P. (2013). Stability indicating and

simultaneous determination of cinnarizine and piracetam from capsule dosage form by

reversed phase high performance liquid chromatography, Indian Journal of Chemical

Technology, 20, 323-326.

77. da Justa Neves, D. B., & Caldas, E. D. (2017). Determination of caffeine and

identification of undeclared substances in dietary supplements and caffeine dietary exposure

assessment. Food and Chemical Toxicology, 105, 194-202.

78. Viana, C., Zemolin, G. M., Müller, L. S., Dal Molin, T. R., Seiffert, H., & de

Carvalho, L. M. (2016). Liquid chromatographic determination of caffeine and adrenergic

stimulants in food supplements sold in Brazilian e-commerce for weight loss and physical

fitness. Food Additives & Contaminants: Part A, 33(1), 1-9.

79. Nawrot P, Jordan S, Eastwood J, Rotstein J, Hugenholtz A, Feeley M. (2003) Effects

of caffeine on human health. Food Additives & Contaminants, 20(1):1-30.

80. Goldstein, E. R., Ziegenfuss, T., Kalman, D., Kreider, R., Campbell, B., Wilborn, C.,

... & Wildman, R. (2010). International society of sports nutrition position stand: caffeine and

performance. Journal of the International Society of Sports Nutrition, 7(1), 5.

81. Costa, M. S., Botton, P. H., Mioranzza, S., Ardais, A. P., Moreira, J. D., Souza, D. O.,

& Porciúncula, L. O. (2008). Caffeine improves adult mice performance in the object

recognition task and increases BDNF and TrkB independent on phospho-CREB

immunocontent in the hippocampus. Neurochemistry International, 53(3-4), 89-94.


108

82. Mitchell, D. C., Knight, C. A., Hockenberry, J., Teplansky, R., & Hartman, T. J.

(2014). Beverage caffeine intakes in the US. Food and Chemical Toxicology, 63, 136-142.

83. Higdon, J. V., & Frei, B. (2006). Coffee and health: a review of recent human

research. Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 46(2), 101-123.

84. Luque, C. A., & Rey, J. A. (2002). The discovery and status of sibutramine as an anti-

obesity drug. European Journal of Pharmacology, 440(2-3), 119-128.

85. Nisoli, E., & Carruba, M. O. (2003). A benefit-risk assessment of sibutramine in the

management of obesity. Drug Safety, 26(14), 1027-1048.

86. The World Anti-Doping Code. The 2006 prohibited list international standard. World

Anti-Doping Agency, Montreal. https://www.wada-

ama.org/sites/default/files/resources/files/WADA_Prohibited_List_2006_EN.pdf (Son erişim

tarihi: 18.05.2018)

87. Consumer directed questions and answers about FDA’s initiative against contaminated

weight loss products.

http://www.fda.gov/drugs/resourcesforyou/consumers/questionsanswers/ucm136187.htm

(Son erişim tarihi: 18.05.2018)

88. Müller D, Weinmann W, Hermanns-Clausen M. Chinese slimming capsules

containing sibutramine sold over the Internet: a case series. Deutsches Arzteblatt International

2009;106 (13):218-222.

89. BBC Sport. Second Nigerian tests positive at Commonwealth Games. Available at:

http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/commonwealth_games/delhi_2010/9082481.stm [12 October

2010]. (Son erişim tarihi: 18.05.2018)

90. Austin, K. G., McGraw, S., Carvey, C., & Lieberman, H. R. (2012). Use of dietary

supplements containing 1, 3 dimethylamylamine by military personnel. Federation of

American Societies for Experimental Biology, 26 (1 Supplement), lb415-lb415.

https://www.wada-ama.org/sites/default/files/resources/files/WADA_Prohibited_List_2006_EN.pdf

https://www.wada-ama.org/sites/default/files/resources/files/WADA_Prohibited_List_2006_EN.pdf

http://www.fda.gov/drugs/resourcesforyou/consumers/questionsanswers/ucm136187.htm

http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/commonwealth_games/delhi_2010/9082481.stm


109

91. Forrester, M. B. (2013). Exposures to 1, 3-dimethylamylamine-containing products

reported to Texas poison centers. Human & Experimental Toxicology, 32(1), 18-23.

92. Gee, P., Tallon, C., Long, N., Moore, G., Boet, R., & Jackson, S. (2012). Use of

recreational drug 1, 3-dimethylethylamine (DMAA) associated with cerebral hemorrhage.

Annals of Emergency Medicine, 60(4), 431-434.

93. Young, C., Oladipo, O., Frasier, S., Putko, R., Chronister, S., & Marovich, M. (2012).

Hemorrhagic stroke in young healthy male following use of sports supplement Jack3d.

Military Medicine, 177(12), 1450-1454.

94. Foley, S., Butlin, E., Shields, W., & Lacey, B. (2014). Experience with OxyELITE pro

and acute liver injury in active duty service members. Digestive Diseases and Sciences,

59(12), 3117-3121.

95. Smith, T. B., Staub, B. A., Natarajan, G. M., Lasorda, D. M., & Poornima, I. G.

(2014). Acute myocardial infarction associated with dietary supplements containing 1, 3-

dimethylamylamine and Citrus aurantium. Texas Heart Institute Journal, 41(1), 70-72.

96. Eliason, M. J., Eichner, A., Cancio, A., Bestervelt, L., Adams, B. D., & Deuster, P. A.

(2012). death of active duty soldiers following ingestion of dietary supplements containing 1,

3-dimethylamylamine (DMAA). Military Medicine, 177(12), 1455-1459.

97. Nurminen, M. L., Niittynen, L., Korpela, R., & Vapaatalo, H. (1999). Coffee, caffeine

and blood pressure: a critical review. European Journal of Clinical Nutrition, 53(11), 831.

98. Türkmen Z., Acil Tıp Servislerinde Sıkça Karşılaşılan İlaç ve Toksik Maddelerin

Yüksek Performanslı İnce Tabaka Kromatografisi (YPİTK) ve Gaz Kromatografisi Kütle

Spektrometresi (GC/MS) Yöntemleri ile Analizi, İstanbul Üniversitesi Adli Tıp Enstitüsü Fen

Bilimleri Anabilim Dalı Doktora Tezi,2011


110

99. Eichner, A., & Tygart, T. (2016). Adulterated dietary supplements threaten the health

and sporting career of up‐and‐coming young athletes. Drug Testing and Analysis, 8(3-4), 304-

306.

100. https://www.bodyforumtr.com/threads/yurtd%C4%B1%C5%9F%C4%B1ndan-

supplement-sipari%C5%9Fleri.18168/ (Son Erişim Tarihi: 18.05.2018)

101. http://ggm.gtb.gov.tr/sikca-sorulan-sorular/bireysel/posta-ve-hizli-kargo-muafiyetleri

(Son Erişim Tarihi: 18.05.2018)

102. http://www.tgf.gov.tr/tr/wp-content/uploads/2016/01/12-ergojenik-desteklere-

yaklasim.pdf (Son Erişim Tarihi: 18.05.2018)

103. Maughan, R. J., Greenhaff, P. L., & Hespel, P. (2011). Dietary supplements for

athletes: emerging trends and recurring themes. Journal of Sports Sciences, 29(sup1), S57-

S66.

104. Sullivan, D., & Crowley, R. (2006). Development and validation of analytical methods

for dietary supplements. Toxicology, 221(1), 28-34.

105. Guideline, I. H. T. (2005, November). Validation of analytical procedures: text and

methodology Q2 (R1). In International Conference on Harmonization, Geneva, Switzerland

(pp. 11-12).

https://www.bodyforumtr.com/threads/yurtd%C4%B1%C5%9F%C4%B1ndan-supplement-sipari%C5%9Fleri.18168/

https://www.bodyforumtr.com/threads/yurtd%C4%B1%C5%9F%C4%B1ndan-supplement-sipari%C5%9Fleri.18168/


111

8. Özgeçmiş

Bireysel Bilgiler

Adı Soyadı : Eda OKUROĞLU

Doğum yeri ve tarihi : Ankara 25.10.1984

Uyruğu : T. C.

Medeni durumu : Evli

E-posta : [email protected]

Eğitimi

2014- ... : İstanbul Üniversiştesi Adli Tıp Enstitüsü, Fen Bilimleri

Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Eğitimi

2013- 2015 :Eskişehir Anadolu Üniversitesi Adalet Bölümü,

Önlisans Eğitimi

2002- 2008 : Bolu, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Fen Edebiyat

Fakültesi,

Biyoloji Bölümü (İngilizce) Lisans Eğitimi

1998- 2001 : Ankara Keçiören Kalaba Lisesi

1990- 1998 : Ankara Keçiören Kalaba İlköğretim Okulu

Yabancı dili : İngilizce

Mesleki Deneyimleri

2008 – 2013 yılları arasında Özel Sektörde çeşitli medikal firmalarda Ürün/Bölge

Temsilcilikleri

2013 yılından itibaren Adalet Bakanlığında görev yapmaktadır.

mailto:[email protected]


112

Bilimsel Etkinlikleri

Seminer/Araştırma Projesi 1 : Melatonin Hormonunun Meme Kanseri Üzerine Etkisi

Seminer/Araştırma Projesi 2 : Mantar Reçelinin Raf Ömrünün Uzatılması

Seminer/Araştırma Projesi 3 : Toplu Mezarlarda Kimliklendirme

Poster 1 : Spor Destek Ürünlerindeki Cinnarizine’in GC/MS ile

Belirlenmesi: Spor Salonlarındaki Tehlike

Okuroğlu E., Türkmen Z., Mercan S., Açıkkol M.

13. Adli Bilimler Kongresi, 27-30 Nisan 2016, Bodrum

Poster 2 : High Caffeine Concentration in Pre-Workout

Supplements,

Okuroğlu E., Türkmen Z., Tekin T., Mercan S.,

Bavunoğlu I., Açıkkol M.

2nd Regional TIAFT Meeting in Turkey, 30 October – 2

November, 2016 Antalya

Katılmış Olduğu Bilimsel Toplantı, Seminerler ve Eğitimler

Kongre : 13. Adli Bilimler Kongresi, 27-30 Nisan 2016, Bodrum

Eğitim : Ruhsatlandırma Uzmanı Sertifika Programı, 2013

Eğitim : GMP, GLP, ISO/IEC 17025:2005 Laboratuvar

Akreditasyonu, 2013

Eğitim : ICP-MS ile Ağır Metal Analizi, TSE, 2007 Ankara

SPORCU DESTEK ÜRÜNLERİNİN TOKSİKOLOJİK AÇIDAN ...

Documents

Transcript of SPORCU DESTEK ÜRÜNLERİNİN TOKSİKOLOJİK AÇIDAN ...