8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
1/40
AUDIT TEKNOLOGI INFORMASI KINERJA MANAJEMEN
MENGGUNAKAN FRAMEWORK
COBIT 5 (STUDI KASUS: PERUSAHAAN LISTRIK X BALI)
SEMINAR IDE
Diajua! Gu!a M"#"!u$i S"%a&ia! P"'a'a*a!
+a,a# Ra!&a M"!","aia! P"!+i+ia! Sa'ja!a S*'a*a Sa*u (S-)
Ju'ua! T"!.,.&i I!/.'#ai
Oleh :
Ni Kadek Rahayu Widya Utami
NIM. 1204505043
JURUSAN !KNO"O#I IN$ORMASI
$AKU"AS !KNIK UNI%!RSIAS U&A'ANA
JIM(ARAN (A"I
2015
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
2/40
(A( I
)!N&A*U"UAN
1.1 "ata+ (elaka,-
P"!&",.,aa! a"* 0"'ua$aa! #"'u0aa! ua*u "&ia*a! a!& a!&a*
0"!*i!& a'"!a %"'+aa'a! $ai, 0"!&",.,aa! *"'"%u* uu'a! "%"'$ai,a!
0"'ua$aa! ",a#a 0"'i.+" *"'*"!*u +a0a* +i"*a$ui1 Ma!aj"#"! a"* #"'u0aa!
ua*u 0.*"!i a!& +i#i,ii .,"$ .'&a!iai a*au 0"'".'a!&a! u!*u #"!2a0ai
3ii4 #ii +a! a*au *ujua! $uu!a1 K"#a#0u,a%aa! #"'u0aa! "#a#0ua!
0"'ua$aa! +a,a# #"!&$ai,a! ,a%a +"!&a! #"!&&u!aa! "#ua "#a#0ua!
+a! u#%"' +a!a a!& a+a "u+a$ +iu'a!&i +"!&a! "#ua %iaa +a,a# 0"'i.+"
*"'*"!*u (Su0'ia+i4 6-)1
S"%a&ai 0"'ua$aa! a!& #"!ja+i u#%"' u*a#a 0"!"'a!& +a! %"'%a&ai
"&ia*a! +i %"'%a&ai %i+a!& "$i+u0a!4 aa* i!i +i,aua! 0"!&&a%u!&a! a!*a'a
0"!&",.,aa! a"* 0"'ua$aa! +"!&a! *"!.,.&i i!/.'#ai a!& #"!&$ai,a!
EAM (enterprise asset management) 0a+a PT Li*'i X Ba,i1 EAM #"#%a!&u!
i*"# i!/.'#ai a"* #a!aj"#"! +i*'i%ui a!& i*"#a*i4 *"'i!*"&'ai +a!
%"'i!"'ja1 EAM #"'u0aa! 0"!&"#%a!&a! ,a!ju* +a'i a0,iai E7Ma0 8"% a!i
a0,iai "Ma0 a!& "%a&ia! %"a' /i*u'!a %"'%ai 8"% "$i!&&a %ia +ia"
3ia i!*"'!"*9i!*'a!"*1 Fi*u'7/i*u' a!& #"#"',ua! /ai,i*a 0"!&&a#%a'a! a!&
.#0," *"*a0 +i0"'*a$a!a! %"'%ai +"*.01 E7Ma0 W"% #"!&a.#.+ai /i*u'
a!& #",i0u*i ,i#a /u!&i Ta*a Ua$a Ja'i!&a! (TUJ) a!i /u!&i 0"'"!2a!aa!4
/u!i 0"!a#%u!&a!4 /u!&i .0"'ai4 /u!&i 0"#",i$a'aa!4 /u!&i APP +a!
+i*a#%a$ "#a#0ua! i!*"&'ai +"!&a! i*"#7i*"# ,ai! "0"'*i AMR4 SIM7TUL
APT4 Ca,, C"!*"' - +a! APKT4 SCADA4 +a! SAP1
P"!"'a0a! EAM 0a+a +aa'!a %"'*ujua! a&a' 0"'ua$aa! +a0a*
#"!i!&a*a! !i,ai (value) +a'i a"* a!& +i#i,ii1 Bia %"'%"!*u 0"#",i$a'aa!
a"* "2a'a ,"%i$ i*"#a*i4 "$i!&&a %ia #"!i!&a*a! "a!+a,a! 0"!a,u'a!
*"!a&a ,i*'i a!& a$i'!a +i'aaa! 3a,u"!a .,"$ 0",a!&&a!1 Da! "+ua4 a"*
a!& +i#i,ii %ia +i0"'0a!ja!& u#u' .0"'ai!a1 Jia a"* +i0",i$a'a +"!&a! %ai
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
3/40
#aa u#u' a"* 0u! aa! ,"%i$ a8"* "$i!&&a %ia ,"%i$ ,a#a %"'0'.+ui +a!
#"#%"'ia! "u!*u!&a! %a&i 0"'ua$aa!1
B",u# a+a!a au+i* #"!&"!ai i!"'ja #a!aj"#"! $uu!a 0a+a
0"!"'a0a! #a!aj"#"! a"* a!& +i,aua! +i PT1 Li*'u X Ba,i u!*u #"!&uu'
*i!&a* capability 0'." i!i #"'u0aa! a,aa! +ia+aa!!a 0"!",i*ia! i!i1
P"!&",.,aa! #a!aj"#"! a"* +"!&a! #"!&&a%u!&a! *a*a ",.,a *"!.,.&i
i!/.'#ai a!& %ai ju&a #"'u0aa! $a, a!& a!&a* 0"!*i!&4 +a,a# .!*"
.'&a!iai a!& %"'"#%a!&4 COBIT +a0a* +i&u!aa! "%a&ai 0a!+ua! u!*u
#",aua! au+i* *"'$a+a0 ",aaa! "%ua$ i!3"*ai *"!.,.&i i!/.'#ai a!&
u+a$ +i,aua! .,"$ "%ua$ 0"'ua$aa!1 COBIT #"'u0aa! "%ua$ 0"+.#a!
%a&i 0"!&",.,aa! *"!.,.&i i!/.'#ai1
COBIT +a0a* #"!"+iaa! "0"'a!&a* 0'a*" a!& +a0a* +i*"'i#a 0a+a
u#u#!a a'"!a +a0a* #"#%a!*u 0a'a +i'"*u'4 ""u*i/ +a! #a!a&"' 0a+a
0"'ua$aa! u!*u #"!i!&a*a! !i,ai *"!.,.&i i!/.'#ai4 #"!&u'a!&i '"i. +a!
ju&a '"/"'"!i u*a#a a!& a!&a* #"#%a!*u +a,a# 0"!"'a0a! *a*a ",.,a
*"!.,.&i i!/.'#ai ( IT Governance) +i 0"'ua$aa!1 D"!&a! #"!+aa' "0a+a
#.+", "#a*a!&a! 0a+a K"'a!&a K"'ja COBIT 1 P"!uu!a! 0"!+a0a*4
i#0u,a!4 a'a! +a! '".#"!+ai %a&i 0i$a 0"'ua$aa! ju&a +i,aua! a!&
!a!*i!a +a0a* +i&u!aa! .,"$ 0"'ua$aa! "%a&ai a,a$ a*u *i!jua! u!*u
0"'%aia! 0"!&",.,aa! i*"# i!/.'#ai 0"'ua$aa! +i #aa #"!+a*a!&1
1.2 Rumua, Maalah
B"'+aa'a! ,a*a' %",aa!& a!& *",a$ +i0a0a'a! +ia*a4 #aa +a0a*
+i'u#ua! 0"'#aa,a$a! "%a&ai %"'iu*:
-1 Ba&ai#a!a *a$a0a! au+i* #a!aj"#"! 0"!&",.,aa! a"* a!& +i,aua! +i
PT1 Li*'i X Ba,i1
1 Ba&ai#a!a #"!&a!a,ii .!*'i%ui 0'." *"'$a+a0 business goal, a!a,ii
capability 0'." +a,a# #a!aj"#"! a"* 0"'ua$aa!1+a! !i,ai a!&
+i$a'a0a! .,"$ 0"'ua$aa!1
1 Ba&ai#a!a #"#%"'ia! a'a! 0"'%aia! u!*u *a*a ",.,a T"!.,.&i
I!/.'#ai a!& "$a'u!a 0a+a 0"'ua$aa! #"!u'u* COBIT 51
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
4/40
1.3 (ataa, Maalah
Ba*aa! #aa,a$ +i&u!aa! "%a&ai 0"!&"!+a,i "+a,a#a! 0"!",i*ia! i!i1
A+a0u! 'ua!& ,i!&u0 +a! %a*aa! #aa,a$ a!& *"'+a0a* +a,a# 0"!",i*ia! i!i
a!*a'a ,ai!:
-1 Au+i* i*"# i!/.'#ai a!& +i,aua!4 +ia2u %"'+aa'a! 0"!&&u!aa!
Framework COBIT 5
1 P"!",i*ia! %"'/.u 0a+a 0"!i,aia! i!"'ja #a!aj"#"! 0"!&",.,aa! a"* +i
0"'ua$aa!1
1 S*u+i au 0"!",i*ia! %"'*"#0a* +i PT1 Li*'i X Ba,i
1.4 u/ua,
P"!",i*ia! a!& +i,aua! 0a*i,a$ #"#i,ii *ujua!1 Tujua! a!&
+i$a'a0a! +a'i 0"!u,ia! 0"!",i*ia! i!i a!*a'a ,ai! "%a&ai %"'iu* :
-1 M",aua! au+i* i*"# i!/.'#ai #a!aj"#"! a"* +"!&a! #"!&&u!aa!
Framework COBIT 5
1 M"!&"*a$ui .!*'i%ui i*"# *"'$a+a0 business goal, a!a,ii *"!*a!&
*i!&a* "0"!*i!&a! i*"# *"!.,.&i i!/.'#ai +a,a# 0"'ua$aa!1
1 Tu'u* "'*a #"#%"'ia! .!*'i%ui +a,a# 0"#%"'ia! a'a! 0"'%aia! *a*a
",.,a #a!aj"#"! a"* +i 0"'ua$aa!1
1.5 Ma,aat
Ma!/aa* a!& +a0a* +i%"'ia! +a,a# 0"!u,ia! 0"!",i*ia! au+i* i!i a!*a'a
,ai! "%a&ai %"'iu* :
-1 Ma!/aa* +a'i "&i 0"!u,i4 0"!",i*ia! i!i +a0a* #"!a#%a$ 0"!&"*a$ua! +a!
0"!&a,a#a! "2a'a 0'a*" +a,a# %i+a!& au+i* *"!.,.&i i!/.'#ai4 "'*a
#"'u0aa! ua*u *a!*a!&a! u!*u #"!","aia! ujia! +a'i i,#u a!&
+i+a0a*a! ",a#a #aa 0"'u,ia$a!1
1 Ma!/aa* +a'i "&i aa+"#i4 0"!",i*ia! +a0a* +i&u!aa! "%a&ai a,a$ a*u
a2ua! +a,a# "%"'$ai,a! 0'." %",aja' #"!&aja' 0a+a 0"'u,ia$a! a!&
!a!*i!a +a0a* +i&u!aa! "%a&ai %a$a! "3a,uai 0i$a 0"!&aja' +a! +a0a*
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
5/40
+i&u!aa! "%a&ai '"/"'"!i %a&i #a$ai8a a!& #",aua! 0"!",i*ia!
,"%i$ ,a!ju* %"'ai*a! +"!&a! *u+i au+i* a!& +i%a$a 0a+a ,a0.'a! i!i1
1 Ma!/aa* +a'i "&i 0"'ua$aa! PT1 Li*'i X Ba,i4 0"!",i*ia! +a0a* +ija+ia!
a,a$ a*u a2ua! u!*u #"!"'a0a! IT Governance a!& %ai %a&i
0"'ua$aa!1 S",ai! i*u4 0"!",i*ia! i!i ju&a +i$a'a0a! +a0a* *u'u* "'*a
#"#%a!*u 0"'ua$aa! +a,a# #"!&uu' *i!&a* "#a*a!&a! (capability
level ) i*"# a!& !a!*i!a +a0a* +i&u!aa! u!*u #"!i!&a*a!
0"!2a0aia! *ujua! 0"'ua$aa! jia #",aua! 0"'u%a$a! a*au 0"'%aia!
i*"# !a!*i!a1
1. Sitematika )e,ulia,
A+a0u! 'i!2ia! i*"#a*ia 0"!u,ia! ,a0.'a! 0"!",i*ia! 0a+a PT1 Li*'i
X Ba,i i!i a+a,a$ "%a&ai %"'iu*:
(A( I : )e,dahulua,
Ba% i!i %"'ii &a#%a'a! u#u# 0"!u,ia!4 #u,ai +a'i ,a*a'
%",aa!& #aa,a$4 'u#ua! #aa,a$4 *ujua! 0"!",i*ia!4 #a!/aa*4
%a*aa! #aa,a$ +a! i*"#a*ia 0"!u,ia!
(A( II : i,/aua, )utaka
Ba% i!i %"'ii *".'i7*".'i 0"!u!ja!& a!& #"!+aa'i +a,a#
#"#%a$a 0"'#aa,a$a!4 ai*u #"!&"!ai *"!.,.&i i!/.'#ai4
i*"# i!/.'#ai4 3ii #ii 0"'ua$aa!4 #a!aj"#"! a"*4 *a*a
",.,a TI "'*a 0"!&&u!aa! COBIT 5
(A( III : Metde da, )e+a,a,-a, Sitem
Ha,7$a, a!& +i0a0a'a! 0a+a %a% i!i a+a,a$ #"!&"!ai *"#0a*
+a! 8a*u 0"!",i*ia!4 a,u' a!a,ii4 +a*a a!& *"'+i'i +a'i u#%"'
+a*a +a! #"*.+" 0"!&u#0u,a! +a*a4 a!a,ii "%u*u$a! i*"#4
0"'a!2a!&a! i*"# "'*a ja+8a, "&ia*a!1
(A( I% : )emahaa, da, *ail A,alii
Ba% i!i %"'iia! 0"#%a$aa! *"!*a!& $ai, a!a,ii 0'."
0"!",i*ia! "2a'a "",u'u$a!1
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
6/40
(A( % : )e,utu
M"!2au0 i#0u,a! a!& #"!ja8a% 0"'#aa,a$a! a!& *",a$
+i'u#ua! +a! #"#%"'ia! a'a!7a'a! a!& +i'".#"!+aia!
u!*u +a0a* #",aua! 0"!&"#%a!&a! 0"!",i*ia! ,"%i$ ,a!ju*1
Si*"#a*ia 0"!u,ia! ,a0.'a! Au+i* T"!.,.&i I!/.'#ai M"!&&u!aa!
F'a#"8.' C.%i* 5 (S*u+i Kau1 P"'ua$aa! Li*'i X Ba,i) a!& ,"%i$ *"0"'i!2i
*"',i$a* 0a+a &a#%a' -1- +i%a8a$ i!i1
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
7/40
#ama+ 1.1 Mi!+ Ma0 P"!",i*ia!
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
8/40
(A( II
INJAUAN )USAKA
2.1 State Of The Art
P"!",i*ia! au+i* *"!.,.&i i!/.'!ai i!"'ja #a!aj"#"! #"!&&u!aa! Framework COBIT 5 (S*u+i Kau : P"'ua$aa! Li*'i X Da"'a$
Ba,i) %",u# %a!a +i,aua!1 Hai, +a'i 0"!",i*ia! i!i4 +i.,a$ #"!&&u!aa! Framework COBIT 5 a!& #"'u0aa! Framework *"'%a'u1
Di$a'a0a! 0"!",i*ia! i!i +a0a* #"#%"'ia! #a!/aa* !a*a 0"'ua$aa! 0a+a $uu!a "'*a u!*u #aa'aa* u#u# 0a+a u#u#!a1 %"%"'a0a 0"!",i*ia! a!& "'u0a a!i :
-1 Ca!*ia P'a&i*a +a,a# 0"!",i*ia!!a a!& %"'ju+u, A!a,ii Au+i* Si*"# I!/.'#ai 0a+a D.#ai! APO (Align, lan, an! Organise)
"anage #uality +"!&a! #"!&&u!aa! C.%i* Framework 1 P"!",i*ia! i!i %"'/.u 0a+a 0"!&uu'a! 2a0a%i,i* ,"3", 0a+a +.#ai! APO
u!*u a!a,ii i*"# i!/.'#ai (SISFO)
1 Ri. Ku'!ia Ca!+'a +a,a# 0"!",i*ia!!a a!& %"'ju+u, Au+i* T"!.,.&i I!/.'#ai #"!&&u!aa! F'a#"8.' COBIT 5 Pa+a D.#ai! DSS
(D",i3"'4 S"'3i2"4 a!+ Su00.'*) (S*u+i Kau : iG'a2ia T",.# U!i3"'i*)1 P"!",i*ia! i!i %"'/.u 0a+a 0"!&uu'a! 2a0a%i,i* ,"3",
0a+a +.#ai! DSS u!*u a!a,ii iG'a2ia T",.# U!i3"'i*
B"'iu* #"'u0aa! &a#%a'a! *u,a!& ia! +a'i 0"!",i*ia! i!i1
#ama+ 1.2 Fis$ Bone P"!",i*ia!
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
9/40
2.2 Se/a+ah )e+uahaa,
S"%",u# P"'a!& Du!ia II 0a+a ;a#a! 0"!jaja$a! B",a!+a 0"'ua$aa! ,i*'i +i
D"!0aa' %"'!a#a N1< E,"2*'i2i*"i* Ba,i L.#%. (N1< E%a,.# D"!0aa') a!& +i%a!&u!
0a+a *a$u! -=> +a! +i.0"'aia! 0a+a *a$u! -=?1 P"'ua$aa! i!i +i0i#0i! .,"$ ".'a!&
8a'&a B",a!+a %"'!a#a L +" @.!& +a! %"',.ai +i ,i!&u!&a! Ba!ja' G"#"$ (aa* i!i ,.ai
Ka!*.' erusa$aan %istrik & Bali A'"a P"!&a*u' Di*'i%ui J,1 Di0.!"&.'. N.1 -> D"!0aa')1
K"*ia P"'a!& Du!ia II %"',a!&u!&4 J"0a!& #"!a!& a*a S"u*u (a,a$ a*u!a
B",a!+a) "$i!&&a J"0a!& #"!&a#%i, a,i$ +a"'a$ "uaaa! S"u*u4 *"'#au I!+.!"ia1
M"!j",a!& +a*a!&!a *"!*a'a J"0a!& " I!+.!"ia4 .'a!& B",a!+a a!& a+a +i D"!0aa' aa*
i*u #"!&u!&i " ,ua' I!+.!"ia4 *"'#au 0"#i#0i! N1< E%a,.# D"!0aa'4 L +" @.!&4
a!& #"!&u!&i " Au*'a,ia1 Saa* i*u B",a!+a #"!"'a$a! "0"!&u'ua! N1< E%a,.#
D"!0aa' "0a+a B1O1W1 (P1U a!& "a'a!&) +a! ",a!ju*!a +i0i#0i! .,"$ I K"*u* Ma!+'a
(0i#0i!a! B1O1W "*ia i*u)1
J"0a!& #au " Ba,i 0a+a D""#%"' -= +a! #"!&a#%i, a,i$ 0"'ua$aa! ,i*'i
N1< E%a,.# D"!0aa' +a! #"!&&a!*i !a#a!a #"!ja+i Ni0.! Ha*u+"!& a!& +i"0a,ai
.,"$ Ka8a&u2i1 Aa! *"*a0i +i a$i' P"'a!& Du!ia II *a$u! -=54 J"0a!& a,a$ 0"'a!& a*a
S"u*u +a! ",a!ju*!a J"0a!& #"!i!&&a,a! I!+.!"ia *"'#au D"!0aa' +a!
#"!"'a$a! 0"'ua$aa! ,i*'i Ni0.! Ha*u+"!& "0a+a P1U a!& aa* i*u +i"0a,ai .,"$ I
K"*u* Ma!+'a1
Uai P"'a!& Du!ia II "i*a' *a$u! -=4 T"!*a'a S"u*u a!& +i8ai,i I!&&'i #au
" Ba,i +iuu, 0u,a +"!&a! 0"!+a'a*a! T"!*a'a Gaja$ M"'a$ B",a!+a +i0a!*ai Sa!u' 0a+a
*a!&&a, Ma'"* -=1 B"%"'a0a $a'i "#u+ia! 0"'ua$aa! ,i*'i +iuaai "#%a,i .,"$
B",a!+a "'*a +ija&a .,"$ T"!*a'a B",a!+a1 L +" @.!& a!& +i+a*a!&a! +a'i Au*'a,ia "
D"!0aa'4 "#%a,i #"#i#0i! 0"'ua$aa! a!& +i&a!*i !a#a!a "#%a,i #"!ja+i N1<
E%a,.#1
S"*",a$ 0"!"'a$a! "+au,a*a! .,"$ P"#"'i!*a$ B",a!+a "0a+a P"#"'i!*a$ R"0u%,i
I!+.!"ia 0a+a D""#%"' -==4 N1< E%a,.# #ai$ +iuaai .,"$ B",a!+a a#0ai aa*
*"'a$i' 0"!&uaaa! .,"$ B",a!+a4 N1< E%a,.# D"!0aa' +i0i#0i! .,"$ a!*a'a ,ai! L +"
@.!&4 J1+" Ha'*4 K8"" T$" Tj.!&4 R"!.u,+4 J1J1W",*"'4 S$."'i!2$a4 +a! ,ai!7,ai!1
Pa+a *a$u! -== P"'ua$aa! U#u# Li*'i N"&a'a %"'u%a$ *a*u #"!ja+i PT PLN
(P"'"'.) +"!&a! A*" N.*a'i: -= *a!&&a, 6 Ju,i -==1 Da,a# *a$a0 '"*'u*u'iai PLN
",a!ju*!a #",a,ui Su'a* K"0u*ua! Di'"i PT PLN (P"'"'.) N.#.': 1K96-69DIR966-4
PT PLN (P"'"'.) Wi,aa$ XI +i&a!*i #"!ja+i PT PLN (P"'"'.) U!i* Bi!i Ba,i4 NTB4 +a!
NTT1 P"'"#%a!&a! ",a!ju*!a a+a,a$ %a$8a %"'+aa'a! Su'a* K"0u*ua! Di'"i N.#.':
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
10/40
--=1K96-69DIR966 *"!*a!& 0"'u%a$a! "0u*ua! Di'"i PLN (P"'"'.) N.#.' :
6?=1K96-69DIR966 #aa PT PLN (P"'"'.) U!i* Bi!i Ba,i4 Nua T"!&&a'a Ba'a* +a!
Nua T"!&&a'a Ti#u' +i*"*a0a! #"!ja+i PT PLN (P"'"'.) Di*'i%ui Ba,i1 PT PLN
(P"'"'.) Wi,aa$ Ba,i %"'u%a$ #"!ja+i PT PLN ( P"'"'. ) Di*'i%ui Ba,i +"!&a!
K"0u*ua! Di'"i PT PLN (P"'"'.) N.#.':-61K96-69DIR966 *a!&&a, > A&u*u 661
2.2.1 World Class Service (WCS)
S"*",a$ #","8a*i 0"'ja,a!a! a!& 0a!ja!& a$i'!a 0a+a *a!&&a, - D""#%"' 66?
a!& ,a,u P"'ua$aa! Li*'i X Ba,i #"!+",a'aia! P",aa!a! K",a Du!ia ('orl! Class
ervices) "%a&ai .#i*#"! PLN +a,a# #"#%"'ia! 0",aa!a! *"'%ai "0a+a 0",a!&&a! +i
Pu,au D"8a*a1
Ua$a7ua$a +a,a# #"!2a0ai Laa!a! K",a Du!ia a*au 'orl! Class ervices (WCS)
*",a$ +i'i!*i "ja *a$u! 66 +"!&a! *"'%i*!a K"0u*ua! Di'"i N.: --=1K96-69DIS966
#"!&"!ai erusa$aan %istrik & Bali "%a&ai P"'2.!*.$a! Laa!a! K",a Du!ia1 Da'i
"0u*ua! *"'"%u* P"'ua$aa! Li*'i X Ba,i #"!uu! "#%i,a! aa'a! *'a*"&i a!&
$"!+a +i2a0ai +a! +ija%a'a! +i +a,a# 6 I!iia*i/ S*'a*"&i1 S",a#a "#0a* *a$u! *"'"%u*
"&"!a0 .#0.!"! P"'ua$aa! Li*'i X Ba,i *",a$ #"!2u'a$a! "&a,a +aa +a! ua$a
u!*u #"!2a0ai *a'&"*7*a'&"* a!& *",a$ +i*"*a0a! *"'"%u*1
D",a'ai *"'"%u* "%a&ai #.#"!*u# 0"!&$a'&aa! *"'$a+a0 "&a,a ua$a a!& *",a$
+i,aua! +a! "a,i&u u!*u #"!2i0*aa! +aa +.'.!& +a,a# #"!&&"'aa! ",u'u$
0"&a8ai +a,a# #"!2a0ai *ujua!7*ujua! %a'u1 D"!&a! D",a'ai WCS +i$a'a0a! 0u,a a&a'
0",a!&&a! P"'ua$aa! Li*'i X Ba,i #"!ja+i "#ai! a*i/ %"'0a'*ii0ai u!*u #"#%"'ia!
#aua!7#aua! a!& .!*'u*i/ a&a' P"'ua$aa! Li*'i X Ba,i +a0a* #"8uju+a!
,aa!a! a!& ,"%i$ %ai ,a&i1
Tuju$ i!+ia*.' WCS a!& +i+",a'aia! aa* i*u a+a,a$ SAIDI -4
#"!i*90",a!&&a!9*a$u! SAIFI -45 a,i90",a!&&a!9*a$u!) Suu* ( %osses) 54? 0"'"!
K.'"i R""!i!& 64 $a'i K.'"i Ca*a* M"*"' 646 0"'"! K"2"0a*a! Laa!a! T"!i
?4>? #"!i* +a! T"&a!&a! +i Ba8a$ S*a!+a' 64= 0"'"!1
S"uai +"!&a! '.a+ #a0 P"'ua$aa! Li*'i X Ba,i a!& *",a$ +i%a!&u! "ja *a$u!
6664 #aa +a,a# 0"'"#%a!&a! ",a!ju*!a4 P"'ua$aa! Li*'i X Ba,i *"'u
#"!&"#%a!&a! aa0!a +"#i 0"!i!&a*a! 0",aa!a!1 Di *a$u! 6-4 P"'ua$aa! Li*'i
X Ba,i #"!2a!a!&a! BALI EKSELEN 6- Beyon! *pectation "%a&ai "%ua$
"#a!&a* %a'u +a,a# #"!a#0i,a! 0",aa!a! a!& *"'%ai "0a+a 0",a!&&a!1
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
11/40
2.2.2 %ii Mii )e+uahaa,
S"%a&ai 0"'ua$aa! %"a'4 *"!*u!a 0"'ua$aa! ,i*'i X +a"'a$ Ba,i #"#i,ii 3ii
#ii u!*u #"!2a0ai *ujua! 0"'ua$aa!!a4 a!i:
111-
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
12/40
2.2.3 SRUKUR OR#ANISASI
#ama+ 2.1 S*'u*u' O'&a!iai
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
13/40
2.2.4 Sekila Me,-e,ai Ma,a/eme, Aet )e+uahaa, 6 Enterprise Asset Management)
nterprise Asset "anagement (EAM) #"'u0aa! i*"# .#0u*"'iai *"'0a+u a!&
+a0a* #"#%a!*u .0*i#a,iai "&ia*a! maintenance +"!&a! #"!&a*u'4 #"!ja+8a,a!4
#"'"!2a!aa! "&ia*a! 0"#",i$a'aa! "uai +"!&a! .%j"*i/ 0"'ua$aa!1 EAM +a0a*
+i&a#%a'a! "%a&ai "#a#0ua! *"'i!*"&'ai a!& *"'/.u 0a+a Asset 4 .0"'ai +a!
0"#",i$a'aa! (operation + maintenance) +a! u#%"'+aa (resources)1 Ma!/aa* +a'i a+a!a
enterprise asset management ( EAM) a!i :
a1 P"!&",.,aa! /ii a"* "2a'a #"!",u'u$
%1 M"#.!i*.' .0"'ai "2a'a +"*ai, +a! #"!",u'u$
21 P"'"!2a!aa! 0"#",i$a'aa! a"* a!& *"0a*
+1 M"!i!&a*a! ua,i*a *"'$a+a0 0"!&a#%i,a! "0u*ua! +a! 0"'"!2a!aa! u!*u
#"!i!&a*a! 0"'/.'#a!i +a! #"!&u'a!&i '"i.
O%j" a!& *"'+a0a* enterprise asset management (A") +i"%u* +"!&a! euitment
a!& #"'u0aa! .%j" /ii a!& +i",.,a "2a'a i!+i3i+ua, %"'+aa'a! ,.ai a*ua,!a4
"0"'*i 2.!*.$!a : *'a/.4 '"2,."'4 *ia!& +,,1 P'." %i!i u#u# +a! i!*"&'ai a!& *"'ja+i
+a,a# enterprise asset management (A") +i&a#%a'a! 0a+a &a#%a' 1 +i%a8a$ i!i1
#ama+ 2.2 Ga#%a'a! u#u# 0'." %i!i enterprise asset management
2.3 ek,l-i I,+mai
M"!u'u* P",i! A. +a! Lau'a D"!a'+i +a,a# %uu!a a!i In-ormation
Tec$nology In T$eory +i"%u*a! %a$8a *"!.,.&i i!/.'#ai *a#0a!a #"!"#0a*i a,a
8a*u!a "!+i'i1 Pa+a *a$u! 6664 $a!a %"%"'a0a .'a!& a!& +a0a* #"!&&u!aa! Wi7Fia*au /i," $a'i!& MP4 +a! aa* i*u .u*u%" %",u# %ia +ia"4 %"&i*u ju&a "*ia *i&a 0u,u$
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
14/40
*a$u! a!& ,a,u4 $a!a a+a "+ii* .#0u*"' 0'i%a+i4 %a$a! -6 *a$u! a!& ,a,u %",u# a+a
*","0.!4 'a+i. a*au0u! *","3ii1 Ha, i!i #"'u0aa! "#ajua! +a,a# %i+a!& *"!.,.&i
i!/.'#ai4 a!& #a!a $a, i!i #"#%"'ia! &a#%a'a! #aa +"0a! #"!&"!ai %i+a!& *"!.,.&i
i!/.'#ai1 Saa* i!i #aa'aa* #.+"'! #",aua! 0"'0i!+a$a! +a'i "'a i!+u*'i " "'a
i!/.'#ai1 I!/.'#ai u,i* u!*u +i+"/i!iia! a'"!a 0"!&&u!aa!!a a!& +a0a* %"'u%a$
u%a$ 0a+a %"'%a&ai %i+a!&1 S"0"'*i 2.!*.$!a *"'+a0a* 0"'%"+aa! 0"'0"*i/ +a,a# %i+a!&
*"!i +"!&a! %i+a!& i,#u 0"!&"*a$ua! .ia,1 Na#u!4 0a+a u#u#!a i!/.'#ai +i*"'i#a
"2a'a ,ua #"!ja+i /a*a a*au "'a!&aia! /a*a a!& #"#%a8a #a!a1 Ni,ai /a*a i!i
%"'3a'iai +a! *"'&a!*u!& 0a+a .!*" i!/.'#ai a!& +i"+iaa!4 D"!&a! %"'%a&i i!/.'#ai
#"#u!&i!a! .'a!&7.'a!& u!*u a,i!& %"'.#u!iai4 #",aua! *'a!ai %i!i4
%"'*ua' %"'i*a4 %"'%a&i 0"!+a0a* +,,4 "0"'*i a!& +i&a#%a'a! 0a+a &a#%a' +i%a8a$ i!i1
#ama+ 2.3 P"!+uu!& I!/.'#ai
Ja+i4 *"!.,.&i i!/.'#ai a+a,a$ i*"# a!& %"'aa, +a'i 0"'a!&a* "'a +a!
0"'a!&a* ,u!a a!& #",aua! 0'."4 0"!i#0a!a!4 0"'*ua'a! #"!&&u!aa! "!"'&
,i*'i4 #a&!"* +a! "!"'&i ","*'.#a&!"*i1
2.4 Sitem I,+mai
Pa+a 0"'"#%a!&a! *"!.,.&i .#0u*ai +a! *",".#u!iai +"8aa i!i4 i*"#
i!/.'#ai 0"'ua$aa! $a#0i' +a0a* +ia*aa! a!&a* #"!&a!+a,a! +uu!&a! *"!.,.&i
i!/.'#ai1 Si*"# i!/.'#ai #"#i,ii %"%"'a0a u%"*4 a,a$ a*u!a a+a,a$ i*"# i!/.'#ai
au!*a!i a!& #u*,a +i0"',ua! %a&i ua*u .'&a!iai "!*i*a %i!i1 S"2a'a *"'#i!.,.&i
i*"# i!/.'#ai +i%a&i #"!ja+i +ua %a&ia! a!i i*"# +a! i!/.'#ai1 M"!u'u* Ja#" Ha,,
+a,a# %uu!a a!& +i*"'j"#a$a! .,"$ Juu/ (66-4 05)4 i*"# a+a,a$ "",.#0. +ua
a*au ,"%i$ .#0.!"! a!& a,i!& %"'ai*a! (inter.relate! ) a*au u%i*"# u%i*"# a!&
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
15/40
%"'a*u u!*u #"!2a0ai *ujua! a!& a#a (common purpose)/ M"!u'u* P"*"' C$"2,a!+ +a!
Ji# S2$.," +a,a# %uu!a a!& %"'ju+u, o-t ystems "et$o!ology In Action0+ij",aa!
%a$8a 0a+a $aia*!a i*"# #"#i,ii %"%"'a0a a'a*"'i*i4 a!i :
-1 ystem a+a,a$ t$e name o- t$e concept o- a w$ole (B"'*a,a!//4 -=?)1 I*i,a$ ,ai!
u!*u i*"# a+a,a$ org (G"'a'+4 -= ), integron (Ja.%4 -=>) a*au $olon (K."*,"'4
-=>?)1 M"!u'u* #"'"a4 i*i,a$ i*"# *"'+i'i +a'i $ar! system (well.!e-ine! system)
+a! so-t system (messy, ill or unstructure!, problem situation)1
1/ ystem contains a set o- elements mutually relate! suc$ t$at t$e set constitutes a
w$ole $aving properties as an entity/
2/ ystem is not 3ust a collection o- parts (elements), but an integrate!, $ierarc$ically
sub systems or elements or parts/ T$e w$ole is more t$an t$e sum o- its parts/
4/ One o- t$e system c$aracteristics is emergent properties/ To complete t$e i!ea o- 5a
system0, we nee! to a!! emergence an! $ierarc$y two -ut$er concept w$ic$ bring in
t$e i!ea o- survival/ T$e $ierarc$ically organi6e! w$ole, $aving emergent properties,
may in principle be able to survive in c$anging environment i- it $as processes o-
communication an! controls w$ic$ woul! enable it to a!apt in response to s$ocks
-rom t$e environment/
51 ystem #"#i,ii purpose-ul, aa'a!9*ujua! +a! "!+a,a9"*"'%a*aa!1
1 ystem %"'ai*a! +"!&a! e--iciency, e--ectiveness/
B"'+aa'a! %a*aa! 0"!&"'*ia! +ia*a +a0a* +ii#0u,a! %a$8a i*"# #"#0u!ai
a'a*"'i*i "%a&ai %"'iu*1
-1 Si*"# a+a,a$ u#0u,a! ","#"!7","#"! a*au u#%"' +aa a!& %"'ai*a! "2a'a
*"'0a+u4 *"'i!*"&'ai +a,a# ua*u $u%u!&a! $i'a'i *"'*"!*u +a! %"'*ujua! u!*u
#"!2a0ai *ujua! *"'*"!*u1
1 M"#i,ii emergent properties +a! %ua! $a!a sum o- t$e w$ole parts/
1 Si*"# #"#0u!ai aa'a! a!& aa! +i2a0ai1 S"*ia0 i*"# %"'ua$a #"!2a0ai a*u
a*au ,"%i$ aa'a! a!& #"'u0aa! "ua*a! a!& #"#%"'ia! #.*i3ai +a! a'a$
%a&i ua*u i*"#1
1 K.!*'ui i*"# *"'+i'i +a'i : #aua!70'."7",ua'a!1
Maua! #"'u0aa! "#ua a'u %"'8uju+ a*au *a %"'8uju+ a!& #au " i*"#1
K",ua'a! *"'+i'i +a'i "#ua a'u ",ua' a*au ai%a* a!& +i$ai,a!1 P'." *"'+i'i +a'i
#"*.+" a!& +i&u!aa! u!*u #"'u%a$ #aua! #"!ja+i ",ua'a!1
51 Si*"# #"#"',ua! 0"!&"!+a,ia!
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
16/40
P"!&"!+a,ia! #"'u0aa! 0'." 0"!&a*u'a! a!& +i0"'&u!aa! i*"# u!*u
#"!&.'"i "*ia0 0"!i#0a!&a! +a'i ua*u 'a!&aia! ,a!&a$ #"!uju aa'a!1
Si*"# a!& %ai $a'u #"#0u!ai a*u a*au %"%"'a0a #"a!i#" "!+a,i u!*u
#"!a!&&u,a!&i "*ia0 "#u!&i!a! *"'ja+i!a "a+aa! a!& *i+a *"'"!+a,i1
1 Si*"# #"#i,ii 0"!&&u!a4
S"*ia0 i*"# $a'u #"!&a'a$a! u% i*"#!a a&a' #"!2a0ai aa'a!1 Saa'a!
i*"# "%a&ai 0"!"!*u "%"'$ai,a! ua*u i*"#1 S"*ia0 i*"# #"#0u!ai 0"!&&u!a
a!& %"'i!*"'ai +"!&a! i*"#1 Ja+i i*"# a+a,a$ "'a!&a "'ja *"'0a+u a!&
*"'+i'i +a'i ","#"! a!& %"'ai*a! +a! ",u'u$ u#%"' +aa *"'"%u* +i..'+i!aia!
"$i!&&a #aua! #"!ja+i ",ua'a! "uai +"!&a! aa'a! a!& aa! +i2a0ai u!*u
+i&u!aa! .,"$ 0i$a a!& %"'"0"!*i!&a!1
>1 Si*"# #"#0u!ai "*"'%a*aa!1
?1 T"'+i'i +a'i u%i*"#7u%i*"# a!& #"#%"!*u ja'i!&a! *"'0a+u1
S"*ia0 i*"# *"'+i'i +a'i ,"%i$ +a'i a*u .#0.!"! a!& a,i!& *"'ja,i! a*u a#a ,ai!
+i"%u* u%i*"#4 a!& #"!ja,a!a! 0"'a! *"'*"!*u +a! #"!ja+i %a&ia! +a'i i*"#
a!& ,"%i$ %"a'1 Su%i*"# #"#i,ii "*"'&a!*u!&a! +a,a# ua*u ja'i!&a! +a!
%"'i!*"'ai a*u a#a ,ai! #",a,ui 0"!&$u%u!& a*au %a*a %"'a#a a!& %"'i!*"'ai
a*u a#a ,ai!!a #",a,ui 0"!&$u%u!& a*au %a*a %"'!a#a inter-aces/
M"!u'u* M2L".+ +a,a# %uu!a a!& %"'ju+u, "anagement In-ormation ystem
(1778, 0-) +ij",aa! in-ormation is processe! !ata, or meaning-ul !ata0/ I!/.'#ai a+a,a$
+a*a a!& *",a$ +i0'."4 a*au +a*a a!& u+a$ ,"%i$ #"#i,ii a'*i *"'*"!*u %a&i "%u*u$a!
0"!&&u!a!a1 S"+a!&a! #"!u'u* Mu$a' (-===4 0-) I!/.'#ai a+a,a$ $ai, ua*u 0'."
a!& *"'.'&a!iai4 #"#i,ii a'*i +a! %"'&u!a %a&i .'a!& a!& #"!"'i#a!a1 A+a0u!
#"!u'u* Ja#" Ha,, +a,a# %uu!a a!& +i*"'j"#a$a! .,"$ A#i' A%a+i Juu/ (66-40-)
I!/.'#ai #"!"%a%a! 0"#aai #",aua! ua*u *i!+aa! a!& +a0a* ia ,aua! a*au *i+a
,aua!1 I!/.'#ai +i*"!*ua! .,"$ "/"!a 0a+a 0"#aai4 %ua! .,"$ %"!*u /ii!a1 Da'i
%"%"'a0a +"/i!ii +ia*a +a0a* +ia#%i, "i#0u,a! "#%a,i %a$8a i!/.'#ai a+a,a$ +a*a a!&
u+a$ +i.,a$ +a,a# %"!*u a!& ,"%i$ %"'&u!a +a! %"'a'*i %a&i 0"!"'i#a!a4
#"!&&a#%a'a! ua*u "ja+ia! !a*a a!& +a0a* +i0a$a#i +a! +a0a* +i&u!aa! u!*u
0"!&a#%i,a! "0u*ua!4 "a'a!& #au0u! #aa +"0a!1
Pa+a 0"#%a$aa! +ia*a *",a$ +iu'aia! %a$8a i*"# a+a,a$ u#0u,a! u#%"' +aa
a*au ","#"!7","#"! +a! ja'i!&a! 0'."+u' a!& a,i!& *"'ai* "2a'a *"'0a+u4 *"'i!*"&'ai
+a,a# ua*u $u%u!&a! $i'a'i *"'*"!*u +a! %"'*ujua! u!*u #"!2a0ai *ujua! *"'*"!*u1
S"+a!&a! i!/.'#ai a+a,a$ +a*a a!& +i.,a$ a&a' #"!ja+i ,"%i$ %"'&u!a %a&i 0a'a
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
17/40
0"#aai!a1 Ja+i +a0a* +ii#0u,a! i*"# i!/.'#ai a+a,a$ "u#0u,a! ","#"!7","#"!
a*au u#%"' +aa +a! ja'i!&a! 0'."+u' a!& a,i!& %"'ai*a! "2a'a *"'0a+u4 *"'i!*"&'ai
+a,a# ua*u $u%u!&a! $i'a'i *"'*"!*u +a! %"'*ujua! u!*u #"!&.,a$ +a*a #"!ja+i ua*u
i!/.'#ai (Sa!.*.4 66>)
2.5 IT Governance 6ata Kella I7
I!3"*ai *"!.,.&i i!/.'#ai a!& a#0ai #"!&$a%ia! #i,a'a! 'u0ia$ 0a+a
0"'ua$aa! a,a #"!"!&a$ +a! %"a'4 "0"'*i!a u+a$ *i+a ".!.#i ,a&i jia $a!a
+i*ujua! u!*u #"!i!&a*a! "/ii"!i4 "/"*i3i*a +a! "2"0a*a! "'ja .'&a!iai1
P"'"#%a!&a! TI a!& "#ai! 2a!&&i$ +a! "'%a %ia *"'"%u*4 #u,ai +ia'a$a!
#"!ja+i enabler *"'$a+a0 0"!i!&a*a! i!"'ja ua*u .'&a!iai1 @a!& "#u+ia!
#"#u!2u,a! "a+a'a!4 *"'u*a#a +i +u!ia i!+u*'i4 %a$8a *a!&&u!& ja8a% 0"!&",.,aa! TI
*i+a %ia "0"!u$!a +i"'a$a! " u!i*9%a&ia!9+i3ii a!& $a!a $uu #"!a!&a!i TI
"2a'a *"!ia, ( IT Function) "%a&ai#a!a 0"!+"a*a! #a!aj"#"! .!3"!i.!a,4 #",ai!a!
ju&a $a'u #"!ja+i *a!&&u!& ja8a% %"'%a&ai 0i$a #a!aj"#"! +a,a# ua*u .'&a!iai1 Ha,
i!i,a$ a!& "#u+ia! #",a$i'a! .!"0 +a! 0a'a+ia %a'u +a,a# #"!&",.,a T"!.,.&i
I!/.'#ai a!& +i"%u* +"!&a! IT Governance (Ta*a K",.,a T"!.,.&i I!/.'#ai)1
IT Governance #"'u0aa! ua*u .#i*#"!4 "a+a'a! +a! 0'." 0"!&"!+a,ia!
#a!aj"#"! .'&a!iai *"'$a+a0 u#%"' +aa TI9i*"# i!/.'#ai a!& +i%",i +"!&a! $a'&a
#a$a, *"'"%u*4 a!& #"!2au0 #u,ai +a'i u#%"' +aa .#0u*"' ( so-tware, brainware,
!atabase +a! "%a&ai!a) $i!&&a " T"!.,.&i I!/.'#ai +a! Ja'i!&a! LAN9I!*"'!"*1
Governance #"'u0aa! *u'u!a! +a'i a*a government 4 a!& a'*i!a #"#%ua*
"%ijaa! ( policies) a!& "ja,a!9",a'a +"!&a! "i!&i!a!9a0i'ai #aa'aa* a*au .!*i*u"!
(Ha!+,"' L.%%a4 665)1 S"+a!&a! 0"!&&u!aa! 0"!&"'*ia! 5governance0 *"'$a+a0
T"!.,.&i I!/.'#ai (IT G.3"'!a!2") #"'u0aa! 0"!"'a0a! "%ijaa! TI +i +a,a# .'&a!iai
a&a' 0"#aaia! TI (%"'iu* 0"!&a+aa! +a! 0",aa!a!!a) +ia'a$a! "uai +"!&a! *ujua!
.'&a!iai *"'"%u*1
M"!u'u* Sa#%a#u'*$ a!+ #u+ (-===)4 IT Governance +i#au+a! "%a&ai 0.,a
+a'i .*.'i*a9"%ijaa! *"'$a+a0 a*i3i*a TI ( IT rocess)/ P.,a i!i +ia!*a'a!a a+a,a$:
#"#%a!&u! "%ijaa! +a! 0"!&",.,aa! IT In-rastructure, 0"!&&u!aa! TI .,"$ en!.user
"2a'a "/ii"!4 "/"*i/ +a! a#a!4 "'*a 0'." IT ro3ect "anagement a!& "/"*i/1 S*a!+a'
COBIT +a'i ,"#%a&a ISACA +i A#"'ia S"'ia* #"!+"/i!iia! IT G.3"'!a!2" a a
structure o- relations$ips an! processes to !irect an! control t$e enterprise in or!er to
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
18/40
ac$ieve t$e entreprise9s goals by value w$ile balancing risk versus return over IT an! its
processes0/
S"+a!&a! Oltsik (1772) #"!+"/i!iia! IT Governance "%a&ai u#0u,a! "%ijaa!4
0'."9a*i3i*a +a! 0'."+u' u!*u #"!+uu!& 0"!&.0"'aia! TI a&a' $ai,!a "ja,a!
+"!&a! *'a*"&i %i!i (*'a*"&i .'&a!iai)1 Rua!& ,i!&u0 IT Governance +i 0"'ua$aa! a,a
%"a' %iaa!a #"!2au0 $a,7$a, a!& %"'ai*a! +"!&a! C$ange "anagement, roblem
"anagement, :elease "anagement, Availability "anagement +a! %a$a! ervice.%evel
"anagement 1 L"%i$ ,a!ju* O,*i #"!&a*aa! %a$8a IT Governance a!& %ai $a'u
%"'ua,i*a4 well.!e-ine! +a! %"'i/a* repeatable processes a!& *"'uu' (metric)1 IT
Governance a!& +i"#%a!&a! +a,a# ua*u .'&a!iai #.+"'! %"'/u!&i 0u,a
#"!+"/i!iia! (outline) "%ijaa!7"%ijaa! TI4 0#"!"*a0a! 0'."+u' 0"!*i!& IT P'.2"4
+.u#"!*ai a*i3i*a TI4 *"'#au #"#%a!&u! IT lan a!& "/"*i/ %"'+aa'a! 0"'u%a$a!
,i!&u!&a! 0"'ua$aa! +a! 0"'"#%a!&a! TI1
Da'i %"%"'a0a +"/i!ii Ta*a K",.,a TI *"'"%u*4 #aa i*a i#0u,a! %a$8a *ujua!
+i%a!&u!!a IT Governance i!*i!a a+a,a$4 #"!",a'aa! IT :esources a!& u+a$
+ii!3"*aia! ju*aa! +.,,a' *"'"%u* +"!&a! *'a*"&i .'&a!iai (a&a' #"!ja+i enabler )1 U!*u
#"8uju+a! IT Governance +a,a# ua*u .'&a!iai4 #aa ua*u .'&a!iai $a'u
#"#%a!&u! *'u*u' a!& +i!a#aa! +"!&a! IT Governance Framework 4 a!& i'a7i'a
0.,a!a "%a&ai %"'iu*:
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
19/40
#ama+ 2.4 P.,a IT Governance
B"'+aa'a! *'u*u' IT Governance 0a+a &a#%a' 1 +ia*a #aa "#ua i*"#i!/.'#ai a!& a+a +i 0"'ua$aa! (Si*"# I!/.'#ai Bi!i) +a0a* +ia'a$a! ( govern) a&a'
"ja,a! +a! #"!+uu!& *'a*"&i .'&a!iai1 D"!&a! +"#iia!4 #aa "%"'a+aa! %"'%a&ai
%"!*u i*"# i!/.'#ai +a,a# !au!&a! SIM (Si*"# I!/.'#ai Ma!aj"#"!9SIM) 0"'ua$aa!
#ia,!a +a0a* #"#ai#a,a! *ujua! u*a#a .'&a!iai *"'"%u*4 +i a!*a'a!a #"!i!&a*a!
i!"'ja4 #"#"!a!&a! 0"'ai!&a!4 #"!2a0ai *a'&"* 0"!jua,a! +a! "%a&ai!a1 D"#iia!
0u,a4 0"'ua$aa! "#u+ia! +a0a* #"'"+ui '"i. +a'i 0"!&&u!aa! TI ( IT :isk ) +a!
0"!&"!+a,ia! IT rocess (+i"%u* +"!&a! IT Control ) #"!ja+i .0*i#a,1
U!*u #"8uju+a! *ujua! a!& %"'i/a* i!*"&'a*i/ +a! .#0'"$"!i/ *"'"%u*4 #aa
*i+a #u!&i! 0"!&",.,aa! TI 0a+a .'&a!iai a,a #"!"!&a$ +a! %"a' i!i4 $a!a #"!ja+i
u'ua! %a&ia! +a'i +"0a'*"#"! .#0u*"' aja ( IT Function)1 Aa! *"*a0i
$a'u #",i%a*a! "#ua 0i$a ( stake$ol!er ) "uai +"!&a! 0'.0.'i!a4 #u,ai +a'i D"8a!
K.#ia'i4 T.0 Ma!a&"#"!*9""u*i/4 Ma!aj"' /u!&i.!a,4 #a!aj"' .0"'ai.!a,4 a'a8a!
"%a&ai en!.user 4 *a0i *"!*u aja *"'u*a#a Ma!aj"' T"!.,.&i I!/.'#ai (CIO)1
D"!&a! a+a!a IT Governance (Ta*a K",.,a TI a!& %ai) a!& %"'ja,a! +i +a,a#
ua*u .'&a!iai 0"'ua$aa! *"'"%u*4 #aa 0u,u$a! IT rocess (IT Activities) a!& +ija,a!a!
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
20/40
+a0a* %"'ja,a! "2a'a i*"#a*i4 *"'"!+a,i +a! "/"*i/1 Ba$a! 0a+a #"!2i0*aa! "/ii"!i
+"!&a! "!+i'i!a #"!&u'a!&i %iaa .0"'ai.!a, +a! #"!i!&a*a! +aa ai!&1 Output +a!
.utcome +a'i IT Governance a!& %ai *"'"%u* $a!a +a0a* +i2a0ai jia *a*a ",.,a *"'"%u*
+i"#%a!&a! +"!&a! #"!&&u!aa! IT Framework %"'*a!+a' i!*"'!ai.!a,4 #ia,!a
+"!&a! #"!&i#0,"#"!*aia! COBIT 4 IT7IL Ma!a&"#"!*4 COSO4 ISO IT S"2u'i* +a!
"%a&ai!a1
#ama+ 2.5 S*a!+a'+ F'a#"8.' Au+i*
2. Audit ek,l-i I,+mai
M"!u'u* Ha,, (66>:-)4 au+i* *"!.,.&i i!/.'#ai %"'/.u 0a+a %"'%a&ai a0"
%"'%ai .#0u*"' +a,a# i*"# i!/.'#ai 0"'ua$aa!1 Au+i* i!i #",i0u*i 0"!i,aia!
i#0,"#"!*ai4 .0"'ai4 +a! 0"!&"!+a,ia! %"'%a&ai u#%"' +aa .#0u*"' a!& *"0a*1 Au+i*
*"!.,.&i i!/.'#ai u#u#!a +i%a&i " +a,a# *i&a *a$a04 ai*u 0"'"!2a!aa!4 0"!&ujia!
0"!&"!+a,ia!4 +a! 0"!&ujia! u%*a!*i/1 B"'iu* i!i a+a,a$ 0"!j",aa! #ai!&7#ai!& *a$a0
au+i* *"!.,.&i i!/.'#ai:
-1 P"'"!2a!aa! Au+i*
S"%",u# au!itor +a0a* #"!"!*ua! i/a* +a! "jau$ #a!a 0"!&ujia! aa!
+i,aua!!a4 ia $a'u #"!+a0a*a! 0"#a$a#a! a!& ,"!&a0 #"!&"!ai %i!i ,i"!!a1
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
21/40
Ba&ia! u*a#a +a'i *a$a0 au+i* i!i a+a,a$ a!a,ii 'ii. au+i*1 A!a,ii 'ii. #",i0u*i
&a#%a'a! u#u# 0"!&"!+a,ia! i!*"'!a, 0"'ua$aa!1 Da,a# *a$a0 i!i4 au!itor #"!2.%a u!*u
#"#a$a#i "%ijaa!4 0'a*i4 +a! *'u*u' 0"'ua$aa!4 "'*a #"!&i+"!*i/iai %"'%a&ai
a0,iai +a! ua$a "ua!&a! 0"!*i!&4 u!*u #"#a$a#i 0"!&"!+a,ia! a*a %"'%a&ai *'a!ai
u*a#a a!& +i0'." .,"$ a0,iai7a0,iai1 T"!i u!*u #"!&u#0u,a! %u*i +a,a# *a$a0
i!i #",i0u*i 0"!"%a'a! u"i.!"'4 8a8a!2a'a +"!&a! 0i$a #a!aj"#"!4 0"!&ajia!
+.u#"!*ai i*"#4 +a! .%"'3ai %"'%a&ai a*i3i*a1
1 P"!&ujia! P"!&"!+a,ia!
Tujua! +a'i 0"!&ujia! 0"!&"!+a,ia! a+a,a$ u!*u #"!"!*ua! a0aa$ a+a
0"!&"!+a,ia! i!*"'!a, a!& #"#a+ai +a! %"'/u!&i +"!&a! %ai1 U!*u #"!2a0ai!a4
au!itor +a0a* #"!&&u!aa! *"!i 0"!&u#0u,a! %u*i +"!&a! *"!i #a!ua, +a! *"!i
au+i* .#0u*"' $uu a!& #"!&&u!aa! 0"!+"a*a! %"'%ai i*"# u!*u au+i* *"!.,.&i
i!/.'#ai +"!&a! %"'/.u 0a+a 0"!&"!+a,ia! +a! i*"# "2a'a "",u'u$a!1 I!*i +a'i *a$a0
i!i a+a,a$ au!itor $a'u #"!i,ai ua,i*a 0"!&"!+a,ia! i!*"'!a,1 Ti!&a* "a!+a,a! a!& +a0a*
+i&u!aa! .,"$ au!itor u!*u 0"!&"!+a,ia! i!*"'!a, #"#0"!&a'u$i i/a* +a! ",uaa!
0"!&ujia! u%*a!*i/ a!& $a'u +i,aua!1
1 P"!&ujia! Su%*a!*i/
Ta$a0 "*i&a +a,a# 0'." au+i* +i/.ua! 0a+a +a*a "ua!&a!1 Ta$a0 i!i #",i%a*a!
0"!",i+ia! a!& *"'0"'i!2i #"!&"!ai %"'%a&ai a,+. au! +a! *'a!ai #",a,ui uji
u%*a!*i/1 Da,a# "%ua$ ,i!&u!&a! TI4 i!/.'#ai a!& +i%u*u$a! u!*u #",aua! uji
u%*a!*i/ "0"'*i a,+. au! "'*a !a#a +a! a,a#a* 0",a!&&a! *"'+a0a* +a,a# %"'%a&ai -ile
+a*a a!& "'i!& a,i $a'u +i"*'ai #"!&&u!aa! 0"'a!*i ,u!a1
2.8 COBIT 5
COBIT #"'u0aa! Control Ob3ectives +a! 0"!&"!+a,ia! i!/.'#ai *"'ai* a!& +i "*
%"'+aa'a! %"* 0'a2*i2" u!*u #a!aj"#"! *"!.,.&i i!/.'#ai a!& +i"#%a!&a! .,"$
ISACA %""'*a i!*i*ui *a*a ",.,a TI "ja *a$u! -==1 ISACA #"!&"#%a!&a! +a!
#"#",i$a'a COBIT u!*u +iaui "%a&ai "'a!&a i!*"'!a*i.!a, u!*u #"#%a!*u
0'./"i.!a, TI +a! 0"#i#0i! 0"'ua$aa! #"#"!u$i *ujua! TI!a1 Da! aa* i!i COBIT 5
$a+i' "%a&ai Framework "3.,ui +a'i COBIT 161
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
22/40
#ama+ 2. P"'"#%a!&a! COBIT
COBIT 5 a+a,a$ "'a!&a a!& .#0'"$"!i/ a!& #"#%a!*u 0"'ua$aa! u!*u
#"!2i0*aa! !i,ai a!& .0*i#a, +a'i TI +"!&a! #"#0"'*a$a!a! ""i#%a!&a! a!*a'a
#"8uju+a! #a!/aa* +a! #"!&.0*i#a,a! *i!&a* '"i. "'*a 0"!&&u!aa! u#%"' +aa1
COBIT 5 #"#u!&i!a! i!/.'#ai +a! *"!.,.&i *"'ai* u!*u +ia*u' +a! +i",.,a "2a'a
#"!",u'u$ u!*u ",u'u$ 0"'ua$aa!4 M"!&a#%i, /u!&i.!a, 0"!u$ %i!i en! to en! 4
#"!&i!&a* TI *"'ai* +"!&a! "0"!*i!&a! stake$ol!er i!*"'!a, +a! "*"'!a,1 P'i!i0 +a'i
0"!"'a0a COBIT 5 a!i1
#ama+ 2.8 P'i!i0 COBIT 5
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
23/40
B"'iu* #"'u0aa! 0"!j",aa! #ai!&7#ai!& a0" "uai +"!&a! &a#%a' 1 +ia*a
+a,a# 0'i!i0 COBIT 51
2.8.1 Meme,uhi Keutuha, Stakehlde+
A0" 0"'*a#a i!i #"!&&a#%a'a! +i#a!a 0"'ua$aa! #"#%u*u$a! 0"!2i0*aa!
!i,ai (create value) %a&i stake$ol!er 1
#ama+ 2.9 P'i!i0 0"'*a#a COBIT 5
COBIT 5 #"#%"'ia! "'a!&a "'ja a!& .#0'"$"!i/ #"#%a!*u 0"'ua$aa!
#"!2a0ai *ujua! #"'"a +a! #"#%"'ia! !i,ai #",a,ui *a*a",.,a +a! #a!aj"#"! TI a!&
"/"*i/1 Da,a# #"#0"'*"#ua! "%u*u$a! stake$ol!er 4 *"'+a0a* *ujua! a!& i!&i! +i2a0ai
a!i1
-1 K"%u*u$a! stake$ol!er aa! %"'u%a$ #"!ja+i *'a*"&i 0"'ua$aa!1
1 Tujua! +a'i COBIT 5 +i*"'j"#a$a! +a,a# "%u*u$a! stake$ol!er a!& ,"%i$ 0"i/i4
"#u+ia! +i*i!+a,a!ju*i! +a! +i"uaia! +"!&a! *ujua! +a,a# 0"'ua$aa!4 a!&
%"'ai*a! +"!&a! *ujua! TI 0"'ua$aa!1
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
24/40
#ama+ 2. Tujua! COBIT 5
2.8.1.1 COBIT 5 IT :elate! Goals
B"'iu* #"'u0aa! +"'i0i +a'i IT relate! goals +a,a# *a!+a'+ a!& *"'+a0a* 0a+a
/'a#"8.' COBIT 51
#ama+ 2.10 COBIT ; IT :elate! Goals
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
25/40
2.8.1.2 P"#"*aa! Tujua! P"'ua$aa! +"!&a! Tujua! TI
B"'iu* #"'u0aa! +"'i0i +a'i 0"#"*aa! *ujua! 0"'ua$aa! +"!&a! *ujua! TI
+a,a# *a!+a'+ a!& *"'+a0a* 0a+a /'a#"8.' COBIT 51
#ama+ 2.11 P"#"*aa! Tujua! P"'ua$aa! +"!&a! Tujua! TI
2.8.1.3 P"#"*aa! Tujua! TI +"!&a! P'." COBIT 5
B"'iu* #"'u0aa! +"'i0i +a'i 0"#"*aa! IT relate! goals +"!&a! +.#ai! 0'."
COBIT +a,a# *a!+a'+ a!& *"'+a0a* 0a+a /'a#"8.' COBIT 51
#ama+ 2.12 P"#"*aa! Tujua! TI +"!&a! P'."
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
26/40
2.8.2 Covering the Enterprise endtoend
P'i!i0 "+ua +a,a# COBIT 5 a+a,a$ covering t$e enterprise en!.to.en! 1 Ga#%a'
%"'iu* #"'u0aa! .#0.!"! u!2i +a,a# i*"# *a*a ",.,a1
#ama+ 2.13 P'i!i0 "+ua COBIT 5
#ama+ 2.14 Ru," Ta*a K",.,a COBIT 5
2.8.3 Me,-alikaika, !rame"or# I,te-+ai u,--al
COBIT 5 "ja,a! +"!&a! *a!+a' ,ai! a!& '","3a! +a! "'a!&a "'ja a!& +i&u!aa!
.,"$ 0"'uajaa! a!i:a1 P"'ua$aa! : COSO4 COSO ERM4 ISO =666 +a! ISO -666
%1 TI *"'ai* : ISO ?5664 ITIL4 ISO >6664 TOGAF4 PMBOK9PRINCE4 CMMI
21 D,,1
Ha, i!i #"#u!&i!a! 0"'ua$aa! u!*u #"!&&u!aa! COBIT 5 "%a&ai *a*a ",.,a
#"!",u'u$ +a! i!*"&'a*.' +a,a# "'a!&a "'ja #a!aj"#"!1
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
27/40
2.8.4 Kemu,-ki,a, e,dekata, Me,yelu+uh
COBIT 5 #"!+"/i!iia! a*u "* "!a%,"' u!*u #"!+uu!& 0",aa!aa! *a*a ",.,a
a!& .#0'"$"!i/ +a! i*"# #a!aj"#"! u!*u 0"'ua$aa! TI1 E!a%,"' COBIT 5 a+a,a$ :
a1 Fa*.' i!+i3i+u +a! .,"*i/ a!& #"#0"!&a'u$i "ua*u u!*u %""'ja1
%1 P"!&&"'a +a'i casca!e goals
21 M"!+"'i0ia! Framework COBIT 5 +a,a# > a*"&.'i4 a!i:
#ama+ 2.15 Ka*"&.'i COBIT 5
B"'iu* #"'u0aa! 0"!j",aa! #ai!&7#ai!& a*"&.'i a!& +i&a#%a'a! 0a+a
&a#%a' 1- +ia*a:
a1 P'i!i04 "%ijaa! +a! Framework 4 %"'$u%u!&a! +"!&a! "!+a'aa! u!*u
#"!"'j"#a$a! 0"'i,au #"!ja+i 0a!+ua! 0'a*i u!*u #a!aj"#"! "$a'i7$a'i1
%1 P'."4 #"!j",aa! "u#0u,a! 0'a*" "2a'a *"'.'&a!iai +a! "&ia*a! u!*u
#"!2a0ai *ujua! *"'*"!*u +a! #"!&$ai,a! "u#0u,a! .u*0u* u!*u #"!+uu!&
0"!2a0aia! *ujua! TI1
21 S*'u*u' O'&a!iai4 #"!&"*a$ui u!2i "!*i*a 0"!&a#%i, "0u*ua! +a,a# "%ua$
.'&a!iai1
+1 Bu+aa4 "*ia +a! 0"'i,au4 #"!ja+ia! i!+i3i+u +a,a# a,a$ a*u /a2*.' "%"'$ai,a!
+a,a# *a*a ",.,a +a! #a!aj"#"! 0"'ua$aa!
"1 I!/.'#ai4 %"'ai*a! +"!&a! "#ua i!/.'#ai a!& +i0'.+ui +a! +i&u!aa! .,"$
0"'ua$aa!1
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
28/40
/1 Laa!a!4 %"'ai*a! +"!&a! i!/'a*'u*u' +a! a0,iai a!& #"!"+iaa! 0"!&.,a$a!
*"!.,.&i i!/.'#ai +a,a# 0"'ua$aa!1
&1 O'a!&4 %"'ai*a! +"!&a! "*'a#0i,a! +a! .#0"*"!i .'a!& a!& +i0"',ua! u!*u
"u"a! ua*u *ujua!1
2.8.5 Mema-i tata kella de,-a, ma,a/eme,.
COBIT 5 *i+a %"'i/a* #"!"!*ua!4 *"*a0i "%a&ai 0"!+uu!& .'&a!iai u!*u
#"!&i#0,"#"!*aia! *a*a ",.,a +a! 0'." #a!aj"#"!4 a!i +"!&a! a'"a u!2i "%a&ai
%"'iu*1
#ama+ 2.1 A'"a Ku!2i COBIT 5
2.8. Mdel )+e dalam COBIT 5
Da,a# COBIT 5 *"'+a0a* ua*u #.+", '"/"'"!i 0'." a!& #"!"!*ua! +a!
#"!j",aa! "2a'a +"*ai, #"!&"!ai 0'." *a*a ",.,a +a! #a!aj"#"!1 M.+", *"'"%u*
#"8ai,i "#ua 0'." a!& %iaa +i*"#ua! +a,a# 0"'ua$aa! a!& %"'$u%u!&a! +"!&a!
a*i3i*a TI4 "'*a #"!"+iaa! #.+", "%a&ai '"/"'"!i a!& #u+a$ +i0a$a#i +a,a#
.0"'ai.!a, TI +a! .,"$ #a!aj"' %i!i1 M.+", 0'." a!& +i%"'ia! #"'u0aa! ua*u #.+",
a!& ,"!&a0 +a! #"!",u'u$4 *a0i %ua! #"'u0aa! a*u7a*u!a #.+", 0'." a!&
#u!&i! +i&u!aa!1 S"*ia0 0"'ua$aa! $a'u #"!"!*ua! 'a!&aia! 0'."!a "!+i'i "uai
+"!&a! i*uai!a a!& 0"i/i1 M.+", '"/"'"!i 0'." +a,a# COBIT 5 #"#%a&i 0'." *a*a
",.,a +a! #a!aj"#"! TI 0"'ua$aa! #"!ja+i +ua +.#ai! 0'." u*a#a4 ai*u :
-1 Ta*a K",.,a4 #"#ua* ,i#a 0'." *a*a ",.,a4 +i#a!a aa! +i*"!*ua! 0'a*i70'a*i
+a,a# "*ia0 0'." valuate4
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
29/40
#"!",u'u$ +a'i uju!& " uju!&1 D.#ai! i!i #"'u0aa! "3.,ui +a'i +.#ai! +a!
*'u*u' 0'." +a,a# COBIT 1-14 ai*u :
a1 Align4 lan4 an! Organi6e (APO) P"!",a'aa!4 P"'"!2a!aa!4 +a! P"!&a*u'a!1
%1 Buil! 4 Acuare, an! Implement (BAI) M"#%a!&u!4 M"#0"'.,"$4 +a!
M"!&i#0,"#"!*aia!1
21
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
30/40
1 Accountable: .'a!& a!& 0a,i!& %"'*a!&&u!&ja8a% aa! 0""'jaa! & +i*a!&a!i
*a/9%a8a$a!!!a *a+i4 +a! ia #"#i,ii $a u!*u #"!a*aa!: @a9Ti+a4 ia #"#i,ii
$a 3"*. (Pi$a Da,a#)1
1 Consulte! : .'a!& a!& 0"',u #"#%"'ia! #aua! +a! .!*'i%ui *"'$a+a0 a*i3i*a
*a+i1
1 In-orme! : .'a!& a!& 0"',u #"!&"*a$ui "0u*ua! a*au a2*i.! a0a a!&
+ia#%i,9*"'ja+i1 Ga#%a' +i%a8a$ #"'u0aa! 2.!*.$ +a'i 0"!&&u!aa! RACI 2$a'*1
#
#ama+ 2.19 :ACI C$art COBIT ;
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
31/40
#ama+ 2.1 Hai, RACI C$a'*
2.8.9 )+e Capailit Mdel
Pa'a 0"!&&u!a COBIT 1-4 :iskIT, +a! =alIT #u!&i! u+a$ #"!&"!a, a+a!a #.+",
"#a*a!&a! 0'." +a,a# "'a!&a7"'a!&a *"'"%u*1 M.+", *"'"%u* +i&u!aa! u!*u
#"!&uu' *i!&a* "#a*a!&a! 0'." a!& %"'$u%u!&a! +"!&a! TI +a,a# ua*u 0"'ua$aa!4
u!*u #"!+"/i!iia! 0"'a'a*a! *i!&a* "#a*a!&a!4 +a! u!*u #"!"!*ua! 2",a$ +ia!*a'a
*i!&a*7*i!&a* "#a*a!&a! "'*a %a&ai#a!a u!*u #"!i!&a*a! 0'." +a,a# 'a!&a u!*u
#"!2a0ai *i!&a*a! "#a*a!&a! a!& +ii!&i!a!1
#ama+ 2.20 P'." Capability M.+",
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
32/40
S"+a!&a! 0a+a COBIT 54 +i"!a,a! a+a!a #.+", a0a%i,i*a 0'."4 a!&
%"'+aa'a! 0a+a ISO9IEC -5564 *a!+a' #"!&"!ai o-tware ngineering +a! rocess
Assessment 1 M.+", i!i #"!&uu' 0"'/.'#a!i *ia07*ia0 0'." *a*a ",.,a (
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
33/40
51 re!ictable rocess P'." a!& +a0a* +i0'"+ii (+ua a*'i%u*) P'." +i a*a *",a$
+ija,a!a! +a,a# %a*aa! a!& +i*"!*ua! u!*u #"!2a0ai outcome 0'." a!&
+i$a'a0a!1
1 Optimising rocess P'." O0*i#ai (+ua a*'i%u*) P'." +ia*a *"'u +i*i!&a*a!
"2a'a %"'",a!ju*a! u!*u #"#"!u$i *ujua! %i!i aa* i!i +a! #aa +"0a!1
M"!u'u* ISACA (6--:5-)4 *"'+a0a* ju&a i!+ia*.' a0a%i,i*a 0'." a!& #a!a
#"'u0aa! "#a#0ua! 0'." +a,a# #"'ai$ *i!&a* a0a%i,i*a a!& +i*"!*ua! .,"$ a*'i%u*
0'."1 Bu*i a*a i!+ia*.' a0a%i,i*a 0'." aa! #"!+uu!& 0"!i,aia! a*a 0"!2a0aia!
a*'i%u* 0'."1 Di#"!i a0a%i,i*a +a,a# #.+", 0"!i,aia! 0'." #"!2au0 "!a# *i!&a*
a0a%i,i*a1 Di +a,a# "!a# *i!&a* *"'"%u* *"'+a0a* "#%i,a! a*'i%u* 0'."1 Ti!&a* 6 *i+a
#"#i,ii i!+ia*.' a0a0u!4 a'"!a *i!&a* 6 #"!a*aa! 0'." a!& %",u#
+ii#0,"#"!*aia! a*au 0'." a!& &a&a,4 #"i0u! "%a&ia!4 u!*u #"!2a0ai $ai,
a$i'!a1
K"&ia*a! 0"!i,aia! #"#%"+aa! a!*a'a 0"!i,aia! u!*u ,"3", - +"!&a! ,"3", a!&
,"%i$ *i!&&i1 Ha, i!i +i,aua! a'"!a ,"3", - #"!"!*ua! a0aa$ ua*u 0'." #"!2a0ai
*ujua!!a4 +a! .,"$ a'"!a i*u a!&a* 0"!*i!& u!*u +i2a0ai4 +a! ju&a #"!ja+i 0.!+ai +a,a#
#"'ai$ ,"3", a!& ,"%i$ *i!&&i1 M"!u'u* ISACA (6-:5)4 +a,a# 0"!i,aia! +i *ia0 ,"3",!a4
$ai, aa! +i,ai/iaia! +a,a# a*"&.'i "%a&ai %"'iu*:
-1 N ( >ot ac$ieve! 9*i+a *"'2a0ai)
Da,a# a*"&.'i i!i *i+a a+a a*au $a!a "+ii* %u*i a*a 0"!2a0aia! a*'i%u* 0'."
*"'"%u*1 :ange !i,ai a!& +i'ai$ 0a+a a*"&.'i i!i %"'ia' 67-51
1 P ( artially ac$ieve! 9*"'2a0ai "%a&ia!)
Da,a# a*"&.'i i!i *"'+a0a* %"%"'a0a %u*i #"!&"!ai 0"!+"a*a!4 +a! %"%"'a0a
0"!2a0aia! a*'i%u* a*a 0'." *"'"%u*1 :ange !i,ai a!& +i'ai$ 0a+a a*"&.'i i!i
%"'ia' -57561
1 L ( %argely ac$ieve! 9"2a'a &a'i %"a' *"'2a0ai)
Da,a# a*"&.'i i!i *"'+a0a* %u*i a*a 0"!+"a*a! i*"#a*i4 +a! 0"!2a0aia!
i&!i/ia! a*a 0'." *"'"%u*4 #"i #u!&i! #ai$ a+a ","#a$a! a!& *i+a i&!i/ia!1
:ange !i,ai a!& +i'ai$ 0a+a a*"&.'i i!i %"'ia' 567?51
1 F ( Fully ac$ieve! 9*"'2a0ai 0"!u$)
Da,a# a*"&.'i i!i *"'+a0a* %u*i a*a 0"!+"a*a! i*"#a*i +a! ,"!&a04 +a!
0"!2a0aia! 0"!u$ a*a a*'i%u* 0'." *"'"%u*1 Ti+a a+a ","#a$a! *"'ai* a*'i%u* 0'."
*"'"%u*1 :ange !i,ai a!& +i'ai$ 0a+a a*"&.'i i!i %"'ia' ?57-661
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
34/40
M"!u'u* ISACA (6--:-)4 ua*u 0'." 2uu0 #"'ai$ a*"&.'i %argely ac$ieve! (L)
a*au Fully ac$ieve! (F) u!*u +a0a* +i!a*aa! %a$8a 0'." *"'"%u* *",a$ #"'ai$ ua*u
,"3", a0a%i,i*a *"'"%u*4 !a#u! 0'." *"'"%u* $a'u #"'ai$ a*"&.'i Fully ac$ieve! (F)
u!*u +a0a* #",a!ju*a! 0"!i,aia! " ,"3", a0a%i,i*a %"'iu*!a4 #ia,!a %a&i ua*u 0'."
u!*u #"'ai$ ,"3", a0a%i,i*a 4 #aa ,"3", - +a! 0'." *"'"%u* $a'u #"!2a0ai a*"&.'i
Fully ac$ieve! (F)4 "#"!*a'a ,"3", a0a%i,i*a 2uu0 #"!2a0ai a*"&.'i %argely ac$ieve!
(L) a*au Fully ac$ieve! (F)1
K"u!*u!&a! #.+", a0a%i,i*a 0'." COBIT 5 +i%a!+i!&a! +"!&a! #.+",
"#a*a!&a! 0'." +a,a# COBIT 1-4 +ia!*a'a!a :
-1 M"!i!&a*a! /.u 0a+a 0'." a!& "+a!& +ija,a!a!4 u!*u #"ai!a! a0aa$
u+a$ %"'$ai, #"!2a0ai *ujua! +a! #"#%"'ia! outcome a!& +i0"',ua! "uai
+"!&a! a!& +i$a'a0a!1
1 K.!*"! a!& ,"%i$ +i"+"'$a!aa! +"!&a! #"!&",i#i!ai +u0,iai4 a'"!a 0"!i,aia!
#.+", "#a*a!&a! +a,a# COBIT 1- #"#"',ua! 0"!&&u!aa! "ju#,a$ .#0.!"!
0"i/i4 *"'#au #.+", "#a*a!&a! u#u#4 #.+", "#a*a!&a! 0'."4 *ujua!
0"!&"!+a,ia! +a! 0'." 0"!&"!+a,ia! u!*u #"!+uu!& 0'." 0"!i,aia! #.+",
"#a*a!&a! +a,a# COBIT 1-1
1 M"!i!&a*a! "a!+a,a! +a! "%"'u,a!&a! +a'i a*i3i*a 0"!&&u!aa! a0a%i,i*a
0'." +a! "3a,uai!a4 #"!&u'a!&i 0"'%"+aa! 0"!+a0a* +ia!*a'a stake$ol!er +a!
$ai, 0"!i,aia!1
1 M"!i!&a*a! "&u!aa! +a'i $ai, 0"!i,aia! a0a%i,i*a 0'."4 a'"!a #.+", %a'u i!i
#"#%"'ia! "%ua$ +aa' %a&i 0"!i,aia! a!& ,"%i$ /.'#a, +a! *",i*i1
51 S"uai +"!&a! *a!+a' 0"!i,aia! a!& +a0a* +i*"'i#a "2a'a u#u# "$i!&&a
#"#%"'ia! +uu!&a! a!& ua* %a&i 0"!+"a*a! 0"!i,aia! 0'." a!& a+a
+i0aa'a!1
2.9 )e+edaa, COBIT 4 da, 5
COBIT +i"!a, ,ua "%a&ai *a!+a'+ !e-acto u!*u "'a!&a "'ja *a*a ",.,a TI ( IT
Governance) +a! a!& *"'ai* +"!&a!!a1 Di ii ,ai! stan!ar!?-ramework i!i *"'u
%"'"3.,ui "ja 0"'*a#a a,i +i,u!2u'a! +i -== $i!&&a 'i,i *"'a$i' ai*u COBIT 5 a!&
+i,u!2u'a! 0a+a Ju!i 6- a!& ,a,u1 Pa+a "*ia0 'i,i!a4 "'a!&a "'ja i!i #",aua!
0"'&""'a!70"'&""'a! %"%"'a0a 0a'a+ia1
T"!.,.&i I!/.'#ai +a! 0"#a!/aa*a!!a a!& %"'"#%a!& +"!&a! 2"0a* *"!*u!a
#"!u!*u* 0"'u%a$a! +a,a# *a*a 2a'a 0"!&",.,aa!!a ju&a1 F'a#"8.' +a,a# au+i* TI 0u!
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
35/40
0"',u #",aua! 0"!"uaia!1 A,aa! +ia*a #"'u0aa! ja8a%a! 0"'*a#a1 K"+ua4 0"!"'a0a!
a0a0u! 0a+a *a*a'a! .!"0*ua, " +a,a# *a*a'a! 0'a*i aa! ",a,u #"#u!2u,a! *i*i7*i*i
a!& +a0a* +i0"'%aii +a! +i"#0u'!aa! *"'u7#"!"'u1 I!&a* 0"0a*a$: improvement is a
3ourney, not a !estination1 S"$i!&&a4 /'a#"8.' a0a0u! ju&a 0"',u *"'u +i"#0u'!aa!1
B"%"'a0a 0"'u%a$a! 0"!*i!& +a,a# COBIT 5 a!i:
-1 P"'*a#a4 0'i!i0 %a'u +a,a# *a*a ",.,a TI u!*u .'&a!iai4 Governance o-
nterprise IT (GEIT)1 COBIT 5 "%a&ai#a!a ju&a
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
36/40
COBIT 5 ju&a +i#u*a$i'a! u!*u #"!",a'aa! +"!&a! best practices a!& a+a
"0"'*i #ia,!a ITIL 3 6-- +a! TOGAF1
1 Da,a# COBIT 5 *"'+a0a* 0'."70'." %a'u a!& "%",u#!a %",u# a+a +i COBIT
1-4 "'*a %"%"'a0a #.+i/iai 0a+a 0'."70'." a!& u+a$ a+a "%",u#!a +i
COBIT 1-1 S"2a'a "+"'$a!a +a0a* +ia*aa! %a$8a #.+", '"/"'"!i 0'." COBIT 5
i!i "%"!a'!a #"!&i!*"&'aia! .!*"! COBIT 1-4 Ri IT +a!
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
37/40
(A( III
M!O&!"O#I )!N!"IIAN
P"#%a$aa! 0a+a %a% #"*.+",.&i 0"!",i*ia! i!i #",i0u*i 0"!&u#0u,a!4 0"!&.,a$a!4
a!a,ii +a*a "'*a1 B"'iu* #"'u0aa! #"*.+" a!& +i&u!aa! u!*u 0"!",i*ia! i!i1
3.1 Metde )e,elitia,
#ama+ 3.1 Ga#%a'a! U#u#
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
38/40
B"'iu* aa! +ij",aa! "2a'a 'i!2i #"!&"!ai #ai!&7#ai!& 0'." "'ja a!&
*"'+a0a* +a,a# %a&a! &a#%a' 1- +ia*a1
-1 P"'#i!*aa! P"!",i*ia! Au+i* " P"'ua$aa!
Ta$a0 0"'*a#a i!i +i,aua! +"!&a! #"!&i'i#a! u'a* i;i! 0"!",i*ia! 0a+a i!*a!i
a!& i!&i! +i"3a,uai1
1 M"#0",aja'i Ga#%a'a! U#u# P"'ua$aa!
K"&ia*a! a!& +i,aua! 0a+a *a$a0 i!i a+a,a$ #"#0",aja'i "ja'a$4 *'u*u'
.'&a!iai +a! &a#%a'a! u#u# #"!&"!ai 0"'ua$aa!1 Ha, i!i +i,aua! %"'+aa'a!
i!iia*i/ "%",u# 0'." "3a,uai +i#u,ai1
1 M"!"!*ua! 'ua!& ,i!&u0 "3a,uai
K"&ia*a! a!& +i,aua! 0a+a *a$a0 i!i a+a,a$ %"'+iui %"'a#a #a!aj"'
0"'"!2a!aa! *"!.,.&i i!/.'#ai 0"'ua$aa! #"!&"!ai 'ua!& ,i!&u0 /i!a, +a'i
"3a,uai a!& aa! +i,aua!1
1 M"!"!*ua! goals casca!e
Pa+a *a$a0 i!i +i,aua! 0"#"*aa! a!*a'a *ujua! 0"'ua$aa! +"!&a! 0'." +a,a# COBIT1
Hu%u!&a! a!*a'a *ujua! +a! *'a*"&i %i!i +"!&a! TI $a'u "ja,a!4 u!*u i*u *ujua! TI $a'u
#"!+uu!& *ujua! %i!i1 U!*u 0"'"!2a!aa! au+i*4 *"',"%i$ +a$u,u #",aua! mapping
enterprise goal +"!&a! IT.relate! goal &u!a #"#a0a'a! *ujua! %i!i "2a'a u#u# +"!&a!
%"%"'a0a *ujua! TI a!& #"!+uu!& *ujua! %i!i .'&a!iai1 IT.relate! goals #"'u0aa! IT
balance scorecar! a!& #"#a!+a!& TI %"'+aa'a! "#0a* 0"'0"*i/4 "+a!&a! enterprise
goal #"'u0aa! balance scorecar! a!& #"#a!+a!& *ujua! .'&a!iai "2a'a "",u'u$a!
%"'+aa'a! "#0a* 0"'0"*i/1
51 M"!"!*ua! '"!2a!a "3a,uai
Ta$a0 i!i +i,aua! "*",a$ #"!&"*a$ui "0a*ia! 'ua!& ,i!&u04 ai*u +"!&a!
#"#%ua* 'a!2a!&a! 0"'i'aa! $a'ia!4 +a! #"#a*ia! "3a,uai %ia +i","aia!
+"!&a! *"0a* 8a*u1
1 M",aua! 0"!&u#0u,a! +a*a
Pa+a *a$a0 i!i +i,aua! 0'." 0"!&u#0u,a! +a*a u!*u #"!+uu!& 0"#%u*ia!
0"!i,aia! 0'." "3a,uai1 S"%a&ia! *a$a0a! +a,a# 0"!&u#0u,a! +a*a a+a,a$
0"!&u#0u,a! +a*a u!*u #"#0"'i'aa! .!*'., i!*"'!a, 0"'ua$aa!1 P'."
0"!&u#0u,a! +a*a +a0a* +i,aua! +"!&a! 8a8a!2a'a4 .%"'3ai4 +a! #"#0",aja'i
+.u#"! 0"'ua$aa! "0"'*i SOP4 "%ijaa!7"%ijaa! a*au $ai,7$ai, au+i*
"%",u#!a1
>1 M"!"!*ua! *a'&"* 2a0a%i,i* ,"3", +a! #"!&uu' 2a0a%i,i* ,"3",
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
39/40
S"*",a$ au+i*.' #"!+a0a*a! +a*a a!& +i%u*u$a!4 #aa +i,aua! 0"'$i*u!&a! !i,ai
a0a%i,i*a +"!&a! "#ua 0'." +i$i*u!& ,"3", a0a%i,i*a!a1
?1 A!a,ia GAP +a! 0"#%"'ia! '".#"!+ai
K"&ia*a! a!& +i,aua! 0a+a *a$a0 i!i a+a,a$ #"!&a!a,ia 0"'%"+aa! ,"3",
a0a%i,i*a +a,a# 0"'ua$aa! +"!&a! *a'&"* a!& *",a$ +i*"!*ua!1 S"*",a$ 0"'%"+aa!
,"3", +i"*a$ui4 +i,aua! a!a,ia #"!&"!ai a'a! +a! '".#"!+ai a!& %ia
#"!aia! ,"3", a0a%i,i*a 0'." +a,a# 0"'ua$aa!1
P"!u,ia! ,a0.'a! a$i' "3a,uai1
=1 La0.'a! a$i' "3a,uai
Ta$a0 a$i' 0"!",i*ia! i!i a+a,a$ 0"!u,ia! ,a0.'a! a$i' "3a,uai "%a&ai
0"'*a!&&u!&ja8a%a! 0"!u,i1
8/18/2019 Audit Teknologi Informasi Kinerja Manajemen Menggunakan Framework Cobit 5
40/40
&A$AR )USAKA
A.4 P",i! +a! D"!a'+4 Lau'a1 66?1 In-ormation Tec$nology In T$eory1
Ca!a+a:C.u'" T"2$!.,.&1
G.!+.+i.*.4 Sa!.*.1 66>1 Au+i* Si*"# I!/.'#ai P"!+"a*a! COBIT 1
Jaa'*a:Mi*'a Wa2a!a M"+ia1
Sa#i*a4 Dia!1 6-1 Au+i* P"!&uu'a! Ki!"'ja Ma!aj"#"! T"!.,.&i I!/.'#ai
0a+a PT1 Ba! X Ba,i M"!&&u!aa! F'a#"8.' COBIT1
T'ia!*. R"!+'a1 $**0:99*"!.,.&i1.#0aia!a12.#9*"'a0a!96-96=9-9a0a7*a*a7
",.,a7*"!.,.&i7i!/.'#ai7i*7&.3"'!a!2"7i*u775=-?5-1$*#,1 Dia" 6- M"i 6-51
$**0:998881ia2a1.'&9
P'a&i*a4 Ca!*ia1 A!a,ii Au+i* Si*"# I!/.'#ai 0a+a D.#ai! APO (Align, lan,
an! Organise) "anage #uality +"!&a! #"!&&u!aa! C.%i* Framework/Ca!+'a4 Ku'!ia1 Au+i* T"!.,.&i I!/.'#ai #"!&&u!aa! F'a#"8.' COBIT 5 Pa+a
D.#ai! DSS (D",i3"'4 S"'3i2"4 a!+ Su00.'*) (S*u+i Kau : iG'a2ia T",.#
U!i3"'i*)1
IACA/ 6-1 A Business Framework -or t$e Governance an! "anagement O-
nterprise IT/USA1
http://teknologi.kompasiana.com/terapan/2013/09/21/apa-tata-kelola-teknologi-informasi-it-governance-itu--591851.html.%20Diakses%2001%20Mei%202015http://teknologi.kompasiana.com/terapan/2013/09/21/apa-tata-kelola-teknologi-informasi-it-governance-itu--591851.html.%20Diakses%2001%20Mei%202015https://www.isaca.org/http://teknologi.kompasiana.com/terapan/2013/09/21/apa-tata-kelola-teknologi-informasi-it-governance-itu--591851.html.%20Diakses%2001%20Mei%202015http://teknologi.kompasiana.com/terapan/2013/09/21/apa-tata-kelola-teknologi-informasi-it-governance-itu--591851.html.%20Diakses%2001%20Mei%202015https://www.isaca.org/Top Related