ЖАХ.ОН МАМЛАКАТЛАРИ - jspi.uz

384
ЖАХ.ОН МАМЛАКАТЛАРИ К,исца маълумотнома «ШАРК» НАШРИЁТ-МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ БОШ ТАХРИРИЯТИ ТОШКЕНТ - 2006

Transcript of ЖАХ.ОН МАМЛАКАТЛАРИ - jspi.uz

ЖАХ.ОН МАМЛАКАТЛАРИ

К,исца маълумотнома

«ШАРК» НАШРИЁТ-МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ

БОШ ТАХРИРИЯТИ ТОШКЕНТ - 2006

Т у з у в ч и л а р :

Ш. Эргашев, Т. Бобоматов, Н. Турсунов, К. Ахмедов, Ш. Шониёзов, Н. Сахиев, У. Бобоматов, Н. Сарицулов

М а с ъ у л м у ^ а р р и р :

тарих фанлари доктори А. Хдзрат^улов

Т а к , р и з ч и л а р :

тарих фанлари доктори, профессор Р. Фармонов, тарих фанлари номзоди, доцент У. Туйчиев,

география фанлари номзоди, доцент F. Пардаев

Тарих фанлари номзоди Ш. Эргашевнинг умумий тахрири остида

Ж вдон мамлакатлари:К*иск;а маълумотнома /масъул му^аррир А. Хазрат-

кулов. — Т.: «Шарк,», 2006 — 384 б.

ББК.26.89.

© «Шарк» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош та̂ ририяти, 2006.

Узбекистон Республикаси мустак.илликка эриш ган- дан буён утган ва^т ичида ж а\он ^амжамиятида уз урнига, дунё сиёсати майдонида уз мустакдл овозига эга булган давлат сифатида тан олинди. Республикамиз Президенти И. А. Каримов олиб бораётган окдиона таш ки сиёсат туфайли юртдошларимиз ж а\он мамла- катлари буйлаб эркин сафар к,илиш имкониятига эга булдилар.

«Ж а\он мамлакатлари» деб аталган ушбу китобда дунёнинг 222 та давлати туф исида к^скд маълумотлар тупланган. Дастлаб Узбекистон Республикаси, кейин эса чет мамлакатлар алифбо буйича жойлаш тирилган. Хар бир давлат туф исидаги маълумотлар давлатнинг расмий номи, пойтахти, худуди, а^олиси, тили, диНи, пул бирлиги кабилар билан бошланади. Г еоф аф ик жой­лашуви ва табиати, давлат тузилиши, сиёсий партия- лари, иктисоди, транспорт коммуникациялари ва та- рихига эса кенфок, урин берилган. Бунинг сабаби дав- латлар х,ак,идаги фак,ат расмий, сиёсий маълумотлар билан чекланиб кщ м асдан , балки укувчи учун кизи- к,арли маълумотларни \ам беришга \аракат к^шинди. Айникса, табиати ва тарихини ёритишда бунга катга эътибор берилган.

Хозир адабиётларда кенг кулланиладиган киск,арт- ма сузлар бу ерда \ам шундай ишлатилган. М асалан, М ДХ — Мустак,ил Давлатлар Хамдустлиги, АКД1 — Америка Кушма Ш татлари, м. а. — милоддан аввалги кабилар. Айтилганидек, бу сузлар муомалада кенг кулла- нилганлиги сабабли уларга ало\ида изо* бериш лозим топилмади.

Барча давлатлар \акдцаги маълумотлар бир хил ту- зилиш га эга, бирок, айрим давлатлар (масалан, Рос­сия, АКД1, Хитой) туф исида маълумотларнинг купли- ги сабабли уларга китобда кенф ок, урин берилган.

Умуман, бундай наш рлар рус, инглиз тилларида анчагина булишига к,арамасдан, ушбу китоб узбек ки- тобхонларида кизикиш уйготади, деган умиддамиз.

---------------------------------------------------------------------с о

У з б е к и с т о н

Расмий номи — Узбекистон Республикаси. Пой- тахти — Тошкент. Худуди — 447400 км2. А^олиси — 25100000 киши (2001). Давлат тили — узбек. Дини — ислом. Пул бирлиги — узбек суми.Географик жойлашуви ва табиати. М арказий

Осиёдаги давлат. Ш имол ва гарбда К рзогистон (чегара- нинг узунлиги — 2203 км), жанубда Туркманистон (1621 км) ва А ф ганистан (137 км), ж ануби-ш аркда Тожикистон (1161 км), шаркда К,ирризистон (1099 км) давлатлари билан чегарадош. Чегарасининг умумий узун­лиги — 6221 км. Узбекистон рельефига кура текислик ва ааир-TOF кисмларга булинади. Худудининг 4 /5 кисми- ни текисликлар, аксари Турон пасттекислиги ишгол килган. У збекистоннинг шимоли-гарбида Устюрт пла­тоси, марказий кисм ининг шаркида К ^зилкум сахроси жойлашган. Турон пасттекислиги ш аркка томон давом этиб, тоглар орасига кириб борган: ш имолда — М ир­зачул, урта кисмида — Кдрноб чули ва К,арши чули жойлашган. Бу чуллар бора-бора тоголди кия текислик- ларига кушилиб кетади. Ф аргона, Охангарон водийла­ри, С ангзор-Н урота сойлиги, Самарканд, К,ашкадарё ва Сурхондарё сойликлари тоглар орасида жойлаш ган текисликлардир. Узбекистон ,\удудидаги тоглар Тянь- Ш ань ва Х исор-О лой tof тизмаларига киради. Тизма­ларнинг баландлиги 4000 м дан зиёд. Х исор тизмасида жойлашган чУкки (4683 м) Узбекистоннинг энг баланд нуктасидир. Асосий дарёлари: Амударё, Сирдарё, За­рафш он, Чирчик, Охангарон. Й ирик куллари: Орол денгизи (глобал экологик муаммо), Айдаркул. Табиий газ, нефть, кунгир кумир, тошкумир, олтин, кумуш, мис, калайи, молибден, марганец, хром, вольфрам, висмут, уран, ф лю орит, гранит, марм ар, охактош , каолин, топаз, феруза, амитист, tof хрустали, халце- дон ь яш ма, нефрит, амазонит, родонит, мармар оник- си Узбекистон казилма бойликларини таш кил этади.

И клими — иссик, КУРУК,„ континентал. Ж ануби субтропик минтакага киради. Узбекистон худудида 120

В ---------------------------------------------------------------------

оилага мансуб 3700 га якин турдаги ёввойи усимликлар учрайди. Чулларда жузгун, саксовул, илок, куёнсуяк, черкез, кумарчик., биюргун, шувок,, туяпайпок, колган худудларда тоголча, ёнгок, писта, арча, заранг, делана, тол, терак, омонкора, сувкалампир, баргизуб, зира, кизилпойча, зирк, кийикут ва бош ка усимликлар усади. Ю мронкрзик,, кумсичк,он, кушоёк,, бури, тулки, ж ай­рон, сайгок , бурсик, тунгиз, морхур, архар, айик,, барс, чиябури, cyFyp, сассицкузан, бир неча тур илон, калтакесак, за^арли \аш аротлар, бургут, к,ора таск,ара, кумой, болтаютар, кирговул, каклик, бедана ва бош ­калар хайвонот оламини таш кил этади.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиш и — республика. М амлакат таркибига 12 та вилоят ва К рракалпош стон Республикаси киради. Узбе­кистон уз мустакдллигини 1991 йил 31 а в г у с т а эълон Килган. М иллий байрами — 1 сентябр (М устакдллик куни). И жро этувчи ,\окимият Президент (давлат бош - лиги) ва Вазирлар М а\камасини бош карадиган Бош вазирга тегишли. К,онун чикарувчи \о к и м и ят Сенат (ю кори палата) ва Крнунчилик палатаси (куйи пала- та)дан иборат икки палатали парламент — О лий М аж- лисга тегишли. Сиёсий партиялари: Х алк демократик партияси, Адолат социал-демократик партияси, М ил­лий тикланиш демократик партияси, Ф идокорлар мил­лий демократик партияси, Узбекистон либерал-демо- кратик партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Сунгги йилларда хукумат томонидан олиб борилаётган иктисодий сиёсат бозор ислохртларини чукурлаш ти- риш га, хусусийлаштириш ва тадбиркорликни кенгай- тириш га, молиявий ва макроиктисодий баркарорлик- ни таъминлаш га, миллий валютани муста^камлаш га каратилган. Чет эл инвестициялари кириб келиш ига имкониятларнинг яратилиш и ишлаб чикариш нинг та- раккий этиш ига туртки булди. С аноатнинг ривож ланган тармоклари: рангли металлургия, тукимачилик, ёнилги, кимё, озик-овкат, курилиш , маш инасозлик, автомо- билсозлик, самолётсозлик. Пахта, бугдой, ш оли, турли мева ва сабзавотлар, полиз ма\сулотлари етиш тирила- ди. Чорвачилик ривожланган. Тола, табиий газ, рангли металлар, кимё ва нефть кимёси ма^сулотлари, авто­мобиль, мева ва сабзавотлар, коракул терилари экс-

-------------------------------------------------------------------------------□

порт кдлинади. Асосий савдо хамкорлари: М ДХ давлат- лари, Германия, Я пония, ХХР, Ж анубий Корея.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 7000 км дан ошик, автомобиль йуллари — 80 ООО км.

Тарихи. Хозириги Узбекистон худудида м. а. I минг йилликдаёк, дастлабки кулдорлик давлатлари — Хо­разм, Бакгрия, Сугд, Г1арфия вужудга келади. М. а. VI асрда ахамонийлар Урта Осиёнинг купчилик ерларида махаллий ах,олининг к,аршилигига карамай (Широк;, Тумарис) уз хокимиятини урнатди. М. а. 329—327 йил­ларда македониялик Искандар бу худудларни уз импе- рияси таркибига кушиб олади. Маралий а\оли ни н г бос- кинчиларга карш и энг йирик кузголонига сугд лаш - карбошиси Спитамен бошчилик килади. И скандарнинг вафотидан сунг хозирги Узбекистон худудлари салав- кийлар давлати таркибига киради. М. а. 250 йилда Грек- Ба^трия подшолиги ташкил топади. М. а. II асрда K,aHF, Парфия, Ф аргона давлатлари вужудга келади. Грек- Бакдрия подшолиги тохарлар томонидан тор-м ор этил- гандан сунг Тохарлар давлати таш кил топади. I—IV асрларда Урта Осиё, Афгонистон, Ш имолий Х индис- тон худудларида Кушон подш олиги мавжуд булган.V асрда Эфталитлар давлати, VI аср урталарида Турк хоконлиги таш кил топади. VIII асрда Урта Осиё Араб халифалиги томонидан забт этилади. Урта Осиё хал ке­лари араб хукмронлигига к;арши муттасил кураш олиб боради (FypaK, Д иваш ти, Ш арик, М уканна, Рофеъ ибн Лайс кузголонлари). Кузголонларни бостириш да катта хизмат курсатган тохирийлар. сунгра сом оний- ларга хокимият топш ириб куйилади. IX аср охирлари- да сомонийлар Урта Осиё худудларини мустак.ил бош - кара бошлайди. X аср охири — XI асрларда Урта Осиё- да Корахонийлар, Разнавийлар, Салжукийлар давлат­лари мавжуд булган. XII асрда Хоразмшоэутр давлати ю ксалади. IX—X II асрларда Урта О сиёда и лм -ф ан тараккиёти ю ксак даражага кутарилади. Ибн С ино, Бе- руний, Махмуд аз-Замахш арий, ал-Х оразмий, ал-Ф ар- гоний, Ф оробий каби комусий олимлар, Нажмиддин Кубро, Абдухолик Риж дувоний, И мом ал-Б ухорий , Ахмад Яссавий каби тасаввуф намояндалари етишиб чикади. 1218—1221 йилларда мугуллар махаллий ахоли- нинг катти к, к,аршилигига карамай (Ж алолиддин М ан- губерди, Темур М алик) Урта Осиёни босиб олади. 1238

йили Бухорода мУгуллар истибдодига карши Махмуд Торобий бошчилигидаги йирик халк кузголони булиб утади. 1370 йилда Амир Темур Самаркандца хоким ият- ни кулга киритиб, йирик марказлашган давлат таш ­кил этади. Уттиз беш йиллик хукмронлиги даврида Амир Темур катта хУДУДларни забт этиб, улкан импе- рияга асос солади. Амир Темур вафотидан сунг (1405) М овароуннахрда темурийлар уртасида тахт учун кураш кечади. 1409 йили Самарканд тахтига Улугбек утиради. Темурийлар М овароуннахрда XVI асргача хукмронлик килади. Темур ва темурийлар хукмронлиги даврида хунармандчилик, меъморчилик ва адабиёт р авн ак то ­пади, и лм -ф ан ю ксалади, савдо ривож ланади. 1500 йили Д аш ти К^пчокдан кучманчи узбеклар хони М у­хаммад Ш айбонийхон Самаркандга хужум килади. Унга Карши С амарканд тахти учун Захириддин М ухаммад Бобур кураш олиб боради. Бир неча самарасиз ури- ниш лардан сунг Бобур Афгонистонга кетишга мажбур булади ва 1525 йили Х индистонга юриш ую ш тириб, у ерда Бобурийлар империясига асос солади. XVI асрда Урта Осиёда иккита хонлик — Бухоро хонлиги ва Хива хонлиги вужудга келади. Ш айбонийлардан Абдуллахон II (1534—1598) узок урушлардан сунг парчаланиб кетган М овароуннахрни бирлаштиради. 1599 йили М овароун- нахрда хокимият аш тархонийлар (1599—1753) сулола- сига утади. 1740 йили Эрон шохи Нодиршох Бухорони эгаллайди ва Бухоро 7 йил Эронга тобе булади. 1753 йили Бухорода хокимият мангатлар сулоласининг би ­ринчи амири М у\аммад Рахим кулига утади. X V III аср бош ларида Кукон хонлиги таш кил топади. XIX аср- нинг иккинчи ярмидан Россия Урта Осиёга бостириб кира бошлайди. 1873 йилга келиб Урта Осиёдаги учта давлат \а м Россияга карам булади. 1917 йилги октябрь тунтаришидан сунг Кукон мухторияти таш кил топа­ди, лекин большевиклар томонидан курол кучи билан тугатилади. Утган асрнинг 20-йиллари ярмигача боль­ш евиклар ва миллий-озодлик харакати уртасида кес­кин кураш кечади. 1924 йилда С С С Р таркибидаги Узбе­кистон С С Р таш кил топади. 1991 йил 31 августда Узбе­кистон уз мустакиллигини эълон килади. М устакиллик йилларида президент И. Каримов рахбарлигида Узбе­кистон икгисодий ривож ланиш ва демократик исло- хотлар йулидан дадил бормокда.

-------------------------------------------------------------------------------□

АВСТРАЛИЯ

Расмий номи — Австралия Иттифоци. Пойтах- ти — Канберра. Худуди — 7682300 км2. Ацолиси — 19400000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — англиканлар (26%), католиклар (26%), протестант- лар (20%), православлар (4%). Пул бирлиги — австра- лия доллари.Географик жойлашуви ва табиати. Австралия

материги Тасмания ва унинг ёнидаги майда оролларда Ернинг Ж анубий ярим шарида жойлаш ган давлат. Ш и­молда Тимор денгизи, Арафур денгизи ва Торрес буго- зи, жанубда — Босса бугози ва Х инд океани, ш ара­да — М аржой денгизи, гарбда — Х инд океани билан туташиб кетган. Австралия сатхи асосан текисликлар- дан иборат, баланд to f массивлари йук. М амлакат ш ар­ки да, ш и м олдаги К ей п -Й о р к д ан ж анубдаги Б осс курфази ва Тасмания оролида давом этган умумий узун­лиги 3300 км булган Катта сув айирувчи тизма ж ой­лаш ган. Т изм а Н ью -И нгленд ясси tofh , Мовий ва Австралия тогларидан таш кил топган. М амлакатнинг энг юк,ори нуктаси Костю ш ко (2228 м) tofh.

Иклими — субэкваториал, тропик ва субтропик. Усим­ли к дунёси бой — 20000 дан ортик Усимлик турлари мав­жуд. М амлакат ш имоли асосан тропик урмонлар билан копланган. Ж анубда, Австралия худудининг узида 500 турдан ортик акациялар усади. Х айвонот дунёси хам бой булиб, бу ерда урдакбурун, кенгуру, халтали хайвонлар- нинг бош ка турларини, денгизларда акула, денгиз ило­ни, медуза каби ж ониворларни учратиш мумкин.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиш и — федерал парламентар давлат. Ижро этувчи хокимият — Британия монархи, генерал-губер­натор, премьер-министр. Крнун чикарувчи хокимият — икки палатали федерал парламент (Сенат, Депутатлар палатаси). Ф едерация 6 ш татдан иборат: Ж анубий Австралия, Рарбий Австралия, Янги Ж анубий Уэльс, В иктория, К ви н слен д , Т асм ан и я хамда Ш и м оли й Худудлар ва Австралия пойтахти федерал ХУДУДИ. С иё­сий партиялари: Австралия миллий партияси, Австра­лия лейбористик партияси, Австралия либерал партия­си, Австралия демократик партияси

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари.

Ш

Австралия бозор иктисоди юкори ривож ланиш га эга булган аграр-индустриал мамлакат. С аноатнинг ривож ­ланган сохалари: маш инасозлик, tof-koh , ким ё саноа- ти, озик-овкат, пулат куйиш. К иш лок хужалиги асо­сан экспортга ихтисослашган. Чорвачилик ривож лан­ган. Асосий савдо хамкорлари: Хитой, Я пония, М иср, И ндонезия, МДХ мамлакатлари.

Тарихи. Австралия аборигенларининг аждодлари бу китьага 40000 йил мукаддам кучиб келганлар. Австра­лия худудида европаликлар келгунига кадар чорвачи­лик, де\к;ончилик ва темир нималигини билмаган або­риген кабилалари истик,омат килишарди. У ларнинг асо­сий машгулоти термачилик ва овдан иборат эди. XVIII аср охирларида мамлакат худудида 300000 абориген яшаган. 1606 йили голландиялик денгизчи В. Я нсзон европаликлардан биринчи булиб Австралия Kjiproigia- рига етиб келади. 1643 йилда яна бир голланд денгиз- чиси А. Тасман мамлакатнинг шимолий к^ргокугари ва Тасман оролини урганиб чикди. 1770 йилда инглиз капитани Ж. Кук Австралиянинг ш аркий киргокдарига келиб тушди ва китьани Британия мулки деб эълон килди. XVIII аср охирида Австралияда биринчи инглиз манзилгохи — Сидней шахрига асос солинди. Англия Австралия худудидан махбусларини сургун килиш жойи сифатида фойдаланди. 1901 йил 1 январида Англиядан доминион мавкеини олган Австралия И ттиф оки таш ­кил топди. I жахон уруши даврида Австралия куш ин- лари Ф ранция ва Якин Ш аркда олиб борилган харбий харакатларда иштирок этди. Урушдан сунг Австралия Науру оролига эга булди. 1931 йилда А встралия Вест­минстер статутига кура таш ки ва ички сиёсатда тула мустакилликни кУлга киритди. Австралия II ж а \о н уру­ши даврида антигитлерчилар иттиф оки тараф ида ту­риб жанг килди. 1967 йилда барча аборигенларга фука- ролик хУКУКДари берилди.

АВСТРИЯ

Расмий номи — Австрия Республикаси. Пойтах- ти — Вена. Худуди — 83500 км2. Аурлиси — 8100000 киши (2001). Давлат тили — немис. Дини — като- ликлар (86%), протестантлар (5,5%), бошца динлар (8,5%). Пул бирлиги — евро.

----------------------------------------------------- СО

Географик жойлашуви ва табиати. Австрия М арказий Европада жойлашган давлат булиб, жанубда Италия ва С ловения, жануби-гарбда Ш вейцария, гарбда Германия ва Лихтенш тейн, шимолда Чехия, шаркда Венгрия, ш имоли-ш аркда Словакия давлатлари билан чегарадош. М амлакат худудининг 75% ини Ш аркий Альп тоглари ва тоголди худудлари эгаллаган. Энг баланд нуктаси — Глокнер тоги (3797 м). Альп тоглари ш и­молда Тироль ва Зальцбург Альпларидан хамда жанубда Циллертал ва К арник Альпларидан иборат. Худуднинг к,олган к^см и ни Дунай дарёси я конида жойлаш ган те­кисликлар таш кил этади.

И клими — муътадил-континентал. А встриянинг те­кислик кисмида шуш м иссик, ва нам. М амлакатнинг асосий сув ресурслари: Дунай дарёси ва Нейзидлер-Зе Хамда Боден кулларидир. Асосий фойдали к,азилмала- ри: темир рудаси, нефть, ёгоч, алю миний, картош ин, мис, тош кумир ва кунгир кумир.

Давлат тузилиши ва сиёсий партиялари. Австрия 9 федерал худудларга булинган федератив рес­публика. Ф едерал ороллари: Бургенланд, К аринтия, Вена, Ю крри Австрия, Куйи Австрия, Зальцбург, Ш ти- рия, Тироль, Форарльберг. Давлат бошлиги президент, аммо ижро этувчи хокимият бошлиги М инистрлар Кен- гаши раиси — канцлер. И кки палатали парламент (Ф еде­рал йигин) Федерал Кенгаш ва М иллий Кенгаш дан ташкил топган. Сиёсий партиялари: Австрия социал- демократик партияси, Австрия хал к партияси, Комму­нисток партия, Яшил мук,обиллик партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Австрия миллийлаш тирилган саноат ва ижтимоий таъ- минотнинг кенг тизимига эга булган ривожланган ик?и- содга эга давлат. Саноат тармок^аридан куйидагилар ривожланган: металлургия, маш инасозлик, озик,-овк,ат, тук^мачилик, тери-пойабзал, энергетика, целлю лоза- кргоз иш лаб чик;ариш. Ш у билан бир к,аторда туризм ва банк иши хам ривожланган. Кишлок, х^жалигининг асосий йуналишлари: озик,-овк,ат махсулотлари ишлаб чик;ариш, бошок^ли м аданий усим ликлар, м евалар, картош ка, к,андлавлаги етиш тириш , чорвачилик ва паррандалар бок^ш . Асосий савдо хамкорлари: ЕХ мам- лакатлари, Ш аркай Европа ва М ДХ мамлакатлари, Япония, АКД1.

£ ° ] ------------------------------------------------------------------------

Автомобиль ва темир йул транспорт ком муникация- ларидан таш кари ички сув йулларидан кема катновла- ри кенг йулга куйилган.

Тарихи. 3000 йил мукаддам замонавий Австрия Худудида иллирий кабилалари истикомат кдиишган. М. а.V асрда кельт кабилалари бостириб кирди ва уларнинг иллирийлар билан ассимиляцияси юз берди. Ундан сунг м. а. XV асрда мамлакат худудлари римликлар томонидан босиб олиниб, рим провинциялари Греция ва П аннония таркибига кушилди. VI—VII асрларда за­монавий Австрия худудларига герман ва к,исман славян кабилалари кириб кела бошлади. Ш у даврда у Ф ранк- лар давлати таркибига киради. 955 йилда Австрия худу- дида Ш аркий марка (маркграфлик) таш кил этилди. 1156 йилда Генрих II мустакил Австрия герцоглигини ташкил этди. Австрияда Габсбурглар сулоласининг хукм- ронлиги бошланди. 1699 йилда Австрия (австрия-турк урушидан сунг) Венгриянинг бир кисмини, Трансиль- ванияни, Хорватия ва Словенияни таркибига кушиб олди. Ш ундан сунг, 1714 йилда австрияликлар учун галаба билан тугаган «Испан тахти учун уруш»дан сунг, Габсбурглар империяси таркибига Ж анубий Н идерлан- дия ва Ш имолий Италиядаги ерлар кирди. XVIII аср охирлари — XIX аср бошларида Австрия Ф ранцияга Карши гарбий иттифокларда иш тирок этди. 1867 йилда Австрия империяси дуалистик монархия — А встрия- Венфия империясига айланди. Сараевода Австрия тахти меросхури эрцгерцог Ф ердинанднинг 28 июн 1914 йилда улдирилиши окибатида I жахон уруши бош ланди. 1918 йилда урушда маглубиятга учраган А встро-В енф ия им ­перияси бир катор майда мустакил давлатларга були­ниб кетди. 1918 йилда Австрия республикаси таш кил топгани эълон килинди. 1919 йилда С ен-Ж ерм ен тинч- лик сулхи замонавий Австрия чегараларини белгилаб берди. 1938 йил март ойида немис к^ш инлари Австрия- ни босиб олади ва унинг Германияга куш илиш и («ан­шлюс») руй беради. II жахон урушида Австрия герман рейхининг бир кисми сифатида иш тирок этди. 1945 йилда мамлакатга С С С Р, АКД1, Англия ва Ф ранция кушинлари кириб келди. Венада 1955 йилда мустакил ва демократик Австрия давлатининг тикланиш и т у ф и ­сида Давлат ш артномаси имзоланди. 1955 йилнинг октябрида Австрия парламенти А встриянинг доимий

бетарафлиги тугрисидаги конунни кабул кдиди. 1966 йилда А встрия Е вропа Х ам ж ам иятига аъзо булиб кирди.

АЛБАНИЯ

Расмий номи — Албания Республикаси. Пойтах- ти — Тирана. Худуди — 28748 км2. А^олиси — 3400000 киши (2001). Давлат тили — албан. Дини — мусул- монлар (70%), православлар (20%), католиклар (10%). Пул бирлиги — лек.Географик жойлашуви ва табиати. Болкрн ярим

оролининг гарбий кисмида, Ж ануби-Ш аркай Европада жойлашган давлат. Ш имолда ва ш имоли-гарбда Сербия ва Черногория, шаркда М акедония, ж ануби-ш аркда ва жанубда Греция билан чегарадош. Рарбда Адриатика денгизи, жануби-гарбда Ион денгизи сувлари kjipfok.- ларини ювиб туради. К дорокбуйининг марказий кисм и­ни текисликлар, худуднинг колган кисмини Ш имолий Албан Альплари, Кораби ва Томори тизмалари эгаллай­ди. Албанияда континентал — Урта ер денгизи иклими Хукм суради. Албания худудининг учдан бир кисмини урмонлар ва бутазорлар коплаган, туртдан бир кисми эса t o f яйловларидан иборат. Ахоли кам яш айдиган жойларда бури, ш окол, кобон ва киргок буйларида турли куш ларни учратиш мумкин.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Давлат тузилиши — демократик республика. М аъмурий-худу- дий булиниш и — 26 рети (вилоят). 1912 йил 28 ноябрла Туркия I Болкон урушида маглубиятга учрагандан сунг У смонийлар империясидан озод булиб, мустакиллиги- ни эълон килган. М иллий байрами 28 ноябр — М уста- кдллик куни. Бир палатали парламенти — Х алк йигини. Э нг нуфузли сиёсий партиялари: Албан социалисток партияси (АСП), Албания демократик партияси (Д П ), Албан республика партияси (РП ), Инсон Х У К У К л а р и

учун итгиф ок (Омония, И Н Р).Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. 40

йилдан ортик вакт давомида мамлакат иктисоди мар- каздан режалаштириш ва ишлаб чикариш воситалари давлат мулки хисобланиши тамойилларига асосланганди. 1991 йилдаги сайловларда галаба козонган янги де­мократик хукумат «шок терапияси» ва мамлакат икти-

г л ---------------------------------------------------------------------

содини тубдан ислох кдпиш дастурини кабул килади. Саноатнинг асосий тармоклари: tof- кончилик, озик- овкат, енгил саноат, нефть, кимё, металлургия, гид­роэнергетика. Кишлок; хужалиги Я М М нинг 55% ини таъминлайди. 1994 йили ЯМ М микдори 3,8 млрд. (жон бошига — 1100) долл. булган. Асфальт, нефть ва нефть ма\сулотлари, металл ва металл рудаси, электр энер- гияси, мева ва сабзавотлар, тамаки экспортга чикари- лади. М амлакатга машиналар, асбоб-ускуналар, темир ва пулат махсулотлари, тукимачилик, ф арм ацевтика, кимёвий угитлари импорт килинади. Асосий савдо хам­корлари: Италия, собик Ю гославия давлатлари, Гер­мания, Чехия, Словакия.

Темир йуллар курилиш и суст ривожланган (543 км), автомобиль йуллари узунлиги — 18450 км. Асосий порт- лари: Дуррес, Саранда, Влера.

Тарихи. М. а. VII асрда греклар хозирги Албания Худудида уз колонияларини тузган. Албания М акедо­ния, Рим (м. а. II аср) ва Византия (м. а. IV аср) империялари таркибига кирган. IX асрда мамлакат Бол­гария кироллиги, XI асрдан эса яна В изантия таъси­рида булган. 1425 йилдан Усмонийлар империясининг бир кисми хисобланган. Туркиянинг I Болкон уруши- даги маглубиятидан сунг 1912 йили А лбания муста- килликка эриш ган. 1939 йили А лбанияни ф аш ист Италияси босиб олади. 1946 йили эса Албания Х алк Республикаси эълон кдииниб, коммунисток тузум урна- тилади ва куп йилларга Албания бош калар учун ёпик мамлакатга айланади. 1976 йилда мамлакат Албания Халк С оциалисток Республикаси, 1991 йил апрелида эса Албания Республикаси деб эълон килинади.

АМЕРИКА К^ШМА ШТАТЛАРИ

Расмий номи — Америка Кушма Штатлари. Пой- тахти — Вашингтон. Худуди — 9363200 км2. Ахрли- си — 284500000 киши (2001). Давлат тили — инглиз, (испан, француз, немис, итальян, поляк, португал, арман, араб, х,инд тиллари х,ам кенг таркалган). Дини — протестантлар (53%), католиклар (26%), яяудийлар (2% га я%ин), православлар (2% га ящн), мусулмон динига эътицод этувчилар (2% га якин). Пул бирлиги — АКД1 доллари.

------------------------------------------------------------------------------- Q s J

Географик жойлашуви ва табиати. Ш имолий Америкадаги давлат. Ш имолда Канада (чегара узунли­ги — 8893 км, Ш имолий Американинг ш имоли-гарбида жойлашган Аляска ш татининг Канада билан чегараси узунлиги — 2477 км), жанубда М ексика (3326 км) билан чегарадош. М амлакат гарбда Тинч океани, ш арк­да Атлантика океани, жанубда М ексика курфази билан туташиб кетган. Ундан таш кари, АКД1га Гавай оролла- ри, Гуам ороли, Ш аркий Самоа, Виргин оролллари хамда Куба оролидаги Гуантанамо \арбий базаси караш - лидир. Чегараларнинг умумий узунлиги — 12248 км. K ^pfok буйлаб чегара узунлиги — 19924 км. АК.Ш май­дони жихатдан дунёда Россия, Канада ва Хитойдан кейин туртинчи уринда туради. АКД11 тоглар ва бепоён текисликлар мамлакати. М амлакат рельефининг гарбий Кисми тогли, ш аркий кисми эса текисликлардан иборат. М амлакат худудининг ярмига якинини tof тизмалари, tof текисликлари ва Кордильер ясси тоглари эгаллаган. Кордильер тогларининг ю кори чуккиси баландлиги 4000 м булган Уит (4419 м) хисобланади. Ш аркда Аппа­лачи тоглари жойлаш ган. Уларнинг баланд нуктаси — Миттчел (2037 м). М амлакат ва Ш имолий А мериканинг ю кори нуктаси М ак-К ин ли tofh (6199 м) А ляскада жойлашган. К дгьанинг энг паст жойи Калифорниядаги Улим водийси (денгиз сатхидан — 86 м пастда) хисоб­ланади. Кордильер ва Аппалачи тоглари орасида М арка­зий ва Улуг кенг ички водийлари хамда М ексика паст- текисликлари ястаниб ётибди. Асосий дарёлари М исси­сипи, Миссури, Охайо, Колорадо, Колумбия ва Ю кон ирмоклари билан бирга мамлакатнинг ш им оли-ш арки- да Буюк, Ю кори М ичиган, Гурон, Эри, О нтарио куллари тизими мавжуд. М амлакатда куп сонли музликлар даври куллари бор. Юта штатида жойлашган Катта Ш ур кул хам музликлар даврида вужудга келган. АКД1 куйидаги фойдали казилмалар захираларига эга: кумир, табиий газ, нефть, олтин, уран, мис, кУрюшин, темир, алю ми­ний рудалари, фосфоритлар. Хайдаладиган ерлар бутун худуднинг 20%, урмонлар ва даштликлар 29%, утлок ва яйловлар 26% ини таш кил килади.

И клими — кескин континентал. У симлик дунёси жуда бой. Бу ерда икдим зоналарининг узгаришига караб флора хам узгариб боради. Бу ерда мох ва лиш айник- лардан тортиб пальма ва секвойя дарахтларигача мав-

жуд. Х айвонот олами хам турфа, у хам ф лора каби икушм зоналарининг узгаришига караб узгариб боради.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиш и — федератив республика. М амлакат тар­кибига 50 та штат (Айдахо, Айова, Алабама, Аляска, А ризона, А рканзас, В ирж иния, Вашингтон, Рарбий Виржиния, Висконсин, Вайоминг, Вермонт, Гавайя, Дэлавер, Ж оржия, И ллинойс, Индиана, К алиф орния, Колорадо, Коннектикут, Канзас, Кентукки, Луизиана, М эн, М эриленд, М ассачусетс, М ичиган, М иннесота, М иссисипи, М иссури, М онтана, Н ебраска, Невада, Н ью -Г эм п ш и р , Н ью -Ж ер си , Н ью -М ек си ка , Н ью - Й орк, Охайо, Оклахома, Орегон, П енсильвания, Род- Айленд, Ш имолий Каролина, Ш имолий Д акота, Т ен­несси, Техас, Флорида, Ж анубий Каролина, Ж анубий Дакота, Юта ва Колумбия округи. АКД1га карам худудлар: Бейкер ороли, Хоуленд ороли, К ингем -Риф , Ш аркий Самоа, Гуам, Ж арвис, Ж онстон атолли, М и­дуэй, Навасса ороллари, Пальмира атолли, П уэрто- Рика, Виргиния ороллари, Уэйн ороллари. АКД1 1776 йил 4 июлда мустакилликка эриш ди (илгари Англия мустамлакаси). М иллий байрамлари: 4 июл — М уста- киллик куни, 22 феврал — Ж орж Вашингтон ту т я г а н кун, 11 ноябр — Уруш кахрамонлари куни. К рнунчили- ги инглиз умумий хУКУКига асосланган. Давлат ва хуку- мат бошлиги — Президент. У 4 йил муддатга сайланади. Крнун чикарувчи хокимиятни Сенат ва Вакиллар па- латасидан ташкил топган икки палатали парламент — Конгресс амалга оширади. АК,Шда асосий иккита й и ­ри к партия мавжуд: Республикачилар ва Демократлар.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. АКД1 илгор индустриал ва саноатнинг ю кори диверси- фикациясига эга давлат булиб, нефть саноати (дунёда иккинчи уринда), металлургия (алю миний, кУргошин, мис ишлаб чикариш буйича энг йирик давлат), маш и- насозлик, аэрокосм ик, кимё, электрон, ози к-овкат, ёгочни кайта ишлаш ва бош ка саноат сохалари кенг ривожланган. ЯМ М 1994 йилда 67,384 млрд. долларни таш кил этган (ахоли жон бош ига — 25850 долл., инду­стриал мамлакатлар орасида энг юкори). Кулай иклим шароити ва унумдор ерларининг мавжудлиги киш лок хужалиги ривожланиш ига яхш и ом ил яратади. Чорва- чилик махсулотлари хам турфа (дунёда гушт махсу-

лотларини ишлаб чикариш буйича биринчи уринда). Асосий киш лок хужалик махсулотлари — маккажухо- ри, соя, сорго (учаласини етиштириш буйича дунёда биринчи уринда), бурдой (учинчи уринда), ш акарка- миш (иккинчи Уринда), тамаки (иккинчи Уринда), пахта (учинчи уринда), картошка. Ш у билан бир к,аторда АКДП балик овлаш хажми буйича хам илгор мамлакат- лардан бири хисобланади. Киш лок хужалиги махсулот- ларининг катта кисми бош ка мамлакатларга экспорт кдиинади. Кушма Ш татлар таш ки савдо хажми буйича дунё мамлакатларидан олдинда. Асосий савдо хамкор­лари: Рарбий Европа мамлакатлари, Канада, Я пония.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 240000 км. Дунёдаги энг замонавий автомобиль йуллари тармоги- га эга булиб, умумий узунлиги — 6365590 км (улардан 88641 км тез ю риш га мУлжалланган трассалар), сиф а­ти буйича хам олдинги уринда. Ички сув йулларининг умумий узунлиги — 41009 км. М амлакатнинг асосий портлари: Анкориж, Бостон, Гонолулу, Л онг-Бич, Л ос- Анжелес, М айам и, Н орф олк , Я нги О рлеан , Н ью - Й орк, Портленд, С ан-Ф ранциско, Хьюстон, Корпус- Кристи, Ф иладельфия.

Тарихи. Хиндулар истикомат килган хозирги АКД1 худудига европаликлар илк бор XVI асрда келишган. Ш им оли й А м ер и к ан и н г м у стам л ак ал аш ти р и л и ш и окибатида XVIII асрга келиб бу ерда учта таъсир зона­си таркиб топди: испанлар — Флоридада, Техасда ва Тинч океани сохилларида, французлар — Бую к Куллар ва Л уизианада, инглизлар — А тлантика сохиллари буйларидаги худудларда. 1774 йилда 13 британ мустам- лакаси мустакиллик учун кураш бош лаб, 1776 йил 4 июлда АКД1 таш кил топиш и билан тугади. Ж. Ва­шингтон ва Б. Ф ранклин томонидан тузилган дем окра­тик давлатнинг асосий тамойиллари билан бирга штат- ларнинг кенг хУКУКлари хамда кучли федерал хокимият тамойиллари чамбарчас богланиб кетган Конституция 1787 йил 17 сентябрда кабул килинди. XIX асрнинг биринчи ярмида АКД1 худудларининг кенгайтирили- ши янги ерларни харид килиш билан бирга (француз- лардан Луизианани, испанлардан Ф лоридани) узга дав- латларнинг колонияларини босиб олиш воситасида амалга ош ирилди. Янги ерларни колонизация кдлиш махаллий хиндуларни буйсундириш йули билан олиб

борилди. Ш имолий ва Жанубий штатлар уртасида икги- содий ва маданий карама-карш иликлар 1781 йилда ф е- дерациядан ажраб чикиш ни эълон калган 11 та жану­бий штатлар К онф едерациясининг ташкил этилиш ига олиб келди. Фукаролар уруши бошида бир к,атор му- ваф факкиятларни кулга киритган жанубликлар охир- окибат маЕлубиятга учраб, Ш имол галаба козонди ва федерация сакдаб колинди. 1867 йилда AKJII Россия- дан А ляскани ва Алеут оролларини харид к,илди. XIX аср охири — XX аср бош ларида Европа ва бош ка китьалардан коплаб мухожирлар кучиб келиш и окиба- тида АК.Ш икгисодий кудратли давлатга айланди. М ар­казий А мерика, Кариб хавзаси мамлакатлари ва Тинч океанида уз таъсир зоналарини фаоллик билан кен- гайтириб борган АКД1 узок; вактгача Европада булиб утаётган вокеаларга нисбатан бетарафликни саклаб келди. АКД1 1917 йил 4 апрелда I жахон урушига куш и­либ, уруш тугаганидан сунг Сенат Версаль ш артнома- си карорларин и куллаш дан бош тортди. У руш дан кейинги мамлакат икгисодининг тез суръатлар билан усиши 1929 йилда Буюк депрессия — либерал икги- соднинг чукур инкирози даври билан алмаш инди. И н- кироз иш лаб чикариш нинг кискариш и ва иш сизлар сонининг кескин купайишига олиб келди. Я пон само- лётлари Пёрл-Харбордаги А мерика хдрбий базасини бом бардим он килиш ган идан с^нг АК.Ш 1941 йил7 декабрда II жахон урушига кушилди. АКДП куш инла- ри Я понияга карши харбий харакатларни бош лади. Бу тукнаш увларнинг асосий кисми Тинч океани худуд­ларида ва денгизларда содир булган. Техрон конф ерен- циясидан (1943) сунг АКД1 Ф ранциянинг А тлантика худудларига куш ин киритиб , Г ерм анияни т о р -м о р килиш да иштирок этди. Японияга кдрши Тинч океани ороллари ва Ж ануби-Ш аркий Осиёда муваф ф аккият- ли харбий харакатлар олиб бораётган АКД1 1945 йил6 августда Я пониянинг Хиросима, 9 августда эса Н а­гасаки шахарларига атом бомбасини ташлади. Урушдан сунг АКДП Рарбий Европа мамлакатлари икгисодини тиклаш га (М аршалл режаси) ва Европа хамда дунё- нин г бош ка худудларида ком м унистик таъ си р н и н г ёйилиш ига карш илик («совук УРУШ») курсатиб келди. М амлакат ичида 40-йиллар охири — 50-йиллар бош ­лари да ком м ун и сти к парти ш■***. i i n i i T t T T n M V f y ^ у у хмпгл

Nizomiv г; лT D i ’ ;

kutubxonasi

килинган фукаролар AKJII хокимияти томонидан таъ- киб остига олинди. Урушдан кейинги йилларда АКД1 тугридан-тугри ёки билвосита бир катор йирик халк,а- ро можароларда иш тирок этди (Кариб инкирози, Вьет­нам уруши, араб-исроил уруши). АК.Ш куш инлари- нинг Вьетнамдаги урушда иш тирок этиш ига царши бошлаган пацифистлар (урушга к,арши) \аракати кора танли ахолининг иркий сегрегация (кам ситилиш ) кдлиниш ига карши курашнинг бошланиш ига тугри кел­ди. К,ора танлилар уз х^к-ХУКУ К^ари учун кураш нинг тинч усулларини таргиб килган М артин Лютер К инг1968 йил апрелида улдирилди, аммо унинг сиёсий фаолияти кора танлиларнинг А мерика жамияти интег- рациясига сезиларли таъсир курсатди. 70-йилларда АКД1да руй берган асосий вокеалардан бири бу «Уотер- гейт можароси» билан боглик булиб, президент Н ик- соннинг истеъфога чикиш идир. Ж. Картер президент- лиги даврида АКД1 Хитой билан муносабатларини яхшилаб, М иср ва Исроил уртасида сепарат тинчлик сулхининг имзоланиш ига кумаклаш ди. Б и рок АКД1 нинг Техрондаги элчихонасидан гаровга олинганларни озод кдпиш операциясининг муваффакиятсизлик би ­лан тугаш и д ем о к р ати к п ар т и я н и н г сай л о в л ар д а маглубиятга учраш и ва м амлакат президенти этиб 1980 йили Р. Рейганнинг сайланиш ига олиб келди. Р. Рейган Совет И тгифоки хукумати билан бошлаган музокаралари 1989 йилда президентлик лавозимида уни алмаш тирган Ж . Буш томонидан давом эттирилиб, куролланиш п о й гаси н и н г ч екл ан и ш й га ва «совук уруш»нинг тугашига олиб келди. Таш ки сиёсатдаги му- в аф ф а к и я т л ар и га кар ам асд ан (К ,у вай тн и н г И р о к Кушинларидан озод кдлиниш и), республикачилар 1992 йилги сайловларда маглубиятга учради.

А К Ш нинг янги президенти Билл К линтон даврида мамлакатнинг таш ки фаоллиги 1997 йилда И сроил ва Ф аластин Озодлиги Таш килоти уртасида тинчлик сул- хининг им золаниш ида уз аксини топиб, унга кура Исроил Ф аластиннинг автономияга булган хУКУКини тан олди. Ш у билан бир каторда АК.Ш Ю гославия можаросида тинчлик муносабатларини урнатиш жара- ёнида фаол иш тирок этди. Бирок серблар ва хорватлар \ам д а Босния инкирозини четдан аралаш увсиз \а л Килишга эриш илган булса-да, Ю гославиянинг Косово

И

вилоятида яш овчи албанлар муаммосини \ал этиш учун АКД1 ва унинг НАТО буйича иттифок^илари рарбий куч иш латиш га мажбур булди. Косоводаги и нк^розни тухтатиш учун Югославия рарбий ва фукрролик объект- ларининг бомбардимон кдлиниш и дунёнинг купгина мамлакатларида эътироз хамда карш иликни вужудга келтирди. 2001 йил 11 сентябрда Н ью -Й оркдаги порт- лаш лардан сунг президент Ж. Буш маъмуриятининг 2001 йилдан Афгонистонда ва айникса 2003 йилдан Ирокда олиб бораётган рарбий \аракатлари тобора жа- \он жамоатчилигининг норозилигига сабаб булмокда.

АНГИЛИЯ (Ангилья, Ангуилла)

Расмий номи — Буюк Британия мулки Ангилья (Ангуилла). Пойтахти — Валли. Худуди — 96км2. А%оли- си — 11147киши (1998). Давлат тили — инглиз. Дини — христианлик. Пул бирлиги — шаркий кариб доллари.Географик жойлашуви ва табиати. Кариб ден-

гизидаги Ангилья (Ангуилла) ва Сомбреро оролларида ва Кичик Антиль оролларининг ш имолий кисмида ж ой­лашган давлат. Ангилья о^актошли ва маржой крялар билан уралган паст ороллардан иборат.

Иклими — тропик пассатли ва иссик,. И ккиламчи тропик чул-биёбонлар билан крпланган. Кемирувчилар ва куш ларнинг бир к;анча турлари яшайди.

Давлат тузилиши ва сиёсий партиялари . Д ав­лат тузилиш и — 1982 йилда кабул килинган конститу­ция буйича худуд уз ички бошк^арувига эга. Бую к Бри­тания кироличаси томонидан Б. Канти губернатор этиб тайинланган. Хукумат бошлиги — Ижроия К енгаш и- нинг Бош министри. М аъмурий жихатдан булинмаган. С иёсий партиялари: А нгилья бирлаш ган партияси , Ангилья Халк, Иттифоки.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Ик,тисодининг асосини денгиз овчилиги, чет эл туриз- ми таш кил этади. К артош ка, нухат, м аккаж ухори, жухори етиштирилади. Куй, эчки, чучкд бокдлади. Ба- лик,, денгиз кискичбакаси овланади. Четга кискичбака, туз, жун чик^арилади. Асосий савдо хамкорлари — АКД1, Тринидад ва Тобаго, Буюк Британия.

------------------------------------------------------------------------------- Ц э }

Тарихи. 1493 йилда Ангилья оролларига X. Колумб экспедицияси келиб тушган. Дастлабки ахоли пунктла- рига 1631 йилда голландлар томонидан асос солинган. XVII асрда Ангилья инглизлар мустамлакасига айлан- тирилган. XVIII асрда Ф ранция оролни 2 марта босиб олиш учун уринган. 1882 йили Буюк Британия Ангилья- ни мустамлакалари С ент-К итс ва Н евис оролларига маъмурий жихатдан бирлаштирди. 1958—1962 йилларда бу ороллар Вест-И ндия федерацияси таркибида булди, 1967 йилда эса «Бую к Б ританияга куш илган д ав ­лат» мацомини олди. Ш у йили май ойида Ангилья С ент-Китс ва Невисдан ажралганлигини эълон кдвди.1969 йил февралида Буюк Британиянинг тан олиш и- ни талаб кдлиб, бир томонлама тартибда узини муста­кил республика деб эълон килди. 1976 йилда оролга кисман уз-узин и бош кариш ХУКУКИ берилди. 1980 йил­да инглиз парламента кабул килган конунга биноан Ангилья С ент-К итс ва Невис оролларидан расмий аж- ралди. Ангилья ва Британия Виргин ороллари 1981 йил 18 июнда таш кил топган Кариб хавзаси давлатлари оиласи, Ш аркий Кариб давлатлари таш килотига аъзо булиб кушилди.

АНГОЛА

Расмий номи — Ангола Республикаси. Пойтахти — Луанда. Худуди — 1246700 км2. А^олиси — 12300000 киши (2001). Давлат тили — португал. Дини — ка- толиклар (65%), протестантлар (20%), мажусийлар (10%). Пул бирлиги — кванза.Географик жойлашуви ва табиати. Африка-

нинг жануби-гарбидаги давлат. Ж анубда Н амибия (че­гара узунлиги — 1376 км), шаркда Зоир (2511 км) ва Замбия (1110 км), шимолда Конго (201 км) билан чегарадош. Ангола гарбда Атлантика океани билан ту­ташган. М амлакатнинг асосий кисмини баландлиги ден­гиз сатхидан 1000—1500 м булган Ангола ясси тоглиги эгаллаган. Энг юкори нуктаси — М око тоги (2620 м). Анголанинг Конго, Замбези, Касаи ва бош ка дарёла­ри тоглардан бошланади. Ангола нефть, олмос, темир рудаси, фосфат, мис, олтин, уранга бой.

И клими — экваториал-муссонли ва тропик пассат- ли. М амлакат жанубига хос булган чул усимликлари,

шимолда саванналар ва кую к, тропик урмонлар билан тугайди. Ан гол ада Африка кдгьасида учрайдиган барча йирик \ай во н л ар яш айди: ф ил, ж ираф а, каркидон , зебра, антилопа, шер, гиппопотам ва \ .к .

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиш и — республика. М аъмурий-худудий ж и­хатдан 18 та вилоятга булинган. М устакиллигини П ор- тугалиядан 1975 йил 11 ноябрда олган. К,онунчилиги фукаролик хУКУ^ининг португал тизими ва махаллий урф-одатларга асосланган. М иллий байрами — М уста- кдллик куни 11 ноябрда ниш онланади. Бир палатали парламенти — М иллий ассамблея. Анголада 30 дан ортик; партиялар кайд кдлинган.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. А \олининг асосий кисми киш лок хужалигида банд. Са- ноатнинг мухим сохаси неф ть казиб олиш булиб, Я М М нинг 60% ини ташкил килади (1994 йили ахоли жон бош ига 620 долл.ни таш кил килган). Нефть, су- юлтирилган газ, олмос, кахва, балик — давлат бюджети киримининг асосий экспорт махсулотлари хисоблана­ди. Асосий савдо хамкорлари — АКД1, М ДХ давлатла­ри, Куба, Португалия, Бразилия. К иш лок х$окалиги махсулотларидан кахва, бугдой, пахта, ш акаркамиш , маниока, тамаки экспортга чикарилади.

Темир йулларининг узунлиги — 3189 км, автомо­биль йуллари — 73828 км. Асосий портлари — Луанда, Нгенза-К аболо, Лобиту, Кабинда.

Тарихи. А нгола п о р ту гал и ял и клар то м о н и д ан 1482 йил каш ф этилган. XIX асрдан бошлаб Порту­галия мамлакат ичкарисини эгаллашга киришади. Зам­бези ва Конго оралигини урганиб чиккан португалия- л и к саёхатчи С ерпа П инту 1889 й или М о зам б и к губернатори лавозимига тайинлангандан кейин Анго- лани М озамбикка кушиб олиш га уриниш и муваффа- ки ятсизли кка учрайди. XX аср бош ларида А нгола Португалиянинг мустамлакаси, 1951 йилдан — ден- гизорти ХУДУДИ, 1955 йилдан — Португалия вилояти. 1961 йилда бошланган миллий-озодлик кураш и 1975 йили мустакил Ангола Халк Республикаси тузилиш и билан якунланди. С С С Р к^ДДаган Ангола озодлиги учун Х алк харакати ва АКД1 куллаб турган У Н И ТА таш килоти уртасидаги карам а-карш или к ф укаролар урушига олиб келди. Бу урушда Ж анубий А ф рика ва

--------------------------------------------------------------------- [2TJ

Куба хам иш тирок этган. 1991 йили тинчлик шарт- номаси им золанган , ам мо президент сайловларида Душ Сантуш галаба козониш и яна фукаролар уруши бош ланиш ига сабаб булган.

АНДОРРА

Расмий номи — Андорра князлиги. Пойтахти — Андорра-ла-Велья. Худуди — 468 км2. Ахрлиси — 100000 киши (2001). Давлат тили — каталан. Дини — ка­толик. Пул бирлиги — евро.Географик жойлашуви ва табиати. Европа-

нинг жануби-рарбида жойлашган (Ш аркий Пиреней) давлат. Ж анубда ва гарбда И спания (чегара узунлиги — 65 км), ш арк ва ш имолда Ф ранция (60 км) билан чегарадош. М амлакат худуди асосан кояли тоглардан иборат, энг ю кори нуктаси — Кама П едроса tofh (2946 м). Куп микдорда музлик даврида таш кил топган куллар мавжуд. Табиий бойликлари: гидроэнергия, ми­нерал сув, темир рудаси, кургош ин, ёгоч.

И клими — муътадил.Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­

лат тузилиш и — суверен парламент князлиги. Андорра иккита князь — Ф ранция президенти хамда И спания епископининг махаллий вакиллари томонидан бош ка- рилади. Бир палатали парламента — Водийлар Бош Кенгаши. Суд хокимияти куйидагича таксимланган: фу­каролик иш ларини Перпиньян (Ф ранция)даги Андор­ра Олий суди ёки епископ Урнельский черков сули (И спания) хал кдиса, жиноий иш ларини — Судлар Трибунали. Биринчи сиёсий партия — Демократик ит- тиф ок — 1976 йилда таш кил топган.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Ан­дорра иктисодининг асосини туризм таш кил килади (йилига 13 млн. турист). Сигаретлар, сигаралар ва ме­бель ишлаб чикариш йулга куйилган. Экинга ярокли ер камлиги учун озик-овкатнинг асосий кисм и им ­порт килинади. Чорвачиликнинг асосий тури — куйчи- лик. ЯМ М 1992 йили 760 ООО (жон бошига — 14 ООО) долларни таш кил килган. Асосий савдо хамкорлари — Ф ранция ва И спания.

Темир йуллари йук. Автомобиль йулларининг узун­лиги — 96 км.

Тарихи. Андорра тарихий манбаларда 805 йилда дастлаб тилга олинган. XIII асрда граф Фуа (Ф ранция) ва каталон епископи Урнель бошк,арувига утади. И спа­ния ва Ф ранция протектората остида булган А ндорра 1993 йилда мустакил давлат деб эълон килинади.

АНТИГУА ВА БАРБУДА

Пойтахти — Сент-Джонс. Худуди — 442 км2. Ацолиси — 65 176 киши (1995). Давлат тили — инг­лиз. Дини — протестантлик. Пул бирлиги — шарций кариб доллари.Географик жойлашуви ва табиати. В ест-И н-

дияда К ариб денгизининг шаркий кисмида ж ойлаш ­ган орол-давлат. М амлакат Антигуа, Барбуда ва деярли кимсасиз Редонда оролларидан иборат. М аржой орол- ларида вулконлар бор. Табиий бойликлари кам.

Иклими — тропик.Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­

лат тузилиш и — конституцион монархия. 1981 йил 1 ноябрда Буюк Британиядан мустакилликка эриш ган (1 ноябр — М иллий байрами). Давлат бошлиги — Б ри­тания монархи номидан генерал-губернатор бош кара- ди. И кки палатали парламент юкори (Сенат) ва куйи (В акиллик палатаси) палаталардан иборат. С иёсий партиялари — Антигуа лейбористлар партияси, Бир- лашган прогрессив партия.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Ту­ризм икгисоднинг му^им сохдларидан булиб (Я М М 17%), 1993 йилда 400 млн. (жон бошига — 6000) долл.ни таш ­кил килди. Асосий савдо хамкорлари: АКД1, Буюк Брита­ния, Канада, Я пония, Хитой ва Кариб давлатлари. К,иш- локхуж алиги Я М М нинг 5% ини беради, пахта, мева ва сабзавотлар етиш тириш , чорвачилик ривожланган.

Темир йулларининг узунлиги — 64 км, автомобиль йуллари — 240 км.

Тарихи. Антигуа ва Барбуда ороллари К олумб томонидан 1493 йилда каш ф этилган булиб, испан мустамлакасига айланди. 1632 йили Буюк Британия бошкаруви урнатилади, 1967 йилда Британиянинг тар- кибий кисмига айланди. 1981 йилда мустакилликка эриш ган Антигуа ва Барбуда Британия Хамдустлиги аъзоси булиб колган.

------------------------------------------------------------------------------- [ Ц

АНТИЛЬ ОРОЛЛАРИ

Расмий номи — Антиль ороллари (Нидерландия мул- ки). Пойтахти — Виллемстад. Худуди — 800 км2. А^олиси — 200000 киши (2001). Давлат тили — ни- дерланд. Дини — католиклар (85%), протестантлар (15%). Пул бирлиги — нидерландия антиль гульдени (флорин).Географик жойлашуви ва табиати. Венесуэ-

ладан ш имолрокда, Кариб денгизи \авзасида ж ой­лашган Нидерландия мулки. Таркибига Бонайре, Кю - сарао, Саба, Синт-Эстатиус ва Сен-М артен ороли- нинг жанубий кисми киради. Кюрасао ва Бонайре дунгликлардан, маржонли коялардан иборат орол- лардир. Кюрасао оролида фосфат конлари, С ен-М ар- тен ва Бонайре оролларида туз конлари мавжуд.

И клими — субэкваториал. Жанубий оролларда курук, Урмонлар ва ксерафит усимликлар билан к;опланган чангалзорлар мавжуд. Бонайре оролида фламинголар ва ноёб куш ларнинг колониялари бор.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. 1954 йилги Нидерландия кироллиги макомига кура Антиль ороллари киролликнинг бир кисми булиб, ички иш - ларда мухториятга эга. Нидерландия кироличасининг шахсий вакили губернатордир. Хукумат рахбари — Бош вазир. Хар бир оролда махаллий бошкарув органи — вице-губернатор, кенгаш ва хукумат мавжуд. Сиёсий партиялари: Антиль исло*от партияси, М иллий халк партияси, Янги Антиль харакати, Кюрасао дем окра­тик партияси, Озодлик иш чи ф ронта, Бонайре ватан- парварлари иттифоки, С ен-М артен демократик п ар­тияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари.И кгисодиётининг асосини чет эл туризми таш кил этади. Нефтни кайта ишлаш сохаси ривожланган. Тукимачи- ли к , целлю лоза-когоз, озик-овкат, там аки , спиртли ичимликлар ишлаб чикарувчи саноат корхоналари мав­жуд. Асосий савдо хамкорлари: AKJII, Н идерландия, Бую к Британия, Венесуэла, Канада.

Тарихи. XV аср охирларида оролларга дастлаб ис- панлар келиш ди. 1630—1640 йилларда ороллар гол- ландлар томонидан, кейинчалик испанлар, инглизлар, французлар томонидан истило кдпинган. 1816 йилдан

Н идерландия мулкига айланган. 1954 йилдан Нидер­ландия кироллигининг уз-узини бошкарувчи худуди- д и р . И л гар и худуд т ар к и б и га А руба о р о л и хам кирган . Бирок; 1986 йил 1 январдан Аруба ороли Н идерландия кироллиги таркибидаги алохида ХУДУД- га айланган.

АОМИНЬ

Расмий номи — Хитойнинг маъмурий маркази Аоминь (Португал Макаоси). Маъмурий маркази — Аоминь. Худуди — 15,51 км2. А^олиси — 400000 киши (1992). Давлат тили — португал. Дини — буддист- лар (45%), католиклар (7%). Пул бирлиги — патака.Географик жойлашуви ва табиати. Ушбу со-

бик португал мустамлакаси хозирги кунда Х итойнинг кисми хисобланади. Аоминь ярим оролида жойлаш ган, Ж ануби Хитой денгизи билан уралган.

Иклими — субтропик.Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­

лат бошкаруви — Португалия денгизорти автоном ХУДУ- ди. Крнунчилиги Португалия фукаролик ХУКУКИ тизи- мига асосланган. М иллий байрами 10 июн — П ортуга­лия куни. Давлат бошлиги — Португалия президенти Хисобланиб, унинг номидан губернатор иш юритади. И ккита асосий сиёсий партияси мавжуд: А оминь ман- фаатлари химояси Ассоциацияси ва Аоминь дем окра­тик маркази.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари.И кгисодининг асосий сохалари — туризм (бунга кимор бизнеси хам киради, Я М М 25%) ва пиротехника мах- сулотларини ишлаб чикариш. 1991 йилда Я М М 3,1 млрд. (ахоли жон бошига — 6900) долл.ни таш кил килди. Асосий савдо хамкорлари: Хитой (Аоминни озик-овкат, чучук сув ва электроэнергия билан таъм и нлай ди), АК.Ш, Япония ва Гонконг.

Темир йуллари йук. Битга автомобиль йули ва битта куприк бор. Порти — Макао.

Тарихи. М акао шахрига 1557 йилда асос солинган. 1987 йил шартномасига биноан Аоминь (бош ка ном и — М акао) 1999 йил 20 декабрда Португалия тасарруфи- дан Хитойга утиши курсатилган эди. К у ш м а деклара- цияда Хитой М акаонинг иж тимоий-икгисодий тизи-

------------------------------------------------------------------------------- [1F J

мини М акао унинг ю рисдикциясига утгандан кейин 50 йил давомида узгартирмаслик мажбуриятини уз зим- масига олди.

АРГЕНТИНА

Расмий номи — Аргентина Республикаси. Пойтах- ти — Буэнос-Айрес. Худуди — 2778417 км2. А^олиси — 34292742 киши (1995). Давлат тили — испан. Дини — католик. Пул бирлиги — песо.Географик жойлашуви ва табиати. Ж анубий

А мериканинг жанубий кисмида жойлашган. Ж анубда ва гарбда Чили (чегара узунлиги — 5150 км), шаркда Бразилия (1224 км) ва Уругвай (579 км), ш имолда Боливия (832 км) ва Парагвай (1880 км) чегарадош. Шарк, ва жанубда Атлантика океани жойлашган. Уруг­вай ва Бую к Британия билан худудий келиш мовчи- ликлар мавжуд. Чили ва Аргентина чегарасида Анд тоглари мавжуд. Ж анубий А мериканинг эн г баланд чуккилари — Аконкагуа tofh (6959 м), М ерседарио tofh (6770 м). Тинчок;ар дарё ва усимликларга бой Гран-Ч ако текислиги; П арана ва Уругвай дарёлари уртасидаги А ргентина М есопотам и яси ; П атагон ия чуллари Аргентинанинг шимолидан жанубигача ж ой­лашган. Й ирик дарёлари: Парана, Парагвай, Рио-С а- ладо, Рио-Колорадо. Ф ойдали цазилмалари — курго- ш ин, рух, калайи, мис, темир рудаси, нефть, уран. Хайдаладиган ерлар — 9%, утлок, ва яйловлар — 52%, Урмон ва бутазорлар худуднинг 22% ини эгаллаган.

Иклими — тропик, субтропик ва муътадил. М ам­лакат к,арагай, кедр, эвкалипт, пальма каби дарахт- ларга бой. Аргентина ш имолида маймунлар, пума ва ягуарлар, оцелот ва тапирлар куп. Кушлардан тути- куш, фламинго ва колибри учрайди. Ш аркдаги пам- паларда тулкилар, ёввойи мушуклар, кийиклар куп таркалган.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиш и — республика. М аъмурий-худудий були- ниш и: 22 провинция, 1 миллий худуд ва пойтахт федерал округи. 1816 йил 9 июлда И спаниядан муста­кил булиб ажраб чиккан. М иллий байрамлари: 25 май — М ай инкдпоби куни (1810) ва 9 июл — М устакдллик куни. Давлат ва хукумат бошлиги — президент. Парла-

Е --------------------------------------------------------

менти и кки палатали — юкори (М иллий конгресс) ва куйи (Депутатлар палатаси). Нуфузли сиёсий партия­лари: Хустисиалистлар партияси (ХП), Ф укаролар ра­дикал иттиф оки (Ф РИ ), Демократик марказ иттифоки (Д М И ), Консерватив партия.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Са- ноатнинг асосий со\алари: озик-овкат, автомобиль, тукимачилик, кимё ва нефть кимёси, металлургия, мат- буот. К дш лок хужалиги (бу ерга балик ови хам кира­ди) Я М М нинг 8% ини беради. Етиштириладиган асо­сий киш лок хужалик махсулотлари — бурной, сорго, соя, ш акаркамиш . ЯМ М 1994 йили 207,8 млрд. (жон бошига — 7900) долл.ни ташкил килган. А ргентина бурдой ва мол гушти экспорт килувчи дунёдаги 5 энг йирик давлатлар каторига киради. М амлакатга маш ина ва асбоб-ускуналар, химикатлар, металл, ёнилги ва Х.к. импорт килинади. Асосий савдо хамкорлари: АКД1, Бразилия, Германия, Боливия, Я пония, Италия.

Темир йулларининг узунлиги — 34572 км , автомо­биль йуллари — 208350 км. Денгиз портлари: Буэнос- Айрес, Л а-П лата, Баня-Бланка.

Тарихи. Аргентина испаниялик Д иас де Солис томонидан 1516 йилда кашф этилганда бу ерда кам сонли хинд у кабилалари яшаганлар. 1536 йилда асос солинган Буэнос-А йрес ХУДУДИ Перу вице-киролли- гига кушиб олинган эди. Хозирги кунда Аргентина, П арагвай, Уругвай ва Боливия ж ойлаш ган хУДУДДа 1776 йили Л а-П лата вице-кироллиги таш кил топган. 1810 йилда кузголон кутарган креол ахолиси вице- киролни тахтдан агдариб, Л а-П лата бирлаш ган про­винциялар мустакиллигини эълон килади. 1816 йил­да испан куш инлари узил-кесил маглубиятга учрай- дилар. 1826 йилда Ла-П лата бирлашган провинциялари А рген ти н а Ф едератив Р есп убли каси деб аталади . XX асрда бир катор харбий тунтаришлар амалга ош и- рилиб, окибатда хокимиятга 1946—1955 ва 1973— 1974 йилларда Аргентинада хукмронлик килган X. Д . Пе- рон келади. 1982 йилда Мальвин (Ф олкленд) орол­лари масаласи буйича харбий тукнашувда Бую к Бри- таниядан маглубиятга учраган А ргентинада харбий хунта авдарилиб, 1983 йилдан хокимият тепасига фу- Каролик хукумати келади.

АРМАНИСТОН

Расмий номи — Арманистон Республикаси. Пой- тахти — Ереван. Худуди — 29800 км2. Ахрлиси — 3557284 киши (1995). Давлат тили — арман. Дини — христианлик. Пул бирлиги — драм.Географик жойлашуви ва табиати. Рарбий

Осиё (К авказорти)даги давлат. Ш аркда О зарбайжон (чегара узунлиги 566 км), гарбда Туркия (268 км), жанубда Озарбайжон (Нахичевань, 221 км) ва Эрон (35 км), шимолда Грузия (164 км) билан чегарадош. Тогли K,opa6oF муаммоси буйича О зарбайжон билан жиддий худудий келиш мовчиликлар мавжуд. А рманис­тон баландлиги денгиз сатхидан 1700 м булган Арман ясси тоглигида жойлашган тогли улка. Энг юкори нук,- таси — Арарат tofh (4090 м). А рманистонда юздан ортик, куллар бор. Энг йириги — майдони 1200 км2 булган Севан кули. Й ирик дарёлари — Каспий денги- зига куйиладиган Араке ва Кура. М амлакат минерал булокдари билан машхур. Унча куп булмаган олтин, молибден, мис, цинк захиралари бор. Куп микдорда курилиш тош лари мавжуд. Хайдаладиган ерлар ХУДУД- нинг 17%, яйлов ва утлокдар 20% ини таш кил килади.

Иклими — КУРУК континентал. Арманистоннинг тоголди хУДУДДари урмонлар, тоглар эса альп яйлов- ларидан иборат. Миллий кУрикхоналарда кунгир айик, ёввойи чумка, шокол ва бошка хайвонлар учрайди.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Давлат тузилиш и — демократик республика. 1920 йил29 ноябрда тузилган Арманистон Республикаси 1922 йил30 декабрда С С С Р таркибига кирган. 1991 йили Арма­нистон мустакиллиги туф исидаги Д екларация имзо- ланган. М иллий байрами 28 май — М устакдллик куни. Давлат бошлиги — президент. Крнун чикарувчи орга- ни бир палатали парламент — Олий Кенгаш. Энг ну­фузли сиёсий партиялари: Арман умуммиллий харака­ти, Л иберал-демократик партия, Республика партия­си, Х ристиан-демократик партия, Д аш нокиутю н ва х-к-

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. И ктисоднинг асосий сохалари: рангли металлургия, ма- ш инасозлик, кимё, металлни кайта иш лаш , енгил са­ноат, озик-овкат саноати, курилиш материалларини ишлаб чикариш . К иш лок хужалигида иш чи кучининг

31% и банд. Цитрус мевалар, пахта етиштирилади; чорва- чилик ривож ланган; машхур коньяк ва вино турлари ишлаб чикарилади. ЯМ М 1994 йили 8,1 млрд. (жон бошига — 2290) долл.ни ташкил килган. Экспортга маш иналар ва транспорт ускуналари, кора ва рангли металл, кимёвий угатлар чикарилади. Асосий савдо хам­корлари — М ДХ давлатлари.

Т ем ир йулларининг узунлиги — 840 км , авто ­мобиль йуллари — 11300 км.

Тарихи. Хозирги Арманистон худудидаги дастлаб- ки давлат тузилмаси — Урарту (м. а. X III аср). М амла­кат куп йиллар давомида оссурияликлар, VII асрда эса махаллий ахоли билан аралашиб арман миллатига асос солган хинд-европа кабилалари боскинига дучор булган. Янги давлат Ахамонийлар, Искандар Зулкарнайн, Рим империяси хукмронлиги остида булган. V II—XV аср­ларда А рм анистонга араблар, византияликлар, сал- ж укий ту р кл ар , м угул-татарлар хужум ки л и ш ган . XVI—XVIII асрларда мамлакатни Эрон ва Туркия булиб олади, XIX аср бошларида А рманистоннинг ш аркий кисми Россияга кушиб олинади. А рманларнинг Тур- кияга карш и миллий-озодлик кураши ж араёнида 1894— 1896 йиллари ва 1915—1916 йиллари бу миллат омма- вий киргин кдпинган (2 миллион армани халок булган). А рм анистон 1922—1991 йилларда С С С Р таркибида булди. 1991 йилда мустакилликка эришди.

АРУБА

Расмий номи — Аруба давлати. Пойтахти — Ораньестад. Худуди — 193 км2. А^олиси — 65974 киши (1995). Давлат тили — голланд. Дини — католик (82%). Пул бирлиги — аруба флорини.Географик жойлашуви ва табиати. К ариб ден-

гизининг ш аркий кисмида Кичик Антиль ороллари- нинг бирида жойлашган Вест-Индиядаги давлат. У сим­лик дунёси унчалик бой эмас.

И клими — субэкваториал.Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­

лат тузилиши — конституцион монархия. Нидерланд кироллигининг собик автоном кисми булган Аруба 1966 йилда мустакилликка эриш ган. Крнунчилиги нидер­ланд фукаролик ХУКУКИ тизимига асосланган. М иллий

-------------------------------------------------------------------- Q

байрами 18 март — Аруба байроги куни. Давлат бош- лири — голланд монархи (унинг номидан губернатор иш юритади). Асосий сиёсий партиялари: Халк; сайлов \аракати ва Аруба халк, партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. И ктисодининг мухим секторларидан бири — туризм. О ффш ор банк бизнеси, нефть тозалаш ва юк саклаш Хам ривожланган. Кдшлок, хужалиги алоэ етиштириш, уй хайвонларини бок,иш ва балик, овлашдан иборат. ЯМ М 1993 йилда 1,1 млрд. (ахоли жон бошига — 17000) долл.ни таш кил килган. Асосий савдо хамкорлари — АКД1 ва ЕХ давлатлари.

Темир йуллари йук- Автомобиль йулларининг узун­лиги 380 км. Д енгиз портлари: О раньестад, С ент- Н иколас.

Тарихи. XV асрда испанлар Антиль оролларини каш ф этганидан сунг Аруба дастлаб И спания, кейин Голландия мустамлакасига айланади. 1986 йили орол мухторият макомига, 1996 йилдан эса мустакилликка эга булади.

AcDFOHHCTOH

Расмий номи — Афюн Ислом давлати. Пойтах- ти — Кобул. Худуди — 652090 км2. А^олиси — 21251821 киши (1995). Давлат тили — дорий (50%) ва пуштун (35% ахрли сузлашади). Дини — ислом. Пул бирлиги — афгони.Географик жойлашуви ва табиати. Осиёнинг

жануби-гарбидаги давлат. Ж анубда П окистон (чегара узунлиги 2430 км), гарбда Эрон (936 км), ш имолда Т о­жикистон (1206 км), Туркманистон (744 км) ва У збекис­тон (137 км), шаркда Хитой (76 км) билан чегарадош. Тоглар мамлакат худудининг 75% ини эгаллайди. Асосий tof тизими — Хиндикуш, Афгонистоннинг ш имоли-ш ар- кдда жойлашган. Афгонистоннинг энг юкори нуктаси — Новш ак tofh (7475 м). Ш имоли ва жануби-гарбида Бак- трия, Регистон, Д аш ти-М арго текисликлари мавжуд. И ирик дарёлари — Амударё, Гильменд, Герируд, Кобул. Ф ойдали казилмалари — табиий газ, нефть, кумир, мис, олтингугурт, цинк, темир рудаси, к.иммагбах.о ва ярим кимматбахо тошлар. Хайдаладиган ерлар — 12%, яйлов ва утлоклар — 46%, урмон ва бутазорлар — 3%.

И клими — континентал, субтропик. М амлакатда чул ва чала чул усимликлари куп, 1800 м дан баландликда нинабаргли Урмонлар, жанубда эса хурмо ва цитрус да­рахтлари усади. Ёввойи х,айвонлардан tof эчкиси , бури, шокдп, айик,, оху, тулки, ёввойи мушуклар учрайди.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат бош лиги — президент. Давлат 30 вилоятга булин- ган. М устакилликка 1919 йил 19 августда эриш ган. М ил­лий байрам лари : 19 август — М устак,иллик куни, 4 май — Хотира куни. К,онун чикарувчи хокимият — бир палатали парламент. Асосий сиёсий партиялари: А ф гон и стон И слом ж ам ияти , А ф гонистон И слом партияси ва х-К-

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Ик,тисоди асосан киш лок хужалигига йуналтирилган. ЯМ М 1989 йили 3 млрд. (жон бошига — 92) долл.ни ташкил килган. Экспортга табиий газ, мева ва ёнрок,, кулда тукилган гиламлар, мовут, пахта, к,оракул чик,а- зилади. Озик,-овкат ва нефть махсулотлари импорт кдли- нади. Саноати суст ривожланган. Кдшлок, хужалигида натурал хужалик хукмронлик килади.

Темир йулларининг узунлиги — 24,6 км; автомо­биль йуллари — 21000 км; асосан Амударёдан утади- ган сув йуллари узунлиги — 1200 км (500 тоннагача булган кемалар сузиши мумкин).

Тарихи. Эрон, Хитой ва Х индистонга борадиган йулларда жойлаш ган Афгонистон И скандар Зулкар- найн, хиндлар, форслар, араблар, мурул-татарлар, Бо­бур томонидан забт этилган эди. 1747 йилда Ахмадшох бош лик дастлабки афгон давлати тузилади. Д урроний- лар сулоласи 1818 йилгача, аникроги, Буюк Британия Афгонистонни уз назорати остига олгунга кадар хукм­ронлик килган. 1919 йилда хокимиятни эгаллаган Омо- нуллохон Совет Россияси ёрдамида мустакдллигини эълон килади. 1929— 1973 йилларда хокимият Н одир- шох сулоласи кул ид а булган. 1978 йилги навбатдаги Харбий тунтаришдан сунг хокимият тепасига келган Мухаммад Тараккий А фгонистонни дем ократик рес­публика деб эълон кдлади. 1979 йили хокимият тепа­сига келган Б абрак К арм ални куллаш учун совет куш инларининг «чекланган контингенти» мамлакатга киритилади. 1986 йилда унинг урнига Н ажибулло ке­лади. Афгон куролланган мухолифатчиларига кдрши ку-

--------------------------------------- ------------------------------------

ращда 15000 совет аскари \ал о к булган. 1989 йилда совет куш инлари А фгонистондан чикарилгандан ке­йин \а м хукумат ва мужохидлар Уртасидаги кураш да­вом этган. П окистон ёрдамида хокимият Толибон ис­лом харакати кулига утади. 2001—2002 йилларда АКД1 бош чилигида толибонларга карши олиб борилган ан- титеррористик харакат натижасида хокимият демокра­тик фукаролар хукумати кулига утди. Хозирги кунда президент этиб Хамид К арзай сайланган.

БАГАМ ОРОЛЛАРИ

Расмий номи — Багам Ороллари \амдустлиги. Пой- тахти — Нассау. Худуди — 13864 км2. А^олиси — 300000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — католиклар (26%), англиканлар (21%), бош%а конфес- сиялар (18%). Пул бирлиги — багам доллари.Географик жойлашуви ва табиати. В ест-И н-

дияда, 700 дан ортик, оролларда ва куплаб (2500 та атрофида) Ф лорида кдогокдаридан Кубанинг ш аркий киргокларигача чузилиб кетган марж онли кояларда ж ойлаш ган давлат. Й ирик ороллари: Н ью -П ровиденс, Андрос, Катта Багама, К атга Абако, К ичи к Абако, Берри ва бошкалар. Багам оролларининг рельефи те­кис булиб, унча баланд булмаган тепаликлар денгиз сатхидан 60 метргача баландликда жойлаш ган.

И клими — тропик, пассат. Оролларда дарёлар йук, лекин денгиз билан туташиб турадиган куплаб шур куллар бор Ороллар табиий ресурслардан туз, бур, ароганитларга бой. Ороллар асосан саванна ва тукай- лар билан копланган. К,арагайли урмонлар бор. Й ирик ороллардан Андрос ва Катта Абакода кимматбахо да- рахт турлари (кизил, сарик, темир) бор, доим ий яш ил тропик Урмонлар сакланиб колган. К дргок буйларида кокос пальмалари усади. Багам оролларининг хайво­нот дунёси камбагал, асосан, кушлар куп, курш апа- лак, калтакесак, илонлар учрайди. Денгизда турли ба- ликдар, кискичбака ва моллюскалар куп.

Давлат тузилиши ва сиёсий партиялари. Б а­гам ороллари Буюк Британия рахбарлигидаги Х ам- дустлик таркибига киради. БМ Т ва ХВФ аъзоси. Давлат бош лиги — Британ монархи, унинг номидан генерал- губернатор иш юритади. Хукумат бошлиги — премьер-

( я }

министр. К рнун чикарувчи органи Сенат ва Й ирилиш палатасидан иборат — икки палатали парламент. Асо­сий сиёсий партиялари — Тараккиёт либерал партия­си, Озод миллий хдракат.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Давлат икгисодиётининг асосини чет эл туризми ва банк оф ф ш ори таш кил этади. М амлакат дунёнинг ил- Fop молия марказларидан биридир. Солик, имтиёзлари мавжудлиги боис куплаб компаниялар Багам оролла- рида уз банкларини очишган. Туризм индустриясидан ташкари саноатнинг куйидаги со\алари ривожланган: нефтни кбайта иш лаш , фармацевтика, цемент, туз иш ­лаб чикдриш ва ромлар тайёрлаш. К иш лок хужалигида ш акаркамиш , помидор, ананас, цитрус мевалар етиш - тирилади; балик овлаш ва денгиз ма\сулотларини к,ай- га ишлаш ривожланган. Efo4 тайёрланади. Экспорти: нефть ма\сулотлари, кимё-саноат ма\сулотлари, туз, балик,, ром. И мпорта: маш ина ва транспорт ускунала- ри, бензин ва нефть ма^сулотлари, тукимачилик мах,- сулотлари. Асосий савдо хамкорлари: АКДП, Канада, Буюк Британия, Ф ранция, Дания.

Темир йуллари йук, мамлакат икд'исодида ундаги куплаб автомобиль йулларининг ах;амияти катта.

Тарихи. Кдцимда мамлакат худудига дастлаб хин- дулар келиб жойлашган. Ороллар 1492 йилда X. Колумб томонидан каш ф кдлинган. Олдин И спания колония- си, 1783 йилдан эса Буюк Британия колониясига ай- лантирилган. 1964 йили мамлакатга уз-узини бошк;а- риш ХУКУКИ берилди. 1973 йили Багам ороллари муста­кил давлатга айланди, лекин Британ Хамдустлиги тар­кибида колди.

БАНГЛАДЕШ

Расмий номи — Бангладеш Халк Республикаси. Пой- тахти — Дакка. Худуди — 143998 м2. А^олиси — 133500000 киши (2001). Давлат тили — бенгал, инг­лиз. Дини — ислом. Пул бирлиги — така.Географик жойлашуви ва табиати. О сиё жа­

нубида жойлаш ган давлат. Ж ануби-ш аркда М ьянм а, гарбда, шимолда ва шаркда Хиндистон билан чегара- дош. Бенгал курфази мамлакатнинг ж анубини ювиб туради. Бангладеш — текисликлардан иборат мамлакат.

Уни куп сонли дарёлар кесиб утади. Улардан энг йирик- лари — Ганг ва Брахмапутра. М амлакат майдонининг 1/10 кисм ини Читтагонг тепаликлари эгаллаган. Ба­ланд tofh — М одок-М уал (1003 м).

И клими — субэкваториал, муссонли. Худуднинг 14% ини тропик урмонлар эгаллаган, пальма ва манго дарахтлари кенг таркалган. Хайвонот дунёси бой. Бу ерда маймун, лемур, бенгал йулбарси ва айик, чиябу- ри, йул-йул сиртлон, тунриз, фил, тимсох, каби жо- ниворларни учратиш мумкин. Кушларнинг 700 дан зиёд тури ва илонлар кенг таркалган.

Давлат тузилиш и ва сиёсий партиялари. Бангладеш Буюк Британия бошкараётган М иллатлар Хамдустлиги таркибига кирувчи парламентар респуб­лика. Давлат бошлиги — парламент томонидан 5 йил муддатга сайланадиган президент. Хукумат бошлиги — премьер-министр. Бангладеш 19 округ таркибига ки ­рувчи 4 вилоятга булинган. Асосий портлари: Кхулна, Читтагонг. С иёсий партиялари: Бангладеш миллий партияси, Х алк лигаси, М иллий партия, Бангладеш миллатчилар партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Бангладеш — аграр мамлакат. Тамаки, чой, ш акарка­миш етиштирилади. Асосий маданий усимликлари: гу- руч, бугдой, д у ккакл и л ар . С ан оат тар м о кд ар и дан тукимачилик, когоз, шакар, минерал угитлар ишлаб чикариш корхоналари мавжуд. Металлга иш лов бериш, металлургия, цемент, нефтни кайта ишлаш заводлари фаолият курсатмокда. Булардан таш кари кемасозлик, озик-овкат, авто ва радио йигиш корхоналари \ам мав­жуд. Асосий савдо хамкорлари: Буюк Британия, АКД1, Я пония, Сингапур.

Тарихи. Бенгал кабилалари Куйи Ганг водийсига м. а. 1000 йилда кириб кела бошладилар. К ейинчалик Ванга давлати таш кил топди. XVI асрда Бангладеш ис- ломни таркатган Буюк Муруллар хукмронлиги остида колади. 1757 йилда мамлакат инглиз мустамлакачилари Хукмронлиги га итоат этиш га мажбур булди. 1947 йилда Ш аркий Бенгалия худудлари Покистонга кушиб юбо- рилди. «Бенгаллар ери» (Бангладеш) 1971 йилда мус­такил Халк республикаси деб эълон килинди. 1975 йилда харбий холат тартиби эълон килинади. 1978— 1979 йил­лари фукаролик бошкаруви тикланади. 1982 йилда хар-

бий тунтариш ок,ибатида мамлакатда рарбий тузум урна- тилди. 1996 йилда мамлакат \оким ияти бетараф хуку- матга топш ирилди.

БАРБАДОС

Расмий номи — Барбадос. Пойтахти — Брижта- ун. Худуди — 430 км2. Ацолиси — 300000 киши (2000). Давлат тили — инглиз. Дини — протестантлар (67%), католиклар (4%). Пул бирлиги — барбадос доллари.Географик жойлашуви ва табиати. Барбадос

Кариб денгизининг шарк,идаги шу номли ородда ж ой­лашган давлат. Орол рельефи текисликлардан иборат. Орол юзаси к,иргокдан марказга к,араб терасса ш акли­да кутарилган. Денгиз сатхидан 340 м баландликда жой­лашган (Хилаби — Барбадоснинг энг юкрри чук,к,иси).

Иьушми — троп ик , пассатли. Ё ги нгарчи лик ва туфонлар тез-тез булиб туради. Табиий захиралари: нефть, табиий газ, балик,. Тропик Усимликлар билан к,опланган. Х айвонот олами камбагал: маймунлар, кур- бак,а, куён, мангуст, бир неча куш турлари учрайди.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Бар­бадос Буюк Британия Хамдустлиги таркибига киради. БМ Т, ХВФ, АДТ аъзосидир. Давлат ра\бари — Буюк Британия монархи номидан иш юритувчи генерал-гу- бернатор. Хукумат ра\бари — Бош вазир. Крнун чик,а- рувчи органи — икки палатали парламент (С енат ва Умумпалата). Худудий жихатдан 11 маъмурий туманга булинган. Асосий сиёсий партиялари: М иллий демо­кратик партия, Д ем ократик лейбористлар партияси, Барбадос лейбористлари партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Иктисодиётининг асосини шах,ар ишлаб чицариш и ва чет эл туризми таш кил этади. Туризм индустрияси Кариб денгизи \авзасидаги а^олининг юк,ори турмуш даражасини таъминлаб бермокда. Енгил, озик,-овк,ат саноати, табиий газ ва нефть к,азиб олиш саноати ри- вожланмокда. Балик, овлаш ривожланган. А сосий савдо \амкорлари: АКДП, Канада, Буюк Б ритания, Кариб денгизи \авзаси давлатлари.

Ик,тисодиёт учун автомобиль йуллари катта а \ам и ят- га эга. Темир йуллари йук,. Асосий порти — Брижтаун.

Тарихи. Кддимда оролда аравак ва кариб к,абила-

-------------- :------------------------------------------------------ ( ¥ J

лари яшаган. Орол 1536 йили португалиялик Педро Кампош томонидан кашф кдиинди. 1625 йилдан Бар­бадос Британия мустамлакасига айланди. Африкадан келтирилган куллар хисобига тамаки ва шакар ишлаб чицариш саноати вужудга келди. 1834 йилда куллик бекор кдлинган. 1961 йили орол уз-узини бошкариш хукук,ига эга булди. 1966 йили Буюк Британиядан тулик, мустакилликка эришди, лекин Британия Хамдустлиги таркибида колди.

Б А Х . Р А Й Н

Расмий номи — Бахрайн. Пойтахти — Манама. Худуди — 695,15 км2. А^олиси — 700000 киши (2001 йил). Давлат тили — араб. Дини — ислом. Пул бирлиги — ба%райн динори.Г еограф ик ж ойлаш уви ва т абиат и. Я кин шарк­

да жойлашган давлат. Форс курфазининг шимоли-Fap- бий кисмида Саудия Арабистони ва катор давлатлар киргокдари билан чегарадош 33 та оролдан иборат. Улар­нинг орасида энг йириги Арабистон ярим ороли би­лан узунлиги 25 км га якин буйин воситасида боглан- ган Бахрайн оролидир. Бахрайн оролининг узунлиги25 км, эни 16 км ни ташкил этади. Ороллар материк ва маржонли келиб чикишга эга. Тупрок катламида охактош кенг таркалган. Худуднинг катта кисмини чала чуллар эгаллаган. Архипелагнинг юкори нуктаси — Жабал-ад-Духан (134 метр). Баъзи ороллар Бахрайн ва Му̂ аррар билан тугонлар (ламба) воситасида боптан- ган.

Иклими — тропикдан субтропикка утувчи. Оазис - ларда финик пальмалари усади. Худуднинг катта кисми тропик чуллардан иборат. Илонлар, чаёнлар, кемирув- чи ва шоколлар кенг таркалган.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Дав­лат тузилиши — монархия. Давлат бошлиги — Амир Шайх. Хукумат бошлиги премьер-министр — Шайх. Сиёсий партиялар йук- Сиёсий ташкилотлари: Бахрайн халк фронти, Бахрайн миллий-озодлик фронти.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Мамлакат икгисодининг асосини нефть казиб олиш ва уни кайта ишлаш ташкил этади. Кема таъмирлаш, це­мент ва бошка корхоналар билан бир каторда хунар-

мандчилик \ам таракдош этган. Кимё саноати \ам ри­вожланган, алюминий эритилади. Маданий усимлик­лардан маккажухори, бурдой, арпа етиштирилади. Эчки, куй, эшак ва зебусимон сигирлар бокдлади.

Асосий савдо хамкорлари — Буюк Британия, Сау- дия Арабистони, Жанубий Корея, Япония, АК.Ш, Австралия.

Т а р и хи . М. а. 3 минг йилликда замонавий Бахрайн кучли савдо империяси \исобланган Дилмуннинг маркази булган. М. а. 1600 йилларда Дилмун инкдрозга юз тутади. Ба\райн м. а. 600 йилда Бобил таркибига, IV—VI асрларда Сосонийлар давлати таркибига киради. VIII асрда эса Бахрайн Араб халифалиги хукмронлиги остида колди. IX—X асрларда Бахрайн Уммавийлар им­перияси, кейинчалик Аббосийлар давлати таркибида булди. XIII асрда Бахрайн маълум муддатга мус- так,илликии кулга киритди. 1487 йилда Бахрайн ва Мо- хара ороллари уммонлик к,абилалар томонидан босиб олинди. 1536 йилдан 1602 йилгача оролларни порту- галлар назорат килишди. XVIII аср урталарида Бахрайн- да уни о̂зирги кунда хам идора этаётган Ал-Халифа ypyFH вужудга келди. XIX асрда Бахрайн инглизлар назо- рати остида эди. 1971 йил 14 августда Бахрайн муста- кдлликка эришди.

БЕЛИЗ

Расмий номи — Белиз. Пойтахти — Бельмопан. Худуди — 22963 км2. А о̂лиси — 300000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — католиклар (60%), протестантлар (35%). Пул бирлиги — бел из доллари.Г еограф ик ж ойлаш уви ва т аб иат и. Белиз Мар­

казий Американинг шимоли-шаркдда жойлашган дав­лат. Шимоли-гарбда Мексика, рарбда ва жанубда Гва­темала билан чегарадош. Шаркда Кариб денгизи билан туташ. Белиз худудининг катта кдсмини захкаш паст- текисликлар эгаллаган, жануби-рарбида Майя тоглари жойлашган. Энг юк;ори нуктаси — Виктория чук̂ иси (1122 м).

Иклими — пассатли, тропик. Асосий дарёлари — Белиз, Рио-Онда. Табиий ресурслардан факдт ёгоч ва баликни курсатиш мумкин. Тоглар ва тепаликлар тро­пик Урмонлар билан к;опланган. Чул-биёбонлар хам уч- ----------------------------------------------------------------- [37J

райди. Хайвонот дунёси турли хил ягуар, 6yFy, тапир- лар, кушларнинг куп микдордаги турларидан иборат.

Д а в л а т т у зи л и ш и ва сиёсий п а р т и я л а р и . Бе­лиз давлати Буюк Британия бошчилигидаги Хамдуст- лик таркибига киради. Давлат бошлиги — Британия мо­нархи. Хукумат бошлиги — премьер-министр. К,онун чи- карувчи \окимият — икки палатали (Сенат ва Вакиллар палатаси) Миллий Кенгаш. Давлат худудий жихатдан 6 та маъмурий округга булинади. Йирик партиялари: Халк, бошлиги партияси, Бирлашган демократик партия.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Белиз — аграр давлат. Асосий к̂ шлок, хужалик махсу- лоти — шакарцамиш. Цитрус мевалар ва банан етиш­тирилади. Саноат тармокдаридан енгил ва озик,-овк,ат саноати ривожланган. Савдо, чет эл туризми ва кури­лиш ривожланмокда. Экспорта: шакар, цитрус мева­лар, банан, денгиз махсулотлари, мато ва ундан тай- ёрланган махсулотлар. Импорти: машина ва транспорт жщозлари, минерал ёкдлги, кимёвий саноат махсу­лотлари, фармацевтик моллар, тикувчилик махсулот­лари. Асосий савдо хамкорлари: АКДЦ, Буюк Брита­ния, Канада, Мексика.

Т а р и хи . Хозирги Белиз худудларида IV асрдан X асргача Майя цивилизацияси хукмронлик кдлган. XVI асрда Белиз испанлар томонидан босиб олинган ва испан мустамлакаси деб эълон кдлинган. Кейинрок,, XVII асрда бу ерга инглизлар келди ва бу ерда бирин­чи инглиз мустамлакасига асос солинди. Улар урмон- ларни кесиш билан фаол шугулландилар ва янги ер­лар оча бошладилар. Плаитацияларда ва кимматбахо ёгоч тайёрлашда инглизлар негр-куллар мехнатидан фойдаландилар. Испанлар кувиб чикарилди. 1862 йилда бу ХУДУД Британ Гондураси номи билан Британия мус­тамлакаси деб эълон кдиинди. 1964 йилда Белиз тула ички уз-узини бошкариш хУКУКИни олди. Белиз 1981 йилгача Америка кдтъасидаги Британиянинг охирги мустамлакаси булди. 1981 йил сентябрида давлат мус- такдл деб эълон кдлинди.

БЕЛОРУССИЯ

Расмий номи — Белорусь Республикаси. Пойтах- ти — Минск. Худуди — 207600 км2. Ах,олиси —

10000000 киШи (2001). Давлат тили — белорусь ва рус. Дини — православ (80%), католик (15%). Пул бирлиги — белорусь рубли.Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Шаркий

Европада жойлашган давлат. Шимоли-гарбда Литва ва Латвия, шаркда — Россия, жанубда Украина, гарбда Польша давлатлари билан чегарадош.

Мамлакат худуди, асосан, текисликлардан иборат. Тепаликлар кам учрайди, улардан Минск тепалиги (345 м) алохида ажралиб туради. Иклими мамлакат- нинг деярли хамма жойида бир хил. Асосий дарёла­ри — Днепр, Припять, Березина, Рарбий Двина, Не­ман, Сож. Мамлакатда Нарочь, Освей, Свитязь каби йирик куллар бор. Табиий к,азилма бойликлари: калий- ли ва тошли тузлар, кумир, нефть, темир рудаси, торф. Белорусда кенг баргли урмонлар кенг таркалган булиб, улар мамлакат худудининг 1/3 кисмини эгалла­ган. Белорусь урмонларида 28 турдаги дарахтлар (улар­дан энг куп таркалганлари — кара гай, арча, кайин ва шумтол), 70 турдан ортик бутазор ва яримбутазорлар учрайди. Мамлакат худудида жуда куп доривор усим­ликлар — арчагул, итбурун, зира, марваридгуллар усади. Белорусь хайвонот дунёси 50 турдан ортик йирткич- лар (лось, чучкд, бури ва бошк), 200 турдан ортик кушлардан иборат. Шунингдек, Беловеж Пушаси деб аталадиган миллий курикхонада зубрлар ва кам учрай- диган боткок тошбакаси хам бор.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — президент республикаси. Давлат бош­лиги — президент. Хукумат бошлиги — премьер-ми- нистр. К,онун чикарувчи хокимият республика кенга- ши ва Вакиллар Палатасидан иборат парламент — Мил­лий йигинга тегишли. Мамлакат 6 та: Брест, Гомель, Гродно, Минск, Могилёв ва Витебск вилоятларига булинган. Йирик сиёсий партиялари: Белорусь бирлаш­ган демократик партияси, Белорусь социал-демокра- тик партияси, Белорусь халк фронти, Белорусь ком­мунистик партияси.

И цт исоди, т ран спорт к о м м у н и к а ц и я л а р и . Са- ноатнинг асосий тармоклари: автомобилсозлик ва трак­тор машинасозлиги, радиоэлектроника, ускунасозлик, енгил, кимё, озик-овкат саноатлари, харбий техника ишлаб чикариш. К̂ шлок хужалиги асосан донли экин----------------------------------- ------------------------------- а

лар, картошка, сабзавотлар етиштиришга хамда гушт ва сут ишлаб чикаришга ихтисослашган. Экспорта: ма- шинасозлик ма\сулотлари, кимё ва озик-овкат ма\су- лотлари. Импорти: саноат ва озик-овкат хом ашёси. Асосий савдо хамкорлари: Россия, Украина, Польша, Германия, Литва.

Т арихи . VII асрдан бошлаб хозирги Белорусь ХУДУД- ларида славян кабилаларидан дреговичлар, радимич- лар, кривичлар истикомат кдлганлар. IX асрда Бело­русь ерлари Киев Руси таркибига кирди. Дастлабки шахарлар — Минск (1087), Витебск, Пинск, Брест XI асрда пайдо булди. XII асрда феодал таркокушк бош- ланган бир вак̂ да бир кдгор майда князликлар: По­лоцк, Турово-Пинск, Гродно, Минск ва бошкалар ву­жудга келди. XIV асрда бутун Белорусь ерлари Литва Буюк князлиги таркибига кирди. 1569 йили поляк- литва давлатларининг бирлашуви окибатида Речь Пос- пол ита давлати ташкил топди, Белорусь хам уз-узидан бу давлат таркибига кирди. XVII асрдан бу худудлар Ок (Белая) Русь деб атала бошлади ва 1795 йили Россия империяси таркибига кушиб олинди. I жахон уруши даврида мамлакат деярли тулик немис кушинлари то­монидан оккупация килинди. 1918 йили Белоруссия Халк Республикаси эълон килинди, бирок тез орада большевиклар уни йук килишди. 1919 йили Совет Бе- лоруссияси тузилди. Польша 1920 йили вакгинча Бе­лоруссия хУДУДДарини босиб олди ва 1921 йилги со- вет-поляк «Рига тинчлик сулхи»га кура унга Рарбий Белоруссия худудлари утди. 1922 йил 30 декабрда СССР ташкил топди, Белоруссия ССР унинг таркибига кир­ди. 1939 йили СССР ва Германия уртасидаги сепарат келишувлар натижасида Рарбий Белоруссия республика таркибига кайтарилди. II жахон урушида, 1941—1944 йилларда Белорусь ерлари немис боскинчиларига кар- ши жанг майдонига айланди. Урушда мамлакатнинг 2,5 млн. ахолиси кириб ташланди, йирик шахарлари — Минск, Брест, Витебск, Могилёв вайрон килинди, 9 мингдан ортик кишлокпар ёндириб юборилди. Уруш вакгида мамлакат худудида 1100 та партизан отрядла- ри (375000 жангчи) харакат килди. 1944 йилнинг ёзида Белоруссия совет кушинлари томонидан озод килинди.1945 йили Белоруссия СССР таркибида хозирги ХУДУД- ларига эга булди. СССРнинг парчаланиши окибатида

1991 йилнинг 25 августида мустакил давлат — Бело­руссия эълон кдиинди. Мустакилликнинг дастлабки йилларида Белоруссия жиддий икгисодий ва сиёсий кийинчиликларни бошдан кечирди. Натижада, ахоли- нинг турмуш даражаси сезиларли даражада пасайди. Шунга карамасдан, хозирги кунда Белорусда икгисо­дий ва сиёсий ахвол баркарорлашиб бормокда.

БЕЛЬГИЯ

Расмий номи — Бельгия кироллиги. Пойтахти — Брюссель. Худуди — 30500 км2. Ахрлиси — 10300000 киши (2001). Давлат тили — фламанд, француз, не­мис. Дини — католик. Пул бирлиги — евро.Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т а б и а т и . Европа-

нинг шимоли-гарбида жойлашган давлат. Бельгия ши­молда Нидерландия, шаркда Германия, жануби-шаркда Люксембург, жануб ва жануби-гарбда Франция билан чегарадош. Ёарбий киргоклари Шимолий денгиз билан туташган. Бельгияни уч географик худудга булиш мум­кин, булар: сохилбуйи текислиги, марказий ясси tof ва Арденн тепаликлари. Сохилбуйи текисликлари мам- лакатнинг шимоли-гарбида жойлашган булиб, кумли тепаликлар ва тугонлар воситасида денгиздан ажратиб олинган ер майдонларидан иборат. Марказий ясси tof- ликлар пасттепаликлардан иборат унумдор жойлардир. Арденн тепалиги мамлакатнинг жануби-шаркида жой­лашган булиб, Уртача баландлиги 460 м ни ташкил этади. Бельгиянинг энг юкори нуктаси — Арденндаги Ботранж tofh (694 м).

Иклими — муътадил. Мамлакатнинг асосий дарё­лари — Шельда ва Маас. Фойдали казилмалардан кумир, табиий газ мавжуд. Кенг баргли Урмонларда эман, бук, граб каби дарахтлар усади. Курикхоналар ва табиат парклари куп. Хайвонлардан: кобон, куён, Урмон сичконлари, олмахон, охуларни учратиш мум­кин. Вальдшнеп, тустовук, Урдак, каклик каби куш- лар мавжуд.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — конституцион монархия. Ижро этувчи хокимият монарх ва Вазирлар Махкамаси бошлиги — премьер-министрга тегишли. Крнун чикарувчи хоки­мият икки палатали парламент (юкори палата — Се-

--------------------------------------------------------------------------- И

нат ва Вакиллар палатаси)дан иборат. Мамлакат 9 про- винциядан ташкил топган, булар: Антверпен, Бра­бант, Шаркдй Фландрия, Рарбий Фландрия, Льеж, Лимбург, Люксембург, Намюр, Эно. Сиёсий партия­лари: Социалистик партия, Социал-христианлар пар­тияси, Фламанд либераллари ва демократлари партия­си, Бельгия коммунистлари иттифоки.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Асосий саноат тармоклари — озик-овкат, кимё, ме­таллургия, металлни кайта ишлаш, машинасозлик, тукимачилик, ойна ишлаб чикариш (ойна ва тошойна экспорта буйича дунёда етакчи уринда туради). Кдш- лок хужалигида канд лавлаги, мева ва сабзавотлар, бугдой етаиггирилади. Чорвачилик хам ривожланган. Бельгия Европада йирик сут махсулотлари ишлаб чи- карувчилардан биридир. Асосий савдо \амкорлари: ЕХ мамлакатлари, АКД1.

Асосий портлари: Антверпен, Брюгге, Гент, Ос- тендс ва Зебрюгге.

Т а р и х и . Мамлакат худудида кадимда белг кабила- лари истикомат килишган. М. а. 57 йилда Бельгия Цезарь томонидан босиб олинди ва Рим империяси таркибига кушилди. Урта асрларда Бельгия худудлари (Брабант герцоглиги, Фландрия, Люксембург фафликлари) та- рихий Нидерландия таркибига кирган. XVI асрдаги Ни­дерландия буржуа инкилоби Бельгия худудида маглу- бият билан якунланди. Испан мероси учун олиб бо- рилган урушлар окибатида Бельгия Австрия Габсбург- лари хукмронлиги остига утди. 1813—1830 йилларда мамлака! Нидерландия кироллиги таркибида булди. 1830 йилдаги Бельгия инкилоби мустакил Бельгия кироллигининг эълон килинишига олиб келди. Тез орада унинг умрбод бетарафлиги эълон килинди. 1908 йилда Бельгия мустамлака мулк — Бельгия Конгосига, 1922 йилда эса Руанда-Урунду мандатига эга булди. I ва II жахон урушлари даврида Бельгия худудлари немис кушинлари томонидан ишгол килинган. 1960 йилда Бельгия Конгога, 1962 йили эса Руанда-Урундуга мус- такдллик берди. 1949 йилдан буён Бельгия НАТО аъзоси. Брюсселда Европадаги кушма Куролли кучлар Бош кумондонлиги ва НАТО кенгаши штаб-квартиралари жойлашган. 1958 йилда Бельгия Нидерландия ва Люк­сембург билан божхона иттифокчилик шартномалари-

ни имзолайди. XX асрнинг 60—70-йилларида Бельгия- даги фламандлар ва валлонлар уртасидаги муноса- батлар кескинлашуви окибатида вазият бирмунча му- раккаблашди. 1993 йилда ушбу можаро конституцияга узгартириш киритилишига олиб келди ва унга кура Бельгия федератив давлат булиб, Фландрия ва Валло- ния уз хукуматларига эга булиш хУКУКИни кулга кири- тишди.

БЕНИН

Расмий номи — Бенин Республикаси. Пойтахти — Порто-Ново. Худуди — 112622 км2. А^олиси — 6600000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — мажу- сийлар (70%), христианлар (15%), мусулмонлар (15%). Пул бирлиги — африка франки.Г е о гр а ф и к ж ой ла ш уви ва т а б и а т и . Рарбий

Африкада жойлашган давлат. Шимолда Буркина-Фасо, Нигер, шаркда Нигерия, гарбда Того давлатлари би­лан чегарадош. Жанубий сохиллари Гвинея курфази билан туташган. Мамлакат юзаси жанубда пастликдан, шимолда ясси тогликдан, шимоли-гарбда Атакора tof- ларидан иборат. Асосий дарёси — Веме.

Иклими — экваториал ва субэкваториал. Мамла- катда мармар ва нефть захиралари мавжуд. Худуднинг катта кисми саванналар, жанубда, дарё буйларида нам тропик урмонлар билан крпланган. Хайвонлардан фил, антилопа, кутос, маймун, тимсо\лар мавжуд. Кушлар- нинг куплаб турлари таркалган.

Д а в л а т т у з и л и ш и ва си ё си й п а р т и я л а р и . Давлат тузилиши — республика. Давлат ва хукумат бош­лиги — президент. Бенин 6 та вилоятга булинган. Сиё­сий партиялари: «Бенин Тикланиши», Демократик янгиланиш партияси, Алафия — янгиланиш ва ри­вожланиш учун харакатлар Фронти.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Бенин — аграр мамлакат. Кдшлок хужалиги ма\сулот- ларини кайта ишлаш, озик-овкат, тукимачилик кор­хоналари фаолият курсатмокда. Чорвачилик ривожлан­ган. Пахта, ерёнгок, кахва етиштирилади. Асосий сав­до хамкорлари: Марокаш, Франция, Португалия, АКД1, Хитой, Гана, Италия, Голландия, Нигерия, Кот-д‘ Ивуар.----------------------------------------------------------------- |1з]

Асосий порти: Котону.Т а р и хи . XV асрда Бениннинг кдргок худудларига

европаликлар кириб келди ва уни кул савдосининг йирик туманларидан бирига айлантирди. Бенин худу­дида вужудга келган Дагомея давлати туфисидаги би­ринчи маълумотлар XVII асрга оиддир. 1890 йиллар- нинг бошида Дагомея француз истилочилари томони­дан босиб олинди. XIX аср охирларида Бенин худуди инглиз мустамлакачилари томонидан босиб олиниб, кейинчалик Нигерия мустамлакаси таркибига кушиб юборилди. Дагомея 1904 йилда француз мустамлакаси б̂ либ колди ва хозирги кунгача Франция мамлакати- нинг асосий савдо хам кори булиб к,олмокда. 1960 йил1 августидан Бенин Дагомея республикаси номи ос- тидаги мустакил давлатдир. 1960—1972 йилларда мам- лакатда 10 та хукумат алмашиб, 5 та харбий тунтариш булиб утди. 1972 йилда хокимият тепасига Харбий- инкдяобий хукумат келди. 1990 йил мартидан мамла­кат Бенин Республикаси деб атала бошланди. 1990 йил декабрида янги конституция кабул килинди.

БЕРМУД ОРОЛЛАРИ

Расмий номи — Бермуд ороллари (Буюк Британия мужи). Пойтахти — Гамильтон. Худуди — 53 км2. Ацолиси — 63000 киши (2000). Давлат тили — инглиз. Дини — христианлик. Пул бирлиги — бермуд до.иари.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Ороллар Атлантика океанининг шимоли-рарбий к,исмида жой­лашган, 360 та атрофидаги ороллар ва к,оялардан ибо­рат, улардан 20 тасида одам яшамайди. 10 та орол узаро куприклар билан бирлашиб асосий орол — Мэйн-Айлендни ташкил этади. Ороллар текисликлар- дан иборат.

Иклими — тропик, иссик. Табиий усимликлари сак- ланиб колмаган. Кбайта экилган тропик усимликлар ва дарахтлар бор. Майда кемирувчилар куп. Кушларнинг бир канча турлари (тутикуш, денгиз кушлари), хаша- ротлар бор.

Д а в л а т т у зи л и ш и ва си ёси й п а р т и я л а р и .Давлат тузилиши — Буюк Британия мулки. Давлат бош- лига — Буюк Британия кироличаси томонидан тайин- ланадиган, ташки сиёсат, мудофаа, полиция, ички

хавфсизлик масалалари билан шурулланадиган губер­натор. Маъмурий-худудий жихатдан 9 округ ва 2 муни­ципалитета булинади. Сиёсий партиялари: Бирлашган Бермуд партияси, Лейбористик тараккиёт партияси, Миллий либерал партия.

И ц т и с о д и ва т р ан спорт к о м м у н и к а ц и я л а ­ри . Иктисодининг асосини чет эл туризми ташкил этади. Бермуд ороллари мухим молиявий марказдир. Оролларда 6 мингдан ортик; чет эл компаниялари руйхатга олинган. Бермуд ороллари руйхатга олинган чет эл кемаларининг хажми жихатидан 5-уринни эгал­лайди. Кемаларни таъмирлаш, кайиклар ясаш, фарма- цевтик махсулотлар ишлаб чикариш, курилиш мате- риаллари корхоналари фаолият юритади. Картошка, ка­рам, помидор, банан, гуллар етиштирилади. Балицчи- лик ривожланган. Асосий савдо хамкорлари: АКДН, Буюк Британия, Венесуэла.

Т а р и хи . Ороллар 1522 йилда испан денгиз сайёхи X. Бермудес томонидан кашф этилган. 1609 йилда оролларга инглизлар келиб жойлаша бошлади. 1684 йил­да бу хУДУДлар Англия мустамлакасига айланди. 1968 йилда оролларга ички уз-узини бошкариш ХУКУКИ бе- рилди. 1989 йилда Британия хукумати Бермуд оролла­рига мустакдллик бериш талабини рад этди. 1995 йил август ойида утказилган референдумда ахолининг купчилик кисми царам ХУДУД макомини саклаб колиш учун овоз берди.

БИРЛАШГАН АРАБ АМИРЛИКЛАРИ

Расмий номи — Бирлашган Араб Амирликлари. Пой- тахти — Абу-Даби. Худуди — 83657 км2. Ахрлиси — 3300000 киши (2001). Давлат тили — араб. Дини — ислом. Пул бирлиги — дирхам.Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и. Арабистон

ярим оролида жойлашган, етти араб давлатидан иборат федерация. Жануб ва гарбда Саудия Арабистони (чега­ра узунлиги — 457 км), шимолда Уммон (410 км), шимоли-гарбда эса К,атар билан чегарадош. Шимолда Форс курфази, шаркда Уммон курфази билан тута­шиб кетган. Сохил буйлаб чегара узунлиги — 1318 км. Мамлакат ландшафтида текисликлар устунлик килади. Унумсиз киргок текисликлари кумли барханларга ай------------------------------------------------------------------ [1FJ

ланиб боради. Мамлакат ичкарисидаги йирик майдон- лар чуллар ва шурхок ерлардан иборат. Шаркда Хожар tof чуккилари жойлашган (баландлиги 1127 км). БАА учун чул усимликлари дунёси хосдир: янток ва чул иклимига чидамли утлар. Мамлакатнинг сугориладиган майдонларида ёввойи ва хужалик мевали дарахтлари — хурмо, акация устирилади. Хайвонот дунёсида кийик, Куён, илон ва калтакесакларнинг хар хил турлари учрайди. Форс ва Уммон курфази сувлари баликка бой.

Д а в л а т т у зи л и ш и , си ёси й п а р т и я л а р и . Мар­казий хокимияти махсус ваколатларга эга булган амир- ликлар федерацияси. Федерацияга етти араб амирлик­лари: Абу-Даби, Ажиман, Дубай, Рас-ал-Хайма, Ум- мал-Кавайн, Шаржа хамда Ал-Фужайра киради. БАА 1971 йил 2 декабрда мустакилликка эришди. Муста­килликка кадар у Буюк Британия протектората (карам давлати) хисобланиб, унинг олдинги номи Шартнома- вий Уммон булган. Буюк Британия БААга мустакиллик берган кун (1971 йил 2 декабр) Миллий байрам — Федерациянинг ташкил топган куни сифатида нишон- ланади. Ижро этувчи хокимият президентга хамда хукм- дорларнинг Олий Кенгашига тегишлидир. Крнун чи- карувчи хокимиятни бир палатали Федерал Миллий Кенгаш амалга оширади. Сиёсий партиялар мавжуд эмас.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Мамлакат икгисоди нефть ва газ экспортига асослан- ган. 1973 йилда дунёда нефть харид нархининг кескин кутарилиши мамлакатдаги иктисодий ахволнинг вак- тинчалик узгаришига олиб келди. Кдшлок хужалигида мехнатга лаёкатли ахолининг 5% и банд булиб, етиш- тириладиган махсулотлар куйидагилар: хурмо, сабзо- вотлар, тарвуз, парранда, сут махсулотлари ва балик. Мамлакат уз ички озик-овкат махсулотларига булган талабининг чорак кисминигина таъминлайди. Асосий савдо хамкорлари: Япония, Буюк Британия, Герма­ния, Жанубий Корея.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги 2000 км (1800 км асфальт ёткизилган йуллар). Мамлакатнинг асосий портлари: Абу-Даби, Дубай, Шаржа, Ал-Фу- жайра.

Т а р и хи . XIX аср охирларигача БАА Уммон тарки-

бида булган. 1892 йилда Арабистон ярим оролининг шаркий кисмида жойлашган Араб давлатлари федера- цияси Форс курфазидаги денгиз карокчиларига карши курашиш максадида Буюк Британия билан келишув имзолади. 1971 йил, яъни БАА давлат мустакиллиги эълон килингунга кадар у Буюк Британия протектора- ти эди.

БОЛГАРИЯ

Расмий номи — Болгария Республикаси. Пойтах- ти — София. Худуди — 110912 км2. Ау;олиси — 8100000 киши (2001). Давлат тили — болгар. Дини — право- славлар (85%), мусулмонлар (13%). Пул бирлиги — лев.Г е о гр а ф и к ж ой ла ш уви ва т аб иат и . Болкон

ярим оролидаги Жануби-Шаркий Европа давлати. Ши­молда Руминия, гарбда Югославия ва Македония, жа­нубда Греция ва Туркия билан чегарадош. Шимолда К,ора денгиз билан туташган. Худудининг катта кисми­ни tof ва тепаликлар эгаллаган. Мамлакат марказида шимоли-гарбдан К,ора денгизгача чузилган Болкон tof- лари жойлашган. Жанубда Родопи тоглари, жануби- гарбда эса мамлакатнинг энг юкори нуктаси Мусала чуккиси (2925 м) жойлашган Рила тоглари мавжуд. Болкон тогларининг жанубий ёнбагирлари ва Родопи тоглари орасида Мерица дарёси водийи ястаниб ётибди.

Иклими — муътадил континентал. Асосий дарёла­ри: Дунай, Искар ва Марица. Фойдали казилмалар- дан бокситлар, мис, кургошин, кумир, ёгоч мавжуд. Мамлакат худудининг катта кисмини урмонлар эгал­лаган. Водийларда баргли, тогларда эса игнабаргли урмонлар устунлик килади. Хайвонлардан куён, тул­ки, кобон, бурсик, юмронкозик, кийик, оху каби­лар мавжуд.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Бол­гария — президентлик республикаси. Давлат бошлиги — президент. Ижро этувчи хокимият премьер-министр бошчилигидаги Министрлар Кенгашига тегишли. К,о- нун чикарувчи хокимият бир палатали парламент — Халк йигини томонидан амалга оширилади. Сиёсий партиялари: Демократик кучлар иттифоки, Болгария социалистик партияси, Халк иттифоки, Хукук ва эр- кинликлар учун харакат.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Ривожланган саноат сохалари: машинасозлик, метал­лургия, озик-овкат, тукимачилик, кимё, ёгочни кайта ишлаш. Машинасозлик халк хужалигининг мухим тар- мопадир. Машинасозлик корхоналари республиканинг купгина ша\арларида курилган, улардан энг йирикла- ри — София, Варна, Гуса, Бургос, Пловдив. Болгария минерал ресурслар билан нисбатан яхши таъминлан- ган. Кдшлок, х̂ жалиги Болгария ЯММнинг 1/8 кисми­ни ташкил этиб, иктисодий фаол ахдгшнинг 1/5 кис­мини иш билан банд килган. Донли экинлар учун \ай- даладиган ерларнинг 3/5 кисми ажратилган. Маккажу- хори, шоли, арпа, бувдэй экилади. Техникавий усим­ликлардан жанубда экиладиган тамакига ва кунгабо- карга алохида эътибор берилади. Шунингдек, мамла­кат помидор ва узумнинг йирик экспортчиларидан би- ридир. Сунгги йилларда туризм \ам яхши ривожлан- мокда. Асосий савдо хамкорлари — Россия, Германия, Италия, Тур кия, Греция.

Асосий портлари: Бургос, Варна.Т а р и хи . М. а. VIII асрда замонавий Болгария ХУДУ-

дида фракияликлар кабил ал ари истикомат килишган. М. а. VII асрда мамлакат киргокдарида грек шахарла- ри — Аполлония (замонавий Созопол), Одессос (замо­навий Варна), Месембри (замонавий Несебир)га асос солинди. I асрда бу ерларнинг Рим томонидан босиб олиниши окибатида Рим провинциялари Мезия ва Фра­кия ташкил топди. 395 йили Рим империяси инкирозга юз тутганидан сунг бу икки провинция Византия импе­рияси таркибига кирди. VI асрдан бошлаб мамлакатга славян кабилалари кириб кела бошлади. 680 йилда хон Аспарух бошчилигида биринчи болгар кироллиги таш­кил этилди. Византия янги давлатни тан олди. 894 йилда ака-ука Кирилл ва Мефодийлар славян ёзувини кирит- дилар. 1014 йилда Византия императори Василий II Болгаробойца Беласица ёнидаги жангда болгар кушин- ларини тор-мор килди. Тез орада мамлакат Византия таркибига кушилди. 1187 йилда мустакил иккинчи Бол­гар кироллиги ташкил этилди. XIV аср охирларида Бол­гария турклар томонидан ишгол килинди. 1878 йили рус-турк уруши окибатида мамлакатнинг шимолий кис­мида мустакдд Болгар князлиги ташкил топди. Жану­бий кисми — Шаркий Румелия Туркиянинг автоном

провинцияси эди. 1885 йилдаги туркларга царши кута­рилган Пловдив кузголони мамлакатнинг бирлашиши- га олиб келди. 1908 йилда Болгария Туркиядан тула мустакиллигини эълон килиб, ки ролл и к сифатида кай­та ташкил этилди. I жа\он урушида Болгария Германия тарафида туриб уруш олиб борди ва бунинг окибатида Жанубий Добружа худудини бой берди. 1940 йили фа- шистик давлатлар билан хамкорлик шартномасини им- золади ва Жанубий Добружани Руминиядан к,айтариб олди. 1941—1944 йилларда Болгария II жахон урушида фашистик блок тарафида иштирок этди. 1944 йилда мамлакатга совет кушинлари кириб келди. Шу вакгда Софияда давлат тунтарилиши утказилиб, янги тузил­ган хокимият Германияга карши уруш эълон килди.1946 йилда монархия йук килиниб, Болгария Халк Республикаси ташкил топганлиги эълон килинди. Бол­гария 1949 йилда УИЁК (СЭВ)га, 1955 йилда Варшава Шартномаси уюшмасига аъзо булиб кирди. 40 йилдан ортик вакг давомида мамлакатда Тодор Живков бош- чилигидаги коммунистик тузум хукмронлик килди. 1990 йилда бу тузум агдарилиб, Болгария демократик хуку- матини ташкил этиш жараёни бошланди. 1991 йилда янги конституция кабул килиниб, мамлакат номи Бол­гария Республикаси деб узгартирилди.

БОЛИВИЯ

Расмий номи — Боливия Республикаси. Пойтах- ти — Сукре (расмий хукумат жойлашган шах,ар Ла- Пас). Худуди — 1098581 км2. А^олиси — 8500000 киши (2001). Давлат тили — испан. Дини — католиклар (95%), протестанлар (5%). Пул бирлиги — боливиано.Г е о гр а ф и к ж ой ла ш уви ва т аб и а т и . Жанубий

Американинг марказий кисмида жойлашган давлат. Боливия шимолда ва шаркда Бразилия, жануби-шарк- да Парагвай, гарбда Чили ва Перу, жанубда Арген­тина давлатлари билан чегарадош. Боливиянинг жа- нуби-гарби Анд тогларида жойлашган. Иккига ажрал­ган tof тизмаси Рарбий ва Шаркий tof тизмаларига ажралган булиб, уларнинг орасида денгиз сатхидан 4000 м баландликда жойлашган Пуна ясси тоглиги мавжуд. Рарбда паст тоглар, сунган вулконлар занжи- ри бор. Шу ерда дунёдаги энг сирли tof кули Тити-

кака жойлашган. Шаркда Анд тогларининг энг юкори чуккилари Иллимани (6682 м), Анкоума (6550 м), Иллампу (6485 м) жойлашган.

Иклими — тропик, субэкваториал. Асосий дарё­лари: Бенин Маморе, Десагуадеро, Мадейра (Амазон- канинг йирик ирмоги). Боливияда куллар куп булиб, уларнинг орасида Титикака ва Поопо энг катгалари хисобланади. Боливияда фойдали к,азилмалардан ка­лами, рух, кумуш, олтин, мис, кУргошин, вольфрам, сурма, табиий газ, нефть захиралари мавжуд. Судра­либ юрувчи \айвонлар, кушлар ва \ашаротлар \ам кенг тарк,алган.

Д а в л а т т у зи л и ш и ва сиёсий п а р т и я л а р и . Давлат ва э̂ укумат бошлиги — президент. Шунингдек, ижро этувчи хркимият Вазирлар Ма̂ камасига \ам те- гишлидир. Крнун чикарувчи \окимият икки палата- ли — Сенаторлар ва Депутатлар палатасидан иборат Миллий Конгресс томонидан амалга оширилади. Бо­ливия 9 департаментдан иборат республика. Сиёсий партиялари: Миллий инкдлобий ,\аракат, Сул инци- лобий х̂ аракат, Миллий демократик фаолият, «Бир- дамлик» фукаролик иттифоки.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Боливия табиий ресурсларга бой булишига карамасдан Лотин Америкасидаги иктисодий жихатдан энг колок мамлакатлардан бири. Асосий саноат тармоклари — tof-koh ва табиий газ казиб олиш. Кдлайи, вольфрам, сурма, рангли металларни казиб олиш буйича Боли­вия дунёда биринчи уриплардан бирида туради. Нефт- ни кайта ишлаш, металлга ишлов бериш, тукдмачи- лик саноати, шунингдек, тамаки ва озик-овкат ишлаб чикариш ривожланган. Маданий Усимликлардан кар­тошка, шоли, бошоклилар, шакаркамиш, ка̂ ва усти- рилади. Асосий савдо \амкорлари: АК.Ш, Аргентина, Бразилия, Перу, Чили, Япония, ЕХ мамлакатлари.

Автомобиль ва темир йулларидан ташкари ички сув йуллари \ам мавжуд.

Тарихи . Титикака кулининг жанубида кааимда инк- ларгача булган даврда Тиахуанако давлати мавжуд булган. Бу давлат X асргача гуллаб-яшнаган. XIII асрда давлатни аймора хдндулари, кейинчалик замонавий Боливия худудини инклар ишгол килди. XVI асрда ис­панлар босиб олиб, Боливия Перу вице-кироллиги тар-

кибига кирди. 1825 йилда мустак,иллик учун кураш ра\- бари Симон Боливар кушинлари испанлар устидан Fana6a крзонди. 1964 йилда рарбий тунтариш амалга оширилди. Харбий хунта билан курашиш учун инк,и- лобий \аракат ташкил этилиб, унга Эрнесто Че Гева­ра бошчилик кдлди. Мамлакатда бир неча маротаба давлат тунтаришлари булиб утади ва 1982 йилдагина \окимиятни демократик \укумат эгаллайди.

БОСНИЯ ВА ГЕРЦЕГОВИНА

Расмий номи — Босния-Герцеговина. Пойтахти — Сараево. Худуди — 51129 км2. А^олиси — 3400000 (2001). Давлат типи — серб-хорват. Дини — ислом (40%), православ (31%), протестантлик (4%), като­лик (2%). Пул бирлиги — ягона пул бирлиги ищ, муо- малада Югославия динори, Хорватия кунаси, евро.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Европа-

нинг жануби-шаркдца, Болк;он ярим оролида жойлаш­ган. Шимолда ва гарбда Хорватия билан, шарк, ва жа­нубда Югославия билан чегарадош. Худудининг 90% ини тоглар эгаллайди. Жануброкда пасттогликлар ва \осилдор tof даралари баландлиги 2000—2400 м булган Динор ясси тоглигига айланади. Текисликлар шимолда Сава дарёси буйида мавжуд.

Икдими: марказда — муътадил континентал, со- \ил буйида — субтропик. Асосий дарёлари: Врбас, Неретва, Босна, Ува. Табиий бойликлари: кумир, лигнит, темир рудаси, бокситлар. Мамлакатнинг асо­сий KyiCMH Урта ер денгизи усимликлари,̂ баргли ва игнабаргли дарахтлар билан к;опланган. Урмонларда силовсин, бури, айик,, тулки, о̂ у ва муфлонлар яшайди.

Д а в л а т т у зи ли ш и , си ёси й п а р т и я л а р и . Дав- лат тузуми — президент республикаси. Давлат ва \уку- мат ра̂ бари — президент. Ижро этувчи \окимият пре­зидент, шунингдек, етти аъзодан иборат Босния-Гер­цеговина президиумига тегишли. Крнун чицарувчи олий органи — икки палатали Миллий Ассамблея. Асосий маъмурий-эд'Дуций бирлиги — обшчина (мамлакат 109 обшчинага булинган). Асосий сиёсий партиялари: Му- сулмон демократик \аракат партияси, Серб демокра­тик партияси, Хорват демократик \амдустлиги.

------------------------------------------------------------------И

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Мамлакат улкан кдзилма бойликлар захираларига эга. 1991—1992 йиллардаги уруш натижасида ик̂ исодиёт- да кескин тушкунлик юз берди. Хозирда саноат иш­лаб чикдриши жуда паст даражада. Нисбатан кумир, кимё, электр энергиясини ишлаб чикариш, асбоб- ускуна ясаш, ёгочни кайта ишлаш саноатлари ри­вожланган. Темир, кумир, бокситлар казиб олинади. Бошоьути усимликлар, тамаки, турли мевалар етиш- тирилади. Экспорта: к,и шло к, хужалик ма\сулотлари, кимё саноати ма̂ сулотлари, темир рудаси, ёгоч. Им- порти: машина ва ускуналар, ёкдпги. Асосий савдо хамкорлари: МДХ ва Шаркий Европа давлатлари.

Т а р и х и . I асрда мамлакатнинг кадимги кдбила- лари — иллирияликлар римликлар томонидан босиб олинади ва Далмация провинциясига айлантирилади. V асрда ост-готлар, 535 йилда эса Византия хукмрон- лиги урнатилган. VII асрга келиб бу худудларда славян Кабилалари урнашадилар. XII асрда Босния мустакил феодал князлиги вужудга келди. 1448 йилда мамлакат­нинг жанубий хукмдорларидан бири узини мустакил Герцеговина герцоги деб эълон килди. XV асрнинг ик­кинчи ярмида Босния ва Герцеговина турклар томо­нидан босиб олинди. 1875—1878 йилларда туркларга Карши йирик халк кузголони булиб утди. 1878 йили Босния-Герцеговина худудлари Австро-Венгрия тарки­бига киритилди. 1908 йилда австрияликлар мамлакатни аннексия килдилар. 1914 йили Сарае вода Австрия тахт вориси эрц герцог Ф. Фердинанд улдирилиши билаи I жахон уруши бошланади. 1918 йилда Босния ва Герце­говина серблар, хорватлар ва словенлар кироллиги тар­кибига киритилди (1929 йилдан Югославия). II жа\он уруши даврида фашистлар томонидан оккупация килин- ган. 1945 йилдан Югославия Халк Федератив Респуб­ликаси таркибида. 1991 йил 15 октябрда Босния-Гер­цеговина мустакдллик декларациясини эълон килди. Шу даврдан серблар, хорватлар ва босниялик мусул- монлар уртасида фукаролар уруши авж олди. 1992 йил­да давлатга БМТ кушинлари киритилди. 1995 йили Па- рижда можарони тинч йул билан \ал этиш туфисида Париж битами имзоланди.

БОТСВАНА

Расмий номи — Ботсвана Республикаси. Пойтах- ти — Габороне. Худуди — 582 минг км2. Ахрлиси — 7 600 ООО киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — мажусийлар (50%), христианлар (50%). Пул бирли­ги — пула.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб и а т и . Ботсвана

Африканинг жанубида жойлашган. Шимол ва гарбда Намибия, шимоли-шаркда Замбия ва Зимбабве, жа­нубда ва жануби-шаркда Жанубий Африка Республи­каси давлати билан чегарадош. Ботсвана юзаси текис мамлакат булиб, жануби-гарбий кисмини Калахари чули эгаллаган.

Иклими — субтропик. Асосий дарёси — Лимпопо. К,азилма бойликлардан олмос, мис, кумир, темир руда­си, кумуш, табиий газ мавжуд. Чул саванналарида уса­диган усимликлар флорасини ташкил этади. Хайвонот дунёсида арслонлар, жирафа, зебра, антилопа, фил, чия- бури, сиртлонлар, гимсох, туякушларни учратиш мум­кин. Илонлар ва калтакесаклар хам куплаб учрайди.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Давлат ва хукумат бош­лиги — президент. Ботсвана 10 та вилоятга булинган. А\олисининг катта кисми Лимпопо дарёси окими буйлаб чузилган тор водийда яшайди. 100 мингга якин киши кучманчи \аёт кечиради. Сиёсий партиялари: Ботсвана демократик партияси, Ботсвана миллий фронти.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Ботсвана tof-koh саноати ривожланаётган аграр мам­лакат. Олмос, никель, марганец, мис рудалари казиб олинади. Чорвачилик яхши ривожланган. Кдшлок хужа- лигида сорго, маккажухори ва бошка маданий усим­ликлар етиштирилади. Асосий савдо хамкорлари: Лесо­то, Намибия, ЖАР, Свазиленд, Буюк Британия, АК.Ш ва бошка Европа мамлакатлари.

Т а р и х и . Ботсвана элати XVII аср урталарида яша- ган кабила бошлиги Масило бошчилик килган халк- дан уларнинг асосий кабилалари келиб чиккан деб хисоблайдилар. XIX аср Урталарида Ботсвана туб а\олиси бушменларни буйсундириб, уларга тегишли булган худудларни эгаллаган. 1820—1870 йилларда Ботсвана уз худудларини кенгайтираётган треккер-африканер-

----------------------------------------------------------------------------[^ J

лар уртасида кабилалараро можаролар булиб турди. 1876 йилда кабила бошлиги Кхама ва бошка кабила бош- ликлари Жанубий Африкадаги Буюк Британия комис- сарига уз халкларини Британ хомийлигига олишни сураб мурожаат килишди. 1895 йилда шу худуднинг жанубий кисми Кап мустамлакасига кушилган бир вакг- да шимолий у̂дудлар инглиз протектората макомини сакдаб колди. 1966 йилгача мамлакат Бечуаналенд номи билан инглиз протектората эди. 1966 йил 30 сентябрида мамлакат мустакилликка эришиб, номланишини х,ам узгартирди ва Ботсвана деб атала бошлади. 1998 йил президент Масире истеъфога чикканидан сунг мамла- катни собик вице-президент ва молия министри Фес- тус Могае бошкариб келмокда.

БРАЗИЛИЯ

Расмий номи — Бразилия Федератив Республика­си. Пойтахти — Бразилиа. Худуди — 8511965 км2. А о̂лиси — 171800000 киши (2001). Давлат тили — португал. Дини — католик. Пул бирлиги — реал.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т а б и а т и . Жанубий

Американинг шаркий ва марказий кисмида жойлаш­ган давлат. Жанубий Америка худудининг деярли яр- мини эгаллаган китьадаги энг йирик давлатдир. Ши­молда Венесуэла, Гайана, Суринам, Француз Гвиана- си, шимоли-гарбда Колумбия, гарбда Перу, Боливия, Парагвай, Аргентина, жанубда Уругвай давлатлари би­лан чегарадош. Шимолий ва шаркий киргоклари Ат­лантика океани билан гутаипан. Мамлакш рельефини Бразил ясси тогликлари, жанубий баландлик кисмини чукмалар, тепаликли текисликлар, дарё водийлари ва Шимолий Амазония водийси эгаллаган. Амазонка дарё­си \авзаси Бразилия майдонининг 1/3 кисмидан ор- тикрогини эгаллаган булиб, дунёдаги чучук сув захи- раларининг 1/5 кисмини ташкил этади. Мамлакат ши­молида Гвиан ясси тогликлари жойлашган. Бразилия- нинг энг юкори нуктаси хам айнан шу ерда булиб, бу Пико-де Неблина (3014 м) тогидир.

Иклими — Бразилия турли иклим зоналарда жой­лашган. Рарбда — экваториал, шаркда ва марказда — субэкваториал, шаркда — тропик, жанубда — субтро­пик. Асосий дарёлари: Амазонка, Парана, Сан-Фран-

сиску, Уругвай, Парагвай. Табиий бойликлардан: те­мир рудаси, KypFOiiiHH, алюминий, уран, марганец, нефть, к̂ мир, табиий газ ва ёгоч захиралари мавжуд. Усимлик дунёси \ам жуда бой булиб, 4000 турдан зиёд дарахтлар мавжуд. Хайвонлардан маймунлар, ягуар, пума, тулки, чумолихурларни учратиш мумкин. Илон- лардан анаконда, боа бугма илони, бушмастер (за\ар- ли илон)лар учрайди. Дарёларида хавфли \исобланган пиранья ва кайманлар мавжуд.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат ва хукумат бошлиги — президент. К,онун чик,арув- чи хокимиятни икки палатали — Сенат ва Депутатлар палатасидан ташкил топган Миллий Конгресс амалга оширади. Бразилия 26 та штат ва 1 та пойтахт федерал округига булинган республикадир. Сиёсий партиялари: Бразилия социал-демократик партияси, Бразилия де­мократик харакат партияси, Мехнаткашлар партияси, Либерал фронт партияси, Миллий к,айта тикланиш партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Бразилия бозор ицтисоди муносабатларининг юк,ори ривожланиш даражасига эга булган аграр-индустриал мамлакат. Саноатининг ривожланган сохалари куйида- гилардан иборат: машинасозлик (автомобилсозлик ва самолётсозлик), электрон хисоблаш техникаси, метал­лургия, кимё, ёгочни к,айта ишлаш, тукимачилик, к;а\ва, шакаркамиш, цитруслар, соя, какао, гуруч, маниока устирилади ва ишлов берилади. Чорвачилик ривожланган. Кррамол, чучк;а, куй, йилкд бокелади, паррандачилик яхши ривожланган. Бразилия цишлок; хужалик махсулотлари экспорта буйича дунёда учинчи Уринда туради. Асосий савдо хамкорлари: Лотин Аме- рикаси мамлакатлари, АКД1, ЕХ мамлакатлари, Осиё мамлакатлари.

Автомобиль, темир йул транспорти ва дарё кема к,атновлари мамлакат ик,тисодида мухим Урин тутади. Асосий портлари: Форталеза, Сальвадор, Рио-де-Жа- нейро, Порту-Алегри, Парамарибо.

Т а р и хи . Кддимда Бразилия худудида хинду к,аби- лаларидан тупи-гуаранлар, кариблар, араваклар, пано, гелар истикрмат кдиишган. Португаллар томонидан Бра­зилия худуди кашф кдлингандан сунг Португалия уни мустамлакага айлантирди. Махаллий ахоли шакарка-

миш плантацияларида ишлатилган. Африкадан олиб ке- линган негрлар хам кулларга айлантирилган. XIX аср бошларида Наполеон урушлари даврида Португалия короли Жоао VI Бразилияга к;очиб келиб, бу ерда португал империясига асос солди. 1782 йилда к̂ рол ватанига к;айтди, Бразилияда эса унинг урнига угли Педро I к,олиб, мамлакатни идора кдпишни бошлади. Тез орада Бразилия мустакдл давлат деб эълон кдлин- ди. 1888 йили мамлакатда куллик бекор кдлинди, 1891 йилда эса Бразилия К#шма Штатлари номини олган федератив республика ташкил топганлиги эълон кдлин­ди. 1930 йили хокимиятни харбий хунта эгаллади. Бир к,атор харбий тунтаришлардан сунг 1985 йилда хоки­мият тепасига фукаролик хукумати келди ва мамлакат демократик ривожланиш йулига утди.

Б Р У Н Е Й

Расмий номи — Бруней Доруссалом. Пойтахти — Бандар — Сери-Бегаван. Худуди — 5765 км2. Ахрли- си — 300000 киши (2001). Давлат тили — малай, инглиз. Дини — ислом. Пул бирлиги — бруней доллари.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Жануби-

Шаркдй Осиёдаги Калимантан оролининг шимолида жойлашган давлат. Шимолий сохиллари Жанубий Хи­той денгизи билан туташган. Мамлакатни иккига булиб турадиган Саравак (Малайзия) штати билан чегара- дош. Мамлакат худуди шимол ва жанубда тепаликлар билан уралган сохилбуйи пастликларидан иборат.

Иклими — муссон экваториал. Кдзилма бойликлар­дан нефть ва табиий газ конлари мавжуд. Мамлакат худудининг 75% ини тропик урмонлар эгаллаган. Хай­вонот дунёсида маймун, кийик, тунгиз, тропик капа- лакларни учратиш мумкин.

Д а в л а т т у зи л и ш и ва си ёси й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — мустакдл султонлик. Буюк Британия бошчилигидаги Хамдустлик аъзоси. Давлат бошлиги — султон. Сиёсий партиялари: Бруней миллий демократик партияси, Бруней халк; партияси (барчаси такдкданган).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Мамлакат иктисоди ривожланган булиб, унинг асоси- ни нефть кдзиб олиш, суюлтирилган газ ишлаб чик;а- риш ва нефтни кбайта ишлаш ташкил этади. Шоли,

сага палмаси каби маданий усимликлар устирилади. Чорвачилик ривожланган. Дарёларида кема кдтновлари йулга куйилган. Савдо хамкорлари: ЕХ, мамлакатлари, Жанубий Корея, Япония, Сингапур, АК.Ш, Малай­зия, Таиланд.

Т а р и хи . Султонликка XV асрда асос солинган ва у уз таркибига бутун Борнео оролини хамда унинг атрофидаги майда оролларни жамлаган эди. 1888 йилда Бруней инглиз протектората булиб к,олди. 1959 йил­нинг янги конституцияси Буюк Британияни Бруней мудофааси ва ташки алокдлари учун жавобгар булиш- га мажбур киларди. 1984 йили мустакиллик эълон кдлинди. 1991 йилда Бруней Кушилмаслик харакати аъзоси б̂ лди.

Б У Р К И Н А - Ф А С О

Расмий номи — Буркина-Фасо Республикаси. Пой- тахти — Уагадугу. А^олиси — 12300 ООО киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — ислом (50%), мажу- сийлар (40%), католиклар (10%). Худуди — 274122 км2. Пул бирлиги — африка франки.Г е о гр а ф и к ж о й ла ш уви ва т а б и а т и . Рарбий

Африкадаги давлат. Шимол ва гарбда Мали, шаркда Нигер, жанубда Бенин, Того, Гана, Кот-д‘ Ивуар давлатлари билан чегарадош. Буркина-Фасо худуди­нинг катта кисмини кенг ясси тоглик эгаллаган. Бобо- Диуласодан гарбда кумтошдан ясси tof к дд кутарган. Шу ерда мамлакатнинг йирик дарёлари — Кора, Ок, ва Кизил Вольта жойлашган. К,ора Вольтадан ташка­ри к,олган дарёларнинг барчаси кема к,атнови учун ярок,сиздир.

Иклими уч асосий даврлар мавжудлиги билан харак- терланади — салкдн-курук, (ноябрдан — мартгача), ис­сик,-курук; (мартдан — майгача), иссик-нам (йилнинг колган кдсмида). Мамлакат худудининг Усимлик дунё- сига баланд утли саванналар хосдир. Баъзи жойларда акация ва бутазорлар устунлик килувчи Урмонлар учраб туради. Урмонлар мамлакат майдонининг 9% ини эгал­лаган. Хайвонот дунёси бой булиб, бу ерда фил, антило­па, маймун ва тимсо\ларни учратиш мумкин. Зарарли хашаротлар хам куплаб учрайди, булар — цеце пашша- си, безгак чивинлари, термит ва чигирткалар.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Давлат тузилиши — республика. Давлат бошлиги — президент. Буркина-Фасо 45 та вилоят (провинция)га булинган. Буркина-Фасо доимий ва сезиларли эмиграция мамла- кати. 700 мингдан ошик, киши кучманчи хаёт кечиради. Сиёсий партиялари: Халк фронти, Прогрессив ватанпар- варлар миллий конвенти — Социал-демократик партия.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Буркина-Фасо — аграр мамлакат. Марганец, симоб, олтин, фосфатлар, никель, мармар казиб олинади, ёгоч ишлаб чикарилади. Тукимачилик, тери-пойабзал, гушт тайёрлаш, ёг-мой, пахта тозалаш корхоналари мавжуд. Дарёларда балик овлаш кенг йулга куйилган. Ерёнгок, шакаркамиш, пахта етиштирилади. Асосий савдо хамкорлари: Франция, Кот-д‘ Ивуар, Италия, Таиланд, Тайвань, Нигер, Нигерия.

Т а р и хи . XI асрда гамбагилик келгинди кабилалар Юкори Вольта текисликларига бостириб киришади. Аста-секинлик билан улар кучли сиёсий уюшмага эга булган марказий ва шаркий текисликлардаги дехкон- чилик кабилаларини буйсундирдилар. Аммо гарбий ту- манлардаги замонавий бобо, лобе ва грусиларнинг аж- додлари боскинчиларга каршилик курсата олдилар. Вакг утиб келгиндилар махаллий ахоли билан аралашиб кетиб, уларнинг дини ва тилини кабул килишди. Ке- йинчалик боскинчиларнинг авлодлари Моей Ятенга, Уагадугу, Тенкодого ва Фадан-Гурма давлатларининг Хукмрон доирасини ташкил этди. XIV—XVI асрларда Ятенга давлатининг куролли кучлари Мали ва Сонгай давлатлари худудининг бир кисмини ишгол килди. XVI асрда мосилар уларни буйсундириш ва мажбуран ис- ломлаштиришга интилган сонгайликлар хужумларини кайтарди. 1895 йилда Ятенга давлати устидан назорат урнатилганидан сунг француз кушинлари моронаба кушинларини тор-мор кдпиб, унинг мулкларини бо­сиб олди. 1897 йилда Фада-Гурма кироллиги хукмдори француз протекторатига утди. Шу даврнинг узида фран- цузлар груси, бобо, лобе халкдарига тегишли ерларни ишгол килди. Шунга карамай, 1903 йилгача лобелар мустамлакачиларга карши тинимсиз кураш олиб бор­ди. 1904—1919 йилларда Юкори Вольта француз коло- нияси булган Юкори Сенегал-Нигер таркибида, 1919 йилдан эса алохида колонияга ажратиб юборилди. 1932

йилда жа\он иктисодий инкдрози шароитида колония- лар бошкарувига ажратилаётган харажатларни кискар- тириш максадида Франция Юкори Вольта худудлари- ни узининг кушни колониал мулклари уртасида булиб юборди. 1960 йил 5 августда мамлакат мустациллиги эълон килиниб, унинг президенти М. Ямеого булди.1966 йилда \арбий тунтариш даврида М. Ямеого \оки- миятдан четлаштирилди. 1970 йилда янги конституция Кабул килинди. 1974 йилда президент Ламизана хоки- миятни узлаштириб, узини-узи премьер-министр ла- возимига тайинлади. Шу йил охиридаги Мали билан кечган чегара можароси куролли тукнашувларга олиб келди ва 1975 йилда икки тарафнинг тинчлик келишу- вини имзолаш билан бархам топди. 1980 йилда пол­ковник Сайе Зербо Ламизанани хокимият тепасидан четлаштириб, Харбий кенгаш бошлиги сифатида бу­тун давлат хокимиятини уз зиммасига олди. 1982 йилда Зербо харбий тунтариш натижасида агдарилди ва ма­йор Уэдраого бошчилигида Миллатни куткариш кен- гаши ташкил этилди. 1987 йил 15 октябрда Буркина- Фасонинг янги президенти булган Б. Компаоре бош- чилик килган харбий тунтариш окибатида Санкара акца- рилди ва улдирилди. Янги конституция 1991 йил 11 июнда кучга кирди. 1997 йилда Компаоренинг курсат- масига кура конституцияга узгартириш киритилиб, пре- зидентни кайта сайлашга нисбатан куйилган консти- туциявий чекланиш олиб ташланди.

Б У Р У Н Д И

Расмий номи — Бурунди Республикаси. Пойтахти — Бужумбура. Худуди — 27834 км2. А^олиси — 6200000 киши (2001). Давлат тили — француз, кирунди. Дини — католиклар (73%), мажусийлар (32%), протестантлар (5%). Пул бирлиги — бурунди франки.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т а б и а т и . Шаркий

Африкада жойлашган давлат. Шимолда Руанда, шарк­да ва жанубда Танзания, гарбда Конго Демократик Республикаси билан чегарадош. Рарбий чегарасининг бир кисми Танганьика кули буйлаб утган. Мамлакат худудининг катта кисмини асосан сланец ва кумтош- дан иборат булган ясси тошиклар эгаллаган. Энг юкори нуктаси — Хеха tofh (2670 м).

Иклими — субэкваториал. Табиати узига хос булиб, ясси тогли худудларида акациялар ва пальмалар уч- райдиган саванналар хукмрон. Баъзи жойларда парк Урмонлари учрайди. Хайвонот дунёси бой булиб, бу ерда фил, тимсох, кршюн, бегемот, ёввойи чучка каби хайвонларни учратиш мумкин. Кушлар хам куп. К,азил- ма бойликларидан: уран, никель, мис, кобальт, вана­дий, торф мавжуд.

Д а в л а т т у зи л и ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Дав­лат тузилиши — республика. Давлат бошлиги — прези­дент. Хукумат бошлиги — премьер-министр. Бурунди15 вилоятга булинган. Сиёсий партиялари — Бурунди демократия тарафдорлари фронти, Миллий бирдам- лик ва тараккиёт партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Бурунди аграр мамлакат. Ерочни кайта ишлаш, туки- мачилик, цемент ишлаб чикариш, кишлок хужалиги хом ашёсини кайта ишлаш корхоналари фаолият курсатмокда. Балик,чилик, чорвачилик, к,ах,ва, чой, пах­та етиштирилади. Асосий савдо хамкорлари: Бельгия, Франция, Германия, Танзания, Япония, АКДП.

Т а р и х и . Тва пигмейлари Бурундининг туб ахолиси Хисобланади. Тваларнинг катга кисмини ассимиляция к,илган хутулар XIV асрда пайдо булган. XV асрда тут- силар кириб келганидан сунг Руандадаги каби бу ерда Хам кироллик ташкил этилди. XIX асрнинг 80-йилла- рида Бурунди (бу даврда Урунди) Руанда билан бирга немислар томонидан ишрол килиниб, Герман Шар­кий Африкаси таркибига кушилди. Биринчи жахон уру- шидан сунг Бельгияга Руанда-Урунди худудлари бош- Карув манда! и тоиширилди. 1962 йил 1 июлда Бурунди конституцион монархия сифатида мустакилликка эриш- ди. 1966 йилги харбий тунтаришдан сунг мамлакат рес­публика деб эълон килинди. 1990 йилларда давлатда хуту ва тутсилар уртасида харбий тукнашувлар бош­ланди.

Б У Т А Н

Расмий номи — Бутан кироллиги. Пойтахти — Тхимпху. Худуди — 47000 км2. Ахолиси — 900000 киши (2001). Давлат тили — дзонг-ке. Дини — махаян буд- давийлигининг ламаистик шакли. Пул бирлиги — нгул­трум.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Марказий Осиё жанубида, Малайнинг шаркида жойлашган давлат. Шаркда, жанубда ва жануби-гарбда Хиндистон, ши­молда ва шимоли-гарбда Тибет билан чегарадош. Тогли мамлакат. Шаркий \имолайнинг жанубий кисмини эгал­лаган. Энг баланд tofh — Жамолхари (7314 м).

Иклими — тропик. Дарёлари Брахмапутра хавзасига тегишлидир. Мамлакат кальций карбити, гипс захира- ларига эга. Графит, мис, кургошин, тошкумир, вольф­рам казиб олинади. Хайдаладиган ерлар мамлакат майдонининг 2,8% ини ташкил этади. Tof чуккилари кор билан копланган. Брахмапутра ирмокдари водий­сида бананлар усади. Хайвонот дунёсида маймун, йулбарс, химолай айикдари, кийик, фил каби хай- вонларни учратиш мумкин.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат 8 та вилоятга булинган. Давлат тузилиши — конс- титуциявий монархия. Давлат бошлиги — кирол. Хуку­мат бошлиги — Министрлар Кенгаши раиси. Сиёсий партиялар расман мавжуд эмас.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Иктисоди натурал хужалик ва феодал муносабатлари устун булган аграр мамлакат. Тоглардаги экин майдон- ларида манго, бошоклилар, цитрус усимликлар, ана­нас етиштирилади. Хунармандчилик ривожланган булиб, устахоналарда совук курол, гилам, мато туцув- чилиги, ёгочга ишлов бериш амалга оширилади. Tof- кон ва кишлок хужалиги махсулотларини кайта иш­лаш корхоналари фаолият юритмокда. Асосий савдо хамкорлари: Хиндистон, Якин Шарк мамлакатлари, Европа мамлакатлари, Сингапур.

Т а р и хи . Замонавий Бутан ХУДУДИ м. а. VIII асрда Хиндистон хукмронлиги остига утди. XVI асрда Бутан Тибет хукмдорларига буйсунди. 1774 йилда замонавий Бутан худудида яшаган халклар Хитой хукмронлиги остида колди. XIX асрда инглизлар бостириб кирди. 1907 йилда Тонгси хукмдори Угиен Вангчук монарх деб эълон килинди ва Уз сулоласига асос солди. 1949 йилда Бутан Хиндистондан мустакдплик олди. 1954 йил­да уз парламентини ташкил этди. 1998 йилда кирол уз ваколатларининг бир кисмидан Миллий Ассамблея фойдасига воз кечди.

--------------------------------------------------------------------------- [eTJ

Расмий номи — Буюк Британия ва Шимолий Ир­ландия бирлашган кироллиги. Пойтахти — Лондон. Худуди — 244100 км2 (Шотланд ороллари билан бир­га). А^олиси — 60000000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — протестантлик (90%). Пул бирлиги — фунт стерлинг.Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Европа-

нинг шимоли-гарбида, Британ оролларида жойлашган давлат. Буюк Британия оролида Англия, Шотландия ва Уэльс жойлашган. Шимолий Ирландия Ирландия оро- лининг шимолий кисмида жойлашган. Шимолда Ир­ландия билан чегарадош, гарбда Атлантика океани, шаркда Шимолий денгиз, жануби-шаркда Буюк Бри- танияни Европадан ажратиб турадиган Ла-Манш буго- зи билан туташиб кетган. Англия худудида Пеннин тоглари (энг юкори нуктаси — Скэйфел-Пайк (978 м) жойлашган. Пеннин тогларидан жанубда ва Уэльсдан шаркда Марказий ва Жанубий Англиянинг катта кис­мини эгаллаган кенг текислик жойлашган. Минтака­нинг чекка жанубида Дортмур тепаликлари (денгиз сат­хидан 610 м) бор. Асосий дарёлари: Темза, Северн, Тайн, Мерс. Шимолий Ирландиянинг катта кисмини текисликлар эгаллаган булиб, марказида Британ орол- ларидаги энг йирик кул — Лох-Несс (майдони — 390 км2) жойлашган. Шимолий Ирландиянинг энг ба­ланд нуктаси Мури тогларидаги Слив-Донорд (852 м) ч̂ ккисидир. Шимолий Ирландиянинг энг йирик дарё­лари: Фойл, Юкори Бон ва Куйи Бон. Шотландия худудлари асосан тоглардан иборат, бирок уни уз нав­батида уч кисмга булиш мумкин: шимолда Хейландс, марказда Сентрал Лоупендс ва жанубда Сазен Аплендс. Шотландиянинг асосий дарёлари: Клойд, Тей, Форс, Твид, Ди ва Спей. Куп сонли куллар орасида Лох-Несс, Лох-Tea ва Лох-Кэтринлар алощца ажралиб туради. Уэльс хам Шотландия каби тогли худуд, бирок тоглар бу ерда унчалик баланд эмас. Асосий tof тизмаси Уэльс марказидаги Кембри тогларидир. Уэльснинг йирик дарё­лари — Ди, Уск, Тейфи. Энг йирик кули — Бала.

Иклими — юмшок ва нам. Фойдали казилмалардан Шимолий денгиздан казиб олинадиган нефть ва газ конларига, шунингдек, кумир ва охактош конларига

эгалик килади. Буюк Британиянинг 77% ерлари дехкон- чилик учун ярокдидир. Англиянинг усимлик дунёси анча камбагал, урмонлар факат 4% худудини эгалла­ган. Хайвонот дунёсида кийик, тулки, куён ва бурилар куплаб учрайди. Кушлардан каклик, кабутар, карга ва бошкалар куп таркалган. Куллар ва дарёларда турли бал и кдар куп.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и яла р и . Давлат тузилиши — парламентар монархия. Давлат бошлиги — кирол (киролича). Монарх конун лойихдларини тас- дикпайди, титул ва унвонлар беради, бирок амалда факат рамзий хркимиятга эга. Олий конун чикарувчи органи — Жамоа палатаси (630 депутат) ва Лордлар пат атас и (1000 та зодагонлар ва диний пэрлар)дан ибо­рат парламент. Олий ижроия органи — премьер-ми­нистр бошчилигидаги Министрлар Кабинета. Буюк Бри­тания маъмурий жихатдан 4 та маъмурий-сиёсий кием (тарихий провинциялар)дан: Англия (39 графлик, 6 метрополия графлиги ва Катта Лондон), Уэльс (8 граф- лик), Шотландия (9 район ва 3 орол худудлар), Ши­молий Ирландия (26 округ)лардан ташкил топган. Мэн ва Норманд ороллари устидан алохида назорат урна- тилган. Буюк Британияга карам ХУДУДлар: Ангилья, Бер­муд ороллари, Хинд океанидаги британ худудлари, Британ Виргин ороллари, Кайман ороллари, Фолк­ленд ороллари, Гибралтар, Жерси, Гернси, Мэл ороли, Монтсеррат, Питкерка ороллари, Мукаддас Елена оро­ли, Жанубий Жоржия ва Жанубий Сандвич ороллари, Теркс ва Кайкос ороллари. К,арам ХУДУДлар хозиргача Буюк Британиянинг денгизорти мулклари деб номла- ниб, улар тулик мустакил давлат хисобланмайди. Шунга карамасдан улар уз-узини идора килиш хукукига ва конунчилик органларига эга. Асосий сиёсий партияла­ри: Консерваторлар партияси, Лейбористлар партия­си, Либерал демократлар партияси, Шотланд миллий партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Буюк Британия икгисоди ривожланган давлат булиб, жахондаги саккизта энг ривожланган давлатлар като- рига киради. Мамлакат саноатида казиб олиш сохалари алохида ахамият касб этади. Уз худудидаги шахталар- нинг ёпилиши ва кумир казиб олишнинг кискариши билан бир вакгда Шимолий денгиздан нефть ва газ

цазиб олиш купайтирилмокда. Саноатнинг бошка тар- мокларидан транспорт машинасозлиги (автомобилсоз- лик, кемасозлик), аэрокосмик саноат (AKJII ва Фран- циядан кейин учинчи уринда)да оддий ва харбий са- молётлар, вертолётлар ва авиадвигателлар ишлаб чи- карилади, озик-овкат саноати (машхур шотланд вис- киси, жун ва сут ишлаб чикарилади), умумий маши­насозлик (кишлок хужалиги техникаси, станоклар, тукимачилик асбоб-ускуналари), электроника ва элек­тротехника (компьютерлар, дастурлаштириш, процес- сорлар, суперкомпьютерлар, телекоммуникация воси- талари, тиббиёт анжомлари, маиший техника), кимё саноати (дори ишлаб чикариш — жахонда 4-уринда, афохимия, парфюмерия, янги материаллар ва биотех­нология), металл ишлаб чикариш, целлюлоза-когоз саноат сохалари юксак тараккий этган. Замонавий са­ноатнинг тараккиёти юксак технологияларнинг тарак- кий этганлиги билан белгиланади. Буюк Британия ил- мий-техникавий потенциал даражаси буйича Европада энг юкори уринни эгаллайди. Мамлакат олимлари ол­ган Нобель мукофотлари сони буйича АКД1дан кейин 2-уринни эгаллайди. Буюк Британия мехнат захирала- рининг 12% и молия секторида банд. Лондон жахон молия маркази сайёрамизнинг молия пойтахти хисоб­ланади. Шунингдек, Манчестер, Кардифф, Ливерпуль, Эдинбург шахарлари хам йирик молиявий марказлар- дир. Ахамияти буйича 2-уринда турадиган соха — туризм. Бу сохада мехнатга лаёкатли ахолининг 7% и банд булиб, йилига 8 млрд. доллардан ошик даромад келти- рилади. Лондон дунёнинг йирик туристик маркази Хисобланади. Буюк Британиянинг кишлок хужалиги озик-овкат махсулотлари билан уз эхтиёжларининг фа- кат ярминигина коплайди. Асосий кишлок хужалиги экинлари: бурдой, тарик, канд лавлаги, арпа. Мамла- катдаги чорвачилик сохасига аср бошларида таркалган эпидемия сезиларли даражада зарар етказди. Экспорта: саноат махсулотлари, ёкдлри, кимё саноати махсулот­лари, озик-овкат. Импорта: саноат махсулотлари, озик- овкат. Асосий савдо хамкорлари: ЕХ мамлакатлари, АКДП.

Буюк Британия илгор мамлакатлар катори ривож­ланган транспорт инфраструктурасига эга. Евротуннел- нинг очилиши мамлакатнинг материк билан алокасини

янада яхшилади. Асосий портлари: Абердин, Белфаст, Бристоль, Кардифф, Дувр, Глазго, Ливерпуль, Лон­дон, Манчестер, Плимут, Саутгемптон.

Т а р и хи . М. а. VIII асрдаёк оролларга кельт-бритт- лар келиб жойлашган эдилар. 43 йилда Британия Рим империяси таркибига кирди. VI асрда бир нечта муста­кил феодал кироллик ва графликлар ташкил топди. Бритгларнинг бир кисми Франциянинг шимолига ке­либ жойлашди. VIII асрда норманнлар асосан Дания- дан тез-тез мамлакат киргокларига *ужум килиб тур- дилар. Улар оролнинг шимоли-шаркий кисмини эгал- лаб олишга муваффак булишди. IX асрда кирол Эгберт катга худулларни бир давлатга бирлаштирди ва бу дав­лат Англия деб атала бошлади. 1066 йили Буюк Бри- таниядаги майда киролликлар норманн саркардаси Вильгельм томонидан босиб олиниб, ягона давлатга бирлаштирилди. 1265 йили тарихда дастлабки инглиз парламента тузилди. 1338 йили Англия Францияга кар- ши юз йиллик уруш га кирди. Бу уруш 1453 йил га кадар давом этди. Бу уруш тугаши билан Англия тахти учун урушлар («гуллар уруши») бошланиб, 1485 йили Тю- дорлар сулоласининг галабаси билан якунланди. 1588 йили «Енгилмас Армада»нинг (испан флота) яксон килиниши Англияни денгизда асосий хукмрон давлат­лар каторига олиб чикди. XVII аср бошларида Англия узининг Янги дунёдаги мустамлакаларига эга булди. 1603 йили шотланд кироли Яков VI Яков I номини олиб инглиз тахтига утириши билан амалда Шотлан­дия ва Англия битга давлатга бирлашди. Бирок Буюк Британия кироллиги 1707 йили бирлашиш т$трисида- ги хужжат имзолангандан кейингина эълон килинди. Шу пайтдан бошлаб Лондон ягона давлат пойтахтига айланди. 1642—1649 йилларда Стюартлар билан парла­мент уртасидаги тортишувлар конли фукаролар уру- шининг бошланишига олиб келди. Натижада Оливер Кромвель бошчилигида республика эълон килинди. Монархия тез орада кайта тикланди, бирок киролнинг ХУКУКлари сезиларли даражада камайиб, амалда хоки­мият парламент кулига утди. 1651 йили Ирландия, 1652 йили эса Шотландия босиб олинди. Британ колониал империяси асосан XVIII асрда шаклланди. XVIII аср охирларида Буюк Британия Америкадаги 13 та мус- тамлакасидан ажралди, бирок Канада ва Хиндистонда

муста\камланиб олди. 1805 йили Трафальгар якднида адмирал Нельсон томонидан испан-француз флоти- нинг яксон К.ИЛИНИШИ билан Буюк Британия «денгиз­лар хужайини»га айланди. 1793—1815 йилларда Англия Францияга к,арши урушларда иштирок этди. 1815 йили инглиз саркардаси герцог Веллингтон прусс кушинла­ри билан бирга Ватерлоо якинидаги жангда Наполеон устидан йирик галабага эришди. Шундан с̂ нг мамла- катда бутун юз йил давомида тинчлик хукм сурди. Ай­никса, киролича Виктория (1837—1901) даврида Буюк Британия мулклари жуда кенгайди. Англия Антанта тар­кибида 1 жа\он урушида фаол иштирок этди. Уруш натижасида мамлакат Африка ва Осиёдаги немис коло- нияларининг бир кисмини кулга киритди. 1931 йили Британ Миллатлар Хамдустлиги тузилди. 1939—1945 йилларда Англия II жа̂ он урушида катнашди. 1947 йили Хиндистон ва Покистонга мустакиллик берди, 1949 йили эса мамлакат НАТОга аъзо булди. 1982 йили Фолк­ленд ороллари учун Англия Аргентина билан тукна- шувга борди. Кисца давом этган жанговор \аракатлар- дан сунг инглизлар бу худудлар устидан уз назоратла- рини урнатдилар. 1979—1990 йилларда консерваторлар у̂кумати Маргарет Тетчер бошчилигида иктисодий

ислохртлар утказди. 1997 йили умумий сайловларда Лейбористлар партияси галаба козонди ва Тони Блэр премьер-министр лавозимини эгаллади.

В А Н У А Т У

Расмий номи — Вануату Республикаси. Пойтах- ти — Порт-Вила. Худуди — 14800 км2. Ахрлиси — 200000 киши (2001). Давлат тили — бислама, инглиз, француз. Дини — протестантлар (58%), католиклар (15%) ва бошкалар. Пул бирлиги — вату.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб и а т и . Тинч оке-

аннинг жануби-гарбий кисмидаги Янги Гибрид орол- ларида жойлашган Океания давлати. Вануату давлати уз ичига 80 дан ортик оролни камраб олган булиб, улардан йириклари — Эспириту-Санто, Малакула, Ам- брим, Эфате, Эфраманго. Ороллар сат\и келиб чики- ши вулконли булган тоглар билан копланган. Жами 60 дан ортик вулкон мавжуд булиб, уларнинг баъзилари \амон хрракатдадир.

Иклими — нам, тропик. Асосий табиий захирала­ри: марганец, олтин, кумуш, мис, балик,, ёгоч, нефть. Шамолли шаркий сукмокутари нам тропик урмонлар билан копланган. Оролларда кемирувчилар, калтаке­саклар, тошбакдлар, куш ва \ашаротлар мавжуд.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Вану­ату давлати Буюк Британия рахбарлигидаги Х̂ амдуст- лик таркибига кирувчи республика. Давлат бошлиги — президент, хукумат бошлиги — премьер-министр. Мам­лакат маъмурий жи\атдан 6 провинцияга булинган. Пой- тахти Эфате оролида жойлашган. Крнун чикарувчи хокимият бир палатали Миллий ассамблеядан иборат. Сиёсий партиялари: Миллий бирлашган партия, Ва­нуату партияси, Янги халк партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Мамлакат икгисодининг асосини кишлок хужалиги таш­кил этади. Маданий усимликлардан какао, кофе, коп­ра, банан, ямс, маниок, мевалар, шоколад дарахти устирилади. Иктисоднинг бошка сохаларидан баликчи- лик ва туризм хам ривожланган. Чорвачилик ривожлан- мокда. Саноат суст ривожланган булиб, корхоналар асо­сан кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлашга, ёгоч ва тукимачилик махсулотларини ишлаб чикаришга ихтисослашган. Асосий савдо хамкорлари: Нидерлан­дия, Япония, Австралия, Янги Зеландия, Янги Кале­дония. Транспорт коммуникацияларида автомобиль йуллари мавжуд. Асосий порти — Порт-Вила.

Т а р и хи . Ороллар ахолиси аждодлари м. а. III минг йилликларда Осиёдан кучиб келишган. 1774 йилда орол­лар португаллар томонидан кашф килинди. XVIII асрда ороллар машхур инглиз денгизчиси Ж. Кук томонидан урганилди. XIX асрда оролларни француз ва инглизлар мустамлакага айлантиришди. 1887 йилда Янги Гибрид оролларини бошкариш учун француз ва инглиз ко- миссияси ташкил этилади. 1906 йилда ушбу комиссия кондоминиум деб атала бошлади. 1980 йил 30 июлда уз мустакиллигини эълон килди.

В А Т И К А Н

Расмий номи — Давлат-ша^ар Ватикан. Пойтах- ти — Ватикан. Худуди — 0,44 км2. Ахолиси — 900 киши (2001). Давлат тили — итальян ва лотин. Дини — католиклар (100%). Пул бирлиги — евро.

----------------------------------------------------------------- [ет]

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Италиянинг пойтахти Рим ша>фининг гарбий кдсмида (Монте Вати- кано тепалигида), католик черкови бошлиги Рим папа- сининг резиденцияси фщудида жойлашган кичик давлат.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Давлат тузилиши — мутлак теократик монархия. Давлат бош­лиги — \озир Рим папаси Бенедикт XVI булиб, унга Ватикандаги мутлак, \окимият тегишлидир. Рим папаси йуклигида Ватиканга Авлиё Рим черкови камерленги ра̂ барлик килади. Шунингдек, Ватикан уз хукумати — Рим куриясига эга.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Ватикан йирик капитал маблаглари, бир кзтор компа­ния ва банкларнинг акциялари, Италия, Испания, Германия ва Лотин Америкаси мамлакатларидаги йи­рик кучмас мулкларнинг эгаси хисобланади. Ватикан- нинг маблаглари АКДИда 50 млрд. доллардан ортикка бах,оланган. Даромадининг бошка манбалари — мил­лий католик черковларининг бадаллари, почта марка- лари, тангалар, сувенирлар ишлаб чикариш ва сотиш- дан тушадиган маблаглардир. Ватикан турли мамлакат- ларда 50 дан ошик, тилда 1,5 минг хилдан ортик, газета ва журналлар нашр келади. Дунёнинг куплаб мамла- катларига уз радиоэшиттиришларини таркатади.

Т а р и хи . XIV асрда Римда папанинг доимий к,арор- го\и жойлашган к,аср курилган. XVIII—XIX асрларда Ита- лияда мустакил теократик давлат сифатида Папа вилоя- ти мавжуд эди. Ватикан уз номини 1870 йилда Рим папа- сининг к,арорго*и булиб келган сарой номидан олган. 1871 йили итальян ерлари бирлаштирилиб, папа диний ,\окимиятдан махрум этилди. 1929 йилда тузилган Латеран битимларига кура Ватикан Рим папасининг к,арорго*ига айланди. Ватиканга Римда ва унинг ташк,арисидаги унлаб бинолар тегишлидир. Ватикан уз байроги, валютаси, армияси, радиостанцияси ва газеталарига эга. Кардинал Иозеф Ратцингер 2005 йил апрелида Бенедикт XVI номи билан Рим папаси этиб сайланди.

В Е Н Г Р И Я

Расмий номи — Венгрия Республикаси. Пойтах­ти — Будапешт. Худуди — 93032 км2. А^олиси — 10000000 киши (2001). Давлат тили — венгр. Дини —

католиклар (68%), протестантлар (25%). Пул бирли­ги — форинт.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и. Марказий

Европада жойлашган давлат. Шимолда Словения, шаркда Руминия, шимоли-шаркда Украина, жанубда Сербия, Хорватия ва Словения, гарбда Австрия билан чегарадош. Венгрия \удуди асосан текисликлардан ибо­рат. Венгр-словак чегарасининг бир кисмини ташкил киладиган Дунай кескин жанубга бурилиб, мамлакат­ни икки к,исмга ажратади. Урта Дунай текислиги Ду­най дарёсидан шаркда жойлашган булиб, шимолини Венфиянинг энг юкори нуктаси — Кекеш tofh (1015 м) жойлашган Альп чуккилари эгаллаган. Рарбда .баланд булмаган Мешек ва Бакони тоглари \амда Марказий Европадаги энг йирик кул — Балатон жойлашган.

Иклими — муътадил, континентал. Асосий дарёла­ри: Дунай, Тиса. Фойдали казилмалардан: боксит, кумир, табиий газ мавжуд. Баргли урмонлар мамлакат худудининг 17% ини эгаллаган. Эманзорлар асосан урта тоглик районларида сакутаниб к,олган. Хайвонот дунё- сида тулки, куён, ёввойи чучк,а, кийиклар мавжуд. Куш­лардан лайлак, турна ва ёввойи урдакларни куплаб учратиш мумкин.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Венг­рия — парламентар республика. Ижро этувчи хокими­ят президентга ва премьер-министр бошчилигидаги хукуматга тегишлидир. К,онун чицарувчи \окимият бир палатали парламент — Давлат йигини томонидан амалга оширилади. Венфия 19 вилоятга булинган булиб, мам­лакат пойтахти Будапешт ало\ида макомга эга. Мамла- катда 50 дан ортик, сиёсий партия ва уюшмалар руйхатга олинган булиб, улардан энг йириклари — Венгрия демократик форуми, Христиан-демократик хат к, партияси, Эркин демократлар иттифоки, Венг­рия социалистик партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Венгрия — аграр-индустриал давлат. Ривожланган саноат со\алари: машинасозлик (автомобилсозлик, ло- комотив-кемасозлик), асбоб-ускунасозлик (алок,а во- ситалари, ЭХМ, тиббиёт анжомлари), кимё, енгил (тукимачилик, пойабзал) ва озик-овкат саноати. Мам- лакатда куп микдорда бокситлар казиб олинади (Евро­пада 2-уринда). Марганец ва темир рудаси конлари

Хам куп. Мамлакатда кора ва рангли металлургия кор­хоналари хам фаолият курсатмокда. Кимё саноати тур­ли хил угитлар, пластмасса, синтетик материаллар ва дори-дармонлар ишлаб чикаради. Тукимачилик, тикув- чилик ва пойабзал саноати \ам ривожланган. Озик- овкат ишлаб чикдрувчи корхоналар мамлакат худуди буйлаб кенг таркалган. Кишлок; хужалиги экинлари мам­лакат худудининг 75% ини эгаллайди. Бурдой, тарик, маккажухори, канд лавлаги, картошка, кунгабоцар, мевалар етиштирилади. Узумчилик ва богдорчилик кенг таркалган. Бу ерда тайёрланадиган токай винолари дунё- га машхур. Чорвачилик йирик шохли корамоллар ва чучкаларни бокишга ихтисослашган. Йилкичилик ри­вожланган. Парранда бокиш мухим а\амиятга эга. Ке­йинги йилларда туризм яхши ривожланмокда. Асосий савдо \амкорлари: Германия, Австрия, Италия, Рос­сия, Нидерландия.

Асосий дарё портлари: Будапешт, Дунайварош.Т а р и х и . М. а. I аср охирларида замонавий Венгрия

Худуди Паннония провинцияси сифатида Рим импе­рияси таркибига кирди. IV асрда Рим империясининг инкирозидан сунг Паннонияга V—IX асрларда хунн- лар, вестготлар, аварлар бостириб киришган. 1000 йилда Иштван I бошчилигида Биринчи Венгр кироллиги таш­кил топди. XIII асрда Венгр кироллиги узаро урушлар Хамда татарлар боскинлари (1241) окибатида заифла­шиб колди. XVI асрда Венгрия уз мустакиллигини йукотди. 1526 йили Мохач ёнидаги жангда венгр кушин­лари турклар томонидан тор-мор килинди. Турклар Буда шахрига бостириб кириб, уни талон-тарож килишди Мамлакат икки кием га булиниб, гарбий кисми Габс­бурглар, шаркий кисми эса 1541 йилда Усмонийлар империяси хукмронлиги остига тушиб колди. XVII аср охирларида турклар хозирги Венгрия худудидан сикдб чикарилади ва у бутунлай Габсбурглар хукмронлиги остига тушиб колади. 1867 йилда Австро-Венгрия кирол­лиги ташкил этилади. 1914 йилда Австро-Венгрия I жахон урушига кирди. Уруш тугаганидан сунг 1918 йил октябрида мамлакатда инкддоб бошланди, натижада Венгрия мустакил республика деб эълон килинди. 1919 йил 21 мартда хокимият Бела Кун бошчилигидаги Со­циалисток партия кулига утди. 1919 йил августида ру- мин кушинлари Пештни босиб олишди. 1920 йилда

эса адмирал Хортининг диктаторлик режими урнатил- ди. 1941 йилда Венгрия II жахон урушига Германия- нинг иттифокчиси сифатида кирди. 1946 йил 1 фев- ралда Венфия республика деб эълон килинди. Венфи- янинг \озирги чегаралари 1947 йилги Париж тинчлик шартномасига кура урнатилган. 1949 йилда мамлакат янги конститутция ва янги — Венфия Халк, Республи­каси деган номга эга булди. 1956 йил октябрида Рако- шининг коммунистик режимига карши кузголон кута- рилди, бу кузголон совет кушинлари томонидан бос- тирилди. 1989 йили коммунистлар хокимиятдан чет- лаштирилди ва мамлакат Венфия Республикаси деб эълон килинди. 1999 йилдан Венфия НАТОнинг тула хукукли аъзоси булди.

В Е Н Е С У Э Л А

Расмий номи — Венесуэла Республикаси. Пойтах- ти — Каракас. Худуди — 912100 км2. А^олиси — 24600000 киши (2001). Давлат тили — испан. Дини — католик. Пул бирлиги — боливар.Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и. Жанубий

Америкадаги давлат. Жанубда Бразилия, гарбда ва жа- нуби-тарбла Колумбия, шаркда Гайана давлатлари би­лан чегарадош. Шимолий киргокдари Кариб денгизи ва Атлантика океани билан туташган. Мамлакатнинг шимоли ва шимоли-гарбида Кариб Андлари to f зан- жирининг Сиерра-де-Периха, Кордильера-де-Мерида тизмалари жойлашган. Венесуэланинг энг юкори нук­таси — Боливар чуккиси (5007 м). Мамлакат марказида Ориноко пастлиги, жануби-шаркда Гвиана текис to f- ликлари жойлашган. Tof тизмалари орасида ботиклар ва чукмалар куп булиб, у ерларда куллар хосил булган. Йирик куллари — Маракайбо ва Валенсия.

Иклими — субэкваториал. Асосий дарёси — Орино­ко (ирмоклари билан). Мамлакат нефть, табиий газ, темир рудаси, олмос, олтин, кумуш, мис, рух, титан, марганец захираларига эга. Венесуэланинг доимий яшил урмонларида кимматба\о дарахт турлари мавжуд. Хай­вонот дунёсида маймун, айик, ялков, чумолихурлар- ни учратиш мумкин.

Д а в л а т т у зи л и ш и ва сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат ва хукумат бошлиги — президент. Ижро этувчи

хокимият Министрлар Кенгашига хам тегишлидир. Ко­нун чицарувчи хокимият икки палатали — Сенат ва Депутатлар палатасидан ташкил топган Миллий Кон- фессдан иборат. Хар бир штатнинг уз конун чицарув- чи йигани мавжуд. Венесуэла — республика, 22 та штатга булинган. Сиёсий партиялари: Демократик фао­лият, Социал-христиан партияси, Миллий бирдам- лик.

И ц т и с о д и ва т р а н сп о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Мамлакат ик̂ исодининг асосини нефтни кайта иш­лаш саноати ташкил этади. Нефть казиб олишдан ке­ладиган фойда давлат бюджетига тушадиган даромад- нинг асосий кисмини ташкил этади. Куйидаги саноат сохалари ривожланган; темир рудасини казиб олиш, нефтни кайта ишлаш, нефть кимёси, металлургия, тукимачилик, озик-овкат, автомобилсозлик. Маккажу- хори, дуккаклилар, шакаркамиш, шоли, сорго, кар­тошка, сабзавотлар, кахва, банан етиштирилади. Чор- вачилик ва чорвачилик махсулотларини кайта ишлаш Хам кенг йулга кУйилган. Асосий савдо хамкорлари: АКД1, Бразилия, Колумбия, Япония, Италия, Герма­ния.

Т а р и хи . 1498 йилда X. Колумб хозирги Венесуэла ерларини кашф килди. XVI асрдан бошлаб испанлар мамлакатни мустамлака кила бошлайди. 1567 йилда мам­лакат пойтахти Каракасга асос солинди. XVIII асрнинг биринчи ярмида Венесуэла Испания вице-кироллиги- нинг таркибий кисмига айланди. XIX аср бошларидан мустакиллик учун кураш бошланди. Мустакдллик учун курашга Симон Боливар рахбарлик килди. Бир катор галабалар ва маглубиятлардан сунг Венесуэла тула мус- такдлликни 1830 йилда кулга киритди. XX аср уртала- ригача мамлакатда харбий тунтаришлар ва инкилоблар булиб турди. 1958 йилдагина мамлакатда фукаролик демократияси Урнатилди. Мамлакат икгисоди нефть экспорта хисобига тез суръатлар билан ривожланди. 1974 йилда нефть саноати миллийлаиггирилди. 1980 йил- ларнинг урталарида мамлакатда молиявий-икгисодий инкироз бошланиб, оммавий намойишларга, иш таш- лашларга олиб келди. 1990 йилларда бир катор харбий тунтаришларни амалга ошириш учун харакатлар булиб, уларнинг барчаси хукумат кушинлари томонидан бос- тирилди.

В И Р Г И Н О Р О Л Л А Р И

Расмий номи — Виргин ороллари (АКД1). Пойтах- ти — Шарлотта-Амалия. Худуди — 355 км2. Алрли- си — 121000 киши (2000). Давлат тили — инглиз. Дини — христианлик (католиклар, баптистлар). Пул бирлиги — AKJJ1 доллари.Г е о гр а ф и к ж ой ла ш уви ва т аб иат и. Виргин

ороллари Шимолий ва Жанубий Америка оралирида, Пуэрто-Рико оролидан шаркда, Кичик Антиль орол­ларининг шимолий кисмида жойлашган, АКШга карашли худуд. Виргин ороллари таркибига 50 дан ор­тик ороллар киради. Улардан энг йириклари: Сент- Томас, Сент-Жон, Санта-Круз. Оролларда охактошли, шунингдек, кристалли ва вулконли дахалар хам бор.

Нкдими — тропик. Доимий яшил тропик урмон- ларнинг колдиклари бор. Колган ХУДУДлар кишлок хужалигида фойдаланиладиган ерлар хисобланади. Хай­вонот дунёсида маймунлар ва колибри, тути каби куш- лар бор.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — ороллар устидан умумий назоратни АКШ Ички ишлар вазирлиги амалга оширади. Ижроия Хокимият губернаторга тегишли, маъмурий жихатдан 3 та оролга булинган. Пойтахти Шарлотта-Амалия Сент- Томас оролида жойлашган. Сиёсий партиялари: АКШ Демократик ва Республикачилар партияларининг булимлари, Фукаролар мустакиллиги харакати.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Иктисодининг асосини чет эл тизими ташкил килади. Дунёдаги энг йирик нефтни кайта ишлаш заводларидан бири Сен-Кроа оролида жойлашган. Чорвачилик ва ба- ликчиликни ривожлантириш учун чора-тадбирлар курил- мокда. Четдан келтириладиган деталлардан соатлар йи­риш, озик-овкат махсулотлари ва ром ишлаб чикариш йулга куйилган. Кишлок хужалигида сорго, шакарка- миш, мева ва сабзавотлар етиштирилади. Четдан нефть хом ашёси, саноат махсулотлари, озик-овкат келтири- лади. Четга нефть махсулотлари, шакар, ром, цитрус мевалар, кахва экспорт килинади. Асосий савдо хамкор­лари: Буюк Британия, Канада, АКШ, Пуэрто-Рико.

Т а р и хи . Колумб экспедицияси 1493 йили орол­ларга келган. Дастлабки ахоли пунктлари 1625 йили----------------------------------------------------------------- 1̂ зJ

Санта-Круз оролида инглиз ва француз мустамлакачи- лари томонидан барпо кдлинган. Турли вакгларда орол­лар устидан инглизлар, французлар, испанлар уз на- зоратини урнатган. 1733 йили оролларни данияликлар сотиб олишди (1754 йили расмий равишда Дания мус­тамлакаси деб эълон килинди). 1672 ва 1683 йилларда данияликлар Сент-Томас ва Сент-Жон оролларини хам мустамлакага айлантирган эди. Данияликлар хукмрон­лиги даврида Сент-Томас ороли савдо марказига (шу­нингдек, кул савдосининг хам), Сент-Жон ороли эса шакаркамиш плантацияларига айлантирилиб, уларда куллар ишлатилган. Куллик мавжуд булган даврда (1848 йилгача) оролга 28 минг неф куллар келтирилган. Да­ния ороллар устидан 1917 йилга кадар (Наполеон уруш- лари давридаги киска даврни хисобга олмаганда) эга- лик кдлиб келди. Шундан сунг Дания бу оролларни АКШ га 25 миллион долларга сотди. 1932 йили оролда яшовчиларга АКШ фукаролиги берилди. Бу ерда АКШ харбий базаси курилган. 1973 йили Виргин ороллари АКД1 конфессининг депутатлар палатасига 1 та депу­тат утказишга муваффак, булган (лекин овоз бериш хукукига эга эмас).

ВИРГИН ОРОЛЛАРИ (Буюк Британия)

Расмий номи — Виргин ороллари (Буюк Британия мулки). Пойтахти — Род-Таун. Худуди — 153,4 км2. А%олиси — 20000 киши (2000). Давлат тми — инглт. Дини — протестантлик. Пул бирлиги — шаркий кариб доллари.Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т а б и а т и . Виргин

ороллари 400 дан ортик, ороллардан иборат (улардан16 тасида одам яшайди). Улардан энг катталари Торто­ла, Виржин-Горда, Анегада. Виргин ороллари Кичик Антиль оролларининг шимолий кисмида, Пуэрто-Ри- кодан шаркда жойлашган. Ороллар охактошлар билан копланган.

Иклими — тропик. Доимий яшил тропик урмон- ларнинг колдикдари бор, колган ерлари кишлок хужа­лигида фойдаланиладиган ерлар. Маймун, колибри, тути, денгиз кушлари яшайди.

Д а в л а т т узи ли ш и , си ёси й т а р т и я ла р и . Дав­лат тузилиши — Буюк Британия мулки, алохида худуд. Давлат бошлиги — молия, ички хавфсизлик, мудофаа бош к;ару ви, ташки сиёсат, давлат хизмати, ХУКУ к, тар- тибот тизимини бошкарадиган, Буюк Британия киро- личаси томонидан тайинланадиган губернатор. Сиёсий партиялари: Виргин ороллари партияси, Бирлашган партия.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м у н и к а ц и я л а р и .Иктисодининг асосини чет эл туризми ташкил этади. Цемент, ром, енгил саноат, курилиш махсулотлари ишлаб чикарадиган корхоналар фаолият курсатади. Ко­кос ёнгоги, банан, шакаркамиш, сабзавотлар етишти- рилади. Импорти: машина ва жихозлар. Экспорти: ром, балик, кум, шагал, мевалар, чорвачилик махсулотла­ри. Асосий савдо хамкорлари: АКШ, Пуэрто-Рико, Вир­гин ороллари (АКД11).

Т а р и х и . 1493 йилда X. Колумб экспедицияси орол- га келиб тушган. Европаликлардан биринчилардан булиб голландлар (1648) яшай бошлаганлар. Англияликлар дастлаб 1666 йилда оролга келган. Улар келиши билан куллар мехнатига асосланган плантациялар хужалиги ривожлана бошлаган. Кулчилик тугатилгунига кадар (XIX аср урталарида) оролга етти минг неф куллар келтирилган. 1762 йилдан Буюк Британиянинг расмий мустамлакаси. 1960 йилда расман алохида ХУДУД Деб эълон килинди. 1967 йилда оролга чегараланган уз- узини бошкариш ХУКУКИ берилди.

В Ь Е Т Н А М

Расмий номи — Вьетнам Социалистик Республи­каси. Пойтахти — Ханой. Худуди — 329600 км2. А%оли- си — 78700000 киши (2001). Давлат тили — вьетнам. Дини — буддавийлар (55%), мажусийлар (23%), дао- сийлар (12%), католиклар (10%). Пул бирлиги — донг.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви в а т аб и а т и . Жануби-

Шаркий Осиёда жойлашган давлат. Рарбда Камбоджа ва Лаос, шимолда Хитой билан чегарадош. Шаркий ва жанубий сохиллари Жанубий Хитой денгизи билан ту­ташган. Вьетнам Хиндихитой ярим оролининг шаркий Кисмида жойлашган. Мамлакат 4 та физик-геофафик худудга булинган. Шимолда жойлашган Юннан тоели-

-----------------------------------------------------------------

гида мамлакатнинг энг юк;ори нуктаси — Фон-Си- Пан (3143 м) тоги жойлашган.

Иклими — шимолда субтропик, жануби-шаркда ва марказида тропик муссонли. Мамлакатнинг асосий дарё­лари — Меконг ва Хонгха булиб, улар Жанубий Хи­той денгизига куйилади. Мамлакат худудида темир ру­даси, марганец, бокситлар, кумир захиралари мавжуд. Денгиз шельфларида нефть ва газ конлари топилган. Торли худудларда тропик урмонларининг катта булма­ган майдонлари сацланиб долган. Бу ерда кенг баргли бамбук, лиана, баньян каби дарахтлар усади. Вьетнам худудида фил, айик, йулбарс, кийик, маймун, куён, олмахон каби \айвонларни учратиш мумкин. Тимсо\, илон, калтакесаклар кенг таркалган.

Д а в л а т т у з и л и ш и ва с и ё с и й п а р т и я л а р и . Мамлакат худудий жихатдан 61 та провинцияга булин- ган. Мамлакат а\олисининг 90% и Хоника ва Меконг дарёлари \авзасида яшайди. Давлат тузилиши — рес­публика. Давлат бошлиги — президент. Хукумат бош- лири — премьер-министр. Сиёсий партияси — Вьетнам коммунистик партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Мамлакат ицтисоди давлат, кооператив ва хусусий сек- торлардан таркиб топган. Вьетнам Жануби-Шаркий Осиё­нинг «Янги индустриал мамлакат»лари к,аторига киради. Саноатнинг to f-k oh , металлургия, энергетика, асбоб- созлик тармоклари ривожланмокда. Нефть, апатитлар, хромитлар, кдлайи, вольфрам к,азиб олинади. Мамлакат уз-узини асосий озиц-овкат махсулотлари билан тулатаъ- минлашга эришди. Шоли, шакарцамиш, чой, к,а\ва, пах­та, батат, тропик мева ва сабзавотлар етиштирилади. Асо­сий савдо хамкорлари: Хитой, Япония, Сингапур, Жа­нубий Корея, Тайвань, Таиланд, Россия.

Т а р и хи . Мамлакат худудида м. а. 300 йилда Донг- сон давлати гуллаб-яшнади. М. а. 111 йилда Вьетнам Хитой томонидан босиб олинди. 939 йилда хитойлик- лар маглубиятга учраб, дастлабки Вьетнам сулоласига асос солинади. 1471 йилда Шимолий ва Жанубий Вьет- намнинг бирлашиш жараёни бошланди. 1858 йилда Франция томонидан Вьетнам босиб олинди. 1930 йил­да Хо Ши Мин коммунистик партияни ташкил этди ва мустакдллик учун кураш бошлади. 1946 йилда Вьет­нам французлар ва уларнинг мустамлакачилик сиёса-

тига к,арши кураш бошлади. 1954 йилда Женева кели- шувига асосан Вьетнам 17-параллел буйлаб иккига булинди. Шимолни коммунистлар, жанубни АКШ куллаб-кувватлади. 1964 йили Шимол кушинлари АКД1 нинг кичик кемаларига *ужум кдпганидан сунг \арбий \аракатлар бошланиб кетди. 1973 йилда АКШ кушин­лари Вьетнамдан олиб чикдвди.

1992 йилда янги конституция кабул килинди. 1995 йилда Вьетнам АКШ билан дипломатик муносабатла­рини кайта тиклади.

ГАБОН

Расмий номи — Габон Республикаси. Пойтахти — Либревиль. Худуди — 267667 км2. А^олиси — 1200000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — хрис- тианлик (60%), мажусийлик (39%), ислом (1%). Пул бирлиги — африка франки.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб и а т и . Марказий

Африканинг гарбида жойлашган давлат. Шаркда ва жа­нубда Конго (чегара узунлиги — 1903 км), шимолда ва гарбда Камерун ва Экваториал Гвинея билан чегара- дош (648 км). Рарбда Габон Атлантика океанига тута­шиб кетган. Асосий йирик дарёси — Огове. Асосий табиий бойликлари — нефть, уран, олтин, темир ру­даси, марганец. Худудининг 78% и намлик даражаси юкори булган тропик урмонлар билан копланган. Га­бон худудининг деярли уртасидан экватор кесиб утади.

Иклими — нам ва иссик. Хайвонот дунёси ута бой ва хилма-хил. Фил, кутос, антилопа, коплон ва бош­калар шулар жумласидандир.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — президентлик республикаси. Мамла­кат 9 вилоятдан иборат. Габон 1960 йилнинг 17 авгус- тида уз мустакиллигига эришган. 17 август Миллий мустакиллик куни сифатида байрам килинади. Давлат бошлиги — президент. Хукумат ва Бош вазир прези­дент томонидан тайинланади. Конун чикарувчи олий органи бир палатали парламент — Миллий Мажлис. Мамлакатда 70 дан ошик сиёсий партиялар мавжуд. Уларнинг энг йириклари — Габон Демократик Партия­си, Габон Тараккиёти Партияси ва Миллий Уйгониш харакати.

----------------------------------------------------------------- ^

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Йирик микдордаги табиий бойликларга эга булганли­ги сабабли Габон Африканинг ривожланган давлатла- ридан бири хисобланади. Иктисодиётнинг етакчи соха- си нефть экспортидир. Бундан ташкари саноатнинг бош- ка сохалари — ёгочни кайта ишлаш, тукимачилик, кон ишлари яхши ривожланган. Кишлок хужалигида асосан шакаркамиш, какао, банан, маккажухори ва шоли етиштирилади. Экспортга нефть, марганец, тош­кумир, уран хом ашёси чикарилади. Асосий савдо хам­корлари: Франция, АК,Ш ва Япония. Йирик портлари: Либревиль, Порт-Жантиль.

Т а р и х и . Бугунги Габон ХУДУДИ XV асрда португал - лар томонидан очилган. Габонни мустамлакалаштириш жараёни унинг 1889 йилда француз Конгосига куши- лиши билан якунланди. Габон 1910 йилда Француз Экваториал Африкасининг таркибий кисмига айланди. 1960 йилда Габон уз мустакдллигига эришди.

ГАИТИ

Расмий номи — Гаити Республикаси. Пойтахти — Порт-о-Пренс. Худуди — 27750 км2. А о̂лиси — 7000000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — хрис- тианлик (95%). Пул бирлиги — гурд.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т а б и а т и . Гаити —

Кариб денгизи хавзасидаги Гаити оролининг гарбий Кисмида жойлашган давлат. Шаркда кУРУК^ик оркали оролнинг шаркий кисмида жойлашган Доминикан Рес­публикаси билан чегарадош. Жанубда Кариб денгизи, шимолда Атлантика океани билан туташган. Рарбдан тор бугоз Гаитини Кубадан ажратиб туради. Гаити ХУДУ- ди асосан t o f тизмаларидан иборат булиб, энг баланд чуккиси — JIa-Сель (2680 м). Дарёлари унча катта булмаган t o f дарёлари булиб, улар асосан 2 та — Гуая- мук ва Артибоните. Худудида иккита йирик кул — Соматр ва Плигр мавжуд булиб, улар шур сувли. Асо­сий табиий бойликлари: мис, молибден, боксит, ол­тин ва кумуш.

Иклими — тропик. Усимлик дунёси ута бой ва хил­ма-хил. Барбий худудлари урмон ва бутазорлар, тогли Худудлари эса tof урмонлари билан копланган. Гаитида пальманинг бир неча тури учрайди. Many дарахти ва

антиль эманининг баландлиги 30 м гача етади. Бундан ташкари, кизил дарахтнинг кимматбахо навлари \ам сакланиб колган. Гаити хдйвонот дунёсининг асосий Кисми инсон томонидан кириб ташланган. Шу сабабли унинг худудида йирик жонзотлар деярли сакланиб кол- маган. Сохил худудларида йирик денгиз тошбакалари- ни учратиш мумкин.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 9 та департа­мента булинган. Гаити 1804 йил 1 январда уз муста- киллигини кулга киритган. Давлат бошлиги — прези­дент. Энг йирик сиёсий партиялари: Узгаришлар ва Демократия миллий фронти, Демократияни тиклаш харакати, Гаити коммунистлари бирлашган партияси.

И ц т и со д и , т ранспорт к о м м ун и ка ц и яла р и . Га­ити гарбий ярим шарнинг энг колок ва кашшок аграр давлатларидан бири хисобланади. Мамлакат табиий бой- ликларнинг йирик захирасига эга булишига карамай, саноат ута суст ривожланган. Саноат бутунлай хори- жий сармоя назоратида. Кишлок хужалиги умумий миллий ма\сулотнинг 40% ини етказиб беради. Унинг асосини ка\ва, пахта, шакаркамиш, какао, тамаки етиштириш ташкил этади. Кишлок а\олисининг деяр­ли ярмини ерсиз де\конлар ташкил этади. Асосий сав­до \амкорлари: АКШ ва Франция.

Т а р и х и . Гаити 1492 йилда Христофор Колумб то­монидан кашф килинган ва Эспаньола номи билан Испаниянинг биринчи мустамлакаси хамда Лотин Аме- рикасидаги испан экспансиясининг асосий марказига айланган. Махаллий хиндулар бутунлай кириб ташлан­ган ва оролдаги плантацияларда ишлатиш учун Афри- кадан куллар олиб келинган. XVII аср урталарида орол иккига булинди ва шаркий кисми (хозирги Доминикан республикаси) Испания мустамлакаси, гарбий кисми эса (хозирги Гаити) Франция мустамлакасига айланди. 1791 йилда Туссен Лувертюр бошчилигидаги куллар кузголони кутарилди. Туссен Лувертюр 1802 йилда узи­нинг асир килинишигача бутун Гаитини бошкарди. 1804 йили Гаити Европа давлатлари мустамлакалари ичида уз мустакдллигини кулга киритган биринчи давлат булди. 1811 йили мамлакатда монархия урнатилди. 1820 йил­да — Республика, 1849 йилда — Империя деб эълон кдлинди. 1859 йилда Гаитида яна Республика бошка-

----------------------------------------------------------------- И

руви урнатилди. 1915 йили мамлакатга АКД1 кушинла­ри бостириб кирди ва 1934 йилгача бошкарувни уз кулларига олишди. Шундан сунг 1986 йилгача Гаитида бошкарув диктаторлик йули билан амалга оширилди. 1986 йили харбийлар хокимиятни уз кулларига олишди. 1994 йилдан хокимият фукаролик хукумати кулига утди.

ГАЙАНА

Расмий номи — Гайана Кооператив Республикаси. Пойтахти — Жоржтаун. Худуди — 214969 км2. Ахрли- си — 700 ООО киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — индуизм (54%), христианлик (27%). Пул бир­лиги — гайана доллари.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т а б и а т и . Жанубий Американинг шимолий кисмида жойлашган давлат булиб, жанубда ва гарбда Бразилия, шимоли-гарбда Венесуэла ва шаркда Суринам давлатлари билан чега- радош. Шимолда Гайана Атлантика океани билан туташган. Марказий ва жанубий худудларини Гвиан ясси торликлари эгаллаган. Энг баланд чуккиси Рорай- ма (2772 м). Мамлакат замини боксит, олтин, олмос каби табиий бойликларга бой. ^

Иклими — субэкваториал. Усимлик дунёси ута хил­ма-хил. Гайана худудида дунёнинг бошка жойларида кам учрайдиган кизил дарахт ва темир дарахти усади. Хайвонот дунёси буйича Гайана дунёнинг энг бой дав- латидан бири деса булади. Унинг худудида дунёнинг бошка худудларида ута ноёб \исоблаж ан 100 дан ошик тур мавжуд. Тимсох ва маймунларнинг энг ноёб турла- рини Гайанада учратиш мумкин.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Британ Хамдустлиги аъзоси. Мамлакат 10 та округга булинган. Гайана 1966 йил26 майда Британия истибдодидан чикиб, уз мустакил- лигини эълон килган. 1970 йилнинг 23 февралида Гайана республика деб эълон килинган. Ижро хокими- яти президент ва Бош вазир бошчилигидаги хукуматга тегишли. К,онун чикарувчи олий органи бир палатали парламент — Миллий мажлис. Асосий сиёсий партия­лари: Халк тараккиёти партияси (ХТП), Халк Миллий Конгресси (ХМК).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Гайана ахоли жон бошига тушадиган даромади буйича дунёнинг энг к,ашшок давлатларидан бири. Электро­энергетика сохасининг суст ривожланганлиги ва электр кувватининг етишмаслиги халк, хужалигининг ривож- ланишига жуда катта тусик, булмокда. Саноатнинг асо­сий сохаси — tof-koh саноати хисобланади. Гайана аграр давлат булганлиги сабабли, мамлакат халк, хужа­лиги хаётида кишлок; хужалиги асосий уринни эгал­лайди. Кдшлок хужалигида асосан шакаркамиш ва шоли етиштирилади, бундан ташкари банан, кахва ва цит­рус мевалари етиштириш хам яхши йулга куйилган.

Асосий савдо хамкорлари: Буюк Британия, АК,Ш, Япония.

Т а р и х и . Туб ахолиси хиндулар хисобланган Гайана XVII асрга келиб Голландия истибдодига тушиб колди. 1914 йилда Буюк Британия мулкига айланди. 1831 йил­дан бутунлай Британия мустамлакасига айлантирилди.II жахон урушидан кейин мустамлакаларда юзага кел­ган узгаришлар туфайли, 1953 йилда Буюк Британия Гайанага уз-узини бошкариш хукукини берди. 1966 йил­да эса унинг мустакиллигини тан одни.

ГАМБИЯ

Расмий номи — Гамбия Республикаси. Пойтахти — Банжул. Худуди — 10402 км2. Ахолиси — 1400000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — ислом. Пул бирлиги — даласи.

Г ео гр а ф и к ж ой ла ш уви ва т а б и а т и . Гамбия Рарбий Африкада жойлашган давлат. Жанубда, шимолда ва шаркда ягона Сенегал билан чегарадош. Рарбда Атлантика океани билан туташган. Мамлакат майдони асосан текисликлардан иборат. Энг йириГК дарёси — Гамбия.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 6 та маъмурий вилоятга булинган. Ижро хокимияти президентга те­гишли. К,онун чикарувчи олий органи — бир палатали парламент. Гамбия 1965 йилнинг 18 февралида уз мус­такиллигини эълон кдаган. Асосий сиёсий партиялари: Миллий Тараккиёт партияси, Гамбия Халк; партияси.

И цт исод и , т р ан спорт к о м м у н и к а ц и я ла р и . Та­биий ресурсларнинг етишмаслиги ва де\кончиликнинг ривожланиши учун табиий шароитнинг рта нокулай- лиги Гамбияни дунёдаги энг цашшок, мамлакатлардан бирига айлантирган. Мамлакат саноати ута заиф ри­вожланган. Кдшлок, хужалиги ЯММнинг 30% ини етиш- тириб беради. Экспортга чикарадиган ма\сулотлари- нинг 75% ини турли ёнгокдар ва ёнгок махсулотлари ташкил этади.

Т а р и х и . Бугунги Гамбия худудлари ХШ—XV аср­ларда Мали империяси таркибига кирган. XV аср охири ва XVI асрда Сонгай империяси бу ерларни уз таркибига кушиб олган. XV асрда илк бор португаллар Гамбия сохилларига келиб жойлашган. XVIII асрга келиб порту- галларни инглизлар Гамбиядан сикдб чикаришди. Вер­саль шартномасига кура Гамбия 1888 йилда Буюк Брита­ния мулки деб эълон килинди. Гамбия 1965 йил 18 фев- ралда мустакилликка эришди. 1881 йил 12 декабрда Гамбия ва Сенегал уртасидаги узаро келишувга кура бу икки давлат Сенегамбия эркин конфедерациясига бир- лашди. Лекин 1989 йили бу келишув бекор килинди.

ГАНА

Расмий номи — Гана Республикаси. Пойтахти — Аккра ша̂ ри. Худуди — 238305 км2. Афлиси — 19 00000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — ахрли- нинг асосий кисми махрллий турли динларга эътщод килади, колган кисми христианлик ва ислом динларига эътикод килишади. Пул бирлиги — седи.Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб и а т и . Гана Fap-

бий Африкада жойлашган давлат. Шаркда Того, шимол­да ва шимоли-гарбда Буркина-Фасо, гарбда Кот-д‘ Ивуар давлатлари билан чегарадош. Жанубда Гана Ат­лантика океани билан туташган. Гана худудининг асо­сий кисми текисликлардан иборат. Мамлакатнинг ша­ркида дунёнинг энг катта сунъий кулларидан бири хисобланган Вольта кули жойлашган. Гана хУДУДИдаги йирик дарёлар: Крра Вольта, Ок Вольта ва Вольта дарёларидир. Олтин, саноат олмоси, боксит, марга­нец, ёгоч, балик ва каучук бу мамлакатнинг асосий бойликларидан хисобланади. Сохилбуйи усимлик дунёси унчалик бой эмас. Асосан паст буйли бутазорлар ва

баобаб дарахтларидан иборат. Марказий худудлардаги урмонзорларда кизил ва кора дарахтнинг турли нав- лари ва пахта дарахти усади. Гананинг хайвонот дунёси ута хилма-хил. Саванна урмонзорларида исер, крплон, антилопа, фил, турли маймунларни ва сувли худуд­ларда тимсох ва бегемотларни учратиш мумкин.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Давлат тузилиши — президентлик республикаси. Мамлакат 10 та вилоятга булинган. Гана 1957 йилнинг 6 мартида уз мустакиллигини кулга киритган. Давлат бошлиги — пре­зидент. Йирик сиёсий партиялари: Миллий Демократик Конгресс (МДК), Халк Ватанпарвар партияси (ХВП).

И ц т и с о д и , т р а н сп о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Хужаликнинг асосий тармоги кишлок хужалиги. Копи­лок х>Ькалиги Гана умумий миллий махсулотининг 50% ини етиштиради. Гана какао экспорта буйича дунёда учинчи уринда туради. Бундан ташкари, экспортга ол­тин, боксит, алюминий, ёгоч ва балик махсулотлари­ни чикаради. Асосий савдо хамкорлари: Буюк Брита­ния, АКД1, Германия ва Япония.

Т а р и хи . Хозирги Гана худудларида европаликлар томонидан кашф кдлингунгача Догомба ва Мампруси киролликлари мавжуд булган. 1471 йили португаллар Гана киргокдаридаги узларининг биринчи куналгала- рига асос солишган. Куп йиллар давомида Гана Афри­ка китъасидаги кул савдосининг маркази булиб келган. 1642 йил га келиб португаллар голландлар томонидан Ганадан бутунлай сикиб чикарилди. 1871 йилгача Гана Голландия мустамлакаси булиб колди. 1871 йилда Анг­лия Ганани Голландиядан сотиб олиб, Олтин киргок деб номлади. 1957 йилда Гана мустакилликка эришди. 1960 йили республика деб эълон килинди.

ГВАДЕЛУПА

Расмий номи — Гваделупа (Франциянинг «денгизор- ти департаменти» ва региони). Пойтахти — Бас- Тер. Худуди — 1800 км2. А^олиси — 500000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — христиан- лик. Пул бирлиги — француз франки.Г е о гр а ф и к ж о й ла ш у ви ва т а б и а т и . Кариб

денгизидаги Кичик Антиль ороллари архипелагида жойлашган давлат. Гваделупа ороли ва унга якин

----------------------------------------------------------------- И

булган бир катор ороллар (Мари-Галант, Дезирад, Ле-Сент, Сен-Бартелми, Птит-Тер ва Сен-Мартен оролининг шимолий кисми)дан ташкил топган. Гва­делупа ороли вулк;онли келиб чикишга эга. Тор буйин оролнинг икки кисмини — Бас-Тер ва Гранд-Терни бирлаштириб туради.

Икдими — тропик, пассат. Тоглари нам тропик урмонлар билан к,опланган. Хашаротларнинг ноёб тур­лари, денгиз хайвонлари, кушлар мавжуд.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Дав­лат тузилиши — Франциянинг «денгиз орти департа­мента» ва региони. Департаментни кенг ваколатларга эга булган Француз хукумати вакили — префект бош- каради. Гваделупа худуди уч округга булинган. Халцаро аэропорта Резе Пуэнт-а-Питрадан 3 км узокдикда жой­лашган. Сиёсий партиялар: Француз социалистик партияси, Гваделупа коммунистик партияси, Гваделу­па прогрессив демократик партияси ва бошкалар.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Худуд иктисодиётининг асосини енгил саноат махсу­лотларини ишлаб чицариш ва туристларга хизмат курса- тиш, кишлок хужалиги ташкил этади. Ром, алкаголсиз ичимликлар, курилиш материалларини ишлаб чика­риш корхоналари мавжуд. Кокос ёнгокдари, шакарка- миш, банан, ананас, бакдажон етиштирилади. Денгиз бал и кя ар и ва хайвонлари овланади. Асосий савдо хам­корлари: Франция, Германия, Япония, АКШ, Ита­лия, Мартиника.

Т а р и хи . Гваделупа 1493 йилда X. Колумб томони­дан кашф килижан. 1635 йилда орол Франция мус- тамлакасига айланди. XVII—XVIII асрлар давомида Аф- рикадан банан ва шакаркамиш плантацияларида иш- латиш учун олиб келинган куллар бу ерга истикомат учун жойлаштирилган. 1816 йилгача Франция Англия- га карши бу ХУДУД эгалиги учун кураш олиб борди. 1848 йилда куллик бекор килинди 1946 йилда ороллар худуди «денгизорти департаменти» статусини одди. 1973 йилда эса Франция региони деб эълон килинди.

ГВАТЕМАЛА

Расмий номи — Гватемала Республикаси. Пойтах- ти — Гватемала. Худуди — 108889 к»2. А о̂лиси —

13000000 киши (2001). Давлат тили — испан. Дини —христианлик (70%). Пул бирлиги — кетсаль.Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Гватема­

ла — Марказий Америка давлати. Шимол ва рарбда Мексика, шаркда Белиз, жануби-шаркда Сальвадор ва Гондурас давлатлари билан чегарадош. Жанубда Гва­темала Тинч океани билан туташган. Мамлакат шимо­ли ясси тоглардан, марказий вилоятлари эса тогли худудлардан иборат. Энг йирик tof тизмаси — Сьерра- Мадреда бир цанча харакатдаги вулкрнлар мавжуд. Мам­лакатнинг энг юкори нуктаси Тахумулько вулкони (4220 м). Энг йирик дарёси — Мотагуа. Гватемалада кургошин, никель, вольфрам, кумуш ва нефтнинг ун­чалик катта булмаган захиралари мавжуд.

Иклими — тропик. Мамлакат худудининг ярми дои­мо яшил урмонлар билан копланган. Усимлик дунёси ута хилма-хил булиб, дунёнинг бошка жойларида учра- майдиган усимликлар Гватемала урмонларида мавжуд. Хайвонот дунёси буйича Гватемала Марказий Америка­нинг энг бой давлатларидан биридир. Унинг урмонларида тропик хайвонот дунёсининг барча турларини учратиш мумкин. Кушларнинг 2000 дан ошик тури мавжуд.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — президентлик республикаси. Мамла­кат 22 та департаментдан иборат. 1821 йил 15 сентябр- да Гватемала уз мустакиллигига эришди. Давлат бош­лиги — президент. Конун чикарувчи олий органи бир палатали парламент — Миллий Конгресс. Энг йи­рик сиёсий партиялари: Миллий Марказ Иттифоки (ММИ), Христиан Демократик Партия (ХДП), Гвате­мала Мехнат Партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Гватемала колок аграр мамлакат хисобланади. Ялпи мил­лий махсулотнинг 30% ини кишлок хужалиги етишти- риб беради. Асосий кишлок хужалик экинлари: ка\ва, пахта, шакаркамиш ва банан. Импортга асосан шакар чикаради. Асосий савдо хамкорлари: АКШ, Мексика, Япония.

Т а р и хи . Бугунги Гватемала худудида милоднинг111 асрида Майялар империяси ташкил топган. Импе- риянинг гуллаб-яшнаш даври VII — IX асрларга турри келади. 1513 йили испанлар Гватемала худудларини кашф килишди ва бу ерларда узларининг талончилик

урушларини олиб боришди. 1821 йили Гватемала уз мустациллигини эълон килган булса-да, 1847 йилгача Мексика \омийлиги остида булди. 1985 йилда биринчи марта эркин демократик сайловлар утказилди ва хоки­мият фукаро хукумати кулига утди.

ГВИАНА

Расмий номи — Гвиана (Франция «денгизорти де­партамента» ва региони). Пойтахти — Кайенна. Худу­ди — 91000 км2. А^олиси — 200000 киши (2001). Дав­лат тили — француз. Дини — католик. Пул бирли­ги — франция франки.Г е о гр а ф и к ж ой ла ш уви ва т а б и а т и . Жанубий

Американинг шимол и-шаркида, Атлантика со\илида жойлашган давлат. Суринам билан гарбда, Бразилия билан жанубда ва шаркда чегарадош. Гвиана марказида ясси тогликлар мавжуд, шимолда текислик, жанубда эса тоглар билан уралган.

Икдими — иссик, экваториал. Атлантикага караб куплаб дарёлари окади. ХУДУД олтин, боксит захирала- рига бой. Гвиана \удудининг 96,7% и ноёб турдаги урмонзорлар билан копланган.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Сиё­сий тузуми — регион, Франциянинг «денгизорти де­партамента». Регион бошлиги: Франция Республикаси Префекти, Бош Кенгаш Раиси. Гвиана 20 округга (кан­тон), округлар эса коммуналарга булинган. Сиёсий партиялари: Франция сиёсий партияларининг махал­лий булимлари, Гвиана демократияси иттифоки, Гви­ана халк миллий партияси, Гвиана социалистик партия­си, Валвари комитета, Тараккиёт кучлари.

И цт исоди , т ран спорт к о м м ун и ка ц и яла р и . Гви­ана — иктисодий колок мамлакат. Олтин казиш, электр куввати ишлаб чикиш, ёгочни кайта ишлаш саноат корхоналари мавжуд. Балик овлаш — иктисоднинг илгор тармогадир. Чорвачилик, бошокди усимликлар, сабза- вот, гуруч, маниок, банан, ананас, шакаркамиш етиш- тирилади. Гвиана узининг Куру (Kourou) космодромидан Ariane ракеталарини Европа Космик Агентлиги дастур- лари асосида учиради. Йирик ша\арлари: Куру, Сен- Лоран-дю-Марони. Портлари: Кайенна, Дегра-де-Канн. Ромамбо халкаро аэропорта мавжуд.

Асосий савдо хамкорлари: Франция, Германия, Италия, Нидерландия, Тринидад ва Тобаго, АК.Ш, Япония.

Т а р и х и . 1499 йили испанлар томонидан кашф килинган. 1604 йилдан Франция мустамлакачилигига асос солинди. Бу худудлар учун Испания билан Ни­дерландия, Бирлашган Британия, Португалия уруш- лар олиб борган. 1817 йилдан Франция мулкига айлан­ди. XVIII аср охири — XX аср урталаригача Гвианага француз сиёсий махбуслари сургун кдлинганлар. Гвиа­нага 1946 йили Франциянинг денгизорти департамен­та, 1975 йили регион макоми берилди. Гвианада хануз- гача мустак,иллик учун кураш давом этмокда.

ГВИНЕЯ

Расмий номи — Гвинея Республикаси. Пойтахти — Конакри. Худуди — 245857 км2. А^олиси — 7600000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — ислом (70%). Пул бирлиги — гвинея франки.Г ео гр а ф и к ж о й ла ш уви ва т а б и а т и . Рарбий

Африкада жойлашган давлат. Жанубда Сьерра-Леоне ва Либерия, шаркда Кот-д’Ивуар, шимолда Гвинея- Бисау, Сенегал ва Мали билан чегарадош. Рарбда Гви­нея Атлантика океанига туташган. Сохилбуйи текис- ликларини хисобга олмаганда мамлакат ХУДУДИ асосан паст тоглар ва тепаликлардан иборат. Энг йирик дарё­лари: Гамбия ва Бафинг. Гвинеянинг энг баланд нук­таси Нимба tofh хисобланади (1752 м). Мамлакат за­минида боксит, темир рудаси, олтин, олмос ва уран каби табиий бойликларнинг захиралари мавжуд. Гви­нея ХУДУДИ Рарбий Африкада энг куп ёгин ёгадиган худуддир. Усимлик дунёси жуда хилма-хил. Бу ерда паль- манинг ноёб навлари усади. Хайвонот дунёси хам жуда бой. Гвинея худудида Африка табиатига хос булган барча хайвонларни учратиш мумкин.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и яла р и . Давлат тузилиши — республика. Гвинея 1958 йилнинг 2 октяб- рида Франциядан мустакилликка эришган. Давлат бош­лиги — президент. 1984 йилнинг 3 апрелида республика деб эълон килинган. Йирик сиёсий партиялари: Гвинея Халк Бирлашуви, Янгиланиш ва Тараккиёт партияси, Гвинея Халки Иттифоки.

----------------------------------------------------------------- И

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Йирик микдордаги кдзилма бойликлар захирасига эга булишига царамасдан, Гвинея дунёдаги кашшок дав- латлардан бири булиб келмокда. Жахон боксит захира- ларининг 27% и Гвинея худудида жойлашган булиб, уни ишлаб чикариш буйича Гвинея жахонда 2-Уринда туради. Кишлок, хужалиги баликчилик ва урмончилик- ни хам кушиб хисоблаганда ялпи миллий махсулот- нинг 40% ини етказиб беради. Асосий кишлок, хужалик экинлари: шоли, кахва ва цитрус мевалар. Саноат уму­мий миллий махсулотнинг 27% ини етказиб беради. Гвинеяда tof-koh ишлари яхши ривожланган, умумий экспорт махсулотларининг ярмидан купини боксит ва алюминий экспорта ташкил этади.

Т а р и хи . Гвинея худудининг бир кисми XV асргача Гана ва Мали давлат бирлашмаларининг таркибига кир- ган. XVIII аср охирларида кучманчи фульбеларнинг хар­бий давлати ташкил топди. 1893 йилдан Гвинея Фран­циянинг мустамлакасига айланди. 1958 йили Гвинея уз мустакиллигини эълон килди. 1966 йилда Франция унинг мустакиллигини тан олди.

ГВИНЕЯ-БИСАУ

Расмий номи — Гвинея-Бисау Республикаси. Пой- тахти — Бисау. Худуди — 36125 км2. А^олиси — 1200000 киши (2001). Давлат тили — португал. Дини — щолининг 65% и турли хил махаллий динларга эътщод килади. Мусулмонлар 30%, христианлар 5% ни ташкил этади. Пул бирлиги — гвинея-бисау песоси.Г е о гр а ф и к ж о й ла ш у в и ва т а б и а т и . Африка

китьасининг шимоли-гарбида жойлашган давлат. Шаркда ва жанубда Гвинея, шимолда Сенегал билан чегарадош. Рарбда Атлантика океани билан туташган.

Икдими — субэкваториал. Мамлакатнинг шаркий кисмлари саванна урмонзорлари билан копланган. Урмон- зорларда тунгиз, коплон, кутос ва маймунларнинг тур­ли хилини учратиш мумкин. Боткокдик ва сувли ХУДУД- ларда бегемот ва тимсо\лар мавжуд. Инсон хаёти учун хавфли булган цеце пашшаси ва шунга ухшаш хашарот- лар туфайли баъзи ХУДУДлар яшашга яроксиз.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 8 округдан таш-

кил топган. Гвинея-Бисау 1973 йил 24 сентябрда Пор­тугалия истибдодидан чикдб, уз мустакиллигини эълон кднган. Ижро хокимияти Давлат Кенгаши раиси ва Вазирлар Кенгаши раисига тегишли. Конун чицарувчи Хокимият Миллий Халк; Йигини ва Давлат Кенгашига тегишли. Сиёсий партиялари — Ижтимоий янгиланиш партияси, Гвинея ва Кабо-Верде мустакдллиги Афри­ка партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Гвинея-Бисау дунёнинг кашшок; давлатларидан бири- дир. Халк хужалигининг асосий сохаси кишлок хужа­лиги хисобланади. Ялпи миллий махсулотнинг 50% ини кишлок хужалиги етиштириб беради. Асосий экинла­ри: шоли, ёнгок, маккажухори ва пахта. Мамлакат уз- узини озик овкэт махсулотлари билан тула таъминлай олмайди. Саноати эса кишлок хужалик махсулотлари­ни кайта ишлаш билан чегараланган. Асосий савдо хам­корлари: Португалия, Испания, Сенегал.

Т а р и хи . IX—XIII асрларда бугунги Гвинея-Бисау худудлари Гана кироллиги таркибига кирган. XIII—XV асрларда Мали кироллиги уни уз таркибига киритган. XV асрга келиб бу ерлар Сонгай кироллигига караган. Гвинея-Бисау 1146 йилда португаллар томонидан кашф килинган. XVIII асрга келиб Европа давлатлари бу худудларни мустамлака килиш учун курашиб келишди. 1879 йилда мамлакат Португалия мустамлакаси деб эълон килинди. 1966 йилда бошланиб кетган озодлик кураши 1974 йили Гвинея-Бисау Республикасининг ташкил топиши билан якунланди.

ГЕРМАНИЯ

Расмий номи — Германия Федератив Республика­си. Пойтахти — Берлин. Худуди — 357041 км2. А\оли- си — 82200000 киши (2001). Давлат тили — немис. Дини — христианлик. Пул бирлиги — евро.

Г е о гр а ф и к ж о й ла ш уви ва т аб иат и . Марказий Европада жойлашган давлат. Жанубда Австрия ва Швей­цария, гарбда Нидерландия, Бельгия, Люксембург ва Франция, шаркда Польша ва Чехия, шимолда Дания билан чегарадош. Бундан ташкари, шимолда Германия сохиллари Шимолий денгиз ва Болтик денгизи билан туташган. Германиянинг шимолий худудлари асосан те-------------------------------------------------------------------[1э]

кисликлардан иборат. Марказий Германия адирлар ва дарё вохаларидан ташкил топган булиб, мамлакат жа­нубида Альп тоглари буй чузган. Мамлакат шимолида, Болтик, денгизида Германияга карашли булган шимо­лий ва шаркий Фризск ороллари ва Шимолий денгизда Фемарн ва Рюген ороллари жойлашган. Германиянинг энг баланд нуктаси Зюгшпитце тогларидир (2963 м). Энг йирик дарёлари: Рейн, Рур, Мозель, Дунай, Эльба. Энг йирик кули: Боден кулидир. Мамлакат табиий казил- ма бойликларга ута бой.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — Федератив Республика. Германия 16 та федерал ерларнинг бирлашувидан ташкил топган. Бу­лар: Баден-Вюртемберг, Бавария, Берлин, Бранден­бург, Бремен, Гамбург, Гессен, Мекленбург-олд Поме­рания, шимолий Рейн-Вестфалия, Рейнланд-Пфальц, Саар, Саксония, Саксония-Анхальт, Куйи Саксония, Шлезвиг-Гольштейн, Тюрингия. Марказлашган муста­кил Германия давлати 1871 йил 18 январда ташкил топган. Давлат бошлиги — президент. Лекин ижро хоки­мияти федерал канцлер ра\барлигидаги хукуматга те­гишли. Крнун чикарувчи хокимият Бундестаг деб ном- ланади. Энг йирик сиёсий партиялари: Христиан-Де- мократик итгифок (ХДИ), Озод Демократик партия (ОДП), Германия Социал-Демократик партияси (ГСДП), Миллий Демократик партия (МДП).

И цт исоди, т ранспорт ком м уни ка ц и яла р и . Гер­мания дунёнинг ривожланган ва молиявий жихатдан бой давлатларидан биридир. Лекин Шаркий ва Гарбий Германиянинг иктисодий ривожланишида маълум бир зиддиятлар мавжуд. Бунга асосий сабаб ГДР ва ГФР хужалигининг 1990 йилгача турли сиёсий тузумларда ривожланганлигидир. 1990 йилнинг 3 октябрида ягона Германия ташкил топганидан сунг бу зиддиятларга бар- хам бериш максадида ГФР ГДР хужалигига’390 млрд. марка сарфлади. 1994 йилда ЯММ 1,3446 трлн. долларни ташкил этди. Саноатнинг ривожланган сохалари: ме­таллургия, кимё, автомобилсозлик, кемасозлик ва элек­тротехника. Германия автомобилсозлик ва кемасозлик буйича дунёда учинчи уринда туради. Кдшлок хужалиги умумий миллий махсулотнинг 15% ини етказиб беради. Чорвачилик айникса яхши ривожланган. Кдшлок хужа- лигидаги асосий экинлар: канд лавлаги, картошка ва

бошокди экинлар. Германия уз халкининг озик-овкат махсулотларига булган э\тиёжининг 90% ини ички им- кониятлар \исобидан к,оплайди. Асосий савдо хамкор­лари: Россия, АКД1 ва Е\ давлатлари.

Т а р и х и . Кддимда бугунги Германия худудларида турли герман кабилалари яшашган. Бу кабилалар V асрда Римни маглубиятга учратиб, Рим империяси ин- к,ирозига сабаб булишган. Римнинг инк,ирозидан сунг франк кабилалари сардори Хлодвиг хозирги Франция ва Жануби-Рарбий Германия худудларида франклар давлатига асос солди. Бу давлат Буюк Карл хукмрон­лиги йилларида бутун герман ерларини уз таркибига кушиб олди. 843 йили франклар империяси парчалан- ди ва унинг шарк,ий худудларида герман кироллиги ташкил топди. Лекин куп утмай немис князларининг узаро низолари натижасида заифлашиб инкирозга уч- ради. X асрда Саксон сулоласи Мукаадас Рим империя- сига асос солди. Фридрих I Барбаросса хукмронлиги йилларида империя худудлари кенгайди. Куп йиллик узаро курашлардан сунг 1438 йили Габсбурглар хона- дони хокимиятга келди. XVI асрда Мартин Лютер томонидан амалга оширилган реформация диний Карашларга кура мамлакатни парчалади. Диний низо- лар Евангелия иттифоки ва Мукаддас Лига уртасида «30 йиллик уруш»нинг бошланишига сабаб булди (1618—1648). Уруш натижасида мамлакат 350 та майда давлатчаларга булиниб кетди. 1815 йили 39 та немис давлатчаларини уз ичига олган Герман конфедерация- си ташкил топди. Марказлашган немис давлатининг ташкил топишига Пруссия канцлери Отто фон Бис­марк узини жуда катта хиссасини кушди. У 1871 йилда Пруссия кироли Вильгельм I ни Германия императори деб эълон килди. Германия 1914 йилги I жахон уруши- нинг бошланиши сабабчиларидан бири булди. Уруш­дан маглуб давлат сифатида чикди. 1918 йил 9 ноябрда император Вилгельм II тахтдан агдарилди. Германияда Веймар республикаси эълон килинди. 1933 йили Гит­лер бошчилигидаги фашистлар хокимиятни кулга олиш­ди. 1939 йил 1 сентябрда Германиянинг Польшага хужу- ми билан II жахон уруши бошланиб кетди. ГерманияII жахон урушини хам маялубият билан якунлади. 1945 йилда АКД1, Англия, Франция ва СССР назорати остидаги турт кисмга булинди. 1949 йили унинг ХУДУ-

----------------------------------------------------------------- И

дида ГДР ва ГФР давлатлари ташкил топди. 1990 йил 3 октябрда бу икки давлат ягона Германияга бирлашди. 1991 йил 20 июнда Берлин Германиянинг пойтахти деб эълон кдпинди. 2005 йил декабрида булиб утган сайловларда Германия тарихида биринчи маротаба аёл канцлер Ангела Меркел сайланди.

ГИБРАЛТАР

Расмий номи — ru6pajmap (Буюк Британия мул- ки). Пойтахти — Гибралтар. Худуди — 6,5 км2. А%оли- си — 29500 (2001) киши. Давлат тили — инглиз. Дини — католиклар (75%), долган кисми протестант- лар, мусулмонлар ва яхудийлар. Пул бирлиги — гибрал- тар фунт стерлинги.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Гибралтар

Пиреней ярим оролининг жанубий кисмида жойлаш­ган Буюк Британияга кдрашли ерлар хисобланади. Ку- рукдик оркали шимолда факат Испания билан чегара- дош. Шаркда Урта ер денгизи, жануб ва гарбда Гиб­ралтар бугози ва Атлантика океани билан туташ. Гиб­ралтар худудлари хани хам Испания ва Буюк Британия уртасидаги низоли ерлар хисобланади.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Давлат тузуми — конституцион монархия. Давлат бошлиги — Британия кироличаси томонидан тайинланадиган губер­натор. Сиёсий партиялари: Гибралтар Лейбористлар партияси, Британия Гибралтари Демократик партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Гибралтар асосан дешиз порыарилан иборат булиб, унинг иктисоди Британия томонидан бериладиган хар- бий-иктисодий ёрдам билан белгиланади.

Т а р и хи . Бугунги Гибралтар д̂удлари 711 йилда араблар томонидан босиб олинган. 1462 йилда Гибрал- тарни улардан испанлар тортиб олишади. 1704 йилда Гибралтар Буюк Британия томонидан истило килина­ди. 1713 йили Утрехт шартномасига кура Гибралтар Буюк Британия назоратидаги ерлар деб эълон килина­ди. I ва II жахон уруши йилларида бу ХУДУДлар Брита­ниянинг хдрбий денгиз базаси сифатида хизмат килди.

1967 йили БМТнинг талаби билан утказилган ре- ферендумда Гибралтар халки Испания билан куши- лишдан бош тортди.

ГОНДУРАС

Расмий номи — Гондурас Республикаси. Пойтах­ти — Тегусигальпа. Худуди — 112 100 км2. А^олиси — 6700000 киши (2001). Давлат тили — испан. Дини — католик. Пул бирлиги — лемпира.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и. Марказий

Америкада жойлашган давлат. Жанубда Никарагуа, рарб­да Гватемала ва Сальвадор билан чегарадош. Шимолда ва шаркда Кариб денгизи, жануби-гарбда Тинч океа­ни билан туташган. Мамлакат худуди асосан Комаягуа, Монтесильос, Опалака каби ясси тогликлардан иборат. Энг баланд нуктаси Селаке чуккиси (2865 м). Кариб денгизи сохиллари текисликлардан иборат. Асосий дарёлари: Улда, Агуан, Патука. Асосий табиий бой­ликлари: олтин, кумуш, мис, куррошин, темир руда­си, цинк, ёгоч ва балик,.

Икдими — тропик. Усимлик дунёси ута хилма-хил. Бу ерда пальма, кизил дарахт, каучук дарахти каби турли дарахтлар усади. Х,айвонот дунёсида тропик икдимга хос булган деярли барча дайвонлар учрайди. Ягуар, крплон, маймунларнинг турли хиллари шулар жумласидандир.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Давлат тузуми — президентлик республикаси. Мамлакат 18 та департаментдан иборат. 1921 йил 15 сентябрда Испания истибдодидан озод булиб, уз мустакиллигини эълон килган. Даштат бошлиги — президент. Конун чикарувчи хокимият бир палатали парламент — Миллий Конгресс- га тегишли. Асосий сиёсий партиялари: Гондурас Либе­рал партияси (ГЛП), Гондурас социалистик партияси (ГСП), Христиан-Демократик партия (ХДП).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Гондурас гарбий ярим шарнинг кашшок давлатлари- дан биридир. Экспортга чикарадиган махсулотлари асо­сан кишлок хужалик махсулотлари хисобланади. Асосий кишлок хужалик экинлари: банан, кахва, шакарка- миш, тамаки, шоли. Дехкончилик кдпинадиган ерлар­нинг асосий кисми йирик ер эгалари — латифундист- ларга тегишли. Ахолининг 9% и tof-koh ишларида мехнат килади. Асосий савдо хамкорлари: АКШ, Гер­мания, Япония. Йирик портлари: Пуэрто-Кортес, Тела, Трухильо, Ла-Сейба.

----------------------------------------------------------------- а

Т арихи . Гондураснинг жанубий сохиллари 1502 йил­да Христофор Колумб томонидан кашф килинган. 1523 йилда Альварадо бошчилигидаги испан конкистадорла- ри томонидан истило килинган. 1790 йилда Гондурас Гватемала билан бирлаштирилган. 1821 йили мустакил - ликка эришгач, Марказий Америка бирлашган про- винциялари таркибига кирган. Факатгина 1839 йили мустакдл давлат шакллантирилди. XX асрда Гондурас бир нечта харбий диктатура ва крнли урушларни боши- дан кечирди. 1969 йилда Сальвадорга карши уруш хара- катлари олиб борди. 1981 йилдан фукаро хукумати хоки- миятни уз кулига олди. 1997 йил ноябрида булиб утган сайловларда Карлос Роберто Флорес Факкуссе прези­дент этиб сайланди.

ГОНКОНГ

Расмий номи — Сянган алохида маъмурий худуди. Пойтахти — Гонконг (Сянган). Худуди — 1075 км2. А о̂лиси — 7300000 киши (2001). Давлат тиллари — хитой ва инглиз. Дини — бу ерда дунёдаги деярли барча duHjiap бор. Пул бирлиги — гонконг доллари, хитой юанига утилмоцда.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Гонконг

Хитойнинг махсус ХУДУДИ хисобланади. Унинг ХУДУДИ асосан Цзюлун ярим ороли ва атрофидаги ороллардан ташкил топган. Сохиллари Жанубий Хитой денгизига туташган.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и .1997 йилдан Буюк Британия назоратидан Хитой ХУДУ- дига утди. 1984 йил Хитой ва Буюк Британия уртасида тузилган шартномага мувофик Хитой таркибидаги мах­сус ХУДУД статусини олган. Бунга кура Хитой Гонконгда мавжуд ижтимоий, иктисодий тузумни 50 йилгача узгар- тирмаслик мажбуриятини олган. Ижро хокимияти гу­бернатор ва унинг хукуматига тегишли. Асосий сиёсий партиялари: Сянган Лейбористлар партияси, Уз-узини боцщариш Демократик партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Кдзилма бойликларнинг деярли йук*лигига карамай, Гонконг иктисоди яхши ривожланган. Айникса, туки­мачилик саноати ва кемасозлик сохалари тараккий эт­ган. Худудининг 8% и дехкончилик учун ярокли ерлар

хисобланади, шунга карамасдан, ички бозорда озик- овкат махсулотлари танкислиги йук. Экспортга асосан тайёр кийимлар, мато, электр асбоблари ва соат чик,а- ради. Асосий савдо \амкорлари: Хитой, АКД1, Япо­ния, Тайвань.

Т а р и хи . Гонконг 1842 йилги Нанкин шартномаси- га кура Хитой томонидан Буюк Британияга берилган. Ингл и XI ар Гонконгни йирик савдо портига айланти- ришди. Натижада бу ердаги иктисодий ахвол кескин яхшиланди. 1898—1899 йилларда Британия Хитойдан 99 йил муддатга ижарага олган худудларини хам Гон- конгга куощи. 1941 йил Гонконг японлар томонидан босиб олинди. Лекин II жахон урушида Япониянинг маглубиятидан сунг у яна Буюк Британия назоратига утди. 1997 йил Хитойнинг махсус худуди сифатида Хи­той давлати таркибига кушилди.

ГРЕНАДА

Расмий номи — Гренада. Пойтахти — Сент-Жор- жес. Худуди — 344 км2. Ацолиси — 100000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — католик ва протес- тантлик. Пул бирлиги — шарций кариб доллари.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб и а т и . Кариб

денгизи хавзасида жойлашган давлат. Мамлакат худу- ди Гренада ороли, Жанубий Гренадин архипелаги- нинг бир нечта ороллари ва Кичик Антиль ороллари- дан ташкил топган. Бу оролларнинг барчаси вулканик ороллар булганлиги учун кичик-кичик топшклардан иборат. Энг баланд нуктаси — Сент-Катерин tofh (840 м).

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузуми — конституцион монархия. Британ Хам- дустлиги аъзоси. Гренада 1974 йил 7 февралда Буюк Британиядан мустакилликка эришган. Давлат бошлиги Британия томонидан тайинланадиган генерал-губерна­тор. Ижро хокимияти Бош министр бошчилигидаги хукуматга тегишли. Конун чикарувчи хокимиятни икки палатали парламент — Сенат ва Вакиллар палатаси амалга оширади. Асосий сиёсий партиялари: Миллий Демократик Конгресс, Гренада Бирлашган Лейборист- лар партияси, Миллий партия.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .

------------------------------- 0

Гренада аграр кдшлок хужалик давлати. У мускат ёнгоги етиштириш ва уни экспорт кдлиш буйича дунёда иккинчи уринда туради. Саноат яхши ривожланмаган. Туризм асосий даромад манбаи хисобланади. Асосий савдо хам­корлари: АКД1, Буюк Британия, Тринидад ва Тобаго.

Т а р и хи . Гренада ороли испанлар томонидан 1498 йили кашф кдлинган. 1650 йилда Франция мустамла- касига айлантирилган. 1762 йили Буюк Британия Гре- надани уз мулкига айлантирди. 1967 йилдан Британ Хамдустлиги аъзоси. 1974 йил 7 февралда мустакдлли- гини эълон кдлган.

ГРЕНЛАНДИЯ

Расмий номи — Гренландия. Пойтахти — Нуук (Готхоб). Худуди — 2175600 км2. Ахрлиси — 59 300 киши (1998). Давлат тили — гренланд, дат. Дини — католик. Пул бирлиги — дания кронаси.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Гренландия

дунёдаги энг йирик орол — Канада оролларининг ши- моли-гарбида, Шимолий Муз ва Атлантика океанлари оралигида жойлашган. Мамлакатнинг асосий кдсмини музлик коплаган. Музлик хажми — 2,6 млн. км2.

Иклими — KjHpFOK, буйлаб субарктик, арктик; орол марказида — континентал арктик. Мамлакатнинг асо­сий кдсмини эгаллаган тундрада мох, лишайник хамда бошка арктик усимликлар усади. Бука, бури, тулки, ок айик, куен, лемминг, гага, чагалай, бурулар учрайди.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Давлат тузилиши — Уз-Узини бошкарадиган Дания ХУДУДИ. Дав­лат рахбари — Дания кдроличаси номидан Олий комис­сар (ригсомбудсман). Гренландия 18 коммунага ажрал­ган 3 инспекторатга булинади. Йирик шахри — Сисимют (Хольстенберг). Сиёсий партиялари: Сиумут (Олта), Инуит атакватигиит (Инуит жамоаси), Атассут (Бирлик).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Гренландия икгисодининг асосини баликчилик ва ба- ликни кайта ишлаш корхоналари ташкил этади. Денгиз хайвонларини овлаш йулга куйилган. Балик овлаш фло- тига эга. Орол кУргошин, рух, уран, нефть, газ, торий, хром, молибден, олтин, кумуш, тошкумир, мис, ни­кель, темир рудаларига бой. Асосий савдо хамкорлари: Дания, Швеция, Буюк Британия, Франция, Япония.

Т а р и х и . 875 йилларда орол исландиялик денгизчи Гунбьорн томонидан кашф килинган. 982 йили норве- гиялик Эрик Рауда («Малла») оролни урганиб, Грен­ландия — «Яшил ер» деб ном берди. 983 йилда орол- нинг жанубида 1-норманн колонияларига асос солин- ди. XI асрда махаллий ахоли — эскимослар христиан- ликни кабул килдилар. 1262 йилдан XVIII аср бошла- ригача Гренландия Норвегия мулки булган. 1721 йил­дан Дания оролда истилочилик харакатларини бошла­ди. 1814 йилдан 1953 йилгача Даниянинг расмий мус­тамлакаси эди. 1978 йили Дания фолькетинги (парла­мента) оролнинг ички мухториятини тан олди ва бу \олат 1979 йил 1 майдан кучга кирди.

ГРЕЦИЯ

Расмий номи — Греция Республикаси. Пойтахти — Афина. Худуди — 131957 км2. А^олиси — 10900000 киши (2001). Давлат тили — грек. Дини — православ. Пул бирлиги — евро.Г е о гр а ф и к ж о й ла ш уви ва т а б и а т и . Греция

(Юнонистон) Европанинг жануби-шаркида, Болкон ярим оролининг жанубий кисми ва Эгей, Иония хамда Урта ер денгизи оролларида жойлашган давлат. У ши­молда Болгария ва Македония, шимоли-гарбда Альба- ния, шимоли-шаркда Тур кия билан чегарадош. Жануб­да Урта ер денгизи, шаркда Эгей денгизи, гарбда Иония денгизи сувлари Греция сохилларини ювиб туради. Крит, Эвбея, Родос, Лесбос ва бир нечта ороллар Греция Худудининг 1/5 кисмини ташкил этади. Худудининг 2/3 Кисми тогли ХУДУДлар хисобланади. Энг баланд нуктаси Олимп tofh, баландлиги — 2917 м. Асосий дарёлари: Альякмон, Ахелос, Стримон, Нестос.̂ Асосий казилма бойликлари: нефть, боксит, никель. Урмонлар мамла­кат худудининг 10—11% ини ташкил этади. Тоглар игна баргли дарахтлар билан копланган.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 13 та епархия- дан ташкил топган. Епархиялар уз навбатида 52 та номларга булинган. Греция 1830 йил Усмонли турклар истибдодидан озод булиб, уз мустакиллигини эълон Килган. Давлат бошлиги — президент. Ижро хокимияти президент ва Бош министрга тегишли. Конун чикарув-

чи олий орган — бир палатали парламент. Асосий сиё­сий партиялари: Янги Демократия, Умумгрек социа- листик харакати, Греция Коммунистик Партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Туризм Греция икгисодининг асосий тармокутаридан бири хисобланади. Греция халк хужалигида саноатнинг озик-овкат, кимё, тукимачилик ва металлургия тар­моклари яхши ривожланган. Кишлок хужалигида асосан канд лавлаги, тамаки, узум ва картошка етиштирила- ди. Мамлакат гушт ва сут махсулотларидан ташкари барча озик-овкат махсулотлари билан уз-узини таъмин- лайди. Асосий савдо хамкорлари: Германия, Италия, Франция ва Буюк Британия.

Т а р и х и . Бугунги Греция ерларида м. а. 3 минг йил- ликдаёк юксак ривожланган маданият ва цивилизация вужудга келган. М. а. XII асрда Грецияга дорийлар бостириб кирган. Пелопонесс урушларидан сунг (м. а. 431—404 йй.) Болкон ярим оролида Македониянинг роли кескин ошди. Македония хукмдори Филипп II бутун Греция ерларини узига буйсундирди. Унинг угли Александр Македонский (Искандар Зулкарнайн) Миср ва Хиндистонгача булган ерларни босиб олиб, улкан империяни вужудга келтирди. М. а. II асрда Греция Рим империяси истибдодига тушиб колди. Кадимги Рим империяси инкирозидан сунг Византия бутун Болкон ярим оролини уз назоратида саклаб колди. IX асрда Грецияни араблар истило килишди, орадан куп утмай, X асрда болгарлар босиб олишди. XV асрга келиб, Ви­зантия инкирозидан сунг, 1460 йилда Греция Усмон- ли турклар империясининг таркибий кисмига айланди. 1830 йили Турклар Греция мустакиллигини тан олди. 1924 йили Греция Республика деб эълон килинди, 1935 йили эса монархия кайта тикланди. 1941 йили Герма­ния Грецияни босиб олди. 1945 йили, уруш тугагани- дан сунг, Грецияда хукумат кушинлари ва коммунист- лар уртасида фукаролар уруши бошланиб кетди. Уруш 1949 йилгача давом этди. 1967 йил 21 апрелда мамла­катда харбийлар давлат тунтаришини амалга оширди. 1973 йили харбийлар монархияни бекор килишди. 1974 йили харбийлар хокимиятдан четлаштирилди. Шу йили утказилган референдумда Греция халки республика учун овоз берди. 1975 йилда янги республика конституцияси кабул килинди.

ГРУЗИЯ

Расмий номи — Грузия Республикаси. Пойтахти — Тбилиси. Худуди — 69700 км2. А^олиси — 5500000 киши (2001). Давлат т ш и — грузин. Дини — право- слав. Пул бирлиги — лари.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш ув и ва т а б и а т и . Грузия Fap- бий Осиёда жойлашган давлат. У шимолда Россия, жанубда Туркия, Арманистон ва Озарбайжон билан чегарадош. Гарбда Кора денгиз билан туташган. Мам­лакат майдонининг 80% и тогликлардан иборат. Энг баланд нуктаси Шхара tofh (5068 м). Кора денгиз со- \илларида Колхида пасттекислиги ястаниб ётади. Асо­сий дарёлари: Кура ва Риони. Кдзилма бойликлари: марганец, мис, кумир ва нефть.

Иклими — субтропик.Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­

лат тузилиши — президентлик республикаси. Давлат бошлиги — президент. Конун чикарувчи олий орга­ни — бир палатали парламент. Мамлакат 66 та маъму­рий худудларга булинган. Бундан ташкари 2 та мухтор республика — Абхазия ва Ажария \ам Грузия таркибига киради. Мамлакат 1991 йил 9 апрелда уз мустакилли­гини кулга киритган. Асосий сиёсий партиялари: Гру­зия Демократик Иттифоки, Грузия Халк Фронти, Рес­публика партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Грузия — аграр-индустриал давлат. Собик Иттифок- нинг таркалиши ва унинг собик аъзолари билан сиё- сий-иктисодий алокаларнинг ёмонлашуви \ам да мам- лакатдаги фукаролар уруши Грузия иктисодига уз сал- бий таъсирини утказди. Саноатнинг купгина со\аларида \алигача \ам инкироз хдпати кузатилмокда. Мамлакат кишлок хужалигида экиладиган экинларнинг 50% ини бошокли экинлар ташкил этади. Лекин кишлок хужа- лигининг энг асосий экини чойдир. Грузия экспорти- нинг асосий кисмини хам чой ташкил этади. Бундан ташкари, tof ёнбарирларида узумчилик яхши ривож­ланган. Асосий савдо хамкорлари: Россия, Арманис­тон, Туркия ва Озарбайжон.

Т а р и х и . М. а. VI—IV асрларда бугунги Грузия ХУДУД- ларида икки давлат — Колхида ва Иберия давлатлари ташкил топган. Орадан куп вакт утмай бу давлатлар

--------------------------------------------------------------------------- Q

форслар томонидан истило килинди. Улардан кейин м. а. IV аср охирларида Александр Македонский бу ерларни босиб олди. М. а. I асрга келиб Рарбий Грузия Рим империяси, Шаркий Грузия эса форслар томони­дан истило килинди. IV асрда Грузия христиан динини Кабул килди. VII аср охирларида бу ерларга араблар бостириб кирди. Баграт III (974—1014) хукмронлиги йилларида шаркий ва гарбий ХУДУДлар бирлаштирилди. Довуд IV (1073—1125) даврида Тифлис араблардан озод килинди. К,иролича Тамара (1184— 1213) даврида Гру­зия Каспийгача булган ерларни эгаллади. XIV асрнинг 2-ярмида бу ерларни сохибкирон Амир Темур ишгол Килди. Темур давлатининг инкирозидан сунг Грузия форслар ва турклар уртасида уч аср давомида торти- шувли ХУДУД булиб колди. 1786 йили Грузия Россияга ёрдам сураб мурожаат килади. 1801 йили Россия Грузия- ни уз таркибига кушиб олди. 1921 йилда Грузия Совет Республикаси деб эълон килинди. Собик Иттифок ин­кирозидан сунг 1991 йил 9 апрелда Грузия уз муста­киллигини эълон КДЛДИ.

ГУАМ

Расмий номи — Гуам (AKJI1 мужи). Маъмурий мар­кази — Лганья. Худуди — 541 км2. А^олиси — 160000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — като­лик. Пул бирлиги — АКШ домари.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Гуам худди шу ном билан аталадиган Тинч океанининг гарбий кис- мидаги Мариан оролларининг энг йирик оролида жой­лашган. Орол баландлиги 405 метргача етадиган ва океанга якинлашган сари пасайиб борадиган маржой катламла- ридан ташкил топган ясси топшкдан иборат. Ясси tof- ликларнинг рельефи хамма жойда хам текисликдан ибо­рат булмай, баъзи жойларида ботиклар хам бор.

Иклими — тропик. Оролнинг флорасини асосан панданус, нон дарахтлари хамда мангр дарахтлари таш­кил этади. Сохил буйларида 20—50 км масофагача ко­кос пальмалари ва турли буталар усади. Гуамнинг хай­вонот дунёси бой эмас. Оролнинг фаунасини сайроки кушлар ташкил этади. Сут эмизувчилар йук- Сохил буйи- даги сувларда турли баликлар куп.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Гуам АКД1 нинг «кушилмаган худуди» хдсобланади. Оролга уз-узини бошцариш ХУКУКИ берилган. Ахолиси АКДП фукаролари хисобланади, бирок, уларнинг сайловларда катнашиш ХУКУКИ йук,. Гуам AKJ1I Конгресси Вакилла­ри палатасида икки йилга сайланадиган бир делегатга (овоз бериш хУКУКисиз) эга. Бошк,арув бошлиги — гу­бернатор. У махаллий ахоли томонидан 4 йилга сайла- нади. Конун чик,арувчи орган бир палатали Конун чик,арувчи мажлис булиб, унинг йигирма бир аъзоси махаллий ахоли томонидан хар икки йилда сайланади. Сиёсий партиялари — оролда АКД1 нинг Республика- чилар ва Демократлар партияларининг махаллий булим- лари фаолият юритади.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Иктисоднинг асосини туризм ташкил этади. Орол икги- содидаги мухим уринни АК.Ш нинг харбий объектла- ридан келадиган даромадлар эгаллайди. Орол ахолиси машгул булган кишлок, хужалиги ахолининг эхтиёжла- рини к,опламайди. Сабзавот ва мевалар етиштирилади. Чорвачилик ривожланмокда. Ахоли олиб келинадиган хом ашёда ишлайдиган озик-овкат ва енгил саноат корхоналари хамда турмуш электроникасини йигиш корхоналарида банд. Электр энергияси ишлаб чик,ари- лади. Экспорта: кийим-кечак, ичимликлар ва тамаки махсулотлари, электроника. Импорта — озик-овкат, ёкдлги (импортнинг 50% и атрофида). Асосий савдо шериклари: АКШ , Япония, Тайвань.

Т а р и хи . Европаликлардан биринчи булиб Гуамни Ф. Магеллан 1521 йилда узининг биринчи ер атрофи­даги саёхати даврида кашф этади. 1563 йилдан орол Испания мустамлакаси. 1568 йилда Гуамда дастлабки миссионер иезуитлар урнашади. Европаликлар томо­нидан олиб келинган касалликлар хамда каттик экс­плуатация натижасида махаллий ахоли юз мингдан (1521 йил) 5 минггача (1741 йил) кискаради. 1898 йилги Испан — Америка урушида оролни АКДП эгаллаб ола­ди. II жахон уруши даврида Гуам Япония томонидан босиб олинади (1941). 1944 йилнинг июл, августида утказилган харбий операция натижасида орол яна АК,Ш тасарруфига утади. АКД1 Конгресси томонидан 1950 йилда кабул килинган Гуам оролининг асосий кону- нига асосан оролга узини-узи бошкариш ХУКУКИ бери-

лади. Унинг а\олисига АК.Ш фукаролиги берилиб, улар миллий сайловларда катнаша олишмайди. Хозирги кун- да Гуам АКД1нинг Тинч океанидаги стратегик харбий базасидир. Оролда Апра-Харбор харбий денгиз ва Ан­дерсен авиация базалари жойлашган.

ДАНИЯ

Расмий номи — Дания Кироллиги. Пойтахти — Копенгаген. Худуди — 43075 км2. Ахолиси — 5400000 киши (2001). Давлат тили — дат. Дини — лютеран- лар — 91%, католиклар — 2%. Пул бирлиги — дания кронаси.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и ва т а б и а т и . Дания Европа китьасининг шимоли-гарбида, Ютландия ярим ороли ва унинг атрофидаги оролларда жойлашган дав­лат. Жанубда Германия билан чегарадош. Жануби-шарк­да Болтик денгизи, гарбда Шимолий денгиз билан ту­ташган. Мамлакат шимолида Скагеррак бугози жойлаш­ган, шаркида Каттегат ва Эрусунн бугозлари Данияни Швециядан ажратиб туради. Бундан ташкари, Гренлан­дия ва Фарер ороллари хам уз-узини бошкариш хУКУКига эга булган Дания Кироллиги ерлари хисобланади. Дания майдони асосан текисликлардан иборат. Асосий табиий бойликлари: нефть, табиий газ, туз ва балик.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — конституцион монархия. Мамлакат 14 та амтомларга булинган. Давлат бошлиги — Дания Ки- роличаси. Ижро хокимияти Бош министр бошчилиги- даги хукуматга тегишли. Конун чикарувчи хокимият Киролича ва бир палатали парламент — фолькетингга тегишли. Асосий сиёсий партиялари: Дания Социал- Демократик партияси, Консерватив Халк партияси, Радикал Сул партия, Христиан Халк партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Дания дунёнинг саноати яхши ривожланган давлатла- ридан биридир. Кишлок хужалиги хам юксак ривож­ланган технологиялар билан таъминланган. Кишлок хужалигида банд булган ахоли Дания умумий ахолиси- нинг 6% ини ташкил этади. 1994 йили Даниянинг ЯММ 103 млрд. долл.ни ташкил этди (жон бошига 19860 долл.). Дания кишлок хужалиги узининг озик-овкат мах- сулотларига булган эхтиёжини тула таъминлайди. Киш-

лок хужалигининг асосий махсулотлари: картошка, дон, к,анд лавлаги, гушт ва сут махсулотлари. Данияда ба- ликчилик хам жуда яхши ривожланган. Асосий савдо Хамкорлари: Швеция, Норвегия, АКД1 ва ЕХ, давлат­лари.

Т а р и х и . Бугунги Дания худудидаги илк давлатларVI асрда ташкил топган. XI асрда Англия ва Норвегия Хам Дания назорати остига тушиб к о л д и . Дания коро­ли Свен II XI асрда христиан динини кабул килди. XIV—XV асрларга келиб Данияга Германиянинг таъ­сири кучайди. XVII асрда Болтик денгизида хукмрон- лик учун Дания ва Швеция Уртасида давом этган ку­раш Даниянинг маглубияти билан якунланди. 1849 йили Дания конституциям кабул килинди ва конституцион монархия давлати деб эълон килинди. Конституция Кирол хокимиятини анча чеклади. 1915 йили Дания аёллари сайлаш хУКУКИга эга булишди. Дания уз бета- рафлигини саклашга харакат килса-да, 1940 йилнинг9 апрелида немис фашистлари уни босиб олади. 1945 йил 5 майда Дания озод килинди.

ДОМИНИКА

Расмий номи — Доминика \амдустлиги. П ойт ах­ти — Розо. Худуди — 751 км2. Ахрлиси — 100 ООО киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — като- ликлар (80%), протестантлар (15%). Пул бирлиги — шаркий кариб доллары.

Г е о гр а ф и к ж о й ла ш у в и ва т а б и а т и . Кариб хавзасида, кичик Антиль оролларининг Доминика оро­лида жойлашган орол давлати. Майдони топшклардан иборат. Энг баланд нуктаси — Дъяблотен вулкони (1447 м).

Иклими — тропик. Tof ёнбарирлари тропик урмон­лар билан копланган. Хайвонот дунёси асосан кушлар­дан иборат.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — парламент республикаси. Мамлакат10 та приходдан иборат. Булар: Сент-Анн, Сент-Да­вид, Сент-Жорж, Сент-Жон, Сент-Жозеф, Сент-Люк, Сент-Марк, Сент-Патрик, Сент-Питер, Сент-Пол. До­миника 1978 йил 3 ноябрда Буюк Британиядан муста­киллигини эълон килган. Ижро хокимияти — прези-

дент ва Бош вазирга тегишли. Конун чикарувчи олий органи бир палатали парламент — Вакиллар Палатаси.

Асосий сиёсий партиялари — Доминика Озодлиги партияси, Доминика Бирлашган Мехнаткашлари пар­тияси, Доминика Лейбористлар партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Мамлакат халк; хужалигининг асосини кишлок хужа­лиги ташкил этади. Саноат асосан майда корхоналар- дан иборат. Кишлок хужалиги банан, манго, кокос ёнго™ ва цитрус меваларни етиштириб беради. Асосий савдо хамкорлари: Буюк Британия, АКД1 ва Кариб хавзаси давлатлари.

Т а р и хи . Доминика 1493 йили Христофор Колумб томонидан кашф килинган. Шу вактда у Испания мул- кига айланди, сунгра Франция мустамлакаси булди. 1763 йили Буюк Британия назоратига утди. 1967 йилда Британ Хамдустлиги аъзоси булди. 1978 йили Домини­ка уз мустакиллигини эълон килди.

ДОМИНИКАН РЕСПУБЛИКАСИ

Расмий номи — Доминикам Республикаси. Пойтах­ти — Санто-Доминго. Худуди — 48442 км2. А^олиси — 8600000 киши (2001). Давлат тили — испан. Дини — католиклар (95%). Пул бирлиги — доминикан песоси.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Кариб \ав- засида, Гаити оролининг шаркий кисмида жойлашган давлат. Рарбда ягона Гаити билан чегарадош. Жанубда Кариб денгизи, шимолда Атлантика океани билан ту­ташиб кетган. Шаркда Мона бугози Гаити орол ини Пуэрто-Рико оролидан ажратиб туради. Мамлакат ХУДУ- дида бир нечта tof тизмалари мавжуд. Уларнинг энг йириги Кордильера Сентраль tof тизмаси булиб, энг баланд нуктаси Дуарте чуккиси (3175 м). Мамлакат жа- нуби-гарбида Энрикильо кули жойлашган булиб, у ден­гиз сатхидан 46 м пастдир. Асосий дарёлари: Шимолий Яке, Жанубий Яке, Артибоните.

Иклими — денгиз тропик иклими. Хайвонот дунё­си унчалик бой эмас. Асосан денгиз тошбакалари, ке- мирувчилар ва бошка хашаротлардан иборат.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Давлат бошлиги — прези­дент. Конун чикарувчи олий органи икки палатали

Сенат ва Депутатлар палатасидан иборат булган Мил­лий Конгресс. Мамлакат 26 та провинция ва 1 та миллий округдан иборат. Асосий сиёсий партиялари: Озодлик Демократик партияси (ОДП), Доминикан Инкдлобий партияси (ДИП).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Кишлок, хужалиги мамлакат ик,тисодининг асосини ташкил этади. Экспортга чикарадиган асосий махсу­лотлари: тамаки, кахва, какао ва шакаркамиш. Саноат факатгина кишлок, хужалик махсулотларини кайта иш- ловчи корхоналардан иборат. Охирги йилларда туризм ута яхши ривожланмокда. Асосий савдо хамкорлари: АКДП, Пуэрто-Рико.

Т а р и х и . Гаити ороли 1492 йилда Христофор К о­лумб томонидан кашф килингач, Колумб бу ерларни Эспаньола деб атади. Лотин Америкасининг испанлар томонидан босиб олиниши айнан Доминикан Респуб­ликаси худудларидан бошланади. 1697 йили Гаити ороли Франция ва Испания Уртасида таксимланди. Оролнинг шаркий кисми Испания кироли хокимияти остида кол­ди. Мамлакат 1822 йилда уз мустакиллигини эълон кил­ган булса-да, факатгина 1844 йилга келиб хакикий мустакилликка эришди. 1978 йил сайловлари натижаси­да демократик фукаро хукумати шакллантирилди.

ЖАНУБИЙ АФРИКА РЕСПУБЛИКАСИ

Расмий номи — Ж анубий Африка Республикаси. Пойтахти — Претория. Худуди — 1223410 км 2. А%оли- си — 43600000 киши (2001). Давлат тили — инглиз, африкаанс, коса, зулу ва сесото. Дини — христиан- лик. Пул бирлиги — жанубий африка ранди.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви в а т аб иат и . Африка- нинг жанубидаги давлат. Шимолда Ботсвана (чегара узунлиги 1840 км), Намибия (855 км), М озамбик (491 км), Свазиленд (130 км) ва Зимбабве билан чега- радош. Мамлакат шаркида Лесото кироллиги (909 км) жойлашган. Гарбда Атлантика океани, жануб ва шаркда Хинд океани билан туташган. Чегарасининг умумий узунлиги — 4750 км, сохил буйлаб чегара узунлиги — 2798 км. Мамлакат ясси тогликда жойлашган. Шаркида мамлакатнинг энг баланд нуктаси — Каткин чуккиси (3660 м) жойлашган Аждар тоглари ётади. Жанубда

Кап тоглари жойлашган. Рарбда Намиб сахроси, шимо- ли-гарбда Калахари сахросининг жанубий кисми жой­лашган. Асосий дарёлари — Оранжевая ва Лимпопо. Казилма бойликлари: олтин, уран, олмос, платина, хром, к^мир, темир рудаси, табиий газ, марганец, никель, цалай, фосфатлар. Хайдаладиган ерлар худуд­нинг 10% ини, яйлов ва Утлоклар 65% ини эгаллайди.

Иклими — тропик. Пальма, баобаб, алоэ, темир дарахт, кизил дарахти, кап самшити, хушбуй дарахт Усади. Арслон, коплон, жирафа, бегемот, эндемик тур­даги кушлар, ок каркидон, мукаддас хайвон — зулу- хамемон, питонлар хайвонот оламини ташкил этади.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 9 провинцияга булинган. ЖАР мустакилликка 1910 йилнинг 31 майи- да эриш ган (аввал Буюк Британия мустамлакаси булган). 31 май — Миллий байрам (Республика эълон Килинган кун). Давлат ва хукумат бошлиги — прези­дент. Конун чикарувчи олий органи — парламент. Пар­ламент оклар учун Йигилиш палатасидан, ранглилар учун Вакиллар палатасидан, хиндлар учун Делегатлар палатасидан иборат. Йирик сиёсий партиялари: Мил- латчилик партияси, Африка миллий конгресси, Д е­мократик партия, Консерватив партия.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . ЖАР Африка китьасидаги икгисодий жихатдан энг та- раккий этган давлатлардан биридир. ЯММ 1994 йилда 194 млрд. долл.ни ташкил этди (ахоли жон бошига — 4420 долл.). Иктисоднинг асоси — tof-koh саноати (платина, олтин, хром ишлаб чикариши буйича дунёда етакчи). Машинасозлик, металлургия, тукимачилик, озик-овкат саноатлари хам ривожланган. Умумий саноат ишлаб чикариши ЯММ нинг 40% ини ташкил этади. Кишлок хужалигида (ЯММ нинг 5% и) чорвачилик ривожланган. Маккажухори, бурдой, шакаркамиш етиш- тирилади. Мамлакат озик-овкат махсулотларига булган эхтиёжларини узи коплайди. Асосий савдо шериклари: Буюк Британия, Италия, Япония, АКДП, Германия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 2638 км, автомобиль йуллари — 188309 км (54013 км га тош ёткизилган). Асосий портлари: Дурбан, Кейптаун, Порт- Элизабет.

Т а р и хи . Хозирги ЖАР худудига дастлаб бушменлар,

кейинчалик готтентотлар урнашган. 1488 йилда португал денгизчиси Диас Яхши Ният бурнини кашф этади. 1652 йилда голландлар Жанубий Африка сохилларида уз мус- тамлакаларига асос солишади. Булар 1834— 1839 йиллар­да Трансвааль х,амда Оранжевая республикаларига асос солишади. ИнглизларнингТрансваалга 1877 йилда хужум килиши биринчи инглиз-бур урушини келтириб чик,а- ради ва бу урушда Буюк Британия маглубиятга учрайди. Лекин иккинчи инглиз-бур урушидан сунг 1902 йилда инглизлар бурлар устидан уз хукмронлигини урнатади.1910 йилда Кап, Наталь, Трансвааль ва Оранжеваядан иборат федерация тузилади ва Британия доминиони деб эълон килинади. Иккинчи жахон урушидан сунг Жану­бий Африка Иттифоки (1961 йилдан ЖАР)нинг хукума- ти апартеид сиёсатини эълон килади. Мамлакатнинг африкалик ахолиси норозиликлари, жахон хамжамия- тининг мамлакат хукуматини иктисодий санкциялар билан сикувга олиши 1989 йилда апартеид сиёсатининг тугатилишига олиб келди 1992 йилда дастлабки демок­ратик сайловларда Нельсон Мандела голиб чикдди. 1999 йилда булиб утган сайловларда Т. Мбеки президент этиб сайланди.

ЖАНУБИЙ КОРЕЯ

Расмий номи — Корея Республикаси. Пойтахти — Сеул. Худуди — 98480 км2. А^олиси — 48800000 киши (2001). Давлат тили — корейс. Д ини — христианлик (48%), буддавийлик (47%). Пул бирлиги — вона.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Шаркай Осиёда, Корея ярим оролининг жанубидаги давлат. Ш и­молда Корея Халк, Демократик Респуликаси билан че- гарадош (чегаранинг узунлиги — 238 км). Жанубий Корея гарбда Сарик, денгиз, шаркда Япон денгизи би­лан туташиб кетган. Жануби-шаркда мамлакатни Япо- ниядан Корейс бугози ажратиб туради. Сохилининг узунлиги — 2413 км. Мамлакат рельефи асосан кир ва тоглардан иборат. Асосий tof тизмаси шаркдй сохилга параллел жойлашган Шаркий Корея тошаридир. Мам­лакатнинг энг баланд нуктаси Чежуда оролида жой­лашган Хала-сан tofh хисобланади. Жанубий ва Fap- бий сохиллар текисликлардан иборат. Асосий дарёлари Нехтонган ва Ханган. Асосий казилма бойликлари:

вольфрам, темир, марганец, мис, олтин, кумуш. Хай- дал адиган ерлар худуднинг 21% ини эгаллайди.

Иклими — муътадил муссон. Эман, бамбук, арча, карагай, терак, кайрагоч, окдарагай усади. Хайвонот оламида йулбарс, коплон, силовсин, айикни учратиш мумкин.

Д а в л а т т у зи ли ш и , си ёси й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 9 провинцияга булинган. Сеул ва Пусан шахарлари алохида маъмурий макомга эга. Корея Республикаси 1948 йилнинг 15 авгус- тида мустакдл деб эълон килинган. Миллий байра- ми — Мустакдллик куни. Ижро этувчи хокимият — президент (давлат бошлиги) ва Бош вазир рахбарли- гидаги Давлат кенгашига тегишли.

Крнун чикарувчи хокимият бир палатали парла­мент — Миллий мажлис томонидан амалга оширилади. Йирик сиёсий партиялари: Демократик либерал партия, Демократик партия, Бирлашган халк; партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Жанубий Кореянинг сунгги ун йилликдаги иктисодий усиши жахондаги юкори уринлардан бирини эгатлай- ди. ЯММ 1994 йилда 508,3 млрд. долл.ни ташкил этди (ахоли жон бошига — 11 270 долл.). Саноати электро­техника, тукдмачилик, озик-овкат ишлаб чикаришга асосланган. Асосий кишлок хужалиги (ЯММ нинг \ \% ини) махсулотлари — шоли, арпа, батат, соя. Урмон хужалиги ва баликчилик хам ривожланган. Асо­сий савдо шериклари: АКДП, Япония.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 6763 км, автомобиль йуллари — 63200 км, ички сув йуллари — 1609 км. Асосий портлари: Пусан, Мокпхо.

Т а р и хи . М. а. II—I асрларда хозирги Корея худуди Хитой мустамлакаси булган. М. а. 37-йилда Корея ярим­оролининг шимолий кдсмида Когур давлати вужудга келади. Жанубий кисми эса Пэкчи ва Силла кироллик- ларига булинади. X аср охирида корейс давлати Корё сулоласи хокимияти остида бирлаштирилади. 1321 йил­да Кореяни мугуллар босиб олишади. Ли сулоласи хукм­ронлиги даврида (1392—1910) мамлакатга японлар (XVI аср) ва манчжурлар (XVIII аср) бостириб кири- шади, XIX асрда эса Корея Хитой, Япония, Россия Уртасидаги можароли худудга айланади. 1910 йилда Япо­ния томонидан босиб олинган Корея японларга карши

курашни 1938 йилда бошлайди ва 1943 йилда мустакил­ликка эришади. Лекин 38-параллел буйлаб мамлакат икки кисмга — совет ва америка цушинларининг окку- пацион худудлари га айланади. 1948 йилда Корея икки давлатга — шимолда КХДР, жанубда Корея Республи- касига булинади. 1950— 1953 йилларда икки корейс дав­лати уртасида уруш харакатлари содир булди. Жанубий Корея 1965— 1972 йилларда Вьетнам билан булган хар­бий вокеаларга аралашади. 1980 йилда генерал Чон Ду Хван мамлакатда уз диктатурасини урнатади. 1978 йил­да диктатура тугатилиб, биринчи демократик сайлов­ларда Ро Д е У президентликка сайланади. Президент- ликдан кетгандан сунг Ро Де У ва унинг маслакдошлари коррупция ва молиявий товламачиликда айбланадилар. XXI аср бошларида Корея Республикасида иктисодий инкироз вужудга келди.

ЖИБУТИ

Расмий номи — Жибути Республикаси. Пойтах­ти — Жибути. Худуди — 23200 км2. А^олиси — 600000 киши (2001). Давлат тили — француз ва араб тилла- ри. Дини — ислом. Пул бирлиги — жибути франки.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви в а т а б и а т и . Жибути Шимоли-Шаркий Африкадаги давлат. Жанубда ва гарб­да Эфиопия билан, шимолда Эритрея билан, жануби- шаркда Сомали билан чегарадош. Шаркда Аден курфа- зи билан туташган. Жибути худуди ясси тоглар, чул ва ярим чуллардан иборат.

Иклими — КУРУК ва иссик тропик.Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­

лат тузилиши — президентлик республикаси. Давлат бошлиги — президент. Конун чикарувчи Олий орган бир палатали парламент — Миллий Мажлис. Конунчи- лиги француз умумий ХУКУКИ ва ислом дини конунла- ри асосида амалга оширилади. Асосий сиёсий партия­лари: Тараккиёт учун Халк Бирлашмаси, Демократик Янгиланиш партияси, Миллий Демократик партия.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Мамлакат хужалигининг асосий таянчи унинг страте- гик жойлашув урнидир. Жибути Африканинг эркин савдо ХУДУДИ деб эълон килинганлиги унинг портлари оркали халкаро савдонинг ривожланишига кулай ша­роит яратиб бермокда.

Т а р и х и . XIX асрнинг 2-ярмидан Обок портини эгаллаган французлар Жибутини уз мустамлакаларига айлантириш харакатини бошлаб юбордилар. 1886 йили мамлакат Сомалининг Француз khpfofh номи билан Франция мустамлакасига айлантирилди. 1946 йилдан Франциянинг «денгиз ортидаги ерлари» номини олди. 1958 йили утказилган референдумда Жибути халки мус- такиллик учун овоз берди. 1967 йилда Франция билан сиёсий ва иктисодий алокаларни мустахкамлаш мак,- садида узини «Афар ва Иссалар француз худуди» деб эълон килди. 1977 йили Жибути уз мустакиллигини эълон килди. Шу йили Араб давлатлари лигасига аъзо булиб кирди.

ЖАЗОИР

Расмий номи — Жазоир Халк; Демократик Респуб­ликаси (ЖХДР). Пойтахти — Аль-Жазоир. Худуди — 2381741 км2. Ах;олиси — 31624000 киши (2001). Д а в­лат тили — араб. Дини — ислом (99%). Пул бирли­ги — жазоир динори.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и ва т а б и а т и . Шимолий Африкадаги давлат. Рарбда Марокко (чегара узунли­ги — 1559 км) ва Рарбий Сахара (42 км), жанубда Нигер (956 км), Мали (1376 км), Мавритания (463 км), шаркда Ливия (1982 jcm) ва Тунис (965 км) билан чегарадош. Шимолда Урта ер денгизи жойлашган. Энг юкори нуктаси — Тахат to fh (2918 м). Дарёлари жуда кам. Фойдали кдзилмалари: нефть, табиий газ, фос- фатлар, темир рудаси, уран, кургошин, цинк. Хайда- ладиган ерлари худуднинг 3%, утлок ва яйловлар 13%, урмон ва бутазорлар 2% ини ташкил килади.

Нкдими — субтропик, тропик. Мамлакат ХУДУДИ асосан чуллардан иборат булганлиги сабабли усимлик турлари унчалик куп эмас. Атлас ва Ахаггар тогларида пука к дуб усади. Хайвонлардан шокол, гиена, антило­па, куёнлар учрайди.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — президент республикаси. Мамлакат 48 та вилоятларга булинган. 1830—1962 йилларда Жа­зоир Франция мустамлакаси булган. 1962 йил 5 июл куни ут очишни тухтатиш тугрисидаги Эвиан шартно- масига асосан куролли кураш тухтатилди ва Жазоир уз

мустакиллигини эълон килди. К,онунчилиги француз ва ислом крнунларига асосланган. Миллий байрами1 ноябр — Инкдпоб куни (1954), Давлат бошлиги — президент, конун чицарувчи хокимият — бир палата­ли парламент — Миллий халк, мажлиси. Асосий сиёсий партиялари: Халоскорлик Миллий Фронти (ХМ Ф), Со- циалистик кучлар фронти (СКФ).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Ик,тисоднинг асосий тармоклари — нефть ва газ казиб олиш (табиий газ казиб олиш буйича жахонда 5-уринда). 1973—1974 йилларда нефть нархининг кескин ошиши иктисодининг юксалишига ва саноатлаштириш дасту- рини молиялашга имкон яратди. Нефть ва газ нархининг тушиши, иктисодни марказлаштирилган бошкарув ти­зимининг камчиликлари мамлакатни 1988 йилда ижти- моий ва иктисодий инкирозга учратди. 1993 йил сентяб- рида хокимият тепасига келган янги хукумат ислохотла- рини жадаллаштириш ва икгисодини кайта куришни узининг асосий вазифаси деб билди. 1994 йилда ЯММ97,1 млрд. долл.ни ташкил килди (ахоли жон бошига 3480 долл.). Нефть ва табиий газни казиб олишдан ташкари саноатнинг енгил, tof-koh, нефть кимёси, озик-овкат сохалари кенг ривожланган. Мехнатга лаё- катли ахолининг 22% и кишлок хужалигида банд. Арпа, бугдой, узум, цитрус мевалари, сабзавотлар ва зайтун етиштирилади. Экспортга чикариладиган асосий махсу- лоти — нефть ва табиий газ (жами экспорт махсулотла- рининг 97% ини ташкил килади). Асосий савдо хамкор­лари: Франция, Италия, Германия ва АКДП.

Темир йулларининг узунлиги — 4733 км, автомобиль йуллари — 80000 км. Асосий денгиз портлари: Жазоир, Аннаба, Арзев, Бижая, Мостаганем, Оран, Скикда.

Т а р и х и . М. а. XII асрда Жазоирнинг хозирги ХУДУ- дининг Урта ер денгизи киррокдарида истикомат кил­ган финикияликлар кейинчалик Карфаген таъсири ос­тига тушиб колади. М. а. III асрда барбар кабиласининг сардори Масинисса Карфаген ва Рим уртасидаги уруш­дан фойдаланиб, дастлабки Жазоир давлати — Нуми- дия кироллигини тузади. М. а. I асрдан милодий V аср- гача Жазоир Рим империяси таркибига кирган. 429 йилда бу ерни вандаллар босиб олгандан сунг барбар- лар бир катор мустакил майда давлатларга асос соли­шади. VII асрда Жазоирни араблар босиб олиб, бар-

барлар исломни кабул килишади ва Шимолий Афри­ка Халифалик таркибига киради. XIII асрда христиан ва мусулмон барбар кабилалари уртасидаги кураш на­тижасида мамлакат учга булинади. XVI асрда бир катор Жазоир портларини испанлар эгаллашади. Жазоирлик христианлар Испания протекторатига утишган булса, мусулмонлар Усмонийлар империясига мурожаат эти- шади ва испанларни мамлакатдан цувиб чикаришади. XVII аср давомида жазоирликлар Урта ер денгизида карокчилик килишади. 1816 йили инглиз-голланд, 1824 йили инглиз флоти жазоирлик денгиз карокчилари би­лан жанг килишади. 1830 йил 5 июлда Жазоирни фран- цузлар босиб олишади ва 1834 йилда турклар таъсири- га бутунлай бардам беришади.

1954—1962 йиллардаги озодлик урушлари натижаси­да 1962 йил 1 июл куни Жазоир мустакил давлатга айла­нади. 1992 йилдаги сайловларда ислом фундаменталист- лари галаба козонишганда сайлов натижалари хукумат томонидан бекор килинади. Бунга жавобан Ислом куг- кариш фронти Жазоир худудида яшовчи чет эл фукаро- ларига карши террорчилик х;аракатларини уюштиришади.

ЗАМБИЯ

Расмий номи — Замбия Республикаси. Пойтахти — Лусака. Худуди — 752614 км2. Ахрлиси — 9445723 киши (1995). Давлат тили — инглиз. Д ини — щолисининг яр- мидан купрот христиан, колганаари ислом, индуизм дин- ларига эът щод килади. Пул бирлиги — Замбия квачаси.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Африка- нинг жанубий кисмида жойлашган. Шимолда Танза­ния (чегара узунлиги — 338 км) ва Зоир (1930 км), гарбда Ангола (1110 км), жанубда Намбия (233 км), Зимбабве (797 км), шаркда Малави (837 км), жануби- шаркда Мозамбик (419 км) билан чеградош. Умумий чегара узунлиги — 5664 км. Куллари — Бангвеулу, Мверу, кисман Танганьика ва Кариб. Асосий дарёла­ри: Луанва, Замбези, Кафуэ. Фойдали казилмалари: мис, кобалть, зумрад, олтин, кумуш, уран, рух, кумир, марганец, кургошин рудаларига бой.

Д а в л а т т у з и л и ш и в а с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — президент республикаси. Маъмурий жи\атдан 9 та провинция (вилоят)га булинади. 1964 йил

24 октябрда мустакилликка эришган. 24 октябр Муста- киллик куни — миллий байрами хисобланади. Давлат бошлиги — президент. Конун чикдрувчи олий орган — икки палатали парламент (Миллий Ассамблея (юкори палата)) ва вакиллар палатаси (куйи палата).

Асосий сиёсий партиялари: Куппартияли демокра­тия учун харакат (КДУХ) партияси, Миллий муста- киллик бирлашган партияси (ММБП).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Мамлакатнинг иктисодий ривожланиш даражаси паст. ЯММ 1994 йил 7,9 млрд. (ахоли жон бошига 860) долл.ни ташкил этди. Мис казиб олиш ва кайта иш­лаш ишлаб чикаришда асосий урин тутади. Икгисод- нинг асосий муаммоларидан бири давлат ташки карз- ларининг куплиги. Асосий савдо хамкорлари — ЕХ, Япония, Жанубий Африка, АКД1.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 1273 км. Автомобиль йуллари — 36370 км. Ички сув йуллари — 2250 км. Асосий порти — Мпулунгу.

Т а р и х и . Хозирги Замбия худудида ил к давлатлар (Баротсе, Лунда) XVII—XIX асрлар пайдо булди. XIX аср охирларида Замбия худудида Британия хукмронлиги урнатилди ва Шимолий Родезия деб атала бошланди. Шимолий Родезия 1953 йили Родезия ва Ньясаленд Федерациясига киритилди. 1963 йилда Федерация були­ниб кетганидан кейин Шимолий Родезия 1964 йил 24 октябрда мустакил Замбия Республикасига айланди.

ЗИМБАБВЕ

Расмий номи — Зимбабве Республикаси. Пойтахти — Хараре. Худуди — 390300 км2. А^олиси — 11400000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — синкретизм, христиашшк (25%). Пул бирлиги — зимбабве доллари.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб и а т и . Африка китъасининг жанубий кисмида жойлашган давлат. М о­замбик билан шимолда ва шаркда (чегара узунлиги — 1231 км), шимолда Замбия (794 км), жанубда ЖАР (225 км), жануби-гарбда ва гарбда Ботсвана билан че- гарадош. Умумий чегара узунлиги — 3066 км. Деярли бутун мамлакат худудини Матабеле ва Мошона ясси тогликлари эгаллаган. Мамлакатнинг энг баланд нук­таси — Иньянгани тога (2595 м). Асосий дарёлари —

Лимпопо ва Замбези. Фойдали казилмалари: хром, ол­тин, никель, мис, темир рудаси, к^мир, ванадий, литий, к,алайи, асбест.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Дав­лат тузилиши — президент республикаси. 1980 йил 18 апрелда мустакиликка эришган. 18 апрел Миллий бай- рам — Мустакдпликнинг эълон килиниши. Давлат бош­лиги — президент. Конун чик,арувчи олий орган — бир палатали парламент. Асосий сиёсий партиялари: Зим­бабве миллий Африка иттифоки — Сиёсий фронт (ЗМ АИ-СФ ), Зимбабве консерватив альянси (ЗКА), Зимбабве бирлик харакати (ЗБК).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Зимбабве Африка китъасининг иктисодий жихатдан бирмунча ривожланган мамлакатларидан биридир. Ялпи миллий махсулот 1994 йилда 17,4 млрд. (ахоли жон бошига 15800) долл.ни ташкил этди. Икгисод- нинг асосини tof-koh ва кайта ишлаш саноати таш­кил этади. Кишлок хужалиги хам ицтисоднинг мухим тармогадир. Асосий савдо хамкорлари — Буюк Бри­тания, ЖАР, Германия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 2745 км, автомобиль йуллари — 85237 км. Асосий порти (дарё порти) — Кариба.

Т арихи . XII—XVII асрларда хозирги Зимбабве ХУДУ- дида Монотапа давлати булган. XIX аср охирларида мамлакатни Родезия деб атаган инглизлар пайдо була­ди. 1923 йилда Жанубий Родезия Британия мустамла- касига айлантирилади. 1953 йилдан 1963 йилгача Роде­зия ва Ньясаленд Федерацияси таркибига киритилади. 1979 йили Зимбабве (мамлакатнинг янги номи)да пар- ламентга сайловлар булиб утди ва африкаликлар пар­лам ента куп уринга эга булдилар. Лекин мамлакат­нинг тулик мустакилликка эришиши учун партизан уруши 1980 йил 17 апрелгача давом этди.

ЗОИР

Расмий номи — Зоир Республикаси. Пойтахти — Киншаса. Худуди — 2345410 км2. А^олиси — 53600000 киши (2001). Давлат тили — француз. Д ини — като- ликлар (50%), протестантлар (20%), кибангистлар (12%), мусулмонлар (10%). Пул бирлиги — зоир.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и. Зоир Мар­казий Африкадаги давлат. Жанубда Замбия (чегара узун­лиги — 1930 км), жануби-гарбда Ангола (2511 км), гарбда Конго (2410 км), шаркда Уганда (765 км), Брунди (233 км) ва Руанда (217 км), шимолда Марказий Аф­рика Республикаси (1577 км) ва Судан билан чегара- дош. Мамлакат чегарасининг умумий узунлиги — 10271 км. Мамлакат худудининг марказий ва гарбий кдсмла- рини ясси тогликлар ва tof тизмалари билан у рал га н Конго дарё водийси эгаллайди. Киву кулидан шимолда вулконли тоглар жойлашган. Жануби-шаркда Катанга, жануби-гарбда Ангола ясси тогликлари жойлашган. Зо- ирда куллар куп: Танганьика, Киву, Мобуте-Сесе-Секо, Мверу. Фойдали казилмалари: мис, боксит, темир ру­даси, кумир, олмос, олтин, кумуш, нефть, рух, марга­нец, уран, калайи, кобальт, кадмий.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а т р и яла р и : Дав­лат тузилиши — президентлик республикаси. Маъму­рий жихатдан 10 та вилоятга булинади. Мустакиллик­ка 1960 йил 30 июнда эришган. Давлат бошлиги — президент, конун чикарувчи олий органи — бир пала­тали парламент. Асосий партиялари: Инкилобий халк Харакати (ИХХ), Федералистлар ва республикачилар иттифоки (ФРИ), Зоир Демократик социал-христиан партияси (ЗДСХП).

И цт исоди , т ранспорт к о м м ун и ка ц и яла р и . Бой фойдали казилмаларга эга булишига карамасдан Зоир Африканинг колок давлатларидан бири булиб колмок- да. ЯММ 1994 йили 18 млрд. (жон бошига — 440) долл.ни ташкил этди. Кишлок хужалиги икгисоднинг асосини ташкил этади. Саноатнинг кузга куринган тар­моклари — tof-кончилик, олмос казиб олиш ва уни Кайта ишлаш. Асосий савдо хамкорлари: АКШ , Бель­гия, Франция, ЖАР.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 5138 км, автомобиль йуллари — 146500 км, ички сув йуллари — 15000 км. Портлари: Бома, Банана, Матади.

Т а р и х и . Хозирги Зоир ХУДУДИ XV аср охирларида Боконго кироллиги хукмронлиги даврида европалик- лардан биринчи булиб португаллар томонидан очилган. Лекин 1875 йил Бельгия кироли Леопольд Г. М. Стэн­ли бошчилигидаги Конго экспедициясини жунатади ва 1882 йил Халкаро Конго ассоциациясини ташкил

этиб, мамлакатни мустамлакага айлантиради. 1908 йили Хозирги Зоир худудида Бельгия Конгоси номи билан Бельгия мустамлакаси ташкил этилди. 1960 йилда Бельгия Конгоси мустакдл давлат деб эълон килинади. 1965 йили хокимиятни кулга киритган генерал Мобуту 1971 йили мамлакат номини Зоир Республикаси деб эълон кдлади. 1997 йилдан бошлаб Конго Демократик Республикаси номини олди.

ИНДОНЕЗИЯ

Расмий номи — Индонезия Республикаси. Пойтах­ти — Жакарта. Худуди — 1919400 км2. А^олиси — 206100000 киши (2001). Д авлат тили — индонез. Дини — мусулмонлар (87%), протестантлар (6%), ка- толиклар (3%), буддистлар (3%). Пул бирлиги — Ин­донезия рупияси.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Индоне­зия Республикаси Жануби-Шаркдй Осиёдаги давлат. Дунёдаги энг катга Малай архипелагининг 17,5 минг ороли ва Янги Гвинея (Рарбий Ириан) оролининг гарбий кисмида жойлашган. Индонезия худудининг яр- мидан купроги уртача баланд ва пасткам тоглардан, Янги Гвинеяда кисман баланд тоглардан (энг батанд жойи — 5029 м), колган кдсми аллювиал текислик- лардан иборат. Оролда 400 дан ортик вулкон бор, шун­дан 100 таси харакатдаги вулконлардир. Тектоник хара­катлар тинмаган. Тез-тез кучли зилзила булиб туради. Нефть, кумир, темир, марганец, калайи рудалари, боксит, мис, кургошин, рух, алюминий, никель ва фосфат конлари бор.

Иклими — Индонезиянинг катта кдсмида эквато­риал, Ява оролининг шаркий ва Кичик Зонд оролла- рида субэкваториал. Энг йирик дарёлари — Капуас, Барито, Харри, Компар, Муси, Мамберамо, Дигуль.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . И ндо­незия — унитар республика. Давлат ва хукумат бош ­лиги — президент. Конун чикарувчи олий орган — Халк Маслахат Конгресси. Амалдаги конституцияси 1945 йил 18 августда кабул килинган. Ижроия хокимиятни президент узи тайинлаган хукумат билан бирга бошка- ради. Асосий сиёсий партиялари: Бирлик ва тараккдёт партияси, ИДП Миллий мандат партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Индонезия — аграр-индустриал мамлакат. Кишлок хужалиги Индонезия иктисодининг етакчи тармоги Хисобланади. Ме\натга ярокди ахолининг ярмидан купроги кишлок хужалигида банд. Табиий каучук ва пальма ёги ишлаб чикариш буйича дунёда биринчи уринда туради. Тропик дарахт ёгочидан ясалган буюм- лар, тамаки, чой, кахва, зиравор-дориворлар, шунинг­дек, балик ва денгиз махсулотлари етказиб берувчи энг катта давлатдир. Асосий донли экинлари — шоли, маккажухори. Чорвачилигида корамол, чучка, эчки, куй, йилки, парранда бокилади. Индонезия худуди- нинг 65% и урмон билан копланган булиб, киммат- бахо ёгоч тайёрланади. Кончилик саноати^ бюджет ту- шумларининг анча кисмини таъминлайди. Йилига урта­ча 576 млн. баррель нефть казиб олинади. Индонезия суюлтирилган табиий газни четга чикаришда дунёда биринчи уринда, калайи казиб олишда иккинчи урин­да, никель казиб олишда туртинчи уринда туради. Мах- сулот ишлаб чикариш саноатининг асосини истеъмол моллари: газлама, чарм буюмлар, рузгорбоп кимёвий махсулотлар, озик-овкат ташкил этади. Шоли окдаш, тамаки, канд-шакар, чой, ёг, ип-газлама, жун, кури­лиш материаллари, фармацевтика ва полифафия, кон­дитер корхоналари ва минерал угит, шина заводлари бор. Юксак технологияга асосланган тармокпар: кема­созлик, самолётсозлик, нефть кимёси, автомобиль йигиш, радиоэлектроника ривожланмокда. Индонезияда денгиз транспорти етакчи уринда. Асосий савдодаги Хамкорлари: Япония, АКД1, Сингапур, Германия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 6964 км, автомобиль йуллари — 119500 км, ички сув йуллари — 21579 км. Портлари: Танжунгприон (Жакарта порти), Сурабая, Палембанг, Баликпапан, Ужунгпан.

Т а р и х и . Индонезия кадимий маданият марказла- ридан биридир. М. а. II асрга оид ёдгорликлар сакланган. Ява, Малайя оролларида Тарума ва Катанга, Суматра- да Малайю ва Шривижайя давлатлари ташкил топган. Уларда хиндуийлик ва буддавийлик таркала бошлади. VII асрда бир неча майда давлатлар бирлашиб, Шриви­жайя империясига айланди. VIII асрнинг биринчи яр- мида Явада Матарам давлати пайдо булди. 1025 йили Шривижайя инкирозга учради. XI асрнинг 40-йиллари- да Матарам Кедири (XIII асрдан Сингасари) ва Жан-

гола давлатларига булиниб кетди. XIII аср охирида Син- гасари емирилиб, унинг Урнида Мажапахит империяси ташкил топди (1293 — тахм. 1520). XIV асрда Хиндистон ва Малаккадан Индонезияга ислом дини кириб келди.XVI асрдан Мажапахит империяси мусулмон султон- ликларига булиниб кетгач, Индонезия худуд и га евро- паликлар (португаллар, голландлар) кириб кела бош­лади. 1602 йилда голландлар Индонезияда Ост-Индия компаниясига асос солди. 1811 йили Индонезияни инглизлар босиб олди. 1814 йилги Англия-Нидерландия битимига кура Индонезия Нидерландия кулига утди. 1942—1945 йилларда Индонезияни Япония босиб олди. Япония II ж а\он урушида маглубиятга учрагач, мамла­кат мустакдл Индонезия Республикаси деб эълон кдлин- ди (1945 йил 17 август). 1945 йил 6 сентябрда Индоне­зияга инглиз, кейинрок, голланд кушинлари бостириб кирди. 1949 йил ноябрда Голландия Индонезия муста- кдллигини тан олишга мажбур булди. Бирок, Индонезия 16 худудга булиниб ташланди. Мамлакат «Индонезия Кушма Штатлари» номи билан юритила бошланди, Голландия Рарбий Ирианни Уз кул остида сакдаб кол­ди. 1950 йил 6 августда Индонезия унитар давлат деб эълон килинди. 1953 йил 1 майда Рарбий Ириан И ндо­незия Республикаси таркибига к$чииб олинди.

ИОРДАНИЯ

Расмий номи — Иордания Хршимийлар подш олиги. Пойтахти — Оммон. Худуди — 89 206 км2. Ах,оли- си — 5200000 киши (2001). Давлат тили — араб. Д ини — ислом давлат дини хисобланади. Пул бир­лиги — иордан динори.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб и а т и . Иордания Якдн Шаркда, Осиёнинг гарбий кисмида жойлашган. Иордания шаркда ва жанубда Саудия Арабистони (че­гара узунлиги — 728 км), шаркда Ирок (181 км), гарбда Исроил (238 км ) ва Фаластин (97 км), шимолда Сурия (375 км) билан чегарадош. Чегарасининг уму­мий узунлиги — 1619 км. Иордания маъмурий жихат­дан 12 мухофазат (вилоят)га булинади. Иорданиянинг аксар кдсми шаркдан Fap6ra томон баландлашиб бо- радиган ясси тогликлардан иборат. Жанубдаги Рам tofh Иорданиянинг энг баланд нуктаси (1764 м). Мамлакат-

нинг гарбий кдсмида меридиан чизигига параллел \олда йуналган чукур ботик во\а — Хор (Ал-Хор) ва унинг давоми Водий ал-Араб жойлашган. Хор минтакасида Иордан дарёси водийси ва Улик денгиз урин олган. Бу минтаканинг \ар икки томонида Сурия-Фаластин tof- лари кад ростлаб туради. Йирик шахарлари: Оммон, Аз-Зарка, Ирбид, Ал-Халил. *

Д а в л а т т у з и л и ш и ва с и ё с и й п а р т и я л а р и . Иордания — конституцион монархия. 1952 йил 8 январ- да кабул килинган конституцияга амал килади. Давлат бошлиги — Малик (подшох) булиб, у конун чикарувчи ва ижрочи \окимият со\асида катта хукукка эга. Крнун чикарувчи \окимият — подшох ва Миллат мажлиси (пар­ламент). У сенат ва депутатлар палатасидан иборат. Сенат- ни подшох 4 йилга тайинлайди. Депутатлар палатаси турридан-тугри ва овоз бериш йули билан 4 йилга сайла- нади. Ижроия хокимиятни подшох узи тайинлайдиган хукумат — Вазирлар Кенгаши оркали амалга оширади.

И ц т и с о д и ва т р а н сп о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Иордания иктисодиётида хизмат курсатиш, саноат, киш­лок хужалиги ва сайё\лик сохалари ривожланмокда. Иордания фосфат ва ишкор (поташ), мис ва марганец захираларига ва унчалик йирик булмаган нефть конла­рига эга. Кончилик, энергетика, тукимачилик саноатла- ри ривожланган. Иктисодиётида кончилик саноати му- хим а\амиятга эга. Фосфорит экспорта буйича дунёда учинчи уринда туради. Мамлакат минерал тузларга хам бой. Шунингдек, бром, магний оксиди хам казиб олина­ди. Мис рудаси, марганец, уран, темир рудаси хам бор. Булардан ташкари, Иордания ерлари каолин, гипс, охактош, кварцли кумлар, доломит, бентонит, дала шпата конларига хам бойдир. Иорданияда совитгич, газ плиталар, аккумуляторлар ишлаб чикарадиган завод- лар, курилиш моллари, мебель корхоналари бор. Дори- дармон, сигарета, кулолчилик буюмлари, пойабзал, тукимачилик моллари хам ишлаб чикарилади.

Кишлок хужалиги икгисодиётда юкори мавкега эга эмас. Мамлакат худудининг атиги 5—6% и хайдалади- ган ерлардир. Чорвачилик оксок тармок хисобланади. Асосан корамол, куй ва эчки бокилади. (Ем-хашак етишмайди, яйловлар кам.)

Иордания четга асосан фосфат, фосфатли ва ка- лийли угитлар, ишкор, цемент, мармар, аккумуля-

торлар, тукимачилик буюмлари, парафин, лок буёк,- лар, тозалаш моддалари, кандолатчилик махсулотла­ри, кимёвий моллар чикаради. Четдан машина, асбоб- ускуна, нефть ва нефть махсулотлари, гушт, сут мах­сулотлари олинади. Асосий савдо хамкорлари — араб давлатлари, АКДП, Италия, Япония, Буюк Британия, Германия, Хиндистон.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 619 км. Автомобил йулларининг узунлиги — 7500 км. Асосий порти — Акаба.

Т а р и х и . Хозирги Иордания худудида дастлаб кана- нейларнинг сомий кабилалари яшаган. М. а. бир минг йилликда бу худуднинг бир кисми Исроил ва Яхудия подшоликлари таркибида булган. М. а. бир минг йил­лик охирида кадимги араб давлати — Набатея подшо­лиги вужудга келди. Иордания милодий II асрнинг 30- йилларидан Рим, IV асрдан Византия империяси, VII асрдан Араб халифалиги кул остида булди. XI—XV аср­ларда салибчилар, салжукийлар, Миср мамлуклари бос­тириб кирди. X асрнинг бошидан 1918 йилгача Усмонли турк империяси таркибида булди. Мамлакат I жахон уруши даврида араб кузголончи ва ватанпарварлари томонидан озод килинди. Сунг Сурия худуди билан бирга амир Файсал кул остига утди. 1920 йилда Бри­тания мандатидаги Фаластинга кУшилди. 1921 йилда Иордан дарёсининг шаркий кисмида хошимийлар су- лосасидан булган амир Абдуллох рахбарлигида Транс­иордания амирлиги ташкил топди. Амирлик устидан Англия назорати урнатилди. 1946 йил 25 майда Транс­иордания Иордания номи билан мустакил давлат, амир Абдуллох (2004 йили вафот этди) эса унинг подшохи деб эълон килинди.

ИРЛАНДИЯ

Расмий номи — Ирландия Республикаси. Пойтах­ти — Дублин. Худуди — 70,3 минг км2. Ауолиси — 3840000 киши (2001). Давлат тили — ирланд ва инглиз. Дини — щолисининг аксарияти католиклар, бир кисми протестантлар. Пул бирлиги — евро.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Ирландия Европанинг гарбида, Ирланд оролларида жойлашган. Маъмурий жихатдан 26 графликка булинади, улар 4

тарихий вилоятга бирлашади. Шимолда Буюк Брита­ния (Ш имолий Ирландия) (чегара узунлиги — 360 км) билан чегарадош. Шаркда Ирланд денгизи, бошка то­мондан Атлантика океани билан туташ. Ирландия худу­дининг ярмидан купини марказий текислик эгаллаган. Чекка кисмларида паст ва уртача баландликдаги tof- лар бор. Жануби-гарбида Керри tofh (1041 м) Ирлан- диядаги энг баланд тогдир. Ирландияда торфнинг кат­та захиралари, тошкумир, к^^ошин, рух, мис, ф ос­форит бор.

Иклими — муътадил океан. Йирик дарёси — Шан­нон. Йирик шахарлари: Дублин, Корк, Лимерик.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Ир­ландия — республика. 1937 йил 29 декабрда кабул килинган \амда 1972 ва 1999 йилларда тузатишлар ки­ритилган Конституцияга амал килади. Давлат бош­лиги — президент. Крнун чикарувчи олий органи — Миллий парламент (икки палатали: вакиллар палатаси ва сенат). Ижрочи хокимиятни вакиллар палатасининг таклифига биноан президент томонидан тайинланади- ган хукумат амалга оширади. Асосий сиёсий партияла­ри: Фианна фойл («Омад аскарлари»), Фине гал (Бир­лашган Ирландия), Ирландия лейбористлар партияси, Ирландия коммунистик партияси, Демократик сул партия, Тараккийпарвар демократик партия, Ирлан­дия ишчилари партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Ирландия — индустриал мамлакат. Кончилик саноати ва кишлок хужалиги хом ашёсини кайта ишлаш тармок­лари етакчи уринда. Металлургия, машинасозлик, элек­тротехника, нефть, кимё курилиши ашёлари конлари бор. Торф казиб олиш ва ундан фойдаланиш сохасида дунёда олдинги Уринда туради.Чорвачилик мамлакат кишлок хужалигининг асосий тармоги хисобланади: бу тармок ялпи кишлок хужалик махсулотининг 88% ини беради. Унинг 80% и экспорт килинади. Денгиз флоти ривожланган. Асосий портлари — Дублин, Керк. Ирлан­дия четга машина ва асбоб-ускуналар, корамол, озик- овкат, кимё, тукимачилик махсулотлари чикаради. Четдан транспорт воситалари, нефть ва бошкалар келтирилади. ЯММ 1994 йилда 49,8 млрд. (ахоли жон бошига — 14060) долл.ни ташкил этади. Асосий савдо хамкорлари: Буюк Британия, Германия, Франция, АК.Ш ва Россия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 1947 км, автомобиль йуллари — 92294 км. Денгиз порглари — Дублин, Корк, Уотерфорд.

Т а р и хи . Ирландия худудида инсон м. а. 6 минг йил- ликдан буён яшайди. М. а. I асрда кельт кабилалари кучиб келиб, махаллий ахоли билан кушилиб кетган. V асрда христиан дини таркалган. 1921 йилда Англия-Ирландия битимига мувофик Ирландиянинг жанубий кисми мус­такил деб эълон килинди ва Англия назоратидаги доми­нион ХУКУКИНИ олди. 1937 йилги янги конституция «Эйре мустакди давлати» деб эълон килди. 1949 йили Ирлан­дия мустакил Республика деб эълон килинган булса хам, мамлакатнинг шимолий кисми (Ольстер)да мустамла- качилар хукмронлиги сакланиб колди.

ИРОКРасмий номи — Ирок, Республикаси (Аль-Жумхурия

ал-Ироция). Пойтахти — Бардод. Худуди — 434924 км2. Ахрлиси — 23 600 ООО киши (2001). Давлат тили — араб тили. Дини — ислом (95%), христианлар (3%). Пул бирлиги — ироц динори.

Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Ирок Осиё­нинг жануби-гарбий кисмида жойлашган давлат. Ш и­молда Туркия, шаркда Саудия Арабистони ва Кувайт, гарбда Иордания ва Сурия билан чегарадош. Мамла­катнинг жанубий сохиллари Форс култиги билан ту­ташган. Мамлакатнинг шимолий кисми Аль-Жазра Ар­ман тогликлари ва Туркия билан чегарадош худудлар- да жойлашган. by худуднинг энг баланд нуктаси — 2135 м. Дажла ва Фрот дарёлари оралигида кенг водий ястаниб ётади. Фротнинг гарбий тарафидан водий Су­рия чулларига туташиб кетган.

Иклими — континентал. Мамлакатнинг марказий Кисмида хурмо ва терак дарахтлари усади. Ирокнинг катга кдсмини чала чул ва чулларга утиб борувчи те­кисликлар эгаллаган. Тогли худудларда нинабаргли бу­талар бор. Ирок хайвонот дунёси ранг-барангдир: мам­лакатнинг 5фмон ва чулларида оху, антилопа, гепард, шер, бури, чиябури, куён ва бошка хайвонларни уч- ратиш мумкин.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Дав­лат тузилишига кура — президентлик республикаси.

Ирок, 18 та вилоятдан иборат. Давлат ва хукумат бош- лиги — президент. Сиёсий партиялари: Курдистон де­мократик партияси, Ирок, коммунистик партияси, Араб социалистик уйгониш партияси, Курдистон партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Ирок, — аграр-индустриал давлат. Ик,тисодининг асоси- ни нефть казиб олиш ташкил этади. Нефтни кайта ишлаш, цемент, тукимачилик, тери-пойабзал, озик- овкат саноати ривожланган. Кимё-фармацевтика, шиша, электротехника, афтомобиль йигувчи корхоналар, киш­лок хужалиги машинасозлиги заводлари ишлаб туриб- ди. Нефть хом ашёси, фундук, курук мевалар асосий экспорт махсулотлари хисобланади. Ofhp машинасоз­лик ва мудофаа саноати махсулотлари, транспорт жи- хозлари, темир, пулат, асосий саноат махсулотлари, галла, озик-овкат махсулотлари импортда мухим урин тутади. Асосий савдо хамкорлари: Иордания, Туркия, Бразилия, Япония, Нидерландия, Испания, Франция.

Асосий порти: Басра.Т а р и х и . Кдцимги Ирок худудида м. а. IV минг йил-

ликда Шумер давлати ташкил топган. М. а. III минг йилликдан I минг йилликкача бу худудда Аккад, Бобил ва Оссурия давлатлари мавжуд булган. М. а. 539—331 йилгача бу ХУДУДлар Ахамонийлар империяси таркиби­га, кейин 200 йил давомида Александр Македонский империяси таркибида булган. Ундан сунг яна форслар Хукмронлиги остига кайтган. VII асрда бу худудларни араблар босиб олган. XIII асрда эса мутул боскинчилари бу ерларга бостириб кирди. XVI асрдан XX асргача Ирок Усмонийлар империясининг таркибий кисми булиб келди. 1916 йили Буюк Британия бу худудларни истило килди. 1932 йили Ирок уз мустакиллигини кулга киритди, лекин орадан куп утмай 1941 — 1945 йилларда Буюк Британия, Эрон, Покистон ва Туркия жамоавий хавфсизлик туфисидаги «Багдод пакти»ни имзолашди. 1958 йили монархия ардарилиб, Ирок «Бардод пакти»- дан чикди. 1963 йили АКД1 нинг куллаб-кувватлаши билан Ирокда харбий давлат тунтариши амалга оши- рилди. 1980 йили Ирок ва Эрон уртасида уруш бошла­ниб кетди. 1988 йили уруш тухтатилиб, 1990 йили Эрон билан тинчлик шартномаси имзоланди. Шу йили Ирок Кувайт хУДУДИга бостириб кирди. БМТ Ирок билан савдо алокаларига эмбарго эълон килди. 1991 йилда

АКШ бошчилигидаги НАТО харбий кучлари Ирокка Карши «Сахродаги бурон» деб номланган харбий опе­рациями бошлади. 1994 йили Ирок, Кувайтга нисбатан уз даъвосидан воз кечди. 1998 йили куролланишни на- зорат кдлиш буйича БМТ махсус комиссияси мамлакат худудидан чикариб юборилди. Бу Форс курфази АКШ Харбий кучларининг тупланишига асос булди. 2003 йил­нинг март ойида АК.Ш ва Буюк Британия Саддам Хусайнни хокимиятдан агдариш максадида Ирокка к,ар- ши харбий операцияларни бошлади, натижада С. Хусайн Хокимиятдан агдарилиб, деярли бутун Ирок худуди АКШ назорати остига утди. 2005 йилда булиб утган сайловларда Жалол Талабани президент этиб сайланди.

ИСЛАНДИЯ

Расмий номи — Исландия Республикаси. Пойтах­ти — Рейкьявик. Худуди — 103000 км2. А^олиси — 300000 киши (2001). Давлат тили — исланд. Д ини — лютеранлар (95%), протестантлар (2%), католиклар (1%). Пул бирлиги — исланд кронаси.

Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Исландия Атлантика океанининг шимолий кисмидаги Исландия оролида жойлашган. Орол юзасини вулконли тогликлар, куп сонли муз билан копланган тогли массивлар эгаллаган. Оролда 200 дан ортик вулконлар кайд этилган, улар­нинг куплари — Гекла, Лаке, Аскья ва бошкалар хара­катдаги вулконлардир. Гидроэнергия ресурслари ва балик мамлакатнинг асосий табиий ресурслари хисобланади.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилишига кура — парламентар республика. Маъ­мурий жихатдан 23 округга булинади. 1944 йил 17 июнда Даниядан ажралиб, мустакилликка эришган. (Миллий байрами — Республика эълон килинган кун.) Ижро этувчи хокимиятни президент (давлат бошлиги) ва хукуматни бошкарадиган премьер-министр бошкаради. Конун чикарувчи хокимият икки палатали (юкори ва куйи) парламент (Альтинг)дан иборат. Асосий сиёсий партиялари: Мустакиллик партияси (М П), Прогрес­сив партия (ПП), Исландия социал-демократик парти­яси (ИСДП), Халк иттифоки (ХИ).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Мамлакат иктисоди амалий жихатдан баликчилик ва

баликни кбайта ишлаш билан чекланган. Асосий кишлок, хужалик махсулотлари — картошка ва шолгом. Куйчи- лик ва сут етиштирадиган чорвачилик хам ривожланган. ЯММ 1994 йилда 4,5 млрд. долл. (ахоли жон бошига — 17250 долл.)ни ташкил этди. Асосий савдо хамкорлари: ЕХ, мамлакатлари, Норвегия, АКД1, Япония.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 12343 км. Денгиз портлари: Кеблавик, Рейкьявик, Сей- дисфьордюр.

Т а р и х и . Исландия ерлари VIII асрда ирланд мо- нахлари томонидан очилган, 865 йилда эса бу ХУДУД- ларга норвеглар кучиб келган. 930 йилда мустамлака- чилар оролда республика барпо этдилар. Тахминан 1000 йилда мамлакатда дастлабки христиан миссионерлари пайдо булди. 1262 йилда Исландияда Норвегия кирол­лиги хукмронлиги урнатилди. 1537 йилдан 1944 йил майигача Дания карамогида булди. 1944 йил 17 июлда мустакил Республика деб эълон килинди.

ИСПАНИЯ

Расмий номи — Испания кироллиги. Пойтахти — Мадрид. Худуди — 504,70 минг км2. Ацолиси — 40037000 киши (2001). Давлат тили — испан. Д ини — купчили­ги католиклар. Пул бирлиги — евро.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и ва т а б и а т и . Европа- нинг жануби-гарбида Пиреней ярим оролида жойлаш­ган Урта ер денгизидаги Балеар, Атлантика океанидаги Канар ороллари, Африканинг шимолий киргогидаги Сеута ва Мелилья шахарлари ва унга ёндош Велесде-ле Гомера, Алу Семас, Чафаринос ороллари хам Испания- га карашли. Рарбда Португалия (чегара узунлиги — 1214 км), шимолда Франция (623 км) ва Андорра (65 км), жанубда Гибралтар (1,2 км) билан чегарадош.

Испания субтропик минтакада жойлашган. Худуди - нинг аксар кисми ясси тоглик, уртача баландликдаги тизмалар, ясси тогликлар ва пасттекисликлардан ибо­рат. Сьерра-Невадо тизмасидаги Муласен tofh (3478 м) Испаниядаги энг баланд тогдир.

Мамлакатнинг асосий дарёлари: Тихо, Эбро, Гва­далквивир, Деэро, Гвадиана ва бошкалар. Испанияда уран, мис, симоб, цургошин, темир, вольфрам, калайи, олтин, кумуш, маргимуш, марганец конлари бор. ХУДУД-

нинг 31% и экин экиладиган ерлар, 31% и урмонлар ва бутазорлар, 21% и утлок; ва яйловлардан иборат.

Д а в л а т т у зи л и ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Дав­лат тузилиши — конституцион монархия. Маъмурий жихатдан 17 мухтор худудга, улар уз навбатида эллик- та вилоят (provincia)ra булинади. Миллий байрами 12 октябр — Испан миллати куни. 1492 йилдан бошлаб мустак,ил давлат. Давлат бошлиги — кирол (1975 йил 22 ноябрдан Хуан Карлос I), унинг \укуки конститу­ция билан чегараланган. Конун чикарувчи хокимиятни Генерал Кортеслар (парламент) амалга оширади. Кор- теслар икки палата — Депутатлар Конгресси ва Сенат- дан иборат. Ижрочи хокимиятни хукумат амалга оши­ради. Хукумат раисини кирол парламентнинг иккала палатаси раислари билан маслахатлашиб тайинлайди. А сосий партиялари: Испания социалистик ишчи партияси (И СИ П ), Халк партияси (ХП), Испания ком­мунистик партияси (И КП ), Баскларнинг миллатпар- вар партияси (БМ П), Каталония демократик конвер- генцияси (КДК), Валенсия Иттифоки (ВИ).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Испания — аграр-индустриал мамлакат. ЯММда сано- атнинг улуши 23%, кишлок хужалигининг улуши 35%, хизмат курсатиш сохасининг улуши 60% дан ортади. ЯММ 1994 йилда 515,8 млрд. (ахоли жон бошига 13120) долл.ни ташкил этган. Саноатида огир саноат етакчи уринда туради. Машинасозлик, автомобилсозлик, ке­масозлик, электротехника, станоксозлик, кимё саноа­ти ривожланган. Кишлок, хужалигининг асосий тар- mofh — дехкончилик.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 14378 км, автомобиль йуллари — 324 минг км. Портлари: Картахена, Альхесирас, Барселона, Бильбао, Санта-Крус-де-Тене­рифе, Виго, Кадис, JIa-Корунья, Малага, Сантаньер, Таррагона, Валенсия, Хихон, Алеканте, Альмерия.

Асосий савдо хамкорлари: ЕХ мамлакатлари, АКШ.Т а р и хи . М. а. VII асрдан Испаниянинг жанубий ва

шаркий сохил буйлари финикияликлар ва юнонлар томонидан^ узлаштирила бошланган. М. а. 7000—5000 йилларда Урта ер денгизи сохилида иберлар мадания- ти пайдо булди. М. а. III аср охирларида Испания худу- дининг куп кисми Карфаген кул остига угди. М. а. II аср бошларига келиб римликлар карфагенликларни си-

кдб чикардилар. Маврлар 711—718 йилларда Пиреней ярим оролларининг куп кисмини босиб олдилар ва бу кисмлар Дамашк, халифалиги кул остига утди. 756 йил­да мустакил давлат — Курдоба амирлиги, 929 йилда эса Курдоба халифалиги тузилди. X—XI асрларда му- сулмонлар Испанияси бир неча мустакил давлатларга булиниб кетди. 1212 йилда маврларга карши хужум (Ре­конкиста) натижасида Арагона, Кастилья ва бошка испан ки ролл и клари вужудга келди. Кастилья ва Ара- гония битта киролликка бирлашиб (1469 йил), мамла­катни 1492 йилда маврлардан озод килди. Испания кироллиги XVI асрда гуллаб-яшнади, Ж анубий ва Марказий Америкада мустамлакаларни кенгайтирди, 1580 йилда Португалияни забт этди, лекин XVII асрда куп худудларидан ажралди. 1640 йилда Португалия, 1648 йилда Нидерландия, 1649 йилда эса Артуа ва Ру- сильон провинцияларини Францияга бой берди. XIX аср бошларида мамлакат Наполеон кушинларидан озод Килинди. Уша пайтда испанлар Жанубий ва Марказий Америкадаги деярли барча мустамлакаларидан ажрал­ди. XIX асрда Испанияда абсолют хокимият тарафдор- лари ва либераллар Уртасида кураш булиб утди. 1923 йил­да давлат тунтариши натижасида мамлакатда диктату­ра Урнатилди. 1931 йилда Испания Республика деб эълон килинди. Кдрол Альфонс XIII тахтдан воз кечмай, мамлакатни тарк этди. 1936 йилда Халк фронти хоки­мият тепасига келгач, фукаролар уруши авж олди ва 1939 йилда мамлакатда Франко фашистик режими- нинг Урнатилиши билан тугалланди. 1975 йилда Фран­ко вафотидан кейин Испанияда конституцион монар­хия урнатилди. 1976 йилда мамлакатда парламент ти­зими жорий этилди, 1978 йилда янги Конституция кабул килинди.

ИСРОИЛ

Расмий номи — Исроил давлати. Пойтахти — Тель-Авив. Худуди — 20770 км2. А^олиси — 5433134 киши (1995). Давлат тили — иврит, шунингдек, араб- лар яшайдиган ерларда араб тили. Дини — иудаизм (82%), ислом (14%), христиан (2%). Пул бирлиги — шекель.

Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и. Исроил дав­лати Жануби-рарбий Осиёда жойлашган. Шаркда Иор­дания, шимолда Ливан, шимоли-шаркда Сурия, жану­би-гарбда Миср, шарада ва жануби-гарбда Фаластин билан чегарадош. Бу давлатни шартли равишда бир неча цисмга ажратиш мумкин. Галилей ясси тоглиги, Мерон tofh (1208 м), Эсдраелон водийси, Самарий ва Яхудий тепаликлари (ясси tof), Негев чули ва khpfok текисликлари. Мамлакатнинг асосий дарёси — Иордан. Фойдали казилмаларидан мис, фосфор, олтингугурт, марганец, кам микдордаги нефть ва газ захираси хам бор. Экин экиладиган ер мамлакат майдонининг 17%, яйлов майдони эса 40% ини ташкил этади.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Дав­лат тузилиши — парламентар республика. Мамлакат 6 та округдан иборат: Марказий, Хайфа, Кудцус, Ш и­молий, Жанубий, Тель-Авив. Ижро этувчи хокимият президент (давлат бошлиги) ва премьер-министр рах- барлигидаги хукуматга карашлидир. Конун чикарувчи олий органи — Кнессет (бир палатали). Асосий сиёсий партиялари — Ликуд, Авода (мехнат).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Иктисодни бошкаришда давлат асосий рол уйнайди. Табиий ресурсларининг чегараланганлигига карамас- дан, кейинги ун йилликларда Исроилда кишлок, хужа­лиги ва саноат жадал суръатлар билан ривожланмокда. ЯММ 1994 йилда 70,1 млрд. (ахоли жон бошига 13880) долл.ни ташкил этди. Саноат тармокдаридан олмос - ларни цирралаш, тукимачилик, озик-овкат, кимё, хар­бий ва транспорт жи\озларини ишлаб чикариш, юкори технологияли электроника кабилар мавжуд. Кишлок хужалиги махсулотлари етиштириш ялпи ички махсу- лотнинг 3% ини ташкил этади. Цитрус мевалари, саб­завотлар, пахта, чорва махсулотлари етиштирилади. Экспортнинг асосий кисмини олмос ташкил этади. Шу­нингдек, кишлок хужалик махсулотлари, юкори тех­нологияли жихозлар экспорт килинади. Асосий савдо Хамкорлари: АКШ , ЕХ мамлакатлари, Япония.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 600 км. Автомобиль йуллари — 4750 км. Асосий портлари — Аптдот, Хайфа.

Т а р и хи . 1948 йил 18 майда яхудийлар томонидан Хозирги Исроил давлати ташкил этилди. Ушбу давлат

жахоннинг купгина давлатлари томонидан дархол тан олинди, лекин бу давлатнинг ташкил топиши кушни давлатларда норозиликни келтириб чицарди. Окибатда 1947—1948 йиллардаги биринчи араб-исроил зиддияти юзага келди. Урушда Исроил янги худудларни кулга киритиб, голиб чикди. 1956 йилда Сувайш каналининг национализация килиниши ва Мисрнинг араб давлат­лари билан шартнома тузиши натижасида Исроил Мисрга к,арши уруш бошлади ва бу уруш Исроил кушин- ларининг Синай ярим оролидан чикиб кетиши билан якунланди. 1967 йил июнида Исроил Миср, Сурия ва Иорданияга карши уруш бошлаб, Синай ярим ороли, Fa30 сектори, Иордан дарёсининг гарбий кдргощдаги ерлар, Куддуснинг араблар яшайдиган кисми, Жулан тепаликларини кулга киритди. 1973 йил октябрида Миср ва Сурия Исроилга к,арши харбий харакатлар олиб бор­ди. Исроил Синай яриморолидан ажралди. 1979 йил мартида Кэмп-Дэвид битами (1978 йил сентябр, АКШ ) асосида Миср ва Исроил уртасида тинчлик шартнома- си тузилди. 1982 йил июнида Исроил Ливанга бостириб кирди ва Байрутни бомбардимон кдлди. 1982 йилда Рабин бошчилигидаги лейбористлар хукумат тепасига келгач, тинчликни йулга куйиш жараёни бошланди. 1993 йилда Исроил хукумати ва Фаластин Озодлик ташкилоти Уртасида Фаластин автономиясини назарда тутган тинчлик шартномаси имзоланди. 2005 йилда Fa3o сектори ва Иордан дарёсининг гарбий сохилидан яхудий ахолиси олиб чикдб кетилди.

ИТАЛИЯ

Расмий номи — Италия Республикаси. Пойт ах­ти — Рим. Худуди — 3011230 км2. Ахолиси — 57800000 киши (2001). Давлат тили — итальян. Дини — ахрли- сининг асосий кисми протестантлар, колганлари м у- сулмонлар, яхудийлар. Пул бирлиги — евро.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Жанубий Европада, Апеннин яриморолида жойлашган. Ш имол­да Австрия (чегара узунлиги — 430 км) ва Швейцария (740 км), шимоли-гарбда Франция (488 км), шаркда Словения (199 км) билан чегарадош. Сардиния, Сици­лия, Эльба ороллари ва бир канча кичик ороллар хам Италияга карашли. Италия ХУДУДИ -жанубда ва гарбда

Урта ер денгизи, шаркда Адриатика денгизи билан туташ. Чегарасининг умумий узунлиги — 1899,2 км. Худудининг 80% и tof ва к,ирлардан иборат. Италия- нинг шимолида Альп тоглари жойлашган. Альп ва Апен­нин тоглари оралигида По дарёси водийси билан Лом­бард текислиги жойлашган. Харакатдаги вулкрнлар куп. Улар орасида Везувий (1277 м) ва Этна (3323 м) Сици­лия оролида жойлашган. Италиянинг асосий дарёла­ри — По ва Тибр. Мамлакатда куллар куп, асосийлари Гарда, Лаго-Маджоре, Комо. Асосий фойдали казилма- лари: симоб, мармар, ишкор, кумир, олтингугурт, кам микдорда табиий газ ва нефть. Хайдаладиган ерлар мам­лакат худудининг 32%, урмон ва бутазорлар 22%, яй­лов ва утлоклар 17% Ини ташкил этади.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Дав­лат тузилиши — парламентар республика. Маъмурий жихатдан 20 вилоятга булинади. Италия 1961 йил 17 мартда мустакил давлатга айланган. Миллий байрами июннинг биринчи якшанбаси — Республиканинг эълон Килиниши. Ижро этувчи хокимият президент (давлат бошлиги) ва премьер-министр рахбарлигида хукумат- га тегишли. Конун чикарувчи хокимият икки палатали парламент — Сенат ва Депутатлар палатасидан иборат. Асосий сиёсий партиялари: Италия халк партияси (И ХП ), Италия соииалистик партияси (И СП ), Сул кучлар демократик партияси (СКДП).

И ц т и с о д и ва т р ан спорт к о м м у н и к а ц и я л а р и . Хозирги кунда Италия ЯММ (998,9 млрд. долл.) ва унинг а\оли жон бошига (17180 долл., 1994 й.) так,- симланиши буйича Европанинг етакчи мамлакатлари- дан бири хисобланади. Саноатнинг асосий тармоклари: автомобилсозлик (дунёда 5-уринда), кимё саноати, металлургия, пулат эритиш, озик-овкат саноати, ту­кимачилик, кийим-кечак ва пойабзал ишлаб чика­риш. Кишлок хужалиги гушт ва сут махсулотларидан ташкари мамлакатнинг кишлок хужалиги- махсулотла- рига булган эхтиёжини тулик кондиради. Италияда хизмат курсатиш ва туризм ривожланган. Асосий савдо Хамкорлари: ЕХ мамлакатлари, АКШ , ОПЕК мам­лакатлари.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 20011 км, автомобиль йуллари — 294410 км, ички йуллари — 2400 км. Денгиз портлари: Анкона, Венеция, Генуя,

Сардиния, Специя, Ливорно, Неаполь, Палермо (Си­цилия), Таранто, Триест.

Т а р и х и . Италия тарихи м. а. X асрда бу ерда яшаган турли кабилалар (лигурлар, этрусклар, лотинлар ва бошкалар), греклар ва финикияликлар маданиятига кат­та таъсир курсатган этрусклар маданияти билан бошла­нади. Лотинлар томонидан м. а. VIII асрда асос солинган Римни м. а. VI асрда этрусклар забт этдилар ва куплаб буюк меъморий ёдгорликларини барпо этдилар. Этруск­лар Римдан кувиб чикарилгандан кейин республика урнатилди, асосий сиёсий кураш эса рим аристократия- си (патрицийлар) ва плебейлар уртасида кечди. Уша пайтда Рим узининг ташки душманлари билан хам кураш олиб бориб, м. а. III асрда бутун Апеннин ярим оролини забт этди. М. а. 264—118 йилларда Рим Сици­лия, Греция, Македонияни, Осиё ва Африкадаги бир Канча худудларни уз провинцияларига айлантириб, мус- тамлакаларини кенгайтирди. Фукаролар уруши даври­дан кейин Октавиан Август Республикани империяга айлантирди. II асрдан кейин буюк империя инкирозга юз тута бошлади. IV асрда христианлик дини таркалди. IV аср охирларида кадимги Рим вестготлар хужу мл ар и - га карши туролмади, 410 йилда шахар талон-тарож Килинди. 476 йилда эса охирги Рим императори Ромул тахтдан агдарилди. VI—VIII асрларда мамлакат ши­моли лангобардлар томонидан ишгол этилган булса, жануб кисми Византия империяси таркибига киритилди. IX—X асрларда Италиянинг шимолий кисми герман императорлари хукмронлигига утди. Лекин XV асрда Италия шахарлари ривожланиб, Европанинг етакчи молиявий ва савдо марказларига айланди. XVI—XVIII асрларда кудратли Европа давлатлари Италиядаги тар- кокдикдан фойдаланиб, мамлакат ички ишларига фаол равишда аралашар эдилар. Наполеон урушлари даврида Италия Франция томонидан оккупация килинди. Ита­лия озодликка эришгандан кейин мамлакатда таркок- лик давом этди ва Австрия таъсирига тушиб колди.

1851 йилда Сардиния кироли Виктор Эммануил II томонидан Италияни битта давлатга бирлаштириш учун бошланган харакат 1870 йилда ягона Италия давлати- нинг ташкил топиши билан якунланди (Рим 1870 йил2 октябрда мамлакат пойтахти деб эълон килинди).I жахон уруши даврида Италия Антанта томонида

б^лди, лекин Австро-Венгрия империяси таркибидаги ерларни цайтариб олишга муваффак, була олмади. Мил- латчилик кайфиятининг усиши, икгисодий инкироз ва ишсизлик натижасида хокимият тепасига кирол Вик­тор Эммануил III куллаб-кувватлаган Муссолини бош- чилигидаги фашистик партия келди. 1840 йил 10 июнда Италия Германия томонида II жахон урушига кирди. Йталияда фашистик режим 1945 йилгача, диктатор Муссолинининг партизанлар томонидан катл этили- шигача (28 апрел) давом этди. 1946 йил 2 июнда Ита­лия республика деб эълон килинди. Утказилган исло- хотлар натижасида Италия дунёнинг энг ривожланган давлатлари каторига кирди.

КАБО-ВЕРДЕ

Расмий номи — Кабо-Верде Республикаси. Пой­тахти — Прая. Худуди — 4033 км2. Ахрлиси — 408000 киши (2001). Давлат тили — португал. Дини — ка- толиклар (98%). Пул бирлиги — кабо-верде эскудоси.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т а б и а т и . Ороллар асосан вулконлардан хосил булган. K,npFOклари тик ва кояли, кулай табиий гаванлари кам. Рельефи асосан тогли. Энг баланд чуккиси — 2829 м.

Иклими — тропик, пассат. Дарёлари кам, бот-бот кургокчилик булиб туради. Усимликлар чул ва чала чулга хос. Хайвонот турлари оз. Денгиз кушлари куп.

Д а в л а т т у з и л и ш и ва с и ё си й п а р т и я л а р и . Кабо-Верденинг амалдаги конституциям 1992 йилда кабул килинган. Давлат бошлиги — президент. Ижроия хокимиятни президент ва Бош вазир бошчилигидаги Хукумат бошкаради. Сиёсий партиялари: Демократия учун харакат. Кабо-Верде мустакиллиги Африка партия­си, Социал-демократик партия.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Иктисоднинг ривожланмаганлиги мамлакатда табиий ресурсларнинг камлиги билан боглик ЯММ 1994 йил­да 360 минг (ахоли жон бошига 395) долл.ни ташкил этди. Савдо, денгиз ва хаво транспорта хизмат курса- тиш ЯММнинг 67% ини ташкил этади. Иктисоднинг асосий тармоги баликчилик. Асосий савдо хамкорлари: Португалия, Испания, АКД1, Франция.

Темир йуллари йук, автомобиль йулларининг уму­мий узунлиги — 2250 км. Асосий порти — Минделу.

Т а р и хи . 1456 йилда португаллар томонидан кашф этилган Яшил бурун ороллари 1494 йили Португалия мустамлакасига айланган. 1585 йилда уни Испания эгал- лаб олди, 1640 йилда эса яна Португалия кул остига утди. 1951 йилда Португалиянинг денгиз ортидаги ви- лояти макомини олган. Кабо Верде 1975 йили муста- кдгсликка эришган. Миллий байрами 5 июл — Муста- киллик куни.

КАЙМАН ОРОЛЛАРИ

Расмий номи — Кайман Ороллари (Буюк Британия мулки). Пойтахти — Жоржтаун. Худуди — 259 км2. Ахрлиси — 34800 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — протестантлик. Пул бирлиги — кайман орол­лари доллари.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб и а т и . Катта Кай­ман, Кичик Кайман, Кайман-Брок ороллари Ямайка оролининг шимоли-гарбида, Кариб денгизида, Мар­казий ва Жанубий Америка уртасида жойлашган.

Икдими — тропик пассатли. К^мматбахо дарахтлар- дан иборат >фмонзорлар мавжуд. Фаунаси асосан денгиз \айвонларидан иборат (акула, тошбака, омар ва \ . к.).

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Кай­ман ороллари Буюк Британия мулкидир. Мамлакат бошкарувини к;иролича номидан губернатор амалга оширади. Х.УДУД 8 та туманга булинади. Сайловлар да­вомида 2 норасмий ташкилот — «Fypyp» ва «Бирлик» \аракат килади.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Иктисодиёт асосини туризм ташкил этади. Молия ва банк секторларидан ороллар маъмурияти 40% даромад олади. Курилиш материаллари ишлаб чикариш, кишлок, хужа­лик махсулотларини кайта ишлаш каби корхоналар хам мавжуд. Баликчилик ривожланган. Асосий савдо хам­корлари: AKJ1I, Буюк Британия, Канада, Германия, Коста-Рика. Иирик порти — Жоржтаун. Иккита халкаро аэропорт — Оуэн-Роберте ва Жерард-Смит мавжуд.

Т а р и хи . 1503 йили X. Колумб томонидан кашф Килинган. 1670 йилда Испания оролларни Англияга топширди. Кайман оролларига Ямайкадан ахоли кучиб кела бошлаган. 1863—1962 йилларда ороллар расман Ямайка таркибида булган. Амалдаги конституция 1972 йилда кабул килинган.

КАМБОДЖА

Расмий номи — Камбоджа кироллиги. Пойтахти- Пномпень. Худуди — 181035 км2. А^олиси — 13100000 киши (2001). Давлат тили — кхмер. Дини — тхерева- да (буддавийлик). Пул бирлиги — риель.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т а б и а т и . Жануби-

Шаркий Осиёдаги давлат. Шаркда ва жануби-шаркда Вьетнам (чегара узунлиги — 1228 км), гарбда ва ши­мол и-гарбда Таиланд (803 км), шимоли-шаркда Лаос (541 км) билан чегарадош. Жануби-гарбда Таиланд (Сиам) култигига туташ. Чегарасининг умумий узун­лиги — 2572 км. Мамлакат худудининг катта кисми текисликдан иборат. Меконг дарёсининг куйи кисмида пасттекисликлар бор. Ж ануби-гарбда Кравань (энг юк,ори нуктаси — 1813 м) тоглари жойлашган. Асосий дарёси — Меконг. Энг катта кули — Тонлесап. Фойда­ли казилмалари: кимматбахо тошлар, марганец, ф ос­форит, темир рудаси (кам микдорда). Экин экилади- ган ерлар мамлакат худудининг 16%, урмон ва бута­зорлар 76% ини ташкил этади.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Давлат тузилиши — конституцион монархия. Мамлакат маъ­мурий жихатдан 19 провинция (вилоят) ва 2 та авто- ном шахарга булинган. 1949 йил 9 ноябрда мустакил­ликка эришган. Миллий байрами — Мустакдллик куни, яна бир миллий байрам 7 январ — Озодлик куни (1979 йил). Давлат бошлиги — кирол, ижро этувчи хокими­ятни премьер-министр амалга оширади. Конун чика­рувчи олий орган бир палатали парламеш — Миллий кенгаш. Асосий сиёсий партиялари: Камбоджа сувере­нитета, мустакиллиги, бетарафлиги, тинчлиги ва хам- корлиги учун ягона миллий фронт (КСМБТХУЯМФ), Камбоджа халк партияси (КХП), Буддистлар либерал- демократик партияси (БЛДП).

И ц т и с о д и ва т р а н сп о р т к о м м у н и к а ц и я л а р . Мамлакатда ижтимоий-сиёсий хаётдаги узгаришлар, харбий ва сиёсий тунтаришлар натижасида деярли издан чиккан иктисодиёт секин-аста тикланиб бор- мокда. ЯММ 1994 йилда 6,4 млрд. долл. (ахоли жон бошига — 630 долл.)ни ташкил этди. Мамлакат икги- содиётининг асосий тармоги — кишлок хужалиги. Иш­лаб чикариш кишлок х>окалик махсулотларини хамда

балик, ва ёгочни кбайта ишлаш билан чекланган. Асосан каучук, гуруч, ёгоч экспорт килинади. Асосий савдо Хамкорлари: Вьетнам, МДХ мамлакатлари, Шаркий Европа мамлакатлари, Япония, Хиндистон.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 655 км, автомобиль йуллари — 34100 км. Денгиз портлари: Кам- пот, Пномпень.

Т а р и х и . Хозирги Камбоджа худудида илк давлатлар милоднинг I асрида пайдо булган. Улардан энг каттаси Фунань к,ироллиги булиб, у VI асрда Тонлесап к,ирол- лигига карам булиб колди. 802 йил Тонлесапнинг ши­молида бутун мамлакат ва кушни мамлакатларни узига буйсундирган Коббужадеш кироллиги ташкил топди. XV аср бошларида мамлакат Сиам ва Вьетнам кушин- ларининг боскинига дучор булди. Франция камбоджа- ликларнинг Сиам ва Вьетнамга карши курашида ёрдам берди ва 1863 йили Камбоджани уз протекторати деб эълон килди. 1940— 1945 йилларда японлар боскини остида булган Камбоджа 1949 йилда уз-узини бошка- риш ху КУКИ га эга булди, 1953 йилда эса тулик мустакил давлатга айланди. 1993 йилда янги конституция кабул Килинди. Н. Сианук бошлик монархия тикланди.

КАМЕРУН

Расмий номи — Камерун Республикаси. Пойтах­ти — Яунде. Худуди — 475440 км2. А^олиси — 15800000 киши (2001). Д авлат тили — инглиз ва француз. Дини — христианлик (53%), маж усийлик (25% ), ис­лом (22%). Пул бирлиги — африка франки.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Рарбий Африканинг жанубида жойлашган давлат. Рарбда Ни­герия (чегара узунлиги — 1690 км), шаркда Марказий Африка Республикаси (797 км) ва Чад (1094 км), жа­нубда Конго (523 км), Экваториал Гвинея (189 км), Габон (298 км) билан чегарадош. Рарбида Биафра курфази жойлашган, шимолда Чад кулига тор чикдш йулига эга. Кдргок буйлаб Камерун вулкони каа кутар- ган текислик жойлашган. Мамлакат марказида шимол­га караб пасайиб борган Адамова тоглиги жойлашган. Камеруннинг асосий дарёлари — Санага, Бенуэ. Асо­сий табиий ресурслари: нефть, темир рудаси, боксит, ёгоч, гидроресурслар.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — президент республикаси. Маъмурий жихатдан 10 та провинцияга булинади. 1960 йил 1 январда мустакилликка эришган. Крнунчилик француз умумий фукаролик хукукига асосланган. Миллий бай- рами 20 май — Мустакдллик байрами (1972 йил 20 майда Камерун Республикаси ва Шаркий Камерун бир давлатга бирлашди). Давлат бошлиги — президент. Ко­нун чикарувчи олий орган бир палатали парламент — Миллий мажлис. 70 дан ортик, сиёсий партияларидан асосийлари — Камерун халк,и демократик бирлиги (КХДБ), Демократик ва ривожланиш учун миллий ит- тифок, (ДРУМИ), Камерун халклари иттифоки (КХИ), Социал демократик фронт (СДОР), Камерун демок­ратик иттифоки (КДИ).

И ц т и с о д и в а т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я м . Ка­мерун нефть захираларига бойлиги сабабли экватори­ал Африкада ахоли жон бошига тушадиган даромад- нинг юкорилиги билан ажралиб туради. 1994 йилда ЯММ 15,7 млрд. (жон бошига — 1200) долл.ни таш­кил этди. Нефтни кайта ишлаш саноатидан ташкари ёгочга ишлов бериш, озик-овкат, енгил ва тукимачи­лик саноатлари хам ривожланган. Кишлок хужалигида мехнатга ярокди ахолининг куп кисми банд булиб, мамлакатнинг кишлок хужалиги махсулотларига булган эхтиёжларини деярли тулик таъминлайди. Асосий сав­до хамкорлари: Франция ва АКШ.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 1003 км, автомобиль йуллари — 65000 км. Асосий порти — Дуала.

Т а р и х и . Камерун португаллар томонидан XV аср охирларида очилган. XIX аср охирларида Германия Ка- мерунни узининг протектората деб эълон килди. 1916 йилда итгифокчилар томонидан эгаллаб олингандан кейин мамлакат ХУДУДИ Франция ва Буюк Британия томонидан булиб олинди, 1945 йилдан бошлаб БМТ васийлигида Франция ва Буюк Британия томонидан бошкарила бошланди. Франция Камеруни 1958 йил уз-Узини бошкариш хукукини, 1960 йилда Шаркий Камерун Франциядан мустакилликни кулга киритди. Британия Камеруни 1961 йилда референдум натижа- ларига кура икки кисмга булиниб шимолий кисми Нигерияга, жанубий кисми Шаркий Камерунга куш ил - ди, натижада Камерун Федератив Республикаси таш-

кил топди. 1972 йилдан бошлаб Бирлашган Камерун Республикаси, 1984 йилдан эса Камерун Республика­си деб юритила бошланди.

КАНАДА

Расмий номи — Канада. Пойтахти — Оттава. Худуди — 9970610 км2. А^олиси — 31000000 киши (2001). Давлат тили — инглиз ва француз. Дини — католиклар (46%), протестантлар (25%), шунингдек, православлар, мусулмонлар, индуистлар, буддистлар. Пул бирлиги — канада доллари.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Шимолий Америкадаги давлат. Жанубда ва шимоли-гарбда АКШ билан чегарадош. Шаркда Атлантика океани, гарбда Тинч океан, шимолда ва шимоли-шаркда Шимолий муз океани билан туташ. Чегарасининг умумий узунлиги — 8893 км. Худудининг катталиги буйича дунёда иккинчи (Россиядан кейинги) уринда туради. Мамлакат худуди- ни шартли равишда т^рт кисмга ажратиш мумкин: мам­лакат худудининг деярли ярмини эгаллаган, мамлакат­нинг шаркай кисмида жойлашган, ясси тоишклар ва текисликлардан иборат Канада кал кон и; гарбда жой­лашган Канада Кордильерлари; мамлакатнинг жануби буйлаб Мукаддас Лаврентий дарёсигача чузилган текис­ликлар; шу дарё водийси ортида ва мамлакатнинг шар­кида каа кутарган Аппалачи tof тизмаси. Канада — коллар улкаси. Улардан энг катгалари: Юкори — дунёда- ги энг катта суви чучук кул, Катта Айик кули — дунёда энг катта 10 та кулнинг бири, Катта Асир (Большое Невольничье) кули, Виннипег, Гурон, Эри, Онтарио. Асосий дарёлари: Мукаддас Лаврентий, Саскачеван, Юкон, Фрейзер. Мамлакат ер ости бойликлари куйида- ги фойдали казилмалар: никель, калайи, мис, олтин, кумуш, кУРгош ин, молибден, кумир, нефть ва табиий газга бой. Хайдаладиган ерлар мамлакат худудининг 5%, урмон ва бутазорлар 35% ини ташкил этади, шимолда доимий музликлар катта кисмни эгаллаган.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — парламентар федерация. Унинг тарки­бига 10 та провинция (Альберта, Британ Колумбияси, Квебек, Манитоба, Янги Ш отландия, Нью-Брансу­ик, Ньюфаундленд, Онтарио, Саскачеван, Юкон) ва

2 та худуд (Ш имоли-Рарбий худудлар, Лабрадор) ки­ради. 1867 йил 1 июлда мустакдлликни кулга киритган (Буюк Британиядан). 1982 йилгача Буюк Британия конс- титуцияси амалда булган. Хозирги кунда парламенти асосий к,онунга узгартиришлар киритиш ху кулига эга. Конунчилик умумий инглиз хукукдга асосланган. Кве­бек провинциясида конунчилик француз конунчили- гига асосланган. Миллий байрами 1 июл — Канада куни. Ижро этувчи хокимият премьер-министр бошчи- лигидаги хукуматга тегишли. Конун чикарувчи хоки­мият 2 палатали парламент — Сенат ва Жамоа палата­сидан иборат. Асосий сиёсий партиялари: Тараккдй- парвар консерватив партия (ТКП), Либерал партия (ЛП), Янги демократик партия (ЯДП).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Канаданинг иктисоди юкори ривожланган. Табиий ва ишчи ресурсларига бой, замонавий ишлаб чикариш саноатига эгалиги жихатдан дунёда биринчи унликда туради. ЯММ 1994 йилда 639,8 млрд. (жон бошига 22760) долл.ни ташкил этди. Саноатнинг асосий тармоклари: нефть, газ, целлюлоза-когоз, ёгочни кайта ишлаш, рангли металлургия, автомобилсозлик. Канада галла етиштириш ва экспорт кдлиш буйича етакчи уринда. Балик ва балик махсулотлари экспорт кдлиш унинг ташки савдосида мухим урин тутади. Асосий савдо хам­корлари: АКШ , Япония, Буюк Британия, Германия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 97389 км, автомобиль йуллари — 884272 км, ички сув йуллари — 3000 км. Асосий портлари: Галифакс, Квебек, Сент- Джонс, Ванкувер денгизи портлари, Тандер-Бей ва Торонто кул портлари.

Т а р и х и . Канада кдргокларига европаликлардан би- ринчилардан булиб, IX—X асрларда викинглар борган. Лекин Канаданинг очилиши венециялик денгизчи Ж о- ванни Каботто номи билан боглик Каботто инглиз хизматида булиб, 1497 йилда Ньюфаундленд оролига келиб тушади. Лекин янги ерларни фаол узлаштириш- ни французлар бошлаб беради. Жак Картье 1534—1536 йилларда Мукаддас Лаврентий дарёси водийсини тад- кдк этади. 1608 йилдан эса Канадани мустамлакага айлантириш бошланади, бу ХУДУД уша пайтда янги Франция деб аталган. 1663 йилда махаллий хинду каби­лалари билан яхши муносабатда идора кдлиш максади-

да янги мустамлакада к,ироллик бошкдруви урнатилди.XVII аср охирларида Буюк Британия Канада худудлари учун ракрбатлаша бошлади. Бу ракобат XVIII асрнинг иккинчи ярмида авж олди ва Француз армияси маглу­биятга учраб, Янги Франция худудларида Англия хукукини тан олди. 1867 йилда Канада Британия доми- нионига айланди. 1931 йилдан Канада Британия Хам- дустлиги таркибидаги тулик, мустакил давлатга айланди.

КЕНИЯ

Расмий номи — Кения Республикаси. Пойтахти — Найроби. Худуди — 582600 км2. А^олиси — 29800000 киши (2001). Давлат тили — инглиз ва суахили. Дини — а.щшсининг деярли ярми махаллий маж усий- лар, христианлар (35%), мусулмонлар, %индуизм. Пул бирлиги — кения фунти.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и ва т а б и а т и . Кения Аф­рика к,итъасининг шаркий к,исмидаги давлат. Рарбда Уганда (чегара узунлиги — 933 км), шимолда Эфио­пия (830 км) ва Судан (232 км), шаркда Сомали (682 км), жанубда Танзания (769 км) билан чегарадош. Шаркда Хинд океани билан туташ. Чегарасининг уму­мий узунлиги — 3446 км, со\ил буйлаб чегара узунли­ги — 536 км. Кения Шаркий Африка ясси тоглигининг шимоли-шаркий кисмини эгаллайди. Марказда энг баланд нуктаси 5199 м булган Кения tofh ва tof тиз­малари жойлашган. Асосий дарёлари: Гана (Ози) ва Галана. Мамлакат худудида Рудольф кули ва кисман Виктория кули жойлашган. Асосий фойдали казилма- лари: олтин, баритлар, ёкут, охактош.

Иклими — экваторнинг юкори кисмида иссик ва курук,, жанубий кисми уч икдимли зонага булинади. Сохил буйларида сернам икдим, тогли ерларда муъта­дил иклим, Виктория кули хавзасида эса иссик, сер­нам икдим. Кенияда акация, сутлама, бошокди усим­ликлар усади. Тропик урмонли худудларда раусония, дрипетис, кап каштани, кора арча усади. Кениянинг миллий паркларида антилопалар, охулар, зебралар по- даси сакданган, шунингдек, филлар, жирафалар, шер- лар, коплонлар, кутослар, каркидонлар хам бор. Куш- ларнинг тури куп: туякушлар, котиб куш, тувалокдар, марабулар, калхатлар, кизил гозлар ва х-К-

Д а в л а т т у зи л и ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Дав­лат тузилиши — президентлик республикаси. Маъму­рий жихатдан 7 провинция ва пойтахт округига були­нади. Кения мустакдиликни 1963 йил 12 декабрда кулга киритган (12 декабр Миллий байрам — Мустакиллик куни). Ижро этувчи хокимият президент — давлат ва Хукумат бошлиги кулида. Конун чикарувчи \окимият — бир палатали парламент Миллий Ассамблея. Асосий сиёсий партиялари: Кения миллий Африка Иттифоки (КМАИ), Демократияни тиклаш учун форум (ДТУФ), Демократик партия (ДП).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Кения икгисоди баркарор ривожланиб бораётган кам сонли Африка давлатларидан биридир. ЯММ 1994 йилда33,1 млрд. долл. (ахоли жон бошига — 1170 долл.) ташкил этди. Иктисодининг етакчи тармоги — кишлок хужалиги. Асосий махсулотлари кахва, чой, шоли, гал­ла, пахта, шакаркамиш. Асосий савдо хамкорлари — ЕХ, Африка давлатлари, АКШ.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 2650 км, автомобиль йуллари — 64590 км. Асосий портлари — Момбаса, Ламу.

Т а р и хи . Кения худудларини VIII асрда араблар уз мустамлакаларига айлантирдилар. XI—XV асрларда бу ерда шахар давлатлари ташкил топди. XV аср охирла- ридан хозирги Кения ХУДУДИ араблар ва португаалар уртасидаги кураш майдонига айланди. XVII аср бошла­рида Кения хУДУДларидаги барча шахар-давлатларни Узига буйсундирган Уммон салтанати 1894 йилда Бри­тания протектората га айланди. Мамлакат худуди 1920 йилда Кения номи билан Британия мустамлакаси булиб Колди. 1952 йилда махаллий кабилалар кузголонлари- нинг авж олиши окибатида инглизлар 1961 йилда Ке- ниянинг уз-узини идора килиш хукукини тан олишга мажбур булдилар. 1963 йилдан бошлаб Кения Брита­ния Хамдустлиги таркибидаги мустакил давлат хисоб­ланади.

КИПР

Расмий номи — Кипр Республикаси. Пойтахти — Никосия. Худуди — 9251 км2. Ах,олиси — 900000 киши (2001). Давлат тили — грек ва турк тиллари. Дини —

npaeoaia&iiap (78%), мусулмонлар (18%). Пул бирли­ги — кипр фунти ва турк лираси.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и. Кипр — Урта ер денгизининг шаркий дисмидаги Кипр оро­лида жойлашган давлат. Со\ил буйлаб чегара узунли­ги — 648 км. 1974 йил Туркия оккупацияси натижа­сида оролнинг шимолий кисми 2 кисмга: греклар зонаси ва турклар зонасига булинди, шунингдек, Буюк Британияга тегишли 2 та харбий база жойлаш­ган катта булмаган зона \ам бор. Орол буйлаб шарк- дан Fap6ra томон иккита to f тизмаси чузилган. Улар орасида тепаликлар билан копланган текислик ётади. Мамлакатнинг энг баланд тоги — Олимп (1952 м). Асосий табиий ресурслари: мис, хром, туз, гипс, мармар, асбест, ёгоч, охра. Худудининг 40% и \ай - даладиган ерлар, 18% и урмонлар ва бутазорлар, 10% и утлок, ва майсазорлардан иборат.

Иклими — субтропик. Урмонларнинг вахшийлар- ча йук,отилиши натижасида урмонлар факатгина Тро- одос тогларидагина колган. Бу ерда кипарис, алепп карагайи, эман, кедр, каштан, доимий яшил бута, маквес усади. Орол фаунасининг бой эм аслиги, урмонли массивларнинг камлиги билан боглик. Хамма ерда тулки ва цуёнларни учратиш мумкин. Калтаке­сак ва илонлар, кушлардан мойкурт, тургай, кдлдир- FO'uiap куп. Кипр сув билан уралгани туфайли баликка бой.

Д а в л а т т у з и л и ш и ва си ё си й п а р т и я л а р и .Давлат тузилишига кура — президентлик республи­каси. Кипрлик турклар томонидан эълон килинган Шимолий Турк Республикаси жа\он \амжамияги то­монидан тан олинмаган. Маъмурий худудий жихатдан6 та шахарга булинади. Лимасол, Ларнака, Пафос греклар кисмида, Кирения, Морфу. Фамогуста турк­лар кисмида. Кипр 1960 йил 16 августда мустакил республикага айланган. Греклар кисмида 1 октябр — Мустакиллик куни. Кипрнинг турклар кисмида Мил­лий байрам — 15 ноябр. Президент — давлат ва хуку­мат бошлиги. Кипрнинг турклар кисмида уз прези­денти, премьер-министри ва Вазирлар Кенгаши бор. К,онун чикарувчи хокимият бир палатали парламент — Вакиллар палатаси. Кипрнинг греклар кисмида уз пар­л а м ен т — Республика Мажлиси фаолият курсатади.

Асосий сиёсий партиялари: Демократик йигилиш, Либераллар партияси, Кипр ме\наткаш халкининг прогрессив партияси, Демократик партия, Марказ- нинг ягона демократик иттифоки.

И ц т исодиу т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Са- ноатнинг бирмунча ривожланган тармоклари (ЯММ нинг 14% и) to f-кончилик, енгил машинасозлик, озик-овкат, нефтни кайта ишлаш саноати, кимёвий угитлар, курилиш материаллари ишлаб чикариш. Кипр- да хизмат курсатиш со\аси ривожланган (Я ММ нинг 53% и), туризм жадал суратда ривожланмокда.

Кишлок х>Ькалигидаги асосий тармоклар: узум ва цитрус меваларга ишлов бериш. ЯММ 1994 йилда Кипрнинг греклар кисмида 7,3 млрд. долл.ни ташкил этди. Кипрнинг турклар кисмида иктисод бирмунча секинлик билан ривожланмокда. Ялпи миллий мах,- сулот — 510 млн. долл. (а\оли жон бошига — 3500 долл.)ни ташкил этди. Асосий савдо хамкорлари: Буюк Британия, Греция, Германия.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 10780 км. Портлари: Кирения, Ларнока, Лимасол, Пафос, Фамагуста.

Т а р и х и . Кипр м. а. III минг йиллик бошларидаёк сурияликлар ва анатолияликларга маълум эди. М. а. XVI асрда орол мисрликлар томонидан босиб олинганидан кейин м. а. 1450 йилдан мамлакат тарихида эллинлар даври бошланди. М. а. IX—VIII асрларда Кипр муста­кил давлатга айланган. Лекин м. а. 707 йилдан бошлаб оссурияликлар, мисрликлар ва форслар томонидан нав- батма-навбат забт этилган. Аюксандр Македонский им перияси инкирозга учрагандан кейин Кипрда Птоле- мейлар хукмронлик килди. 58 йилдан Кипр Рим про- винциясига, 395 йилда Византия империяси кисмига айланди. Орол араблар томонидан оккупация килин- гандан кейин 632—864 йиллар давомида Кипр 1191 йилгача яна Византия империяси ^укмронлигига утдИ> 1192—1489 йилларда Кипр ва Куддус кироллиги, бун­дан кейин 1571 йилгача Венеция мустамлакаси, 1898 йилдан — Британия мустамлакаси. 1960 йили Кипр мустакилликка эришди, лекин худудий яхлитлигини саклаб кола олмади. 1974 йилда турк кушинларининг оккупацияси натижасида иккига булиниб кетди.

Расмий номи — Кирибати Республикаси. Пойтах­ти — Байрики. Худуди — 717 км2. А^олиси — 100000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — като- ликлар (50%), протестантлар (46%). Пул бирлиги — австралия доллари.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и. Тинч оке-

аннинг гарбий цисмидаги Гилберт, Феникс Лайн ва Ошен оролларида жойлашган. Сохил буйлаб чегара узунлиги — 11,43 км. Орол асосан к,оялар билан урал- ган хал^а шаклидаги маржонлар ороли куринишига эга. Асосий табиий бойликлари: фосфоритлар, копра.

Иклими — экваториал. Жанубий оролларида асосан паст буйли бутазорлар, шимолда баланд булмаган да­рахтлар усади. Хайвонот дунёси камбагал. Калтакесак купрок учрайди, асосан, денгиз кушлари, фрегатлар, баклан (кора бузок)лар ва бошкалар бор.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и я ла р и . Дав­лат тузилишига кура — республика, уз-узини бош- кариш ху КУКИ га эга. Британия Хамдустлиги аьзоси. Мам­лакат 6 округга булинади. Мустакилликка 1979 йил 12 июлда (Буюк Британиядан) эришган. 12 июл Миллий байрами — Мустакиллик куни. Расмий жихатдан дав­лат бошлиги — Буюк Британия кироличаси. Лекин ижро этувчи хокимият президент (давлат ва хукумат бошли- ги)га тегишли. Конун чикарувчи хокимият бир палата­ли парламент — Ассамблея палатаси. Асосий сиёсий партиялари: Миллий-прогрессив партия, Христиан- демократик партияси, Либерал партия, Янги харакат партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Ишлаб чикариш ва экспортдаги асосий махсулотлар: копра ва балик махсулотлари. Ялпи миллий махсулот 1993 йилда 62 млн. долл. (ахоли жон бошига — 800 долл.)ни ташкил этди. Асосий савдо хамкорлари: Авс­тралия, Япония, Янги Зеландия.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 640 км. Портлари: Банаба, Тарава.

Т а р и хи . Нукунау ороли 1765 йили инглиз денгиз- чиси Ж. Байрон, Гилберт ва Эллис ороллари Гилберт ва Маршаллар томонидан 1788 йилда кашф этилган. 1892 йилда ороллар Британия протекторатига, 1915 йил-

да Буюк Британия мустамлакасига айланади. Эллис ороллари 1975 йилда ажралиб чикдб, 1978 йилда мус­такил Тувалу давлати деб эълон килинади. Гилберт ороллари Британия Хамдустлиги таркибида 1979 йил­да мустакдлликни кулга киритди.

КОЛУМБИЯ

Расмий номи — Колумбия Республикаси. Пойтах­ти — Богота. Худуди — 1141748 км2. А^олиси — 43100000 киши (2001). Давлат тили — испан. Дини — католик (95%). Пул бирлиги — Колумбия песоси.

Г ео гр а ф и к ж ой ла ш уви ва т а б и а т и . Жанубий Американинг шимоли-гарбий кисмида жойлашган. Жа­нубда Перу (чегара узунлиги — 2900 км.) ва Эквадор (590 км), шаркда Венесуэла (250 км) ва Бразилия (1643 км), шимолда Панама (225 км) билан чегарадош. Колумбия гарбда Тинч океани (сохил чизиги узунли­ги — 1448 км), шимолда Кариб денгизи (1960 км) билан туташ. Чегарасининг умумий узунлиги — 7418 км, сохил буйлаб чегара узунлиги — 3208 км. Мамлакат худудини икки кдсмга: гарбий к,исм — тогли ва шар­кий кдсм — текисликларга булиш мумкин. Гарбий кисмда учта to f тизмаси: Рарбий Кордильера, Марка­зий Кордильера ва Шаркдй Кордильера жойлашган. Шимолда Сьерра-Невада-де-Санта-Марта (энг баланд нуктаси — 5800 м) жойлашган. Асосий дарёлари — Магдана, Кауга, Мета Гуавьяре. Колумбия фойдали казилма захираларига бой: нефть, табиий газ, темир руйаси, к^мир, никель, мис, олтин, зумрад.

Икдими — со^ил буйларида ва сохилга якдн ХУДУД- ларда йиллик Уртача харорат 24—27°С. Бирмунча ба­ланд районларда икдим совукрок- Йил давомида ик- кита ёмгирли мавсум алмашинади. Сохил буйларида асосий усимликлари монгола. Колумбиянинг хайвонот дунёси бой. Бу ерда маймун, оцелот, жайрон, чумо- лихур, судралиб юрувчилар, баликдар, кушлар ва хаша- ротларнинг куплаб турлари учрайди.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и я ла р и . Дав­лат тузилиши — президентлик республикаси. Мамла­кат 32 департаментга булинган. Колумбия 1910 йил 20 июлда (Миллий байрам — Мустакдллик куни) Испа- ниядан мустацилликни кулга киритган. Давлат ва хуку-

мат бошлиги — президент. Конун чикарувчи хокимият икки палатали парламент — Сенат ва Вакиллар пала­тасидан иборат Конгресс. Асосий сиёсий партиялари — Либерал партия (ЛП), Консерватив партия (К П ), Янги демократик куч (ЯДК).

И ц т и с о д и ва т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Кейинги ун йилликларда иктисоднинг ривожи окса- ган, лекин усиш суръати бошка Лотин Америкаси мам- лакатларига нисбатан юкори. ЯММ 1994 йилда 172,4 млрд. долл. (ахоли жон бошига — 4850 долл.)ни таш­кил этган. Колумбиянинг асосий экспорт махсулоти — цахва. Бирмунча ривожланган саноат тармоклари: туки­мачилик, озик-овкат, металлургия, кимё саноати. Киш­лок хужалигида (ЯММнинг 15% и) галла махсулотла­ри етиштириш ва чорвачилик ривожланган.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 33,86 км. Автомобиль йуллари — 107300 км. Ички сув йулла­ри — 14300 км. Асосий портлари: Баранкилья, Буэна­вентура, Картахена, Сан-Адрес, Санта-Марта, Тумако.

Асосий савдо хамкорлари: АКШ , ЕХ мамлакатла­ри, Япония, Бразилия, Венесуэла.

Т а р и х и . Хозирги Колумбия худудлари 1502 йилда Колумб томонидан очилган. 1510 йилга келиб испанлар мамлакатни мустамлакага айлантирдилар. Янги Гренада деб аталган Испания мустамлакаси Венесуэла ва Эква­дор худудларини хам кУшиб, 1717 йилда вице-кирол- ликка айлантирилди. 1810 йилдан мустакиллик учун кураш бошланди ва 1819 йилда мустакилликка эришди. 1830 йилда Венесуэла ва Эквадор, 1903 йилда Панама Буюк Колумбиядан ажралиб чикди. 1948 йилда консер- ваторлар ва либераллар уртасидаги турлича сиёсий карашлар икки партия тарафдорлари уртасида конли тукнашувларга олиб келди. 1953 йилда давлат тунтари- ши натижасида мамлакатда харбий диктатура Урнатил­ди. 1957 йилда хокимиятни Уз кулига олган фукаролик хукумати бир катор ички сиёсий ва иктисодий муаммо- ларга дуч келди. 1998 йилги президентлик сайловларида консерваторлар вакили А. П. Аранго голиб чикди.

КОМОР ОРОЛЛАРИ

Расмий номи — Комор Ороллари Федерал Ислом Республикаси. Пойтахти — Морони. Худуди — 2236 км2. А^олиси — 600000 киши (2001). Давлат

тили — араб ва француз. Дини — мусулмонлар (86%), католиклар (14%). Пул бирлиги — комор франки.Г е о гр а ф и к ж о й ла ш уви в а т а б и а т и . Давлат

Мадагаскар ороллари ва Африка китъаси оралигидаги ороллар (уч асосий — Гранд-Комор, Анжуан, Мохсли ва бир катор бошка ороллар)да жойлашган. Кдргок буйлаб чегара узунлиги — 340 км. Майотт ороли Фран- цияга тегишли. Мамлакатнинг энг баланд нуктаси — Картала фаол вулкони (1261 м). Хайд ал ад и ган ерлари Худудининг 35%, урмон ва бутазорлар 16%, утлок ва майсазорлар 7% ини эгаллайди.

Иклими — тропик.Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Дав­

лат тузилиши — президентлик республикаси. Комор ороллари 1975 йил 6 июлда Франциядан мустакиллик­ка эришган (Миллий байрами — Мустакиллик куни). Ижро этувчи \окимият давлат ва хукумат бошлиги — президентга тегишли. Асосий сиёсий партиялари: Про­гресс учун Комор иттифоки, Янгиланиш ва демокра­тия учун харакат.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Иктисоди суст ривожланган. ЯММ 1994 йилда 370 млн. долл. (жон бошига — 700 долл.)ни ташкил этди. Киш­лок хужалиги иктисоднинг етакчи тармоги хисоблана­ди. Асосий савдо хамкорлари: АКШ , Франция.

Темир йуллари йук- Автомобиль йулларининг уму­мий узунлиги — 750 км. Асосий портлари: Дзаудзи, Морони.

Т а р и х и . XI асрда араблар Комор оролларида уз салтанатига асос солдилар. XVI асрда оролларда евро- паликлардан биринчи булиб португаллар пайдо булди- лар. 1841 йилдан Майотта ороли, 1886 йилдан эса колган ороллар Франция кул остига утди. Комор ороллари 1961 йилда уз-узини бошкариш хУКУ^ига эга булди ва 1974 йилда мустакилликни кулга киритди. 1978 йилдан Комор Ороллари Федерал Ислом Рес­публикаси.

КОНГО

Расмий номи — Конго Республикаси. Пойтахти — Браззавиль. Худуди — 342000 км2. Ах;олиси — 3100000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — хрис-

тианлар (50%), маъжусийлар (48%), мусушонлар (2%). Пул бирлиги — африка франки.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Марказий Африканинг рарбида жойлашган. Шаркда ва жанубда Зоир (чегара узунлиги — 2410 км), жануби-гарбда Ан­гола (201 км), шимолда Камерун (523 км) ва Марка­зий Африка Республикаси (467 км), гарбда Габон (1903 км) билан чегарадош. Чегарасининг умумий узунли­ги — 5504 км, сохил буйлаб чегара узунлиги — 169 км. Асосий дарёси — Конго. Асосий фойдали кдзилмала- ри: нефть, табиий газ, кургошин, рух, уран, мис.

Икдими — иссик ва сернам. Кизил дарахтнинг \ар хил турлари, пальма, аюс, читола ва бошкалар усади. Филлар, бегемотлар, гепардлар, куп турдаги маймун- лар, урмон кушлари яшайди. Турли судралиб юрувчи­лар, илонлар куп.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и я ла р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат таркибида 9 та провинция бор. Конго 1960 йил 15 август (Миллий байрам — Мустакиллик куни)да Франциядан муста- килликни кУлга киритган. Конунчилик француз фука- ро х у к у к .и га асосланган. Ижро этувчи хокимият прези­дент (давлат бошлиги) ва премьер-министрга тегишли. Конун чикарувчи хокимиятни президент ва икки па­латали (Сенат ва Миллий мажлис) парламент амалга оширади. Сиёсий партиялари: Социал демократия учун Панафрика иттифоки, Конго мехнат партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Конго асосан аграр давлатлигича колмокда. Саноатда индустриал сектор ривожланган. Саноатнинг ривожла- наётган бошка тармокдари: ёгочни кайта ишлаш, паль­ма ёги ишлаб чикариш. ЯММ 1993 йилда 6,7 млрд. (жон бошига — 2080) долл.ни ташкил этди. Асосий савдо хамкорлари: АКШ , Франция, Италия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 797 км, автомобиль йуллари — 11960 км, ички сув йуллари — 1120 км. Асосий портлари: Пуэнт-Нуар (океан порти), Браззавиль (дарё порти).

Т а р и хи . XV—XVI асрларда хозирги Конго ХУДУД- ларида Теке, Лаонго давлатлари булган. 1875 йилда французлар мустамлакага айлантира бошлади. 1891 йил­да Француз Конгоси ташкил топди. 1910 йилда Фран­цуз Экваториал Африкаси тузилган вактда мустамлака

худуди иккига булинди — Габон (гарбий кием) ва Конго (шаркий к;исм). Конго 1960 йилда мустакдпик- ка эришди. 1970 йилдан Конго Халк, Республикаси, 1990 йилда янги конституция кабул килинди ва мам­лакат Конго Республикаси деб номланди.

КОСТА-РИКА

Расмий номи — Коста-Рика Республикаси. Пой­тахти — Сан-Хосе. Худуди — 51100 км2. А^олиси — 3700000 киши (2001). Давлат тили — искан. Дини — католик (95%). Пул бирлиги — коста-рика колони.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т а б и а т и . Марказий

Америкадаги давлат. Жануби-шаркда Панама (чегара узунлиги — 330 км), шимолда Никарагуа (309 км) билан чегарадош. Рарбда ва жануби-гарбда Тинч океан, шаркда Кариб денгизи билан туташ. Чегарасининг уму­мий узунлиги — 639 км, со\ил буйлаб чегара узунли­ги — 1290 км. Худудининг катта кисми тогли. Ш имо- ли-гарбдан жануби-шаркка томон Коста-Рикани учта to f тизмаси кесиб утган: Гуанакасте, Марказий ва Гала- манка. Энг баланд tofh — Чириппо (3820 м). Коста- Рикада вулконлар куп. Хайдаладиган ерлари — 6%, урмон ва чангалзорлар — 34%, утлок ва майсазор- лар — 45% худудни эгаллайди.

Икдими — Кариб денгизи сохилларида иссик, ёмгирли \аво.

Д а в л а т т у зи л и ш и ва си ёси й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — президентлик республикаси. Мамлакат7 провинцияга б^линган. Коста-Рика 1821 йил 12 сен- тябрда мустакилликка (аввал Испания мустамлакаси булган) эришган. 15 сентябр Миллий байрами — Мус­такиллик куни. Конунчилик испан фукаролик хукук,ига асосланган. Президент — давлат ва хукумат бошлиги. Конун чикарувчи хокимият бир палатали парламент — Конунчилик ассамблеям. Бирмунча кузга куринган сиё­сий партияси — Миллий Либерал партия (МЛП).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Кишлок хужалиги иктисодининг асосий сектори хисоб­ланади. Экспорт килинадиган махсулотларнинг 70% и кишлок хужалиги махсулотларига тугри келади. Экспорти кахва, шакаркамиш, озик-овкат, тукимачилик ва ти- кувчилик билан чекланган. ЯММ 1994 йилда 16,9 млрд.

(жон бошига 5050) долл.ни ташкил этди. Асосий савдо хамкорлари: АКД1, Германия, Гватемала, Япония.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 950 км, автомобиль йуллари — 15400 км, ички сув йуллари — 730 км. Портлари: Голфито, Колдэро, Мойн, Пуэрто- Лимон, Пунтаренас.

Т а р и хи . 1502 йили Колумб томонидан очилган. Хозирги Коста-Рика 1520 йилда Гватемала таркибида- ги испан мустамлакасига айланди. Мустамлакачилар- дан озод килинган Коста-Рика 1823 йилда Марказий Америка кушма провинциялари таркибига кирди. 1839 йилда мустацилликни кулга киритди.

КОТ-д‘ ИВУАР

Расмий номи — Кот-д‘ Ивуар Республикаси. Пой­тахти — Ямусукро расмий, амалда Абиджан. Худу­ди — 322463 км2. А^олиси — 16400000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — щолисининг купчи­лиги махаллий мажусишар, мусулмонлар (24%), хрис- тианлар ( 12%). Пул бирлиги — африка франки.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т а б и а т и . Рарбий

Африкадаги давлат. Рарбда Либерия (чегара узунлиги- 716 км) ва Гвинея (610 км), шаркда Гана (668 км), шимолда Буркина-Фасо (584 км) ва Мали (532 км) билан чегарадош. Жанубда Гвинея култиги билан ту- таш. Чегарасининг умумий узунлиги — 3110 км, со\ил чизиги узунлиги — 515 км. Асосий дарёлари: Сосанд- ра, Бандама, Комаэ. Ер ости бойликлари: олмос, те­мир рудаси, марганец, кобальт, мис, бокситлар.

Икдими — мамлакат жанубида иссик ва сернам, шимолда купрок КУРУК иклим. Усимлик дунёси — жа­нубий районлар тропик урмонлар билан копланган. Бу ерда дарахтларнинг тахминан 600 та тури бор. Хайво­нот дунёси бой: фил, бегемот, урмон антилопалари, леопард, гепардлар яшайди. Илонлар, кушлар куп.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — президентлик республикаси. Мамла­кат 26 та департаментга булинган. 1960 йил 7 августда мустакилликка эришган (аввал — француз мустамла­каси). Конунчилик француз фукаролик ф'кукига асос­ланган. Ижро этувчи хокимият президент (давлат бош ­лиги) ва премьер-министр бошчилигидаги хукуматга

тегишли. К,онун чикарувчи хокимият бир палатали пар­ламент — Миллий мажлис. Асосий сиёсий партиялари: Кот-д‘ Ивуар демократик партияси (КИ ДП), Ивуар халк, фронти, Социал демократлар иттифоки,

И цт исоди , т ранспорт ко м м ун и ка ц и яла р и . Кот- д ‘Ивуар — аграр мамлакат. ЯММнинг 35%, экспортнинг 70% дан ортикроги кишлок хужалигига тугри келади. Какао етиштириш буйича дунёда биринчи уринда тура­ди. Пальма ёги, каучук экспорта буйича Африкада би­ринчи уринда туради. Саноатнинг бир канча мухим сохалари: тукимачилик, кимё, курилиш саноати ривож­ланган. ЯММ 1994 йилда 20,5 млрд. долл. (жон бошига 1430 долл.)ни ташкил этди. Асосий савдо хамкорлари: Франция, Германия, Нидерландия, Нигерия, Япония.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 660 км, автомобиль йуллари — 46600 км, ички сув йуллари — 980 км. Асосий портлари — Абиджан, Гран-Басам.

Т а р и х и . XVI асрда Кот-д‘ Ивуар худудлари европа- ликлардан биринчи булиб португаллар томонидан очил­ган. 1893 йилда французлар Фил суяги киргоги (мам­лакатнинг аввалги номи)ни узларининг мустамлакаси деб эълон килди. 1899 йил Француз Рарбий Африкаси таркибига кирди. Уфуэ-Буаньи рахбарлигидаги халк озодлик харакати натижасида 1958 йилда Француз Хам- дустлиги таркибидаги автономияга, 1960 йилда тулик мустакилликка эришди. 1990 йили мамлакатдаги бир партияликдан куп партияли тизимга утилди.

КУБА

Расмий номи — Куба Республикаси. Пойтахти — Гавана. Худуди — 110860 км2. А^олиси — 11300000 киши (2001). Давлат тили — испан. Дини — католик. Пул бирлиги — куба песоси.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Куба Ка­риб хавзаси, Куба ороли ва унга якин оролларда жой­лашган давлат. АКШ томонидан ижарага олинган Гу­антанамо харбий базаси (Куба ХУДУДИ хисобланади) билан чегара узунлиги — 29,1 км. Куба жанубда Кариб денгизи, шимолда Кубани Флорида штатидан (АК.Ш) ажратиб турган Флорида КУЛТИ™, жануби-гарбда Юка­тан култи™, шаркда сув оркали Гаити билан туташ. Сохил буйлаб чегара узунлиги — 3735 км2. Мамлакат

Худуди асосан текисликлар ва тепаликлардан иборат. Тоглар худуднинг туртдан бир кисмини эгаллайди. Асо­сий дарёси — Кауто. Асосий табиий ресурслари: ни­кель, кобальт, мис, марганец, хром, ёгоч. Хайдалади- ган ерлари худудининг 23%, утлок ва майсазорлар 23% ини эгаллайди.

Икдими — тропик. Пальманинг \ар хил турлари, цитрус усимликлари кенг таркалган. Хайвонот дунёси камбагал. Йирткич хайвонлар ва захарли илонлар йук. Кушлар, моллюскалар куп.

Д а в л а т т у зи л и ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Дав­лат тузилиши — республика, амалда мамлакатда ком­мунистик авторитар режим урнатилган. Мамлакат тар­киби 14 провинция ва Хувентуд муниципиясидан ибо­рат. Куба 1898 йили Испаниядан мустакилликни кулга киритди, лекин 1902 йил 20 майгача АКД1 бошкару- вида булди. Миллий байрамлари: 26 июл — Халк кузго- лони куни (1953 йил ) ва 1 январ — Озодлик куни (1959 йил). Ижро этувчи хокимият Давлат Кенгаши раиси (давлат бошлиги) ва Вазирлар Кенгаши раиси (хукумат бошлиги)га тегишли. Конун чикарувчи хоки­мият бир палатали парламент — Миллий Ассамблея. Ягона сиёсий партияси: Куба Коммунистик партияси.

И ц т и с о д и ва т р а н сп о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Мамлакат иктисоди инкирозни бошидан кечирмокда. ЯММ 1994 йилда 14 млрд. долл. (жон бошига — 1260 долл.)ни ташкил этди. Кейинги йилларда хукумат таш­ки иктисодий алокаларини кенгайтиришга, туризм ва саноат корхоналари учун чет эл инвестицияларини жалб этишга фаол харакат килмокда. Асосий савдо хам­корлари: МДХ мамлакатлари, Испания, Хитой, Арген­тина.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 12947 км, автомобиль йуллари — 26477 км, ички сув йуллари — 240 км. Портлари — Гавана, Картинас, Мансанильо, Мантансас, Сантьяго де-Куба.

Т а р и хи . Куба 1492 йили Колумб томонидан очил­ган. Испан мустамлакачилари оролдаги махаллий ахоли- ни деярли йукотиб, Кубага плантацияларда ишлатиш учун Африкадан кулларни олиб келдилар. АКДП томо­нидан куллаб-кувватланган мустакиллик учун уруш 1868 йилда бошланиб, муваффакиятсизлик билан ту- гади. 1898 йили АКШ Испанияга уруш эълон килиб,

уз кушинларини Кубага юборди ва Куба 1902 йилда мустакдл Республика деб эълон кдлинди. Куба АКДПга икгисодий к,арам булган холда бир нечта диктаторлик режимларни бошидан утказди. 1959 йилда Фидель Кас­тро бошчилигидаги кубаликлар Батиста диктатурасини агдариб ташлаб, мамлакатни социалистик йилдан ри- вожланувчи давлат деб эълон кдлди.

ЛАОС

Расмий номи — Лаос Халк Демократик Республи­каси (ЛХДР). Пойтахти — Вьентян. Худуди — 236800 км2. А^олиси — 48 372 37 киши (1995). Давлат тили — лаос. Дини — буддизм. Пул бирлиги — кип.

Г е о гр а ф и к ж ой ла ш уви ва т аб и а т и . Жануби- Шаркдй Осиёда жойлашган. Жанубда Камбоджа (чегара узунлиги — 541 км), гарбда Таиланд (1754 км), шаркда ва шимолда Вьетнам (2130 км), шимолда Хитой (423 км), шимоли-гарбда Мьянма (235 км) давлатлари билан чегарадош. Умумий чегара узунлиги — 5083 км.

Худудининг катга кдсми тогли; шимолида ва шаркдда Аннамита ва Чионгшон тоглари, жануби ва гарбида М е­конг дарёси водийси билан пасттекисликлар жойлашган. Табиий фойдали казилма бойликлардан мис, темир, Кургошин, кдмматбахо тошлар, олтин купрок, учрайди.

Иклими — муссонли субэкваториал.Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­

лат тузуми — республика. Мамлакат 16 та кхвенг (про- винция)дан ташкил топган. Лаос 1953 йил октябрида мустакилликка эришган (илгари Франция мустамлака­си булган). ЛХДР эълон килинган кун 2 декабр мил­лий байрам кдлинади. Ижроия хокимият президент (давлат бошлиги) ва премьер-министр бошчилигидаги хукуматга тегишли. Ягона сиёсий партияси: Лаос халк инкдлобий партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Лаос хукумати марказлашган режали икгисодиёт дав­ридан сунг охирги йилларда хусусий секторни ривож- лантириш сиёсатини рагбатлантирмокда. Бирок Лаос хали хам дунёнинг колок давлатларидан бири булиб колмокда. 1994 йилда ялпи миллий даромад 4 млрд. долл.ни ташкил этди. Ишлаб чикариш асосан саноат- нинг енгил, озик-овкат, ёгочни кайта ишлаш сохала-

ри билан чекланган. Кургошин казиб олиш йулга куйил- мокда. Аграр сохдда (ЯММ 60%) ме^натга лаёкатли ахолининг катга кисми банд. Кдшлок хужалигида етиш- тириладиган асосий экини — шоли (экин майдонла­рининг 90% и), шунингдек, маккажухори, пахта, та­маки, кздва ва соя етиштирилади.

Асосий савдо хамкорлари: Таиланд, Малайзия, Вьетнам, Япония, Франция, АКД1.

Темир йуллари мавжуд эмас, автомобиль йуллари­нинг умумий узунлиги 14130 км ни (60 км — каттик копламали), ички сув йиллари 4500 км ни ташкил этади.

Т а р и х и . 1353 йили хозирги Лаос худудида Лансанг кироллигига асос солинган булиб, у XVI асрга келиб уз \удудини сезиларли даражада кенгайтирган эди. XVI аср охирларига келиб Бирманинг вассалига айланган Лансанг тез орада икки кироллик — Вьентян ва Луанг- прабангга булиниб кетди. 1893 йили Франция Лаос- нинг ички ишларига аралашиб, уни узининг протек­тората деб эълон килди. Лаос япон боскинчиларидан озод килинганидан сунг (1942—1945) мамлакатда фран- цузларга карши Лао Иссор (Озод Лаос) харакати бош­ланиб кетди. Бу кузголон 1946 йили мамлакатга жуна- тилган экспедицион корпус томонидан бостирилди. 1949 йили уз-узини бошкариш хукукини кулга киритган Лаос 1955 йили мустакил давлат булди. 1959 йилдан бошлаб мамлакатда турли сиёсий гурухлар уртасида жиддий можаролар бошланди. Бу можаролар 1973 йили Лаосда монархиянинг агцарилиши ва Лаос Халк Д е­мократик Республикасининг эълон килиниши билан якунланди. 1980 йиллар охиридан бошлаб мамлакат икгисодиётини ва сиёсий хаётини либераллаштириш бошланди, 1991 йилда эса Лаоснинг биринчи консти- туцияси кабул килинди.

ЛАТВИЯ

Расмий номи — Латвия Республикаси. Пойтах­ти — Рига. Худуди — 63700 км2. А^олиси — 2400000 киши (2001). Давлат тили — латиш. Дини — люте- ранлик, католик, православ. Пул бирлиги — лат.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Болтик ден­гизи киргогида жойлашган. Жанубда Литва (чегара узун­лиги 453 км) ва Беларусь (141 км), шаркда Россия

(217 км), шимолда Эстония (267 км) билан чегарадош. Гарбий чегаралари Балтика денгизи билан туташиб кет­ган. Чегарасининг умумий узунлиги — 1078 км. ХУДУДИ- нинг катга кисми пасттекисликлардан иборат. Рарбида ва шаркдда тепаликлар мавжуд. Асосий дарёси — Дау­гава (Гарбий Двина), куп сонли куллар мавжуд. Табиий ресурслардан кам микдорда торф, охак, ёгоч захирала­ри мавжуд. Худудининг 27% и экин экиладиган май- донлардан, 39% и урмон ва чангалзорлардан иборат.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Мамла­кат тарихий 4 та туманга: Курзеле, Земгале, Видземе ва Лотгалега булинган. 1991 йил 21 августда мустакилликка эришган. Латвия республикаси эълон килинган кун 18 ноябр — Миллий байрам хисобланади. Ижроия хокими­ят президентга (давлат бошлигига) ва премьер-министр бошчилигидаги хукуматга тегишли. Конун чикарувчи хокимият бир палатали парламент — Сеймга тегишли. Асосий партиялари: Латвия иттифоки, «Латвия йули», «Латвия мустакиллиги учун харакат», Латвия фермерла- ри иттифоки, Латвия христиан-демократлар иттифоки, Латвия халк фронти, Латвия социал-демократа к ишчи партияси, Латвия мехнат демократик партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Охирги йилларда Латвия режали иктисодиётдан бозор муносабатларига аста-секин утмокда. Иктисодиётни шакллантиришдан ташкари, хукумат кам микдордаги табиий ресурсларни ва ишчи кучларини максимал да­ражада сафарбар килган холда чет эл капиталини коплаб жалб килиш чора-тадбирларини курмокда. 1994 йилда Ялпи миллий даромад 12,3 млрд. долл.ни таш­кил этди. Саноатнинг машинасозлик, кимё, балик мах­сулотлари, енгил, фармацевтика, когоз-целлюлоза иш­лаб чикариш тармоклари яхши тараккий этган. Киш- лок хужалиги хам мамлакат иктисодиётида мухим Урин тутади (ЯММ — 21,5%). Асосий савдо хамкорлари — Россия, Германия, Швеция, Беларусь.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 2400 км, ав­томобиль йуллари — 59 500 км (33000 км — катгик коп- ламали), ички сув йуллари — 300 км. Мамлакатнинг асо­сий портлари: Рига, Лиепая, Вентспилс.

Т а р и хи . X асрда мев кабилалари (латишларнинг аждодлари) Киев Русидан урнак олиб, православ ди- нини кабул килишди, бирок XII асрдан бошлаб като­

лик динига утиш бошланди. Тевтон ордени 1242 йили Чуд кулида маглубиятга учраганлигига карамасдан, XIII аср охирларига келиб хозирги Латвия худудларини эгал- лашга муваффак булди. XIII аср урталарида Латвияда протестантлик таркалди. Тевтон ордени тар калган ид а н сунг Ливания худуди Польша ва Швеция томонидан булиб олинди. XVIII асрда Латвия Россия томонидан аннексия килинди.

Биринчи жахон уруши даврида мамлакатнинг ан- чагина кисми Германия томонидан оккупация килин­ди. 1917 йили Латвияда совет хокимияти эълон килин­ди, бирок Брест-Литовск шартномасига кура Совет Россияси Латвия худудларини Германияга берди. 1918 йил 19 ноябрда Миллий Кенгаш Латвияни мустакил Республика деб эълон килди. 1934 йили Ульманис то­монидан содир этилган давлат тунтариши натижасида мамлакатдаги парламент тартиби диктатура билан ал- маштирилди. 1940 йил августида Латвия Совет Итти­фоки томонидан, 1941 йилда эса Германия томонидан оккупация килинди. 1944 йили мамлакат яна СССР таркибига кирди. 1991 йил августида Латвия Республи­каси мустакдплиги кайта тикланди.

ЛЕСОТО

Расмий номи — Лесото щромиги. Пойтахти Масеру. Худуди — 30355 км2. А^олиси — 2200000 киши (2001). Давлат тили — инглиз ва сесуто. Дини — христианлик (католиклар ва протестантлар). Пул бир­лиги — лотин.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Лесото Аф­рика китьасининг жанубида жойлашган булиб, \ар то­мондан Жанубий Африка Республикасининг чегарала­ри билан уралган. Давлат чегарасининг узунлиги — 909 км. Мамлакат худудининг катта кисми Басуто ясси тоглигининг чегараларида жойлашган. Ушбу худудлар шарк ва жанубдан Аждар тоглари билан уралган. Унинг энг юкори нуктаси — Табана Нтленьян (3842 м).

Асосий дарёси — Тук-сарик. Лесото хУДУДИда ол­мос, кварц, к^мир, уран конлари мавжуд. Ишлов бе- риладиган ерлар умумий ерининг 10% ини, утлок ва яйловлар 66% ини эгаллайди. Иклими — океан якин булишига карамасдан континентал.

Д а в л а т т у зи л и ш и , си ёси й п а р т и я л а р и . Давлат тузилиши — конституцион монархия. 1966 йил 4 октябр­да Лесото кироллиги эълон килинган кун (олдин Буюк Британия мустамлакаси булган) Миллий байрам хисоб­ланади. Давлат бошлиги — кирол (кирол Мошин II 1995 йил февралидан буён давлатни бошкдриб келмокда). Ижроия хокимияти Харбий Кенгашга ва премьер- министр бошчилигидаги хукумат га тегишли. Конун чи­карувчи хокимият Харбий Кенгаш ва бир палатали пар­ламент — Миллий конституцион ассамблея томонидан амалга оширилади. Асосий партиялари — Басуто миллий партияси, Бирлашган демократик партияси, Басуто кон­гресси партияси, Марематлу озодлик партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Мамлакат иктисодиёти асосан кишлок хужалигига, ен- гил саноатга ва шартнома асосида ЖАРга бориб иш­лаб келаётган ишчилардан олинадиган пул утказмала- ридан тушадиган маблагларга асосланган. 1994 йили ЯММ 2,6 млрд. долл.ни ташкил этган. Унча катта булма­ган фермер хужаликлари (кишлок хужалиги ЯММнинг 20% ини ташкил этган) маккажухори, бугдой, арпа ва сорго етиштиради. Ишлаб чикариш асосан кишлок хужалик махсулотларини кайта ишлаш ва олмос казиб олиш билан боглик. Туризм ривожланмокда. Асосий савдо хамкорлари: ЖАР, ЕХ-

Темир йуллари (умумий узунлиги 2,6 км) ЖАРга тегишли. Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 7215 км.

Т а р и хи . Хозирги Лесото худудига келиб жойлаш­ган кабилалар XIX асрнинг биринчи ярмида Мошин 1 хукмронлиги остига бирлаштирилган. Баустоленд (мам­лакатнинг собик номи) 1871 йили Кейптаун протек- торатига, 1884 йили эса Буюк Британия протекторати- га айланди. 1966 йили мамлакат мустакилликка эриш- ди ва Лесото кироллиги деб атала бошлади. 1970 йилги давлат тунтариши натижасида хокимият тепасига хар­бийлар келишди ва улар давлатни 1993 йилга кадар идора килишди.

ЛИБЕРИЯ

Расмий номи — Либерия Республикаси. Пойтах­ти — Монровия. Худуди — 111370 км2. А щ т си —

3200000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — мажусийлик (70%), ислом (16%). Пул бирлиги — Либе­рия доллари.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Рарбий Африкада жойлашган давлат. Шаркда Кот-д'Ивуар би­лан (чегара узунлиги 716 км), шимолда Гвинея (чегара узунлиги 563 км) ва Сьерра-Леоне (чегара узунлиги 306 км) билан чегарадош. Мамлакатнинг жанубий ва Fap- бий к,исмлари Атлантика океани билан туташиб кетган. Чегараларининг умумий узунлиги — 1585 км, со\ил буйлаб чегара узунлиги эса 579 км. Мамлакат худуди­нинг катта кдсмини пасттекисликлар ташкил этади. Шимолида мамлакатнинг энг юкори нуктаси — Нимба to fh (1752 м) жойлашган Леоно-Либер тепаликлари мавжуд. Асосий дарёлари — Моно, Лоффа, Сент-Пол, Сент-Ж он. Табиий бойликлардан темир рудаси, олмос, олтин, ёгоч куплаб учрайди. Мамлакат худудининг 1/3 кисмини дарахтларнинг кимматбахо турлари куп булган доимий яшил тропик урмонлар ташкил килади.

Иклими — субэкваториал, иссик ва нам.Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­

лат тузилиши — республика. Мамлакат таркибида 13 та графлик бор. Либерия уз мустакиллигига 1847 йил 26 июлда эришган (Миллий байрами — Мустакиллик куни). Мамлакатда конунчиликнинг иккилик тизими амал килади: Америка умумий хукукдга асосланган ва кабилалар конунларига асосланган, умумкабул килин­ган ХУКУКИЙ тизим. Бутун ижроия ва конун чикарувчи хокимият раис бошчилигидаги Давлат кенгашига те­гишли. Асосий партиялари: Либерия миллий ватанпар- варлар фронти, Либерия демократия учун бирлашган озодлик харакати.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . 1990 йилда фукаролар уруши бошлангунга кадар мам­лакат иктисодиёти асосан каучук ишлаб чикариш ва ёгочни кайта ишлаш (асосан экспорт учун) билан бог- лик булиб, кишлок хужалиги эса кулай икдим шарои­ти туфайли муваффакиятли ривожланиб келган. Этник карама-каршиликлар натижасида купчилик ахоли мам­лакатни тарк этишди, улар билан бирга капитал маб- лагларнинг чикиб кетиши кузатилди. 1994 йили ЯММ 2,3 млрд. долл.ни ташкил этган. Асосий савдо хамкор­лари — Нидерландия, ЕХ-

Темир йулларининг умумий узунлиги — 490 км, автомобиль йулларининг узунлиги — 10087 км. Мамла­катнинг асосий портлари: Бьюкенен, Кринвилл, Мон­ровия, Харпер.

Т а р и хи . Португаллар томонидан XV асрда очилган Либерия тез орада кул савдоси марказларидан бирига айланди. XIX асрнинг 20-йилларида Африкага к,айтиб келган куллар 1847 йили мустакдл Либерия республи- касини туздилар. Бу республика конституциям амалда АКД1 конституциясидан кучириб олинган эди. 1985 йил- ги харбий давлат тунтариши мамлакатни хукмрон тар- тиб тарафдорлари ва Либерия ватанпарварлар миллий фронтига булиб юборди. Бу холат 1990 йили мамлакат­да фукдролар урушининг бошланишига олиб келди. 2006 йил 16 январда Эллен Ж онсон-Сирлиф хоним президент лавозимини бажаришга киришди.

ЛИВАН

Расмий номи — Ливан Республикаси. Пойтахти — Байрут. Худуди — 10400 км2. Ах;олиси — 4300000 киши (2001). Давлат типи — араб. Дини — ислом (75%), бош^а динлар (25%). Пул бирлиги — ливан фунти.Г еограф ик ж ойлаш уви ва т абиат и. Ж ануби-Fap-

бий Осиёда жойлашган. Шар к, ва шимолда Сурия билан (чегара узунлиги 375 км), жануб ва жануби-шаркда Исроил билан (79 км) чегарадош. Ливаннинг гарбий чегаралари Урта ер денгизи билан туташиб кетган. Чегара- сининг умумий узунлиги — 454 км, сохил буйлаб чегара узунлиги эса — 225 км. Исроил билан жанубий районлар масаласида худудий к,арама-к,аршиликлар мавжуд. Ланд­шафти асосан тогли: гарбида денгиз олди пасттекислик- лари мамлакатнинг Ливан чук;к,иси (3088 м) мавжуд булган баланд тоги Эс-Сауда билан туташган, шаркдца Антиливан to f тизмаси жойлашган. Ушбу to f тизмалари уртасида Бекаа чукурлиги жойлашган. Асосий дарёси — Эль-Литони. Асосий фойдали кдзилмалари: темир руда­си ва охактош. Ишлов бериладиган ерлар мамлакат худу­дининг 21% ини ташкил этади.

Икдими — субтропик, иссик,.Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­

лат тузилиши — республика. Мамлакат 6 та губерна- торлик (мухафазот)дан ташкил топган. Ливан муста-

к,ил давлат сифатида 1943 йил 22 ноябрда эълон кдпин- ган, бирок, француз кушинлари 1946 йил охирига кадар Ливан худудида ушлаб турилди (Миллий байрами — Мустакиллик куни). Ижроия хокимият президент (дав­лат бошлиги) ва Вазирлар Кабинета бошлиги \и соб- ланган Бош вазир кулида. Мамлакат конституциясига кура факат христиан-маронит — президент, мусулмон- сунний — Бош вазир булиши мумкин. Крнун чикарув­чи хокимият бир палатали парламент — Депутатлар палатаси томонидан амалга оширилади. Мамлакат сиё­сий хаётида анъанавий равишда икки сиёсий блок — христианлар ва мусулмонлар блоки шаклланган. Асо­сий сиёсий партиялари: Социалистик тараккиёт партия­си. Ливан коммунистик партияси, Х&чк носирийлар ташкилоти, Катаиб партияси, Амаль шиалар харакати.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Бе- карор ички сиёсий холат, Исроил томонидан Ливан жанубининг бир неча маротаба оккупация килиниши мамлакат ичкарисида иктисодий а,\волнинг огирлашу- вига, тадбиркорликнинг кескин пасайишига, ташки савдонинг камайишига олиб келди. Саноатнинг нисба­тан яхширок тараккий этган сохалари: нефтни кайта ишлаш, озик-овкат, тукимачилик. Байрут хозирги кунда Якин Шаркнинг молия марказларидан бири хисобла­нади (мамлакатнинг олтин-валюта захираси 4300 млн. доллар). Кдшлок хужалигида (ЯММ нинг 30% и) цит­рус мевалар, зайтун, картошка, олма, тамаки, узум етиштирилади. 1994 йили ЯММ 15,8 млрд. доллар (ЯММ жон бошига — 4360 долл.)ни ташкил этган. Асосий савдо хамкорлари: Саудия Арабистони, Швейцария, Италия, Иордания, Франция.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 222 км, автомобиль йуллари — 7300 км (шундан 6200 км катшк копламали). Мамлакат портлари: Байрут, Три­поли, Сайда.

Т а р и х и . М. а. 4 минг йилликда хозирги Ливан ХУДУ* дида финикияликларнинг шахар-давлатлари шакллана бошлади. М. а. VIII асрдан I асрга кадар Ливан Шарк­нинг турли давлатлари таркибида булиб келди. М. а. I асрда Ливан Рим империяси таркибига кирди. 637 йили араблар томонидан босиб олинган булса, 1098 йилдан 1289 йилга кадар Якин Шаркда салибчи-рицарлар то­монидан ташкил этилган христианлар давлати тарки­бида б^лди. Кейин мамлакат Миср мамлуклари кули­

га, XVI асрдан эса Усмонийлар империяси таркибига кирди. Бирок мамлакатдаги хокимият амалда XVI—XVII асрларда М аонлар сулоласи амирлари, XVII аср охир- ларидан эса Ш ахобийлар сулоласи амирлари кулида булиб келди. 1840 йили Баш ир Ш ахоб тахтдан агдариб ташланди ва Л иван яна турклар кул остига утди. 1860 йили Ф ранция императори Наполеон III Ливанга экс- педицион корпус жунатди, натижада халкдро ком ис­сия турк хукуматини Ливан мухториятини тан олиш га мажбур килди. Биринчи жахон уруши бошларида Тур­кия бу келишувни бекор килди. Л екин Туркиянинг урушдаги маглубиятидан сунг бу ХУДУД Ф ранция м ан­дата остига утди (1920). 1926 йили Л иван республика деб эълон килинди. 1943 йилда Л иван мустакилликни кулга киритганидан сунг мамлакат ички зиддиятларни бартараф кдлиш га муваффак булди, факат 1975 йили мамлакатда араблар ва христианлар уртасида фукаро- лар уруши бошланди. Унга Сурия ва Исроил аралашди.1992 йили 1972 йилдан бери биринчи марта парламентга сайловлар булиб утди.

ЛИВИЯ

Расмий номи — Ливия Араб Социалистик Халк Жамауирияси. Пойтахти — Триполи. Худуди — 1759540 км2. А^олиси — 5339000 киши (2001). Давлат тили — араб. Дини — ислом. Пул бирлиги — ливия динори.Географик жойлашуви ва табиати. Ш им олий

Африкада жойлашган. Ш аркда М иср билан (чегара узун­лиги 1150 км), жанубда Чад республикаси (чегара узун­лиги 1055 км) ва Нигер билан (чегара узунлиги 354 км), жануби-ш аркда Судан билан (чегара узунлиги 383 км), гарбда Ж азоир билан (чегара узунлиги 982 км ), ш имо- ли-гарбда Тунис билан (чегара узунлиги 459 км). Ш и ­молида Урта ер денгизи билан туташиб кетган. Чегара- сининг умумий узунлиги 4383 км, сохил буйлаб чегара узунлиги эса 1770 км. М амлакат худудининг катта ки с­мини ясси тоглик, ш имолини эса Урта ер денгизи билан туташган киргок олди текисликлари эгаллайди. Ш аркида эса Сива, Ф айюм, Ж ало, Куфра вохалари билан булиниб турадиган Ливия чуллари жойлаш ган. Асосий табиий бойликлари: нефть ва табиий газ.

Икдими — субтропик.Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­

лат тузилиш и — жумхурият (халк давлатчилиги). Ливия 1951 йил 24 октябрда Италиядан мустакиллик олди. К онунчилик итальян фукаролик хУКУКига ва ислом конунчилигига асосланган. М иллий байрами 1 сен- тябр — инкилоб куни (1969). Давлат ва хукумат бош ­лиги — Ливия инкилоби йулбошчиси М уаммар Кад­дафи (1969 йил сентябрдан бери хокимият тепасида). К,онун чикарувчи хокимият Умумий Халк Конгресси томонидан амалга оширилади. Сиёсий партиялар 1977 йили таркатиб юборилган.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. И ктисодиётнинг асосини нефть казиб олиш саноати таш кил килади. М амлакатнинг асосий портлари: Тоб­рук, Триполи, Бенгози, М ореа-эль-Брейка ва бош ­калар.

Тарихи. М. а. VIII асрда хозирги Л ивия худудида Ф иникия ш а\ар-давлатлари шакллана бош лади, м. а.VII асрдан эса бу худуд грек колонияларига айланти- рилди. М. а. I асрдан бошлаб Рим провинцияси, V аср­да эса вандаллар томонидан босиб олинди. 533 йили Византия империясининг бир кисмига айланди. 643 йили мамлакатни араблар эгаллашди, улар бу ерда уз тилларини ва ислом динини жорий килишди. XVI асрда Ливия турк корсарлари таъсирига тушиб, У смонийлар империясининг таркибий кисмига айланди. И талия- ликлар бу ерга XIX аср охирларида кириб келиш ди,1911 йили эса Туркияга карш и уруш эълон килиб, Л ивиянинг айрим худудларини эгалладилар. 1916 йили мамлакат яна турклар томонидан босиб олинди, ле­кин Биринчи жахон урушидан сунг Италия бу ерда уз Хукмронлигини кайта тиклади.

1934 йили ^озирги Ливия худудлари И талия мус­тамлакаси деб эълон килинди, лекин 1943 йили немис ва итальян куш инларининг маглубиятидан сунг Ф ран­ция ва Буюк Британия бошкаруви остига утди. 1951 йили БМ Т резолю циясига кура Ливия мустакил дав­лат деб эълон килинди. Л ивия кироли Идрис I мамла­катни 1969 йилга кадар идора килди. 1969 йили кирол Идрис I расмий таш риф билан Туркияга ж унаб кетга- нида бир гурух офицерлар хокимиятни эгаллаб олиш ­ди ва мамлакатни Ливия Араб Республикаси деб эълон

--------------------------------------------------------------------------- ТбГЬ

килишди. 1977 йил 3 мартдан бошлаб мамлакат Л ивия Араб Социалистик Халк Ж амахирияси деб аталиб кел- мокда.

ЛИТВА

Расмий номи — Литва Республикаси. Пойтахти — Вильнюс. Худуди — 65200 км2. Ах,олиси — 376396 киши (1995). Давлат тили — литва. Дини — католик. Пул бирлиги — лит.Географик жойлашуви ва табиати. Европанинг

Болтик денгизи KHpFOFaaa жойлашган давлатларидан бири. Ж ануби ва шарки Беларусь билан (чегара узунлиги 502 км), жануби-гарби Россия (чегара узунлиги — 227 км) ва Польша (чегара узунлиги — 91 км) билан, шимоли Латвия (чегара узунлиги — 453 км) билан чегарадош. Чегарасининг умумий узунлиги 1273 км, сохил буйлаб чегара узунлиги эса 108 км. М амлакатнинг катта кисми текисликлардан иборат. Fap6n ва ш аркида тепаликлар бор. Асосий дарёси Нямунас (Н еман), жуда куп куллар бор! Ёкут мамлакатнинг мухим табиий ресурсларидан бири хисобланади. Ш унингдек, торф ва курилиш мате- риалларининг захиралари бор. Умумий ерларнинг деяр­ли тенг ярми ишлов бериладиган ерлар хисобланади. 22% ерлар утлок ва яйловлардан иборат.

И кдими — узгарувчан, континентал.Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Давлат

тузуми — республика. М амлакат 44 та район ва марказга буйсунувчи 11 та шахарга булинган. Литва 1991 йил 6 сентябрда уз мустакиллигини эълон килган (олдинги номи Литва ССР). М иллий байрами 16 феврал — Литва давлати тикланган кун (1918). Ижроия хокимияти пре- зидентга (давлат бошлиги) ва премьер-министр бош ­чилигидаги хукуматга тегишли. Крнун чикарувчи хоки­мият бир палатали парламент — Сейм томонидан амал­га оширилади. Й ирик партиялари: Литва демократик ишчилар партияси, Литва демократик партияси, Литва соц иал-дем ократлар партияси , Л итва м устакиллиги партияси, Литва христиан-демократлар партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Литванинг аграр-индустриал иктисодиёти хозирги вакг- да марказлаш тирилган бошкарув тизимидан бозор му- носабатларига утиш даврини уз бошидан кечирмокда.

ЯМ М 1994 йили 13,5 млрд. долларни (жон бошига 3500 долл.) таш кил этди. С аноатнинг нисбатан тараккий этган сохалари: маш инасозлик, металлга иш лов бе- риш , кимё, ёгочни кайта ишлаш, тукимачилик, озик- овкат, курилиш материалларини ишлаб чикариш . К иш ­л о к хужалигида (ЯМ М — 23%) а\олининг учдан бир кисми банд. К иш лок хужалигининг мухим тарм окла- ридан бири гушт-сут ишлаб чикариш сохасидир. К ар­тош ка, канд лавлаги, сабзавотлар етиштирилади. Асо­сий савдо хамкорлари: Россия, Германия, П ольш а, Беларусь ва Ш имолий Европа мамлакатлари.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 2010 км, автомобиль йуллари — 44200 км (35500 км — катгик копламали). Ички сув йуллари — 600 км. Асосий ден­гиз порти — Клайпеда.

Тарихи. \о зи р ги Литва худудида ш аклланган даст­лабки давлати — Буюк Литва князлиги эди. XIII аср урталарида пайдо булган бу князлик князь Гедиминас даврида Литва ва Беларусь ерларини , ш унингдек , хозирги Украинанинг бир кисмини кушиб олган. Л ит­ва князларининг Тевтон орденига карши олиб борган кураши 1410 йилда Грюнвальд жангида марлубият би ­лан якунланди. 1569 йили Литва Буюк князлиги Л ю б­лин шартномасига кура Речь Посполита таркибига кир­ди. 1795 йили Литва Россия томонидан аннексия килин­ди ва 1918 йилга кадар Россия империяси таркибида булиб келди. 1918 йил декабрида мамлакатда совет тар- тиби урнатилди, бирок 1919 йил кузида у бекор килин­ди. 1926 йилги давлат тунтариш и натижасида хокими- ятга диктатор Вольдеморас келди. 1940 йил июл ойи­да мамлакатга совет куш инлари киритилди , Л итва С С С Р таркибидаги Республикага айланди. 1941 йили Литва немис куш инлари томонидан босиб олинди. 1944 йили мамлакат озод килингандан сунг совет хоки­мияти кайта тикланди. 1990 йили Совет И ттиф оки рес- публикалари ичида биринчи булиб Литва уз мустакил­лигини кайта тиклади. Совет хукумати томонидан у1991 йили тан олинган.

ЛИХТЕНШТЕЙН

Расмий номи — Лихтенштейн Князлиги. Пойтах­ти — Вадуц. Худуди — 157 км2. Ах(олиси — 30654

киши (2001). Давлат тили — немис. Дини — като- ликлар (87%), протестантлар (7%). Пул бирлиги — Швейцария франки.

Географик жойлашуви ва табиати. М арказий Европада жойлаш ган. Ш имолда, гарбда ва жанубда Ш вейцария билан (чегара узунлиги — 41 км), шаркда Австрия билан (чегара узунлиги — 37 км) чегарадош. Умумий чегара узунлиги — 78 км. М амлакат Альп тог­ларида жойлаш ган булиб, унинг энг баланд нуктаси 2599 м (Ф ордер-Граусш питц tofh). Рарбда Рейн дарёси хавзасида тоглар пасая боради. Ш вейцария билан чега­ра Рейн дарёси оркдли утган. Л ихтенш тейннинг асосий табиий ресурси унинг гидроэнергетик потенциалидир.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиш и — конституцион монархия. Л ихтен­штейн тарихий икки кием: Оберланд (ю кори Лихтен­штейн — маркази Вадуц шахри) ва Унтерланд (куйи Лихтенштейн — маркази Ш елленберг шахри)дан ибо­рат. Лихтенштейн 1866 йилдан буён мустакил давлат. М иллий байрами 14 феврал — хокимиятдаги князь Ганс-Адам И ф он Лихтенш тейннинг тугилган куни. Давлат бош лиги — князь (князь Ганс-Адам II фон Лихтенштейн 1990 йили тахтга утирган, амалда 1984 йилдан буён давлатни бошкариб келмокда), ижроия Хокимият прем ьер-м инистр бош чилигидаги хукумат бошлигига тегишли конун чикарувчи хокимият князь ва парламент — Ландтаг томонидан амалга ош ирилади. М амлакатда куйидаги сиёсий партиялар ф аолият юрит- мокда: Ватан иттиф оки, Бюргерлар тараккиёт партия­си, Христиан ижтимоий партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. М амлакат иктисодиёти асосан енгил саноатнинг ки ­чик корхоналари ва фермер хужаликларига таяниб та­раккий этади. Саноат тармоклари орасида ускунасоз- лик, металлга ишлов бериш, ваакум техникаси ишлаб чикариш , электрон системалар ва макропроцессорлар ишлаб чикариш сохалари яхши ривожланган. Ш унинг­дек, анъанавий саноат тармоклари, тукимачилик, ф ар­мацевтика, керамик буюмлар ишлаб чикариш тарак- кий этган. Туризмдан таш кари коллекционерлар учун почта маркалари ишлаб чикариш хам давлат хазинаси- га сезиларли маблаглар келтиради. Тадбиркорлик ф ао-

лиятига паст соликларнинг жорий килиниши ва ком- панияларни руйхатдан утказиш нинг осонлиги сабабли Лихтенш тейнда жуда куплаб компанияларнинг идора- лари пайдо булди (бундай компаниялар умумий давлат даромадининг 30% ини беради). М амлакат иктисодиё­ти Ш вейцария иктисодиёти билан узвий боглик, ш у­нинг учун яш овчиларнинг яш аш даражаси Ш вейцари- яникидан деярли ф арк килмайди. ЯМ М 1990 йили 630 млн. долларни таш кил этган (жон бошига — 22300 доллардан). Асосий савдо хамкорлари: ЕХ мамлакатла­ри, Ш вейцария.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 18,5 км (А встриянинг федерал мулки), автомобиль йуллари — 32293 км (\ам м аси катгик копламали).

Тарихи. XVII асрда Ш елленберг ва Вадуцни сотиб олган австриялик Лихтенштейнлар оиласи 1719 йил 15 августда князлик маком ини олиш ган. Л ихтенш тейн князлиги 1808—1815 йилларда Рейн Иттифокига, 1815— 1866 йилларда Германия Иттифокига кирди. 1866 йил­дан буён мустакил давлат хисобланади. 1919 йилга кадар Австрия билан божхона итгифокида булган булса, 1924 йилдан Ш вейцария билан умумий валюта ва божхона итгиф окида булиб келмокда.

ЛЮКСЕМБУРГ

Расмий номи — Люксембург буюк герцоглиги. Пой­тахти — Люксембург. Худуди — 2587 км2. А^олиси — 400000 киши (2001). Давлат тили — немис ва фран­цуз. Дини — католик дини (97%), бошк,а динлар (3%). Пул бирлиги — евро.Географик жойлашуви ва табиати. Рарбий Ев-

ропада жойлашган (Голландия ва Бельгия билан бирга Бенилю кс гурухига киради). Рарби ва шимоли Бельгия билан (чегара узунлиги — 148 км), жануби Ф ранция би­лан (чегара узунлиги — 73 км), ш арки Германия билан (чегара узунлиги — 138 км) чегарадош. Чегарасининг уму­мий узунлиги — 359 км. Ш имолида Арденн tof тизмаси жойлаш ган булиб, унинг ю кори нуктаси Бургплатц то- гидаги Люксембург чуккиси (баландлиги — 559 м)дир. Кдлган худудлар тепаликли текисликлардан (Гутланд) иборат. Асосий дарёси — М озель ва унинг ирмоги — Зауэр. М амлакат катта темир рудаси конларига эга.

И кдими — муътадил, континентал.Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­

лат тузилиши — конституцион монархия. Герцоглик- нинг х,озирги чегаралари урнатилган 1839 йили Л ю к­сембург мустакдл давлат булди. 1867 йилги Лондон конференцияси Люксембургни суверен, бетараф дав­лат деб эълон килди. М иллий байрами 23 июн — Л ю к­сембург буюк князи Ж оннинг тугалган куни расмий байрам килинади. Давлат бошлиги — Буюк Л ю ксем­бург герцоги (Бую к Люксембург герцоги Ж он 1964 йил 12 ноябрдан бери \оки м и ят тепасида). К,онун чи­карувчи хокимият Буюк герцог Л ю ксембургский ва парламент — Депутатлар палатаси томонидан амалга оширилади. Сиёсий партиялари: Христиан-ижтимоий халк, партияси, Люксембург социалистик ишчи партия­си, Д емократик партия, Яшиллар партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. М амлакат иктисодиёти инф ляциянинг пастлиги ва иш - сизликнинг амалда йукдиги билан харакгерланади. 1994 йили ЯМ М 9,2 млрд. долларни (жон бошига 22830 доллар) таш кил этган. С аноатнинг нисбатан таракдий этган сохалари: металлургия, кимё, озик-овкат, ойна ва алю миний иш лаб чикариш . Охирги ун йилликда банк сектори фаол ривожланмокда. К дш лок хужалиги оилавий фермерларга асосланган булиб, улар юкори даражада механизациялашган. Люксембург савдо ва мо­лия масалаларида икгисодий итгиф ок тузган, ш унинг­дек, Нидерландия билан икгисодий алокаларда узвий богланган. Асосий савдо хамкорлари: ЕХ мамлакатла­ри, АКД1.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 271 км (243 км электрлаш тирилган), автомобиль йуллари — 5108 км (5000 км каттик копламали). Дарё порти — Мертерт.

Тарихи. М. а. I асрда хозирги Люксембург худудига Кельтларнинг Тревер кабиласи келиб жойлашган булиб, Лотарингиядаги Буюк Карл империясининг Бельгия провинцияси таркибига кирган эди. Люксембург гер- цоглигига 1354 йили асос солинган. Герцоглик дастлаб Бургундлар, кейин Габсбурглар мулки булди, кейин- рок Нидерландия, Ф ранциянинг таркибига кирди. 1815 йили Вена конгрессининг карорига кура Германияга берилган Люксембург Буюк герцогликка айланди ва Голландия кдроли Гийон I га совга килинди. 1839 йили

герцогликнинг хозирги чегаралари Урнатилди. 1867 йил­да эса Л ондон ко н ф ер ен ц и ям Лю ксембургнинг суве- ренитетини белгилади ва бетараф давлат деб эълон Килинди. Ш унга кдрамасдан Люксембург худуди не­мис куш инлари томонидан Биринчи ва И ккинчи ж а­хон урушларида оккупация килинди. 1946 йили Л ю к­сембург Бую к герцоглиги Голландия ва Бельгия билан Божхона иттифокига кирди (Бенилюкс).

МАВРИКИЙ

Расмий номи — Маврикий Республикаси. Пойтах­ти — Порт-Луи. Худуди — 2040 км2. А^олиси — 1200000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — индуизм (50%), христианлик (32,2%), ислом (16,1%). Пул бирлиги — маврикий рупияси.Географик жойлашуви ва табиати. М аврикий

Х,инд океанининг гарбий кисмидаги оролларда ж ой­лашган. Сохил буйлаб чегара узунлиги — 177 км . Вул- конлар отилиш и натижасида вужудга келган теп али к­лар бу оролларда куп булиб, денгиз сатхидан 826 м баландликда жойлашган. Ю кори нуктаси — П итон-де- ла-П тит-Ривере-Н уар. Кдргоклари коралл риф лари би­лан копланган. Табиий ресурслари деярли йук. Иш лов бериладиган ерлар — 54%, урмон ва чангалзорлар 31% ни таш кил килади.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиши — республика. М амлакат 10 та районга булинган. М аврикий 1968 йили 12 мартда Бую к Брита­ния Х амдустлигидан м устакиллик олди. 1992 йил 12 мартгача давлат бошлиги Буюк Британия кироли- часи булиб келди. Унинг хокимиятини генерал-губер­натор амалга ош ирар эди. 1992 йил 12 мартда М аври­кийца расмий равишда республика бош каруви ш акли жорий килинди. 12 мартда иккита миллий байрами — М устакиллик куни ва Республика куни ниш онланади. И ж роия хоким ият президент (давлат бош лиги ) ва премьер-министр (хукумат бош лиги) томонидан, конун чикарувчи хокимият эса бир палатали парламент — Х алк йигини томонидан амалга ош ирилади. Й ирик сиёсий партиялари: Ж анговар социалистик харакат, М аврикий жанговар харакати, Лейбористлар партия­си, М аврикий ижтимоий-демократик партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари.И ктисодиётнинг нисбатан мухим тармоклари ш акар ишлаб чикариш , тукимачилик ва туризм хисобланади. Кейинги йилларда киш лок хужалигининг бош ка соха­лари (тамаки, маккажухори, картошка, гуруч, м ани­ок, банан етиш тириш ) ривож ланганлигига карамас- дан ш акаркамиш асосий экин хисобланади ва экспорт- дан келадиган ф ойданинг 40% ини таш кил килади.1993 йили Я М М 9,3 млрд. доллар (жон бошига — 8600 доллар)ни таш кил этган. Асосий савдо хамкорлари — ЕХ мамлакатлари, АКД1 ва ЖАР.

Темир йуллари йук, автомобиль йулларининг узун­лиги 1800 км. Асосий порти — Порт-Луи.

Тарихи. М аврикий 1505 йили португаллар том они­дан очилган эди, бирок XVII асрдан голландлар бош - каруви остига утди. 1715 йили бу орол француз мус- тамлакасига айланди ва И ль-де-Ф ранс деб аталди. 1810 йилда эса Бую к Британия томонидан босиб олинди. 1868 йилда мустакиллик олган М аврикий 1992 йили республика деб эълон килинди.

МАВРИТАНИЯ

Расмий номи — Мавритания Ислом Республикаси. Пойтахти — Нуакшот. Худуди — 1030700 км2. Ахрли- си — 2700000 киши (2001). Давлат тили — араб. Дини — ислом (давлат дини). Пул бирлиги — угия.Географик жойлашуви ва табиати. Африка

Китъасининг шимоли-гарбида жойлашган. Ш аркда Мали билан (чегара узунлиги — 2237 км), жанубда М али ва Сенегал билан (чегара узунлиги — 813 км), шимолда Ж азоир (чегара узунлиги — 463 км) ва Рарбий Сахара билан (чегара узунлиги — 1561 км) чегарадош. Чегара- сининг умумий узунлиги — 5074 км, сохил буйлаб чегара узунлиги — 754 км. М амлакат ХУДУДИ асосан пастгекисликлар ва унча баланд булмаган ясси tof- ликдан иборат, шунингдек, Рарбий С ахаранинг кумли ва тошли чуллари билан туташиб кетган. А сосий таби­ий ресурслари: темир рудаси, мис, фосфоритлар, гипс.

Икдими — тропик, ч^лли.Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­

лат тузилиши — ислом республикаси. Мамлакат губер- наторлар бошчилигидаги 12 та маъмурий ХУДУД ва ало-

хида пойтахт худудидан иборат. М авритания 1960 йил 28 ноябрда тулик мустакдплик олган (оддин — ф ран ­цуз протектората). Ушбу сана М устакиллик куни — Миллий байрам хисобланади. Крнунчилик ислом к,онун- чилиги шариатга асосланган. Давлат бошлиги ва хуку­мат бошлиги — президент. Парламент икки палатадан С енат (юкори палата) ва М иллий йигин (куйи пала- та)дан иборат. Й ирик сиёсий партиялари: Республика ижтимоий-демократик партияси ва Демократик куч- лар иттифоки.

Ицтисоди , транспорт коммуникациялари. М авритания темир рудасининг катта захираларига эга. Бу мамлакат экспортининг ярмини ташкил килади. Tof- кон саноатидан ташкари нефтни кайта ишлаш ва туки­мачилик тармоклари хам яхши ривожланган. Асосий киш лок хужалиги экинлари — хурмо, сорго, арахис, маккажухори, тамаки, шунингдек, чорвачилик яхши тараккий этган. Балик мамлакатнинг мухим экспорт махсулотларидан бири хисобланади, бирок бош ка дав­латлар томонидан М авритания киргокларида б ал и к за- хираларининг доимий узлаш тирилиш и мамлакатнинг бу даромад манбаига путур етказмокда. 1994 йили ЯМ М2,4 млрд. доллар (жон бош ига — 1110 доллар)ни таш ­кил этган. Мухим савдо хамкорлари: ЕХ мамлакатла­ри, Я пония, Ж азоир, Хитой, АК.Ш.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 670 км, автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 7525 км (1685 км асфальтланган).

Портлари: Нуакшот, Нуадибу.Тарихи. V III—XI асрларда М авританиянинг ж ану­

бий кисми Рарбий Африкадаги Гана, Текрур ва бош ка давлатлар таркибида булган, мамлакат ш имоли эса бар- бар кабилалари назоратида эди. XI—XII асрларда М ав­ритания Альморавидлар давлати таркибига кирди, XIV— XV асрларда эса араблар хукмронлиги остига утди. 1855 йили мамлакат Ф ранция томонидан оккупация килин­ди. 1904 йили Ф ранция М авританияни уз протектората деб, 1920 йили эса уз мустамлакаси деб эълон килди.1960 йили мустакилликка эриш ганидан сунг мамлакат бир катор давлат тунтариш ларини (1917, 1980, 1984) хамда 1989 йили М авритания ва Сенегал жамоалари уртасидаги этник карама-карш иликларни уз бош и дан кечирди.

МАДАГАСКАР

Расмий номи — Мадагаскар Республикаси. Пойтах­ти — Антананариву. Худуди — 587041 км2. А о̂лиси — 16400000 киши (2001). Давлат тили — малагаси ва француз. Дини — мажусийлик (50%), христианлик (37%), ислом (5%). Пул бирлиги — малагаси франки.Географик жойлашуви ва табиати. Хинд оке-

анининг жануби-рарбий цисмидаги М адагаскар ороли­да жойлашган давлат. М адагаскар ороли А ф риканинг шаркий кдррокдаридан М озамбик бугози билан аж­ралган булиб, катталиги жихатдан дунёда 4-Уринда ту- радиган оролдир. Сохил буйлаб чегара узунлиги — 4828 км. О ролнинг бутун ш аркий кисмида ш имолдан жанубга караб вулкон ясси тоглиги чузилиб кетган булиб, унинг энг юцори кисми шимолда жойлашган Царатона массивидир. Унда мамлакатнинг ю кори нук­таси М оромонотро tofh (2876 м) бор. Ш аркий сохил буйлаб ингичка киргокбуйи текислик утган. О ролнинг рарбида катта куйи пасттекисликлар мавжуд. М амла­катнинг асосий дарёлари — М ангуки, Бемориву, Бе- цибука. Э нг катга кули — Алаотра. Оролда никель, кобальт, графит конлари бор. Бош ка табиий ресурс- лардан балик ва денгиз махсулотлари куп олинади. И ш - лов бериладиган ерлар умумий ерларнинг 4% ини, Утлок ва яйловлар 58% ини, Урмон ва чангалзорлар 26% ни таш кил килади.

Иклими — тропик.Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­

лат тузилиш и — республика. М амлакат таркибида 6 та фаритани (провинция) бор. М адагаскарнинг мустакил- лиги 1960 йил 26 июнда эълон килинган (илгари Ф ран­ция мустамлакаси булган). Бу сана миллий байрам сифа­тида ниш онланади. Конунчилик Ф ранция фукаролик хукукига асосланган. И жроия хокимият президентга (давлат бош лиги) ва премьер-министрга (М инистрлар Кенгаши раиси) тегишли. Конун чикарувчи хокимият икки палатали парламент — Сенат (юкори палата) ва М иллий йигин (куйи палата) томонидан амалга ош и- рилади. А сосий сиёсий партиялари: Тараккиёт ва де­мократия учун миллий иттифок, М адагаскар муста- киллиги конгресси партияси, М адагаскар янгиланиш Авангарди партияси, Ф ихаонан партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари.М адагаскар — дунёнинг камбагал давлатларидан бири булиб, иктисодиётида асосий сектор — аграр (ба- ликчилик ва урмончилик куш ил ганда) сектор хисоб­ланади. Бу тарм ок Я М М нинг 40% ини ва экспорт- дан тушадиган валюта тушумининг 70% ини беради. Асосий экспорт килинадиган махсулотлари: кахва ва ш иринликлар. С аноат (Я М М нинг 20% и) киш лок хужалик махсулотларини кайта ишлаш ва тукимачи­лик билан чекланган. ЯМ М 1994 йили 10,6 млрд. долларни (ахоли жон бошига — 790 доллар) таш кил этган. С аноатни ривожлантириш давлат томонидан таъминланади. Чет эл инвестицияси билан иш лаёт- ган корхоналар, четдан келтириладиган асбоб-уску- налар, уларнинг эхтиёт кисмларига катти к назорат урнатилган. Асосий савдо хамкорлари — Ф ранция, Япония, Россия, Германия, АКД1.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 1020 км, ав ­томобиль йулларининг узунлиги — 40000 км (4694 км — катгик копламали йуллар).

Асосий портлари: Анцеранана, М ахадзонга, Туа- масина, Тулиара.

Тарихи. XII асрда келиб чикиши индонезиялик ва африкалик булган халклар келиб жойлашиши ва арабларнинг дастлабки шахар колониялари пайдо булди. XIV—XV асрларда эса оролнинг марказий кисмида Имерин давлати вужудга келди. Оролни европаликлар- дан биринчи булиб 1500 йили португал сайёхи Диего Диас очди. XVII асрда орол ХУДУДИ куплаб майда княз- ликларга булиниб кетган эди. XVIII асрда улар ягона Мерина кироллигига бирлаштирилди. Мадагаскар 1885 йили Франция протектората, 1896 йили эса мустам- лакасига айланди. 1958 йили уз-узини бош кариш ХУКУКини кулга киритган Мадагаскар 1960 йили мус­такил давлат булди. 1972 йили мамлакатда харбий тунтариш утказилди, 1975 йили эса президент Рици- рока мамлакатни Мадагаскар Демократик Республи­каси деб эълон килди. 1991 йили мамлакатда хУкмРон авторитар тартибларга карши чикишлар булди, бирок улар шафкатсиз бостирилди. 1993 йили президент сай- ловларида мухолифатчи кучлар лидери Зофи галаба козонди.

МАЙОТТА

Расмий номи — Майотта денгиз орти худуди. Пой­тахти — Мамоиу. Худуди — 374 км2. А^олиси — 170000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — ислом (97%). Пул бирлиги — француз франки.Географик жойлашуви ва табиати. Жанубий

Африкадаги Мадагаскар ва Мозамбик уртасидаги М о­замбик бусагасида жойлашган. Майотта-Комар архипе- лагидаги турт оролдан энг жанубда жойлашган орол. Майотта 2 та асосий орол ва тахинан 30 та асосий кием ороллардан иборат. Ороллар юзасининг асосий кисми чукур даралар ва вулк,онли t o f чуккиларидан иборат. Энг юкори нуктаси — Бехари (660 м).

И клими — тропик денгиз иклими.Давлат тузилиши ва сиёсий партиялари. М а­

йотта Ф ранциянинг денгиз орти худуди хисобланади. Д авлат бошлиги — Ф ранция президенти. Хукумат бош ­лиги — Ю кори Кенгаш президенти (кенгаш аъзолари- дан 6 йил муддатга сайланади).

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Майотта икгисодида асосан киш лок хужалиги мухим урин тутади. Давлат уз-узини киш лок хужалиги махсулотлари билан тула таъминлай олмайди. М айотта Ф ранциянинг молия- вий ёрдамига таянади. Четга ваниль, иланг-иланг, дол- чин, кокос ёнгогининг магзини экспорт килади. Четдан кимё саноати махсулотлари, маш ина ва жихозлар кел- тирилади. Асосий савдо хамкорлари — Ф ранция, Комор ороллари, А фрика ва Ж анубий Осиё мамлакатлари.

Тарихи. 1841 йилда Майотта султони оролни Ф ран- цияга бой берди ва шу пайтдан бошлаб М айотта Ф ран­цуз империяси таркибига киритилди. 1946 йилда К о­мор ороллари денгиз орти ХУДУДИ макомини олди. 1974 йилда утказилган референдумда архипелагнинг 3 та оро­ли мустакиллик учун овоз бердилар, аммо М айотта Ф ранция таркибида колиш га карор килди. 1998 йилдан бош лаб М айотгада унинг макомини узгартириш хара­кати (департамент макомини олиш) давом этмокда.

МАКЕДОНИЯ

Расмий номи — Македония Республикаси. Пойтах­ти — Скопье. Худуди — 25713 км2. А^олиси — 2000000

киши (2001). Давлат тили — македон. Дини — право- слав (59%), ислом (26%), католик (4%), протестант (1%). Пул бирлиги — Македония динори.Географик жойлашуви ва табиати. Болкон

ярим оролида жойлаш ган давлат (Европанинг жануби- шарки). Ж анубда Греция билан (чегара узунлиги — 228 км), шаркда Болгария билан (148 км), ш имолда Юго­славия билан (221 км), гарбда Албания билан (151 км) чегарадош. Чегарасининг умумий узунлиги — 748 км. Худуди тогли, tof массивлари чукурликлар билан ал­машади. Суви куп, шунингдек, кичик, лекин тезокар дарёлари куп. Асосий дарёси — Вардар. Энг катга кулла­ри бир кисми мамлакат худуди га кирадиган — Охрида ва Преспа кулларидир. Асосий табиий ресурслари — кургошин, pyx, мис, темир рудаси.

Иклими — муътадил-континентал. Усимлик дунёси жуда бой. М акедония тоглари бук, дуб, карагай урмон­лар билан копланган.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиши — республика. 1991 йил 20 ноябрда М а­кедония Ю гославиядан мустакиллик олди. И ж роия \оки м и ят президентга (давлат бошлиги) ва премьер- м и н и стр б о ш ч и л и ги д аги М и н и стр л ар К ен гаш и га тегишли. Крнун чикарувчи хокимият бир палатали пар­ламент — Ассамблея томонидан амалга оширилади. Сиё­сий партиялари: Умуммакедония инкдлобий таш кило- ти, М акедония миллий бирлиги демократик партияси, И жтимоий-демократик иттифок, Д емократик тараккиёт партияси, М иллий демократик партия, И слохотчи куч- лар иттифоки, С оциалистик партия.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Республика иктисодиёти четдан келтириладиган нефть ва газга, ш унингдек, замонавий маш ина ускуналари ва эхтиёт кисмларга тулик боыик,- 1994 йили Я М М 1,9 млрд. доллар (ахоли жон бошига — 900 доллар)ни таш ­кил этган. Саноатда купрок казиб олиш ва кайта иш ­лаш (кумир, свинец, рух, темир ва никель рудаларини казиб олиш ва кайта ишлаш) сохалари ривож ланган. К иш лок хужалигининг ривожланиш дараж аси (ЯМ М нинг 12% и) мамлакатнинг озик-овкатга булган тала- бини кондириш им конини беради. А сосий ки ш лок хужалик экинлари — бурдой, маккажухори, мевалар, сабзавотлар ва тамаки. Асосий савдо хамкорлари: со-

бик, Ю гославия мамлакатлари, Германия, Греция, Ал­бания.

А втомобиль й улларин и нг умумий узунлиги — 10591 км.

Тарихи. М. а. VIII асрда Пердикка I хозирги М аке­дония худудида Биринчи македон кироллигини таш ­кил этди. Бу давлат м. а. 513 йили форс подшоси Доро I томонидан босиб олинган. М. а. 479 йили Александр I форсларни жангда янчиб, мамлакат мустакиллигини кайтариб олди. М амлакатда м. а. 359 йили абсолют мо­нархия урнатилган. Ф илип II даврида эса бутун Греция босиб олинди. Буюк Александр м. а. 334—323 йилларда М акедония худудларини форслар давлати ва бош ка дав­латлар хисобига кенгайтириб, катта империя тузди. Александр М акедонский империяси кулаганидан сунг мамлакатни м. а. 148 йилга кадар Антигонидлар сулола­си бошкарди. М. а. 148 йили эса М акедония Рим про- винцияларидан бирига айланди. 345 йили Византия им­периясининг бир кисмига айланган М акедонияга вар- варлар тез-тез бостириб киришарди. VI асрдан бошлаб Хозирги М акедония худудига славян кабилаларининг кириб келиш и, шунингдек, IX—X асрларда Болгария- га карамлик М акедония этник таркибининг сезиларли даражада узгаришига олиб келди. 1371 йили М акедо­ния Сербия ва Греция таъсир доираларига булинди, турклар томонидан босиб олинди ва 1913 йилга кадар турклар хукмронлиги остида колиб кетди. И ккинчи Болкон урушидан сунг Бухарест ш артномасига кура М акедония Болгария, Греция ва Сербия уртасида булиб олинди. Сербия кироллиги таркибига кирган Вардар М акедонияси (1929 йилдан бошлаб Ю гославия) II жа- хон уруши пайтида Болгария томонидан ан н ексия Килинди, лекин озод килинганидан сунг халк респуб­ликаси сифатида Югославия таркибига кирди. 1963 йил­дан Ю СФ Р таркибидаги социалистик республика булган М акедония 1991 йили уз мустакиллигини эълон килди. Ш ундан сунг Греция билан мамлакат номи масаласи- да бахс келиб чикди.

МАЛАВИ

Расмий номи — Малави Республикаси. Пойтах­ти — Лилонгве. Худуди — 118484 км2. А^олиси —

£й ]---------------------------------------------------------------------------

11100000 киши (2001). Давлат тили — инглиз ва чи- чева. Дини — христианлик (40%), ислом (15%), к,ол- ганлари мажусийлар. Пул бирлиги — малави квачаси.Географик жойлашуви ва табиати. Африка

китьасининг жануби - шаркида жойлашган давлат. Ж а­нубда ва жануби-ш аркда М озамбик (чегара узунлиги 1569 км), гарбда Замбия (837 км), ш имолда Т анзания (475 км) билан чегарадош. Чегарасининг умумий узун­лиги — 2881 км. Ш аркда Танзания ва М озамбик билан чегара Ньяса кули оркали утган. М амлакатнинг катга кисми уртача баландлиги 1000—1500 м булган ясси тоглар билан банд. М амлакатнинг энг юкори нуктаси М улонье (3002 м) tofh М алавининг жанубий кисм и- даги баланд тогликларда жойлашган. М амлакатнинг бош дарёси — Ш ире. Энг йирик кули — Ньяса (М алави)- нинг бир кисми мамлакат худуди га кирган ва ш аркий чегараларнинг катта кисмини шакллантирган. Ф ойда­ли казилмалардан темир рудаси, мармар, кумир, бок- ситлар купрок учрайди.

Икдими — экваториал муссонли.Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Давлат

тузилиш и — президент республикаси. М амлакат уз на­вбатида округларга булинадиган учта провинцияларга (ш имолий, марказий ва жанубий) булинган. 1964 йили М алави (олдинги номи — Ньясаленд — Буюк Британия мустамлакаси) уз мустакиллигини эълон килди. 1966 йили эса Малави Республикаси эълон килинди. 6 июл мамлакатнинг миллий байрами (М устакиллик куни) Хисобланади. Давлат ва хукумат бошлиги — президент. К,онун чикарувчи хокимият бир палатали парламент — М иллий ассамблея томонидан амалга ош ирилади. Й и­рик сиёсий партиялари: Бирлашган демократик фронт, М алави конгресси партияси, Малави С оциалисток Л и- гаси, И ккинчи республика учун конгресс, М алави озод- лиги учун харакат, М алави халк партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Малави дунёнинг иктисодиёти нисбатан кам ривож ­ланган давлатларидан бири булиб, асосан, аграр сек- торга (киш лок хужалиги ЯМ М нинг 40% ини ва экс­порт даромадининг 90% ини таъминлайди) асосланган. Асосий киш лок хужалик экинлари — там аки, ш акар­камиш , пахта, чой, майиз, ёнгок, гуруч (тамаки, чой ва шакар киш лок хужалиги махсулотларининг 82% ини

ташкил этади) хисобланади. Чорвачиликнинг асосий сохаси — к^йчилик. 1994 йили ЯМ М — 7,3 млрд. дол- ларни (жон бошига — 750 доллар) таш кил этган. Х ам ­корлари: ЖАР, А ^ Ш , Буюк Британия, Я пония.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 789 км, автомобиль йуллари — 13135 км (2364 км асфальтлан- ган), ички сув йуллари — 150 км.

Тарихи. XV аср охирларида хозирги М алави худу- дида, Ньяса кули атрофида Малави кироллиги таш кил топди. XVII асрда мамлакатга дастлабки европаликлар (португаллар) кириб кела бошлади, лекин мамлакатни мустамлакага айлантириш факат XIX асрда бу ерга 1859 йили инглиз саёхатчиси Лингвингстон келганидан кейин бошланди. 1891 йили мамлакат Ньясаленд номи билан Буюк Британия протектората деб эълон килинди. 1953 йили Ньясаленд Родезия ва Ньясаленд Ф едерацияси таркибига кирди, бирок мамлакатда мустакиллик учун 1959 йилда бошланган харакат 1963 йили мамлакатни федерация таркибидан чикиш га олиб келди. Шу йил­нинг узида Ньясаленд уз-узини бош кариш хукукини олди, 1964 йил 6 июлда эса Малави номи билан Буюк Британия Хамдустлиги таркибидаги мустакил давлат деб эълон килинди. 1966 йилдан — Малави Республика­си. М амлакатни умрбод президент килиб сайланган Ка- музу Бонда бошкармокда. Уни хукмрон М алави кон ­гресси партияси (ягона) куллаб-кувватлайди.

Расмий номи — Малайзия. Пойтахти — Куала- Лумпур. Худуди — 332,8 км2. А^олиси — 22700000 киши (2001). Давлат тили — малайя. Дини — ислом (50%) дини, буддизм, конфуцийлик, ^индуизм, таоизм, христианлик. Пул бирлиги — рингит.Географик жойлашуви ва табиати. Ж ануби-

Ш аркий Осиё давлати булиб, М алакка ярим оролининг жанубида (Рарбий М алайзия) ва Калимантан ороли­нинг ш имолий кисмида (Ш аркий М алайзия) ж ойлаш ­ган. Ш аркий М алайзия гарбда ва жанубда И ндонезия билан (чегара узунлиги 1782 км), ш имолда Бруней билан (381 км) чегарадош, Рарбий М алайзия эса ш и­молда Таиланд (506 км) билан чегарадош. Ш им олий Худудлари Ж анубий Хитой денгизи билан, ш имоли-

МАЛАЙЗИЯ

ш арки Сулу денгизи билан, шарки Сулавеси денгизи билан туташиб кетган. Чегарасининг умумий узунли­ги — 2669 км 2. М амлакатнинг М алакка ярим оролида жойлашган кисмида бир неча параллел равиш да ж ой­лашган tof тизмалари ва куп сонли водийлари бор. Климантан оролида хам унча баланд булмаган тепалик­лар ва тоглар куп. Бу ерда мамлакатнинг энг баланд нуктаси Кикабалу (4101 м) tofh жойлашган. K ^pfok, буйлаб текисликлар жойлашган. М амлакатда куп сонли унча узун булмаган, лекин суви куп дарёлар бор. Й ирик дарёлари — Паханг, Раджанг, Кинабантанг. М алайзияда KypFouiHH ва вольфрамнинг йирик конлари бор. Бош ка табиий ресурслардан мамлакатда нефть, мис ва темир рудаси, табиий газ, ёгоч, каучук, ёг дарахтлари куп.

Икдими — экваториал.Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­

лат тузилиш и — конституцион монархия. М амлакат таркибига 13 та штат ва 2 та федерал худуд (Куала- Лумпур ва Лубуан ороли) киради. М алайзия мустакил- лиги 1957 йил 31 августда эълон килинган (М иллий байрами — М алайзиянинг мустакиллик куни). К онун­чилик инглиз умумий хУКУКИга асосланган. И ж роия Хокимият премьер-министр бошчилигидаги М инистр- лар кабинетига тегишли. Кирол асосан давлатнинг ва- киллик функцияларини бажаради. Ж афар ибн Абдул Ра\м он (кирол) 1994 йил 26 апрелдан буён тахтни эгаллаб турибди. Конун чикарувчи хокимият и кки па­латали парламент — Сенат ва куйи палата вакиллар палатаси томонидан амалга оширилади. Й ирик сиёсий партиялари: М иллий ф ронт, Бирлашган М алайя мил­лий таш килоти, М алайзия Хитой ассосиацияси, М а­лайзия хиндулар Конгресси, Умуммалай Ислом партия­си, Демократик харакат партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Чет эл инвестицияларининг куплаб киритилиш и, айникса яп он ва Тайвань ф ирм аларин и нг саъй-харакатлари билан М алайзия иктисодиёти юкори суръатлар билан (мамлакат ярим утказгичли ускуналар ишлаб чикариш буйича жахонда учинчи уринга чикиб олди) ривож лан­мокда. Нефтни кайта иш лаш , кимё, тукимачилик, eF04- ни кайта ишлаш, металлургия каби саноат сохалари (мамлакат дунёдаги йирик кургош ин ишлаб чикарувчи хисобланади), ш унингдек, м аш инасозлик ривож лан-

ган. Экспортнинг катта кдсм ини нефть ва нефть махсу­лотлари таш кил килади. Сикдлган газ, темир рудаси, мис концентрата, кургошин казиб олинади. К иш лок хужалигида каучук ва пальма ёги (мухим экспорт мах- сулотларидан бири), какао, кокос ёнгога, ш акарка­миш, ананас, калампир етиштирилади, бирок мамла­кат узини-узи озик-овкат билан таъминлай олмайди ва киш лок ахолисининг купчилиги каш ш ок хисобланади. Асосий савдо хамкорлари: Сингапур, Я пония, АКД1.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 1800 км, автомобиль йуллари — 39100 км. М амлакат портлари: Ж оржтаун, Келанг, Куантон, Кота-К икабалу, Кучинг, М ири, Сондакон, Сибу.

Тарихи. М. а. 3 минг йилликда М алайзия худудига мугул кабилалари бостириб киради. VII асрда мамла­кат худудида хиндулар давлати тузилган булиб, бу дав­лат XIV асргача Ш ривиджа империяси таркибида булиб келди. 1403 йили бутун М алайзия ерларини бирлаш - тирган М алокка кироллиги вужудга келди. 1511 йили М алайзия йулбошчи Альфонсо де Альбукерк бош чи­лигидаги португаллар томонидан ишгол килинди. XVI—XVIII асрлар давомида европалик мустамлакачилар (1641 йили португаллар Урнини голландлар эгаллади, 1824 йили эса бу ерни инглизлар эгаллаб олди) куш ни Жохар ва Ага давлатларига карши муваффакиятли ку­раш олиб борди. 1914 йили барча М алайя давлатлари Буюк Британия хомийлиги остига тушди. 1941—1945 йилларда М алайзия япон куш инлари томонидан окку­пация килинди, лекин урушдан сунг яна Британия протекторатига айланди. 1948 йили тузилган М алайзия федерацияси 1956 йили мухториятга эриш ди, 1957 йил 31 августда эса Британия Хамдустлиги таркибида мус­такиллик олди. 1963 йили М алайзия федерацияси ту­зилган булиб, унга М алайя, Сингапур, С арвак, Сабах ва Ш имолий Борнео кирган эди. 1965 йили икгисодий ва сиёсий карама-карш иликлар келиб чикиш и муно- сабати билан Сингапур федерация таркибидан чикдб кетди.

МАЛИ

Расмий номи — Мали Республикаси. Пойтахти — Бомако. Худуди — 1240142 км2. А^олиси — 9375132

киши (1995). Давлат тили — француз. Дини — ислом (70%), христианлик (5%) ва мажусийлик. Пул бирли­ги — мали франки.Географик жойлашуви ва табиати. Рарбий

Африкада жойлаш ган давлат. Рарбда М авритания (че­гара узунлиги 2237 км) ва Сенегал билан (419 км), ш имоли-ш аркда Ж азоир билан (1376 км), ш аркда Н и­гер билан (821 км), жанубда. Буркина-Ф асо (1000 км), Гвинея (858 км) ва К от-д‘ Ивуар билан (532 км) чегарадош. Чегарасининг умумий узунлиги — 7243 км. М амлакатнинг катта кдсмини денгиз сатхидан уртача 500—600 м баландликда булган текисликлар эгаллаган. Ш имолий к,исмида тошли чул Сахара жойлаш ган. Ж а- нуби-гарбида, жануби ва шаркида Бамбуа, М ондинг, ш унингдек, энг юкори баландлиги 1155 м булган Хам- бори тогликлари жойлашган. Асосий дарёси — Нигер. М амлакат фойдали казилмалардан олтин, фосфатлар, уран, темир рудаси, бокситлар, марганец, литий ва кургошинга жуда бой.

Икдими — тропик континентал, иссик ва курук, чекка жануби эса — субэкваториал.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 1960 йил 22 сен- тябрда Ф р ан ц и я д ан м у стаки л л и к олган (олд и н ги номи — француз Судани). М устакиллик куни М иллий байрам сифатида ниш онланади. К онунчилик ф ранцуз фукаролик хукукига асосланган. Ижроия хокимият пре- зидентга (давлат бошлиги) ва премьер-министр бош ­чилигидаги хукуматга тегишли. Конун чикарувчи хоки­мият эса бир палатали парламент — М иллий йирин томонидан амалга оширилади. Й ирик сиёсий партия­си — Бирдамлик ва Адолат А фрика партияси, А фрика демократик бирлашуви — Судан иттифоки.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Мали дунёнинг каш ш ок давлатларидан бири. 1994 йили ЯМ М 5,4 млрд. доллар (ахоли жон бош ига 600 доллар)- ни таш кил этган. Ишлаб чикариш киш лок хужалик махсулотларини кайта ишлаш ва казиб олиш корхона­лари билан (олтин, фосфоритлар) чегараланган. К иш ­ло к хужалиги Я М М нинг 50% ини беради. Асосий экин­лари — просо, сорго, маккажухори, гуруч, м аниок, ананаслар, манго, папая, цитрус экинлари, ш акарка­миш , тамаки, ёнгок, пахта. Ф ермер хужаликлари асо-

сан Н игер дарёси буйларида жойлашган. М али — Fap- бий А ф риканинг энг йирик чорвадор мамлакатлари- дан бири хисобланади.

Тарихи. XI асрда вужудга келган М али кироллиги- ни X III асрда 1 минг йиллик бошларида пайдо булган ва император Мусо (1312—1337) даврида узининг гул- лаб-яш наган даврини бошидан кечирган Гана кирол­лиги туш кунликка учратди ва Сонгаи империяси таъ- сирига тушиб колди. 1591 йили мамлакат М арокаш боскини натижасида бир неча майда булакларга були­ниб кетди. XIX аср охирида хозирги М али худудлари Ф ранция мустамлакасига айлантирилди ва 1920 йили француз Судани таркибига кирди. 1958 йили Судан Республикаси тузилди ва унга 1959 йили Сенегал би ­лан М али Ф едерацияси бирлашди. 1960 йили уларнинг мустакиллиги эълон килинди. Ф едерация таркалгани- дан сунг 1960 йил сентябрида собик француз Судани мустакил М али давлати булди. 1968 йили давлат тунта- риши окибатида хокимият тепасига харбийлар келиш - ди, 1969 йили Траоре президентликни эгаллади, у 1991 йили уз вазифасидан олиб ташланди. 1992 йили мам­лакатда эркин президент сайловлари булиб утди ва унда Конари давлат бошлиги этиб сайланди.

МАЛЬДИВ

Расмий номи — Мальдив Республикаси. Пойтах­ти — Мале. Худуди — 298 км2. А о̂лиси — 300000 киши (2001). Давлат тили — мальдив (дивели). Дини — ислом (давлат дини). Пул бирлиги — мальдив рупияси.Географик жойлашуви ва табиати. Осиёнинг

жанубида, Х инд океанининг ш имолий кисмидаги 2000 та маржой оролларда жойлашган давлат (бу ороллар- дан 112 таси узлаштирилган). Сохил буйлаб чегара узун­лиги — 644 км. Асосий табиий ресурслари — балик.

И клими — жануби экваториал муссонли, ш имоли эса субэкваториал муссонли. Усимлик дунёси — кокос пальмалари ва бананлар бор.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиш и — президент республикаси. 1965 йил 26 июлда М альдив мустакиллиги эълон килинган (ил­гари Буюк Британия протектората булган), 1968 йили эса референдум утказиш йули билан М альдив Респуб-

лика деб эълон килинган. 26 июл — М иллий байрами (М устакиллик куни) \исобланади. Давлат ва хукумат бошлиги — президент. К,онун чикарувчи \оки м и ят бир палатали парламент — М ажлис томонидан амалга ош и- рилади.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари.И ктисодиётининг асоси — баликчилик (бу со^ада ишга ярокли а\оли ни н г 80% и банд, баликчилик умумий экспортнинг 60% ини ташкил килади) ва туризм. Ке­йинги пайтларда туризм со\аси иктисодиётнинг му\им ва тез ривожланаётган сектори булиб колди. Кишлок, хужалиги мамлакатнинг озик-овкатга булган э \ти ёж и- нинг 10% ини таъминлайди. ЯМ М 1993 йили 360 млн. доллар (ахрли жон бошига — 1500 доллар)ни таш кил этган. Асосий савдо \амкорлари: Таиланд, Ш ри-Л ан­ка, Барбий Европа мамлакатлари, Япония.

Темир йуллари йук, мамлакат пойтахти М але ш а\- рида 9,6 км асфальтланган автомобиль йуллари бор. М амлакатнинг асосий порти: Мале.

Тарихи. 1834 йили очилган Мальдив оролларида мусулмон султонлиги таш кил топди, унинг устидан эса 1887 йили Буюк Британия протекгорати урнатилди.1965 йили м устакиллик олган М альдив ороллари 1968 йили республика деб эълон килинди.

МАЛЬТА

Расмий номи — Мальта Республикаси. Пойтах­ти — Валлетта. Худуди — 316 км2. А\олиси — 400000 киши (2001). Давлат тили — мальта. Дини — като­лик дини (давлат дини). Пул бирлиги — мальта лира- си.Географик жойлашуви ва табиати. Европа-

нинг жанубида, Урта ер денгизидаги Сицилия ороли­нинг жанубидаги ороллар (М альта, Гоцо, К оминотто, Комино, Ф илфла)да жойлаш ган давлат. Сохдл буйлаб чегара узунлиги — 140 км. М амлакатнинг катта кис­мида о\актош ли ясси тоглик жойлашган. К иргоклари- да паст коялар, куп сонли сохилбуйи кияликлари мав­жуд. М амлакат куплаб курфазлар ва жуда кулай бугоз- ларга эга. Табиий ресурсларга бой эмас (охактош , ош тузи). Ишлов бериладиган ерлар мамлакатнинг 38% худудини эгаллайди.

Икдими — Урта ер денгизи икдими кишда намгар­чилик, ёзда иссик, ва курук,.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Давлат тузилиши — республика. М альта 1964 йил 21 сентябрда А нглиядан мустакил булди, бирок, 1979 йилга кадар инглиз куш инлари мамлакатда сакдаб турилди. К онун­чилик умумий инглиз хукукига асосланган. М иллий бай- рамлари: 21 сентябр — М устакиллик куни, 13 декабр — Республика куни, 8 сентябр — галаба куни, 31 март — озодлик куни, 7 июн — укубат чекувчилар куни. Ижроия хокимият президентга (давлат бошлиги) ва премьер-ми­нистр бошчилигидаги хукуматга тегишли.

Асосий сиёсий партиялари: М иллий партия, Л ей- бористлар партияси, Социал-демократик партия.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Та­биий ресурсларнинг етишмаслиги М альтанинг кулай гео­график жойлашуви ва олий квалификацияли ишчи куч- ларининг мавжудлиги билан крпланади. 1994 йили ЯМ М 3,9 млрд. доллар (ахоли жон бошига — 10 760 доллар)ни ташкил этган. Хужаликнинг асосий тармокдари — тран- зит-транспорт операциялари, чет эл туризми. Саноат- нинг яхш и ривожланган тармокдари (ишлаб чикариш Я М М нинг 20% ини таш кил этади) кемасозлик, кема таъмирлаш , тукимачилик, тикувчилик, пойабзал и ш ­лаб чикариш , электротехника, озик-овкат ишлаб чика­риш, шунингдек, мамлакат иктисодиётида охактош казиб олиш му^им урин тутади. К иш лок х$окалигида (ЯМ М — 4,1%) майда дехкон х>Ькаликлари куп, уларнинг асосий йуналишлари — ерга ишлов бериш (донли экинлар ва сабзавотлар етиштирилади), узумчилик, мевачилик, гул- чилик. Чорвачиликда асосан сут ишлаб чикариш га катта эътибор берилади. О зик-овкат махсулотларининг купчи­лиги четдан келтирилади. М альтанинг узида иш лаб чикарилаётган озик-овкат махсулотлари эхтиёж ининг 20% ини таш кил килади. М альта даромадининг мухим манбаларидан бири чет эл туризми хисобланади.

Асосий савдо хамкорлари: Германия, Буюк Брита­ния, Италия.

Темир йуллари йук, автомобиль йулларининг уму­мий узунлиги — 1291 км (1180 км асфальтланган). М амлакатнинг асосий порти — Валетта.

Тарихи. Мальта антик даврдаёк мухим страте гик худудда жойлаш ганлиги учун м. а. IX асрда ф иникия-

ликларга, м. а. VIII асрда эса грекларга тегишли булган. М альта Карфагенга м. а. VI асрдан к,арам булган булса, м. а. 218 йили Пуни урушлари вакгида римликлар то­монидан босиб олинди. Рим империяси кулаганидан сунг М альта вандаллар томонидан, кейин остготлар томонидан босиб олинди, 533 йили эса Византия им­перияси таркибига кирди. 869 йили орол араблар то­монидан оккупация килинди, XI асрда эса М альтани С ицилия га кушиб юборган норманлар кулига Утди. XVI асрда Мальтани Ионитлар ордени рицарларига беришди. 1680 йилдан бошлаб оролда французлар таъсири ошди,XVIII асрда эса М альта Ф ранциянинг Урта ер денги- зидаги мух^м молиявий марказига айланди. 1798 йили Наполеон Бонапарт оролни босиб олди, бирок, 1800 йили М альта инглизлар кулига утди. Бую к Британия мустамлакаси булган М альта И ккинчи ж а \о н урушида немис ва итальян рарбий \аво кучлари томонидан кат- ти к бомбардимон кдпинди, бирок таслим булмади ва 1943 йили иттиф окчиларнинг куш инларини С ицилия - га туширишда плацдарм вазифасини утади. 1964 йили мустакилликка эриш ган Мальта 1974 йили республика деб эълон килинди, лекин инглиз куш инлари бу ерда 1979 йилга кадар ушлаб турилди.

МАРКАЗИЙ АФРИКА РЕСПУБЛИКАСИ

Расмий номи — Марказий Африка Республикаси. Пойтахти — Банги. Худуди — 199436 км2. Аурлиси — 3600000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — католиклар (25%), протестантлар (25%), мажусий- лар (24%), мусулмонлар (15%). Пул бирлиги — африка франки.Географик жойлашуви ва табиати. А фрика-

нинг марказий кисмида ж ойлаш ган давлат. Ж анубда Зоир (чегара узунлиги — 1577 км) ва Конго (467 км), шимолда Чад (1197 км), шаркда Судан (1165 км), гарбда Камерун (797 км) давлатлари билан чегарадош. Чега- расининг умумий узунлиги — 5203 км. М амлакат )(уду- дининг катта кисм ини Абурасейн ясси тоглиги ва кенг водийлар эгаллайди. Энг баланд нуктаси — Нгая tofh (1388 м). Ш имолда боткокли текисликлар мавжуд. Асо­сий дарёлари — Убанги, Санга. М АРда олмос, олтин, уран, нефть конлари бор. Хайдаладиган ерлар мамла-

кат худудининг 3% ини, Урмон ва бутазорлар 64% ини ташкил этади.

И кдими — субэкваториал, муссонли. Саванналарда пиш лок дарахти, тамаринт, карите, барасса пальмаси каби дарахтлар ва турли усимликлар усади. Урмонла­рида кимматбахо кора ва кизил дарахтлар Усади. Фил, ёввойи хукиз, антилопа, гепард, коплон, арслон, ж и­рафа, о к ва кора каркидон, туякуш, фламинго, май- мунлар, ш околлар, тимсох, каркаралар хайвонот ола­мини таш кил этади.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиш и — президент республикаси. М амлакат 16 префектурага булинган. МАР мустакилликка Ф ранция- дан 1960 йил 13 августда эриш ди (аввалги номи М ар­к ази й А ф р и к а И м п ер и я си ). К о н у н л ар и ф р ан ц у з хукукига асосланган. Давлат бошлиги — президент. П ре­зидент Бош вазир рахбарл и гидаги хуку мат ни тайин- лайди. К.онун чикарувчи олий органи — М иллий маж­лис (бир палатали парламент). И ирик сиёсий партия­лари: М арказий А фрика халки озодлиги учун х,аракат, М арказий А фрика демократик бирлаш маси, Кора Аф- риканинг ижтимоий эволю цияси учун харакат, Тарак- киёт учун ватанпарварлар харакати.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. М арказий А фрика Республикаси А ф риканинг энг кам- багал давлатларидан бири. ЯМ М 1994 йилда 2 млрд. (а \оли ж он бошига — 700) долларни таш кил этган. С аноатининг энг мухим тармоклари — tof- koh саноа­ти (олмос умумий экспорт микдорининг ярмидан купи- ни таш кил этади) ва ёгочни кайта ишлаш (экспорти- нинг чорак кисми) саноатидир. 66% мехнатга лаёкатли ахоли машгул булган киш лок хужалиги Я М М ни н г 40% ини таъминлайди. Экспорт килинадиган мухим киш лок хужалик махсулотлари — пахта, кахва, тамаки. М АРнинг икгисодий тараккиётини ёмон инф раструк­тура, малакали иш чиларнинг етиш маслиги ва хуку- матнинг яхш и уйланмаган икгисодий сиёсати тухтатиб туради. Асосий савдо хамкорлари: Ф ранция, Бельгия, Италия, Я пония, А К Ш , Ж азоир.

Темир йуллари йук, автомобиль йулларининг уму­мий узунлиги — 2200 км, ички сув йуллари — 800 км.

Тарихи. Хозирги МАР худуди 1895 йилда Убанги- Ш ари номли Ф ранция мустамлакаси деб эълон кили-

нади. 1958 йилда Ф ранцуз Хамдустлиги доирасида мух- ториятга эга булган МАР 1960 йилда мустакилликка эриш ади. 1966 йилда давлат тунтариш и натижасида хокимиятга генерал Бокасса келади. У 1976 йилда МАР ни империя деб эълон килади. Хукмрон режимга кар- ши мухолифатнинг кучайиши 1979 йилда Бокасса дик- татурасининг кулашига ва республика урнатилиш ига олиб келади. 1981 йилда яна давлат тунтариши булиб, хокимиятга генерал Колингба бош лик харбий кумита келади. 1992 йилда харбийлар партиялар фаолиятини чеклаш туф исидаги карорни бекор килиш ди. 1998 йил­нинг февраль — март ойларида Банги шахрида утка- зил ган М иллатлараро келишувга багишланган кон ф е­р ен ц и я м узаро тотувлик хужжатлари имзоланди.

МАРОКАШ

Расмий номи — Марокаш кироллиги. Пойтахти — Работ. Худуди — 446550 км2. А^олиси — 29168848 киши (2001). Давлат тили — араб. Дини — ислом (98,7%). Пул бирлиги — марокаш дир\ами.Географик жойлашуви ва табиати. Ш им оли-

Рарбий Африкада жойлашган давлат. Ж ануби-ш аркда ва шаркда Ж азоир билан (чегара узунлиги — 1559 км), жанубда Рарбий Сахара билан (443 км) чегарадош. М амлакат гарбда Атлантика океани билан, ш имолда Урта ер денгизи билан туташиб кетган. Чегарасининг умумий узунлиги — 2002 км, сохил буйлаб чегара узунлиги эса — 1835 км. Киргокбуйи текисликлари- нинг эни 1600 км гача боради. Ж ануби-гарбдан жану- би-ш аркка караб бутун мамлакат оркали tof тизм ала­ри чузилиб кетган булиб, уларга Э р-Риф , Урта Ат­лас, мамлакатнинг энг юкори tofh Тубкаль (4165 м) жойлашган Ю кори Атлас ва Антиатлас киради. Ж а­нубида ва жануби-ш аркида кумли ва тош ли чул Сах- рои Кабир жойлашган. Дарёлари — Мулуя ва Себу даврий равиш да кучли ёмгирлар натиж асида тулиб окади. Асосий табиий ресурслари: фосфоритлар, темир рудаси, калайи , рух, кобальт, мис, кум ир, неф ть, м арганец , балик , туз. Ш удгор ки лин ади ган ерлар умумий ерларнинг 18% ини, утлок ва яйловлар эса 28% ини таш кил килади.

Икдими — субтропик.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиш и — конституцион монархия. М амлакат учта провинция (вилоят)га булинган. Улар уз навбати­да перфектура, округ ва коммуналарга булинади. М а­рокаш 1956 йили 2 мартда (илгари Ф ранция мустам­лакаси булган) М устакилликка эриш ган. Конунчилик ислом хУКУ^ига, француз ва испан фукаролик конун- ларига асосланган. Давлат бошлиги — кирол Хасан II1961 йил 3 мартдан буён хокимиятни эгаллаб турибди (бу кун М арокаш нинг миллий байрам куни хисобла­нади). К,онун чикарувчи хокимият бир палатали парла­мент — Вакиллар палатаси томонидан амалга ош ири- лади. Й ирик сиёсий партиялари: М устакдплар миллий бирлаш маси, М иллий-демократик партия, Конститу­цион иттифок, Халк харакати, М иллий Х алк харака­ти, И стиклол, Халк кучларининг социалистик харака­ти, Х алк кучларининг миллий иттифоки, Х алк дем ок­ратик харакати ташкилоти.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. М амлакат иктисодиёти 90-йилларнинг бошида ЕХ мам- лакатларига тукимачилик махсулотларини сотиш нинг янгиланиш и, четдан келтирилаётган озик-овкат мах- сулотларига нархларнинг туширилиши натижасида бар- карорлаша бошлади. 1994 йили Я М М 87,5 млрд. доллар (ахоли жон бошига — 3060 доллар)ни таш кил этган. С аноатнинг нисбатан тараккий этган сохалари: ф ос- форитларни казиб олиш ва кайта ишлаш (фосфорит- ларни ишлаб чикариш буйича дунёда иккинчи Уринда туради), озик-овкат, тукимачилик, терига иш лов бе- риш. Туризм хам фаол ривожланмокда. М арокаш олди- да чет мамлакатлардан олинган катта микдордаги таш ки карзларидан таш кари, юкори даражада иш сизлик, мам­лакатнинг таш ки икгисодий факторларга карамлиги каби мухим муаммолар турибди. Асосий савдо хамкор­лари: ЕХ, мамлакатлари, Х индистон, Саудия Арабис- тони.

Асосий портлари: Касабланка, Танжер.Тарихи. М. а. XII асрдаёк хозирги М арокаш ХУДУ*

дида дастлабки Ф иникия колониялари пайдо булган эди. М. а. V асрда мамлакатнинг сохилбуйи кисмлари Карфаген таъсирига тушиб колди. М. а. I асрдан V аср- гача М арокаш ХУДУДИ Кадимги Рим хукмронлиги ос­тида булди. 429 йили мамлакат вандаллар томонидан

босиб олинди, VI асрдан эса Византия им перияси­нинг бир к,исмига айланди. Араблар М арокаш худуди га VII асрда кириб келишди, 868 йили эса арабларнинг Идрисийлар сулоласи махаллий барбар кабилаларини уз хукмронлиги остига бирлаштирди. X I—XV асрларда хокимиятни барбарларнинг Алморавийлар сулолалари эгаллаб туришди. XV—XVI асрларда М арокаш нинг бир кисми Португалия ва Испания томонидан босиб олинди. С аодатийлар сулоласи европаликларга карши сулола- нинг ёркин вакилларидан бири Ахмад ал-М ансур под­шолиги даври (1578— 1603)да айникса, муваффакият- ли кураш олиб боришди. XVII асрда хокимиятга Алау- дийлар сулоласи келган булиб, хозирги кунгача тахтни эгаллаб туришибди. Алаудийлар сулоласининг таникли вакилларидан бири Исмоил мамлакатни бирлаш тириш - га, мамлакат ичкарисидаги фитналарга бархам бериш - га ва турклар хужумини кайтаришга муваф ф ак булди.XIX асрда М арокаш худудини эгаллаб олиш учун И спания, Ф ранция ва Буюк Британия давлатлари ра- кобат килиш ди, 1912 йили эса мамлакатнинг катта кисми Ф ранция протекторатига айланди, озгина худу- ди И спания бошкаруви остига утди. XX асрнинг 20- йилларида мамлакатда бошланган И ккинчи жахон уру­ши йилларида кучайган миллий-озодлик харакатлари 1956 йили 3 мартда М арокаш нинг мустакил булиш ига олиб келди. М арокаш нинг И спанияга тегишли кисми 1956 йил 7 апрелда мустакиллик олди, бирок испан­лар киргок буйидаги бир нечта шахарлар устидан уз назоратини саклаб колди. М устакилликка эриш гани- дан сунг М арокаш да турли ички карама-карш иликлар ва давлат тунтариш ига уринишлар булди. 1975 йили М арокаш Рарбий Сахарани босиб олди. Бирок хозирги кунга кадар М арокаш кушинлари Рарбий Сахарадаги Полисарио Ф ронти кузголончиларига карши тухтов- сиз кураш олиб бормокда.

МАРТИНИКА

Расмий номи — Мартиника (Франциянинг денгиз­орти департаменти ва региони). Пойтахти — Форт- де-Франс. Худуди — 1100 км2. А^олиси — 400000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — католик (95%). Пул бирлиги — француз франки.

Географик жойлашуви ва табиати. М артини­ка Кариб денгизидаги К ичик Антиль ороллари архи- пелагида, Ш имолий ва Ж анубий Америка оралигида жойлаш ган. Пастгекисликлардан иборат водийда вул- конлар куп. Харакатдаги М онтань-П еле вулцони 1851, 1902, 1930 йиллари отилиб чиккан.

И кдими — тропик, пассатли. Тез-тез довуллар булиб туради. Пальма, кизил дарахт, манго, папоротниклар усади. Турли-туман кушлар (тутикуш, колибри), \аш а- ротлар куп.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Ф ран­циянинг денгизорти департаменти. Давлат бошлиги — Ф ранция президенти номидан — префект. Хукумат бош ­лиги — Бош кенгаш президенти. М артиника 2 та ок- ругга булинади. Сиёсий партиялари: Ф ранция партия- л ар и н и н г м а \алл и й булинмалари — Республикани куллаб-кувватлаш бирлаш маси, Ф ранция социалистик партияси, М артиника социалистик федерацияси, М ар­тиника коммунистик партияси, М артиника кучи, М ар­тиника прогрессив партияси ва бошкалар.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Ицтисодиёт негизини кишлок, хужалиги ва туризм таш ­кил этади. Ром, ш акар, полиграф ия, туким ачилик, цемент, нефтни кайта ишлаш корхоналари мавжуд. Ш а­каркамиш , ананас, банан етиштирилади. Чорвачилик ва баликчилик ривожланган. Асосий савдо хамкорлари: Ф ранция, Германия, Италия, Буюк Британия, Гваде­лупа, Япония. М артиникада Ламантен халкаро аэро­порта мавжуд.

Тарихи. 1493 йили X. Колумб кариблар яш аётган бу оролни каш ф килди. Кариб кабилалари кириб таш - ланиб, 1635 йилдан французлар боскини бошланди. 1762 ва 1794—1815 йиллар — инглиз мустамлакачили- ги даври. 1848 йили куллик бекор килинган. 1946 йили М артиника Ф ранциянинг денгизорти департаменти ма­комини олди.

МАРШАЛЛ ОРОЛЛАРИ

Расмий номи — Маршала оро.иари республикаси. Пойтахти — Мажуро. Худуди — 181,3 км2 (%аммаси булиб 34 та орол). А о̂лиси — 100000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — протестантлик. Пул бирлиги — AKJ11 домари.

Географик жойлашуви ва табиати. М арокаш ороллари архипелагидаги оролларда жойлаш ган давлат (Тинч океаннинг ш имолий кисми). Сохил буйлаб чега­ра узунлиги — 370,4 км. Оролларнинг рельефи маржой коялардан пайдо булган булиб, асосан, пасттекислик- лардан иборат. Асосий табиий ресурслари: ф осф орит­лар, денгиз махсулотлари.

Икдими — тропик, пассат-муссонли. Асосий усим­ликлари — кокос пальмалари, ёнгоклар. М ам лакат­нинг хайвонот дунёси бутун М икронезиядаги каби жуда камбагал ва асосан денгиз фаунасидир.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиш и — республика. Маршалл ороллари 1991 йил 21 октябрда мустакилликка эришган (илгари улар Тинч океан таркибига кирган ороллар булиб, АКД1 бошкарувидаги, БМ Т тасарруфидаги худудлар булган). М аршалл ороллари республика деб эълон килинган кун 1 май — М иллий байрам куни хисобланади. Д ав­лат ва хукумат бошлиги — президент. Конун чикарув­чи хокимият икки палатали парламент (ю кори пала­та — Нитижела ва куйи палата — Ироижлар кенгаш и) томонидан амалга оширилади.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. И ктисодиётнинг асосий тармоклари — киш лок хужа­лиги (кокос, томат, нон дарахти мевалари, ковун етиш- тириш ) ва туризм (чет эл валютаси кирим ининг асо­сий манбаи). Бу сохада ишга ярокди ахолининг 10% и банд. Саноат балик ва копра (кокосдан ёг олиш )ни кайта ишлаш билан чегараланган. ЯМ М 1992 йили 75 млн. доллар (ахоли жон бошига — 1500 доллар)ни таш кил этган. Асосий савдо хамкорлари: АКД1 ва Я по­ния.

М амлакатнинг асосий порти — Мажуро.Тарихи. М аршалл ороллари 1526 йили испанлар

томонидан очилган. 1788 йили капитан М арш алл тад- ки к килган, 1803 ва 1823 йиллари эса рус денгизчила- ри Крузенштерн ва Коцебулар хам тадкик килиш ган. 1885—1886 йиллари ороллар Германия томонидан ан­нексия килинган. 1914 йилда ороллар япон куш инлари томонидан оккупация килинди, 1920 йилдан эса БМ Т мандата асосида Я пония бошкарган. И ккинчи жахон уруши йилларида ороллар уруш майдонига айланди, 1947 йилдан эса БМ Т хомийлигида А К Ш бош кариб

келди. Атолл Бикини АКД1нинг ядро куролларини си- наб курадиган полигонларидан бири булган. 1979 йил­да уз-узини бошкдриш хукукини олган Маршалл орол­лари 1991 йили мустакдл давлат деб эълон кдлинди.

МЕКСИКА

Расмий номи — Мексика Куита Штатлари. Пой­тахти — Мехико. Худуди — 1958201 км2. Ах,олиси — 99600000 киши (2001). Давлат тили — испан. Дини — католик. Пул бирлиги — янги песо.Географик жойлашуви ва табиати. Ш имолий

Америкада жойлаш ган давлат. Ш имолда ва ш аркда АКД1 (чегара узунлиги — 3326 км), жанубда Гватема­ла (962 км) ва Белиз (250 км) билан чегарадош. Рарб­да Тинч океан, шаркда Кариб денгизи ва М ексика курфази билан туташиб кетган. Чегарасининг умумий узунлиги — 4538 км, со \и л буйлаб чегара узунлиги эса 9330 км. М амлакатнинг катта кисмини вулконлар отилиш и натижасида вужудга келган уртача 1000 м дан 2400 м гача булган баландликдаги Ш аркий Сьер- ра-М адра, Рарбий Сьерра-М адра ва Ж анубий Сьерра- М адра тогликлари эгаллаган. Бу ерда Ситлальтепетль (5699 м), Попокатепетль (5452 м), Орисаба (5747 м) каби вулкон тепаликлари хам бор. Ушбу регион сейс- м ик фаол худуд хисобланади. М амлакат ш аркидаги Ю катан ярим оролида улкан киргокбуйи текисликла­ри мавжуд. М ексиканинг гарбий худудлари Куйи К а­лиф орния ярим оролида жойлашган булиб. улар кир- рокбуйи текисликлари ва шаркида t o f тизмалари бор. Асосий дарёси — Рио-Браво-дель-Н орте. М ексикада нефть, табиий газ, кумуш, тош кумир, олтин, мис, кургош ин, pyx конлари бор. Ш удгор килин ади ган ерлар мамлакат худудининг 12% ини, утлок ва яйлов­лар 39% ини, урмон ва чангалзорлар 24% ини таш кил этади.

И кдими — шимолий кисми субтропик континен­тал, колган худудлари тропик поясда жойлашган.

Д а в л а т т у з и л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — федератив республика. Мамлакат тар­кибига 31 штат ва пойтахт федерал округи киради. Мексика 1810 йил 16 сентябрда Испаниядан муста­килликка эришди. Давлат ва хукумат бошлиги — пре­

зидент. Крнун чикарувчи хокимият икки палатали пар­ламент — М иллий конгресс томонидан амалга ош и- рилади. Й и ри к партиялари: Конституцион инкилобий партия, Д емократик инкдлоб партияси, М иллий \ap a- кат партияси, С оциалистик халк, партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. М ексика Л отин А мерикасининг нисбатан ривож лан­ган давлати хисобланади. 1994 йили ЯМ М 728,2 млрд. доллар (жон бошига — 7900 доллар)ни таш кил этган. М амлакат кейинги йилларда хукумат томонидан утка- зилган структура Узгаришлари, шунингдек, икгисодиёт- ни хусусийлаштириш ва чет эл инвестициялари учун кулай ш ароитларнинг яратилиши натижасида сезилар- ли муваффакиятларга эришди. С аноатнинг нисбатан ривожланган сохалари орасида нефть, нефть кимёси (нефть ва нефть махсулотлари мамлакат экспортининг асосини таш кил килади), маш инасозлик (жумладан, автомобилсозлик), tof- koh, металлургия, кимё, туки- мачилик, озик-овкат ишлаб чикариш тармокдари бор. К иш лок хужалигида (Я М М нинг 9% и) — бугдой, гу- руч, к,ахва, пахта етиш тириш , чорвачилик ва балик­чилик яхши тараккий этган. Асосий савдо хамкори: АК.Ш.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 2680 км, автомобиль йуллари — 210000 км, ички сув йуллари — 2900 км. Энг мухим портлари: М онсонильо, Сьюдад- Мадеро, Самено-Крус, Туспон.

Тарихи. Хозирги М ексика худудида м. а. 20 минг йилликдаёк архаик цивилизация мавжуд булган. М. а. 1400 йилдан м. а. 200 йилга кадар «урта цивилизация» даври давом этди. Бу даврда (м. а. 1 асрда) О льмеклар- нинг биринчи давлати шаклланди. IV асрда мамлакат Худудида VII—VIII асрларда узининг гуллаб-яш наган даврини бошидан кечирган Майялар им перияси пайдо булди. IX асрда тольтеклар цивилизацияси пайдо булди, бу эса X асрда майялар маданиятининг ш аклланиш ига уз таъсирини курсатди. Натижада тольтеклар ва майя- ларнинг аралаш маданияти вужудга келди. X III асрда ш имолдан келган чичимека кабилалари тольтекларни сикиб чикара бош лади, бирок XIV асрда уларни уз навбатида ацтек кабилалари сикиб чикариш ди. Ацтек- лар махаллий кабилалар уртасидаги келиш мовчилик- лардан фойдаланиб ушбу регионда кучли сиёсий мав-

кега эриш дилар ва улкан империяни вужудга келти- ришди. Бу империя XV аср урталаридан 1521 йилга Кадар гуллаб-яш нади. 1521 йили ацтеклар давлати Кортес бош чилигидаги испан мустамлакачилари томо­нидан босиб олинди. 1535 йили М ексика Янги Испа- ниянинг вице-кироллигига айланди. Ш ундай булса-да, мамлакатни мустамлакалаштириш \индуларни кириб ташлаш, зурлик билан христианлаштириш йули орка­ли XVII аср охирига кадар давом этди. XIX аср бош ла­рида мамлакатни мустамлакачилардан озод килиш учун харакат бошланди ва 1821 йили М ексика мустакил­ликка эриш ди, 1824 йили эса республика деб эълон килинди. 1836 йили М ексикадан Техас ва К алифорния ажралиб чикиб, узларини мустакил республика деб эълон килиш ди, А КШ билан уруш натижасида эса мамлакат Рио-Гранда дарёсидан шимолдаги ерларни бой берди. 1861 йили Хуарес хукумати томонидан таш - ки карзларни тулаш н и н г тухтатилиш и натиж асида мамлакатга Бую к Б ритания, И спания ва Ф ран ц ия куш инлари киритилди. 1862 йил февралида Англия ва И спания Хуарес билан келишув имзолаш ди, бирок Ф ранция М ексикадаги харбий операцияларни давом эттирди, натижада 1867 йили француз куш инлари маг­лубиятга учради. Ижтимоий адолатсизлик ва хинд у д е \- конларининг ш афкатсиз эксплуатация килиниш и халк ом м асининг инкилобий кутарилиш ига олиб келди. 1877 йили мамлакатда инкилобий вазият вужудга кел­ган эди. М ексика инкилобидаги конли вокеалардан сунг кабул килинган янги конституция 1920— 1924 йиллар­да сиёсий узгаришлар ва аграр ислохотлар утказиш имконини берди. 1928 йилдан бошлаб мамлакат хоки­мияти тепасида конституцион инкилобий партия ту­рибди. 1994 йили М ексика хукумати Чьяпас штатида сиёсий ислохотлар утказиш талаби билан чиккан Запа- тистлар озодлик армиясига карши кураш олиб бориш - га тугри келди.

МИКРОНЕЗИЯ

Расмий номи — Микронезия Федератив Штатла­ри. Пойтахти — Паликир. Худуди — 702 км2. А^оли- си — 100000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — протестантлик ва католик дини. Пул бирли­ги — АК,1Л доллари.

Географик жойлашуви ва табиати. Тинч оке- аннинг гарбий кисмида, Каролин оролларида ж ой­лашган давлат. Сохил буйлаб чегара узунлиги — 6112 км. Ороллар геологик келиб чикишига кура бир хил эмас: баланд тогли ороллардан то маржой атолларгача бор. Оролларнинг айримларида вулконлар фаолияти давом этмокда. Асосий табиий ресурслари: денгиз махсулот­лари, ёгоч, фосфоритлар.

Иклими — архипелагнинг гарбий кисми экватори­ал ва субэквоториал, шаркида тропик пассат-мус- сонли.

Вулконли ва маржой ороллар фаунаси бир-бири- дан фарк килади. Вулконли оролларнинг киргокларида м анф о бутазорлари, кокос пальмалари, бамбук усади. Маржой оролларида эса кокос пальмалари куп.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат гузилиши — федератив республика. Мамлакат тар­кибига 4 та штат: Чуук, Косрае, Понпей, Яплар кира­ди. Микронезия 1991 йил 17 сентябрда мустакил булган (илгари — БМТ тасарруфида, АКД1 бошкарувида булган Тинч океан оролларининг бир кисми булган). Давлат ва Хукумат бошлиги — президент. К,онун чикарувчи хоки­мият бир палатали парламент — Миллий к он ф есс томонидан амалга оширилади.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Иктисодиётининг асосий секторларидан бири — ба­ликчилик. Бундан ташкари, Микронезия киргокбуйи экваториясида балик овлаш хукукини берувчи лицен- зиялар сотишдан сезиларли даромад олади. Туризмнинг ривожланиши оролларнинг бир-биридан узокда жой­лашганлиги ва зарурий инфраструктуранинг йукл и ги­да н оркада колмокда. 1994 йили ЯММ 160 млн. доллар (ахоли жон бошига — 1500 доллар)ни ташкил этган.

Асосий савдо хамкорлари: АК.Ш, Япония, Австра­лия, Жанубий Корея.

Темир йуллари йук, асосий оролларда 39 км асфалт- ланган йуллар бор. Мамлакат портлари: Колониа, Окак, Трук, Текетик.

Тарихи. XVII асрда испанлар томонидан очилган Каролин ороллари 1899 йили Германияга сотилган эди. 1919 йилдан 1945 йилга кадар ороллар мандат асосида Япония томонидан идора килинди. 1947 йил­дан хозирги Микронезия БМТ тасарруфида булган

----------------------------------------------------------------------------

АКД! бошкарувидаги Тинч океани ороллари тарки­бига кирди. 1986 йили АКД1дан озод ассоциация ма­комини олган Микронезия 1991 йили уз мустакдп- лигини эълон килди.

МИСР

Расмий номи — Миср Араб Республикаси (МАР). Пойтахти — Кр%ира. Худуди — 1001450 км2. Ах,оли- си — 69 800000 киши (2001). Давлат тили — араб. Дини — ислом (94% и суннийлар). Пул бирлиги — миср фунти.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Миср икки китъада: Африканинг шимоли-шаркд ва Осиёнинг жа- нуби-гарбида жойлашган давлат. Жанубда Судан, гарбда Ливия, шаркда Исроил ва Фаластин билан чегарадош. Бундан ташкари шимолда Урта ер денгизи, шаркда Кизил денгиз сувлари Миср сохилларини ювиб туради. Мисрнинг стратегик жихатдан кулай жойлашуви бутун Синай ярим оролини назорат кдлиш имконини бера­ди. Бундан ташкари, дунёнинг энг мухим сув йуллари- дан бири булган Сувайш канали хам Миср назорати остида. Мамлакат майдонининг 96% и чуллардан ибо­рат. Рарбда Ливия чули, шаркда Арабистон чули, жа­нубда Нубия чули ястаниб ётади. Мисрнинг энг баланд нуктаси Синай ярим оролидаги Жебель-Катрина tofh, баландлиги — 2637 м.

Мамлакатнинг энг йирик дарёси Нил дарёси булиб, у мамлакат халк, хужалигида жуда катта ахамиятга эга. Миср жанубида Нил дарёсига Осуан турони курилган булиб, у мамлакатнинг электр энергетика манбаи хисобланади.

Миср континентал тропик икдим худудида жой­лашган. Мамлакат худудининг асосий кисми чуллардан иборат булганлиги сабабли хайвонот ва усимлик дунё­си унчалик бой эмас.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузуми — президентлик республикаси. Давлат бош ­лиги — президент. Ижро хокимияти президент ва Бош вазир бошчилигидаги хукуматга тегишли. Мамлакат 26 та мухофазатларга булинган. Улар уз навбатида мар- казларга, марказлар эса нохияларга булинган. Асосий сиёсий партиялари: Миллий Демократик Партия, Мех-

нат Социалистик Партияси, Миллий Тараккиёт Парти­яси, Ал-Умма.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Миср халк, хужалиги асосий сохаларининг барчаси дав­лат тасарруфида. Саноатнинг озик-овкат, кимё, туки- мачилик, нефтни кбайта ишлаш, металлургия каби со­халари яхши ривожланган. Миср жахон туризми мар- казларидан бири хисобланади. Мамлакат бюджетига ту­шадиган хорижий валютанинг асосий кисми туризм оркали келади. Кишлок, хужалигида шоли, арпа, турли мевалар ва сабзавотлар етиштирилади. Баликчилик яхши ривожланган. Асосий савдо хамкорлари: АКД1, Япо­ния ва Шаркий Европа давлатлари.

Т а р и х и . Миср инсоният цивилизациясининг энг кадимги учокдаридан биридир. Миср 6000 йиллик та- рихга эга. М. а. 4 минг йиллик охирларида бугунги Миср худудларида 2 та давлат — жанубда Некхан ва шимолда Буто давлатлари мавжуд булган. М. а. IV аср иккинчи ярмида, яъни 341 йили Миср форслар томонидан ис­тило килинган. М. а. 332 йилда Александр Македонский форсларни бу ерлардан кувиб чикариб, уз хукмронли- гини урнатди ва м. а. 331 йилда Александрия шахрига асос солди. Эллин даври Миср тарихида Птолемей ва унинг авлодлари хукмронлиги йилларида м. а. 31 йил­гача давом этди. Шундан сунг Миср кадимги Рим им­периясининг истибдодига тушиб колди. 395— 639 йил­ларда Миср Византия империяси таркибида булди. VII—VIII асрларда мамлакатни мусулмон араблар бо­сиб олди.Фотимийлар сулоласи хукмронлиги йиллари­да (969— 1171) Мисрнинг сиёсий-иктисодий мавкеи ошди. Шу даврда Крхира шахри мамлакат пойтахтига айланди. Фиюбийлар (1171 — 1250) сулоласидан сунг мамлук султонлари даврида Миср кудратли давлатга айланди. 1517 йилдан Усмонли Турклар империяси тар­кибига кирди. 1798—1801 йилларда Наполеон Бонапарт бу ерда харбий харакатларни амалга оширди. Миср 1914 йилгача Усмонлилар империясининг таркибий кисми булиб колган булса-да, амалда 1805 йилдан мустакдл эди. 1882 йилда инглизлар Мисрни босиб олишди. Шу даврдан бошлаб мамлакатни инглиз консули бошкара- ди. 1914 йили I жахон урушининг бошланишидан фой- даланган Англия Мисрда уз хукмронлигини урнатди. 1922 йили Миср узини мустакил давлат деб эълон

килган булсада, харбий ва сиёсий сохаларда инглиз назорати сакданиб колди. Жамол Абдул Носир бошчи­лигидаги «Озод офицерлар» махфий ташкилоти 1952 йил 22—24 июл кунлари давлат тунтаришини амалга оширди. Натижада кирол Фаррух агдарилди. 1953 йили Миср республика деб эълон килинди. Шу йили инглиз кушинлари Мисрдан чикиб кетди. 1956 йили Сувайш канали давлат тасарруфига утказилди. 1967 йили Миср ва Исроил уртасидаги уруш харакатлари Мисрнинг маг- лубияти билан якунланди. Икки давлат уртасидаги ни- зога бархам бериш максадида 1979 йили АКД1нинг К емп-Дэвид шахарчасида Миср Президенти Анвар Саодат AK.LU ва Исроил билан Кемп-Дэвид шартнома- сини имзолади. Бу шартнома араб давлатларида норо- зилик харакатларига сабаб булди. 1981 йили Анвар Саодат суикасд натижасида отиб улдирилди. Унинг урнига пре- зидентлик лавозимини Хусни Муборак эгаллади.

МОЗАМБИК

Расмий номи — Мозамбик Республикаси. Пойтах­ти — Мапуту. Худуди — 802000 км2. А^олиси — 19400250 киши (2001). Давлат тили — португал. Дини — мажусийлик (60%), христианлик (30%), ислом (10%). Пул бирлиги — метикал.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Африка китъасининг жануби-шаркида жойлашган давлат. Рарб­да Малави (чегара узунлиги — 1569 км), Зимбабве (1231 км) ва Замбия (419 км), жанубда ЖАР (491 км) ва Свазиленд (105 км), шимолда Танзания (756 км) билан чегарадош. Шаркда мамлакат ХУДУДИ Мозамбик курфазига туташиб кетган. Чегарасининг умумий узун­лиги — 4571 км, сохил буйлаб чегара узунлиги эса 2470 км. Мамлакат шимолида баландлиги 2419 м гача булган Шаркий Африка ясси тоглиги жойлашган. Рарбда мамлакатнинг юкори нуктаси (2436 м) булган Мете- беле tofh бор. Шаркда киргокбуйи куйи пасттекислик- лари жойлашган. Мамлакатнинг марказий кисмини те­паликлар эгаллаган. Асосий дарёлари — Замбези ва Лимпопо. Мамлакатнинг энг йирик Ньяса кулининг бир кисми Малави худудида жойлашган. Асосий ф ой­дали казилмалари: кумир, титан, темир рудаси, бок- ситлар, мис.

Икдими — шимолда субэкваториал муссонли, жа­нубда тропик пассатли.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Давлат тузилиши — республика. Мамлакат 11 та провинциядан иборат, жумладан, пойтахти — Мапуту шахри \ам про­винция макомига эга. 1975 йил 25 июнда Мозамбик Пор- тугалиядан мустакиллик олди. Мустакиллик куни мил­лий байрам сифатида нишонланади. Конунчилик порту­гал фукаролик хУКУКига асосланган. Давлат ва хукумат бошлиги — президент. Премьер-министр эса Министр- лар Кенгашини бошкаришда президентга ёрдам беради. Конун чикарувчи \окимият бир палатали парламент — Республика Ассамблеяси томонидан амалга оширилади. Йирик сиёсий партиялари: Мозамбикни озод килиш фронти (ФРЕЛИМО), Мозамбик миллий иттифоки (УНА- МО), Мозамбик либерал-демократик партияси (ПАЛМО), Мозамбик миллий харакати (МОНАМО).

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Мозамбик кишлок хужалигида ва гидроэнергетикада икгисодий потенциалга эга булишига карамасдан Аф- риканинг энг кашшок давлатларидан бири булиб кол- мокда. 1994 йили ЯММ 10,6 млрд. доллар (ахоли жон бошига — 610 доллар)ни ташкил этган. Саноатнинг нисбатан тараккий этган сохалари — нефтни кайта ишлаш, кимё, тукимачилик, тамаки, озик-овкат иш­лаб чикариш. Кишлок хужалиги ЯММнинг 50% ини, экспортнинг 90% ини таъминлайди. Асосий экинлари: пахта, шакаркамиш, чой, маниок, маккажухори, шо- лидан иборат, кеилью ёнгокдари ва креветкалар экс- портининг асосини ташкил килади. Кейинги йилларда Хукумат томонидан чет эл инвестицияларининг кириб келиш ини куллаб-кувватланиши икгисодий усиш суръатларининг ошишига сабаб булмокда.

Асосий савдо хамкорлари: Испания, ЖАР, Фран­ция, Япония, Буюк Британия, Португалия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 3288 м, автомобиль йуллари — 26498 км, ички сув йиллари — 3750 км. Мамлакатнинг асосий портлари: Бейра, Ма­путу, Накала. _

Тарихи. Урта асрларда хозирги Мозамбик кир- гокларида араб савдогарлари уз колонияларига асос солганлар. 1498 йили Мозамбик киргокдарига Васко да Гама бошчилигидаги экспедиция келди ва порту-

галлар ма\аллий кабила бошликдари билан Португа­лия мамлакатнинг факдт сохилбуйи худудларини на- зорат кил иши хацида келишиб олишди. М озам- бикнинг марказий кисмини португаллар томонидан таджик, килиниши Серпа Пинту йулбошчилигидаXIX аср охирида бошланди, 1951 йили эса Мозам­бик Португалиянинг денгизорти провинцнясига ай­ланди. 1962 йилда ташкил топган ФРЕЛИМО (М о- замбикни озод килиш фронти) куролли ташкилоти португалларга карши кураш олиб борди. 1975 йил 25 июнда Португалия Мозамбик мустакиллигини тан олди.

Мамлакатда 16 йил давом этган фукаролар уруши1992 йили хукумат ва Мозамбик Миллий каршилик Харакати уртасида тинчлик шартномасининг имзола- ниши билан якунланди.

МОЛДОВА

Расмий номи — Молдова Республикаси. Пойтах­ти — Кишинёв. Худуди — 33700 км2. Ах,олиси — 4300657 киши (2001). Давлат тили — молдаван. Дини — православ. Пул бирлиги — лей.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Шаркий Европа текислигининг жануби-гарбида жойлашган дав­лат. Жанубда, шаркда ва шимолда Украина (чегара узунлиги 939 км), гарбда Руминия билан (450 км) чегарадош. Чегарасининг умумий узунлиги — 1389 км. Мамлакат худудини ясси текисликлар, дарё водийлари ва жарликлар эгаллайди. Энг баланд кисми (429 м) мамлакат марказида жойлашган Кодри тепаларидир. Асосий дарёлари — Днестр, Прут. Асосий фойдали казилмалари — фосфоритлар, соз тупрок, охактош. Мамлакат худудининг ярми хайдаладиган ерлар хисоб­ланади.

Икдими — юмшок, муътадил, континентал.Худудининг 10% кисми урмонлар билан копланган.

Мамлакат фаунаси 400 турдан ошик умуртадли, 4500 турдан ошик умурткасиз хайвонлардан иборат.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. 1990 йили Молдова Рес­публикаси таркибидаги икки район — Гагауз Респуб­ликаси ва Приднестровье узларини мустакил давлат

деб эълон килишди, бирок, улар жахон жамоатчилиги томонидан тан олинмади. Молдова мустакиллиги 1991 йил 27 августда эълон килинган (олдинги номи — Молдавия Совет Социалистик Республикаси). Муста­киллик куни миллий байрам сифатида нишонланади. Ижроия хокимият президентга (давлат бошлиги) ва премьер-министр бошчилигидаги Министрлар Каби- нетига тегишли. Олий конун чикарувчи органи — бир палатали парламент (Юкори кенгаш).

Йирик си ёси й партиялари: Аграр дем ократик партияси, Христиан-демократик халк фронти, Демок­ратик партия.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Саноатнинг пешкадам тармоги — озик-овкат ишлаб чикариш, шунингдек, ofhp ва енгил саноат \ам ри­вожланган. Куп тармокли кишлок хужалиги ЯММнинг 40% (вино ва тамаки энг му\им экспорт махсулотлари ХИСобланади)ини ташкил килади. 1994 йили ЯМ М 11,9 млрд. доллар (ахоли жон бошига — 2670 доллар)ни ташкил этган. Асосий савдо хамкорлари: Россия, Ук­раина, Узбекистон, Руминия, Германия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 1150 км, автомобиль йуллари — 20000 км ни (13900 км — кат- тик копламали йуллар).

Т а р и х и . XII асрдан XIV асргача Молдова скиф, готт, гунн ва славян давлатларининг таркибида булиб келди. XIV асрга келиб волохлар ва шаркий славянлар билан алокалар натижасида Молдова халки шакллан- ди, 1359 йили эса Богдан I мустакил Молдавия княз- лигини тузди. Бу князлик шу даврда хам маданий, хам икгисодий жихатдан юксалди. XV асрда Стефан Буюк- нинг кахрамонларча курсатган каршилигига карамасдан Молдова князлиги турклар томонидан буйсундирилди ва Усмонийлар империясининг бир кисмига айланди. 1774 йили Молдова Австрия хукмронлиги остига, 1806 йили эса Россия империяси таркибига кушилди. 1859 йили Молдава Валахия билан бирлашди ва Ру- мин князлигини ташкил этди. Бу князликни Молда­ван князи Александру Куза идора килган. 1924 йили тузилган Молдова мухтор республикаси ва 1940 йили Руминиянинг аннексия килинган Бессарабия худудла- рида 1940 йил 2 августда Молдавия Совет Социалис­тик Республикаси тузилди. Молдавия 1941 йили румин

ва немис кушинлари томонидан босиб олинди, озод Килинганидан сунг 1944 йили Совет Иттифоки тарки­бига к;айтди. 1947 йилги Париж шартномасига кура Руминия Молдавия худудларига булган даъвосидан та- момила воз кечди. Молдавия 1991 йил мустакилликка эришди, бирок; мамлакатнинг шаркий кисми, жахон жамоатчилиги томонидан тан олинмаган Приднестровье Республикаси мамлакатнинг янги хукуматини тан олишдан бош тортиб келмокаа.

МОНАКО

Расмий номи — Монако князлиги. Пойтахти — Монако. Худуди — 1,9 км2. А^олиси — 30000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — католик (95%). Пул бирлиги — евро.Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и ва т а б и а т и . Европа-

нинг жанубида, Урта ер денгизи киргокларида жой­лашган давлат. Рарбда, шимолда ва шаркда Франция билан чегарадош. Чегарасининг узунлиги — 4,4 км, сохил буйлаб чегара узунлиги эса — 4,1 км. Монако худуди буйича дунёнинг энг кичик давлатларидан бири Хисобланади. Мамлакат ландшафти тепаликлардан ибо­рат.

Иклими — кишда юмшок ва зах, ёзда иссик ва курук.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — конституцион монархия. Мамлакат Монако, Монте-Карло, Ла-Кандамин, Фонтевей каби маъмурий худудларга булинган. Монако 1419 йил­дан буён мустакил давлат хисобланади. Конунчилик француз конунларига асосланган. Миллий байрами 19 ноябр — Миллий байрам куни. Давлат бошлиги — князь (князь Ренье III Гримальди мамлакатни 1949 йил ноябрдан 2005 йилга кадар идора килган). Хозирги кунда князь Альберт I (1958 йил 14 мартда тугилган) мамлакатни идора килмокда. Ижроия хокимият, шу­нингдек, хукумат кенгашининг бошлиги давлат ми- нистрига хам тегишли. Конун чикарувчи хокимият Миллий кенгаш томонидан амалга оширилади. Йирик сиёсий партиялари: Миллий демократик иттифок, Д е­мократик иттифок харакати, Монегас социалистик партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари.Давлат хазинасига даромад асосан чет эллик сайёхлар (Монако Европанинг энг яхши курортларидан бири хисобланади) ва казиноларга ташриф буюрувчилардан келади. Давлат уз фукароларидан даромад солиги олмай­ди, бирок бу ерда доимий истикомат киладиган тадбир- корлардан, шунингдек, Монако билан имтиёзли солик- лар асосида \амкорлик килаётган чет эл компаниялари- дан олинадиган соликлар хисобидан копланади. Монако даромадининг карийб ярмини корхоналар, банклар ва ме\монхоналардан олинадиган кушимча киймат солиги ташкил килади. Монакода яшовчиларнинг яшаш дара­жаси Рарбий Европа давлатларидаги яшаш даражаси билан тенглаша олади. ЯММ 1993 йили 558 млн. доллар (а\оли жон бошига — 8000 доллар)ни ташкил этган. Франция билан тузилган Божхона иттифоки оркали Монако ЕХ давлатлари билан хамкорлик килади.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 1,7 км, автомобиль йуллари йук, факат шахар кучаларида бор. Асосий порти: Монако.

Тарихи. Хозирги Монако худудидаги биринчи дав­лат тузилмаси финикияликларнинг шахар давлати булиб, у кейинчалик грекларнинг мустамлакасига ай- лантирилган. 1070 йили Монако генуялик Гримальди- лар оиласининг мулкига айланди. 1524 йилдан 1641 йилгача Монако Испания томонидан аннексия килин­ган, 1873 йили эса Франция бошкаруви остига утди. Монако 1861 йили мустакил князлик булди, бирок тез орада Франция протекторатига айланди. 1949 йил­дан бери Гримальдиларнинг герби ва номини саклаб колган Полиньяклар оиласи Монакога эгалик кдпиб келмокда.

МОНГОЛИЯ

Расмий номи — Монголия Республикаси. Пойтахти — Улан-Батор. Худуди — 1566000 км2. А^олиси — 2493615 киши (2001). Давлат тили — монгол. Дини — ламаизм (тибет буддизми). Пул бирлиги — тугрик.

Географик жойлашуви ва табиати. Марказий Осиёда жойлашган давлат. Рарбда, жанубда ва шаркда Хитой (чегара узунлиги — 4673 км), шимолда Россия билан (3441 км) чегарадош. Чегарасининг умумий узун-

-------------------------------------- ЗЁО

лиги — 8114 км. Рарбида ва жануби - рарбида М онго­лия Олтойи (баландлиги — 438 м), Гоби Олтойи ва Хонгай тоглари, мамлакатнинг марказий кисмида Хон- гай тотари жойлашган. Жанубида ва жануби-шаркида Гоби са\роси мавжуд. Асосий дарёлари — Селенга, Керулен, Кобдо. Нисбатан йирик куллари — Убсу- нур, Хубсу-гул. Мамлакат худудида нефть, кумир, мис, темир рудаси, вольфрам, молибден, фосфоритлар, куррошин, никель, олтин конлари бор. Мамлакат ХУДУ- дининг катта кисмини утлок ва яйловлар (79%) эгал­лайди.

Иклими — кескин континентал.Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­

лат тузилиши — республика. Мамлакат 18 та район (аймоклар)га ва 3 та муниципалитет (Улан-Батор, Дархан, Эрдэнэт)га булинади. Монголия 1924 йил ноябр ойида мустакилликка эришган (илгари Хитой таркибидаги ташки Монголия провинцияси). Миллий байрам 11 июл — Халк инкилоби куни. Ижроия Хокимият президентга (давлат бошлиги) ва премьер- министр бошчилигидаги хукуматга тегишли. Олий конун чикарувчи орган — Давлат Буюк Хурали (бир палатали парламент). Йирик сиёсий партиялари: М он­голия Халк инкилобий партияси, Монголия Миллий- демократик партияси, Монголия Социал-демократик партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Икгисодий фаолият анъанавий равишда кишлок хужа- лигига асосланган (Монголия дунёда жон бошига энг кун си1ир турри келадиган мамлакат хисобланади). To f- кон саноати (кумир, темир рудалари, мис, молибден, вольфрам, куртошин, олтин казиб олиш) асосий тар- мок хисобланади. Иктисодиётининг бошка мухим тар­моклари — урмон хужалиги ва баликчилик. Хозирги вакгда мамлакат иктисодиёти марказий режалаштириш- дан бозор муносабатларига утиш даврини бошидан ке- чирмокда. ЯММ 1994 йили 4,4 млрд. доллар (ахоли жон бошига — 1800 доллар)ни ташкил этган.

Асосий савдо хамкорлари: Россия, Хитой, Я по­ния, Козористон.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 1750 км. Автомобиль йиллари — 46700 км (1000 км каттик коп- ламали йуллар), ички сув йуллари — 397 км.

Т а р и х и . VI асрдан XII асргача хозирги Монголия ХУДУДИ турк, уйгур, киргиз хонликларининг ва JIaoo давлатларининг таркибида булиб келди. XIII асрда Чин- гизхон мугул кабилаларини бирлаштириб, жуда куп мамлакатларни босиб олди ва Буюк Мугул империя- сини вужудга келтирди. XVI асрга келиб мугуллар ол- динги кудратини йукотди ва будда динини кабул Килишди, 1635— 1911 йилларда эса мугул кабилалари Маньчжур хукмдорлари таъсири остига тушиб колди- лар. 1911 йили ташки (шимолий) Монголия Хитой протекторатига айланди. Россияда инкилоб амалга ош- ганидан кейин 1918 йили хитойликлар Монголиянинг бутун худудларини босиб олишга \аракат килишди, бирок 1921 йили мамлакатга совет кушинлари кири­тилди. 1924 йили эса Монголия Халк Республикаси деб эълон килинди. 1939 йили Халхин-Гол дарёси райони­да Кизил Армия япон кушинларининг хужумларини Кайтарди. 1946 йили Монголия мустакиллиги Хитой томонидан тан олинди. 1991 йили хокимият тепасида- ги коммунистик партия марксизм-ленинизм тамойил- ларини рад этиб, мамлакатда сиёсий ва икгисодий ислохотлар утказа бошлади. Шу даврдан бошлаб М он­голия Республикаси деб аталади.

МОНТСЕРРАТ

Расмий номи — Монтсеррат (Буюк Британия мул- ки). Пойтахти — Плимут. Худуди — 102 км2. А%оли- си — 6 400 киши (2000). Давлат тили — инглиз. Дини — христианлик. Пул бирлиги — шаркий кариб доллари.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Монтсер­рат — Кариб денгизининг шаркий кисмида жойлаш­ган Вест-Индиядаги орол. Ш имолий ва Ж анубий Америка орасидаги Кичик Антиль ороллари архипела- гидаги Шамолли ороллар гурухига киради. Харакатда­ги вулкон — Чансес Пик. Монтсеррат — харакатдаги вулкон жойлашган tof тизимидан иборат текисликда­ги орол.

Иклими — тропик, иссик. Усимлик дунёси доим яшил урмонлар ва бошка тропик усимликларга жуда бой. Хайвонот дунёси кушлар, судралиб юрувчилар ва хашаротларга бой. Сохилбуйи сувларида денгиз жони- ворларини куплаб учратиш мумкин.

Давлат тузилиши ва сиёсий партиялари. 1960 йил конституциясига кура Буюк Британия киролича- си томонидан тайинланадиган губернатор бошкаруви- даги орол. Губернатор Ижро этувчи кенгаш раиси хисоб­ланади. Сиёсий партиялари: Миллий прогрессив партия, Озодлик Халк Харакати, П рогрессив демократик партия, Миллий ривожланиш партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Электрон асбоблар йигиш хамда кишлок хужалик мах­сулотларини кайта ишлашга ихтисослашган корхона- лар мавжуд. Пахта, мева ва сабзавотлар етиштирилади. Чорвачилик, ёгоч тайёрлаш ва уни кайта ишлаш ри­вожланган. Унча катта булмаган денгиз хайвонларини овлаш хужалигига эга. Асосий савдо хамкорлари: АКД1, Буюк Британия, Канада, Антигуа ва Барбуда.

Тарихи. Орол X. Колумб томонидан 1493 йилда кашф килинган. 1632 йилда сургун килинган католик- лар томонидан биринчи инглиз манзилгохига асос со- линди. XVII—XVIII асрларда Англия ва Франция орол­га эгалик килиш учун узаро кураш олиб борган. 1871 йилдан 1958 йилга кадар Монтсеррат Шамолли орол­лар, 1958 йилдан то 1962 йилгача эса Вест-Индия ф е­дерацияси таркибида булган. Монтсеррат — Шаркий Кариб давлатлари ташкилоти Минтакавий хавфсизлик тизими уюшмасининг аъзосидир.

МУКАДДАС ЕЛЕНА ОРОЛИ

Расмий номи — Мукаддас Елена Ороли (Буюк Бри­тания мулки). Пойтахти — Жеймстаун. Худуди — 0,4 минг км2. Ахрлиси — 7200 киши (2000). Давлат тили — инглиз. Дини — христианлик (протестантлар). Пул бирлиги — Мукаддас Елена ороллари фунт стерлинги.

Географик жойлашуви ва табиати. Мукаддас Елена ороли, шунингдек, Вознесение, Т ристан-да- Кунья ороллари ва одам яшамайдиган 5 та орол Ат­лантика океанининг жанубий кисмида жойлашган. Му- кавдас Елена ороли вулконлар натижасида пайдо булган. Унинг жанубий кисмида баландлиги 858 метргача булган сунган вулкон огзи бор.

Иклими — пассатли ва тропик. Мукаддас Елена оролининг катта кисмини майсазор ва чангалзорлар эгаллаган. Ок карагай, эвкалипт ва сарв дарахтлари

усади. Вознесение ороли утсимон усимликлар билан копланган.

Давлат тузилиши ва сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — республика. Давлат бошкарувини К,о- нунчилик ва Ижроия Кенгаши фаолиятини бевосита бошкарадиган инглиз губернатори амалга оширади. Маъмурий жи\атдан мустамлака битта маъмурий худуд (Мукаддас Елена ороли) ва 2 та тобе худудлар (Возне­сение ва Тристан-да-Кунья ороллари)га булинади.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Картошка, сабзавотлар, олма, олхури, галла махсу­лотлари, зигир етиштирилади. Баликчилик ва денгиз овчилиги, чорвачилик ривожланган. Экспорта: зигир, импорта: саноат махсулотлари, ёк и л т . Асосий савдо Хамкорлари: Буюк Британия, ЖАР.

Асосий порти — Жоржтаун.Тарихи. Орол 1502 йил 21 майда португаллар то­

монидан Мукаддас Елена куни кашф этилган. Трис­тан-да-Кунья ороли 1506 йили португалиялик денгиз- чи Тристан-да-Кунья томонидан очилган. Оролларга эгалик ХУКУКИНИ кулга киритиш учун булган кизгин курашларда Англия Голландия устидан галаба козонди ва 1659 йилда Мукаддас Елена оролига харбий базаси- ни жойлаштирди. 1815 йили Мукаддас Елена ороли Наполеон Бонапартнинг (1821 йил шу оролда вафот этган) сургун жойига айланди. Сувайш каналининг очи- лиши оролларнинг стратегик ахамиятини пасайтирди. 1942 йили Вознесение оролига АКШ нинг харбий-\аво базаси жойлаштирилди. Бу ерда 1954 йилда АКШ нинг Флорида ярим оролидан учириладиган фазовий-ракета техникалари учун кузатув станцияси жойлаштирилди.1966 йилда Вознесение оролида инглиз радиостанция- си фаолият курсата бошлади. Фолкленд можароси дав­рида 1982 йили Вознесение ороли Аргентинага к,арши урушда инглиз куролли кучларининг асосий базаси булди.

МЬЯНМА (БИРМА)

Расмий номи — Мьянма иттифоци. Пойтахти — Янгон. Худуди — 676577 км2. А^олиси — 47800000 киши (2001). Давлат тили — бирман. Дини — будда - вийлик (85%), христиан, индуизм, ислом. Пул бирли­ги — чжа (кьят).

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Осиёнинг жануби-шаркнда жойлашган давлат. Мьянма шимол ва шаркда Хитой (чегара узунлиги 2185 км), шаркда Таи­ланд (1800 км) ва Лаос (235 км), гарбда эса Хиндис­тон (1463 км) ва Бангладеш (193 км) билан чегарадош. Мамлакат гарбда Бенгал курфазига, жанубда Андаман денгизига туташиб кетган. Чегаранинг узунлиги 5876 км, сохил буйлаб чегара узунлиги эса 1930 км, худуди­нинг катта кисмида тоглар ва ясси топшклар жойлаш­ган: гарбида Ракхайн ва Пакхайн тогликлари, шарки­да Биалуктон тоглиги жойлашган. Мамлакатнинг ва Жануби-Шаркий Осиёнинг энг юкори нуктаси — Кха- коборазу (5881 м) тогидир. Мамлакатнинг марказий ва жанубий кисмида Мьянманинг асосий дарёси Иравади хавзасида кенг водий текислиги жойлашган. Мамлакат фойдали казилмаларидан нефть, кургошин, вольфрам, цинк, мис, кургошин, кумир, табиий газ, киммат- бахо тошларга жуда бой. Хайдаладиган ерлар ХУДУДИ- нинг 15% ини, урмон ва тукайзорлар 49% ини ташкил этади. Иклими — асосан тропик муссонли, жанубида эса субэкваториал.

Мьянманинг усимлик дунёси жуда кадимий. Бу ерда рододендронларнинг 700 дан ошик тури (ер юзида уларнинг мингдан ошик тури мавжуд), орхидеялар- нинг 700 дан ошик тури, калилияларнинг 80 дан ошик тури, пальмаларнинг 70 дан ошик тури, бамбуклар- нинг 70 дан ошик тури, папоротникларнинг 700 дан ошик тури учрайди.

Мьянмада ер юзида истикомат киладиган жони- ворларнинг нисбатан кадимийлари — малайя тапири, Хиндмалай типратиканлари, лангарканотлилар сакла­ниб колган.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат таркибига 7 та маъмурий ва 7 та миллий вилоятлар киради. 1948 йил 4 январда Буюк Британиядан мустакилликка эришган (Миллий байрами — Мустакиллик куни). Давлат бош ­лиги — конунчилик ва тартибни кайта тиклаш давлат кенгашининг раиси ва премьер-министр генерал Тан Шве хисобланади. Хукумат томонидан чекланган холда фаолият юритиш учун бир неча сиёсий партияларга рухсат берилган. Улардан энг йириклари: демократия учун Миллий лига, Демократик партия, Халк демок-

ратик партияси ва Миллий бирлик партияси. Мамла­катда махфий равишда партиялар ва ташкилотлар, кузголончи гурухлари хукуматга к,арши куролли ку- рашни давом эттиришмовда.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Мьянма иктисодиёти асосан кишлок хужалиги билан б о т и к б^либ, кейинги 10 йилликда инкирозни бош- дан кечирмокда. 1994 йили ЯММ 41,4 млрд. доллар (ахоли жон бошига 930 доллар)ни ташкил этган. Хуку­мат кейинги 40 йил ичида жорий килинган катьий давлат бошкарувидан сунг тадбиркорларни куллаш ва чет эл инвестицияларини киритиш йули билан икти- содиётни жонлантиришга \аракат килмокаа. Саноат- нинг асосий тармокдари: tof-koh, нефть казиб олиш ва урмончилик, кишлок хужалигида (ЯММнинг 40% и, баликчилик ва урмончиликни кушиб \исоблаганда). Кишлок хужалигида асосий тармок — шоличилик, бундан ташкари, бугдой, шакаркамиш, маккажухори, каучук ва жут хам етиштирилади. Асосий савдо хам­корлари: ЕХ мамлакатлари, Х индистон, Я пония, Хитой.

Темир йулларининг умумий узунлиги 3991 км, ав­томобиль йуллари — 27 ООО км (320 км бетонлашти- рилган йуллар), ички сув йуллари 12 800 км. Асосий порти — Янгон.

Т а р и х и . Хозирги Мьянма худудида дастлабки дав­лат бирлашмалари милоднинг бошларида вужудга кел­ган (Мон, Пиу). XI аср бошларида Паган кироллиги уз атрофига мамлакат марказидаги майда киролликларни бирлаштирди. XIII аср охирларида Бирма бирлашган кироллигига мугуллар боскини бошланди. 1824 йили Буюк Британия Жануби-Шаркий Осиёда Франция экс- пансиясини тухтатиб колиш максадида Куйи Бирмани босиб олди, 1855 йили эса бутун мамлакатни аннек­сия килди. II ж а\он уруши даврида 1942 йилдан 1945 йилга кадар мамлакат япон боскинчилари кУл остида булди. Мамлакат озод килинганидан сунг Бирма ХУДУ- дида истикомат килаётган бир катор майда миллатлар мухторият талаб килишди. Натижада 1948 йил 4 январ- да мустакил давлат деб эълон килинган Бирма давлат­лари федерацияси тузилди. 1962 йили давлат тунтари­ши натижасида мамлакатда хокимият тепасига хар­бийлар келишди. Улар ушбу тартибдан норози булган

бирмаликларнинг кузголонларини шафадтсизлик би­лан бостирдилар. 1989 йили мамлакат Мьянма итти­фоки деган янги ном олди. 1990 йили мамлакатда даст­лабки эркин сайловлар утказилди. Бу сайловларда бош мухолифатчи партия галаба козонди, бирок, хокимият­ни бошк,араётган харбий тартиб тарафдорлари давлат бошк,арувини фукэролик хукуматига топширишдан бош тортди.

НАМИБИЯ

Расмий номи — Намибия Республикаси. Пойтах­ти — Виндхук. Худуди — 824269 км2. А^олиси — 1800545 киши (2001). Давлат тили — инглиз, немис, африкаанс, банту. Дини — христианлик. Пул бирли­ги — Жанубий Африка рэнди.Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Африка-

нинг жануби-гарбида жойлашган давлат. Намибия жа­нубда ва шарада Жанубий Африка Республикаси (че­гара узунлиги 855 км), шарада Ботсвана (1360 км), шимолда Ангола (1376 км) ва Замбия (233 км) билан чегарадош. Мамлакатнинг гарбий чегаралари Атлантика океани билан туташиб кетган. Чегарасининг умумий узунлиги 3824 км, сохил буйлаб чегара узунлиги 1572 км. Мамлакат худудининг катта кисмини баландлиги 2000 м дан ошмайдиган ясси тоглар эгаллаган булиб, гарбий киргоадарда жойлашган Намиб чулига туташиб кетган. Намиб чули ер юзининг энг курток; жойлари- дан бири хисобланади. Шаркида бошка бир чул — Калахари хам мавжуд. Асосий дарёлари Тук-Сарик ва Кунэня. Намибияда турли фойдали адзилмалар — олмос, мис, уран, олтин, кургошин ва бошкалар бор.

Иклими — тропик, курук,.Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­

лат тузилиши — республика. Мамлакат 13 та маъмурий худудга булинган. Намибия 1990 йил 21 март куни мустакилликка эришган (илгари мамлакат Жанубий Африка Республикаси бошкаруви остида булган). Ушбу сана мустакиллик куни — Миллий байрам сифатида нишонланади. Ижроия хокимият президентга (давлат бошлиги) ва премьер-министр бошчилигидаги хуку- матга тегишли. К,онун чикарувчи хокимият Миллий ассамблея ва Миллий йигиндан иборат 2 палатали пар-

ламент томонидан амалга оширилади. Йирик сиёсий партиялари: Жануби-Рарбий Африка хал кд ар и таш- килоти (С В А П О ), Турнхалье демократик альянси (ДАТ), Демократлар Конгресси, Бирлашган демокра­тик фронт.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари.Мамлакат ик,тисодиётининг асоси tof-koh саноатидир (Намибия ёкдлги булмаган фойдали казилмалар экс­порта буйича 4-уринда ва уран ишлаб чикариш буйи­ча дунёда 5-уринда туради). Намибия бой олмос кон­ларига эга булганлиги сабабли заргарлик буюмлари учун олмос етказиб берувчи асосий давлатлардан бири хисоб­ланади. Кишлок, хужалигида асосий тармок, чорвачи- лик хисобланади. 1994 йили ЯММ 5,8 млрд. доллар (ахоли жон бошига 3600 доллар)ни ташкил этган.

Асосий савдо хамкорлари — Швейцария, ЖАР, Гер­мания, Япония.

Темир йулларининг умумий узунлиги 2341 км, ав­томобиль йуллари 54500 км. Мамлакатнинг асосий пор­ти — Людеритц.

Тарихи. Хозирги Намибия худудлари 1883 — 1884 йилларда Германия томонидан мустамлакалаштирилди. Герман жануби-гарбий Африкаси номи билан протек- торатга айлантирилди. Мамлакат 1915 йили ЖАР томо­нидан босиб олинди. 1920 йили эса ЖАР Миллатлар Лигасидан Жануби-Рарбий Африкани бошкариш ман- датини олди. 1949 йили ЖАР Жануби-Рарбий Африка­ни БМТ рухсатисиз узига кушиб олди. 1968 йили мам­лакат БМТ карори билан Намибия деб номланди. 1966 йили тузилган СВАПО цуролли ташкилоти озодлик урушларини олиб борди. Бу кураш 1990 йилда Нами­бия Республикасини эълон килиш билан тугади.

НАУРУ

Расмий номи — Науру Республикаси. Пойтахти — Янгор (Ярен). Худуди — 21 км2. А^олиси — 10 000 киши (2001). Давлат тили — науру, инглиз. Дини — христианлик. Пул бирлиги — Австралия доллари.

Географик жойлашуви ва табиати. Тинч океаннинг жануби-гарбий кисмидаги Науру оролида жойлашган Океания давлати хисобланади. Сохил буйлаб чегара узунлиги 30 км. Маржой орол овал шаклида

булиб, кумлик кдогокдари бор. Оролнинг юза кдсми баландлиги 65 м гача булган фосфоритли о\актош ясси тогликлардан иборат. Асосий табиий ресурслари — фос­форитлар.

Икдими — экваториал муссонли.Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­

лат тузилиши — республика. Науру Буюк Британия Х,амдустлиги давлатлари таркибига киради. Науру 1968 йил 31 январда мустакилликка эришган (олдинги номи Ёкдмли орол — Буюк Британия, Австралия, Янги Зеландия биргаликда бошкдрган). Давлат ва хукумат бошлиги президент. Сиёсий партиялари: Науру партия­си, Науру демократик партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Мамлакат ик^исодиётининг асосини фосфатлар к,азиб олиш ва уни экспорт кдлиш ташкил этади. Бу махсулот- ни четга экспорт цилиш катта даромад келтирганлиги боис а\олининг яшаш даражаси етарлича юкори. 1993 йили ЯММ 100 млн. доллар (ахоли жон бошига 10000 доллар)ни ташкил этган. Кишлок хужалиги таракдоий этмаган. Мамлакат х;амма озик;-овк;ат махсулотларини, жумладан, чучук сувни хам четдан келтиради.

Асосий савдо хамкорлари — Австралия, Янги Зе­ландия, Буюк Британия.

Темир йуллари йук. Автомобиль йуллари — 27 км. Порт — Науру.

Тарихи. Орол 1798 йили инглизлар томонидан кашф этилган булиб, 1888 йили Германия томонидан босиб олинган. 1914 йили Науруни Австралия босиб олди. 1920 йили эса Буюк Британия оролни бошк,ариш Хукукини берувчи мандатни кулга киритди. 1947 йили Науру Австралия, Янги Зеландия ва Буюк Британия давлатлари томонидан бошкдриладиган БМТ хомий- лигидаги хУДУДга айланди. 1968 йили мамлакат Буюк Британия Хамдустлиги таркибида мустакдиликни кулга киритди.

НЕПАЛ

Расмий номи — Непал кироллиги. Пойтахти — Катманду. Худуди — 147181 км2. Ахрлиси — 23590869 киши (2001). Давлат тили — непали. Дини — инду­изм (расмий дини 90%). Пул бирлиги — непал рупияси.

Географик жойлашуви ва табиати. Осиё кить- асининг жанубий кисмида жойлашган давлат. Рарбда, жанубда ва шаркда Х индистон (чегара узунлиги 1690 км), шимолда Хитой билан (1236 км) чегарадош. Чегарасининг умумий узунлиги 2926 км. Мамлакат жа­нубида кенг Хинд-Ганг текислиги жойлашган. Марка­зий кисмида баландлиги 2500 м булган Ма\абхорат ва Чурия тепалик ва тошиклари жойлашган. Шимолида Химолай тоглари жойлашган. Непалда дунёнинг 7 та энг баланд чуккилари тулик ёки кисман жойлашган. Жумладан, ер юзининг энг баланд чуккиси — Ж омо- лунгма (Эверест — 8848 м) хам Непалда жойлашган. Непалнинг асосий дарёлари — Карнали, Кали-Ган- дак, Аруклар Ганг хавзасига кирувчи дарёлар хисобла- нади. Мамлакат юкори гидроэнергетик потенциалга эга булиш билан бирга, бир катор табиий ресурслар — ёгоч, мис, кобальт, лигнит ва темир рудаси конларига хам эгалик килади. Ишлов берадиган ерлар мамлакат худудининг 17% ини, урмон ва тукайзорлар 33% ини ташкил этади.

Иклими — тропик икдим зонасидан Арктик иклим зонасигача давом этади. Шунга кура усимлик дунёси хам хилма-хилдир.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — конституцион монархия. Мамлакат таркибига 14 та зона (вилоят) киради. Улар уз навбати­да 75 та дистринтга (туман) булинади. Непал 1768 йил­дан буён мустакил давлат хисобланади. Конунчилик Хинд конунларига ва инглиз умумий хУКУКИга асосла- нади. Давлат бошлиги — монарх (кирол Бирендра Бир Бикрам Шах Дэв 1985 йил 24 февралда тахтга утирган). Хозирги киролнинг тугалган куни 28 декабр — Мил­лий байрам хисобланади. Конун чикарувчи хокимият монарх ва 2 палатали парламент томонидан амалга оширилади. Парламент Миллий кенгаш (юкори пала­та) ва депутатлар палатаси (куйи палатаси)дан иборат. Йирик сиёсий партиялари — Непал конгресси, Мил­лий демократик партия, Непал коммунистик партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Непал жахоннинг кам ривожланган давлатларидан бири Хисобланади. ЯММ 1994 йили 22,4 млрд. доллар (ахоли жон бошига 1060 доллар)ни ташкил этган. Иктисоди- ётнинг асосини кишлок хужалиги (ЯММнинг 60% и)

ташкил кдпади. Асосий кишлок; хужалик экинлари — шоли, бугдой ва бошка донли экинлар — шакарка­миш, жут, шунингдек, гушт ва сут етиштириш яхши тараккий этган. Шундай булса-да, мамлакат узининг озик-овкатга булган эхтиёжини кондира олмайди. Са­ноат ишлаб чикариши кишлок хужалиги махсулотла­рини кайта ишлаш билан чегараланган. Тукимачилик ма\сулотлари ва гилам экспорт килишдан хам сези- ларли даражада фойда олинади. Кейинги йилларда мам­лакат бюджетига даромад туширишнинг мухим манба- ларидан бири туризм хам яхши ривожланмокда.

Асосий савдо хамкорлари — АК.Ш, Хиндистон, Германия, Буюк Британия, Сингапур, Япония.

Темир йулларининг умумий узунлиги 101 км, авто­мобиль йуллари эса 71 400 км.

Т а р и х и . VII асрда Непал худудида Тхакур сулола- сига асос солинган булиб, улар XVIII асрга кадар хукм- ронлик килган. XIV асрдан бошлаб Непал худудида мусулмонлар хукмронлигидан сакданиш максадида хинд шахзодалари уз князликларини тузиищи. XVI асрда Не­пал худудида Нашпут кастасига мансуб булган рожа уз сулоласига асос солди ва у 1768 йилга келиб бутун Непал князликларини буйсундиришга муваффак булди. 1814 — 1816 йилларда инглизлар билан олиб борилган урушларда Непал уз худудининг бир кисмини бой берди. 1847 йили хокимиятга Рань сулоласи келди ва улар Непални 1947 йилга кадар идора килишди. 1960 йили Непалда сиёсий партияларнинг фаолият юритиши таъ- Кикданган эди, бирок 1990 йили бу таъкик янги кон­ституция кабул килиниши билан кирол томонидан бе- кор килинди. 1991 йили эса демократик хукумат шакл- лантирилди.

НИГЕР

Расмий номи — Нигер Республикаси. Пойтахти — Ниамей. Худуди — 1267000 км2. А^олиси — 10400000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — му- сулмон суннийлари (80%), мажусийлик (14%), христи- ат ик (1%). Пул бирлиги — африка франки.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Африка- нинг гарбида жойлашган давлат. Жанубда Нигерия (че­гара узунлиги 1497 км) ва Бенин (266 км), шаркда

Чад (1175 км), шимолда Жазоир (956 км) ва Ливия (354 км), гарбда Мали (821 км) ва Буркина-Фасо (628 км) билан чегарадош. Чегарасининг умумий узун­лиги 5697 км. Нигернинг катта кисми дунёдаги энг йирик чул — Сахрои Кабир худудида жойлашган. Рельефи 200—500 м гача булган ясси тогпикдан ибо­рат. Мамлакатнинг марказий кисмида тогли массивла­ри булган Аир ясси тоглиги жойлашган. Бу ерда Ни­гернинг энг юкори нуктаси Индукальн-Тагес (222 м) жойлашган. Мамлакатнинг шаркий кисмини кумли чул — Тенера эгаллаган. Асосий дарёси — Нигер. Мам­лакат худудида уран, темир рудаси, кургошин ва фос­фат конлари мавжуд.

Икдими — тропик. Нигернинг усимлик дунёси ва хайвонот дунёси жуда камбагал.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 7 та департа- ментга булинган. Мамлакат 1960 йил 3 августда муста­киллик олган (илгари Франциянинг денгизорти ХУДУ* ди булган). Крнунчилик француз умумий хукукига асос­ланган. Мамлакат республика деб эълон килинган кун 18 декабр (1958 йил) — Миллий байрам сифатида нишонланади. Ижроия хокимият президентга (давлат бошлиги) ва премьер-министр бошчилигидаги хуку- матга тегишли. Олий конун чикарувчи орган — Мил­лий йигин. 30 дан ортик сиёсий партиялардан энг йи- риклари — Рахама ижтимоий ва демократик конвен­та, Насара жамият тараккиёти миллий харакати, Д е­мократия ва социализм учун Тарая Нигер партияси, Ватанпарварлар демократик ва тараккиёт партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Иктисодиётнинг асосий тармоги — кишлок хужалиги булиб, у ЯММнинг 40% ини таъминлайди. Ахолининг 90% и кишлок хужалигида банд. Мухим кишлок хужа­лиги экинлари пахта, сорго, миль, ньебе, шоли, ёнгок хисобланади. Саноатнинг асосий сохаси to f - k o h са- ноатидир (уран казиб олиш). 1993 йили ЯММ 4,6 млрд. доллар (ахоли жон бошига — 550 доллар)ни ташкил этган. Мухим савдо хамкорлари — Франция, Нигерия, Италия, Германия.

Автомобиль йулларининг узунлиги 39970 км (шун­дан 371 км каттик копламали йуллар), ички сув йулла­ри — 300 км.

Т а р и х и . Хозирги Нигернинг шаркий кисми X аср­дан XIX асргача Борну кдроллигининг маркази булган. Жанубида эса X асрдан бошлаб Хаус империяси уз худудларини кенгайтирган. Европаликлардан биринчи булиб мамлакатга 1795 йили шотландлар келишди. XIX аср охирида Нигер Франция томонидан босиб олинди ва 1922 йили француз Рарбий Африкаси таркибига кушилди. 1946 йили унга Франциянинг денгизорти худу- ди макрми берилди. Нигер 1963 йили 3 августда муста­кдл республика деб эълон килинди.

НИГЕРИЯ

Расмий номи — Нигерия федератив республикаси. Пойтахти — Абужа. Худуди — 923768 км2. А^оли- си — 126600000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — ислом (50%), христианлик (40%), мажусий- лик (10%). Пул бирлиги — найра.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Африка кдтъасининг марказий кисмида жойлашган. Шаркда Камерун (чегара узунлиги 1690 км) ва Чад (87 км), шимолда Нигер (1497 км), гарбда Бенин (773 км) билан чегарадош. Жанубда Нигерия Гвинея курфази билан туташиб кетган (чегара узунлиги 4047 км). Со- \ил буйлаб чегара узунлиги 853 км, жанубда кдргок буйи текислиги жойлашган булиб, унинг кенглиги Ни­гер дарёси дельтасида 100 км гача боради. Мамлакат марказида юза кием кутарилиб боради ва баландлиги 1735 м булган Жос ясси тоглигига утади. Ясси тоглик- дан шимолга караб юза пасайиб боради. Шимоли гарбда Сокота текислиги, шимоли-шаркда эса Борну текис­лиги жойлашган. Шаркда Нигериянинг энг юкори нук­таси Фогель чуккиси (2420 м) жойлашган Адамов t o f - лари бор. Нигерия худудида Чад кулининг бир кисми жойлашган. Мамлакатнинг асосий дарёси Нигер. Мам­лакат фойдали казилмаларга жуда бой. Улар орасида нефть, табиий газ, темир рудаси, кумир, кургошин, рух куплаб учрайди. Ишлов бериладиган ерлар мамла­кат худудининг 31% ини, утлок ва яйловлар 23% ини ташкил килади.

Икдими — экваториал муссонли.Д а в л а т т у з и л и ш и , си ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­

лат тузилиши — республика. Мамлакат таркибига 36 та

штат ва Абужа федерал пойтахт округи киради. Ниге­рия 1960 йил 1 октябрда мустакилликка эришган (ил­гари Буюк Британия протектората булган). Мустакил­лик куни миллий байрам хисобланади. Бутун хокимият бошкарув кенгашининг бошлиги — президентга те­гишли. Сиёсий партиялари — Умумхалк партияси, Халк демократик партияси, Демократия учун иттифок.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Сиёсий бекарорлик туфайли мамлакат иктисодиёти тур- рунликни уз бошидан кечирмокда. 1994 йил ЯММ 122,6 млрд. доллар (ахоли жон бошига 1250 доллар)ни ташкил этган. Саноатининг нисбатан тараккий этган сохалари: нефтни кайта ишлаш (нефть мухим экспорт товарларидан бири хисобланади), металлургия, кимё, озик-овкат ишлаб чикариш. Нефтдан ташкари какао, пальма махсулотлари ва каучук хам экспорт килинади. Бошка кишлок хужалиги экинлари: ёнгок, пахта, ша­каркамиш.

Асосий савдо хамкорлари — ЕХ давлатлари, АКД1, Япония.

Темир йулларининг умумий узунлиги 3567 км, авто­мобиль йуллари 107 990 км (шундан 30019 км асфальт- ланган йуллар), ички сув йуллари 8 575 км. Мамлакат­нинг асосий портлари Лагос, Порт-Харкорт.

Т а р и х и . XVII асрда хозирги Нигерия худудига даст­лабки европаликлар келганида мамлакатда 2 та циви­лизация, шимолда Хауса Борну, Соното каби мусул- мон давлатлари хамда жанубда Иоруба ва Бенин кирол- ликлари бор эди. XVIII асрда мамлакатни инглизлар томонидан мустамлакалаштириш бошлангандан сунг Нигерия худудида 2 та Британ протектората — Жану­бий ва Шимолий Нигерия пайдо булди. Улар 1919 йил бирлаштирилди. 1954 йили протекторат 4 давлат феде- рациясига айлантирилди, 1960 йили эса Нигерия мус­такил республика деб эълон килинди. 1967 йили мам­лакат шаркида Биафра республикаси эълон килинди. Бирок 1973 йили у хукумат кушинларидан маглуб булди. Мамлакатда 1966 йили урнатилган харбий тартиб 1979 йили фукаролик хукумати билан алмаштирилди. Бирок 1983 йили мамлакатда навбатдаги давлат тунтариши утказилди. 1999 йил 29 майда Нигерия фукаролик хуку- мати бошкарувига утди.

НИДЕРЛАНДИЯ

Расмий номи — Нидерландлар кироллиги. Пойтах­ти — Амстердам. Худуди — 41548 км2. А^олиси — 16000000 киши (2001). Давлат тили — голланд. Дини — католиклар (34%), протестантлар (25%), ислом (3%). Пул бирлиги — евро.Географик жойлашуви ва табиати. Европа-

нинг шимоли-гарбида жойлашган давлат. Жанубда Бель­гия билан (чегара узунлиги 450 км), шаркда Германия билан (чегара узунлиги — 577 км) чегарадош. Шимол­да ва гарбда Нидерландия (бошка номи — Голландия). Шимолий денгизга туташиб кетган. Чегарасининг уму­мий узунлиги — 1027 км, сохил буйлаб чегара узунли­ги эса — 451 км. Мамлакат асосан киргокбуйи паст текисликларида ва куритилган ер (польдера) участка- ларида жойлашган. Мамлакат худудининг 2/5 кисми денгиз сатхидан пастда (айрим жойлари — денгиз сат­хидан 5 м пастда) жойлашган. Жануби-шаркка караб бу сатх юкорилаб боради. Мамлакатнинг энг юкори нуктаси — Ваалсерберг (321 м).

Асосий дарёлари — Рейн (ирмоклари билан), Маас, Шельда. Энг йирик кули — Эйсселмер (худуди 1210 м2). Мамлакат худудида табиий газ ва нефть конлари бор. Ишлов бериладиган ерлар умумий худудининг 26% ини (серхосил, унумдор ерлар мамлакатнинг энг мухим та­биий ресурсларидан бири хисобланади), утлок ва яй­ловлар эса 32% ини ташкил килади.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — конституцион монархия. Мамлакат таркибида 12 та провинция бор. Мамлакат пойтахти Амстердам булишига карамасдан хукумат Гаагада жой­лашган. Голландия 1579 йили Испаниядан мустакил­лик олган. Миллий байрами — 30 апрел К^иролича куни. Давлат бошлиги — монарх (Киролича Беатрикс Вильгельмина Аригорд 1980 йил 30 апрелдан буён хокимият тепасида). Ижроия хокимият Министрлар Кабинетининг бошлиги булган премьер-министрга те­гишли. Конун чикарувчи хокимият монарх ва парла­мент (Генерал Штатлар) томонидан амалга оширилади. Парламент 2 палатадан — Биринчи ва Иккинчи патата- дан иборат. Сиёсий партиялари: Христиан демократик чакирик, Мехнат партияси, Озодлик ва демократия учун халк партияси, Сул яшиллар.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Мамлакатнинг юкори тараккий этган иктисодиётида савдо ва молиявий хизматлар сектори ЯМ Мнинг яр- мидан K ynpoF H H H таъминлайди. Саноатда эса (ЯММ нинг 1/4 кисми) табиий газ, нефть казиб олиш ва нефтни кайта ишлаш, озик-овкат махсулотлари ишлаб чикариш, шунингдек, металга ишлов бериш ва маши­насозлик (электротехника ва радиотехника саноати, кемасозлик) сохалари пешкадам хисобланади. Юксак механизациялаштирилган кишлок хужалигида мехнат- га лаёкатли ахолининг 5% и банд булса-да, бу соха нафакат мамлакатни озик-овкат махсулотлари билан таъминлайди, балки етиштирилган махсулотнинг кат­та кисмини (сут махсулотлари, гуллар, гул каламчала- ри, сабзавотлар) четга экспорт килиш имконини бе­ради. 1994 йили ЯММ 275,8 млрд. доллар (ахоли жон бошига 17400 доллар)ни ташкил этган.

Асосий савдо хамкорлари — ЕХ, мамлакатлари, Мар­казий ва Шаркий Европа мамлакатлари.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 2757 км (шундан 1991 км электрлаштирилган). Голландия кенг тармокли автомобиль йулларига эга булиб, уларнинг умумий узунлиги 104831 км (шундан 9251 км катгик копламали йуллар). Ички сув йулларининг умумий узун­лиги — 6340 км.

Асосий портлари — Амстердам, Роттердам.Т а р и х и . Кельт кабилалари келиб урнашган хозир­

ги Нидерландия худудлари м. а. I асрда римликлар то­монидан босиб олинган. IV—V асрларда варварлар бос- кинидан сунг этник rypyjyiap куйидагича жойлашди- лар: саклар — шаркда, фризлар — khpfok буйида ва франклар — мамлакат жанубида. Христианлик мамла­катга Буюк Карл бошкаруви даврида кириб келди. Им­перия кулаганидан сунг Голландия 1843 йили Лато- рингия таркибига кирди. XIV асрда голланд ерлари Бургундия герцоги Филипп Довюрак Фландрия гра- финяси Маргаритага уйланганидан сунг Бургундияга кушилди. XV аср охирларида Голландия габсбурглар Кул остига, кейинрок французлар кУл остига утди. Француз кироли Филипп Чиройли испан тахти вори- сига уйланганлиги сабабли Голландия Испания хукм­ронлиги остига утиб колди. Испания кироли Карл V 1555 йили Филипп II фойдасига тахтдан воз кечди.

1579 йили протестантлик черкови тарафдорлари 7 рес- публикадан иборат федерация — Утрехт итгифокини туздилар. 1581 йили бу иттифок; уз мустакиллигини эълон килди. 1648 йили Испания Шимолий Брабант ва Фландрияни Нидерландияга берди. XVII асрда Нидер­ландия кучли денгиз давлатига айланди ва тез орада унинг манфаатлари Британ империяси манфаатлари билан туцнашди. 1794 йили Нидерландияни Франция босиб олди ва унинг худудида Батавия республикаси- ни тузди, 1806 йилда эса Голландия кироллигини туз- ди ва уни Наполеон Бонапартнинг акаси Людовик идора килди. 1814 йили Вена конгресси карорига кура Нидерландия кироллиги тузилиб, унга бирлашган про- винциялардан ташкари Бельгия ва Люксембург хам кирди. 1830 йилги инкдцоб натижасида католиклар Бельгияси киролликдан ажралиб чикди ва уз муста­киллигини эълон килди. 2 та жахон урушлари оралиги- да Нидерландия икгисодий кутарилишлар даврини уз бошидан кечирди. 1940 йили Германия томонидан бо­сиб олинган Голландия 1945 йилда озод килинди. 1949 йили Нидерландия Бельгия ва Люксембург билан Бож­хона шартномасини имзолади (Бенилюкс).

НИКАРАГУА

Расмий номи — Никарагуа Республикаси. Пойтах­ти — Манагуа. Худуди — 129494 км2. А^олиси — 5200000 киши (2001). Давлат тили — испан. Дини — католиклар (95%), протестантлар (5%). Пул бирли­ги олтин кардоба.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Марказий Америкада жойлашган давлат. Шимолда Гондурас (че­гара узунлиги 922 км), жанубда Коста-Рика (309 км) билан чегарадош. Мамлакат гарбда Тинч океанга, шаркда Кариб денгизига туташиб кетган. Чегарасининг умумий узунлиги — 1231 км. Сохил буйлаб чегара узунлиги эса — 910 км. Никарагуа киргоклари буйлаб текисликлар жойлашган. Мамлакат ичкарисидаги худудларнинг кат­та кисмини баландлиги 2438 м гача булган тоглар ва тоголди худудлари эгаллаган. Тогли худудлардан гарбда- ги тектоник чукурликларда йирик куллари — Никара­гуа (80029м2) ва Манагуа жойлашган. Мамлакат гарби- да сунган ва харакатдаги вулконлар занжири чузилиб

кетган. Асосий табиий ресурслари: олтин, кумуш, мис, кургошин, цинк, вольфрам, ёгоч, балик,. Мамлакат худудининг деярли ярмини утлок ва яйловлар, 35% ини эса урмон ва тукайзорлар эгаллаган.

Нкдими — шимоли-шаркида тропик пассат, жану- би-гарбида эса субэкваториал иссик

Никарагуанинг шаркий кисми, киргок буйлари калин тропик доимий яшил урмонлар билан коплан­ган. Улар орасида дарахтларнинг кимматба\о турла­ри — кизил (махагонлар) дарахтлар, чиримайдиган нисперо, саподил ва бошкалар бор. Тогларнинг юкори кисмида сосна ва дуб урмонлари бор. Мамлакат гарби- да саванналар ва ксерофит тукайзорлари бор. Никара- гуада жуда бой хайвонот дунёси сакланиб колган: бу ерда маймун, шунингдек, кийик, ёввойи чучка, та­пир, кора айик, ягуар, катта игуаналар бор. Жуда куплаб тутилар, тукан ва фазанлар бор. Никарагуа дарё­ларида куплаб баликлар, тошбака, тимсохлар бор, ли- монтин учрайди.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 16 та маъму­рий районларга булинган. Никарагуа 1821 йил 15 сен- тябрдан мустакил булган (илгари Испания мустамла­каси булган). Бу кун миллий байрам хисобланади. Давлат ва хукумат бошлиги — президент. Олий конун чикарувчи органи — Миллий Ассамблея. Йирик сиёсий партиялари: Сандиночилар миллий-озодлик фронти, Сандиночилар янгиланиш харакати, Миллий иттифок, Консерватив-демократик партия, Эркин либерал партия.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Иктисодиётининг милитарлашуви, Америка савдо- иктисодий эмбаргоси, шунингдек, ижтимоий-икгисо- дий сиёсатда сандинистлар томонидан йул куйилган хатолар кишлок хужалигида ва саноатда ишлаб чика- ришнинг кискаришига олиб келган. Бу эса ахоли тур- муш даражасининг пасайишига, шунингдек, ташки карзларининг усишига сабаб булди. ЯМ М 1994 йили6,4 млрд. доллар (ахоли жон бошига — 1570 доллар)ни ташкил этган. Ишлаб чикариш саноатнинг кишлок хужалиги хом ашёларини кайта ишлаш, кимё ва туки­мачилик каби тармокдари билан чекланган. Кишлок хужалиги ка^ва, шакаркамиш, пахта (асосан экспорт

учун) етиштиришга ихтисослаштирилмокда. Кейинги йиллар давомида хукумат гипперинфляцияга царши чо- ралар курмокда, миллий валюта кадрини кутаришга харакат кдляпти, шунингдек, мамлакат структурасида кайта куриш, ишлаб чицаришни модернизациялаш амалга оширилмокда, хусусий-молиявий сектор шакл- лантирилмокда. Асосий савдо хамкорлари — ЕХ, мам­лакатлари ва Лотин Америкаси.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 376 км. Автомобиль йулларининг узунлиги — 15286 км (1598 км Катти к, крпламали йуллар), ички сув йуллари эса — 2220 км. Мамлакатнинг асосий портлари — Коринто, Блуфилдс.

Т а р и х и . Колумб томонидан 1502 йили кашф килинган хозирги Никарагуа худудлари Испания мус- тамлакасига айлантирилди ва 1560 йили Гватемала суперинтендантлиги таркибига киритилди. 1821 йили мустакилликни кулга киритганидан сунг Никарагуа Марказий Америка кушма провинциялари таркибига кирди. 1838 йили тулик, мустакдл булгунга кадар Ни­карагуа бир катор ички можароларни, шунингдек, чет мамлакатларнинг — Буюк Британиянинг 1848 йили ва АКД1нинг 1912—1933 йилларда интервенциясини бошидан кечирди. 1936 йилдан бошлаб мамлакатни Самос оиласи бошкарди. 1979 йили у Сандинистлар миллий-озодлик фронти томонидан агцариб ташлан- ди. Сандинистлар хукуматининг икгисодий сохадаги муваффакдятсизликлари 1990 йилги президент сай- ловларида мухолифатчиларнинг галаба козонишлари- га ва Виолетта Чаморронинг хокимият тепасига кели- шига сабаб булди.

НОРВЕГИЯ

Расмий номи — Норвегия к,иромиги. Пойтахти — Осло. Худуди — 387000 км2. А^олиси — 4500000 киши (2001). Давлат тшш — норвег. Дини — Евангелия Лютеранлик черкови (87,8%) давлат дини хисоблана­ди. Пул бирлиги — норвег кронаси.Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Скандина­

вия ярим оролининг шимолий ва гарбий кисмида хамда Ш пицберген архипелагида жойлашган Шимолий Ев­ропа давлати хисобланади. Шаркда Швеция (чегара

узунлиги — 1619 км), шимоли-шаркда Финляндия (729 км) ва Россия билан (167 км) чегарадош. Норвегия гарбда Атлантика океани билан, шимолда Баренц ден­гизи билан, жанубда Шимолий денгиз ва Скагеррок бутози билан туташиб кетган. Чегарасининг умумий узунлиги 2515 км, сохил буйлаб чегара узунлиги эса 21925 км (йирик ва куп сонли майда ороллар билан кушиб хисоблаганда). Норвегия худудининг катта кис­мини Скандинав тоглари эгаллаган. Энг юкори нукта­си — Гальхёпигген tofh (2469 м). Баланд ясси тоглар (фьельдлар) ва тик тоглардан кейин \осилдор дарё водийлари бошланади. Сохил чизиги фьордлар билан булинган. Мамлакат шимолида арктик тундра зонасида жойлашган. Асосий дарёлари — Логен, Бегна, Глома. Мамлакатда жуда куплаб куллар бор. Норвегия нефть, табиий газ, темир рудаси, мис, никель каби фойдали казилма конларига ва мухим табиий ресурслардан ба­лик, ёгоч, гидроэнергетик потенциалга эга.

Икдими — муътадил океан икдими, чекка шимоли­да эса субарктик ик/тим. Норвегиянинг усимлик дунёсида асосан тогли ^удудлардаги нинабаргли урмонлар устун- лик килади. Урмонлар Норвегия худудининг 23% ини эгаллаган булиб, асосан, арча, карагай, оккайин дарахт­лари купрок учрайди. Чекка жанубий худудларида эса унча катта булмаган бук ва дуб урмонлари учрайди. Скандинавия тогларида нинабаргли урмонлар жанубда 1100 м дан, шимолда 300 м гача баландликларда жой­лашган. Норвегия жониворлари орасида урмон ва тундра турлари купчиликни ташкил килади. Урмонларда 6yiy, кийик, бурсик, сувсар, ласка, кундуз, силовсин, олма- хонни учратиш мумкин. Тундрада эса шимол бугуси, ок ва кук тундра тулкиси, куён, шунингдек, Норвегия сичкони деб аталувчи лемминглар кенг таркалган.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — конституцион монархия. 19 та про- винциядан ташкари Норвегия таркибида Буве, Ян- Майен, Шпицберген ороллари каби карам худудлар Хам бор. Норвегия 1905 йил 26 октябрда Швециядан мустакиллик олган. Миллий байрами — 17 май кон­ституция куни (1814). Давлат бошлито — Монарх (кирол Хорольд V мамлакатни 1991 йил 17 январдан буён идора килиб келмокда, тахт вориси — шахзода Хаакон Магнус 1973 йил 20 июлда тугилган). Ижроия хокими-

ят Давлат кенгаши (кабинет)нинг бошлиги булган премьер-министрга тегишли. Олий конун чикарувчи орган — икки палатали парламент (стортинг). Иирик сиёсий партиялари: Норвег ишчи партияси, Тарак- киёт партияси, Марказ партияси, Венстре партияси, Христиан халк партияси.

И цт исоди , т ранспорт ком м уни ка ц и яла р и . Хар хил табиий ресурсларга бой булган Норвегияда икги- содиёти эркин тадбиркорлик ва хукумат назорати ос­тида ривожланади. 1994 йил ЯММ 95,7 млрд. (ЯММ жон бошига — 22170 доллар)ни ташкил этган. Саноа- тининг мухим тармоклари: нефть ва газ, бундан таш­кари, озик-овкат ишлаб чикариш, целлюлоза-когоз, металлургия, кимё, ёгочни кайта ишлаш, кемасозлик хам яхши ривожланган. Норвегия дунёнинг жуда куплаб мамлакатларига балик ва балик махсулотларини экс­порт килувчи йирик давлатлар каторига киради. К,иш- лок хужалигида (ЯММнинг 3% и) бош сектор чорва- чилик хисобланади. Озик-овкат махсулотларининг яр- мидан купроги четдан келтирилади.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 4026 км, автомобиль йуллари — 88922 км (61356 км — катгик копламали йуллар), ички сув йуллари — 1577 км. Мам­лакатнинг асосий портлари: Берген, Кристиансанн, Осло, Тронхейм.

Т арихи . Кддимда Норвегия худудида герман каби­лалари жойлашаган. V асрда бу худудда готларнинг да­стлабки давлати вужудга келади. VIII аср охири — XI аср Урталаригача норвеглар викингларнинг харбий юришларида катнашди. IX аср охири — X аср бош­ларида конунг Харальд I Харфагер хукмронлиги ос­тида мамлакатнинг сиёсий бирлашув жараёни бош­ланиб, шу вакгнинг узида христианлик кабул килин­ди. 1262—1264 йилларда Исландия Норвегия мулкига айланди. 1397 йилдан бошлаб Кальмар униясига кура Норвегия Дания хукмронлиги остига тушиб колди. 1814 йили Киль шартномасига мувофик Норвегия Швеция бошкаруви остига утди, бирок норвег халки- нинг миллий узлигини англаш жараёнининг усиши Швеция билан иттифокнинг бузилишига ва 1905 йили мустакил Норвегия кироллигининг тузилишига олиб келди. I жахон уруши йилларида Норвегия уз ней- тралитетини саклаб колишга муваффак булди, бирок

1940 йили мамлакат немис кушинлари томонидан босиб олинди. Хукумат Лондонга к,очди. 1945 йил 8 май куни Норвегия фашистлардан озод килинди. Норвегия \аётидаги мухим вокеалар 1949 йили унинг НАТОга ва 1952 йили Шимолий кенгашга кириши булди. 1994 йилда мамлакат ахолиси умумхалк рефе- рендуми натижаларига кура Европа Иттифокига ки- ришга карши овоз берди.

ОЗАРБАЙЖОН

Расмий номи — Озарбайжон Республикаси. Пой­тахти — Боку. Худуди — 86600 км2. Ахолиси — 8100000 киши (2001). Давлат тили — озарбайжон. Дини — мусулмонлар (88%), правоотвлар (12%.) Пул бирлиги — озарбайжон манати.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб и а т и . Озарбай­

жон Жануби-Иарбий Осиёда, Кавказортида, Каспий денгизи сохилларида жойлашган. Шимолда Россия билан, шимоли-гарбда Грузия билан, жануб ва жану­би-гарбда Арманистон билан чегарадош. Шаркда Озар­байжон Каспий денгизи билан туташган. Мамлакат худу­дининг 50% и тоглардан иборат. Шимолда Катта Кавказ, жанубда Кичик Кавказ, улар оралигида Кура водийси жойлашган. Жануби-шаркда Толиш тоглари, жанубда Урта Араке чукмаси ва унинг шимолий чеккаси Дара- лагез ва Зангезур тизмалари ястаниб ётади. Мамлакат худудида жойлашган Толиш тогларининг баландлиги 2477 м га етади. Шеки-Шемаха худудлари хамда Араке водийси сейсмик фаол худудлар хисобланади.

Икдими — субтропик. Мамлакатда 1250 га якин дарё бор. Улардан йириги — Кура. Озарбайжонда 250 га якин кул мавжуд булиб, улардан энг йириклари — Беркшор ва Хожик,абул куллари. Асосий казилма бой­ликлари — нефть, табиий газ, темир, алюминий, мис, к,имматбахо металлар. Озарбайжон усимлик дунёси ута ранг-баранг. Тогли хУДУДлари бутазор ва урмонзорлар билан копланган.

Д а в л а т т у зи л и ш и ва сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 67 та маъмурий худуд ва Нахичеван (автоном) республикасидан таш­кил топган. Давлат бошлиги — президент. Конун чика­рувчи олий органи бир палатали парламент — Мил-

лий Мажлис. Асосий сиёсий партиялари: Озарбайжон Халк, Фронти (ОХФ), Янги Озарбайжон, Озарбайжон Коммунистик Партияси (ОКП), Мусулмон Демокра­тик Партия (МДП), Ислом иттифоки.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Саноатнинг асосий сохалари: нефть казиб олиш ва уни Кайта ишлаш. Бундан ташкари, кимё, машинасозлик ва кора металлургия хам яхши ривожланган. Кишлок хужа­лигининг асосий экинлари: бугдой, шоли, пахта ва тамаки. Богаорчилик ва узумчилик яхши ривожланган. Анор, хурмо, анжир ва цитрус мевалар етиштириш яхши йулга куйилган. Чорвачилик асосан корамол ва куйларни бокишга ихтисослашган. Ипакчилик кадимий со\алардан хисобланади. Экспорт махсулотлар: нефть ва нефть махсулотлари, рангли металл, пахта. Импорт мах­сулотлари: машина ва эхтиёт кисмлар, озик-овкат, са­ноат хом ашёси. Асосий савдо хамкорлари — Россия ва МДХ давлатлари, Эрон, Туркия.

Т а р и хи . М. а. VI—II асрларда Озарбайжоннинг асо­сий кисмида Кавказ Албанияси давлати мавжуд булган. Ill—IX асрларда бу худудлар форслар ва Араб халифали­ги хукмронлиги остида булган. Бугунги Озарбайжон хат­ки XI—XIII асрларда шаклланган. XIII—XIV асрларда мугуллар томонидан босиб олинган. Кейинчалик Амир Темур давлати таркибига кирган. XVIII асрга келиб Эронга тобе булган 15 та давлатчага булиниб кетган. 1922 йилдан1991 йилгача Озарбайжон Совет давлати таркибида булди.1991 йили уз мустакиллигини эълон килди. 1992— 1994 йилларда А. Элчибей, 1994—2003 йилларда Г. Алиев презилентлик килди. 2003 йилги сайловларда И. Алиев голиб чикди ва президент этиб сайланди.

Расмий номи — Палау Республикаси. Пойтахти — Корор. Худуди — 508 км2. Ах,олиси — 20000 киши (2001). Давлат тили — инглиз (бундан ташкари, махал­лий тиллардан — чаморро, белау, каролина). Дини — христиан (католиклар — 40%, протестантлар — 20%). Пул бирлиги — АК,Ш доллари.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб и а т и . Каролин ороллари гурухидаги Палау архипелагида жойлашган Океания давлати. Мамлакат ХУДУДИ уз ичига 200 га

ПАЛАУ

якин орол ни кам раб олади, улар орасида маржой ва вулконлар натижасида вужудга келган тогли ороллар хам мавжуд. Сохил буйлаб чегара узунлиги — 1519 км. Оролларда фосфоритлар, олтин каби казилма бойлик- лар билан бир каторда ёгоч ва денгиз махсулотлари каби табиий ресурслар хам мавжуд.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — президентлик республикаси. Мамла­кат таркибига 16 та штат киради. Мамлакат мустакил- ликни 1994 йил 1 октябрда кулга киритган (илгари — БМТ \омийлигидаги ХУДУД, АКД1 бошкаруви остида). Миллий байрами 9 июл — Конституция куни. Давлат ва хукумат бошлиги — президент. Олий конун чика­рувчи органи — икки палатали парламент: Миллий Конгресс (Сенат) ва Депутатлар палатаси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Иктисоди асосан кишлок хужалиги махсулотларини етиштириш хамда баликчиликка асосланган. Туризм- нинг ривожланмаганлигининг асосий сабаби, мамла­катнинг йирокда жойлашганлиги ва унинг тараккий этиши учун зарур булган инфраструктуранинг йукли- гидадир. ЯММ 1994 йилда 81,8 млн. (жон бошига — 5000) долл.ни ташкил этган.

Асосий савдо хамкорлари: АК.Ш, Япония. Автомо­биль йулларининг узунлиги — 223 км. Порт шахри — Корор.

Т а р и хи . Каролин ороллари XVII асрда испанлар томонидан очилган. 1899 йилда испанлар мустамлака­си Германияга сотиб юборилган. 1919 йилдан то 1945 йилнинг охирларигача ороллар Япония бошкаруви ос­тида булган. 1947 йилда замонавий Палау бошка Каро­лин ороллари билан бир каторда БМТ хомийлигидаги Тинч океан ороллари таркибига кушилиб, умумий бош- карув эса АКД1 томонидан амалга оширилган. Мус­такил Палау давлати 1994 йилда ташкил топди.

ПАНАМА

Расмий номи — Панама Республикаси. Пойтах­ти — Панама. Худуди — 77100 км2. А^олиси — 2900000 киши (2001). Давлат тшш — испан (инглиз тили хдм кенг таркалган). Дини — католиклар 90%, протес- тантлар — 6% га якин. Пул бирлиги — бальбоа.

Г е о гр а ф и к ж ой ла ш уви ва т аб иат и . Марказий Америкадаги давлат. Рарбда Коста-Рика (чегара узун­лиги — 330 км), шаркда — Колумбия (225 км) дав­латлари билан чегарадош. Мамлакатнинг жанубий к,ир- гоклари Тинч океан, шимолий киргокдари эса Кариб денгизи билан туташган. Курукдикдаги чегара чизиги- нинг умумий узунлиги — 555 км, киргок буйлаб чега­ра узунлиги эса — 2490 км. Мамлакат худудининг тенг ярим кдсмини тогликлар эгаллаган. Фаол Бару вулкр- ни (3475 м) — Панаманинг энг юкори нуктаси хисоб­ланади. Кир го к, худудлари асосан пастгекислик ва те- паликлардан иборат. Мамлакат сейсмик бек,арор ХУДУД- да жойлашган, вулкон портлашлари ва зилзилалар тез- тез булиб туради. Энг катта кули — Баяно. Асосий табиий бойликлари — мис, кизил дарахт, криветка- лар.

Икдими — тропик. Усимлик дунёсида банаут дарах- ти, тропик урмон дарахтлари хамда Панама курки хисобланган орхидеялар кенг таркалган. Хайвонот ола­ми ранг-баранг капалаклар (турлари сони 1100 га якин), гигант капалакларининг беш тури (канот узун­лиги 15 см га етади), бундан ташкари, урмонларда ягуар, пума каби йирткич хайвонлар мавжуд. Кушлар- нинг 850 тури, илон, чаён, ургимчаклар ва турли хашаротлар кенг таркалган. Тогли урмон худудларида кийиклар хам мавжуд.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — Президент Республикаси. Мамлакат 9 та провинциядан иборат. Панама 1903 йил 3 ноябрда уз мустакиллигини эълон килган (илгари Колумбия таркибида эди), шу сана унинг миллий Мустакиллик куни байрамига айланди. Давлат ва хукумат бошлиги президент. Конун чикарувчи хокимият бир палатали — Конунчилик Ассамблеясидан иборат. Йирик сиёсий партиялари — Демократик мухолифатчилар Ассамблея- си блоки, Арнульфист партияси, Лейбористлар партия­си, Либерал республикачилар партияси, Панама халк партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Саноатда ва кишлок хужалигида усиш деярли сезил- маётган бир вакгда мамлакат иктисодида банк сек- торининг фаол ривожланиши сезилмокда. Саноат асо­сан кишлок хужалик махсулотларига ишлов бериш ва• 226 a.kLbi*ii

кайта ишлаш билан безлик,. Кишлок хужалиги мах­сулотлари ЯММнинг 12% ини таъминлайди. Киш­лок хужалигида шоли, банан, донли усимликлар, к,ахва, шакаркамиш етиштирилади. ЯММ 1994 йилда12,3 млрд. (ахоли жон бошига — 4670) долл.ни таш­кил этган.

Асосий савдо хамкорлари — AK.LU, Марказий Аме­рика давлатлари, Япония, ЕХ мамлакатлари.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 238 км, автомобиль йуллари — 8530 км, ички сув йуллари узунлиги — 800 км (шундан 82 км Панама канал ига тегишли, ушбу канал Тинч океанни Атлантика океани билан боглаб туради). Асосий портлари — Колон, Крис- тобал, Панама.

Т а р и х и . 1502 йилда испанлар томонидан очилган Панама 1510 йилда Испания мустамлакасига айлан­ди. 1513 йилда Панама буйнини кесиб утиб, Тинч океан киргокдарига биринчи булиб европалик Баль- бао етиб борди. Хозирги Панама Перу вице-кирол- лиги, Янги Гренада, 1821 йилда испан ХУКМ Р ° Н ЛИ - гидан озод булганидан сунг Буюк Колумбия тарки­бига киради. 1903 йилда Панама уз мустакиллигини эълон килди. 1904 йилда Панама ва АКДП уртасида Панама каналининг катта кисмини АКШга топши- риш туфисида шартнома имзоланди. 1965 йилда янги шартнома имзоланиб, унга кура АКШ Панаманинг Панама канали устидан суверен назоратини тан олди. 1968 йилда генерал О. Торрихос томонидан урнатил- ган харбий тузум 16 йилдан сунг, 1984 йилда фука­ролик хукумати кулига утди. 1988 йилдан буён АКШ хукумати томонидан наркотик моддалар савдо-соти- шда айбланаётган генерал Норьега давлат тунтари- шини амалга оширди. Бирок Панамага АКШ кушин­лари киритилди ва 1990 йилнинг январида Норьега уларга таслим булди.

ПАПУА — ЯНГИ ГВИНЕЯ

Расмий номи — Папуа — Янги Гвинея мустакил давлати. Пойтахти — Порт-Морсби. Худуди — 462840 км2. А^олиси — 5000000 киши (2001). Давлат тили - инглиз, шунингдек, папуас ва меланезия тили оиласига кирадиган 700 дан ортик махаллий тиллар

мавжуд. Дини — протестантлик, щолининг 22% и католиклар. Пул бирлиги — кина.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Тинч океан- нинг жануби-рарбида Янги Гвинея оролининг шаркай Кисми, шу билан бирга Бугенвиль ва Бука (Соломон) ороллари \амда Пуизиада ва Бисмарк архипелаги орол- ларидаги давлат. Янги Гвинея оролининг гарбий кисми­ни эгаллаган. Индонезия билан чегарадош. Папуя — Янги Гвинея киргокдарини шаркдан Соломон денгизи, жанубдан — Коралл денгизи, Торрес бугози ва Папуя курфази, шимолдан — Бисмарк денгизи сувлари ювиб туради. Чегара чизирининг умумий узунлиги 820 км, киргок чизири узунлиги 5152 км. Мамлакат худудида асосан киргок олди текисликлари ва тоглар билан бирга tof олди пастгекисликларидан иборат. Мамлакат ер ости казилмаларига бой: булар: олтин, кумуш, мис, табиий газ ва х- к. Бошка табиий ресурслардан ёгоч (худуднинг 71% и урмонлардан иборат) мавжуд.

Икдими — нам субэкваториал. Усимлик дунёси жуда бой, бу ерда усимликларнинг 6872 тури мавжуд. Хай­вонот дунёси халтали хайвонлардан иборат.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — конституцион монархия, Британ Хам- дустлиги аъзоси. Мамлакат 19 провинция ва 1 пойтахт округидан иборат. Папуа — Янги Гвинея 1975 йил 16 сентябрда давлат мустакиллигини кУлга киритган булиб (илгари БМТ хомийлигида, Австралия умумий бошка­руви остида булган), шу кун унинг миллий байрами сифатида нишонланади. Конунчилик инглиз умумий ХУКУКИга асосланган. Давлат бошлиги инглиз монарх- лари (киролича Елизавета) томонидан тайинланадиган генерал-губернатор хисобланади. Ижро этувчи хоки­мият хукумат бошлиги булган премьер-министрга те­гишли. Олий конун чикарувчи орган — Миллий пар­ламент. 20 та сиёсий партиялари ичида энг йириклари: Миллий демократик харакат, Халк партияси, Миллий прогрессив партия, Лангу пати, Бирлашган партия.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Мамлакат табиий ресурсларга бой, бирок улардан фой­даланиш худудининг мураккаб рельефга эгалиги ва за- рур инфраструктуранинг шаклланмаганлиги сабабли деярли тараккий этмаган. Саноат асосан олтин, кумуш ва мис казиб олиш хамда пальма ёгини кайта ишлаш-

га ихтисослашган. Унумдор ерлар ва кулай икдим киш­лок, хужалигининг ривожланиши учун яхши омил Хисобланади. Папуа — Янги Гвинея ка\ва, какао, паль­ма ёги, кокос ёнгокдари, каучук, чой каби кишлок хужалик махсулотларини экспорт килади. ЯММ 1994 йил 9,2 млрд. долларни ташкил килган (ахоли жон бошига 2200 доллар). Асосий савдо хамкорлари: Япо­ния, Янги Зеландия, Австралия, Буюк Британия.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 19200 км, ички сув йуллари — 10940 км. Портлари: Лае, Порт-Морсби.

Т а р и хи . Янги Гвинея ороли 1526 йилда португа- лияликлар томонидан очилган булиб, уз номини ма­халлий ахоли африкаликлар билан ухшаш булганлиги учун олган. 1828 йилда Голландия оролнинг гарбий кисмини (1962 йилда Индонезияга утиб кетган) уз мулки деб эълон килди. Оролнинг шаркий кисми Папуа (хозирги Папуа — Гвинея худуди) 1885 йилда иккига булинган булиб, шимоли-шаркий кисми не­мис протекторати, жануби-шаркий кисми эса Австра­лия томонидан кушиб олинган худудлардан иборат эди.

Иккинчи жахон уруши бошларида Австралия не­мис протекторатини босиб олди ва 1921 йили Мил- латлар Лигаси томонидан унга шаркий Янги Гвинеяни бошкариш учун мандат берилди. 1973 йилда уз-узини бошкариш хУКУКИни кулга киритган мамлакат Брита­ния Хамдустлигида аъзолигини сакдаган холда 1975 йил 16 сентябрда мустакил Папуа — Янги Гвинея давлати- га айланди.

ПАРАГВАЙ

Расмий номи — Парагвай Республикаси. Пойтах­ти — Асунсьон. Худуди — 406752 км. Ахрлиси — 5700000 киши (2001). Давлат тили — испан. Дини — католиклар (90%), протестантлар (5%). Пул бирли­ги — гуарани.Г е о гр а ф и к ж ой ла ш уви ва т аб и а т и . Жанубий

Американинг марказий кисмидаги давлат. Жанубда ва жануби-гарбда Аргентина (чегара узунлиги 1880 км), шимолда ва шимоли-гарбда Боливия (1290 км) дав­латлари билан чегарадош. Чегараларининг умумий узун­лиги — 3920 км. Мамлакат ХУДУДИ асосан текислик-

лардан иборат. Асосий дарёси — Парагвай мамлакатни икки кисмга ажратиб туради. Шаркий худудлари урмон- зор тепаликлардан иборат Бразил текис тогликлари туркумига киради. Гран Чано вилояти асосан паст бот­кок дарё текисликларидан иборат. Асосий табиий бой­ликлари: темир рудаси, марганец, охактош, ёгоч. Ишлов бериладиган ерлар мамлакат худудининг 20%, яйлов ва утлоклар 39%, урмонлар ва даштзорлар 35% ини ташкил этади.

Иклими — тропик. Парагвайнинг доимий яшил урмонлар и ва даштзорларида дараукария, ербя каби дарахтлар усади. Рарбда пальма урмонзорлари кенг тар­калган. Еввойи апельсин дарахтлари хам куплаб учрай­ди, хайвонот дунёси жуда бой. Бу ерда пума, ягуар, бури, боткок бугуси, чумолихур, суб свиннаси ва хока- золар бор.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и я ла р и . Дав­лат тузилиши — президентлик республикаси. 19 депар- таментдан ташкил топган. Парагвай 1811 йил 14 майда мустакилликка эришган (илгари Испанияга карашли худудлар булган). Давлат ва хукумат бошлиги — прези­дент. К̂ онун чикарувчи хокимиятни икки палатали (Се­нат ва депутатлар палатаси) Бош Ассамблея амалга оширади. Энг йирик сиёсий партиялари: Миллий рес­публика ассамблеяси, Колорадо партияси, Хаки кий либерал-радикал партия, Инкилобий лейбористик партия.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Ишга ярокди ахолининг ярми банд булган кишлок хужалиги ва урмончилик мамлакат экспортининг катта Кисмини таъминлайди. Асосий экспорт махсулотлари — пахта, кахва, шакаркамиш. Чорвачилик хам ривожлан­ган. Саноат асосан кишлок хужалик махсулотларини ва ёгочни кайта ишлашга асосланган. Парагвай йирик гид­роэнергетик салохиятга эга. XX асрнинг 90-йиллари бошларида Парагвайнинг Аргентина, Бразилия ва Уруг- вайларни уз ичига олган Умумий бозорнинг жанубий булимига кушилиши региондаги икгисодий фаоллик- нинг ошишига ижобий таъсир курсатди. Асосий савдо Хамкорлари: Бразилия, ЕХ, АКШ, Аргентина.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 1,3 минг км, автомобиль йуллари — 11,3 минг км, ички сув йуллари — 3100 км. Асосий порт — Асунсьон.

Т а р и х и . Гуарани хинд у кабилалари яшовчи Параг­вай худуди 1515 йилда Диас де Соли томонидан кашф килинган эди. 1525 йили Диего Гарсиа томонидан мам­лакат урганилгандан сунг Парагвай Перу вице-кирол- лиги таркибига кирган испан мустамлакасига айланди. 1610 йилда Испаниядан келган иезуитлар 1767 йилга Кадар мавжуд булган узига хос давлат ичидаги давлат­ни ташкил килишди. 1811 йилда Парагвай испан мустамлакачиларига карши курашда галаба козониб, мустакилликка эришди. Мамлакат президенти Салоно Лопес 1865 йилда Парагвайни Аргентина, Бразилия ва Уругвайга карши конли урушга тортди. Бунинг окиба­тида Уругвай уз худудларининг катта кисмидан махрум булди. 1928 йилда Чано провинциясида нефть конла­рининг очилиши Боливия давлати билан 1950 йилгача давом этган харбий тукнашувга сабаб булди. 1954 йил­да Парагвайда генерал Стресснернинг харбий дикта- тураси урнатилди. 1989 йилдаги давлат тунтариши окибатида генерал Стресснер генерал Бодриж томо­нидан аЕдарилиб, хокимият фукаролик хукумати кулига топширилди.

ПЕРУ

Расмий номи — Перу Республикаси. Пойтахти — Лима. Худуди — 1285215 км2. А^олиси — 26100000 киши (2001). Давлат тили — испан, кечуа ва аймара. Дини — католик. Пул бирлиги — нуэво соль.

Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Жанубий Америка континентининг гарбий кисмида жойлашган давлат. Шимолда Колумбия (чегара узунлиги — 2900 км) ва Эквадор (1420 км), шаркда Бразилия (1506 км) ва Боливия (900 км), жанубда Чили (160 км) давлатлари билан чегарадош. Рарбда мамлакат киргокдари Тинч океан билан туташган. Чегараларининг умумий узунли­ги 6940 км, киргок буйлаб чегара узунлиги — 2414 км. Мамлакат ХУДУДИ равшан акс этгирилган уч топогра- фик худуддан ташкил топган. Шаркий кисми яхши урганилмаган. Амазонка хавзасида пастлик урмонзорла- ри ястаниб ётибди. Перу марказида баланд tof тизмала­ридан иборат Анд тоглари жойлашган булиб, унинг асосий tof занжирлари: Рарбий Кордильера, Марказий Кордильера ва Шаркий Кордильерадир. Мамлакатнинг

ва Анд тогларининг энг юкори нуктаси — Ок; Корделье- рада жойлашган Уаскаран (6768 км) tofh. Перу Андла- рининг жанубида вулк,онлар х,ам мавжуд. Уларнинг энг баланди Мисти (5822 км) вулк,онидир. Энг йирик кули Кисман Перуга кэрашли булган Титикакадир. Мамла­катнинг асосий дарёси Амазонка ва унинг Мараньон, Путумайло, Упаяли ирмокдари. Перу бой ер ости кдзил- маларига эга, улардан мис, тилла, кумуш, нефть, те­мир рудаси казиб олинади, бошка табиий ресурслардан ёгоч, балик, ишлаб чикарилади ва овланади.

Икдими — узига хос уч топографик худудга були­нади (Коста, Сьерра, Сельва). Коста худудлари икди­ми нисбатан иссик; ва курук,. Сьерра, Анд tof тизмала­ридан ташкил топганлиги сабабли бу ерда доимий паст Харорат хукм суради. Сельва нам ва йил давомида иссик,- ликнинг тенг так,симланганлиги билан тавсифланади. Хайвонот дунёси: Сьеррада ламалар, Сельвада урмон­ларида маймунлар, йирткичлардан ягуар ва ацелотлар мавжуд. Бундан ташкари, купгина захарли ва бугма илонлар мавжуд булиб, улар ичида дунёдаги энг йирик илон — анаконда хам бор.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиесий п а р т и яла р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 24 та департа- ментга булинган булиб, бундан ташкари, унинг тар­кибига битта конституциявий провинция киради. Перу 28 июл 1821 йилда мустакилликка эришди. Илгари — Испания мустамлакаси. Миллий байрами — мустакил­лик куни. Конституциянинг амал кдпиши 5 апрель 1992 йилда тухтатилди. Ижро этувчи хокимият президент (давлат бошлиги) ва Министрлар Кенгаши бошлиги, премьер-министр кул ид а жамланган. Олий К,онунчи- лик органи — Конгресс (икки палатали парламент)1992 йил 5 апрелда таркатиб юборилган. Йирик сиёсий партиялари: «Янги купчилик» — Узгариш 90, Христи­ан демократик партия, Халк харакати.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Банк иши, энергетика ва tof- koh саноатида давлат улуши йирик, бирок мамлакат иктисоди купрок бозор муносабатларига мослаштирилиб бормокда. ЯММ 1994 йилда 73,6 млрд. (ахоли жон бошига — 3,110) долл.ни ташкил этган. Асосий саноат тармокдари — казиб олувчи (нефть ва нефть махсулотлари, кургошин, рух, тозаланган кумуш (Перу кумуш казиб олиш буйича

дунёда учинчи уринда туради), мис — асосий экспорт ма\сулотлари, бундан ташкари, автомобилсозлик ва кемасозлик саноатлари ривожланган. Асосий савдо хам­корлари: AKJII, Япония, Колумбия, Аргентина.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 1801 км, автомобиль йуллари — 69,942 км, ички сув йуллари — 8800 км га я кин. Мамлакатнинг асосий портлари — Кальяо, Талара, Сан-Николас, Чимботе.

Т а р и х и . Замонавий Перу ХУДУДИ 1531—1536 йил­ларда Писарро бошчилигидаги испан конкистадорла- ри томонидан босиб олинган инклар империяси мар­кази эди. 1543 йилда Жанубий Америкадаги барча испан мустамлакаларини уз ичига олган Перу вице-киролли- ги ташкил этилди. 1821 йилги миллий-озодлик хара- катлари мустакиллик эълон килинишига олиб келган, бирок 1825 йилда мустакил Боливия давлати номини олган мамлакатнинг юкори кисми ажралиб чикди. Тинч океан урушлари (1879—1883) окибатида Боливия ва Чилига карши урушган Перу уз худудининг селитра конлари жойлашган кисмини бой берди. 1990 йилда Перу президенти этиб сайланган, япон оиласидан чик- кан А. Фукимори мамлакатда катьий икгисод тизими- ни урнатиб, 1992 йилда парламентни таркатиб юборди ва Конституциянинг амал килинишини тухтатди. 1998 йилда Эквадор билан чегара муаммолари хал этилди. 2000 йили А. Фукимори Японияга кочиб кетди ва ис- теъфога чикди.

покистонРасмий номи — Покистон Ислом Республикаси.

Пойтахти — Исломобод. Худуди — 796095 км2. А%оли- си — 145000000 киши (2001). Давлат тили — урду ва инглиз. Дини — ислом. Пул бирлиги — покистон рупияси.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Жанубий

Осиёдаги давлат. Шаркда, шимоли-шаркда ва жануби- шаркда Хиндистон (чегара узунлиги 2,912 км), шимол­да Афгонистон (2430 км), гарбда Эрон (909 км) дав­латлари билан чегарадош. Мамлакатнинг жанубий кисми Арабистон денгизи билан туташиб кетган. Курукдикда- ги чегараларининг умумий узунлиги — 6251 км, киргок чизиги узунлиги — 1046 км. Покистон Хиндистоннинг Жамму ва Кашмир вилоятлари хусусида куш ни давлати

Хиндистон билан кураш олиб бормокда. Шаркда ва жануби-шаркда Хинд дарёси хавзасининг текисликла­ри жойлашган. Шимолда ва шимоли-гарбда Химолай tofh тик коялари \амда баландлиги 7690 м булган Хиндикуш tof тизмаси ястаниб ётибди. Мамлакатнинг гарбий кдсмини Сулаймон, Табакакар, Макрон, Кирт- хор tof тизмалари билан Белужистон ясси тоглиги эгал­лаган. Асосий дарёси Хинд ва унинг ирмоклари. Покис­тон табиий газнинг салмокли захираларига эга булиб, фойдали кдзилмалардан мис, нефть, кумир, темир ру­даси хам казиб олинади.

Икдими — муссон, мамлакат худудининг катта кдс- мида тропик-континентал. Усимликлар дунёси бирмун­ча бой хисобланади. Хайвонот дунёсида йирик сут эми- зувчи хайвонлар куп эмас. Табиати учун ёввойи tof эчкилари, тунгизлар ва ёввойи куйлар хамда текислик­ларда ёввойи эшаклар (хачирлар) хос. Маймунлар куп, сиртлонлар хам учраб туради, бундан ташкари, белу­жистон тулкиси, кашкирлар ва шакрллар кенг таркал­ган. Кушлардан бургут, тустовук, тутилар хам куп.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Давлат тузилиши — президентлик республикаси. Мамлакат тар­кибига 4 та провинция (Белужистон, Шимоли-гарбий Чегара, Панжоб, Синдх), кабилалар ХУДУДИ ва пойтахт Федерал худуди киради. Жамму ва Кашмир низоли худуд- ларининг шимолий кисмида Покистон бошкаруви урна- тилган. 1947 йил 14 августда Покистон давлат мустакил­лигини кулга киритди (илгари инглиз мустамлакаси — Рарбий Покистон). Миллий байрамлари: 14 август — Мус­такиллик куни ва 23 март — Покистон куни. Ижро этув- чи хокимият президентга (давлат бошлиги) ва премьер- министр бошчилигидаги хукуматга тегишлидир. К,онун чикарувчи хокимият президент ва икки палатали парла­мент (Сенат ва Миллий ассамблея) томонидан амалга оширилади. Сиёсий партиялари: Покистон мусулмон лигаси, Жамоат-ул-Исломия, Покистон Халк партия­си, Миллий халк партиялари, Покистон социалистик партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Покистон сунгги йилларда икгисодни либераллашти- риш, бир катор давлат корхоналарини давлат тасарру- фидан чикаришни уз ичига киритган дастурни амалга ошириб келмокаа. Хукуматнинг саъй-харакатлари чет

эл \амда ички инвестициялар салмогини оширишга каратилган. Ишлаб чикариш тармогада асосан тукима­чилик ва озик-овкат махсулотларини ишлаб чикариш саноатлари яхши ривожланган. Кдшлок хужалигининг асосий махсулотлари: пахта, шоли (асосий экспорт мах­сулотлари), бугцой, канд лавлаги, мева ва полиз экин­лари махсулотлари, шунингдек, чорвачилик хам ри­вожланган. ЯММ 1994 йилда 248,5 млрд. (ахоли жон бошига — 1,930) долл.ни ташкил этган. Асосий савдо Хамкорлари: АКД1, Япония, Гонконг, Германия, Буюк Британия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 8773 км, автомобиль йуллари — 101 315 км. Порт шахарлари — Гвадар, Карачи.

Т а р и х и . Замонавий Покистон худудида м. а. 3—2 минг йилликларда дунёдаги энг кадимгилардан бири хисобланган Харапп цивилизацияси мавжуд булган. М. а. 1500 йилда Хинд цивилизациясини ташкил килган орий кабилалари мамлакатнинг форслар томонидан бо­сиб олингунига кадар булган Покистон тарихи хамда м. а. VI асргача булган Хиндистон тарихи билан чам- барчас богликаир. М. а. IV асрда Покистон Буюк Алек­сандр (Искандар Зулкарнайн) империяси таркибига кирган. Замонавий Покистон худудида ислом дини VIII асрда таркала бошлади. Темурийлар, Бобур Мирзо ва унинг авлодлари (1526—1857) даврида эса Шимолий Хиндистоннинг мусулмон хукмдорлари бошкаруви хинд князликларининг катта кисмига таркалди. XIX асрда Хиндистон ХУДУДИ инглиз кушинлари томонидан бо­сиб олиниб, Британ Хиндистони мустамлакаси тарки­бига кирди. 1885 йилда хиндлар томонидан Хиндистон Миллий конгрессини ташкил этиш жараёнига кушил- маган мусулмонлар 1940 йилда автоном мусулмон дав- латини ташкил этиш талаби билан чиккан ва узлари- нинг Хинд мусулмонлари лигасини ташкил килишган. 1947 йилда Хиндистон мустакилликка эришгандан сунг Покистон давлати шу йили ташкил этилиб, 1956 йил­да эса янги кабул килинган конституциясига асосан Покистон Ислом Республикаси деб эълон килинди. По­кистон ва Хиндистон уртасида куролли тукнашувлар бошланди. 1965 ва 1971 йилларда хинд куролли кучла- ри Покистоннинг шаркий кисмини ишгол килгани- дан сунг 1974 йилда шу худудда мустакил Бангладеш

давлати ташкил этилди. Шу билан бирга Покистон Хиндистон билан Жамму ва Кашмир штатлари хусу- сида \ам бахс олиб бормокда. 1977 йилда харбий тунта­риш окибатида мамлакатда хокимият тепасига генерал Зиё ул-Хак келди. Зиё ул-Х,ак вафотидан сунг 1988 йилда Покистонда эркин парламент сайловлари утка- зилиб, уларда Беназир Бхутго бошчилигидаги Халк, Партияси галаба козонди. 1990 йилда мамлакат прези­денти Исхок Хон муддатидан илгари парламент сай- ловларини белгилаб, унда Ислом демократик альянси галаба козонди.

ПОЛЬША

Расмий номи — Польша Республикаси. Пойтах­ти — Варшава. Худуди — 312683 км2. Ацолиси — 38600000 киши. Давлат тили — поляк. Дини — като­лик. Пул бирлиги — злотий.

Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Марказий Европа давлати. Жанубда Чехия (чегара узунлиги — 790 км) ва Словакия (539 км), шаркда Украина (529 км), Белорусь (416 км) ва Литва(103 км), гарбда Германия (416 км), шимолда Россия ( Калининград области, 210 км) давлатлари билан чегарадош. Ши­молда мамлакат Болтик, денгизи билан туташган. Че- гарасининг умумий узунлиги — 3582 км, сохил буй­лаб чегара узунлиги — 788 км. Мамлакат ХУДУДИ асосан текисликда жойлашган, мамлакатнинг 2/3 кис­мига якини Польша пасттекислигида ястаниб ётиб- ди. Польша Шимолида Болтик тизмаси жойлашган. Жанубда ва жануби-шаркда Кичик поляк ва Люблин тепаликлари ястаниб ётади. Жанубий чегара буйлаб Карпат ва Судет тоглари чузилиб кетган. Мамлакат­нинг энг юкори нуктаси — Рисий тога (2499 м). Асо­сий дарёлари — Висла ва Одер. Мамлакат шимолида кулллар куп. Польшада кумир, табиий газ, мис, ку­муш ва кургошин конлари мавжуд. Хайдаладиган ер­лар худуднинг 46% ини эгаллаган, урмон ва дашт- зорлар — 28%, утлок ва яйловлар — 13%.

Икдими — континентал. Мамлакат худудининг чо- рак кисми урмонлардан иборат. Польша худудининг 58000 гектарини эгаллаган Беловежск Пушчаси урмо- ни, ёввойи Урмонлар, флорасини яхши сакдаб кол-

ган, узига хос миллий курикхона хисобланади. Хай­вонот дунёсида ёввойи тунгиз, буту, сиртлон, ёввойи мушук, кийик ва тогли худудларда кунгир айик;, бури каби жониворларни учратиш мумкин. Беловежск Пуш- часида хайвонот дунёсининг ноёб намунаси булган зубрлар, яъни Европа бизони сакданиб к,олган.

Д а в л а т т у зи ли ш и , си ёси й п а р т и яла р и . Давлат тузилиши — республика. 1998 йилда Польшада маъму­рий бош кару в кайта тузилиб, илгариги 49 та воеводалик урнига 1999 йил I январдан бошлаб мамлакат таркибига 16 та воеводалик киритилди. Польша мустакил респуб­лика сифатида 1918 йили И ноябрда эълон килинди. Миллий байрам 3 май — Конституция куни (1791). Ижро этувчи хокимият президентга (давлат бошлиги) ва Ми- нистрлар Кенгаши рахбари премьер-министрга тегиш­ли. Олий к,онун чикарувчи орган икки палатали парла­мент (Миллий йигин): юкори палата (сенат) ва куйи палата (Сейм)дан ташкил топган. Сиёсий партиялар: Демократик уния, Христиан миллий бирлиги, Келишув марказ, Мустакил Польша конфедерацияси, Либерал демократик конгресс, Польша дехкон партияси, Польша республикаси социал-демократияси.

И ц т и со д и , т ран сп о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . XX асрнинг 90-йилларида икгисодий ислохотларнинг утка- зилиши бозорни баркарорлаштириш, миллий валюта- ни мустахкамлаш ва давлат бюджети дефицитини ка- майтириш хамда ташки карзнинг усишини тухтатиш имконини берди. ЯММ 1994 йили 191,1 млрд. (ахоли жон бошига — 4990) долл.ни ташкил килди. Саноат ва курилишда ишлаб чикаришнинг юкори самарадорли- гига эришилди. Саноатнинг ривожланган сохалари — машинасозлик, кемасозлик, металлургия, кимё, озик- овкат, тукимачилик. Ишлаб чикариш тизимининг узгар- тирипиши, модернизация килиниши ва хукумат томо­нидан экологик дастурларнинг бажарилиши сунгги йил­ларда атроф-мухитнинг сезиларли яхшиланишига олиб келди. Кишлок хужалигида хусусий сектор устундир. Польша жавдар, бугдой, картошка, рапс махсулотла- рининг йирик етиштирувчиларидан бири. Чорвадорлик анча ривожланган. Икгисодий жонланиш бандлик бо- зоридаги ахволни бирмунча яхшилади, аммо ишсизлар сони хали хам юкори хисобланади. Икгисодий хамкор­лари: Германия, Голландия, Италия, Россия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 24313 км (11613 км электрлаштирилган), автомобиль йуллари — 352802 км, ички сув йуллари — 3997 км. Асосий порт цщарлари: Гданьск, Гдиня, Шчецин.

Т а р и х и . V асрда замонавий Польша худуди га гарбий славян кабилалари (поляклар, висланлар, мозовшан, померанлар) кириб келиб, утро к, \аёт тарзига утишди. IX асрда Пястлар династияси атрофида Польша князла- рининг бирлашуви бошланди. X асрда христиан динини кабул килган ва таркатган кирол Мешко I томонидан поляк ерлари худуди кенгайтирилди. Унинг Угли Болес­лав I Богемия, Моравияни хамда Словения ва Киев княз­лиги ерларининг бир кисмини босиб олган, бирок унинг хукмдорлик давридан сунг Польша кироллиги инкироз- га юз тутиб, бу тушкунлик XIV аср бошларигача, Кази­мир III Буюк Польша кироллиги кудратини тиклагунга кадар давом этди.

1384 йилдаги Польша кироличаси Ядвига ва Литва буюк князи Владислав II Ягайло уртасида тузилган никох Польша киролларининг янги Ягайлолар сулола- сига асос солди. 1410 йилда Грюнвалд ёнидаги жангда Тевтон рицарларини тор-мор килган Польша ва Литва Буюк князлиги бирлашган кушинларига бошчилик кил­ди. 1569 йилда Польша ва Литва Буюк князлигини ягона давлат — Речь Посполитага бирлаштирган Литва униясини имзолади. Икгисодий ва маънавий усиш давридан сунг Польша XVI—XVII асрларда бир неча урушларни (Россия, Швеция, Туркия билан) бошдан кечириш билан бир каторда ички ихтилофларни хам бартараф кдлишга туфи келди ва окибатда давлат заиф­лашиб, 1772 йилда Россия, Пруссия ва Австрия Урта­сида булиб олинди. Иккинчи (1793 йил) ва учинчи (1795 йил) булинишдан сунг Польша давлат сифатида бархам топди. 1807—1814 йилларда Наполеон Бонапарт мамлакат худудининг бир кисмида Польшанинг туртин- чи булинишидан сунг (1815) Россия империяси тар­кибига кушилган Варшава Буюк Князлигини ташкил этган, нисбий мухториятдан фойдаланган Краков республикаси эса Австро-Венфия империясининг бир кисмига айланди. XIX асрда поляклар бир неча маро- таба кузголон кутардилар (1830—1831, 1846, 1848, 1863—1864), аммо уларнинг барчаси чор Россияси ту- зуми томонидан шафкатсизлик билан бостирилган.

Биринчи жа̂ он уруши даврида Пильсудский томони­дан ташкил этилган Польша худуди Австро-Венфия тарафида Россия кушинлари га карши жангларда иш­тирок этган. 1916 йилда Германия ва Австрия босиб олинган зоналарнинг бирлашгандан хамда Полыианинг булинишида иштирок этган барча давлатларнинг маг­лубиятга учрагандан сунг, 1918 йилда Польша муста­киллиги эълон к,илинди. 1919 йилнинг январида эса Пильсудский бошчилигида мустакил хукумат ташкил этилди. 1939 йил 1 сентябрда Полыианинг гарбий кисми немис кушинлари томонидан босиб олинса-да, шаркий кисми Совет Иттифоки томонидан 1939 йил 17 сен­тябрда кушиб олинган. 1945 йили мамлакат озод кдиин- гандан сунг хокимият тепасига ишчи партияларининг «Демократик блок»и келди. 1947 йилда улар ягона ишчи партиясига бирлашиб, 40 йилдан зиёд давр мобайни- да Польшада хукмронлик килди. 1990 йилда илк эркин сайловлар утказилди. Унда Лех Валенса голиб чикиб, мамлакат президенти булди. У «Солидарность» касаба уюшмаси етакчиси булиб, 1980 йилдан бошлаб хукм­рон синфга карши чика бошлаган. 1995 йилда сул канот партиялари вакили Польшада демократик ислохотлар утказилиши таклифи билан чикди. С. Квасьневский дав­лат бошлиги этиб сайланди. 2005 йилги президентлик сайловларида Л. Качиньский голиб чикди.

ПОРТУГАЛИЯ

Расмий номи — Португалия Республикаси. Пой­тахти — Лиссабон. Худуди — 91985 км2. А^олиси — 10000000. Давлат тили — португал. Дини — като­

ликлар (97%), протестантлар. Пул бирлиги — евро.Г е о гр а ф и к ж ой ла ш уви ва т аб иат и. Пиреней

ярим оролида жойлашган жануби-гарбий Европадаги давлат. Атлантика океанидаги Азор ва Мадера оролла­ри хам Португалияга тегишли хисобланади. Шаркда ва шимолда Испания билан чегарадош. Рарбда ва жануб­да Атлантика океани сувлари унинг киргокдарини ювиб туради. Чегараларининг умумий узунлиги — 1214 км, сохил буйлаб чегара узунлиги — 793 км. Португалия- нинг шимолий ва шимоли-шаркий кисми тоглар би­лан тугалланган. Асосий tof тизмаси — Серра-де-Эшт- рела. Мамлакатнинг энг юкори нуктаси — Эштрела

(1551 м) tofh. Португалиянинг маркази ва жанубида ясси тогликлар ва тепаликлардан иборат Португал паст­текислиги ястаниб ётади. Асосий дарёлари: Дору (Дух- ро), Тежу (Тахо), Гвадиана. Казилма бойликлардан те­мир рудаси, уран рудаси, вольфрам, табиий бойлик­лардан эса мармар, ёгоч мавжуд. Хайдаладиган ерлар мамлакат худудининг 32%, урмонлар ва даштлар 40% ини эгаллаган.

И*ушмига Атлантика океанининг таъсири кучли. Усимлик дунёси дарахтларга бой — асосан йирик баргли ва нинабаргли дарахтлардан иборат. Хайвонлардан бури, тулки ва бошкалар учрайди.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 22 та округга булинган. Португалия 1143 йилда мустакилликка эри- шиб, 1910 йили 5 октябрда республика деб эълон Килинди. Миллий байрами 10 июн — Португалия куни. Ижро этувчи хокимият президентга (давлат бошлиги) ва премьер-министрга тегишли. Конун чикарувчи хоки­мият бир палатали Республика Иигини томонидан амалга оширилади. Мамлакатда 18 та сиёсий партия руйхатга олинган. Уларнинг энг йириклари: Португа­лия социал-демократик партияси, Социалистик партия, Португалия коммунистик партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Португалия Европа Хамдустлигига аъзо булиб киргани- дан буён сунгги ун йилликда кучли икгисодий узгариш- ни бошдан кечирди. Бирок Европа Хамдустлиги аъзола- ри ичида ахолининг яшаш даражаси хали хам паст булиб колмокда. Саноатнинг энг ривожланган сохалари: ме- таллга ишлов бериш, кимё, нефтни кайта ишлаш, тукимачилик, баликни консервалаш, виночилик. Ту- ризмдан тушадиган маблаг давлат бюджетининг катта кисмини ташкил килади. Кишлок хужалигида мехнатга яроади ахолининг 20% и банд булиб, асосий етиштири- ладиган махсулотлар: донли экинлар, картошка, узум, шунингдек, чорвачилик ривожланган. ЯММ 1994 йилда107,3 млрд. (жон бошига 10190) долл.ни ташкил этди. Савдо хамкорлари — ЕХ мамлакатлари, АКШ.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 3613 км, автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 73661 км, ички сув йулларининг узунлиги — 820 км. Мамлакат­нинг йирик портлари: Лиссабон, Порту, Сетубал.

Т а р и х и . Ибериялик лузитан кабилалари яшаган замонавий Португалия худудлари м. а. I асрда Рим импе­рияси таркибига кирган. V—VII асрларда кадимги Рим империясидан сунг Лузитания, Провинсия вандаллар ва вестготлар босцинига дучор булди. 713—718 йилларда мамлакат араблар томонидан босиб олинди. 1095 йилда ташкил топган Португалия графлиги аста-секинлик би­лан маврлар (араблар) босиб олган худудларни кайта ишгол килди. 1493 йилда Алфонсо I бошчилигида муста­кил Португалия кироллиги ташкил топди ва арабларга карши кураш давом этди. V асрда мамлакатда хокимият тепасига Авишлар сулоласи келган даврда Португалия йирик денгиз флотига эга булган давлатга айланди. XV аср охирлари ва XVI аср бошларида португалиялик денгиз- чилар (Диаш, Васко да-Гама, Кабрал ва бошкалар) бир Катор географик кашфиётлар килишган, аммо Португа­лия том маънодаги Испания ва Буюк Британия каби империяга айлана олмади. XVI асрнинг иккинчи ярмида Португалия монархияси заифлашиб, 1580 йилда испан Хукмронлиги остига тушиб колди. 1840 йилгача, яъни Ремельс ташаббуси билан мамлакатдан испанлар куви- либ, кирол тахтига Броганса сулоласи асосчиси Жуан VI утиргунига кадар, 1668 йилда Португалия янгидан мус­такил давлат деб эълон килинди. Бирок 1703 йилги Англия билан тузилган шартнома идора кдлиш иттифок муносабатларини урнатишни назарда тутиб, Португа­лия унинг таъсирида XX асргача яшади. Наполеон уруш- лари даврида кирол сулоласи Португалиянинг Бразилия- даги колонияларининг бирига кочиб утиб, у ерда Пор­тугалия француз кушинларидан озод килингунига кадар истикомат кдлди. 1822 йилда монарх тахтга кайтганидан сунг мамлакатнинг сиёсий хаёти бекарор булиб, кдрол Хокимияти тарафдорлари ва сентабриетлар (республи- качилар) уртасидаги доимий кураш билан тавсифлана- ди. 1910 йилда Португалия Республика деб эълон килин­ди, бирок 1932 йилда катъий авторитар бошкарувига асосланган Эстадо Набо (Янги давлат) тузумини эълон кдлган Салазар диктатураси Урнатилди. 1968 йилда Са­лазар урнига келган М. Каэтану унгача мавжуд булган сиёсатини давом эттирди, бирок 1974 йил 25 апрелда генерал Спинола бошчилигидаги бир гурух офицерлар томонидан агдарилди. Шундан сунг мамлакатда мухим ижтимоий ва сиёсий узгаришлар руй берди.

ПУЭРТО-РИКО

Расмий номи — Пуэрто-Рико \амдустлиги. Пой­тахти — Сан-Хуан. Худуди — 9100 км2. Ах,олиси — 3900000 киши (2001). Давлат тили — испан, инглиз. Дини — католиклар (85%), протестантлар (10%), вуду. Пул бирлиги — АК,Ш доллары.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Хамдуст-

лик Пуэрто-Рико, Вьекас, Кулебра, Мона ва бош­ка Катта Антиль ороллари архипелагида, Шимолий ва Жанубий Америка уртасида жойлашган. Шимолда Атлантика океани, жанубда Кариб денгизи билан туташган. Ороллар тогли худуллардан (энг баланд чуккиси — 1338 м) иборат, зилзилалар булиб ту­ради.

Иклими — тропик, пассатли. Орол шимолида ара­лаш урмонзорлар, жанубда чангалзорлар мавжуд. Хай­вонот олами куршапалак, судралиб юрувчилар, мол- люскалардангина иборат.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — АКШнинг маъмурий-худудий бирли­ги. Давлат бошлиги — АКШ президенти. Маъмурий жи\атдан Пуэрто-Рико 8 та округга булинади. Сиёсий партиялари: Халк демократик партияси, Давлат рес­публика партияси, Янги прогрессив партия, Пуэрто- Рико мустакиллиги партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Иктисодиёт асосини кайта ишлаш саноати ташкил этади. Енгил, озик-овкат, нефтни кайта ишлаш кор­хоналари мавжуд. Машинасозлик, кишлок хужалиги, чорвачилик, туризм ривожланган. Кема катновига яроксиз тезокар дарёлари мавжуд. Марганец ва темир рудаси захираларига эга. Йирик шахарлари: Байамон, Понсе. 16 та АКШ харбий базалари жойлашган. Асо­сий савдо хамкорлари: АКШ (70% дан ортик экспор­та ва 50% импорта), Япония, Венесуэла, Домини­кан Республикаси.

Т а р и хи . 1493 йил 19 ноябрда X. Колумб томони­дан кашф килинган ва Испания мулки деб эълон килинган. 1508 йили Колумб томонидан орол губерна- тори этиб тайинланган Хуан Понс де Лейн биринчи шахарга асос солди. 1898 йили Испания — АКШ УРУ- ши натижасида Пуэрто-Рико Кушма Штатлар мулкига

айланди. 1917 йили орол ахолиси АКД11 фукаролигига эга булди. 1952 йилдан Пуэрто-Рико уз-узини бошка- риш хукукига эга «эркин кушилган» давлат.

РЕЮНИОН(Реюньон)

Расмий номи — Реюнион (Реюньон) (Франциянинг денгиз ортидаги департаменти). Пойтахти — Сен- Дени. Худуди — 2502 км2. Ахолиси — 721000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — ислом, хрис­тиан! ик (католиклар), буддавийлик, %индуийлик. Пул бирлиги — француз франки.

Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Реюнион — Мадагаскардан шаркда жойлашган Хинд океанидаги вулк,онли орол.

Икдими — тропик. Оролнинг жануби-гарбий кисми чул-биёбонлардан иборат. Шимоли-шаркий томонида Хинд хурмоси, темир ва зайтун дарахтлари, дарахтси- мон папоротниклар ва пальмалар усади.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Дав­лат тузилиши — Франциянинг денгизорти департа­менти. Оролни Франция томонидан тайинланадиган префект бошкаради. Уз-узини бошкариш органлари — Бош ва Минтакавий кенгашлар. Худуд и й жихатдан икки округга булинади. Сиёсий партиялари: Коммунистик партия, Демократик ташкилотлар.

И цт исоди , т ранспорт к о м м ун и ка ц и яла р и . Ку­рилиш махсулотлари, шакар ишлаб чикариш заводла- ри, консерва корхоналари фаолият курсатади. Балик­чилик ва овчилик ривожланган. Шакаркамиш, ваниль ва бошка экинлар етиштирилади. Мамлакат иктисоди­ётида туризм хам алохида ахамият касб этади. Импор­та: истеъмол ва саноат махсулотлари. Экспорти: ша­кар, ваниль, ёронгул ёги ва бошкалар. Асосий савдо хамкорлари: Франция ва ЕХ мамлакатлари.

Асосий порти — JIe-Пор.Т а р и х и . Орол 1513 йил португаллар томонидан

очилган ва бунгача бу ер кимсасиз булган. Реюнион- нинг географик жихатдан кулай (Европа ва Африка Уртасидаги денгиз савдо йулида) жойлашганлиги ри- вожланишини таъминлади. 1869 йил Сувайш канали-

нинг ишга туширилишига кадар орол стратегик жи­хатдан ахамияти юкори эди. 1642 йили француз ден- гизчиларининг оролга тушиши натижасида орол Фран­ция га кушиб олинди ва Бурбон деб номланди. XVII аср охирида кахва плантацияларида ишлатиш учун Ма- дагаскардан куллар олиб келинди. Франциянинг рес­публика деб эълон килиниши билан орол номи Рею­нион деб узгартирилди. 1946 йил мартида Реюнион «денгизорти департаменти» макомини олди.

РОССИЯ

Расмий номи — Россия Федерацияси. Пойтахти Москва. Худуди — 17075000 км2. Ахолиси — 145000000 киши (2002). Давлат тили — рус. Дини — православ (бундан ташкари ислом, католик, иудаизм, буддизм динларига эътикод цилувчилар %ам мавжуд). Пул бир­лиги — рубль.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб и а т и . Европа ва

Осиё китъаларида жойлашган давлат. Жанубда ва жа­нуби-гарбда Хитой (чегара узунлиги — 36456846 км). Монголия (3441 км), Грузия (723 км) ва Озарбайжон (284 км), жануби-гарбда Украина (1567 км), гарбда Финляндия (1313 км), Белорусь (959 км), Эстония (290 км), Латвия (217 км) ва Норвегия 167 км) дав­латлари билан чегарадош. Россиянинг Калининград ви- лояти Болтикбуйидаги Польша (432 км) ва Литва (227 км) билан чегарадош. Шу билан бир каторда Россияга Янги ер ороллари, Шимолий ер, Войгач, Франц- Иосиф ерлари архипелаги, Янги Сибирь ороллари, Шимолий Муз океанидаги Врангель ороли, Курил ороллари (Курил оролларининг бир кисми — Итуруп, Кунашир, Шикотан, Хабомаи ороллари учун Япония бахс олиб бормокда) ва Тинч океанидаги Сахалин ороли карашлидир. Россия киргокдари шаркда Япон, Охота ва Беринг денгизи хамда Беринг бугози сувла­ри, шимолда Баренц, Карск, Чукотка ва Шаркий Си­бирь денгизи, Лаптевлар денгизи. жанубда Кора ва Азов денгизлари, гарбда Болтик денгизи ва Фин буго­зи билан туташиб кетган. Чегараларининг умумий узун­лиги — 20139 км. Сохил буйлаб чегара узунлиги — 37653 км. Россия Федерацияси майдон жихатдан дунё- даги энг йирик давлат хисобланади. Рарбда дунёдаги

текисликлариинг энг йириги — Шаркий Европа те­кислиги ястаниб ётибди. Россиянинг деярли бутун Ев­ропа кисми жойлашган шимоли-гарбида (энг баланд нуктаси 1191 км) Хибин тоглари, жанубда Кавказ tof- лари бор. Кавказ тогларида мамлакат ва Европанинг энг баланд нуктаси Эльбрус (5642 м) чуккиси жой­лашган. Текислик майдонлари уртача олганда денгиз сатхидан 170 м баландликда жойлашган. Бу худудда Урта Русь, Валдай, Волга баландликлари жойлашган. Жанубда ва жануби-шаркда Кора денгиз буйлари ва Каспий денгиз буйлари пасттекисликлари мавжуд. Урал- дан шаркда майдонларининг баландлиги 1894 м булган йирик боткокдик худудлар и га эга Рарбий Сибирь те­кислиги ястаниб ётибди. Енисей ва Лена дарёлари ора­сида уртача баландлиги 500—700 метр булган хамда баъзи худудларида тогли массивлар кад кутарган Урта Сибирь tof текислиги жойлашган. Худуднинг энг юкори майдони — Путоряня ясси тоглиги (баландлиги 1701 м). Tof текисликнинг жанубида Рарбий ва Шаркий Саян tof тизмалари кад кутарган. Шаркда tof текисликлари Марказий Екут текислиги билан алмашинади. Лена дарёси хамда Тинч океан киргокутари орасида tof тизма­лари ва tof текисликларидан иборат булган Шимоли- Шаркий Осиё ХУДУДИ жойлашган. Мамлакатнинг шар­кий кисми, йирик дарёларнинг вохаларини хисобга олмаганда, тоглик худудлардан иборат. Камчатка ярим оролида 120 та вулкон булиб, улардан 23 таси фаол- дир. Улардан энг йириги — Ключевская Сопка вулко- ни (баландлиги 4750 м). Мамлакатнинг йирик дарёла­ри — Волга, Шимолий Двина, Дон, Иртиш, Обь, Ангара, Енисей, Лена, Амур. Йирик куллари — Кас­пий денгизи дунёда майдон жихатидан энг йириги (376000 км2), Байкал — дунёдаги хажми (23000 км3) ва чукурлиги (1620 м) буйича энг йирик кулдир. Рос­сия турли-туман казилма бойликларининг йирик за- хираларига эга. Уларнинг ичида энг асосийлари — нефть, газ, темир, кумир, олтин ва бошка стратегик казилма бойликларидир. Мамлакат худудининг йирик- лигига карамай кишлок хужалигида ерларнинг нисба­тан оз кисмидан фойдаланилади. Хайдаладиган ерлар мамлакат худудининг 8% ини ташкил килади. ХУДУД- нинг катта кисми доимий музлик зонасига тугри ке­лади.

Икдими — мамлакатнинг катта кисми муътадил иклим доирасида. Шимолининг чекка худудлари ва ши­молий ороллар арктик иклимга якин. Мамлакатнинг деярли бутун худудида континентал икдим хукм сура- ди. Россия худудининг катга кисми Урмонлар билан копланган. Бу урмонларда арча, пихта, кедр, эман, ок кайин ва \оказо дарахтлар усади. Арктика кенгликла- рида замбуруглар, кугб полалари, ива, ольха каби усим­ликлар ва дарахтлар усади. Мамлакат фаунаси бой ва ранг-барангдир. Арктика ва тундра худудларида шимолий буту, кугб куёни, тюленлар, моржлар, ок айиклар кенг таркалган. Тайгада айик, силовсин ва хоказолар бор. Узок Шарк урмонларида айик, «Кизил китоб»га киритилган ва кам сонли булган уссурий йулбарслари, бугулар кенг таркалган. Чул зоналарида жайрон, чиябури, куп сонли кемирувчилар мавжуд. Кавказ регионида tof эчкиси, кавказ бугуси, айик, барс, сиртлонлар кенг таркалган.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Дав­лат тузилиши — Федератив Республика. Россия Феде­рацияси таркиби 89 та субъект, жумладан, 49 та вило- ят, 21 та Республика (Адигея, Олтой, Бошкирдистон, Бурятия, Догистон, Ингушетия, Кабардин-Балкар, Калмик, Корачой-Черкес, Карелия, Коми, Мари Эл, Мордовия, Саха (Якутия), Шимолий Осетия, Татарис- тон, Тува, Удмуртия, Хакасия, Чеченистон, Чувашис- тон), 1 та автоном вилоят (Яхудий), 10 та округ (Агин- Бурят, Коми-Пермяк, Коряк, Ненец, Таймир, Усть Ординск, Бурят, Ханти-Манси, Чукотка, Эвенк, Ямал- Ненец), 6 та улка (Олтой, Краснодар, Красноярск, Приморск, Ставрополь, Хабаровск)лардан иборат. Хозир субъектларнинг кушилиш жараёни юз бермокда. Россия Федерацияси 1991 йил 24 августда уз муста­киллигини эълон килди. Собик Иттифок таркалгунга кадар аввалги номи РСФСР. Миллий байрамлари — 12 июн (Давлат суверенитета туфисидаги Декларация кабул кдлинган кун) ва 12 декабр (Конституция куни). Давлат бошлиги — президент. Ижро этувчи хокимият премьер-министр бошчилигидаги хукуматга тегишли­дир. Конун чикарувчи хокимият икки палатали парла­мент, юкори палата — Федерация кенгаши ва куйи палата — Давлат Думаси томонидан амалга ошири- лади.

Асосий сиёсий партиялари: Россия — бизнинг уйимиз, Яблоко, Россия Федерацияси коммунистик партияси, Россия либерал-демократик партияси, Рос­сия аграр партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Собик, Иттифок, таркалиб кетганидан сунг Россия со­вет ик,тисодиёти потенциали билан бирга бир катор жиддий муаммоларни, харбий эхгиёжларни крндиришга ихтисослашган иктисод, самарадорлиги паст булган ишлаб чик,аришни мерос кдпиб олди. ЯММ 2000 йил­да 1442,4 млрд. (жон бошига 8377) долл.ни ташкил цилган. Саноатнинг деярли барча тармоклари мавжуд (казиб олувчи, кайта ишлаш, ишлаб чикариш). Экс­порт асосини нефть ва нефть махсулотлари, табиий газ, кумир, рангли металл, химикатлар, харбий тех­ника, ёгоч ва ундан ясалган буюмлар ташкил этади. Кишлок хужалигида дехкончилик кишлок хужалик ялпи махсулотларининг 40% ини, чорвачилик 60% дан зиёд Кисмини етиштиради. Асосий кишлок хужалик Усим­ликлари: бугдо ̂ канд лавлаги, кунгабокар, картош­ка, шоли, арпа. Утиш даврида икгисодиётда тизим Узга­ришлари амалга оширилмокда, хусусийлаштириш жа- раёни бошланди. Шу вакгнинг узида ахоли турмуш даражасининг кескин пасайиши ва ишсизлар сони- нинг ортиши кузга ташланди. 1995 йили каттик моне- тар сиёсатининг утказилиши натижасида хукумат ин­фляция даражасини ойига 4—5% га пасайтиришга му- ваффак булди, бирок мамлакат иктисодида чет эл сармояси кириб келишига тадбиркорлик учун зарур булган хУКУКий базанинг яратилмаганлиги ва сиёсий хатарларнинг юкорилиги тускинлик кдлмокда. Асосий савдо хамкорлари: МДХ, Европа мамлакатлари, Ши­молий Америка, Япония, Учинчи дунё мамлакатлари.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 87180 км, автомобиль йуллари — 879100 км (652500 км асфальт- ланган). Россияда 120 та (узунлиги 10 км дан зиёд булган) умумий узунлиги 2300000 км дарёлар мавжуд (баъзила­ри йил буйи кема катнови учун яроклидир). Мамлакат­нинг йирик портлари — Архангельск, Владивосток, Калининград, Мурманск, Новороссийск, Находка, Магадан, Санкт-Петербург, Туапсе; ички портлари — Астрахань, Волгоград, Козон, Красноярск, Москва, Нижний Новгород, Ростов, Самара, Хабаровск.

Т а р и х и . Замонавий Россия худуди Европа кисми­нинг жанубида кадимда кабилалар хукмронлик кдлиб, уларнинг баъзилари кудратли ва йирик империяларга асос солган эди: киммерийлар тахминан м. а. 1000 йил­дан 700 йилгача, скифлар м. а. 700 йилдан 300 йилга Кадар, сарматлар м. а. 300 йилдан 200 йилгача. III аср­да готлар Дондан то Дунайгача булган худудларда, хунн- лар томонидан 375 йилда тор-мор килинган, гуллаб- яшнаган империяга асос солган. 560 йилда хуннларни аварлар алмаштирди, VII аср бошларида эса хазарлар уз империясига асос солди. Шу вактнинг узида замо­навий Россия худудининг шимолий ва марказий кдом- ларига славян кабилалари кириб кела бошлади. Уз ер- ларини хазар ва булгорлардан химоя килиш учун сла­вян кабилалари ёрдам сураб IX асрда Новгород ва Киевда муким жойлашган варягларга мурожаат кдоди- лар. Варяг князлари Олег, Ольга, Святославлар пече- неглар, булгорлар хамда рус князликларининг мада­ний хаётига катга таъсир курсатаётган Византия импе­риясига карши хам муваффакиятли харбий харакатлар олиб бордилар. 988 йилда Владимир I улуг христиан- ликни кабул килди ва уни рус ахолиси уртасида тар- катди. Киев руси XI асрга келиб, Владимир II Моно­мах даврида уз тараккиётининг юкори нукгасига етди, бирок XII асрда рус давлатлари уртасида Владимир- Суздаль князлиги ва Новгород Республикаси етакчи уринларга эга эдилар. XIII асрда рус княэликлари м̂ гул- татарлар боскинига дучор булишди. Чингизхон невара- си Ботухон Москва, Суздаль, Киевни босиб олиб, икки ярим аср давомида купгина рус князликлари Карам булган Олтин Урдага асос солди. Шу вактнинг узида Новгород аввал шведларга, кейинчалик Тефтон ордени рицарларига (Нева жанги — 1240 йил, Муз устидаги жанг — 1242 йил) карши кураш олиб бо- ришга мажбур булди. XIV асрда Москва Руснинг ди­ний марказига айланди ва унинг атрофида мугул-та- тарларга карши курашиш гояси остида купгина рус князликлари бирлаша бошлади (Куликово жанги — 1380 йил). XV асрда Москва князлигининг мавкеи кес­кин усди, Иван III даврида эса Московия таркибига Ярослав, Ростов ва Новгород ерлари кирди, 1547 йил­да узини царь деб эълон килган Иван IV Грозний Москва давлати худудларини сезиларли даражада кен-

гайтиришга муваффак, булди. XVI асрда кучли марказ- лашган давлатга айланган Москва князлиги Волга- буйи, Урал ва Рарбий Сибирь худудларини узига буй- сундирди. Реч Посполита билан олиб борилган уруш Москва князларининг муваффакиятсизлиги билан ту- габ, XVII аср бошларида аввал шведлар, ундан сунг эса Польша боскинчиларига карши курашишига тугри келди. 1613 йилдан 1917 йилгача Россияда )̂ укмронлик килган сулолага асос солган Михаил Романов Рус под- шоси этиб сайланди. XVII аср охирида рус тахтига утирган Пётр I мамлакатда бир катор жидций икгисо­дий ва сиёсий исло\отларни амалга оширди; таълим, армия, флот ва маъмурий бошкарув идоралари тизими Кайта ташкил килиниб, Шимолий уруш (1700—1721) натижасида Россия Болтик денгизига чикиш йулига эга булди. Россия тарихининг ёркин намояндаларидан бири Екатерина II 1762 йилда уз эри Пётр III га кар­ши каратилган давлат тунтариши натижасида \окими- ят тепасига келди. Мамлакатни 1796 йилгача бошкарган Екатерина II Россия империяси худудларини сезилар- ли даражада кенгайтиришга эришди. 1812 йил 14 сен- тябрда Москвани ишгол килган Наполеон Бонапарт бошчилигидаги француз кушинлари Россияга кириб келди. Москва ишгол килинганлигига карамай, фран- цузларнинг рус компанияси тула муваффакиятсизлик билан тугади. 1825 йили Петербургдаги Декабристлар кузголони рус инкилобий \аракатига асос солди. Уз хукмронлигини 1825 йилда Декабристлар кузголонини бостиришдан бошлаган Николай I Россияни полиция- чи давлатга айлантириб каттик реакцион тузум 5фнат- ди. Николай I 1855 йили Россия \алокатли маглубиятга учраган Крим уруши даврида вафот этди. Унинг угли Александр I 1861 йилда крепостнойлик хукукини бе- кор кдлиб, судлов, таълим ва армияни исло\ килди. XIX асрда Россия уз худудларини (Польша, Финлян­дия) шаркка (Урта Осиё, Сибирь), жанубга (Кавказ) Караб кенгайтиришни давом эттирди. Япония билан олиб борилган урушдаги маглубият чор тузумининг заифлигини намоён килди ва жидций ички сиёсий инкирозга (1905 йилги рус инкилобига) олиб келиши билан бирга шу вактнинг узида му̂ им икгисодий ис- ло\отларни амалга ошириш учун замин яратди. Столи- пиннинг исло̂ отчилик сиёсати саноат.ва савдо тез

суръатлар билан усиб бораётган мамлакатда сезиларли икгисодий усишга олиб келди. 1914 йилда Австрия — Венфия кушинлари томонидан Сербия босиб олинга- нидан с̂ нг Россия Франция ва Буюк Британия тара­фида I жа\он урушига кушилди. 1917 йил февралида уруш натижасида заифлашган Россияда инкдиоб бош­ланди ва унинг окибатида Николай II тахтдан воз ке- чиб, мамлакатдаги хокимият Мувак,цат хукумат калига утди. Урушни давом эттириш тарафдорлари ва к,арши- лар Уртасидаги сиёсий кураш, инкилобий кайфият- нинг усиб бориши 1917 йил октябрида булиб утган инкдпобга олиб келди ва унинг окибатида мамлакат­даги хокимиятни большевиклар кулга киритди. Бир неча миллион киши хдлок булган фукаролар уруши тугага- нидан сунг совет хокимияти собик Россия империяси­нинг катга кисмида Урнатилган эди. «Харбий комму­низм» сиёсати давридан сунг 1921 йили мамлакатда янги икгисодий сиёсат эълон килинди, натижада Со­вет Россияси 1927 йилга келиб ишлаб чикаришнинг урушгача булган курсаткичларига ета олди. 1922 йил 30 декабрда Совет Иттифоки ташкил этилиб, унинг таркибига Россия, Украина, Белоруссия ва Кавказор- ти Республикалари кирди. 1924 йилда эса СССР тарки­бига Узбекистон ва Туркманистон, 1929 йилда Тожи­кистон, 1940 йилда Эстония, Латвия, Литва ва Мол- давиялар кушилди. 1927 йилга келиб мамлакатдаги бутун хокимиятни уз кУлига йига олган Сталин НЭП дан воз кечиб, иктисодни катьий режалаштириш ва ерларни коллективлаштириш режасини амалга оши- ришга киришди. Сталин томонидан улача фикрловчи- ларга карши утказилаётган катагонлар 1934 йилда Киров улдирилганидан сунг янада кучайди. 1941 йил 22 июнда мамлакат худудига Совет Иттифоки худудла- рининг Европа кисмини тез фурсатда ишгол килган немис кушинлари бостириб кирди. Бирок 1941 йил Кишидаги Москва остоналаридаги ва айникса, Ста- линфад бусагасидаги 1943 йилги немис кушинлари- нинг маглубияти урушнинг бори ш ид а туб бурилиш ясаб, СССР ва унинг итгифокчилари галабасини таъ- минлади. Уруш тугагандан сунг тез орада Шаркий ва Марказий Европада уз таъсир доирасини кенгайтир- ган СССР ва Fap6 мамлакатлари уртасида «совук уруш» даври бошланди (Берлин кэмали — 1947 йил, Корея

уруши — 1950—1953 йиллар). F a p 6 билан муносабат- ларнинг иликлашуви Сталин вафотидан сунг Сталин шахсига сигинишни к,аттик, коралаган Н. С. Хрушчёв- нинг хокимият тепасига келганидан бошланади. 1960 йилларда икхисодда ислохотларнинг утказилиши маъ­лум ок,ибатларга олиб келди. Бирок, хамон давом этаёт- ган саноат ва кишлок хужалигининг марказдан туриб катъий режалаштирилиши икгисодий тургунликка олиб келди хамда 1980 йилларнинг бошларига келиб мам­лакат ик,тисоди паст мехнат самарадорлиги ва бюджет- нинг харбий саноат томонга ofm6 кетганлиги билан тавсифланади. Н. С. Хрушчёв даврида, кейинчалик J1. И. Брежнев хокимияти (1964—1982) даврида хам СССР Fap6 мамлакатларига нисбатан «тинч хамжихат- ликда яшаш» сиёсатини утказди ва Шаркий Европа мамлакатларидаги уз таъсирини кдйинчилик билан ушлаб турарди (Венгриядаги кузголон — 1956 йил, Чехославакия — 1968 йил, Польшада харбий холат- нинг жорий килиниши). 1979 йилда СССР коммунис­тик тузумни куллаб-кувватлаш учун Афгонистонга уз кушинларини киритди, бирок, Совет Итгифокининг бу харакати мамлакат ахолиси к,аршилигига ва мусул­мон дунёсида катта эътирозларга сабаб булди. 1980 йил урталарида М. С. Горбачёв ташаббуси билан амал­га оширилган кайта куриш мамлакатдаги икгисодий муаммоларни хал эта олмади, итгифокдош республи- калар ахолисининг миллий узини англаш хисси усиши Иттифок маркази заифлашувига олиб келди. 1991 йилги август тунтариши Совет Иттифокининг таркалиб ке- тишига туртки берди. 8 декабрда Россия, Белоруссия ва Украина, кейинчалик колган республикалар тарки­бига кирган, Болтикбуйи давлатларидан ташкари, Мус­такил Давлатлар Хамдустлиги ташкил этилганлиги эълон килинди. Мустакил Россиянинг биринчи прези­денти этиб Б. Н. Ельцин сайланди ва у 1996 йилда булиб утган сайловларда иккинчи бор кайта сайланди. Сунгги йилларнинг залворли ва шу вактнинг узида фожиали вокеаларидан бири сифатида Россия парла­мента тарафдорлари ва хукумат кушинлари уртасидаги1993 йилги куролли тукнашувни хамда 1995 йилги Чеченистондаги урушни таъкидлаш лозим. 2001 йили В. В. Путин президент этиб сайлангандан сунг Россия- да сиёсий баркарорлик ва икгисодий усиш бошланди.

РУАНДА

Расмий номи — Руанда Республикаси. Пойтахти — Кигали. Худуди — 26340 км2. А^олиси — 7300000 киши (2001). Давлат тили — инглиз, француз ва киньяруан­да (энг катта этник гурщлар — хуту (70%), пигмей (14%) ва тутсилар (9%). Дини — католиклар (65%), мажусийлар (25%), протестантлар (9%), мусулмон- лар (1%). Пул бирлиги — руанда франки.

Г е о гр а ф и к ж ой ла ш уви ва т абиат и. Марказий Африка давлати. Жанубда Бурунди (чегара узунлиги — 290 км), шаркда Танзания (217 км), гарбда Зоир (217 км), шимолда Уганда (169 км) давлатлари билан чега­радош. Чегарасининг умумий узунлиги — 893 км. Мам­лакат Шаркай Африка пасттекислигининг гарбий кис- мида жойлашган. Устунлик кдлувчи тепаликлар денгиз сат\идан 1500 — 2000 м баландликда жойлашган. Ру- анданинг юкори нуктаси — Харисимби тоги (4507 м). Асосий дарёси Коира — Нилнинг ирмоги. Мамлакат­нинг йирик кули Киву кема катнови учун яроклидир. Асосий табиат ресурслари: олтин, вольфрам рудаси, табиий газ, калайи.

Икдими — субэкваториал. Усимлик дунёси бой эмас — инсон фаолияти таъсирида урмонлар урнини саванна- лар ва эвкалипт экинзорлари эгаллади. Tof ён багирла- 1жда фикус, пальма, бамбук каби дарахтлар учрайди. Йирик хайвонларни факат Миллий богда учратиш мум­кин. Булар тимсохлар, бегемотлар, филлар, антилопа- лар ва энг асосийси, одамсимон кора гориллалар.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Дав­лат бошкарув шакли — республика. Мамлакат таркиби 11 та префектурадан иборат. Руанда мустакилликни 1962 йил 1 июнда кулга киритди (бундан олдин Бельгия мустамлакаси) ва шу кун миллий байрам сифатида нишонланади. Ижро этувчи хокимият президент (дав­лат бошлиги) хамда премьер-министрга тегишлидир. К,онун чикарувчи хокимиятни бир палатали Миллий йигин амалга оширади. Сиёсий партиялари: Демокра­тия ва тараккиёт учун миллий республикачилар хара­кати, Хуту партияси, Руанда ватанпарварлар фронти, Христиан-демократлар партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Кишлок хужалиги иктисодиётнинг асосини (ЯММ —

50%) ташкил кдииб, кахва ва чой умумий экспорт хажми- нинг 90% ини ташкил килади. Саноат ишлаб чикариш кишлок хужалик махсулотларини кайта ишлаш (ЯММ — 17%) ва tof- koh саноати, вольфрам ва калайи рудасини казиб олиш билан чекланган. 1994 йилда бошланган фука- ролар уруши хам иктисоднинг умумий ахволига салбий таъсир килди. 1993 йилда ЯММ 7,9 млрд. (ахоли жон бо­шига — 950) долларни ташкил килган. Асосий савдо хам­корлари — Германия, Бельгия, АКД1, Италия.

Т а р и х и . XVI асрга келиб хозирги Руанда худудида бошкарув шаклига кура абсолют монархия булган дав­лат ташкил топди. Европаликлар Руандани 1858 йилда кашф килишган. 1898 йилда эса мамлакат худуди Урун- ди кироллиги билан биргаликда Германия Шаркий Африкаси таркибига кирди. 1923 йилда Бельгия Мил- латлар Лигасидан Руанда — Урунди худудларини бош- каришга мандат олди. 1946 йилда Бельгия хомийлиги- даги ва бошкаруви остидаги хУДУДга айланган Руан­да — Урунди 1960 йилда Конго мустакиллиги эълон килингандан сунг Зоир таркибига кушилган ва шу йил­нинг узида ундан ажралиб чиккан. 1961 йилда утказил- ган референдум окибатида Руанда — Урунди шу йил­нинг узида республика деб эълон килинган ва Бурун­ди хамда Руандага ажралиб кетди. 1962 йилда эса тула мустакилликни кулга киритди. 1973 йилги давлат тунта­риши окибатида хокимият тепасига харбийлар келиб, парламентни хам, сиёсий партияларни хам таркатиб юборишди. 1990 йилда купчилиги 1959 йилда Уганда- дан иммиграция килган тутси ва хуту этник гурухлари уртасида конли тукнашувлар бошланиб кетди. 1992 йил­да можарони бостиришга эришилди ва мамлакатда де- мократиялаштириш жараёни бошланди. Бирок 1994 йил­да этник тукнашувлар янги куч билан авж олди. Уган- дадаги фукаролар уруши узи билан минглаб курбонлар ва к̂ шни мамлакатларга, асосан, Бурунди ва Зоирга миллионлаб эмигрантларнинг кочиб чикишига олиб келди.

РУМИНИЯ

Расмий номи — Руминия Республикаси. Пойтах­ти — Бухарест. Худуди — 237500 км2. Ах;олиси — 22400000 киши (2001). Давлат тили — румин. Дини —

православлар (70%), католиклар (6%), %олганлари яуудийлар ва мусулмонлар. Пул бирлиги — лей.Г ео гр а ф и к ж о й ла ш уви ва т а б и а т и . Европа

китъасининг жануби-шаркида жойлашган давлат. Шаркда Молдова (чегара узунлиги — 450 км), шимол­да Украина (1531 км), жанубда Болгария (608 км), жануби-гарбда Югославия (1476 км), гарбда Венгрия (443 км) давлатлари билан чегарадош. Жануби-шаркда Руминия Кора денгиз билан туташиб кетган. Чегаралар- нинг умумий узунлиги — 2508 км, сох,ил буйлаб чегара узунлиги — 234 км. Руминия Болкон ярим оролининг шимолида, Куйи Дунай хавзасида жойлашган. Мамла­катнинг марказий ва шимолий кисмида Шаркий ва Жанубий Карпат тоглари хамда Трансильван ясси tof- лиги ястаниб ётибди. Руминиянинг юкори нуктаси Мол- довеанул tofh (2544 м). Рарбда Рарбий Румин тоглари жойлашган. Мамлакатнинг жануби-шаркдца Добружа ясси тоглиги мавжуд. Куйи Дунай текислиги мамлакат­нинг жанубини эгаллаган. Шундай кдлиб, рельефи турфа ва уйгунлашган холда таксимланган. Мамлакат марказида Карпат тоглари ярим айлана хосил килиб худуднинг 31% ини эгаллаган, тепаликлар ва tof текисликлари 33%, пастликлар эса 36% ини эгаллайди. Мамлакат­нинг асосий дарёси — Дунай. Асосий табиий ресрурсла- ри — нефть, табиий газ, кумир, темир рудаси, рангли металлар. Хайдаладиган ерлар мамлакат ХУДУДИНИНГ 63% ини, яйлов ва утлоклар 33% га якин, урмонлар ва урмонзорлар 28% ини ташкил килади.

Иклими — муътадил континентал. Урмонларда бук, эман, ок кайин, граб ва арча дарахтлари усади. Хайво­нот дунёсида айик, бугу, tof эчкилари, куён, кушлар- дан урдаклар, гозлар, ок кушлар, лайлак ва Ауфина- дан ёзда учиб келадиган пеликанлар хамда фламинго- лар мавжуд.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 40 та уезд, махсус макомга эга булган Бухарест муниципиясига булинган. Усмонийлар империясидан Руминия 1878 йилда мустакиллик олади. Миллий байрам 1 декабр — барча тарихий румин худудларининг ягона давлатга бирлашган куни. Ижро этувчи хокимият президент (дав­лат бошлиги) ва хукумат бошлиги премьер-министрга тегишли. Конун чикарувчи хокимиятни Сенат (юкори

палата) ва Депутатлар палатаси (куйи палата) дан ибо­рат парламент амалга оширади. Йирик сиёсий партия­лари: Руминиянинг социал-демократик партияси, Румин миллий бирлиги партияси, Руминия Марс пар­тияси, Мехнат Социалистик партияси, Руминия венгр- ларининг демократик иттифоки, Руминия аграр- демократик партияси, Демократик партия.

И цт исоди , т ра н сп о р т ко м м ун и ка ц и яла р и . Ру­миния ицтисоди бозор иктисодига утиш боскичидадир. Руминиянинг сунгги йиллардаги асосий макроик,тисо- дий курсаткичлари мамлакатда икгисодий усиш жара- ёни давом этаётганлигини тасдикдамокда. Саноатнинг яхши ривожланган тармокдари: tof-koh саноати, ёгочни кайта ишлаш, кимё саноати, машинасозлик, метал­лургия, нефть казиб олиш ва нефтни кайта ишлаш, озик-овкат. Руминия бугдой ва маккажухорининг йирик етиштирувчисидир. Асосий савдо хамкорлари: Е\ мамлакатлари, Марказий ва Шаркий Европа дав­латлари.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 11380 км (3758 км электрлаштирилган), автомобиль йуллари — 72816 км. Асосий портлари: Констанца, Сулина (ден­гиз порти), Брэила, Галау (Дунай дарёсида).

Т а р и хи . II асрда хозирги Руминия ХУДУДИ ни рим- ликлар босиб оладилар ва узларининг Дакия вилояти- ни ташкил килади. III асрдан бошлаб мамлакат ХУДУ- дига гот, хунн, скиф, авар кабилалари хужум килиб турдилар, VI—VII асрларда эса бу ерларга славян каби­лалари кириб келиб, утрок хаёт кечира бошлайди. XIII асрда венгрлар Трансильванияни босиб олди ва румин ахолисини Дунай водийсига сикиб чикарди. XIV асрда юкори икгисодий ва маданий тараккиёт даражасига эга булган Молдавия ва Валахия румин князликлари таркиб топди.

Стефан Буюк ва Миной Жасурларнинг кахрамоно- на каршилигига карамасдан, Молдавия ва Валахия турклар томонидан босиб олинди. Бу жойлар XVI аср охирларигача, яъни бошкарув турклар томонидан та- йинланган фек-фолатлари кулига топширилгунга кадар турк хукмронлиги остида колиб кетди. XIX аср бошла­рида Молдавия ва Валахия Россия ёрдами билан авто- номияни кулга киритди, 1859 йилда эса Александр Куза бошкарган ягона Руминия давлатига бирлашти-

рилди. 1878 йилда Россия — Туркия уруши даврида тула мустакилликни кулга киритди ва 1881 йилда Авс- тро — Венгрия ва хамда Германия билан иттифокчи- лик шартномасини имзолаган Руминия «.ироллик деб эълон килинди. Бирок; XX аср бошларига келиб бу иттифок, заифлашди ва Биринчи жахон уруши даврида Руминия кироли Фердинанд Россия ва унинг итги- фокчилари тарафида туриб жанговар харакатларда иш­тирок этди. Уруш тугагач, Руминия уз таркибига Трансильванияни, Буковина, Баната ва Бессарабияни кушиб олишга муваффак булди. 1929 йилда парламент бошк,аруви Жема-Кодреану бошчилигидаги «Темир гвардия» профашистик тузуми билан алмашинди, 1938 йилда мамлакатда Антонеску диктатураси урнатилди. 1939 йилда немис кушинлари Шимолий Трансильва­нияни босиб олгани билан бир вактда СССР Бессара­бияни кушиб олди (аннексия). Фашистик Германия тарафида уруш домига тортилган Руминия Сталинград жангидан сунг кирол Михай давлатининг ташки сиё­сий йуналишини узгартириб, иттифокчилар тарафида жанг кила бошлади. Шу вактнинг узида Антонеску дик­татураси агдарилди ва мамлакатда Миллий бирдамлик хукумати тузилди. Мамлакат озод килинганидан сунг СССР таъсири доирасига тушиб колди ва 1947 йилда кирол Михай тахтдан воз кечгач, Руминия республика деб эълон килинди. Хокимият тепасига 1965 йилда кел­ган Чаушеску Совет Иттифоки ва социалистик мамла- катлар сиёсатидан фарк киладиган ташки сиёсат юрита бошлади ва шу вактнинг узида мамлакатда диктатор- лик коммунистик тузумини урнатди. Бу тузум 1989 йил­да армия куллаб-кувватлаган халк кузголони окибати­да агдарилди. 1989 йил 25 декабрда «Миллий Куткарув Кенгаши» Чаушеску ва унинг хотини Еленани отиб улдириш хакдда буйрук берди. 1990 йилнинг май ойида эркин сайловлар утказилиб, унда президентлик лаво- зимига Илиеску сайланди.

САЛЬВАДОР

Расмий номи — Эль-Сальвадор Республикаси. Пой­тахти — Сан-Сальвадор. Худуди — 21393 км2. А%оли- си — 6400000 киши (2001). Давлат тили — испан. Дини — католик. Пул бирлиги — Сальвадор колони.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Марказий Америкадаги давлат. Шарк ва шимол томондан Гонду­рас (чегаранинг узунлиги 342 км), Fap6 ва шимоли- гарбда Гватемала билан (203 км) чегарадош. Мамлакат жанубда Тинч океан, жануби-шаркда эса Фонеска култиги сувлари билан туташиб кетган. Чегараларнинг умумий узунлиги 545 км, со\ил буйлаб чегара узунли­ги — 307 км. Мамлакат худуди асосан вулкон этаклари- дан иборат. Энг баланд нуктаси — Санта-Ана вулкон и (2381 м). Кдргок буйлаб торгина киргокбуйи текисли­ги чузилган. Унинг эни 10—20 км дан ошмайди. Мам­лакатнинг асосий дарёси — Лемпа. Асосий табиий бой­ликлари: нефть ва гидроэнергетик ресурслар. Ишлов бериладиган майдони — 27%, утлок ва яйловлар 29% ни ташкил этади.

Иклими — тропик. Мамлакатда сийрак паст буйли дарахтлар (чапарро, мимоза ва б.) учрайдиган КУРУК саванналарга тез-тез дуч келиш мумкин. Тинч океан киргокларида дуб ва карагайзор урмонлар сакланиб колган, киргокка якин ерларда эса бамбукзорлар мав­жуд. Сальвадорда ноёб бальзамли (малхамли) дарахт- лардан бир неча ун минглаб усади. Бошка кимматбахо турлардан испан корди, сарик дарахт, саподилья, кизил дарахт хам учрайди. Мамлакатнинг хайвонот олами анча хилма-хил. Марказий Америка тапири, чумолихУр, бурсик, дангаса, жайра ва маймунлар куп учрайди, шунингдек, коплон, пума, оцелотлар хам бор, судра- лувчилардан эса 6yFMa ва захарли илонларнинг бошка турлари мавжуд. Саванналарда калтакесак, Мексика бу- гуси, кайот ва хилма-хил майда кемирувчилар яшай- дилар. Дарёларида тимсохлар бор. Кушларнинг бир неча юз хиллари (тутикуш, туканлар, каргалар, ёввойи гоз- лар, колибрилар ва б.) ни учратиш мумкин.

Д а в л а т т у зи л и ш и ва сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — президентлик республикаси. Мамла­кат 14 департаментга булинган. Сальвадор Испаниядан мустакилликни кулга киритиш учун 1821 йилнинг 15 сентябридан кураша бошлаган, бирок факат 1841 йилдагина тула мустакилликка эришган. Миллий байрами 15 сентябр — Мустакиллик куни. Мамлакат ва Хукумат бошлиги — президент. Олий конунчилик орга­ни — Конунчилик ассамблеяси (бир палатали парла­мент). Энг йирик сиёсий партиялари: Миллий респуб­

лика иттифок,и (АРЕНА), Христиан-демократик партия (ХДП), Демократик конвергенция (ДК), Сальвадор Коммунистик партияси (КПС).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Иктисодиётнинг асосий тармоги — кишлок, хужалиги булиб, у ички миллий ишлаб чикариш (ЯММ)нинг 25% и ва экспортнинг 66% га якинини таъминлайди (асосий экспорт махсулоти — к,а\ва, у умумий экспорт хажмининг 45% ини ташкил килади). Бошка кишлок хужалик экинлари — шакаркамиш, шоли, бошокли, донли ва eF олинадиган экинлар. Озик-овкат саноати- дан (ЯММнинг 18% и) ташкари тукимачилик, нефть ва кимё саноати хам ривожланган. Ялпи миллий ма\су- лот (ЯММ) 1994 йили 9,8 млрд. (жон бошига — 1710) долл.ни ташкил килди. Асосий савдо хамкорлари: АКШ, Германия, Венгрия, Мексика.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 302 км, автомобиль йуллари — 10000 км (шундан 1500 км асфальтланган). Мамлакатнинг асосий портлари: Ака- хутла, Кутуко, Jla-Уньон.

Т а р и хи . Аввал майялар, кейин ацтеклар империя- ларининг каттагина кисми булган хозирги Сальвадор Худуди испанлар томонидан 1523 йили кашф килин­ган. Альварадо бошчилигидаги конкистадорлар махал­лий хиндуларнинг карийб хаммасини кириб ташлади- лар, 1528 йили эса Сан-Сальвадор ва Сонсонате ша- харларига асос солдилар. Сальвадор то 1821 йилгача Гватемала мустамлакасининг бир кисми булиб, уша йили Испаниядан мустакилликка эришди.

1823 йили Сальвадор Марказий Америка Бирлаш­ган хУДУДлари таркибига кирди. Тула мустакилликни эса Сальвадор республикаси 1841 йили кулга киритди. Мустакилликка эришгандан сунг мамлакат бир нечта Харбий дикгатураларни бошидан утказди. Уларнинг ора­сида Мартинес тузуми (1933—1944) алохида урин ту- тади. 1969 йили Сальвадор билан Гондурас уртасида харбий можаро булиб утди. 1979 йили мамлакатда хоки­миятни харбий хунта эгаллаб олди. Хунтанинг Фара- бундо Марти номидаги Миллий-озодлик фронти исён- чиларига карши уруш олиб боришига тугри келди. Ун йилдан купрок давом этган фукаролар уруши 75000 кишининг улимига, лагерларда минглаб камалганлар- нинг азоб чекишига, шунингдек, жидций икгисодий

инкдрозга сабаб булди. 1992 йили карама-карши то- монлар уртасида тинчлик шартномасининг имзолани- ши мамлакатда демократиялаштириш йулида маълум бир кадамлар куйилишига имкон яратди.

САН-МАРИНО

Расмий номи — Сан-Марино Республикаси. Пой­тахти — Сан-Марино. Худуди — 61 км2. А^олиси — 30000 киши (2001). Давлат тили — итальян. Дини — католик. Пул бирлиги — евро.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб и а т и . Жанубий

Европадаги давлат. Италия худудида, Апеннин ярим оролининг шимолий кисмида жойлашган (чегараси- нинг узунлиги — 39 км). Мамлакат тик крили тогларда жойлашган. Энг баланд чуккиси — Титанонинг (738 м) якинида пойтахти Сан-Марино жойлашган.

Икдими — субтропик. Мамлакат худудида бир неч­та дуб ва каштан дарахтзорлари сакланиб колган. Tof этакларида Маквис чангалзорлари (дрок, мирт, лавр, бодом) бор. Ёкимли \идли, эфир мойли усимликлар куп.

Д а в л а т т у з и л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 9 округдан иборат. Сан-Марино давлатига, афсоналарга кура, милоднинг 301 йили асос солинган. Миллий байра- ми 3 сентябр — Республикага асос солинган кун. Иж- роия хокимияти иккита тенг хукукли капитан — ре- гентларга (давлат бошликлари) ва Давлат конгрессига (Вазирлар Ма\камаси) тегишли. Олий конунчилик органи — Катта генерал кенгаш (бир палатали пар­ламент). Энг эътиборли сиёсий партиялари: Сан- Марино прогрессив-демократик партияси (СМПДП), Сан-Марино социалистик партияси (СМСП), Сан- Марино христиан-демократик партияси (СМХДП).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Туризм — иктисодининг энг мухдм со^аларидан бири (Сан-Маринога х;ар йили 2 млн.дан зиёдрок саё\атчи- лар ташриф буюради). Бу ички миллий даромаднинг 60% ини ташкил килади. Даромадларнинг яна бир му- *им манбаи — чет эллик коллекционерларга маркалар сотиш. А\олининг турмуш даражасини Рарбий Европа мамлакатларининг шу сохддаги курсаткичларига киёс-

лаш мумкин. ЯММ 1993 йили 380 млн. (ахоли жон бошига — 15800) долларни ташкил кдлди. Асосий савдо хамкори — Италия.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 104 км.Т а р и хи . Афсоналарга кура Сан-Маринога 301 йил­

да тарки дунё килган авлиё Маринус асос солган. IX асрда \озирги Сан-Марино худуди автоном давлат булди, XIII асрда эса мустакдл республика деб эълон кдлинди. Уни Рим папаси Николай IV 1291 йили тан олди. Сан-Марино Наполеон урушлари даврида хам уз мустакиллигини сакдаб колди, унинг мустакиллиги Вена конгресси томонидан 1815 йили хам тан олинган. 1862 йилдан буён мамлакат амалда Италия протекто- рати.

САН-ТОМЕ ВА ПРИНСИПИ

Расмий номи — Сан-Томе ва Принсипи Демокра­тик Республикаси. Пойтахти — Сан-Томе. Худуди — 964 км2. А^олиси — 200000 киши (2001). Давлат типи — португал. Дини — католик. Пул бирлиги — добра.

Г ео гр а ф и к ж ой ла ш уви ва т а б и а т и . Африка китъаси киргокларидан унча узок булмаган Гвинея култигадаги вулкондан хосил булган Сан-Томе, Прин­сипи ва бир катор майда оролларда жойлашган давлат. Сохил буйлаб чегара узунлиги — 209 км. Мамлакат­нинг рельефи — тогли. Мамлакатнинг энг баланд чукки- си Пико де-Томе (2024 м) булиб, у Сан-Томе оролида жойлашган. Асосий габиий бойлиги — балик- Мамла­кат худудининг 75% ини урмон ва чангалзорлар эгал­лаган.

Иклими — экваториал ва тропик. Ороллар куюк экваториал урмонлар билан копланган, киргок буйла­рида калин мангро чангалзорлари бор. Мамлакатнинг Хайвонот дунёси унчалик бой эмас: урмонларда май- мунлар — гверецлар, дриллар, макакалар куп; кушлар хам куп (катгакон бананхурлар, нишли кушлар); хил- ма-хил калтакесаклар, хамелеонлар, илонлар мавжуд. Денгиз фаунаси бой: куплаб кдскичбакасимонлар ва чиганоклилар бор.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Сан-Томе ва Принсипи

давлати уз мустакиллигини 1975 йилнинг 12 июлида кулга киритган (аввал Португалия нинг денгизорти мус­тамлакаси эди). Бу сана миллий байрам — Мустакил­лик куни сифатида нишонланади. Конунчилик порту­гал умумий \укукига асосланган. Ижроия хокимияти президентга (давлат бошлиги) ва Бош вазир бошчили­гидаги хукуматга тегишли. Конунчилик хокимияти бир палатали парламент — Миллий Ассамблея томони­дан амалга оширилади. Энг йирик сиёсий партияси — Сан-Томе ва Принсипини озод килиш Харакати — Социал-демократик партияси (МСЛТП — СДП).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Кишлок х$окалиги иктисодиётининг энг мухим тар- mofh хисобланади: какао экспорти умумий экспорт- нинг 85% ини ташкил килади. Бошка экспорт махсу­лотлари — кокос ёнгоги, пальма меваси, копра. Айни пайтда, Сан-Томе ва Принсипи озик-овкат ма\сулот- ларининг 90% ини четдан олиб келади. Баликчилик ривожланган. Туризмни ривожлантириш учун кенг им- кониятлар мавжуд. ЯММ 1993 йилда 133 млн. долларни ташкил килган (ахоли жон бошига — 1000 долл.). Асо­сий савдо хамкорлари: Германия, Португалия, Гол­ландия, Хитой.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 300 км. Портлари — Санто-Антонио, Сан-Томе.

Тарихи . Сан-Томе ва Принсипи ороллари 1471 йили португалияликлар томонидан кашф килинган. Улар бу колонияларни жиноятчилар сургун килинадиган жой- га айлантирганлар. 1951 йили Португалиянинг денгиз­орти провинцияси (вилоят) макомини олган Сан-Томе ва Принсипи 1975 йили мустакил давлат булди.

САУДИЯ АРАБИСТОНИ

Расмий номи — Саудия Арабистони кироллиги. Пой­тахти — Эр-Риёд. Худуди — 2200000 км2 . А^олиси — 21100000 киши (2001). Давлат тили — араб. Дини — ислом. Пул бирлиги — саудия риали.Г ео гр а ф и к ж о й ла ш уви ва т аб иат и . Бу давлат

Жануби-Рарбий Осиёда, Арабистон ярим оролида жой­лашган. Жанубда Яман (чегара узунлиги 1458 км), ши­молда Ирок (814 км), Иордания (728 км) ва Кувайт (222 км), жануби-шаркда Омон (676 км) ва Бирлаш-

ган Араб Амирликлари (457 км), шаркда Катар билан (60 км) чегарадош. Ёарбда мамлакат Кизил денгиз ва Акаба култиги хамда шаркда Форс култиги билан ту­ташиб кетган. Чегараларнинг умумий узунлиги — 4415 км, сохил буйлаб чегара узунлиги — 640 км. Мам­лакат худуди асосан сахродан иборат. Khpfok буйлаб торгина водийлар жойлашган. Жануби-гарбида унча кат­та булмаган to f тизмалари бор. Мамлакатнинг энг ба­ланд нуктаси — Дака чукдиси (3353 м). Шимолда Су­рия чулининг бир кисми жойлашган. Мамлакатнинг жануби-шаркий кисмини Катта сахро (Руб-эл-Хали) эгаллаган. Мамлакатнинг сув ресурслари жуда кам. Худу- дининг марказий к,исмидаги бир неча дарёлар ёзга бо- риб куриб колади. Мамлакат худудида бой нефть, та­биий газ конлари мавжуд, шунингдек, темир рудаси, мис, олтин хам бор. Ишлов бериладиган ерлар ХУДУДИ- нинг факатгина бир фоизини эгаллайди, утлок ва яй­ловлар 39% кисмида жойлашган.

Иклими — континентал, субтропик ва тропик. Усимликлари асосан ярим сахро ва сахро характери- га эга. Кишки, бахорги ёмгирлар даврида ёввойи ач- чик тарвузлар, астрагал, саксовуллар усади. Таль ва судр деб аталувчи ёлгиз дарахтлар онда-сонда учрай­ди. Мамлакатнинг хайвонот дунёси анча хилма-хил. Бури, шокол, фенек тулкиси, кум кийиги, нубия to f эчкиси учрайди. Кемирувчи ва судралувчилар — ки­чик 6yFMa илонлар, эфа, агама ва калтакесаклар куп. Кушлар олами хам бой: бургутлар, калхатлар, гриф- лар, сапсан — йирткичлар сероб. Киргок пасттекис- ликлари чигирткалар купайиш маконидир. Кизил ден- гизда ва Форс култигида маржонларнинг 2000 дан зиёд тури бор, айникса, кора маржонлар киммат бахоланади.

Д авл ат т узилиш и, сиёсий парт иялари. Дав­лат тузилиши — мутлак теократик монархия. Мамлакат таркибига 13 та вилоят киради. Саудия Арабистони 1932 йилнинг 23 сентябрида мустакил давлат булган (Миллий байрами — Кироллик эълон килинган кун). Конунчилик ислом дини конунларига асосланган. Дав­лат ва хукумат бошлиги — кирол.

И цт и соди , т ран сп орт ком м ун и к ац и я л ари . Икгисодиётининг асосий сохаси — нефть казиб чика­рувчи саноат (ЯММнинг 35% ини ва амалда экспорт-

дан келадиган даромадларнинг хаммасини ташкил Килади). Дунёда нефтнинг энг катта захирасига эга. Са­удия Арабистони нефтнинг энг йирик экспортчиси хисобланади ва ОПЕКда етакчи роль уйнайди. К,ишлок, хужалиги жуда тез ривожланмокда (ЯММнинг 10% и), асосий кишлок хужалик экинлари — бувдой, арпа, цитрус, хурмо (хурмо етиштириш буйича жахонда ик­кинчи уринда). 1994 йил ЯММ 173,1 млрд. (ахоли жон бошига 9510) долларни ташкил килди. Макка шахри бутун дунё мусулмонлари учун мукаддас зиёратгох хисобланади, чунки бу ерда ислом динининг асосчиси Мухаммад пайгамбар дунёга келган. Энг мухим савдо хамкорлари: АКД11, Англия, Буюк Британия, Герма­ния, Франция.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 886 км, автомобиль йулларининг узунлиги — 74000 км (каттик копламали йуллари — 35000 км).

Мамлакатнинг асосий портлари: Жидда, Рас-Тан- нура, Янбу.

Тарихи. Хозирги Саудия Арабистони худудига араб чорвадор кабилалари м. а. IX асрдан бошлаб урнашган- лар. Арабистон ярим оролининг шимолий кисмини эгаллаган кабилалар яхудий, бобил ва форс мадания- ти таъсирида булган бир пайтда Арабистоннинг жану- бидаги кабилалар узларининг алохида маданиятини яратдилар. 570 йили Маккада Оллох томонидан пай- гамбарлик нозил килинган ва барча араб кабилалари- ни янги, мусулмон давлати Мадинага бирлаштирган Мухаммад с. а. в. дунёга келди. Мухаммад пайгамбар- нинг издошлари булган халифалар VII асрда ислом динини Якин Шаркка ва Мисрга таркатдилар. VIII аср­да эса янги дин Осиёнинг катгагина кисми ва Шимо­лий Африкага таркалди. Багцод халифалиги пайдо булгандан кейин Саудия Арабистонининг роли сези- ларли даражада пасайди, аммо Макка мусулмонлар- нинг диний маркази булиб колаверди. XIII асрда хозирги Саудия Арабистони ХУДУДИ Миср мамлуклари хукм­ронлиги остида колди. 1517 йили эса Усмонийлар им­перияси таркибига кирди. XIX аср бошларига келиб Саудия Арабистонида ваххобийлар давлати ташкил топ­ди ва мустакил давлат деб эълон килинди. Тез орада ваххобийлар Миср аскарлари томонидан ярим орол­нинг марказий кисмига сикиб куйилдилар, аммо XX аср

бошларига келиб улар мамлакатнинг к;арийб барча худудларида уз назоратларини урнатдилар. 1932 йили Ибн Сауд Саудия Арабистони кироллиги тузилганли- гини эълон килди. 1982 йили шахзода Фахд тахтга чикди ва у Форс култигндаги можаролар пайтида мамлакат худуди га Ирокка карши иттифок, кушинларини жой- лаштиришга рухсат берди. Улар эса бу ердан 1991 йил­нинг январида Кувайтни озод кдлиш буйича х,аракат- ларини бошладилар.

СВАЗИЛЕНД

Расмий номи — Свазиленд Кироллиги. Пойтахти — Мбабане. Худуди — 17363 км2. А^олиси — 1100000 киши (2001). Давлат тили — инглиз ва свази. Дини — христианяик (60%) ва мажусийлар (40%). Пул бирли­ги — лилангени.Г еограф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Африка

Китъасининг жануби-шаркдй кдсмида жойлашган дав­лат. Жанубда, жануби-шаркда, гарбда ва шимолда ЖАР (чегара узунлиги — 430 км), шаркда эса Мозамбик (105 км) билан чегарадош. Чегарасининг умумий узун­лиги — 535 км. Мамлакат гарбидан шаркка томон те- паликлари пасайиб борувчи Велд кирликларида жой­лашган. Энг баланд чуккиси — 1445 м. Свазилендца бир неча пастгекисликлар бор. Асосий дарёлари — Усу- ту, Камати, Умбелузи. Асосий табиий бойликлари: кумир, ёгоч, гидроэнергетик имкониятлари, урмонла- ри, шунингдек, унча катта булмаган олтин ва олмос конлари бор. Х,удудининг 11% и хайд ал ад и ган ерлар, 62% и эса яйлов ва утлоклар.

Иадими — субтропик ва тропик. Свазиленднинг Усимлик дунёси гарбда саванна, шаркда эса ксерофит чангалзорлари билан харакгерланади. Флораси жуда бой: 2400 га якин усимлик тури мавжуд — лишайниклар ва папоротниклардан тортиб, магнолия ва фикусларгача усади. Факат алоэнинг 25 тури, орхидеяларнинг 12 тури, нилуфар гулларининг 10 тури бор. Йирик сут эмизув- чилардан «кук» кутослар учрайди. Шунингдек, айлана шохли антилопалар, зебралар, бегемотлар хам бор. Дарё­ларида тимсохлар кУп.

Д авл ат т узилиш и, сиёсий парт иялари. Дав­лат тузилиши — конституцион монархия. Свазиленд

1968 йил 6 сентябрдан мустакдл давлат булди (ун­дан олдин — Буюк Британия протектората). Бу сана Миллий байрами — Мустакдллик куни сифатида ни- шонланади. Давлат бошлиги — кдрол. Ижроия хокимият Бош вазир бошчилигидаги хукумат томо­нидан бошкарилади. Крнунчилик хокимиятини кдрол ва икки палатали парламент амалга оширади. Сиёсий партиялари: Имбокодво миллий харакати, Свазиленд бирлашган фронти, Нгване миллий-озодлик кон­гресси.

И ц т и с о д и , т р а н сп о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Икгисодиётининг асосий бугини — кишлок; хужали­ги (ЯММнинг чоракка якин кисми). Унда мехнатга ярокли ахолининг асосий кисми банд. Асосий киш­лок хужалиги экинлари — шакаркамиш, маккажухо- ри, пахта, тамаки, цитрус, ананас. Кишлок; хужалик махсулотларини кайта ишлаш саноатидан ташкари кончилик (кумир ва асбест), ёгоч саноати ривож­ланган. ЯММ 1994 йили 3,3 млрд. (жон бошига 3490) долларни ташкил килди. Асосий савдо хамкор­лари: ЖАР, Япония, Бельгия, Буюк Британия, Ка­нада.

Т а р и хи . Свазиленд кироллиги хозирги Свазиленд Худудида XVI асрда ташкил топган. 1906 йили Бри­тания протекторати булишидан аввал 1902 йилда Трансваал бошкарувида эди. 1969 йили Свазиленд мустакдл давлат деб эълон килинди. 1973 йилда эса Кирол Собхуза II конституцияни бекор килди ва бар­ча сиёсий партиялар фаолиятини такиклади. Хозирги кунда Свазиленд демократик узгаришлар йулидан бормокда.

СЕЙШЕЛЬ ОРОЛЛАРИ

Расмий номи — Сейшель Ороллари Республикаси. Пойтахти — Виктория. Худуди — 405 км2. А%оли- си — 100000 киши (2001). Давлат тили — инглиз, франиуз ва креол. Дини — католик. Пул бирлиги — сейшель рупияси.Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Хинд

океанининг гарбий кисмида, Мадагаскар ороллари­нинг шимоли-шаркддаги Сейшель ва Амирант орол­ларида жойлашган давлат. Сохил буйлаб чегара узун-

лиги — 491 км. Маэ, Праслен, Силуэт, JIa-Диг сингари йирикрок оролларига мармар тошларидан иборат торгина киргок буйлари ва тепаликлар харак- терлидир. Майдарок, ороллар эса текис маржой ба- ландликларидан иборат. Мамлакатнинг энг баланд нуктаси 915 м. Асосий табиий бойликлари: балик,, копра.

Икдими — субэкваториал. Йирик оролларда дои­мий кум-кук тропик усимликлар сакланиб колган, пальмаларнинг ноёб турлари Усади, уларнинг орасида ялангочсимон сейшель пальмаси, денгиз кокоси \ам бор. Шунингдек, дарахтсимон папоротниклар хам уч- раб туради. Ороллар анча четда жойлашганлиги туфай­ли факат шу архипелагдагина учрайдиган кушлар ва судралиб юрувчилар жуда куп. Факат Альдабренинг узи­да улкан тошбакалар, кушларнинг 14 та камёб тури учрайди.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Малалакат 13 та кичик маъмурий худудларга булинган. Сейшель ороллари 1976 йилнинг 29 июнида Буюк Британиядан мустакил булади. Миллий байрами 18 июн — Миллат куни (1993 йили янги конституция кабул килинган кун). Давлат ва хуку­мат бошлиги — президент. Олий конунчилик органи — Халк мажлиси (бир палатали парламент). Руйхатга олин­ган етгита сиёсий партиялардан энг йириклари — Сей­шель халкининг прогрессив фронти (СХПФ), Демо­кратик партия.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Ме\натга лаёкатли ахолининг 30% га якини банд булган туризм индустрияси валютасининг 70% дан купрогини таъминлайди. Ишлаб чикариш баликчилик ва кишлок хужалиги билан чекланган. Кишлок хужалигида (ЯММ нинг 7% га якини) асосий савдо экинлари — кокос ёнгоги, корица, ваниль. Зарурий озик-овкатнинг катта Кисми четдан олиб келинади. 1993 йили ЯММ 430 млн. долларни ташкил килди (ахоли жон бошига — 6 минг долл.). Асосий савдо хамкорлари: Франция, Буюк Бри­тания, Бахрайн, Кения.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 260 км. Асосий порти — Виктория.

Т а р и хи . Португаллар томонидан 1505 йили очил­ган Сейшель ороллари 1742 йили Франция томони-

дан мустамлака кдлиб олинди. 1794 йили ороллар Буюк Британия бошкарувига утди. Англия 1903 йили орол­ларни уз мустамлакаси деб эълон килди. 1976 йили Сейшель ороллари Буюк Британия Хамдустлиги аъзоси булиб к,олган \олда мустакилликка эришди. 1977 йил­ги давлат тунтариши окибатида социалистик давлат курилишини эълон калган А. Рене мамлакат прези­денти булди. 1991 йили мамлакат бошкарувининг бир партияли тизими куппартиявийлик билан алмашти- рилди.

СЕНЕГАЛ

Расмий номи — Сенегал Республикаси. Пойтах­ти — Дакар. Худуди — 196200 км2. А^олиси — 9700000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — ислом. Пул бирлиги — африка франки.Г еограф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Африка

китъасининг гарбий кисмида жойлашган давлат. Ши­молда Мавритания (чегара узунлиги — 813 км), жа­нубда Гвинея-Бисау ва Гвинея (330 км), шаркда Мали (419 км) билан чегарадош. Мамлакатнинг мар­казий к,исмида Гамбия дарёси буйлаб Гамбия давлати жойлашган (Гамбия билан чегара узунлиги 740 км). Рарбда Сенегал Атлантика океани билан туташиб кет­ган. Чегараларининг умумий узунлиги — 2640 км, киргок буйлаб чегара узунлиги — 531 км. Мамлакат худудининг катта кисми пасттекисликлардан иборат. Сенегалнинг факатгина жануби-гарбида баландлиги 500 метрга етадиган Фута-Жаллон тепаликлари бор. Асосий дарёси — Сенегал. Мамлакат худудида фосфо­рит ва темир рудаси, мармар конлари бор. Худуди­нинг 27% и ишлов бериладиган ерлар, 20% и эса утлок ва яйловлар.

Икдими — субэкваториал, муссонли. Сенегал ХУДУ- ди асосан саванналардан иборат. Куп асрлардан буён урмонли мавзеларда экин экиш учун олов куйиб ер тозалаш усули дарахтзорларнинг тез йуколишига олиб келди. Факатгина жануби-гарбда аралаш урмонлар кис- ман сакланиб колган. Яшаш шароитлари ^згариши туфайли йирик ёввойи хайвонлар карийб колмаган. Миллий богларда филлар, жирафалар, кутослар ва бе- гемотларни учратиш мумкин.

Д авл ат т узилиш и, сиёсий парт иялари. Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат таркибида 10 та вилоят бор. Сенегал Франциядан мустакилликни 1960 йили кулга киритган. 1982 йили Сенегал ва Гам­бия конфедерацияси тузилди, лекин у 1980 йили 30 сентябрда таркдлиб кетди. Миллий байрами 4 апрел — Мустакиллик куни (1960). Конунчилик француз фук,а- ролик хукукига асосланган. Ижроия хокимияти прези­дент (давлат бошлиги) ва Бош вазир (Вазирлар Кен­гаши бошлиги) кулида. Конунчилик хокимиятини бир палатали парламент — Миллий Кенгаш амалга ошира- ди. Ун саккизта сиёсий партиялардан энг йириклари: Сенегал Социалистик партияси (ССП), Сенегал де­мократик партияси (СДП), Сенегал мустакиллик ва мехнат партияси.

И цт и соди , т ра н сп о р т ком м ун и к ац и я л ари . Икгисодиётининг асосий сохаси — баликчилик. Иш­лаб чикариш бал икни кайта ишлаш ва кишлок хужа­лик махсулотлари. нефтни тозалаш ва фосфорит казиб чикариш билан чекланган. Кишлок хужалигида (ба­ликчилик билан бирга ЯММнинг 20% и) мехнатга лаёкатли ахолининг 75% и банд. Асосий кишлок хужа­лик махсулотлари — ерёнгок (экин майдонларининг 40% га якини мамлакат экспорти учун жуда мухим булган ана шу экинни етиштириш учун фойдаланила­ди), маккажухори, тарик, сорго, шоли, пахта. Сунгги йилларда туризм тез ривожланмокда. 1993 йилда ЯММ 12,3 млрд. долларни ташкил килди (ахоли жон бошига — 1450 долл.). Асосий савдо хамкорлари: ЕХ мамлакатлари (асосан Франция), Мали, Кот-д‘ Ивуар, Нигерия, Жазоир.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 1034 км, автомобиль йуллари — 14 700 км (каттик копламали йуллари — 3777 км), ички сув йуллари — 897 км. Мамлакатнинг асосий портлари: Дакар, Каолак.

Тарихи. IX асрда тукулер кабилалари яшайдиган Хозирги Сенегал худудида Текрур кироллиги шакллан- ган булиб, XIV асрда ундан Серер ва Уолоф кироллик- лари ажралиб чиккан. XVI асрда хозирги Сенегал ХУДУ* дидаги давлатлар Мали империяси таркибига киради. XV асрдан бошлаб мамлакат португал денгизчилари томонидан тадкик этилди, бирок мамлакатни мус- тамлакага айлантириш XVII аср бошларида французлар

томонидан бошланди. Инглизлар икки марта — 1758— 1779 йиллари ва 1807—1817 йилларда французларни Сенегалдан кувиб чикаришди, лекин 1854 йили Буюк Британия билан ракобатда Франция енгиб чикди. 1895 йили эса Сенегал француз мустамлакаси деб эълон килинди. Дакар Француз Рарбий Африкаси пойтахти булиб цолди. 1958 йили Француз Х,амжамияти таркиби­да узини-узи бошкариш хукукини кулга киритган бу мамлакат 1959 йили Мустакил Мали федерацияси тар­кибига кирди, лекин 1960 йили федерациядан чикди ва мустакил давлат деб эълон килинди. 1963 йили мам­лакатнинг янги конституцияси кабул килинди. Унга биноан Сенегал президентлик республикаси деб эълон килинди. 1982 йили Сенегал Гамбия билан Сенегамбия федерациясига бирлашди. Бирок мавритан ва Сенегал жамоалари уртасидаги келишмовчиликлар 1989 йили федерациянинг таркалиб кетишига олиб келди.

СЕН-ПЬЕР ВА МИКЕЛОН

Расмий номи — Сен-Пьер ва Микелон (Франция­нинг худудий бирлиги). Пойтахти — Сен-Пьер. )(уду- ди — 242 км2. Ацолиси — 6914 киши (2000). Давлат тили — француз. Дини — католик. Пул бирлиги — франция франки.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Франция­

нинг худудий бирлиги булиб, Ньюфаундленд (Кана­да) оролининг жанубида, Атлантика океанининг ши­моли гарбида 8 та майда (энг йириклари — Сен-Пьер, Ланглад, Микелон) ороллардан иборат архипелагда жойлашган давлат. Ороллар тошли пасттекислик ва ясси тогликлардан иборат.

И кдими — денгиз иклими. Оролларда тутикуш, ко­либри, хашаротлар куп. Денгизда куплаб балик турла­ри учрайди.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Сиё­сий тузилиши — Франциянинг худудий бирлиги. Бош- карув рахбари — префект, Франция хукумати томони­дан тайинланади. Маъмурий хУД УД ларга булинмаган. Сиёсий партиялари: Франция партияларининг махал­лий булимлари амал килади.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Ахолининг асосий машгулоти — балик овлаш. Махал-

лий саноат асосини баликни кайта ишлаш ташкил этади. Машинасозлик, кемасозлик корхоналари мав­жуд. Икдими ва ернинг унумсизлиги сабабли кишлок хужалиги ривожланмаган. Микелон оролида корамол, чучка, куй бокилади. Асосий савдо хамкорлари: Кана­да, АКД1, Франция, Буюк Британия, Нидерландия.

Асосий порти: Сен-Пьер. Халкаро аэропорт мав­жуд.

Т а р и хи . 1520 йили португаллар томонидан кашф килинган. 1604 йили французлар томонидан эгаллаб олинган. 1816 йилгача Буюк Британия таркибига хам утиб турган. 1946 йили Франциянинг денгизорти ХУДУ- ди, 1976 йили денгизорти департаменти, 1985 йили Франция худудий бирлиги макомини олди.

СЕНТ-ВИНСЕНТ ВА ГРЕНАДИН

Расмий номи — Сент-Винсент ва Гренадин. Пой­тахти — Кингстаун. Худуди — 389 км2. Ащшси — 100000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — христианлик. Пул бирлиги — шаркий кариб доллари.

Г еограф ик ж ойлаш уви ва т аб иат и . Кариб ден- гизининг жануби-шаркий кисмидаги Сент-Винсент ва Гренадин оролларида жойлашган давлат. Сохил буйлаб чегара узунлиги — 84 км. Мамлакат ХУДУДИ вулкон отилишидан хосил булган тепаликлардан иборат орол­лар.

Иклими — тропик муътадил. Оролларнинг урта кис­ми бутунлай урмон билан копланган, бирок кимматли турлари кам, асосан, пальма, нон дарахтлари учрайди.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — конституцион монархия, Британия Хамдустлиги аъзоси. Сент-Винсент 1979 йилнинг 27 октябрида мустакил давлат булди (аввал Буюк Брита­ния мустамлакаси). Миллий байрамлари: 22 январ — Сент-Винсент ва Гренадин куни, 27 октябр — Миллат куни. К,онунчилик инглиз умумий хукук,ига асосланган. Давлат рахбари — Британия монархи (айни пайтда киролича Елизавета II), унинг ваколатларини гене­рал-губернатор амалга оширади. Ижроия хокимият Бош вазир бошчилигидаги Вазирлар Махкамасига тегишли. Олий конунчилик органи — Мажлис палатаси. Энг йирик сиёсий партиялари: Янги демократик партия

(ЯДП), Сент-Винсент лейбористик партияси (СВЛП), Бирлашган халк, харакати (БХХ), Профессив демо­кратик партия (ПДП).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Иктисодиётининг энг мухим со\аси — кишлок хужа­лиги (банан — асосий экспорт махсулотларидан бири). Ривожланиб бораётган туризм \ам даромаднинг энг мухим манбаларидан бири хисобланади. Ишлаб чика­риши асосан кишлок, хужалик махсулотларини кайта ишлашдан иборат. ЯММ 1994 йили 235 млн. долларни ташкил килди (ахоли жон бошига — 2000 доллар). Асосий савдо хамкорлари: Буюк Британия, АКД1, Ка­риб хавзаси давлатлари.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 1184 км. Порти — Кингстаун.

Т а р и х и . Сент-Винсент ороли Колумб томонидан кашф килинган ва XVII асргача испан мустамлакаси булиб хисобланган. XVII—XVIII асрларда орол Фран­ция билан Буюк Британия уртасида талаш булди. Сент- Винсент ва Гренадин 1762 йили Буюк Британиянинг тула хукмронлиги остига утди ва 1783 йили мустамла- ка деб эълон килинди. 1958—1962 йилларда ороллар Вест-Индия Федерациясига кирди. 1979 йили эса мус­такил давлат деб эълон килинди.

СЕНТ-КИТС ВА НЕВИС

Расмий номи — Сент-Китс ва Невис Федерацияси. Пойтахти — Бастер. Худуди — 281,6 км2. А^олиси — 40992 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — христианлик. Пул бирлиги — шаркий кариб доллари.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и . Кариб хав- засидаги икки оролда (Сент-Китс ва Невис) жойлаш­ган давлат. Шамолли ороллар гурухига киради. Киргок буйлаб чегара узунлиги — 135 км. Ички кояли кисмга эга ороллар вулкон окибатида пайдо булган. Мамла­катнинг энг юкори нуктаси — Мизери to fh (1155 м) Сент-Китс оролида жойлашган.

Иклими — тропик, муътадил иссик. Оролларнинг урмон билан копланган тоглари жуда куркам.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — конституцион монархия, Британия Хамдустлиги аъзоси. Мамлакат Буюк Британиядан мус-

такдлликни 1983 йил 19 сентябрда кулга киритган. Бу кун Миллий байрам (Мустакиллик куни) сифатида нишонланади. Конунчилик инглиз умумий хУКУКИга асосланган. Давлат бошлиги — Британия монархи (айни дамда циролича Елизавета II). Ижроия хокимияти хам Бош вазир бошчилигидаги хукуматга тегишли. Олий Конунчилик органи — Миллий мажлис (бир палатали парламент). Энг йирик сиёсий партиялари: Халк бир­лиги харакати (ХБХ), Лейбористик партия (ЛП), Бир­лашган миллий харакат (БМХ), Невис реформистик партияси (НРП).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Мамлакат иктисодиёти анъанавий тарзда шакаркамиш етиштириш ва кайта ишлаш билан боглик (шакар — асосий экспорт махсулоти). Бошка кишлок хужалик экинлари: шоли, ямс, банан. Сунгги йилларда туризм тобора мухим ахамият касб этмокда. 1994 йили ЯММ 210 млн. долл.ни ташкил килди (жон бошига 5300 долл). Асосий савдо хамкорлари: АКД1, КАРИКОМ мамлакатлари, Буюк Британия.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 300 км. Асосий портлари: Бастер (Сент-Китс), Чарлстаун (Не­вис).

Т а р и хи . 1493 йили Колумб кашф этган бу орол­лар Испания мустамлакасига айланди. XVII аср бошла­рида эса Буюк Британия кул остига утди. XVII — XVIII асрларда ороллар Буюк Британия ва Франция уртаси­да талаш булди, бирок 1783 йили Париж шартномаси Буюк Британиянинг Сент-Китс ва Невисга булган Хукукини тасдиклади. Британия Хамдустлиги доира- сида 1967 йили мухториятни кулга киритган ороллар 1983 йили сентябрда мустакил давлат деб эълон ки­линди.

СЕНТ-ЛЮСИЯ

Расмий номи — Сент-Люсия. Пойтахти — Кас­три. Худуди — 616 км2. А^олиси — 200000 киши (2001). Давлат типи — инглиз. Дини — католик. Пул бирли­ги — шарций кариб доллари.

Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и. Кариб ден- гизининг жануби-шаркий кисмидаги Сент-Люсия оро­лида (Шамолли ороллар) жойлашган давлат. Киргок

буйлаб чегара узунлиги — 158 км. Вулкрндан пайдо булган орол. Шимолдан жанубга томон Урмон билан Копланган тоглар \алк,аси чузилган. Мамлакатнинг энг баланд нуктаси — Жими (950 м). Оролда бир неча кенг, хосилдор водийлар бор. Асосий табиий бойли­ги — ёгоч.

Икдими — тропик, муътадил. Усимлик олами жуда бой, бу ерда дарахтларнинг кимматли турлари ва куплаб орхидеяга эга булган нам тропик урмонлар сакланиб колган. Хайвонот олами асосан кушлардан иборат. К,ир- fokk3 якин денгиз сувлари балик, кискичбакасимон- лар ва маржонларга бой.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и яла р и . Давлат тузилиши — конституцион монархия, Британия Хам- дустлиги аъзоси. Мамлакат 1979 йилнинг 22 февралида мустакиллик олган (олдин Буюк Британия мустам­лакаси). Миллий байрами 13 декабр — Миллат куни. Конунчилик инглиз умумий хУКУК И га асосланган. Давлат бошлиги — Британия монархи (айни пайтда киролича Елизавета II), унинг ваколатини генерал-губернатор бажаради. Ижроия хокимияти Вазирлар Махкамасига тегишли. Конунчилик хокимияти Сенат (юкори пала­та) ва Мажлис палатаси (куйи палата)дан иборат икки палатали парламент томонидан амалга оширилади. Энг йирик сиёсий партиялари: Бирлашган ишчилар партия­си, Прогрессив лейбористлар партияси (ПЛП), Лейбо- ристлар тараккиёт партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Икгисодиётининг ривожи асосан кишлок хужалиги ва туризм сохасида кузатилади. Мехнатга лаёкатли ахоли- нинг 43% и банд булган кишлок хужалиги ЯММнинг 16% ини ташкил этади. Банан ва кокос ёнгоклари энг мухим экспорт махсулотларидан хисобланади. Саноат тармоклари орасида энг ривожланганлари — тукима­чилик ва озик-овкат саноати. 1994 йили ЯММ 610 млн. долларни ташкил килди (жон бошига 4200 долл.). Энг мухим хамкорлари: Буюк Британия, АКШ, Кариб хав- заси мамлакатлари.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 760 км. Порти — Кастри.

Т арихи . 1502 йили Колумб очган Сент-Люсия ороли 1635 йили француз мустамлакаси булиб колди. XII аср­да орол навбати билан французлар кулидан инглизлар

кулига утиб юрди, аммо 1814 йили Сент-Люсия бу­тунлай Буюк Британия кулига утди. 1958—1967 йил­ларда Сент-Люсия Вест-Индия Федерациясига кирди, 1979 йилнинг февралида эса мустакдл давлат деб эълон кдлинди.

СИНГАПУР

Расмий номи — Сингапур Республикаси. Пойтах­ти — Сингапур. Худуди — 622 км2. А^олиси — 4100000 киши (2001). Давлат тили — инглиз, хитой (манда­рин лауркаси), малай, тамил. Дини — буддавийлик (30%), христианлик(20%), ислом (18%), конфуцийлик (15%), индуизм, таоизм. Пул бирлиги — Сингапур доллари.

Г еограф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Мамлакат Сингапур ороли ва 50 дан зиёд кичик оролларда жой­лашган Жануби-Шаркдй Осиёдаги давлат. Сингапур ороли Малай ярим оролидан Жохор бугози, Суматра оролидан Сингапур бугози билан ажралиб туради. Кур­ток, буйлаб чегара узунлиги — 193 км. Мамлакат ланд­шафти — пастгекисликлар. Марказда тепаликлар жой­лашган. Асосий миллий бойлиги — балик,. Икдими — муссонли, экваториал. Усимликлар асосан тропик урмонлар к,олдик,ларидан иборат, кдргок, буйларида манго чангалзорлари бор. Оролларда папоротниклар ва бамбукларнинг жуда куп хиллари мавжуд, орхидеялар- нинг куплиги \айратга солади. Сингапур фаунаси, энг аввало, кушларнинг хилма-хиллиги билан ажралиб ту­ради. Сут эмизувчилардан маймунлар ва ноёб жонзот- лар — лемурлар яшайдилар.

Д а вл а т т узилиш и, сиёсий парт иялари. Дав­лат тузилиши — республика. Малайзиядан мустакдл- лигини 1965 йил 9 августда кулга киритган (Миллий байрами — Республика Миллий куни). К,онунчилик инглиз умумий хукук,ига асосланган. Ижроия хокимия­ти президентга (давлат бошлиги) ва Бош вазирга (хукумат бошлиги) тегишли. Крнунчилик бир палата­ли парламент томонидан амалга оширилади. Йигирма- та сиёсий партиялардан энг йириги — Халк харакати партияси (ХХ,П) булиб, у мустакдлликни кулга ки- ритгандан буён хукмрон партия хисобланади.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Сингапурда саноат, айникса, электроника ва кемасоз­лик со\алари яхши ривожланган. Сингапур — жахон- нинг энг йирик савдо портларидан бири. Кишлок, хужа­лигида асосан каучук етиштирилади. Каучук Сингапур- нинг асосий экспорт ма\сулоти хисобланади. Асосий савдо хамкорлари: АКШ, Малайзия. Япония, Гонконг.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 38 км, авто­мобиль йуллари узунлиги — 2597 км.

Т а р и х и . XIV асргача бугунги Сингапур хУД УД лари Шри-Виджая империяси таркибига кирган. Ундан сунг Мажапа Хит подшолиги томонидан босиб олинган. XIV асрда бу ерларни Малакка султонлиги уз мулкига ай- лантирган. 1819 йили инглиз Томас Рефлз бу ХУДУД- ларни султон Жохордан сотиб олиб Сингапур шахрига асос солган. Шундан сунг Сингапур Британия мус- тамлакачилик сиёсатининг асосий таянч нукталаридан бирига айланди. II жахон уруши йилларида мамлакат япон боск,инчилари томонидан босиб олинди. Уруш­дан сунг Сингапур Британия мустамлакаси булиб к,ола- верди. 1959 йил мухторият ХУКУКИНИ олди. 1965 йил августида Сингапур узини мустакдл республика деб эълон килди.

СЛОВАКИЯ

Расмий номи — Словакия Республикаси. Пойтах­ти — Братислава. Худуди — 49035 км2. А^олиси — 5400000 киши (2001). Давлат тили — словак. Дини — католиклар (60%), протестантлар (23%), православ- лар (12%). Пул бирлиги — словак кронаси.

Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Марказий Европада жойлашган. Жанубда — Венгрия, шимолда — Польша, гарбда — Чехия ва Австрия, шаркда — Украи­на билан чегарадош. Мамлакатнинг марказий ва жану­бий кисми текисликлардан иборат. Шимоли-гарбида ва шаркида Рарбий ва Шаркий Карпат тоглари жой­лашган. Шимолда баланд Татра тоглари бор. Асосий дарёлари: Дунай, Грон, Ваг, Бодрог.

Иклими — муътадил, континентал. Асосий ер ости бойликлари: темир рудаси, сурма, магнезий, марга­нец. Мамлакатнинг 1/3 кисми урмонзорлардир (дуб, бук, арча, карагай). Хайвонот олами камбагал (бури,

тулки, айик;, куён, 6 y F y , типратикан, т у с т о в у к , как­лик).

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Сло- вакиянинг давлат тузилиши — республика. БМТ ва ХВФ аъзоси. Давлат бошлиги — президент. Хукумат бошлиги — Бош вазир. Олий конун чикарувчи орга­ни — Миллий кенгаш. Маъмурий жихатдан 8 та худудга булинади. Сиёсий партиялари: Демократик Словакия учун харакат, Демократик суллар партия­си, Словакия миллий партияси, Христиан-демокра­тик харакат.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Словакия — аграр-индустриал мамлакат. Гандлов ва Мадри-Каменда иктисодиёти учун мухим булган кумир конлари мавжуд. Россиядан келадиган газ ва нефть трассалари утади. T o f - k o h саноати ривожланган. Гид- роэлектростанциялар куп. Словакиянинг дехкончилик учун ярок/ш ерлари худудининг 1/3 кисмини ташкил этади (бущой, арпа, лавлаги, маккажухори, картош­ка етиштирилади). Ваг водийсида тамакичилик ва 6 o f - дорчилик ривожланган. Мамлакатда чорвачилик хам та- раккий этган. Тогли курортлар мавжуд. Асосий савдо Хамкорлари: Германия, Чехия, Россия, Италия, Польша.

Асосий дарё портлари: Братислава, Комарно.Т а р и хи . М. а. V асрда мамлакат худудида фракий

Кабилалари яшаган. М. а. III асрда бу ерда кельтлар пайдо б^лди. I асрда мамлакат ХУДУДИ римликлар томо­нидан эгалланган. VI асрдан бошлаб Словакияга славян кабилалари кучиб ксла бошлади. X асрда Буюк Мора­вия давлати таркибига кушилди. XI асрда Венгрия Кироллигига тобе булди. XVI асрда Жанубий Словакия усмонийлар томонидан истило килинди, колган кис­ми Габсбурглар империяси таркибига утди. XVII асрда мамлакат тулик Габсбурглар Австрияси таркибига ки­ритилди. 1867 йилдан Словакия янги ташкил топган Австро-Венгрия таркибида булди. 1918 йили Австро- Венгрия таркатилиши билан Словакия Чехия билан бирлашди ва Чехословакия давлатини ташкил этди. 1939 йили Германия, «Мюнхен битими»га кура, Чехосло- вакияни эгаллаб, «мустакил Словакия» давлатини таш­кил эттирди. Словакия II жахон урушида Германия тарафида туриб урушди. 1945 йили Словакия совет

кушинлари томонидан озод этилди ва коммунистик режим урнатилди. 1968 йили Чехословакияда демокра­тик исло\отлар утказилди, цензура бекор килинди. Бун­га жавобан мамлакатга СССР, ГДР, Польша ва Болга­рия кушинлари киритилди. Бу сиёсий \олат «Прага ба\ори» номини олган. Коммунистик режим кайта тикланди. 1989 йили «юмшок, и н кил об» натижасида ком- мунистлар \окимияти агдарилди. 1992 йили Чехия билан булган узок тортишувлардан сунг давлат икки кисм- га — Чехия ва Словакияга ажратилди. 1993 йил 1 ян- варда Словакия мустакиллик декларациясини эълон килиб, БМТга аъзо булди.

СЛОВЕНИЯ

Расмий номи — Словения Республикаси. Пойтах­ти — Любляна. Худуди — 20250 км2. А.щгиси — 2000000 киши (2001). Давлат тили — словен. Дини — католиклар (96%), православлар (1%), мусулмонлар (1%). Пул бирлиги — толар.Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Болкон

ярим оролининг шимолий кисмида Европанинг жану- би-шаркида жойлашган давлат. Жанубда ва жануби- шаркда — Хорватия, гарбда — Италия, шимолда — Австрия, шимоли-шаркда — Венгрия билан чегара­дош. Рарбий соэушлари Адриатика денгизи билан ту­ташган. Мамлакат гарбида Юлий Альплари вилояти жойлашган. Шаркда тоглар, дарё водийлари билан ал- машиниб туради. Мамлакат марказида баланд булма­ган тоглар устунлик килади. Мамлакатнинг энг баланд нуктаси Триглав (2863 м) тогидир. Асосий дарёлари: Драва ва Сова. Карет куллари ва to f музликлари учраб туради.

Икдими — муътадил континентал. Фойдали казил- малардан кунгир кумир, кургошин, рух, симоб, уран ва кумуш мавжуд. Мамлакат худудининг 50% ини урмонлар эгаллаган. Эман, арча каби дарахтлар кенг таркалган. Хайвонлардан айик, кобон, силовсин, ки- йик ва охуларни учратиш мумкин.

Д авл ат т узилиш и, сиёсий парт иялари. Дав­лат бошлиги — президент. Конун чикарувчи \окими- ятни икки палатали парламент амалга оширади. У Дав­лат Кенгаши \амда Давлат йигинидан ташкил топган.

Маъмурий^ жи\атдан мамлакат 60 та провинцияга булинган. Йирик сиёсий партиялари: Христиан-Демок- ратлар партияси, Либерал демократик партия, Соци- ал демократик партия, Халк, демократик партияси, Словения миллий партияси.

И цт и соди , т ран сп орт ком м ун и к ац и я л ари . Словения — аграр-индустриал давлат. Унинг иктисоди саноат ишлаб чикаришга асосланган. Кумир, курго­шин, рух рудалари казиб олинади ва кайта ишланади. Пойтахт Люблянада ва Есенице шахрида огир саноат корхоналари жойлаштирилган. Аммо саноат тармокла­ри асосини машинасозлик, кимё, енгил саноат таш­кил этади. Металлургия, ёгочни кайта ишлаш, терига ишлов бериш, спорт моллари ишлаб чикариш, туки­мачилик махсулотлари ишлаб чикариш яхши тараккий этган. Бу махсулотлар ташки бозорларга чикарилади. Янги саноат тармокдари электрон ускунасозлик, кимё ва фармакология саноати, транспорт машинасозлиги кабилардан иборат. Полифафия со\асини алохида кайд этиб утиш зарур. Кишлок хужалик ишлаб чикариши- нинг 40% ини усимликлар устириш, 55% ини чорва- чилик, 5% ини узумчилик ва мевачилик ташкил этади. Яйлов чорвачилиги Альп ва Субальп вилоятлари \амда Каретда кенг таркалган. Урмончилик иктисоднинг фав- кулодда мухим со\аларидан булиб колмокда. Хукумат кейинги йилларда туризм сохасидаги хусусий тадбир- корликни рагбатлантирмокда. Туризмдан келиб туша­диган даромадлар асосий валюта тушумлари манбала- ридан биридир. Асосий савдо хамкорлари: Германия, Италия, Франция, Хорватия, Австрия.

Асосий портлари: Копер, Пиран.Тарихи. М. а. I асрда бу ерлар Рим империяси

таркибига кирган. Словения худудига славянлар VI асрда кириб келишган. 628—258 йилларда бу худудлар Само давлати, кейинчалик Кариптония таркибига кирган. XI—XIII асрларда Словения худудида бир катор фео­дал князликлар — Штирия, Крайна ва бошкалар вужудга келган. XVI аср бошларидан мамлакатнинг деярли бутун худуди Австрия Габсбурглари томонидан босиб олинган. 1809—1813 йилларда Илмирий провин- циялари сифатида Наполеон давлати таркибига кир­ган. XIX асрнинг 70-йилларида маданий ва миллий автономия шиорлари остидаги миллий-озодлик х,ара-

катлари кучайиб борди. 1918 йили Словения Серблар, Хорватлар ва Словенлар кироллиги таркибига кушил­ди (1929 йилдан Югославия давлати номини олди).1941 йилда Югославия Германия, Италия, Венгрия кушинлари томонидан ишгол килинди. Немис бос- кинчиларига карши курашга Югославия Халк Озод- лик Армияси отланди. II жахон урушидан сунг Слове­ния Югославия Федерацияси таркибига кирди. Италия билан имзоланган тинчлик шартномасига кура, сло­венлар купчиликни ташкил килган худудларнинг бар- часи Югославия тасарруфига топширилди. Югославия таркибида Словения кенг маданий ва икгисодий авто- номияга эга булди. 1980 йиллар охирларида Словения сиёсий рахбарияти куппартиявийлик асосидаги сай- ловларни утказишга к,арор килди. 1990 йил апрелида Югославияда биринчи бор куппартиявийлик асосида демократик сайловлар утказилди. 1991 йил 21 августда Словения мустакдплик туфисидаги декларацияни кабул Килди. 1991 йил октябрида тула мустакил давлатга айланди. Словения 1992 йил май ойида БМТга аъзо булди.

СОЛОМОН ОРОЛЛАРИ

Расмий номи — Соломон ороллари. Пойтахти — Хониара. Худуди — 28370 км2. Ахрлиси — 500000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — христианлик. Пул бирлиги — соломон ороллари доллари.Г е о гр а ф и к ж ой лаш уви ва т аби ат и . Тинч

океанининг жанубий кисмида, Соломон оролларида (Гвадалканал, Нью-Жоржия, Малайта, Санта-Изабель, Санта-Крус ороллари ва бош к) жойлашган давлат. Купчилик оролларнинг рельефи тогли. Маржой атол- ларида текисликлар бор. Асосий табиий ресурслари: балик, ёгоч, олтин, кургошин, рух, никель, фосфо­ритлар.

Иклими — узок давомли намлик мавсуми ва иссик. Оролларнинг катга кисми ноёб дарахт турлари мавжуд булган урмонлар билан копланган. Нисбатан К У Р УК ерларда саванналар, киргок буйларида манфо усим­ликлари бор. Оролларнинг хайвонот дунёси анча кам- багал: халталилар, куршапалаклар ва кемирувчилар уч­райди.

Д а в л а т т у зи л и ш и , си ёси й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — конституцион монархия. Мамлакат 7 та округга булинган. Соломон ороллари 1978 йил 7 июлда мустакдл давлат булган (илгари Буюк Британия­нинг протектората эди). Давлат бошлиги — Британия монархи (хозирги вакгда кдролича Елизавета II), иж­роия хокимият премьер-министрга тегишли. Крнунчи- лик Миллий парламент томонидан амалга оширилади. Сиёсий партиялари: Халк, иттифоки партияси, Соло­мон ороллари бирлашган партияси, Соломон оролла­ри либерал партияси, Соломон ороллари лейборист- лар партияси, Соломон ороллари миллий харакати партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Иктисодиётининг асосини кишлок, хужалиги, балик­чилик ва урмончилик (ЯММнинг 70% и) ташкил этади. Асосий экспорт кдлинадиган махсулотлари — балик, ёгоч, копра, пальма ёги. Саноат махсулотларининг катта Кисми ва нефть махсулотларини четдан келтиради. ЯММ1992 йили 1 млрд. (ахоли жон бошига — 2590) доллар- ни ташкил этган.

Асосий савдо хамкорлари — Япония, Буюк Брита­ния, АКШ, Таиланд.

Темир йуллари йук, автомобиль йулларининг уму­мий узунлиги — 1300 км. Порти — Хониара.

Т а р и хи . Соломон ороллари 1568 йили испан ден- гизчиси Мендонья де Нейра томонидан кашф килин­ган. Оролларнинг шимолий кисми 1885 йили Германия протектората деб эълон килинган, жанубий кисми эса Буюк Британия мулкларига кушилди. 1899 йили Гер­мания Буганвиль ва Бука оролларидан бошка хамма оролларни Буюк Британияга берди. Бунинг эвазига инг­лизлар Германиянинг Рарбий Самоани босиб олиш ХУКУКИни тан олишди. 1914 йили Буганвиль ва Бука Австралия кушинлари томонидан босиб олинди ва 1920 йили Австралия бошкаруви остига утди. Иккинчи жа­хон урушида оролларнинг бир кисми япон кушинлари томонидан ишгол килинди, урушдан кейин эса Соло­мон ороллари яна Британия протекторатига айланди. 1978 йили Соломон оролларининг мустакдллиги эълон кдлинди ва Британ Хамдустлиги давлатлари сафига кирди.

СОМАЛИ

Расмий номи — Сомали Демократик Республикаси. Пойтахти — Могадишо. Худуди — 637657 км2. А%оли- си — 7500000 киши (2001). Давлат тили — сомали ва араб. Дини — ислом (99% ах,оли мусулмон, суннийлар). Пул бирлиги — сомали шиллинги.Г еограф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Африка-

нинг шаркдй кисмида, Сомали ярим оролида жой­лашган давлат. Рарбда Эфиопия (чегара узунлиги 1600 км), жануби-гарбда Кения (682 км), шимоли- гарбда Жибути (58 км) билан чегарадош. Шаркда ва жанубда мамлакат Хинд океани билан, шимолда Аден курфази билан туташиб кетган. Чегарасининг умумий узунлиги — 2340 км, сохил буйлаб чегара узунлиги эса — 3025 км. Мамлакат рельефи текис ва тепаликли текисликлардан, шимолда эса тепаликлардан иборат. Сомалида уран, темир рудаси, бокситлар, кургошин, сурма, мис захиралари бор.

Икдими — курук, ва иссик, тропик. Сомалининг де­ярли 90% ХУДУДИ ярим чуллар ва курук, саванналардан иборат. Бу ерда куп йиллик утлар, акациялар куп. Урмонларда пальмалар, 20 метрли фикуслар бор. Са- ванналарда антилопалар, зебралар, жирафалар ва лео- пардлар яшайди. Дарё хавзаларида филлар, каркидон- лар учрайди. Маймунлар куп. Сомалининг марказий кдсмида баландлиги 7 метргача булган термит уялари бор.

Д а вл а т т узилиш и, сиёсий парт иялари. Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 18 та вилоятга булинган. Сомали 1960 йил 1 июлдан мустакдл (илга­ри Буюк Британия мустамлакаси булган) давлат хисоб­ланади. Бу сана Миллий байрам — Мустакдллик куни сифатида нишонланади. Ижроия хокимият мамлакат конституциясига кура президентга ва премьер-министр бошчилигидаги Министрлар Кенгашига тегишли. Фу- к,аролар уруши туфайли хукумат амалда мамлакатни назорат кдла олмаяпти. Мамлакатда 15 дан ортик, ypyF- к,абилачилик асосида тузилган харбий-сиёсий ташки- лотлар бор. Улардан энг йириклари — Бирлашган Сомали конгресси, Сомали миллий харакати, Сома- лини кутк,ариш демократик фронти, Сомали миллий альянси.

И цт и соди , т ран сп орт ком м ун и к ац и я л ари .Дунёнинг энг камбагал давлатларидан бири булган Со- малида икгисодиётнинг мухим сектори кишлок, хужа­лиги (ЯММнинг 40% и ва тахминан экспортдан кела­диган фойданинг 65% ини ташкил килади) хисобла­нади. Кишлок хужалигида асосан чорвачилик билан шутулланилади. ЯММ 1994 йили 3,3 млрд. доллар (ахоли жон бошига 500 доллар)ни ташкил этган. Асосий экс­порт киладиган махсулоти бананлар, бундан ташкари, шакаркамиш, сорго ва маккажухори хам етиштирила- ди. Саноати унча катта булмаган шакар, тукимачилик ва нефть корхоналари билан чекланган. XX асрнинг 90-йиллари бошида юритилган бекарор сиёсий холат ишлаб чикариш хажмининг сезиларли даражада ка- майишига олиб келди. Асосий савдо хамкорлари — АКШ, Италия, Германия, Саудия Арабистони.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 15215 км. Мамлакат портлари: Барбара, Могадишо.

Тарихи. II—VII асрларда хозирги Сомали худудла- ри эфиопларнинг Аксум давлати таркибига кирган. VII асрдан Сомалига араблар кириб келишди. Улар бу ерда ислом динини ва араб тилини ёйишди, XIX асргача сакланиб турган бир катор султонликларини тузишди. XIX аср охирларида мамлакатни европаликлар томо­нидан мустамлакалаштириш бошланди. Хозирги Сома­ли худудлари Буюк Британия, Италия ва Франция давлатлари уртасида булиб олинди. Британия Сомали- си 1960 йил 26 июнда мустакиллик олди. 1960 йил 1 июлда Италия Сомалисининг мустакиллиги эълон килинганидан сунг эса ягона Сомали давлати тузилди.1969 йили харбийлар давлат тунтариши утказиб, мам­лакат президентини улдиришди. 1977 йили Сомали Эфиопияга карши уруш бошлади, бирок унда маглу­биятга учради. Мамлакатда бошланган фукаролар уру­ши 1991 йили генерал Барренинг кулашига ва БМТ хомийлигидаги харбий интервенциянинг бошланиши- га олиб келди. Бирок бу хам Сомалидаги урушаётган уруЕларни узаро яраштира олмади.

СУДАН

Расмий номи — Судан Республикаси. Пойтахти — Хартум. Худуди — 2505813 км2. А^олиси — 31800000

киши (2001). Давлат тили — араб. Дини — мусулмон- лар (70%), мажусийлар (25%), христианлар (5%). Пул бирлиги — судам динори.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и. Африка

китъасининг шимоли-шаркида жойлашган давлат. Шаркда Эфиопия ва Эритрея (чегара узунлиги — 2221 км), гарбда Чад республикаси (1360 км), Марка­зий Африка республикаси (1165 км) ва Ливия (383 км), шимолда Миср (1273 км), жанубда Зоир (628 км), Уганда (435 км) ва Кения (232 км) билан чегарадош. Шаркда Судан Кдзил денгиз билан туташиб кетган. Чегарасининг умумий узунлиги — 7697 км. Сохил буйлаб чегара узунлиги эса — 853 км. Судан Африка давлатлари орасида ХУДУДИ буйича энг йириги хисоб­ланади. Уни 3 та физик-географик регионга булиш мум­кин: шимолда Ливия ва Нубия чуллари 30% худудини эгаллаган; марказида Кардофан ва Дарфур текислик­лари бор; жанубини кенг боткокдар ва чангалзорлар эгаллаган. Мамлакатнинг энг юкори нуктаси Киньети t o f h (3187 м) булиб, у Суданнинг жануби-шаркдца жойлашган. Мамлакатнинг асосий дарёлари — Нил, Ок Нил, Мовий Нил. Асосий фойдали казилмалари: нефть, темир рудаси, рух, мис, хром, вольфрам, ку­муш. Х,айдаладиган ерлар мамлакат худудининг 5% ини, утлок ва яйловлар 24% ини, урмон ва тукайзорлар 20% ини эгаллайди.

Икдими — иссик ва курук.Д а в л а т т у зи л и ш и , си ёси й п а р т и я л а р и . Дав­

лат тузилиши — республика. Мамлакат 9 та вилоятга булинган. Судан 1956 йил 1 январда Миср ва Буюк Британиядан мустакиллик олган. Бу сана Миллий бай- рам сифатида нишонланади (Мустакиллик куни). К,о- нунчилик инглиз умумий хукукшунослигига ва ислом Хукукшунослигига асосланган. Ижроия ва конун чика­рувчи \окимият президентнинг (давлат ва хукумат бош­лиги) ва Миллий Ассамблеянинг кулида тупланган. 1989 йил 30 июндаги давлат тунтаришидан сунг сиё­сий партиялар фаолияти такикдаб куйилган.

И цт исоди , т ранспорт к о м м ун и ка ц и яла р и . Су­дан иктисодиёти фукаролар уруши, доимий сиёсий бекарорлик ва юкори инфляция туфайли чукур инки- розни бошидан кечирмокда. ЯММ 1994 йили 23,7 млрд. доллар (а\оли жон бошига 870 доллар)ни ташкил эт-

ган. Икгисодиётда давлат сектори устунлик килади. Ху- сусий секторнинг асосини кдшлок хужалиги ва савдо ташкил кдлади. Икгисодиётнинг асосий сектори булган кишлок хужалиги (ЯММнинг 35% и)да ишга ярокди а\олининг 80% и банд (экспоргнинг ярмидан купроги — пахта). Ишлаб чикариш асосан кишлок, хужалик махсу­лотларини кайта ишлаш билан боглик. Нокулай об- хаво шароити мамлакатнинг икгисодий ахволини янада огирлаштирмокаа. Хозирги кунда Судан ахоли дарома- дининг курсаткичлари буйича дунёда охирги уринла- ридан бирини эгаллайди. Асосий савдо хамкорлари: Рарбий Европа, Саудия Арабистони, АКД1, Япония, Шаркдй Европа мамлакатлари.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 5516 км, авто­мобиль йуллари — 20703 км, ички сув йуллари — 5310 км. Мамлакатнинг асосий порти — Порт-Судан.

Т а р и х и . М. а. III минг йилликда хозирги Судан Худудида Нубия цивилизацияси шаклланган булиб, кадимги Миср тарихи билан чамбарчас боглик. Нубия шохлиги Миср цивилизацияси билан муносабатлари­ни узганидан сунг м. а. 350 йили Эфиопия шохи томо­нидан босиб олинди. VI асрга келиб хозирги Судан Худудида бир нечта христиан давлатлари шаклланди. Бирок улар XV асрда кора танли мусулмонлар томо­нидан буйсундирилиб, Сеннар султонлигини тузиш- ди, бу вактда мамлакат гарбида Дарфур султонлиги хам тузилган эди. XVIII аср охирларида ушбу мусул­мон давлатларининг заифлашганлигидан фойдаланиб, 1820 йили Миср Суданни босиб олди. XIX асрнинг 60-йилларида Суданда Мисрнинг босиб олиниши би­лан Буюк Британиянинг таъсири кучая бошлади. 1951 йил октябрида Миср кироли Фаррух Британия билан келишувни бузиб, узини Суданнинг кироли деб эълон Килди. 1956 йилда Судан мустакилликка эришди. Су­дан мустакилликка эришганидан сунг бир нечта дав­лат тунтаришларини уз бошидан кечирди. Улардан бири1971 йили содир булиб, унинг натижасида генерал Нимейра хокимият тепасига келди. Нимейра тез-тез содир булиб турадиган кургокчилик ва очлик туфайли мамлакатни инкироздан олиб чика олмади. Фукаролар уруши 1985 йили Нимейра хукуматининг кулашига олиб келди. 1986 йилда эса мамлакатда демократик сайлов- лар булиб утди. Янги тузилган хукумат 1989 йили гене­

рал Ал-Башир томонидан агдарилди. Шундан сунг фу- каролар уруши яна бутун мамлакатни камраб олди. 2000 йил декабр ойида утказилган сайловларда Ал-Башир яна президентликка сайланди.

СУРИНАМ

Расмий номи — Суринам Республикаси. Пойтах­ти — Парамарибо. Худуди — 163820 км2. А^олиси — 400000 киши (2001). Давлат тили — голланд. Дини — индуизм (27%), протестантлик (25%), католиклар (23%), мусулмонлар (20%), мажусишар (5%). Пул бир­лиги — суринам гульдени ёки флорин.Географик жойлашуви ва табиати. Жанубий

Американинг шимоли-шаркида жойлашган давлат. Жа­нубда Бразилия (чегара узунлиги — 597 км), гарбда Гайана (600 км), шаркда француз Гвианаси (510 км) билан чегарадош. Шимолда Суринам Атлантика океа­ни билан туташиб кетган. Чегарасининг умумий узун­лиги — 1707 км. Сохил буйлаб чегара узунлиги эса 386 км. Мамлакатнинг кагга кисми баландлиги 1280 м гача булган Гвиан ясси тоглигининг шимоли-шаркида жойлашган. Х,удуди асосан тепаликлардан иборат. Ш и­молда киргокбуйи боткокдик текисликлар бор. Бош дарёлари — Марони, Каронтейн. Асосий табиий ре­сурслари: бокситлар, темир рудаси, ёгоч, балик, кре- веткалар.

Икдими — субэкваториал иссик. Дарахтларнинг ноёб турлари мавжуд булган доимий яшил урмонлар Сури­нам худудининг 90% ини эгаллайди. Шимолда саван- налар бор. Мамлакат фаунаси тропик сельвасига хос.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 10 та округга булинган. Суринам 1975 йили 25 ноябрда Нидерландия- дан мустакиллик олган (илгари Нидерланд Гвианаси булган). Миллий байрамлари: 25 феврал — Озодлик ва янгиланиш куни (1980), 25 ноябр — Мустакиллик эълон Килинган кун (1975). Ижроия хокимият президент- га (давлат бошлиги) ва вице-президентга (унинг узи премьер-министр) тегишли. Крнун чикарувчи хоки­мият бир палатали парламент — Миллий Ассамблея томонидан амалга оширилади. Энг йирик сиёсий партиялари: Демократия ва тараккиёт учун янги фронт,

Миллий демократик партия, Суринам миллий парти­яси, Исло\отлар тар.аккиёт партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Суринам иктисодиёти 1982 йили Голландия молиявий ёрдам беришни тухтатганидан сунг ofmp кийинчилик- ларни бошдан кечирди, шунингдек, сиёсий бек^арор- лик \ам саноат тараккиётига ва икгисодий исло\от- ларни амалга оширишга Узининг салбий таъсирини курсатди. Саноатининг етакчи тармокдари алюминий ишлаб чикариш (умумий экспорт хажмининг 70% и), бокситлар к;азиб олиш, ёгочни кайта ишлаш. Кишлок хужалигида (ЯММнинг 11% и) асосий етиштирилади- ган экин шоли (кишлок хужалик м а хсулотларининг 60% и) хисобланади. 1994 йили ЯММ 1,2 млрд. доллар (ахоли жон бошига 2800 доллар)ни ташкил этган.

Асосий савдо хамкорлари — Норвегия, Нидерлан­дия, АКШ , Германия, Бразилия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 166 км, автомобиль йуллари — 8300 км, ички сув йуллари эса — 1200 км. Асосий порти — Парамарибо.

Тарихи. Хиндуларнинг аравак, варау ва кариб кабилалари истикомат кдлиб келган хозирги Суринам худудлари илгари инглизларга тегишли булган, 1667 йили эса Голландияга берилган. 1954 йили мухтор про­винция макомини олган Суринам 1975 йил ноябрида мустакил республика булди. 1980 йилги харбий тунта­риш окибатида мамлакатда хокимият харбийлар кули­га утди. 1988 йили харбийлар хокимиятни фукаролик хукуматига берганидан сунг демократияга кайтиш бош ­ланди ва мамлакатда эркин президент сайловлари булиб утди.

СУРИЯ

Расмий номи — Сурия Араб Республикаси. Пой­тахти — Дамашк,. Худуди — 185200 км2. А^олиси — 17100000 киши (2001). Давлат тили — араб. Дини — ислом. Пул бирлиги — сурия фунти.Географик жойлашуви ва табиати. Сурия Жа­

нуби-Рарбий Осиёда жойлашган давлат. Шимолда Тур­кия (чегара узунлиги — 822 км), шаркда Ирок (605 км), жанубда Иордания (375 км) ва Исроил (79 км), гарб­да Ливан билан (375 км) чегарадош. Мамлакат ХУДУ-

дининг асосий кисмини текисликлар эгаллаган. Жа­нубда Сурия чуллари жойлашган. Рарбда Сурия Урта ер денгизи билан туташиб кетган.

Мамлакатнинг гарбий кисмида Ансория ва Анти- ливан tof тизмалари жойлашган. Суриянинг энг ба­ланд чуккиси Херман (2814) \ам шу ерда жойлашган. Асосий дарёлари: Фрот ва Ал-Аси. Мамлакат нефть, фосфат, марганец конларига бой. Худудининг 28% ида де\кончилик килинса, 46% и яйловлардан иборат.

Сурия икдими анча илик булиб, Урта ер денгизи сохиллари бошка худудлардан кескин фарк килади.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — президентлик республикаси. Мамла­кат 14 та маъмурий худудга булинган. Сурия 1946 йил17 апрелда уз мустакиллигини кулга киритган. Дав­лат ва ижро хокимият ра\бари — президент. Олий Конун чикарувчи^ органи бир палатали парламент — Халк кенгаши. Йирик сиёсий партиялари: Араб со ­циалистик уйгониш партияси, Миллий социалистик партия, Тараккиёт миллий фронти (7 та партияни бирлаштирган).

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. 1991 йили булиб утган Ирок — Кувайт урушидан сунг Сурия араб ва Рарбий Европа давлатларидан сезилар- ли даражада молиявий ёрдам олди. Бу нарса мамлакат­нинг ташки карзларини тулашга ва нефтни кайта иш­лаш саноатини ривожлантиришга ёрдам берди. Нефть ва фосфорит казиб олиш Сурия саноатининг асосини ташкил этади. К,ишлок хужалиги умуммиллий ма\су- лотнинг 30% ини етиштиради. Асосий экинлар: пахта, бувдой, арпа. Сурия уз-узини озик овкат махсулотлари билан таъминлай олмайди. Асосий савдо хамкорлари: Европа Иттифоки давлатлари.

Темир йулларининг узунлиги — 1998 км, автомо­биль йуллари — 31569 км. Асосий портлари — Тартус ва Банияз.

Тарихи. Бугунги Сурия худудлари тарихнинг турли даврларида турли хил давлатлар таркибига кирган. М. а. XVI асрда Кддимги Миср, м. а. XIV асрда Хетт подшо­лиги, м. а. XII асрда яхудийлар томонидан ишгол килин­ган. М. а. VII—VI асрларда бу худудлар оссурияликлар томонидан эгалланган. М. а. 539 йилда форслар, м. а. 333 йилда Александр Македонский империяси таркибига

кирди. М. а. III асрда Салавкийлар сулоласи Сурия под- шолигига асос солди. М. а. 64 йилдан бу подшолик Рим империяси таркибига киритилди. 636 йилда бу худуд­лар араблар томонидан босиб олинди. Кейин Сурия салибчилар томонидан ташкил этилган Куддус под­шолиги таркибига кирди. 1516 йилдан 1920 йилгача Сурия Усмонийлар империясининг таркибий кисми булиб колди. 1920 йили Франция Сурияни бошкариш ХУКУКини олди. 1914 йил сентябрида Сурия уз муста­киллигини эълон килган булса-да, амалда 1946 йил­нинг 17 апрелидан тула мустакилликка эрищди. 1971— 2000 йилларда X. Асад президентлик килди. 2000 йилги сайловларда унинг угли Б. Асад шу лавозимга сайланди.

СЬЕРРА-ЛЕОНЕ

Расмий номи — Сьерра-Леоне Республикаси. Пой­тахти — Фритаун. Худуди — 71740 км2. Ацолиси — 5400000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — мажусийлик (52%), ислом (40%), христианлик (8%). Пул бирлиги — леоне.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Африка китьасининг гарбий кисмида жойлашган давлат. Ш и­молда ва шаркда Гвинея (чегара узунлиги 652 км), жануби-шаркда Либерия (306 км) билан чегарадош. Рарбда ва жануби-гарбда мамлакат Атлантика океани билан туташиб кетган. Чегарасининг умумий узунли­ги — 958 км, сохил буйлаб чегара узунлиги эса 402 км. Мамлакат худудининг катта кисми Леон-Либерия те- палигида жойлашган. Рарбида ва жанубида киргокбуйи мангро боткокдиклари бор. Табиий ресурсларидан нис­батан мухимлари — олмос, бокситлар, титан рудаси, темир рудаси, олтин. Ишлов бериладиган ерлар уму­мий худудининг 25% ини, утлок ва яйловлар 31% ини, Урмон ва тукайзорлар 29% ини эгаллайди.

Иклими — экваториал нам. Сьерра-Леоне хУДУДла- рининг тахминан ярми саванналар, шаркида тоглар ва жанубида экваториал урмонлари бор. Урмонларда жуда куп маймунлар (шимпанзе, бабуинлар, макакалар), коплон, гиена, антилопа, зебралар бор, кичик беге- мотлар сакданиб колган. Шунингдек, ноёб денгиз хай- вони — ламантин хам учрайди.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузуми — харбий тартиб. Мамлакат таркибида Fap- бий вилоят ва 3 та провинция (шаркай, шимолий, жанубий) бор. Сьерра-Леоне 1961 йил 27 апрелда мус­такилликка (илгари Буюк Британиянинг протектората булган) эришган. Бу кун Миллий байрам (Республика куни) сифатида нишонланади. Конунчилик инглиз хукукшунослигига ва махаллий кабилалар крнунларига асосланган. Бутун хокимият Муваккат Миллий Бошца- рув Кенгашига тегишли. Мамлакат парламента (Депу­татлар палатаси) 1992 йил 29 апрелда содир булган давлат тунтаришидан сунг таркатиб юборилган. Сиёсий партиялари: Сьерра-Леоне халк, партияси, Халк, де­мократик партияси, Миллий бирлик партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Мамлакат иктисодиётида кишлок, хужалиги илгор тар- мок хисобланади (ЯММнинг 1/3 кисмини ташкил кила­ди). Асосий экспорт киладиган махсулотлари — кахва ва какао. ЯМ Мнинг 10% ини ташкил киладиган сано­ат (олмос, бокситлар, рутил) ва кишлок хужалик мах­сулотларини кайта ишлаш билан чекланган. ЯММ 1993 йили 4,5 млрд. (жон бошига 1000) долларни ташкил этган. Асосий савдо хамкорлари — АКД1, Буюк Брита­ния, Бельгия, Германия, Япония, Хитой, Нигерия.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 7400 км (шундан 1150 км тош ёткизилган йуллар), ички сув йуллари — 800 км. Асосий портлари — Бон- те, Пепел, Фритаун.

Тарихи. 1460 йили португаллар томонидан очил­ган хозирги Сьерра-Леоне худудлари узок ваКТ даво­мида Рарбий Африканинг кул савдоси марказларидан бири булиб келди. 1787 йили Америкада озодликка эришган собик куллар Сьерра-Леоне киргокдарида инг­лизлар ёрдамида уз турар жойларига асос солдилар. 1808 йили Буюк Британия мустамлакасига айланти- рилган бу мамлакат 1961 йили Британия Хамдустлиги доирасида мухториятга эришци. 1971 йилги давлат тунта­риши натижасида Сьерра-Леоне мустакил давлат деб эълон килинди. 1992 йили навбатдаги давлат тунтари­ши утказилди ва хокимиятга харбийлар келишди. Улар парламентни таркатиб юборишди ва сиёсий партиялар фаолиятини такикдаб куйишди.

ТАИЛАНД

Расмий номи — Таиланд кироллиги (Пратет-Таи). Пойтахти — Бангкок. Худуди — 513115 км2. Ацоли- си — 62400000 киши (2001). Давлат тили — тай. Дини — буддавийлик (95%). Пул бирлиги — бат.Географик жойлашуви ва табиати. Жануби-

Шаркий Осиёдаги давлат. Шимол ва гарбда Таиланд Мьянма (чегара узунлиги — 1800 км), шимоли-шаркда Лаос (1754 км), жануби-шаркда Камбоджа (803 км), жанубда Малайзия (506 км) билан чегарадош. Мамлакат­нинг жануби-гарбида Андаман денгизи, жануби-шар- цида Сиам култиги жойлашган. Чегарасининг умумий узунлиги — 4863 км. Кдфгок, чизигининг узунлиги — 3219 км. Мамлакат худудининг ярми пасттекисликлар- дан иборат. Улардан энг йириги Менам пасттепалиги булиб, у мамлакатнинг асосий дарёси Менам-Чао-Прал хавзасида жойлашган. Мамлакатнинг шаркий кдсмини Корат ясси тоглиги эгаллайди. Таиланднинг шимолий ва гарбий кисми тоглар билан $фалган. Асосий tof тиз­маси — Танентаунжи. Энг баланд чуккиси — Интханон (2595 м). Асосий табиий бойликлари: табиий газ, калайи, каучук, вольфрам, кургошин, ёгоч, балик. Хайдалади- ган ерлар мамлакат худудининг 34% ини, уРам ва яйловлар 30% ини ташкил килади.

Иклими — тропик. Таиланднинг флораси тропик булиб, усимликларнинг 10000 га якин тури мавжуд. Урмонларда янг, такьян, турли хил пальмалар, теро- карпус бамбуги усади. Хиндистон фили, йулбарс, коп- лон, бенгал мушуги, химолай айиги, хиндистон бурсиги, кийикнинг бир неча тури, 70 турга якин илон, кушхур ургимчак, 600 га якин капалак, турли хашаротлар хайвонот дунёсини ташкил этади.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — конституцион монархия. Мамлакат таркибига 73 та провинция (чангвада) киради. Муста­кил Таиланд давлати 1238 йилда тузилган. 5 декабр — киролнинг тугилган куни Миллий байрам хисоблана­ди. Давлат бошлиги — кдрол. Ижро этувчи хокимият Бош вазир бошчилигидаги хукуматга тегишли. Крнун чикарувчи хокимият Сенат (юкори палата) ва Вакил­лар палатаси (куйи палата)дан иборат Миллий Ассам­блея томонидан амалга оширилади. Асосий сиёсий

партиялари: Демократик партия, Тай миллий партия­си, Халк, партияси, Янги умид партияси, Ижтимоий харакат партияси, Паоангтам партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Таиланд Осиёдаги икгисодий ривожланган давлатлар- дан бири. 1994 йилда ЯММ 355,2 млрд. (жон бошига — 5970) долл.ни ташкил этди. Сунгги йилларда ик,тисо- дий усиш саноат ва хизмат курсатиш со\аларида куза- тилмокда. Жадал ривожланаётган туризм мамлакатнинг асосий валюта манбаларидан бирига айланди. Саноат- нинг тукимачилик, заргарлик, электрон, казиб олиш (Таиланд вольфрам ишлаб чикариш буйича иккинчи, калайи ишлаб чикариш буйича дунёда учинчи уринни эгаллайди), кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлаш со\алари ривожланган. Кишлок хужалиги хозир­ги кунда икгисодда мухим уринни эгалламайди. Шунга Карамай, кишлок хужалигида (ЯММнинг 12% и) мех- натга ярокли ахолининг 60% и банд. Таиланд дунёда гуруч ва каучукнинг асосий ишлаб чикарувчиси ва экс- портчиси хисобланади. Асосий савдо шериклари: АКДП, Япония, Сингапур, Гонконг, Германия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 3940 км, автомобиль йуллари — 44534 км, ички сув йуллари — 4000 км. Асосий портлари: Бангкок, Сатгахип, Патто- ни, Пхукет.

Т а р и х и . I асрда хозирги Таиланд худудининг жану­бида Мон кироллиги вужудга келади ва VI—VII аср­ларда уз кудратининг чуккисига кутарилади. IX асрдан мамлакат ХУДУДИ кхмерлар империяси хукмронлиги ос­тида колади. VIII асрда хозирги Хитойнинг жанубий кисмларида уз давлатларига асос солган тай кабилалари XIII асрда Менам дарёси буйлаб жанубга силжийди ва 1220 йилда Сиам кироллигини ташкил этишади. Сиам Кироллиги 1569—1584 хамда 1767—1782 йилларда Бир- мага карам булган. 1782 йилда тахтга хозирги кунгача хукмронлик килаётган Рама сулоласи утиради. Инглиз ва Француз мустамлакалари билан уралган Сиам мус- тамлакага айланишдан кутилиб колади ва XIX аср урта- ларида Буюк Британия хамда Франция билан фойдали битимлар имзолайди. 1932 йилда янги Конституция кабул килинади. Конституцияга кура парламент тузи- либ, давлат бошкаруви конституцион монархияга ай- лантирилди. 1939 йилдан давлат Таиланд деб атала бош-

лайди. II жа^он урушига Таиланд Япония тарафида киради, лекин 1944 йилда узининг ташки сиёсатини узгартириб, АКД1нинг итгифокчисига айланади. 1976 йилнинг октябрида харбий хунта хокимиятни эгаллаб, парламентни таркатиб юборади ва янги Конституция- ни кабул килади. Кушни Камбоджанинг Вьетнам кушин­лари томонидан оккупация килиниши Таиланд хуку- матига иккита йирик муаммони келтириб чикаради: камбоджалик имифантларнинг оммавий окими ва Вьет­нам билан чегарадаги харбий тукнашувлар. 1980 йилда хокимиятга фукаролар хукумати кайтади, лекин нав- батдаги давлат тунтариши (1932 йилдан бери 16-си)дан сунг хокимиятга яна харбийлар келади. 1997 йил 27 сен­тябрда конституция кабул килиниб, хокимият фукаро­лик хукумати кулига утди.

ТАЙВАНЬ

Расмий номи — Тайвань Республикаси (Хитой Рес­публикаси). Пойтахти — Тайбэй. Худуди — 36002 км2. А^олиси — 22500000 киши (2001). Давлат тили — хитой (мандарин). Дини — буддавийлик (45%), конфу- цийлик ва даосийлик (33%) уйтунлашган динга эьти- код килади. Пул бирлиги — янги тайвань доллари.Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Шаркий

Осиёда, Тайвань оролида жойлашган давлат. Сохили- нинг узунлиги — 1448 км. Оролнинг шаркий сохиллари Тинч океан, шимоли Шаркий Хитой денгизи, жануби Жанубий Хитой денгизи билан туташиб кетган. Мате- рикдан оролни Тайвань бугози ажратиб туради. Тай- ваннинг шимолидан жанубига кадар Тайваншань tofh жойлашган. Энг юкори чуккиси — Юйшань (3997 м). Оролнинг гарбий кисми текисликдан, шаркий кисми эса кир-адирлардан иборат. Асосий дарёлари — Чжо- шуйси, Доньшуйхэ. Оролда катга булмаган нефть, та­биий газ, кумир конлари бор. Хайдаладиган ерлар 24% ни ташкил этади.

Иклими — муссон. Мамлакатнинг флораси хилма- хил булиб, 3800 га якин усимлик турлари мавжуд. 2000 метргача булган баландликда тропик ва субтро­пик урмонлар, 2000 метрдан юкори баландликда барг­ли ва нинабаргли дарахтлар усади. Хайвонот олами вакилларидан олмахон, кийик, формоза кора айиги,

тунриз каби 60 га якин сут эмизувчилар учрайди. Суд- ралувчилар ва хашаротлар куп.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Кон- ституцияга кура Тайвань республика хисобланади. Тайваннинг Хитойдан мустакил эканлигини жахон хамжамияти тан олмаган. Ижро этувчи хокимияти президент (давлат бошлиги) ва юань (палата) Бош вазирига тегишли. Крнун чикарувчи олий органи — Миллий мажлис (конун чикарувчи юань). Сиёсий партиялари: Гоминьдан, Д емократик прогрессив партия, Янги партия, Ишчи партияси, Социал-де- мократик партия.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Тайвань ицтисоди баркарор таракдиёт билан харак- терланади. 1994 йилда ЯММ 257 млрд. (ахоли жон бо­шига — 12070) долл.ни ташкил этади. Сунгги уттиз йил ичида ЯММнинг йиллик усиши уртача 9% ни ташкил этган. Саноатнинг ривожланган тармокдари: электрон, кимё, тукимачилик, озик-овкат, кемасоз­лик, нефть саноати. Копилок, хужалигининг (ЯММ нинг 4% и) асосий экинлари: шоли, мевалар, чой. Чорвачилик ва балик овлаш ривожланган. Ташки сав­до буйича Тайвань хозирги кунда дунёда 13-уринни эгаллайди. Асосий савдо шериклари: АК.Ш, Гонконг, Япония, ЕХ давлатлари.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 1600 км, автомобиль йуллари — 20041 км. Портлари: Гаосюн, Цзилун, Хуалянь.

Тарихи. XIII асрда Тайванга кириб кела бошлаган хитойликлар (хань элати) секин-аста келиб чикиши малайяликлардан булган махаллий ахоли билан чати- шиб кетади. Тайвань 1590 йилда португаллар томони­дан эгалланади. Португаллар оролга Формоза (ажойиб) деб ном беришади. 1662 — 1682 йилларда Тайвань гол- ландларга карам булган. 1683 йили эса орол Хитой империяси таркибига кирган. 1895 йилда оролни Япо­ния босиб олган ва 1945 йилгача орол японларга карам булган. 1949 йилги Хитой инкилобидан сунг Чан Кай- ши бошлик хукумат оролга кочади ва Чан Кайши ум- рининг охиригача (1975) Тайвань республикаси пре­зиденти булади. 1955 йилда Тайвань АКД1 билан узаро хавфсизлик туфисида шартнома имзолайди.

Расмий номи — Танзания Бирлашган Республикаси. Пойтахти — Додома. Худуди — 945050 км2. А%оли- си — 36200000 киши (2001). Давлат тили — инглиз ва суахили. Дини — ислом, христиан ва махаллий дин- лар. Пул бирлиги — танзания шиллинги.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Африка- нинг жануби-шаркий кисмидаги давлат. Шимолда К е­ния (чегаранинг узунлиги — 769 км) ва Уганда (396 км), жанубда Мозамбик (756 км), Малави (475 км) ва Замбия (338 км), гарбда Бурунди (451 км) ва Руан­да (217 км) билан чегарадош. Рарбда Танганьика кули Танзанияни Зоирдан ажратиб туради. Мамлакатнинг шаркдца эса Хинд океани жойлашган. Чегарасининг умумий узунлиги — 3402 км, сохил буйлаб чегара узунлиги — 1424 км. Сохилбуйи текисликлардан ибо­рат. Мамлакат худудининг асосий кисмини денгиз сат­хидан уртача 1200 баланд булган ясси тоглик ташкил килади. Шимоли-шарк ва жануби-гарбда кичик тоглар бор. Африканинг энг баланд чуккиси — Килиманжаро вулкони (5895 м) Кения билан чегарада жойлашган. Африканинг энг йирик учта кули — Танганьика, Вик­тория, Ньяса кисман Танзания га тегишли. Казилма бой- ликлардан калайи, темир рудаси, кумир, фосфорит­лар, олмос, олтин бор. Мамлакат худудининг 5% ини хайдаладиган ерлар, 17% ини урмон ва тукайлар, 40% ини утлок ва яйловлар ташкил этади.

Иадими — экваториал муссон. Усимлик дунёси- нинг асосини саванна усимликлари ва урмонлар таш­кил этади. \айвонлардан жирафа, ок каркидон, фил, зебра, антилопалар ва турли маймунлар учрайди.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузуми — президент республикаси. Мамлакат тар­кибига 25 та вилоят (20 таси материкда, 5 таси орол­ларда) киради. Танганьика мустакилликка 1961 йил­нинг 9декабрида эришади. 1963 йилнинг 19 декабрида эса Занзибар мустакиллика эришади. 1964 йилнинг 26 апрелида Танганьика билан Занзибар бирлашади. 1964 йилнинг 29 октябридан бу давлат Танзания Бир­лашган Республикаси деб атала бошлайди. Миллий бай- рамлари: 9 декабр — Мустакиллик эълон килинган кун (1961), 26 апрел — Иттифок куни (1964). Ижро

этувчи хокимият президент (давлат бошлиги) ва Бош вазирга тегишли. Конун чикарувчи хокимият прези­дент ва Миллий Ассамблея (парламент) томонидан амалга оширилади. Сиёсий партиялари: Инкилобий партия (Чама Ча Мапиндузи), Кайта тиклаш ва тарак- киёт учун миллий конвенция, Бирлашган фукаролар фронти.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Танзания икгисоди сезиларли даражада кишлок хужа­лиги (ЯММнинг 58% и) билан боглик- Кишлок хужа­лиги махсулотлари (асосан кахва, чой, пахта, сизаль, кешью, тамаки, чиннигул) экспортнинг 85% ини таш­кил этади. Саноат кишлок хужалиги махсулотларини Кайта ишлаш, олмос ва нефть казиб олиш хамда нефтни кайта ишлаш билан чегараланган. 1994 йилда ЯММ 21 млрд. долл.ни ташкил этди (жон бошига — 750 долл.). Асосий савдо шериклари: Германия, Буюк Британия, АК,Ш, Япония, Италия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 3555 км, автомобиль йуллари — 81900 км. Портлари: Дор-ус- Салом, Мтвара, Ианга ва Занзибар (океан), Мвенда ва Кигома (ички).

Т а р и х и . Танганьика сохиллари ва унга якин орол­ларда (Занзибар) VII—VIII асрлардаёк араблар урна- шишган эди. 1505 йилда бу худудларга португаллар кириб келади, аммо улар уз таъсирини XVII аср охир­ларида йукотишади. XVIII асрда Занзибар Уммон сул- тонларига карам булади. Уммон султонлари 1832 йилда уз кароргохларини Занзибарга кучиришади. 1856 йил­да мустакил Занзибар султонлиги ташкил топади. 1890 йилда султонлик Британия протектората деб эълон Килинади. Мамлакатнинг банту кабилалари истикомат киладиган марказий вилоятларини мустамлакага ай- лантириш XIX асрда инглизлар ва немислар томони­дан бошланади. 1885 йилда Танганьика худудида Гер­мания Шаркий Африкаси Компаниясига асос соли- ниб, 1891 йилда бу худудлар Германия мустамлакасига айлантирилади. 1920 йилда Миллатлар Лигаси Тан- ганьикани бошкариш мандатини Буюк Британияга топ- ширади. 1947 йилда бу ерлар БМТ оталигидаги ХУДУД- лар макомини олади. Танганьика (1961) ва Занзибар (1963) мустакиллика эришгандан сунг, 1964 йилнинг апрелида ягона давлат — Танзания ташкил топади.

ТЕРКС ВА КАЙКОС ОРОЛЛАРИ

Расмий номи — Теркс ва Кайкос ороллари (Буюк Британия мулки). Пойтахти — Кокберн-Таун. Худу­ди — 430 км2. А^олиси — 17500 киши (2000 йил). Давлат тили — инглиз. Дини — христианлик (щоли- нинг куп кисми протестантлар). Пул бирлиги — АКЩ доллари.Географик жойлашуви ва табиати. Атлантика

океанида Багам ороллари архипелагининг жануби- шаркий кисмида, Ш имолий ва Жанубий Америка Уртасида жойлашган, 30 оролдан иборат (шулардан8 тасида одам яшайди). Ороллар маржонли о\актошлар билан копланган, коялар билан Уралган. Теркс ва Кай­кос оролларини Теркс-Айленд култиги ажратиб ту­ради.

И клим и — тропик, пассатли. Оролларда мангр- зорлар, карагайли Урмонлар бор. ТУтикуш, колибри ва бошка турдаги кушлар яшайди, хашаротлар куп.

Давлат тузилиши ва сиёсий партиялари. Давлат тузилиши — Буюк Британиянинг денгиз орти худуди. Мулкни Буюк Британия кироличаси томони­дан тайинланадиган губернатор бошкаради. Маъму- рий-худудий жихатдан булинмаган. Сиёсий партияла­ри: Халк демократик харакати, Миллий тараккиёт партияси.

Ицтисоди ва транспорт коммуникациялари.Курилиш материаллари ишлаб чикарадиган, балик- консерва махсулотлари тайёрлайдиган корхоналар бор. Маккажухори, мева-сабзавотлар, агава етиштирилади. Асосий савдо хамкорлари: АКД1, Буюк Британия, Ямайка.

Асосий портлари: Кокберн-Таун, Провиденсьялес, Сол-Кей, Кокберн-Харбор.

Тарихи. Ороллар 1512 йилда испанлар томонидан кашф этилган ва бу ерда одам яшамаган. XVII асрда бу ерга Бермуд оролларидан мустамлакачилар келиб жой- лаша бошлаган. 1766 йилда ороллар Буюк Британия тасарруфига утган, лекин 1873 йилдан 1962 йилгача Ямайка таркибида булган. 1959 йилда ички Уз-узини бошкариш хУКУКИга эга булди.

т о г о

Расмий номи — Тоголез Республикаси. Пойтахти — Ломе. Худуди — 56785 км2. А^олиси — 5200000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — махаллий динлар (50%), христианлик (35%), ислом (15%). Пул бирлиги — африка франки.Географик жойлашуви ва табиати. Африка­

нинг гарбида жойлашган давлат. Рарбда Гана (чегара- нинг узунлиги — 877 км), шаркда Бенин (644 км), шимолда Буркина — Фасо (126 км) билан чегарадош. Жанубда мамлакат сохиллари Гвинея курфазининг сув­лари билан ювилади. Чегарасининг умумий узунлиги — 1647 км. Сохилининг узунлиги — 56 км. Сохил буйлари пастгекисликдан иборат. Мамлакат шимолида кичик тепаликлари мавжуд саванналар жойлашган. Марказий кием кир-адирлардан иборат. Жанубда баландлиги 986 метргача булган ясси тогликлар жойлашган. Асосий дарё — Моно. Табиий бойликлар: фосфоритлар, мар­мар. Хайд ал ад и ган ерлар худуднинг 25% ини, к,олган Худудларни урмон ва тукайлар ташкил этади.

Икдими — субэкваториал. Мамлакатнинг жанубий к,исмида кокос пальмалари билан баобаблар усади. Мар­казий ва шимолий кдсмларда саванна усимликлари усади. Хайвонот олами крплон, фил, бегемот, арслон, антилопа, тимсох ва маймунлардан иборат.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Давлат тузилиши — республика. Того 1960 йилнинг 27 апрелида мустакиллика эришади (аввал — Фран­ция мустамлакаси). Миллий байрами — 27 апрел (М ус­такиллик куни). Ижро этувчи хокимият президент (дав­лат бошлиги) ва Вазирлар Кенгашини бошкарадиган Бош вазирга тегишли. Мамлакатда руйхатдан утган 40 дан ошик сиёсий партиялардан энг йириклари — Адо- лат ва демократия учун иттифок, Демократик оппози­ция жамоаси, Янгиланиш учун фаолият кумитаси, Т о­голез халки бирлашмаси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Иктисоднинг асосий сектори — кишлок хужалиги (ЯММнинг 35% и). Кдшлок хужалигида мехнатга лаё- катли ахолининг 78% и банд. Экспорт умумий хажми- нинг тахминан учдан бир кисми какао, кахва, пахтага тугри келади. Саноатнинг асосий тармоги — фосфо-

ритларни к,азиб олиш (экспортнинг 40% и). ЯММ 1993 йилда 3,3 млрд. (жон бошига 800) долларни ташкил этади. Асосий савдо хамкорлари: ЕХ, Африка давлат­лари, АКДП, Япония.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 515 км, автомобиль йуллари — 6462 км. Порти — Ломе.

Тарихи. Хозирги Тогонинг сохилбуйи худудлари португаллар томонидан XVI асрда кашф этил ад и. XVIII асрда бу ХУДУД Рарбий Африка кул савдосининг асо­сий савдо марказларидан бирига айланади. 1884 йилда Того Германиянинг протектората деб эълон килинади. Биринчи жахон уруши даврида Того британ ва фран­цуз кушинлари томонидан эгалланади. 1919 йилдан Буюк Британия ва Франциянинг хамкорлигидаги бош­каруви остида колади. 1956 йилда Тогонинг Британия Кисми Олтин Киргок (хозирги Гана) таркибига кира­ди, Франция Тогоси эса мухториятга эришади. 1960 йилда Франция Тогоси уз мустакиллигини эълон кил­ди. Того Республикасида 1960 йилдан кейин бир неча бор харбий давлат тунтаришлари булиб утди. 1991 йил­дан бери мамлакатда фукаролик хукумати урнатилган.

ТОЖИКИСТОН

Расмий номи — Тожикистон Республикаси. Пой­тахти — Душанбе. Худуди — 143100 км2. Ах,олиси — 6200000 киши (2001). Давлат тили — тожик. Дини — ислом. Пул бирлиги — сомоний.Географик жойлашуви ва табиати. Марказий

Осиёда жойлашган давлат. Жанубда Афгонистон (чега- ранинг узунлиги — 1206 км), шимол ва гарбда Узбе­кистон (1161 км), шимолда Киргизистон (870 км), шаркда Хитой (414 км) билан чегарадош. Чегаралар- нинг умумий узунлиги — 3651 км. Тожикистон худуди­нинг 90% дан ошигини тоглар ташкил килиб, мамла­кат худудининг ярмидан ошига денгиз сатхидан 3000 м баландликда жойлашган. Тожикистоннинг шимоли-гар- бий ва марказий кисмларида Зарафшон, Туркистон, Хисор, Олтой tof тизмалари, жанубий шаркида П о­мир tof тизмаси жойлашган. Энг баланд чуккиси 7498 м. Tof тизмалари бир-биридан водийлар билан ажралган. Йирик водийлари — Хисор ва Вахш. Асосий дарёла­ри — Сирдарё, Амударё. Йирик кули — Крракул. Асосий

табиий бойликлари: нефть, газ, кумир, уран. Гидроре- сурсларга бой.

Икдими — континентал. Усимлик дунёси бой. Яй­лов ва тоголди усимликлари, арча, ёнгок, олча, жий- да куплаб усади. Шокол, жайра, куён, хонгул, тунгиз, ёввойи мушук, к,ор барси, архар, ёввойи парранда- лар, калтакесак, илонлар (капча, гюрза, эфа) фауна асосини ташкил этади.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат таркибига Сущ ва Хатлон вилоятлари хамда Тогли Бадахшон вилояти киради. 1991 йил 9 сентябрда Тожикистон мустакил- лиги эълон килиниб, ушбу кун миллий байрам — Мус­такиллик куни деб кабул килинган. Ижро этувчи хоки­мият президент (Олий Кенгашнинг раиси) ва Бош вазир бошчилигидаги Вазирлар Махкамасига тегишли. Конун чикарувчи олий орган — Олий Кенгаш. Энг йирик сиёсий партиялари: Эркин мехнат партияси, Тожикистон халк партияси, Коммунистик партия.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Тожикистон — аграр-индустриал давлат. Фукаролар уру­ши натижасида Тожикистон икгисоди чукур инкироз- ни бошидан кечирмокда. Хукумат бозор муносабатла- рига утишни куллаяпти. Лекин мамлакат икгисодида давлат улуши ханузгача асосийдир. Кимё, енгил сано­ат, рангли металлургия, машинасозлик озик-овкат саноатлари яхши ривожланган. Кишлок хужалигининг асосий тармоги пахтачиликдир (пахта толаси асосий экспорт махсулотидир). Пахтачиликдан ташкари ипак- чилик, богдорчилик, сабзавотлар ва узум етиштириш яхши й^лга куйилган. Асосий савдо шериклари: Рос­сия, Узбекистон, Киргизистон, Туркманистон.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 480 км, автомобиль йуллари — 29 900 км.

Тарихи. Хозирги Тожикистон худуди м. а. VI асрда Ахамонийлар давлати таркибига, м. а. IV асрда эса ма- кедониялик Искандар империяси таркибига кирган. М. а. III асрдан Грек-Бакгрия, кейинрок Кушон давлатига карам булган. VIII асрда хозирги Тожикистон хУДУДИга араблар бостириб киради. IX—X асрларда бу худудлар Сомонийлар давлати, XII асрда Хоразмшохлар давла­ти, XIII асрда Муруллар давлати, XIV асрнинг иккин­чи ярмида Темур ва Темурийлар давлатига карам булган.

XVI асрдан XIX асрнинг иккинчи ярмигача Бухоро хонлиги (амирлиги) таркибига кирган. 1868 йили Россия империяси \озирги Тожикистон худудларини босиб олади. 1917 йилги давлат тунтаришидан сунг Тожикистон худудида совет хокимияти урнатилади. 1924 йилдан Тожикистон АССР Узбекистон ССР тар­кибига киради. 1929 йилдан Тожикистон ССР макоми­ни олади. 1991 йили мустакилликка эришгандан сунг Тожикистонда фукаролар уруши бошланади. Хозирги кунда Тожикистон демократик жамият куриш йулидан бормокда. 1994 йилги сайловларда И. Р а й о н о в прези­дент этиб сайланди.

ТОНГА

Расмий номи — Тонга кироллиги. Пойтахти — Нукуалофа, фдуди — 748 км2. А^олиси — 100000 киши (2001). Давлат тили — тонга ва инглиз. Дини — протестантлик (методист) (50%), католик. Пул бир­лиги — паанга.Географик жойлашуви ва табиати. Тинч

океаннинг жануби-гарбий кисмидаги давлат. 150 дан ошик оролларда жойлашган. Со\илларининг умумий узунлиги — 419 км. Оролларнинг аксарияти корал- лардан, колганлари вулкон натижасида вужудга кел­ган.

Иклими — тропик. Тонганинг усимлик дунёси асо­сан дарахтсимон папоротник ва казуаринларнинг тро­пик урмонларидан иборат. Хайвонот дунёсини калта­кесаклар, илонлар ва ,\ашароглар ташкил этади.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузуми — конституцион монархия. Тонга муста­килликка 1970 йилнинг 4 июнида эришди (аввал Буюк Британия мустамлакаси). 4 июн — Миллий байрами (Мустакиллик куни). Давлат бошлиги — монарх. Ижро этувчи хокимият Бош вазир бошчилигидаги Вазирлар Махкамасига тегишли. Конун чикарувчи олий орган — Конун чикарувчи Ассамблея (бир палатали парламент). Сиёсий партиялари: Инсон хукукдари учун харакат, Халк партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Иктисоднинг асосий тармоги кишлок хужалигидир (ЯММнинг 50% и). Кокос ёнгоги, банан, ванил до-

налари умумий экспорт хджмининг 2/3 кдсмини таш­кил этади. Баликчилик ривожланган, озик-овкат мах­сулотлари чет элдан, асосан, Янги Зеландиядан им­порт килинади. Саноат сохаси ЯМ Мнинг 11% ини ташкил этади. Чет эл валютасини келтирадиган асо­сий манба туризмдир. 1994 йилда ЯММ 214 млн. (ахоли жон бошига — 2050) долларни ташкил этди. Асосий савдо шериклари: Янги Зеландия, Австралия, АКД1, Япония.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 198 км. Асосий порт — Нукуалофа.

Т а р и х и . Ахолиси полинезияликлардан иборат булган хозирги Тонга хУДУДИга кирувчи ороллар 1616 йилда голландлар томонидан кашф этилади. Узок да- вом этган тукнашувлардан сунг Тонга 1845 йилда мус­такил киролликка айланади. Лекин 1900 йилда Тонга Буюк Британия протектората деб эълон килинади. 1970 йилда Тонга мустакилликка эришди. Тонга Британия Хамдустлиги таркибига киради.

ТРИНИДАД ВА ТОБАГО

Расмий номи — Тринидад ва Тобаго Республика­си. Пойтахти — П орт -оф-Спейн. Худуди — 5130 км2. Ахолиси — 1300000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — католик (32%), индуизм (24%), англикан (14%), бош^а протестант динлари (14%), ислом (6%). Пул бирлиги — тринидад ва то- баго доллари.Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и ва т а б и а т и . Кариб

денгизи хавзасида, Тринидад, Тобаго ва бир катор майда оролларда жойлашган давлат. Сохилининг узун­лиги — 362 км. Мамлакат худудининг асосини кам сонли кир ва паст тоглардан иборат текисликлар ташкил этади. Асосий табиий бойликлари: нефть ва табиий газ. Хайдаладиган ерлар мамлакат худудининг 14% ини, урмон ва тукайлар 44% ини ташкил этади.

Иклими — субэкваториал. Тринидаднинг шаркий Кисмида тропик Урмонлар булиб, бу урмонларда ис­пан кедри, махогони, кизил сандал, бальса каби да­рахтлар усади. Буталардан бугенвиллей, пуйя, ёввойи пойнсеттия кенг таркалган. Пекари, оцелот, опоссум, агупи, маймунлар, куршапалаклар оролнинг хайвонот

дунёсини ташкил этади. Тошбак,а, калтакесак, илон­лар куп. Тимсохлар хам учрайди. Оролда колибрининг 40 дан ортик, тури бор.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат таркибига 9 графлик киради. Тринидад ва Тобаго мустакиллика 1962 йилнинг 31 августида эришди (илгари Буюк Бри­таниянинг мустамлакаси булган). Бу сана миллий бай- рам хисобланади (Мустакиллик куни). Ижро этувчи хокимият президент (давлат бошлиги) ва Бош вазир бошчилигидаги хукуматга тегишли. Крнун чикарувчи Олий орган — икки палатали парламент. Парламент юкори — Сенат ва куйи — Вакиллар палаталаридан иборат. Йирик сиёсий партиялари: Миллий халк, хара­кати, Бирлашган Миллий конгресс, Бирлик ва тарак,- к,иёт учун харакат.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Тринидад ва Тобагонинг ик,тисоди асосини нефть казиб чикариш (ЯММнинг чорагини, умумий экспорт хаж- мининг 80% и) ташкил этади. Кишлок; хужалигининг (ЯММ 5%) асосий экинлари: какао донлари, кахва, шакаркамиш, цитруслар. 1994 йилда ЯММ 15 млрд. (жон бошига 11280) долл.ни ташкил этган. Асосий савдо шериклари: АКД1, Венесуэла, Кариб хавзаси давлатлари, ЕХ, давлатлари.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 8000 км (4000 км асфальтланган). Мамлакатнинг асо­сий порти — Порт-оф-Спейн.

Тарихи. Тринидад ороли 1498 йилда Колумб то­монидан кашф этилади. Орол 1552 йилда Испания, 1797 йилда Буюк Британия мустамлакасига айланади. Тобаго ороли голландлар томонидан 1632 йилда мус- тамлакага айлантирилади. Кейинчалик оролга эгалик Килиш хукуки французларга утади. 1814 йилда Напо­леон маглубиятга учрагач, орол Буюк Британия мус­тамлакасига айланади. 1888 йилда икки оролнинг бошкаруви бирлаштирилади. 1950 йилда Тринидад ва Тобаго узини-узи бошкарув хукукига эга булади. 1962 йилда Британия Хамдустлиги таркибидаги мус­такил давлатга айланади. 1976 йилда Тринидад ва То- багода республика тузуми урнатилди.

ТУВАЛУ

Расмий номи — Тувалу. Пойтахти — Фунафути. Худуди — 25,9 км2. А^олиси — 10000 киши (2001). Давлат тили — тувалу ва инглиз. Дини — протес- тантлик. Пул бирлиги — австралия доллари ва тува­лу доллари.Географик жойлашуви ва табиати. Тинч

океаннинг жануби-гарбий кисмидаги давлат. Сохили- нинг умумий узунлиги — 24 км. Шимоли-гарбдан жа- нуби-шаркка томон 600 км узунликдаги масофада жой­лашган 9 та маржой (коралл) ороллар Тувалуни таш­кил этади. Асосий орол — Фунафути. Асосий табиий бойлиги — балик,.

Иклими — субэкваториал. Усимлик дунёси асосан папоротник ва мангрозорлардан иборат. Х,айвонот дунё- сини чучк,а, ит, каламуш, денгиз кушлари, калтаке­саклар ташкил этади.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Давлат тузилиши — конституцион монархия. Британия Хамдуст­лиги таркибидаги мустакдл давлат. Тувалу мустакилликка 1918 йилнинг 1 октябрида эришди (аввалги номи — Эл­лис ороллари). 1 октябр — Миллий байрам (Мустакдл- лик куни). Давлат бошлиги — Британия монархи (хозир­ги кунда кдролича Елизавета II). Ижро этувчи хокимият Британия монархининг вакили — генерал-губернатор ва Хукумат бошлиги — Бош вазирга тегишли. К,онун чик,а- рувчи хокимият бир палатали парламент томонидан амал­га оширилади. Сиёсий партиялар йук,-

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Ик,тисоди асосан баликчилик ва кишлок, хужалиги мах­сулотларини кайта ишлашдан иборат. ЯММ 1993 йилда 7,8 млн. (ахоли жон бошига — 800) долл.ни ташкил этган. Экспорт кдлинадиган асосий махсулотлар — кокос ёнгоги ва копра (кокос ёнгогининг магзи). Ту- ризмнинг ривожланишига оролларнинг жуда узокда жойлашганлиги тускинлик килади. Хукумат марка ва тангалар сотишдан хам катта даромад олади. Асосий савдо шериклари: Фижи, Австралия, Янги Зеландия.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 8 км. Портлари: Фунафути, Нукуфетау.

Тарихи. Никунуа ороли инглиз Ж. Байрон томони­дан 1764 йилда кашф этилади. Хозирги Тувалу ХУДУДИ-

ни ташкил этувчи колган ороллар 1788 йилда Гилберт томонидан кашф этилади. 1892 йилда Гилберт ва Эл­лис ороллари Британиянинг протектората деб эълон килинади. 1915 йилда бу ороллар Буюк Британиянинг мустамлакасига айланади. 1974 йилда утказилган рефе­рендум натижасига кура Эллис ороллари Тувалу деб номланган мустакдл давлатга айланади. Гилберт орол­лари 1979 йилда мустакдшшка эришиб Кирибати рес- публикасини ташкил этади.

ТУНИС

Расмий номи — Тунис Республикаси. Пойтахти — Тунис. Худуди — 164150 км2. А%олиси — 9700000 киши (2001). Давлат тили — араб. Давлат дини — ислом. Пул бирлиги — тунис динори.Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Шимолий

Африкада жойлашган давлат. Рарбда Жазоир (чегара- нинг узунлиги — 965 км), жанубда Ливия (459 км) билан чегарадош. Шимол ва шаркдан мамлакат сохилла- рини Урта ер денгизининг сувлари ювиб туради. Чегара- нинг умумий узунлиги — 1424 км. Сохилининг узунли­ги — 1 148 км. Мамлакат худудининг 1/3 кдсмини Атлас тоглари ва мамлакат шимолидаги баландлиги 1520 метр­гача булган ясси тоглик ташкил этади. Марказий кисми­да айримлари денгиз сатхидан пастда жойлашган шур куллар (шотт ёки чотт) мавжуд булган текислик ва паст- текисликлар бор. Жанубда Сахрои Кабирнинг шимолий Кисми жойлашган. Асосий дарёси — Мажарда. Тунисда нефть, темир рудаси, фосфоритлар, кургошин конлари бор. Хайд ал ад и ган ерлар худудининг 20% ини, утлок ва яйловлар 19% ини ташкил этади.

Нкдими — субтропик. Мамлакат шимолида агава, опунца, ёввойи зайтун, эман усади. Жанубда тиканли буталар, лишайниклар, сахро дарахтларидан талха ва этал усади. Йирик хайвонлардан Тунисда кора коплон, tof куйи учрайди. Сахрода корахал силовсин, ёввойи мушук, гепард, шокол, тулки каби йирткдчлар, кичик гекконлар, эчкиэмарлар, илонлар (кум бугма илони, эфа, шохдор кора илон) учрайди. Айрим йилларда мам­лакат ХУДУДИ чигиртка боскинига дучор булади.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — президент республикаси. Давлат 20 та

провинцияга булинган. Уз навбатида провинциялар 212 туманни уз ичига олади. Тунис 1956 йил 20 мартда мустакилликка эришади (аввал Франция мустамлака­си булган). 20 март — Миллий байрам (Мустакиллик куни) хисобланади. К,онунчилиги француз фукаролик умумий хукукига ва ислом конунларига асосланган. Дав­лат бошлиги — президент. Президент Бош вазир ва Хукуматни тайинлайди. Конун чикарувчи хокимият Депутатлар палатаси (бир палатали парламент)га те­гишли. Энг йирик сиёсий партиялари: Демократик кон­ституцион уюшма, Янгиланиш харакати, Демократлар ва социалистлар харакати, Халк бирлиги партияси, Прогрессив социалистик харакат.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Табиий бойликларга бой эмаслигига карамасдан, Ту­нис Африканинг тараккий этган давлатлари каторига киради. ЯМ М 1993 йилда 37,1 млрд. (жон бошига — 4250) долл.ни ташкил этади. Саноатнинг энг ривож­ланган тармоклари: t o f - k o h (фосфоритлар), туки­мачилик, озик-овкат. Кишлок хужалиги (ЯМ Мнинг 16% и) мамлакатни 80% озик-овкат махсулотлари би­лан таъминлайди. Кишлок хужалигида бугдой, арпа етиштириш ва зайтун мойини ишлаб чикариш мухим урин эгаллайди. Жадал ривожланаётган туризм икги- соднинг асосий тармокдаридан бирига айланмокда. Асо­сий савдо шериклари: ЕХ давлатлари, Якин Шарк давлатлари, АКШ , Жазоир.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 2115 км, автомобиль йуллари — 33000 км. Портлари: Бизерта, Сус, Тунис.

Т а р и х и . М. а. XII асрдаёк Тунис сохилларида даст­лабки финикия колониялари, энг машхури Карфаген вужудга келади. Мамлакатнинг марказий кисмларида эса барбар кабилалари яшаган. М. а. VI асрда Карфаген империяси уз кудратининг чуккисига кутарилади. М. а. 146 йилда Карфаген Кадимги Рим билан курашда кулайди. Кадимги Рим бу худудга лотин тили ва Рим маданиятини, III асрда эса христианликни олиб кира­ди. V асрда вандаллар томонидан эгалланиб талон-та- рож килинган хозирги Тунис ХУДУДИ 633 йилда Визан­тия империяси таркибига киради. 647 йилдан Тунисга араблар бостириб киради ва уз хокимияти ни урнатади. IX—XII асрларда Тунисда аббосийлар ва фотимийлар-

нинг шаркай сулолалари хукмронлик кдлади. 1159— 1160 йилларда Абдулмумин Шимолий Африканинг Fap- бий кдсмидаги мусулмонларни узига буйсундиради ва барбарларнинг алмухийлар сулоласига асос солади. 1574 йилда Тунис ХУДУДИ турклар томонидан эгалланиб, XIX аср охирларига к,адар Усмонийлар империяси тар­кибига киради. 1830 йилда Европа давлатлари бу худудга интервенция уюштиришади. XIX аср охирида Тунис Францияга карам булади. Лекин бей расман давлат бош­лиги хисобланган. 1925 йилда Дастур партиясининг тузилишидан бошланган озодлик кураши натижасида Тунис 1956 йилнинг март ойида мустакдлликка эри­шади. 1957 йилнинг 25 июлида Хабиб Бургиба бейни Хокимиятдан четлаштириб, Тунисни республика деб эълон килади.

ТУРКИЯ

Расмий номи — Туркия Республикаси. Пойтахти — Анкара. Худуди — 779452 км2. Ах,олиси — 66300000 киши (2001). Давлат тили — турк. Дини — ислом. Пул бирлиги — турк лираси.Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Жануби-

Рарбий Осиё (худудининг катга кисми) ва Жануби- Шаркий Европада жойлашган давлат. Мамлакатнинг Европа ва Осиёдаги худудларини бир-биридан Бос­фор, Дарданелл бугозлари хамда Мармар денгизи аж­ратиб туради. Жанубда Сурия (чегарасининг узунли­ги — 822 км) ва Ирок (331 км), шаркда Эрон (499 км), шимоли-шаркда Арманистон (268 км), Грузия (252 км), Озарбайжон (Нахичеван вилояти — 9 км), шимоли- гарбда Болгария (240 км) ва Греция (206 км) билан чегарадош. Шимолда Крра денгиз, гарбда ва жануби- гарбда Урта ер денгизи жойлашган. Чегарасининг уму­мий узунлиги — 2627 км. Сохил буйлаб чегара узунли­ги — 7200 км. Худуднинг катта кдсмини Кичик Осиё ва Армон тогликлари эгаллаган. Мамлакатнинг энг ба­ланд чуккиси Катта Арарат тогидир (5165 км). Мамла­катнинг марказий кисмида Анатолия ясси тоглиги, жанубда Тавр тоглари, шимолда Понт тоглари ж ой­лашган. Асосий дарёлари: Форт, Дажла, К^зил Ирмок- Йирик куллари: Ван, Туз (шур куллар). Туркияда кумир, темир рудаси, хром, мис конлари бор. Хайдаладиган

ерлар мамлакат худудининг 30% ини, урмон ва тукай- лар 26% ини, яйлов ва утлоклар 12% ини ташкил этади.

Икдими — субтропик, гарбий ва жанубий сохилла­ри Урта ер денгизи иадимига хос, мамлакат ичкари- сида континентал. Туркиянинг флораси бой булиб, унда усимликларнинг 6700 тури учрайди. Шуларнинг учдан бир кисми Туркия худудидан бошка жойда учрамайди. Оху, тунгиз, коплон, айик, бурсик, ^муфлон, кеми- рувчилар, Кичик Осиё кора илони, Урта ер денгизи тошбакаси, калтакесак, агамалар хайвонот дунёсининг асосини ташкил этади.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат таркибига 75 вилоят киради. 1923 йилнинг 29 октябридан респуб­лика хисобланади (аввал — Усмонийлар империяси). 29 октябр миллий байрам — Республика эълон килин­ган кун. Ижро этувчи хокимият президент (давлат бош­лиги), Президент Кенгаши ва Бош вазирга тегишли. Конун чикарувчи хокимиятни бир палатали парламент Буюк миллат мажлиси амалга оширади. Йирик сиёсий партиялари: Тугри йул партияси, Социал-демократик Халк партияси, Ватан партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Туркия хозирги кунда икгисодий жихатдан тараккий этган давлатлар каторига киради. Саноатнинг ривож­ланган тармоклари: tof- koh (кумир, хромит, мис, бор), металлургия, нефть, тукимачилик, озик-овкат, кури- лиш. Кишлок хужалигида (ЯММнинг 18% и) тамаки, пахта, донли усимликлар, дуккаклилар, цитруслар, канд лавлаги етиштирилади. Чорвачилик ривожланган. Туркия озик-овкатга булган эхтиёжини узи коплайди. Туризм ривожланган. 1994 йилда ЯММ 305,2 млрд. (ахоли жон бошига — 4910) долл.ни ташкил этади. Асосий савдо шериклари: Германия, АКШ , Россия, Буюк Британия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 8401 км, автомобиль йуллари — 49615, ички сув йуллари 1200 км. Асосий портлари: Истанбул, Измир.

Тарихи. Хозирги Туркия худудида м. а. 1900 йилда Хетт давлати, м. а. XII асрда Фригия, м. а. VII асрда Лидия давлатлари вужудга келади. М. а. VI асрда бу худудлар форслар давлати, м. а. 333 йилдан Македония-

лик Искандар томонидан босиб олинади. М. а. II асрда Рим империяси таркибига киради. V асрда хозирги Тур­кия худудлари Византия империяси таркибига киради. XI асрда Туркия худудларини салжук,ийлар эгаллаб, Эгей денгизидан Туркистонгача булган худудларда ул­кан империя ташкил килинади. XIII аср охирида Сал- жуклар давлати бир нечта кичик давлатларга булиниб кетади. XIV асрда усмонийлар барча кичик давлатлар- ни бирлаштиришга эришади. 1453 йилда Византиянинг пойтахти Константинополь (Истанбул) забт этилади. Сулаймон даврида (1520—1566) усмонийлар Жанубий Европа, Урта Шарк ва Шимолий Африка (Марокаш- дан ташк,ари)ни буйсундирадилар. XVII аср бошларида Усмонийлар давлати уз кудратини йукота бошлайди ва Болкон хамда Арабистон ярим оролларидаги озодлик курашларига етарли кдршилик курсата олмайди. XIX аср охири — XX аср бошларида Усмонийлар империя­си ХУДУД жихатдан анча кискдради. Биринчи жахон уру­шидан сунг Усмонийлар давлати барча мустамлакала- ридан айрилади. Султон Махмуд VI томонидан имзо- ланган Севр шартномасидан (1920) норози булган Мустафо Камол 1918 йилда Туркияга бостириб кирган юнон куш инлари га карши курашни бошлайди. 1923 йил­да Мустафо Камол Отатурк Туркияни Республика деб эълон кдлади ва 1938 йилга кадар мамлакатни бошка - ради. Иккинчи жахон уруши даврида Туркия уз ней- тралитетини эълон кдлади. 1959 йилда Кипр можароси натижасида турк-юнон муносабатлари ёмонлашади. 1974 йилда Туркия кушинлари томонидан Кипр ороли бир кдсмининг босиб олиниши икки давлат уртасидаги муносабатларни янада кескинлаштиради. Икгисодий инкирозлар натижасида 1971 ва 1980 йилларда хар­бийлар хокимиятни эгаллашади. Хозирги кунда Тур­кия хукуматининг асосий муаммоларидан бири муста­кил Курдистон давлатини тузишга харакат кдлаётган курдлар масаласидир.

ТУРКМАНИСТОН

Расмий номи — Туркманистон Республикаси. Пой­тахти — Ашхобод. Худуди — 488100 км2. Ахрлиси — 5500000 киши (2001). Давлат тили — туркман. Дини — ислом. Пул бирлиги — манат.

Географик жойлашуви ва табиати. Марказий Осиёдаги давлат. Шимолда ва шаркда Узбекистон (че- гаранинг узунлиги — 1621 км), шимолда Крзогиетон (379 км), шаркда ва жанубда Афгонистон (744 км), жанубда Эрон (922 км) билан чегарадош. Рарбда мам­лакат Каспий денгизининг сувлари билан туташган. Чегаранинг умумий узунлиги — 3736 км. Со\илнинг узунлиги — 1768 км. Мамлакат худудининг катта кисми пасттепалик булиб, унда К,орацум са\роси жойлашган. Сахронинг майдони — 375 минг км. Мамлакатнинг шимоли-гарбида, Каспий денгизи буйида К,ора-Бугоз — Кул курфази жойлашган. Курфаз денгиз сатхидан 35 м. паст. Жануб ва жануби-гарбда Копетдог тоглари бор. Йирик кул — Сарик,амиш шур кули. Асосий дарё — Амударё. Туркманистон нефть, газ, калий ва ош тузла- ри, рангли ва ноёб металларга бой. Х^айдаладиган ер­лар мамлакат худудининг 2% ини, яйловлар 69% ини ташкил этади.

Икдими — кескин континентал. Усимлик дунёсини чул ва адир усимликлари ташкил этади. Сахрода жай­рон, шокол, тулки, эчкиэмарлар, панча илон, агама, текислик ва тогларда tof эчкиси, гурза, тошбаца, турли кемирувчилар яшайди.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — президент республикаси. 1991 йил­нинг 27 октябрида Туркманистон мустакил булди. Мус­такиллик куни (27 октябр) Миллий байрам хисобла­нади. Давлат бошлиги — Президент. Президент Бош вазир (Вазирлар Кенгаши раиси)ни тайинлайди. К,о- нун чикарувчи олий орган — Мажлис (бир палатали парламент). Руйхатдан утган ягона сиёсий партия — Туркманистон демократик партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. ЯММ 1994 йилда 13,1 млрд. (жон бошига — 3280) долл.ни ташкил этади. Саноатнинг асосини нефть ва газ казиб чикариш хамда нефтни кайта ишлаш таш­кил этади. Кишлок хужалигида пахта, мевалар, саб­завотлар етиштирилади. Экспорт килинадиган асосий махсулотлар — пахта толаси, дизел ёкилгиси, мазут, кулда ту килган гиламлар. Асосий савдо шериклари — Россия, Украина, Узбекистон, Крзогистон, Озарбай­жон, Туркия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 2120 км,

автомобиль йуллари — 13000 км. Асосий порти — Турк- манбоши.

Т а р и х и . М. а. I минг йилликда хозирги Туркманистон худудида Маргиёна, Парфия, Мидия давлатлари мав­жуд эди. М. а. VI асрларда бу худудлар Форслар давлати, м. а. IV асрда македониялик Искандар давлати таркибига киради. VIII асрда бу худудга араблар бостириб киради ва махаллий ахоли орасида ислом динини таргиб этади. IX—X асрларда бу худудлар Тохирийлар ва Сомонийлар давлатлари, XI—XIII асрларда Салжукийлар давлати таркибига киради. XIII асрда мугуллар бостириб киради ва хозирги Туркманистон ерларини уз империясига кушиб олади. XIV асрнинг иккинчи ярмидан XV аср охирларигача Туркманистон худудлари Темур ва Тему­рийлар давлатига киради. XVII—XIX асрларда хозирги Туркманистон худудлари Эрон шохлари, Хива ва Бухоро хонлари уртасида талаш булган. XIX асрнинг 80-йилла- рида бу хУДУДлар Россия империяси томонидан босиб олинади. 1917 йилги давлат тунтаришидан сунг Совет хокимияти урнатилади. 1991 йилда Туркманистон муста­килликни кулга киритади. 1990 йилдан бери С. Ниёзов президентлик килиб келмокда.

УГАНДА

Расмий номи — Уганда Республикаси. Пойтахти — Кампала. Худуди — 236600 км2. А^олиси — 24000000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — католик (33%), протестанлик(33%), мащмий динлар (18%), ислом (16%). Пул бирлиги — уганда шиллинги.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и ва т а б и а т и . Африка­нинг шаркддаги давлат. Шаркда Кения (чегара узунли­ги — 933 км), гарбда Зоир (765 км), шимолда Судан (435 км), жанубда Танзания (396 км) ва Руанда (169 км) билан чегарадош. Чегарасининг умумий узун­лиги — 2698 км. Мамлакат асосан баландлиги 1100— 1500 м булган ясси гогликда жойлашган. Рарбда Ру­вензори tof массиви булиб, унда мамлакатнинг энг баланд чуккиси Маргарита tofh (5109 м) жойлашган. Угандада куллар куп. Уларнинг йириклари — Мобуту- Сесе-Секо, Кьога, Эдуард ва Виктория (кисман). Асо­сий дарё — Аил (ирмоклари билан). Асосий казилма бойликлари: мис, кобальт. Мамлакат худудининг

23% ини хайд ал ад и ган ерлар, 30% ини урмон ва ту кай - лар, 25% ини утлок, ва яйловлар ташкил этади.

Икдими — субэкваториал. Уганданинг асосий кис­мини саванналар ташкил этади. Алоэ, зонтсимон окмия, бассий ёнгоги, кигемия, темир дарахт усади. Хайвонот оламини фил, бегемот, жирафа, арслон, маймунлардан tof горилласи, о к-кора колобус, церко- питекус (камдан-кам учрайди) ташкил этади.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 10 та провин- цияга булинган. Мустакилликка Уганда 1962 йилнинг9 октябрида эришган (аввал Буюк Британиянинг про- текторати). Бу кун миллий байрам (М устакиллик куни) хисобланади. Давлат бошлиги — президент. Ижро этувчи хокимият президент хамда Бош вазир- га тегишли. Конун чикарувчи хокимият бир палата­ли парламент^ — Миллий Кенгаш томонидан амалга оширилади. Йирик сиёсий партиялари: Демократик партия, Уганда Халк конгресси, Консерватив партия, Харакат.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Са-ноатининг асосий тармокдари — tof- k o h , озик-овкат ва енгил саноат, тупрокнинг унумдорлиги ва кулай икдим шароити туфайли кишлок хужалиги ривожлан­мокда (ЯММ 57%). Мамлакат энг куп даромадни асо­сий экспорт махсулоти кахвадан олади. Кахвадан таш­кари чой, пахта, тамаки экспорт килинади. Мамлакат узини-узи озик-овкат махсулотлари билан таъминлай­ди. ЯММ 1994 йилда 16,2 млрд. (ахоли жон бошига — 850) долл.ни ташкил этган. Асосий савдо шериклари: АКШ , Буюк Британия, Кения, Франция, Италия, Испания.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 1300 км, автомобиль йуллари — 26200 км (2000 км га якини каттик копламали). Асосий порт: Джинджа (Виктория кулида).

Тарихи. Хозирги Уганда худудида дастлаб Китара давлати вужудга келади. XV асрда марказий Угандада Уньрор давлати етакчилик килади. XIX аср урталарига келиб Уганда кироллигининг мавкеи ортади. 1862 йил­да инглизлар Угандага кириб келишади. 1890 йилдан Уганда Британия протекторатига айланади. 1962 йилда Уганда мустакилликка эришади. 1963 йилдан респуб-

лика деб эълон килинади. Мустакилликка эришилган- дан сунг мамлакатда бир неча бор харбий тунтариш- лар б^либ утади. Шундай тунтаришлардан бирида 1971 йили хокимиятга генерал Амин келади. Диктатор Амин хукмронлиги йилларида 300000 га якин ахоли кириб юборилади, мамлакат иктисодиёти инкирозга юз тут- ди. Амин 1979 йилда Танзания армияси ёрдамида хоки­миятдан четлаштирилади. Шундан сунг хам мамлакат­да давлат тунтаришларини келтириб чикарадиган фу- каролар уруши давом этади. Сунгги давлат тунтари- ши Угандада 1986 йилда амалга оширилган.

УКРАИНА

Расмий номи — Украина Республикаси. Пойтах­ти — Киев. Худуди — 603700 км2. Ахрлиси — 49100000 киши (2001). Давлат тили — украин. Дини — право- слав. Пул бирлиги — гривна.Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Шаркий

Европадаги давлат. Шимолда ва шаркда Россия (чегара узунлиги — 1576 км), шимолда Белорусь (891 км), жануби-гарбда Молдова (939 км), гарбда Польша (428 км), Венгрия (103 км) ва Словакия (90 км) билан чегарадош. Жанубда Украина Азов ва Кора денгизлари билан туташган. Мамлакат худудининг асосий кисми­ни Шаркий Европа текислиги ташкил этади. Шимолда Помсск, марказий кисмида Днепрбуйи, жанубда Kppa денгиз буйи пастгекисликлари мавжуд. Жануби-гарбда баландлиги 2061 м гача булган Украина Карпати, жа­нубда баландлиги 1545 м гача булган Крим тоглари жойлашган. Асосий дарёлари — Днепр, Ш имолий Д о­нец, Прут, Жанубий Буг, Дунай. Бир нечта йирик сув омборлари бор. Асосий казилма бойликлари: кунгир кумир, тошкумир, нефть, табиий газ, темир, марга­нец, симоб, рух, кургошин, титан, магний, алюми­ний, цирконий рудалари. Мамлакат худудининг 56% ини хайдаладиган ерлар, 12% ини утлок ва яйловлар таш­кил этади.

Икдими — континентал. Украинада 4000 хилга якин гул ва папоротниксимон усимликлар усади. Мамлакат Худудининг 15% га якинини Урмонлар ташкил этади. Урмонларда кара гай, эман, кора кайин, арча, терак, жука, ольха, ок кайин, граб (кайинсимонлар), оккара-

Faft, кайрагоч усади. Украинада сут эмизувчиларнинг 100 га якин, кушларнинг 360, баликдарнинг 200 га якин тури учрайди. Урмонларида лось, косуля, Тенгиз, олмахон, кундуз, силовсин, урмон сувсари, Европа о^уси, айик,, ёввойи мушук, Крим охуси, тулки, бурсик, кизил иштон, кораялок,, кур, каркур, кук турна учрай­ди. Катга кушоёк,, курсичцон, юмронкозик,, дашт бур- гуги, безгалдок, тургай, дашт кора илони, сарик илон, калтакесаклар дашт фаунасини ташкил этади. Дарё буйларида ондатра, дарё тошбакаси, сувилон, курбака, ёввойи урдак, каркара учрайди.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат таркибига 24 вилоят ва Крим автоном республикаси киради. Украина 1991 йил 24 августда уз мустакиллигини эълон килади (аввал СССР таркибида). 24 август — миллий байрам (Мустакиллик куни). Ижро этувчи хокимият прези­дент (давлат бошлиги) ва Вазирлар Ма^самасини бош- Карадиган Бош вазирга тегишли. Конун чикарувчи олий орган — Рада. Йирик сиёсий партиялари: Украина Халк Р у\и , Украина республика партияси, Украина д е­мократик партияси, Демократик тикланиш партияси, Украина деэуфн-демократик партияси, Украина Халк партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Украина ривожланган саноат тармокдарига эга. Саноат- нинг асосий тармокларини кора металлургия, рангли металлургия, машинасозлик, энергетик машинасозлик ва элекротехника саноати, радиоэлектрон саноат, авиа­ция, тракторсозлик, кемасозлик, кимё саноатлари таш­кил этади. Кишлок хужалиги асосан донли экинлар, техник экинлар ва чорвачиликка ихтисослашган. ByF- дой, маккажухори, арпа, тарик, канд лавлаги, кунга- бокар, каноп, картошка етиштирилади. Узумчилик ва боЕДорчилик ривожланган. ЯММ 1994 йилда 189,2 млрд. (а\оли жон бошига — 3650) долл.ни ташкил этади. Асосий савдо шериклари: МДХ ва Болтикбуйи рес- публикалари, Германия, Польша, Чехия, Хитой, Ита­лия, Швейцария.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 22800 км, автомобиль йуллари — 273700 км, ички сув йулла­ри — 4500 км. Асосий портлари: Николаев, Одесса, Херсон, Севастополь.

Т а р и х и . Хозирги Украина худуди м. а. VII асрда скифлар империяси таркибига кирган. III асрда готлар Дондан Дунайгача булган худудларда уз давлатларини ташкил этишади. Хуннлардан сунг бу худудларга шар­кий славянлар ва хазарлар^ кириб келишади ва икки уртада кураш бошланади. Уз худудларини хазарлардан \имоя кдлиш максадида славянлар варягларни ёрдамга чакиришади. Варяг князи Олег 882 йилда Киев Русига асос солади. 988 йилда Владимир Буюк христианликни кабул кдлади. Киев Руси Ярослав Мудрий (1019—1054) ва Владимир II Мономах (1113—1125) даврида гуллаб- яшнайди. XIII асрда Ботухон бошчилигидаги мугул- татар кушинлари Киев давлатини тугатади. Киев давлати ерлари Польша ва Буюк Литва Князлиги уртасида булиб олинади. 1647 йилда Андрусов шартномасига кура шар­кий Украина ерлари Россия таркибига киради. 1793 йил­да Екатерина бутун Украина ерларини (Галициядан ташкари, Галиция 1919 йилгача Австро-Венгрия импе­рияси таркибига кирган) босиб олади. 1917 йилнинг ноябрида Винниченко ва Петлюра Киевда Украина Автоном Республикасини тузишади. Улар билан бир вактда Харьковда большевиклар Украина Совет Респуб­ликасини тузишади. Брест — Литва шартномасидан сунг 1918 йилнинг мартида немис кушинлари Украинани оккупация кдлади ва 1918 йилнинг декабригача Петлю­ра \окимиятни уз кулига олгунча колишади. 1920 йилда Петлюра ва большевиклар уртасидаги курашга Польша кушилади ва Рига шартномасига кура Рарбий Украина ерлари 1921 йилда Полыиага утади. Совет Украинаси эса 1922 йилда Совет Иттифоки таркибига киради. Иккинчи ж а\он уруши даврида Украина немис кушинлари томо­нидан оккупация кдлинади. 1944 йилда Совет кушинла­ри Украинадан немисларни кувиб чикаради. 1945 йилда Украинага Шаркий Галиция, Рутеня, Шимолий Буко­вина ва Бессарабиянинг бир кисми кушилади. 1954 йилда Крим вилояти Украина таркибига киради. 1986 йилнинг 26 апрелида Украина худудида инсоният тари- хидаги энг фожиали \алокатлардан бири — Чернобиль атом электростанциясида портлаш руй беради. 1991 йил­да Украина уз мустакдллигига эришади. 2004 йил охири­да навбатдаги президент сайловларида президентликка номзодлардан бирининг тарафдорлари сайлов натижа- ларидан норози эканликларини билдириб, тартибсиз-

ликлар уюштиришади. Мамлакатда «тук сарик инкилоб» деб ном олган сиёсий инкироз вужудга келади. К,айта утказилган сайловларда мухолифатчилар вакили В. Юш- ченко галаба козонди.

УММОН

Расмий номи — Уммон Султонлиги. Пойтахти Маскат. Худуди — 306000 км2. А^олиси — 2400000 киши (2001). Давлат тили — араб. Дини — ислом. Пул бирлиги — уммон риали.Географик жойлашуви ва табиати. Арабистон

ярим оролида жойлашган Жануби-Рарбий Осиё давла­ти. Рарбда Саудия Арабистони (чегара узунлиги 676 км), жануби-гарбда Яман (288 км) давлати билан чегара­дош. Мамлакатнинг шаркий ва жанубий киргокларини Араб денгизи сувлари, шимолий киргокдарини Уммон курфази сувлари ювиб туради. Курукликдаги чегарала- рининг умумий узунлиги 2,092 км. Мамлакатнинг кат­та кисми тогли худудлардан иборат. Уммон курфази киргокдари буйлаб Хожар tofh ти к коялари ястаниб ётибди. Тоглар ва Уммон курфази уртасида тор Ал- Ботина паст текислиги жойлашган. Мамлакатнинг мар­казий кисмида Руб-ал-Холи кумли чулининг шаркий чегараси жойлашган. Уммон бой нефть захираларига эга булиб, фойдали казилмалардан мис, хром ва табиий газ ^ам казиб олинади.

Иклими — курук чул зонаси.Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Давлат

тузилиши — мутлак монархия (султонлик). Мамлакат таркибига 3 та губернаторлик (вилоят) — Маскат, Мусондам, Зуфар киради. Уммон 1650 йилда муста­килликка эришган (илгари Португалия мустамлакаси). 18 ноябр — амалдаги султоннинг тугилган куни мил­лий байрам сифатида нишонланади. Крнунчилик ислом конунлари ва инглиз умумий хукукига асосланган бу­либ, султон олий суд инстанцияси хисобланади. Дав­лат ва хукумат бошлиги султон (султон Кдбус ибн Саид ибн Теймур давлатни 1970 йилдан буён бошка- риб келмокда). Конун чикарувчи хокимиятни Миллий йирин амалга оширади. Сиёсий партиялар такикланган.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Мамлакат иктисоди нефтни казиб олиш саноатига

асосланган. Нефть ялпи миллий махсулотнинг 40% га якин кдсмини, экспортдан тушадиган даромадларнинг 20% дан зиёдрогини ташкил кдлади. Копилок, хужали­гида, баликчиликни киритган холда, мехнатга лаёкатли а\олининг 60% и банд. Асосий кишлок хужалик махсу­лотлари: хурмо, банан. Чорвачилик хам ривожланган. Йилига 100 минг тоннага якин балик овланади. Асо­сий савдо хамкорлари: Япония, Жанубий Корея, Буюк Британия, Сингапур, АКШ.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 26000 км (шундан 6000 км асфальт йуллар). Порт шах- ри — Маскат.

Т а р и х и . М. а. 536 йили замонавий Уммон худуди форслар томонидан босиб олинган эди. Янги давр бош ­ларида Урта ер денгизи хамда Осиё давлатлари уртаси­даги савдонинг асосий кисми Уммон оркали утарди. VII аср урталарида Уммон мамлакатга исломни олиб кир­ган араблар томонидан босиб олинади. XVI асрда пор­тугал ияликлар Маскатни ишгол киладилар, бирок 1650 йилда мамлакатдан европаликларни хайдаб чикариб, Уммон мустакилликни кулга киритади. 1741 йилда мам­лакатдан эронлик боскинчиларни кувиб юборган Ахмад ибн Саид авлоди 1733 йили Маскат султонлигига асос солади. Ибн Саидлар хозирги кунларда хам шу шахар- ларда хукумронлик килмокдалар. 1798 йили Маскат ва Буюк Британия Уртасида дустлик, савдо хамда кема катновлари тУфисидаги шартома имзоланган. Бу шарт­нома муддатлари 1891 хамда 1970 йилларда — мамла­кат рахбари «Уммон султони» унвонини олганидан сунг икки маротаба кайта узайтирилган.

УРУГВАЙ

Расмий номи — Шаркий Уругвай Республикаси. Пой­тахти — Монтевидео. Худуди — 176200 км2. Ах,оли- си — 3400000 киши (2001). Давлат тили — испан. Дини — католик. Пул бирлиги — уругвай песоси.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Жанубий Американинг жануби-шаркий кисмида жойлашган дав­лат. Шаркда ва шимолда Бразилия (чегара узунлиги — 985 км), гарбда Аргентина (579 км) билан чегарадош. Жануб ва шарк томонида Атлантика океани билан ту­ташган. Чегарасининг умумий узунлиги — 1564 км,

со^ил буйлаб чегара узунлиги — 660 км. Уругвай ХУДУД жихатидан Жанубий Америкадаги кичик давлатлардан биридир. Мамлакат рельефи кичик тепаликлари булган текисликдан иборат. Х,удуднинг уртача баландлиги 200— 300 м. Сохил буйида унумдор паст тепаликлар мавжуд. Асосий дарёлари — Уругвай, Рионегро. Казилма бой­ликлари жуда кам. Асосий табиий ресурсларини унум­дор тупрок, ва гидроэнергетик имкониятлар ташкил этади. Мамлакат худудининг 22% и хайдаладиган ерлар, 78% и утлок ва яйловлардир.^

Икдими — субтропик. Усимлик дунёсини асосан яйлов усимликлари ташкил этади. Урмонларида тро­пик дарахтлар усади. Пума, тапир, тунгиз, тулки, ки- йик, ёввойи мушук, чумолихур, колибри, америка страуси, бойугли, журчи, йирик ургимчаклар ва суд- ралувчилар фаунани ташкил этади.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат таркибига 19 та департамент киради. Уругвай Бразилиядан 1828 йил 25 августида мустакилликка эришади. Шу сана миллий байрам — Мустакиллик куни хисобланади. Давлат ва хукумат бошлиги — президент. Крнун чикарувчи хоки­миятни Сенат (юкори палата) ва Вакиллар палатаси (куйи палата)дан иборат Генерал Ассамблея амалга оширади. Йирик сиёсий партиялари: Миллий партия (Бланко), Колорадо партияси, Христиан демократик партия, Уругвай социалистик партияси, Уругвай ком­мунистик партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . ЯММ 1994 йилда 23 млрд. (ахоли жон бошига — 7200) долларни ташкил этган. Саноат гушт ва баликни кайта ишлаш, жун, тери, шакар, тукимачилик махсулотла­рини ишлаб чикариш билан боглик. Кдшлок хужали­гида катта майдонлар чорва бокиш учун ажратилган. Асосий экинлари — бурдой, шоли, сорго. Регионал иктисодий хамкорлик доирасида Уругвай Бразилия, Аргентина ва Парагвай билан иктисодий алокалар урнатган. Асосий савдо шериклари: Бразилия, АКД11, Аргентина, Хитой, Италия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 3000 км, автомобиль йуллари — 49900 км (6700 км каттик коп- ламали), ички сув йуллари — 1600 км. Порти — Монте­видео.

Т а р и х и . Чарруа ва Гуарани худудлари Урнашган хозирги Уругвай ХУДУДИ 1516 йилда испаниялик Диас де Солис томонидан кашф этилади. XVII асрда бош- ланган мустамлакачилик хиндулар орасида христиан- ликни таргиб этиш билан давом этган. 1726 йилда Мон- тевидеога асос солган испанлар XVIII асрда хозирги Уругвай ХУДУДИНИ Рио-ле-Ла-Плата вице-кироллиги таркибига киритади. XIX аср бошларида мамлакатда мустакиллик учун кураш бошланади, лекин 1816 йил­да Уругвай португаллар томонидан босиб олиниб, Бра­зил ияга кУшиб юборилади. 1828 йилда мустакил­ликка эришгандан сунг Уругвайда баланкос (консер- ваторлар) ва колорадос (либераллар) тарафдорлари уртасида фукаролар уруши бошланади. Мамлакатнинг йирик сиёсий арбобларидан бири Батлье-Ордокес 1903—1915 йилларда демократик жамиятнинг пойдево- рига асос солади. Лекин унинг вафотидан сунг Уруг­вайда харбий диктатура урнатилади. 1952 йилдан 1966 йилгача мамлакатни коллегиал хукумат бошкаради. 1970 йилда мамлакатда тупамарос — миллий-озодлик хара­кати тарафдорларининг кУзголони бошланади. Кузголон1972 йилда хукумат кушинлари томонидан бостирила- ди. 1973 йилда Уругвайда навбатдаги харбий давлат тунтариши булиб, 1984 йилдагина харбийлар хокимият­ни фукаролар хукуматига топширади.

ФАЛАСТИН

Расмий номи — Фаластин давлати. Пойтахти — йук (хукумат Рамоллох, шахрида жойлашган), мамла­кат иккига булинган — Иордан дарёси гарбий сорили ва Fa30 секторига. Худуди — 26000 км2. А^олиси — 2133313 киши (1995). Давлат тили — араб ва иврит. Дини — ислом. Пул бирлиги — исроил шекели щмда иордан динори.Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Якин

Шаркдаги мамлакат. Узок муддат давомида Исроил то­монидан босиб олинган Фаластин давлати ХУДУДИ хозир­ги кунда Фаластин маъмурияти бошкаруви остидадир. Мамлакат икки кисмга булинган: 1) Иордан дарёси гарбий сохили (майдони — 5873 км) шимолда, гарбда ва жанубда Исроил, шаркда эса Иордания билан чега­радош; 2) Fa30 сектори (майдони 378 км) жанубда

Миср билан чегарадош. Чегараларининг умумий узун­лиги — 468 км, со^ил чизигининг узунлиги — 40 км. Мамлакат худуди тепаликлардан иборат. Фаластин та­биий бойликларга бой эмас. Ишлов бериладиган ерлар худудининг 27% ини ташкил этади, 32% и эса утлок­лар ва яйловлардан иборат.

Фаластин иклими Урта ер денгизи хУДУДИга хос иссик, ёзда КУРУК> кишда ёмгирли. Усимлик дунёсида яшил эман, терпентин дарахти, иерусалим соснаси, ясси тоглик, тогли худудларда эса табор эмани ва си- намора кенг таркалган. Хайвонот дунёси хам бой хисоб­ланиб, 400 га якин куш турлари мавжуд, шулардан бойум и, лайлак куп учрайди. Хайвонот дунёсида сирт- лонлар, ёввойи чучкалар, куёнлар, типратиканлар, илонлар, калтакесаклар кенг таркалган.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Хозир­ги кунда Фаластинда мамлакат худудининг Фаластин маъмурияти бошкаруви остига утиш жараёни хамда давлат органларини ташкил килиш ва шакллантириш ишлари олиб борилмокда. Асосий сиёсий партияси — Фаластин Озодлиги ташкилоти.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Фа- ластиннинг иктисодий ривожланишига тускинлик кил­ган омил — бу унинг узок Давр Исроил куролли куч- лари боскини остида булганлигидадир. Фаластин ахоли- сининг катта кисми пул топиш учун Исроил ва Форс курфази мамлакатларига бориб ишлайдилар. 1990 йил­ги Форс курфазидаги инкироз купгина фаластинлик- ларни ортга кайтиб, Рарбий сохил ишсизлари сонини тулдиришга мажбур килди.

Тарихи. М. а. Ill минг йилликда замонавий Фалас­тин худудида кадимги Ханаан цивилизацияси ташкил этилди. М. а. XII асрда Фаластиннинг киргокбуйи худуд­лари филистимлянлар томонидан, колган кисми эса Исроил — Иудей давлатига асос солган иудей кабила­лари томонидан босиб олинди. Иудей давлатлари кула- ганидан сунг Фаластин Ахамонийлар, Птоломейлар, Салжукийлар, Ним империяси, Византия давлатлари таркибига кирган. VII асрда Фаластин араблар, XI аср­да салибчилар томонидан ишгол килинган. 1516 йилда Фаластин Усмонийлар империясининг бир кисми, унинг инкирозидан сунг инглиз протектората булган. 1947 йилда БМТ Фаластин давлати худудида икки дав-

лат — араб ва я^удийлар давлатлари ташкил этилиши хакдца к,арор кдлди. Бирок Фаластин давлатига тегиш­ли ерларнинг катта кисми Исроил томонидан ишгол Килинган б^лса, колган кисми Иордания давлати то­монидан кушиб олинди. 1964 йилда ташкил этилган Фаластин Озодлиги ташкилоти Ясир Арофат бошчи- лигида 1989 йилда Фаластин давлати тузилиши \акида эълон килди. 1997 йилда Исроил ва Фаластин Озодли­ги ташкилоти уртасида келишув имзоланиб, унга кура Исроил Фаластиннинг автоном булиш фтсукини тан олган. Бирок давлат институтларини ташкил килиш \озирги кунда мураккаб ички сиёсий шароитда олиб борилмокда.

ФАРЕР ОРОЛЛАРИ

Расмий номи — Фарер ороллари (Дания мулки). Маъмурий маркази — Торсхван. Худуди — 1400 км2. Ах;олиси — 41900 киши (2001). Давлат тили — дат, фарер. Дини — лютеранлик (95%). Пул бирлиги — да- ния кронаси.Географик жойлашуви ва табиати. Атлантика

океанининг шимоли-шаркий кисмида, Норвегия ден- гизида жойлашган давлат. Фарер ороллари уз ичига18 та урганилган ва бир нечта урганилмаган оролларни камраб олади. Ороллар вулконли келиб чикишга эга булиб, уларнинг юзаси асосан чуккилидир. Энг баланд нуктаси — 882 м. Мамлакат иклими юмшок Киш ва салкин ёз билан тавсифланади. Оролларда асосан яй­лов усимликлари, торфяникларда мох ва лишайник- лар куплаб учрайди. Киргок сувларида турли-туман баликлар х,амда китлар учраб туради. Кдргокларида куш- лар колониялари кенг таркалган.

Давлат тузилиши ва сиёсий партиялари. Фа­рер ороллари — Дания Кдроллигининг Уз-узини бош- карадиган денгизорти маъмурий бирлиги. Давлат бош ­лиги — Дания монархи. Коммиссионер унинг манфа- атларини оролларда ифода килади. Хукумат ра^бари — премьер-министр. К,онун чикарувчи органи — 32 депу- татдан иборат парламент. Олий ижро этувчи органи — Ландсстюр (коалицион хукумат). Маъмурий жщатдан 49 та муниципалияга булинган.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари.

Иктисоднинг асосий тармокдари балик, овлаш ва кайта ишлаш, кемасозлик, курилиш ва хунармандчилик. Но- кулай иклим шароити ва \айдаладиган ерларнинг йукли- ги туфайли кишлок хужалиги заиф ривожланган. Ба- ликнинг жа^он бозорларидаги нархи усиши ороллар иктисодининг тез суръатлар билан усишига олиб келди. Бу уз навбатида ишсизликни камайтирди хамда ишчи кучи етишмовчилигини вужудга келтирди. Балик орол­ларнинг асосий экспорт ма\сулотидир. Ороллар атро­фида якинда очилган нефть захиралари иктисод тузили- шини аста-секинлик билан узгартириш ва унинг Данияга карамлигини камайтириш ишончини бермокда. Асосий савдо хамкорлари: Дания, Германия, Франция.

Т а р и х и . Ороллар VI асрда Ирландия монахлари томонидан кашф килинган булиб, бу ерда улар даст­лабки маконларга асос солишган. IX асрда оролларга норвегияликлар кириб келди. 1035 йилдан бошлаб Фа­рер ороллари Норвегия Кдроллигининг таркибий кис­мига айланди. Шундан сунг 1380 йилда Норвегия би­лан биргаликда ороллар Дания Кдооллигига кушилиб кетди. Иккинчи жахон уруши даврида ороллар немис боскинчиларини тухтатиш максадида инглизлар томо­нидан эгалланди. 1948 йилда эса ороллар хозирги кун- даги макомини кулга киритди.

ФИДЖИ

Расмий номи — Фиджи Республикаси. Пойтахти — Сува. Худуди — 18333 км2. А^олиси — 800000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — протестант- лик, иудаизм. Пул бирлиги — фиджи доллари.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Тинч океаннинг жанубий кисмида Фиджи оролларида (жами 844 та орол) жойлашган давлат. Энг йирик ороллари — Вити-Леву ва Вануа-Леву. Сохил буйлаб чегара узун­лиги — 1129 км. Оролларнинг рельефи вулконлар на­тижасида пайдо булган тог тизмалари мавжуд ясси tof- ликлардан иборат. Асосий табиий бойликлари: балик, олтин, мис. Худуднинг 8% ини хайдаладиган ерлар, 65% ини Урмон ва тукайлар ташкил этади.

Иклими — тропик, океан иклими. Tof ёнбагирлари тропик Урмонлар билан копланган. Текис худудларида яйлов усимликлари Усади. Фиджининг хайвонот олами

камбагал. Куп таркалган сут эмизувчилар — куршапа- лак ва учар тулки. Оролларга олиб келинган \айвон- лардан мангусталар кенг таркалган.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — республика. Фиджи мустакилликка 1970 йилнинг 10 октябрида эришди (аввал Буюк Бри­тания мустамлакаси). Шу сана миллий байрам хисоб­ланади (Мустакиллик куни). Крнунчилиги инглиз уму­мий хукукига асосланган. Ижро этувчи хокимият Пре­зидент (давлат бошлиги) ва Бош вазир бошчилигида­ги хукуматга тегишли. Крнун чикарувчи хокимият икки палатали парламент томонидан амалга оширилади. Йи­рик сиёсий партиялари: Фиджи сиёсий партияси, Фид­жи миллий бирлашган фронти, Ер эгалари партияси, Миллий федератив партия, Лейбористик партия.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Мамлакат иктисодининг асосий тармоги — кишлок хужалиги (ЯММнинг 23% и). Асосий экспорт махсу­лотлари — шакар ва копра (кокос магзи). Ишлаб чика­риш асосан кишлок хужалиги махсулотлари ва балик- ни кайта ишлаш билан боглик. Асосий валюта манбаи туризм хисобланади. ЯММ 1994 йилда 4,3 млрд. (ахоли жон бошига — 15650) долларни ташкил этди. Асосий савдо хамкорлари: Австралия, Янги Зеландия, Япо­ния, ЕХ давлатлари.

Тарихи. Оролларнинг бир кисми 1634 йилда Тас­ман томонидан, колган кисми 1774 йилда Кук томо­нидан кашф этилган. 1874 йилда Фиджи Буюк Брита­ния мустамлакасига айланади, лекин маълум маънода узини-узи бошкариш хукукини сакдаб колади. Брита­ния Хамдус1лиги аъзоси Фиджи мустакилликка 1970 йилда эришади. 1987 йилда подполковник Рабук бош­чилигидаги давлат тунтаришидан сунг Фиджида рес­публика тузуми урнатилади.

ФИЛИППИН

Расмий номи — Филиппин Республикаси. Пойтах­ти — Манила. Худуди — 299765 км2. А^олиси — 77200000 киши (2001). Давлат тили — Филиппин.

Дини — католик. Пул бирлиги — Филиппин песоси.Географик жойлашуви ва табиати. Тинч океан-

нинг гарбий кисмида, Малайя архипелагининг Филип­

пин оролларида жойлашган давлат. Филиппинга тегиш­ли 7100 дан ортик, ороллар бор. Энг йирик ороллари — Лусон, Минданао, Самар, Панай, Палаван, Негрос, Миндоро, Лейте. Мамлакат гарбда Жанубий Хитой, шаркда Филиппин, жанубда Сулавеси денгизлари би­лан туташган. Шимолда Филиппин оролларини Тайвань оролидан Баши бугози ажратиб туради. Сохил буйлаб чегара узунлиги — 36289 км. Энг йирик ун бир орол мамлакат худудининг 92% ини ташкил этади. Энг баланд чуккиси Минданао оролидаги Апо т о т а и р (2954 м). Асосий табиий бойликлари: ёгоч, нефть, никель, ко­бальт, кумуш, олтин, мис. Мамлакат худудининг 26% и хайдаладиган ерлар, 40% и урмон ва тукайлардир.

Икдими — тропик. Филиппин худудининг деярли ярмини тропик урмонлар ташкил этиб, бу урмонларда пальма, каучук дарахти, баньян, апитонг, майяпис, лауан, бамбук усади. Денгиз сатхидан 1200 м баланд­ликда бута ва яйлов усимликлари усади. Оху, мангуст, кобон, турли кушлар ва судралувчилар хайвонот ола­мини ташкил этади. Сохилбуйи сувларида турли хил балик^ар ва моллюскалар учрайди.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — президент республикаси. Мамлакат таркибига 74 та провинцияни уз ичига олган 12 та маъмурий район киради. Филиппин АКД1дан уз мус- такдллигига 1946 йилнинг 4 июлида эришади. Миллий байрами 12 июн — Мустакиллик куни (1898 йили Ис- паниядан). Давлат ва \укумат бошлиги — президент. Крнун чикарувчи олий орган Сенат (юкори) ва Ва­киллар палатасидан (куйи) иборат Конгрессдир. Йи­рик сиёсий партиялари: Филиппинликларнинг демо­кратия учун кураши, Лакас — Филиппин демократик партияси, МиллатчиЛар партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Са- ноатнинг энг ривожланган тармоклари (ЯМ М нинг 35% и): электрон, тукимачилик, кимё, ёгочни кайта ишлаш, озик-овкат, фармацевтика. Кишлок хужалиги (ЯММнинг 30% и) хам мамлакат икгисодида мухим Урин эгаллайди. Филиппин кокос ёнгоклари ва кокос махсулотларини экспорт килувчи йирик давлат хисоб­ланади. Шоли, маккажухори, шакаркамиш, банан, ана­нас, манго етиштирилади. Чорвачилик ривожланган. ЯММ 1994 йилда 161,4 млрд. (ахоли жон бошига —

2310) долл.ни ташкил этди. Асосий савдо шериклари: АКШ , Германия, Япония, Гонконг, Буюк Британия, Тайвань, Сингапур.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 378 км, автомобиль йуллари — 156200 км, ички сув йулла­р и — 3219 км. Асосий портлари: Давао, Манила, Себу.

Т а р и х и . V асрдан бошлаб хозирги Филиппин худу­дида турли халклар ва маданиятларнинг крришган ци­вилизацияси шаклланади. VI—XV асрларда Филиппин хинд-малая денгиз к,и ролл и клари га карам булган. 1521 йилда португалиялик Магеллан томонидан кашф этилган. XVI асрнинг дастлабки чорагида испан мус- тамлакасига айланади ва шу даврдан шахзода Филипп (келажакда кирол Филипп И) шарафига Филиппин деб аталади. Испан-Америка уруши даврида Филиппин АКШга карам булади (1898). Филиппин кушинлари ку- рашга киришиб, 1899 йилнинг январида мамлакатни республика деб эълон килишади. Лекин амалда Филип­пин АКД1га каРамлигича колаверади. 1942 йилда Ф и­липпин япон кушинлари томонидан босиб олинади. 1946 йилда расман мустакиллик эълон килинса хам, иктисодий ва сиёсий жихатдан Филиппин узок муддат АКШ таъсири остида колади. 1968 йилдан 1972 йилгача христиан ва мусулмонлар уртасида фукаролар уруши булади. 1965 йилда президентликка сайланган Маркос 1979 йилда харбий давр конунини кабул килади. 1986 йилда у хокимиятни Корасон Акинага топширади. 1992 йилда Фидель Рамос президент этиб сайланади.

ФИНЛЯНДИЯ

Расмий номи — Финляндия Республикаси. Пойтах­ти — Хельсинки. Худуди — 338145 км2. А^олиси — 5200000 киши (2001). Давлат тили — фин ва швед. Дини — лютеранлик (90%). Пул бирлиги — евро.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Шимолий Европадаги давлат. Жануб ва шаркда Россия (чегаранинг узунлиги — 1313 км), шимолда Норвегия (729 км), гарб­да Швеция (586 км) билан чегарадош. Мамлакатнинг гарбини Ботник култиги, жанубини Фин култиги сувла­ри ювиб туради. Чегаранинг умумий узунлиги — 2628 км, сохилнинг узунлиги — 1126 км. Мамлакат худудининг катга кисми текисликлардан иборат. Худуднинг 30% ини

боткркликлар ташкил этади. Мамлакатнинг шимоли-Fap- бида Лапландия жойлашган, рельеф тогли худудларга узгаради. Шу тогларда мамлакатнинг энг юкори нукта­си — Халтиотунтури (1328 м) tofh жойлашган. Финлян­дия — куллар мамлакати. 60000 га якин кул бор. Куллар­нинг энг йириклари — Пяйянне, Сайма, Инари, Пиели- нен. Асосий дарёлари — Торнио, Кеми, Оулу. Мамлакат худудида титан, магний, мис, рух, темир, никель руда- лари топилган. Мухим табиий бойликларидан бири ёгоч- дир. Хайдаладиган ерлар мамлакат худудининг 8% ини, урмонлар 76% ини ташкил этади.

Иклими — муътадил, шимолида континентал. Фин­ляндия худудининг катта кисмини урмонлар ташкил этади. Урмонларда кара гай, арча, эман, заранг, кора- кайин, коракара^ай, шимолида тундра усимликлари усади. Шимол бугуси, лось, олмахон, куён, тулки, кундуз, айик, бури, силовсин, 250 га якин парранда ва куш турлари хайвонот оламини ташкил этади. Дарё ва кулларида турли баликлар куп.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — парламент республикаси. Финляндия маъмурий жихатдан 5 та лян (губерния)га, мухторият \укукига эга булган Аланд оролларига булинади. Лян- лар кихлакунта (уезд)ларга булинган. Финляндия 1917 йил 6 декабрда мустакилликка эришади (аввал Россия мустамлакаси). 6 декабр миллий байрам — Мустакил­лик куни хисобланади. Крнунлар швед умумий хУКУКИга асосланган. Ижро этувчи хокимият президент (давлат бошлиги) ва Бош вазир бошчилигидаги хукуматга те­гишли. К,онун чикарувчи олий орган — парламент (бир палатали). Иирик сиёсий партиялари: Финляндия мар­кази, Финляндия социал-демократик партияси, Мил­лий коалицион партия, Либерал халк партияси, Фин­ляндия кишлок партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Финляндия кайта ишлаш тармок^арига асосланган ривожланган бозор иктисодига эга. Бундан ташкари машинасозлик, кемасозлик, кимё, озик-овкат, туки­мачилик саноатлари ривожланган. Ёгоч ва бир катор Казилма бойликларни хисобга олмаганда, Финляндия хом ашё ва энергия импортига карам. Иклим шароити туфайли кишлок хужалиги дон етиштириш ва чорва- чилик билан чекланган. ЯММ 1994 йилда 81,8 млрд.

(а^оли жон бошига — 22300) долларни ташкил этди. Асосий савдо хамкорлари: Германия, Швеция, Буюк Британия, АКД1, Франция, Япония, Россия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 5924 км, автомобиль йуллари — 78400 км, ички сув йуллари — 3700 км. Асосий портлари: Котка, Турку, Хельсинки.

Тарихи. I аср охирларида Эстониядан келган фин- лар хозирги Финляндиянинг жанубий хУДУДВДа урна- шишади. 800 йилларга келиб финлар Карелиягача етиб боришади ва фин-угор гурухига мансуб бошк,а элатлар билан аралашиб кетишади. Кейинрок, мамлакат жану- бини викинглар эгаллашади. 1150 йилда Финляндия тулик, Швецияга карам булади. Швеция Финляндияга христианликни олиб келади. 1809 йилда Финляндия рус подшоси Александр I томонидан босиб олинади. Аввалига Финляндия маълум автономияга эга булади.XIX аср охирларида Финляндияда мажбурий руслаш- тириш сиёсати амалга оширила бошлайди. Россияда инкдлоб булгач, Финляндия мустакдлликка эришади ва киск,а муддатли монархиядан сунг мамлакат рес­публика деб эълон килинади. Совет-фин урушида Фин­ляндия маглубиятга учрайди. Икки уртада тузилган сулхга кура Финляндия Карелия ва Лапландиядан аж- ралади. 1960 йилда Финляндия Скандинавия давлатла- рининг умумий бозорига аъзо булади.

ФОЛКЛЕНД ОРОЛЛАРИ

Расмий номи — Фолкленд (Мальвин) ороллари. Пой­тахти Порт-Стеши. Худуди — 12200 км7. А^оли- си — 2800000 киши (2000). Давлат тили — инглиз. Дини — христианлик. Пул бирлиги — фолкленд фунти.Географик жойлашуви ва табиати. Фолкленд

оролари — Атлантика океанининг жануби-гарбий кдс- мидаги архипелаг. Архипелаг икки йирик — Соледад ва Гран-Мальвин оролларидан ташкил топган. Бундан ташкари 200 га якин майда ороллар хам унинг тарки­бига киради. Ороллар чукма жинслардан ташкил топ­ган. Рарбий Фолкленд оролининг энг юкори нукта­си — Адам tofh (706 м).

Икдими — салк,ин океан икдими. Усимлик дунёси камбагал, торф боткркдиклари мавжуд. Хайвонот дунё­сида денгиз жониворлари устунлик килади. Бу ерда

тюленлар, кискичбакалар, баликдарнинг куплаб тур­лари ва кушлар жуда куп.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Орол­ларни Буюк Британия кдроличаси томонидан тайинла- надиган губернатор бош киради. Маъмурий-худудий були- нишга эга эмас. Ofhp самолётларни кабул кдлиш учун Куниш майдони ва базаси мавжуд. Сиёсий партиялари: Фолкленд оролларининг миллий тараккдёт партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Ма­халлий ахолининг асосий машгулоти — куйчилик, ба­ликчилик. Кррамол ва отлар хам бокдлади. Озик-овкат ишлаб чикариш ва жунга кайта ишлов бериш фабрика- лари хам мавжуд. Картошка, карам, пиёз, лавлаги, арпа каби маданий усимликлар етиштирилади. Асосий савдо хамкорлари: Буюк Британия, Аргентина.

Тарихи. Архипелагни урганиш учун биринчи жид- дий уриниш голланд денгизчиси Себальд Веерт томо­нидан амалга оширилди. Оролларга Себальдин оролла­ри номи берилиб, улар географик хариталарга кири­тилди. 1760 йил январида инглизлар гарбий ва шаркий оролларни ажратиб турган бугозни кашф килишди ва унга инглиз флоти газначиси лорд Фолкленд номини берадилар. Кейинчалик бутун архипелаг шу ном билан атала бошланди. XVIII асрда оролларга Сан-Мало пор- тидан йулга чиккан француз денгизчилари серкатнов булиб колишди. Шу тарика бу архипелаг узининг ик­кинчи, Мальвин ороллари номига эга булди. Бу ном расман Аргентина ва Лотин Америкасининг бошка мам- лакатларида ишлатилади. 1764 йилда Мальвин оролла­рига машхур денгизчи Луи Антуан де Бугенвиль бош ­чилигидаги денгиз экспедицияси келиб тушди. У Со- ледаднинг шаркий кдргокларида доимий манзилгох — Порт-Сен-Луига асос солди. Айнан шу ердаги ороллар Франция мулки деб эълон килинди. Буюк Британия Францияни архипелагдан сикиб чикаришга уринган. 1765 йилда инглиз денгизчиси Жон Байрон Шаркий Фолклендга куролланган отряд тушириб, Порт-Эгмонт портига асос солиб, оролларни инглиз мулки деб эълон Килди. Англия ва Германия билан олиб борилган етти йиллик урушда банд булган Франция архипелагни Ис- панияга 25 минг фунт стерлингга сотиб юборди. Испа­ния ва Англия муносабатлари шу даражада кескин- лашдики, харбий тУкнашув юз бериши тайин булиб

колди. Узок давом этган можаролардан сунг Испания Англияга Порт-Эгмонтни кайтариб бериши учун рас­мий Лондон архипелаг суверенитетидан воз кечишга мажбур эди. Бирок инглизлар 1774 йили оролларни Буюк Британия мулки деб эълон килган холда уз гар- низонини олиб чикиб кетди. Кейинги йилларда Рио- де-ля-Плата вице-кироллигининг таркибий кисми деб эълон килинган Мальвин оролларига Испания ва Жа­нубий Америкадан кучманчилар келиб урнаша бошла­ди. XIX аср бошларида Буюк Британия бутун Ла-Плата худудини босиб олишга уринди. Бирок инглизлар ма­халлий ахолининг жиддий каршилигига дуч келди. 1816 йили Ла-Платанинг бирлашган провинциялари Испаниядан мустакиллигини эълон кдлиб, 1826 йилда Аргентина республикасини таъсис этган конституция- ни кабул кдтаи. Мальвин ороллари ва континентал шельф доирасидаги барча испан ороллари республика таркибига киритилди. 1820 йилда капитан Девид Жуитт бошчилигидаги «Эроина» аргентин фрегата Мальвин оролларига етиб келди ва бу ерда Аргентина республи­каси байроги кутарилди. 1833 йилнинг 3 январида инг­лизлар Соледаддан харбий ва фукаролик X. М. Минеда бошчилигидаги хукуматни ва шу ерда колган аргенти- наликларни кувиб чикарди. Аргентина хеч качон Буюк Британиянинг архипелагга булган ХУДУДИЙ хукукдари- ни тан олмаган ва бир ярим аср давомида оролнинг мустакиллиги тикланишини талаб кдииб келмокда.

ФРАНЦИЯ

Расмий номи — Франция Республикаси. Пойтах­ти — Париж. Худуди — 551000 км2. Ах,олиси — 59200000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — католик (90%). Пул бирлиги — евро.

Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Европа- нинг гарбидаги давлат. Жанубда Испания (чегара узун­лиги — 623 км) ва Андорра (60 км), жануби-шаркда Монако (4,4 км), шимоли-шаркда Бельгия (620 км) ва Люксембург (73 км), шаркда Швейцария (573 км) ва Италия (451 км) давлатлари билан чегарадош. Жа­нубда мамлакат Урта ер денгизи, гарбда Бискай курфа­зи, шимоли-гарбда Ла-Манш ва Па-де-Кале бугозла- ри билан туташган. Урта ер денгизидаги Корсика оро-

ли, туртта денгизорти департаментлари — Мартини­ка, Гваделупа, Реюньон, Француз Гвианаси хамда ден­гизорти худудлари — Франция Полинезияси, Янги Ка­ледония, С ен-П ьер ва Микелон, Тинч океанидаги бир к,атор архипелаглар Францияга тегишли. Чегараси­нинг умумий узунлиги (метрополия ва Корсика) — 2892,4 км, сохил буйлаб чегара узунлиги — 3427 км. Мамлакатнинг гарби ва шимоли текисликлардан ибо­рат. Марказ ва шаркда урта баландликдаги Марказий массив, Вогез, Юра тоглари жойлашган. Жануби-гарбда Испания билан табиий чегара хосил килган Пиреней тоглари ётади. Бу tof тизмасининг энг баланд нукта­си — Пик-де-Винмаль (3298 м). Мамлакатнинг жану- би-шаркдда Франция ва Рарбий Европанинг энг ба­ланд чуккиси Монблан tofh (4807 м) жойлашган Фран­цуз Альплари ётади. Асосий дарёлари — Сена, Рона, Луара, Гаронна. Куллар Францияда куп эмас, энг йирик кули — Женева (аксарияти Швейцарияда жойлашган). Асосий табиий бойликлари: кумир, темир рудаси, бок- ситлар, рух, балик,, ёгоч. Хайдаладиган ерлар ХУДУД- нинг 32% ини, Урмон ва тукайлар 27% ини, утлок, ва яйловлар 23% ини ташкил этади.

Икдими — муътадил, Корсика оролида субтропик. Мамлакатнинг туртдан бир кисмини Урмонлар таш­кил этади. Урмонларда эман, кэдотай, коракайин, к,ай- paF04, ок кайин, арча, каштан каби дарахтлар, Урта ер денгизи буйларида зайтун, ток, пальма, агавалар Усади. Хайвонот дунёсини айик, tof эчкиси, муфлон, тулки, бурсик, оху, косуля, тунгиз, олмахон, каклик, бургут, фламинго (жанубда) ташкил этади.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — президент республикаси. Мамлакат таркибига 96 та департаментга булинган 22 та вилоят киради. Бундан ташкари, денгизорти департаментлар ва денгизорти хУДУДлар хам Франция таркибига кира­ди. Франклар кироллиги V асрда ташкил топади. Би­ринчи республика 1792 йилда эълон килинган. СУнгги Конституция (V республика) 1958 йил 28 сентябрда Кабул килинган. Миллий байрами 14 июл — Бастилия олинган кун (1789). Давлат бошлиги — президент. Пре­зидент Бош вазир (Министрлар Кенгаши раиси)ни та- йинлайди. Конун чикарувчи хокимият Сенат (юкори палата) ва Миллий мажлис (куйи палата)дан иборат

парламент томонидан амалга оширилади. Йирик сиёсий партиялари: Республикани куллаш бирлашмаси, Фран­цуз демократик иттифоки, Республикачилар партия­си, Француз социалистик партияси, Сул радикал \apa- кат, Франция коммунистик партияси, Миллий фронт.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Франция дунёнинг юкори таракдий этган саноатга, катта к;ишлок хужалиги ресурсларига эга булган мам- лакатларидан биридир. ЯММ 1994 йилда 10801 млрд. (а^оли жон бошига — 18670) долларни ташкил этди. Саноатнинг асосий тармоклари (ЯММнинг 1/4 кис­ми): м аш инасозлик, кимё, автомобиль, сам олёт- созлик, электрон, металлургия, to f- k o h , тукимачилик, озик-овкат. Унумдор ерларнинг катта майдонлари, замонавий технологияларнинг кУлланилиши, хукумат субсидиялари Францияни Рарбий Европада кишлок хужалиги махсулотларини етиштирувчи етакчи давлат­га айлантирди. Мамлакат иктисодида тобора хизмат курсатиш сохасининг салмоги ортмокда. Асосий савдо Хамкорлари: ЕХ давлатлари, АКД1, Япония.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 34568 км (11674 км электрлаштирилган), автомобиль йуллари — 1551400 км (803000 км асфальтланган), ички сув йулла­ри — 15000 км. Асосий портлари: Бордо, Гавр, Дю н­керк, Нант-Сен-Назер, Руан.

Т а р и х и . М. а. I аср урталарида Галлия (хозирги Франция) Кддимги Рим томонидан босиб олинади. Франклар Галлияга V асрда кириб келишади. Франк Кироллиги Каролинглар сулоласи вакили Карл Буюк даврила кудрат чуккисига кутарилади. 987 йилда хоки­миятга Капетинглар сулоласи келади. Рарбий Европада Франциянинг таъсири XIII асрда Филлип II Август ва Людовик IX даврида ортади. XIV асрда хокимиятга Валуа сулоласи келади. 1337 йилдан 1453 йилгача Франция Англия билан «Юз йиллик уруш» олиб боради. Шу даврда инглиз кушинларига карши озодлик курашини Жанна д ‘Арк бошлайди. XVIII аср охирида абсолю- тизмнинг кризисга учраши аввалига подшо хокимияти- нинг чекланишига (1789 йилда Бастилиянинг олини- ши, Миллий Ассамблеянинг тузилиши), кейинчалик эса I республиканинг тузилишига (1792) олиб келди. 1793 йилда крепостнойлик ХУКУКИ бекор килинди. 1799 йили Наполеон Бонапарт давлат тунтариши утка- зиб, диктатура Урнатди ва 1804 йилда узини Наполеон I

номи билан император деб эълон килди. Боскинчилик урушлари натижасида Франция деярли бутун Марка­зий ва Ёарбий Европани узига буйсундирди. 1812 йилги Россияга юриш «Буюк армия»нинг яксон килиниши билан тугади. 1814 йилда рус кушинлари Парижни босиб олишди, бу \олат Францияда Бурбонлар реставрация- сига олиб келди. 1815 йилда Наполеон киска муддатга хокимиятга кайтди (100 кун) ва Ватерлоо маглубия- тидан сунг у бутунлай хокимиятни кулдан бой берди. Франция инкилобдан олдинги чегараларга кайтди. 1830 йилги инкилоб буржуа монархиясининг урнати- лишига олиб келди. Навбатдаги 1848 йилги инкилоб натижасида Францияда И республика эълон килинди. Император Наполеон III 1852 йили монархияни кайта тиклади, 1853— 1856 йилларда Франция Россияга кар­ши Крим урушида иштирок этди. 1870— 1871 йилларда- ги Франция—Пруссия уруши Эльзас ва Лотарингия- нинг бой берилиши билан тугади. 1871 йил — Париж Коммунасининг тузилиши ва халокати. 1875 йилда III Республика Конституцияси кабул килинди. 1914— 1918 йилларда Франция I жахон урушида иштирок этди ва галаба козонди. Унинг натижаларига кура Версаль шартномаси буйича Эльзас ва Лотарингияни узига кай- тариб олди. Шунингдек, Саар вилояти,Того ва Камерун Хам Францияга утди. II жахон уруши даврида Франция немис кушинлари томонидан оккупация килинди: мам­лакат 2 кисмга булинди (босиб олинган худудлар ва Мухтор Франция давлати). 1944 йили Нормандияга ит- тифокчи кушинлар туширилди ва Франция озод килин­ди. 1946 йили IV Республика Конституцияси кабул килинди. Франция 1949 йили НАТОга аъзо булиб кир­ди. 1945—1954 йилларда Вьетнамдаги мустамлака уруш­лари натижасида Франция Хиндихитойни бой берди. 1957 йилда мамлакат Е \ аъзоси булди. 1958 йилда иж­роия хукумат хУКУКларини кенгайтирган янги Консти­туция (V Республика) кабул килинди. 1960 йили Фран­ция мустамлака тизимининг парчаланиш жараёни бошланди. 1962 йили Жазоир мустакилликка эришди. 1966 йили Франция НАТО харбий ташкилотидан чик­ди. Франция 1970— 1990 йилларда Европа интеграция- сининг фаол тарафдори булиб келди. 2005 йили келиб чикиши Осиё ва Африкадан булган мухожирларнинг норозилик чикишлари катор тартибсизликларни кел- тириб чикарди.

Расмий номи — Француз Полинезияси. Пойтах­ти — Папеэте. Худуди — 4200 км2. Ахрлиси — 257 минг киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — протестант-кальвинистлар (54%), католиклар (30%). Пул бирлиги — африка франки.Географик жойлашуви ва табиати. Француз

Полинезияси — Океанияда, Тинч океаннинг шаркай Кисмида жойлашган. Француз Полинезияси бир-бири­дан узок; масофада жойлашган, жами 130 оролдан ибо­рат, 5 архипелагдан ташкил топган. Француз Полинези- ясининг бир кисми вулконлар натижасида пайдо булган, бир кисми эса маржой ороллари хисобланади. Шамол йулидаги tof ёнбагри ороллар, доим яшил урмонлар, шамолдан панадаги ороллар коялар билан уралган.

Иклими — экваториал, тропик пассатли. Фойдали казилмалардан фосфат ва кобальт конларига эга. Усим­лик дунёси оролларникига хос. Панданус, какое, нон дарахти, пальма усади. Водийлари тропик урмонлар билан банд. Хайвонот дунёси судралиб юрувчилар ва кушларга бой. Бу ерда альбатрос, чайка, тути, булбул, кабутар ва бошкалар куп таркалган.

Давлат тузилиши ва сиёсий партиялари. Француз Полинезияси — Франциянинг денгизорти ав- тоном ХУДУДИ. Бошкарув бошлиги — олий комиссар. Ижроия хокимияти раис бошчилигидаги хукуматга те­гишли. Конун чикарувчи органи — Худудий Ассамблея (41 депутат). Маъмурий-худудий жихатдан 5 та округга булинади. Сиёсий партиялари: Социалистик партия, Полинезия иттифоки, Полинезия республикаси учун бирлашув.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари.Иктисодининг асосини чет эллик туристларга хизмат курсатиш, шунингдек, гавхар экспорти ташкил этади.XX асрнинг 80-йиллларида оролларда фосфат ва ко­бальт конлари очилди. ЯММда кишлок хужалигининг улуши кам, махсулотларининг асосий кисмини майда хужаликлар беради. Ваниль, ананас, банан етиштири- лади. Баликчилик ривожланган. Асосий савдо хамкор­лари: Франция, АК.Ш.

Асосий денгиз порти — Папеэти (Томти оролида). Тарихи. Тахминан 2000 йил олдин бу оролларга

одамлар дастлаб Самоа архипелагидан сузиб келишган. 1995 йили европаликлар (испан Менданья) томонидан Француз Полинезияси ороллари таркибига кирувчи Марказ ороллари кашф этилди. Европаликлар дастлаб XIII асрда келиб урнашганлар. XIX асрнинг 40-йилла- рида оролларнинг асосий кисмини Франция босиб олди ва уз назоратини урнатди. 1885 йилдан 1958 йилгача босиб олинган худудлар Француз Океанияси деб ном- ланди. 1958 йили мамлакат Франциянинг денгизорти худуди макомини олди. Полинезия Француз губерна- тори томонидан 1977 йил мартигача бошкарилди, ке­йин ички уз-узини бошкарув хукукини кулга киритди, губернатор олий комиссарга алмаштирилди. 1996 йил­да Полинезия Франциянинг автоном ХУДУДИ макоми­ни олди. Франция ороллар устидан тула назоратни уз кулида ушлаб колди.

ХИТОЙ

Расмий номи — Хитой Халк; Республикаси. Пой­тахти — Пекин. Худуди — 9597000 км2. А%олиси — 1273000000 киши (2001). Давлат тили — хитой ти- лининг мандарин диалекти. Дини — конфуцийлик, да- осийлик, буддавийлик, христианлик, ислом. Пул бирли­ги — юань.Г е о г р а ф и к ж о й л а ш у в и в а т а б и а т и . Осиёнинг

шаркидаги давлат. Шимоли-шаркда (чегара узунлиги — 36,5 км) ва шимоли-гарбда Россия (40 км), шимолда Монголия (4670 км), шимоли-шаркда Ш имолий Ко­рея (1416 км), шимоли-гарбда K,030fh ctoh (1533 км) ва Киргизистон (858 км), гарбда Покистон (523 км), Тожикистон (414 км), Афгонистон (76 км), жануби- гарбда ва жанубда Хиндистон (3380 км), жанубда М ьянма (2185 км ), Вьетнам (1281 км ), Непал (1236 км), Бутан (470 км), Лаос (423 км) жануби- шаркда Макао (0,34 км) билан чегардош. Жанубда Жа- нуби-Хитой денгизи, шаркда Сарик ва Шаркий Хи­той денгиздари билан туташ. Чегарасининг умумий узун­лиги — 2214334 км, сохил буйлаб чегара узунлиги — 14500 км. Хитой худудининг катталиги жихатидан дунёда учинчи уринда туради. Хитойнинг жанубида Наньлин ва Юньнань-Туйчжоу тоглари кад кутарган. Жануби-гарбда Химолай — К,оракурум, Наньшаня,

Куньленя тоглари билан уралган. Уртача баландлиги тахминан 4500 м булган Тибет тоглари жойлашган. Непал билан чегарада дунёдаги энг баланд чукки Жо- молунгма (Эверест — 8848 м) жойлашган. Рарбда ва шимоли-гарбда Токла-Макан чули ётади. Хитойнинг шимолида Гоби чули ёйилган. Шимоли-шаркда Катта Хинган, Кичик Хинган тоглари жойлашган. Асосий дарёлари — Янцзи, Хуанхе, Сунгари, Синцзян. Ер ости бойликлари куйидагиларга бой: темир рудаси, кумир, нефть, ртут, вольфрам, калайи, сурма, марга­нец, молибден, рух, кургошин, алюминий, уран. Хай- даладиган ерлар умумий майдоннинг — 10%, утлок, ва майсазорлар 31% ини эгаллайди.

Икдими — худудининг каггалиги туфайли ик^шм турлича: муътадил, субтропик ва тропик. Хитойнинг усимлик дунёси характер жихатдан икки зонага: шар­кай ва гарбий к,исмларга булинади. Шаркий кисмда усимликлар тури 25000 дан ортик,. Рарбий кисмда усим­ликлар купрок бир хилликга эга. Брахмапутра водийси­да игнабаргли урмонлар: карагай ва кедрнинг хар хил турлар усади. Бури, тулки, айик, йулбарс, кундуз, ко­лонок, ок сичкон, олмахон ва бошкалар яшайди.

Д а в л а т т у з и л и ш и ва с и ё с и й п а р т и я л а р и . Хи­той Халк Республикаси (ХХР) Конституцияга кура халк демократик диктатураси урнатилган социалистик давлат. Мамлакат таркибида 22 та провинция, 5 та автоном район ва 3 та марказий шахар — Пекин, Шаньхай ва Тяньцзинь бор. Хитой Халк Республикаси 1949 йил 1 октябрда ташкил топган. 1 октябрь Миллий байрам — ХХР эълон килинган кун. Ижро этувчи хоки­мият ХХР раиси (давлат бошлиги)га, Умумхитой халк вакиллари йигилиши доимий кумитаси раиси, Давлат кенгаши раиси (хукумат бошлиги)га тегишли. Давлат хокимиятининг конун чикарувчи олий органи — Умум­хитой халк вакиллари йигилиши. Мамлакатда бошка сиёсий партиялар пайдо булганига карамай, сиёсий хаётни Хитой Коммунистик партияси белгилайди.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . XX асрнинг 80-йилларида Хитой рахбарлари марказлаш- тирилган иктисодиётдан бозор иктисодиётига утишга киришди. Бунинг учун кишлок хужалигида коллектив- лаштиришдан фермерлик тизимига утилди. Кдшлок хужалиги ялпи миллий махсулотнинг 30% ини таъ­минлайди. Саноатнинг бирмунча ривожланган тармок-

лари — металлургия, машинасозлик, кумир казиб олиш, нефть казиб олиш, тукимачилик, кимё, харбий саноат. ЯММ 1994 йилда 2,9788 трлн. (жон бошига 2500) долл.ни ташкил этди. Асосий савдо хамкорлари: Гон­конг, Япония, АКШ, Россия, Тайвань, Германия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — тахминан 54000 км. Автомобиль йуллари — 1300000 км, ички сув йуллари — 138600 км. Асосий портлари: Гуанчжоу, Далянь, Циндао, Шаньхай.

Т а р и х и . Биринчи Хитой сулоласи — Цинь (м. а. XVIII — XI асрлар) м. а. XIV асрда Инь номини олган. М. а. 1111 йилда давлат чжоу кабилалари томонидан забт этилган. М. а. VII асрда Чжоу давлати бир нечта подшоликларга булиниб кетган. М. а. III асрда 36 та провинцияга булинган марказлашган Цинь империяси пайдо булди. Бу империя даврида хуннлар хужумидан химояланиш максадида Буюк Хитой девори курилган. М. а. 206 йилда Цинь империяси урнида пайдо булган Хань империяси м. а. 140—87 йилларда уз ривожлани- шининг энг юкори чуккисига чиккан. «Уч кироллик» давридан кейин мамлакатда хокимият 907 йилгача хукм- ронлик килган Тан сулоласи кулига утган. 1226 йилда мугуллар боскинидан кейин мамлакатда мугуллардан булган Юань сулоласи хукм сурган. 1368 йилда хоки­мият Хитой императори кулига утади ва Минь динас - тияси даври бошланади. Хитой хукмронлари 1628— 1645 йилларда кутарилган кузголонларни бостириш учун манчжур кабилалари кумагига таянади. Манчжур- лар 1644 йилда хокимиятни кулга киритади ва 1912 йил­гача мамлакатни идора килади. Империя худудини Си­бирь, Олтой, Помир ва Непалгача кенгайтирган ман- чжурлар хукумати XIX асрда куплаб ички ва ташки муаммоларга дуч келади. 1912 йилда Сунь Ятсен Го­миньдан хукуматига асос солади. Сунь Ятсен улимидан кейин Чан Кайши гурухи коммунистлар билан алока- ни узиб, Нанкинда миллий хукумат тузади. 1938 йилда япон кушинларининг бостириб киришидан кейин го- миньданчилар боскинчиларга карши курашиш учун коммунистлар билан бирлашадилар. Гоминьданчилар маглубиятга учраб Тайванга кочади, коммунистлар эса Мао Цзе Дун бошчилигида 1949 йил 1 октябрда Хитой Республикасининг ташкил топганини эълон килади. Мао Цзэ Дун вафотидан сунг ХХР раиси этиб сайлан- ган Дэн Сяопин мамлакатни сиёсий ва иктисодий ис-

ждотлар йулига бошлади. Натижада ХХР дунёнинг энг жадал ривожланаётган давлатлари к;аторига кушилди.

ХОРВАТИЯ

Расмий номи — Хорватия Республикаси. Пойтах­ти — Загреб. Худуди — 56538 км2. Ах,олиси — 4000000 киши (2001). Давлат тили — хорват. Дини — като­ликлар (77%), православлар (12%), мусулмонлар (1,5%). Пул бирлиги — куна.

Географик жойлашуви ва табиати. Европа- нинг жануби-шаркида, Болкон ярим оролида жойлаш­ган давлат. Шаркда ва жануби-шаркда — Босния ва Герцоговина (чегара узунлиги — 842 км), шимолда — Словения (455 км) ва Венгрия (292 км), шарк ва жа­нубда — Югославия (254 км) билан чегарадош. Хорва- тияга Адриатика денгизидаги энг йирик Крк, Црес, Хвар, Корчула, Брач каби бир катор ороллар тегишли. Чегарасининг умумий узунлиги — 1843 км, сохил буйлаб чегара узунлиги — 5090 км (материк кисми — 1078 км, оролларники — 4012 км). Мамлакат ХУДУДИ асосан те­кислик ва пастгекисликлардан иборат. Адриатика ден ­гизи сох,илида Динор tofh (энг баланд нуктаси Троглав чуккиси — 1913 м), Велебет тизмаси ва Капела тизмаси жойлашган. Асосий дарёлари: Сава, Дунай. Хорватия нефть, табиий газ, кумир, марганец, хром, темир ру- даларига эга. Х удуднинг 32% и хайдаладиган ерлар, 18% и утлок ва яйловлар, 15% и урмон ва тукайлардир.

Иклими — Урта ер денгизи типидаги иклим. ХУДУД- нинг катта кисми игнабаргли урмонлар билан копланган. Баргли Урмонлар хам учрайди. Адриатика денгизи со\ил- ларида асосан буталар усади. Хайвонот олами бой. Далма­тин оролларида мангустлар учрайди.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузуми — парламент республикаси. Мамлакат тар­кибига 102 жупаний (район) киради. Хорватия мус­такилликка 1991 йилнинг 26 июнида эришди (аввал ЮСФСР таркибида булган). Ижро этувчи хокимият президент (давлат бошлиги) ва раис бошчилигидаги хукуматга тегишли. Конун чикарувчи олий орган — Хорватия Собори (юкори ва куйи палатадан иборат). Йирик сиёсий партиялари: Христиан-демократик хам-

дустлик, Социал-демократик партия, Халк; партияси, Демократик партия, Социал-либерал партия, Социа­листик партия, Христиан-демократик партия.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Югославия таркалгунча Хорватия Словения каби ик,ти- содий жихатдан тараккий этган ^удуд хисобланарди. Сербия билан уруш тугагандан сунг Хорватия катга микдордаги ташки к,арз, вайрон этилган инфраструк­тура, собик, югослав республикалари билан иктисодий алок;аларнинг узилганлиги каби муаммоларни муваф- фациятли бартараф этди. ЯММ 1994 йилда 12,4 млрд. (а\оли жон бошига — 2640) долл.ни ташкил этди. Саноатнинг тараккий этган тармокдари: кемасозлик, нефтни кайта ишлаш, машинасозлик, кимё, ёгочни Кайта ишлаш, электротехника, электрон, фармацевти­ка, озик-овкат, тукимачилик. Кишлок хужалигида дех- кончилик (маккажухори, бугдой, канд лавлаги, кунга- бокар, каноп) етакчи. Узум етиштириш ривожланган. Этник гурухлар уртасидаги низолар тугагандан сунг туризм мамлакатнинг асосий даромад манбаига айлан- мокаа. Асосий савдо хамкорлари: ЕХ давлатлари, собик Югославия Республикалари.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 2698 км, авто­мобиль йуллари — 32071 км (23305 км каттик коплама- ли), ички сув йуллари — 785 км. Портлари: Дубровник, Риека, Сплит (денгиз), Вуковар, Осиек (ички).

Т а р и х и . I асрда хозирги Хорватия ХУДУДИ Рим про­винцияси Паннония таркибига кирган. VII асрда Кар­пат тогларидан кучиб келган хорватлар бу хУДУДДа 925 йили Хорват кироллигига асос солади. 1102 йилда Хорватия Венгер кироллиги таркибига киради ва, турк (1526—1599) хамда француз (1809— 1813) оккупация- ларини хисобламаганда, 1918 йилгача бу киролликка тобе булади. 1919 йилда мамлакат серблар, хорватлар ва словенлар кироллиги таркибига киради. 1941 йилда Павелич рахнамолигидаги усташларнинг миллатчилик Харакати Германия ва Италия тан олган мустакил Хор­ватия давлатини ташкил этади. Фашистлар Германия- сининг маглубиятидан сунг Хорватия Югославия тар­кибига кирди. 1991 йилда Хорватия уз мустакиллигини эълон килади, натижада серблар ва хорватлар Уртаси­да харбий низо келиб чикади. БМТ аралашувида низо хал килинган.

Расмий номи — Чад Республикаси. Пойтахти — Нджамена. Худуди — 1284000 км2. /Цолиси — 8700000 киши (2001). Давлат тили — француз ва араб. Дини — мусулмонлар (50%), христианлар (25%), мажусийлар (25%). Пул бирлиги — африка франки.Географик жойлашуви ва табиати. Марказий

Африкадаги давлат. Шаркда — Судан (чегара узунли­ги — 1360 км), жанубда — Марказий Африка Респуб­ликаси (1197 км), гарбда — Нигер (1175 км), Камерун (1094 км) ва Нигерия (87 км), шимолда — Ливия (1055 км) давлатлари билан чегарадош. Чегарасининг умумий узунлиги — 5968 км. Катта сувсиз текисликлар мамлакатнинг марказий кисмида жойлашган. Шимол- даги худудлар Сахрои Кабир доирасида. Ш имоли-гарб- да мамлакатнинг энг баланд нуктаси Эми Куси (3415 км) булган Тибести тоглари мавжуд. Жанубда пасттекисликлар жойлашган. Энг катта кули — Чад. Мавжуд нефть конлари эксплуатация кдлинмайди, уран конлари бор. Худудининг катталигига к,арамай, \айда- ладиган ерлар 2%, яйлов ва утлоклар 36%, урмон ва тукайлар 11% ни ташкил килади.

Икдими — тропик чул иклимидир. Асосан чул ва саванна усимликлари усади. Дарахтлардан дум пальма- си ва боабаб учрайди. Фил, каркидон, ёввойи хукиз, жирафа, антилопа, арслон, коплон, гепард, шокол, гиена, бегемот, тимсох, фламинго, сакокуш, маймун- лардан павиан ва колобуслар хайвонот оламини таш­кил этади.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 14 та префекту- рага булинган. Чад мустакилликка 1960 йилнинг 11 августида эришди (аввал француз Экваториал Афри- каси худудининг бир кисми булган). 11 август — Мил­лий байрами (Мустакиллик куни). Ижро этувчи хоки­мият президент (давлат бошлиги) ва Бош вазир бош ­чилигидаги хукуматга тегишли. Конун чикарувчи олий орган — Миллий Конфедерация. Сиёсий партиялар ора­сида энг обрулиси хукмрон Нажот ватанпарварлик хара- катидир.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари.Чад Африканинг фукаролар уруши, Ливия билан ни- золар, тез-тез буладиган кургокчиликлар туфайли но-

чор а\волдаги ицтисодга эга булган камбагал давлат- лардан биридир. ЯММ 1993 йилда 2,8 млрд. (ахоли жон бошига — 530) долларни ташкил этган. Ик,тисодининг асосий тармоги — 80% и ме\натга лаёкатли а\оли банд булган кишлок хужалиги (ЯММнинг 45% и)дир. Пахта умумий экспорт \ажмининг 48% ини ташкил этади. Сорго, ерёнгок, шоли, тарик, картошка, маниок эки- лади. Чорвачилик ривожланган. Саноат кишлок хужа­лиги махсулотларини кайта ишлаш ва тукимачилик билан чегараланган. Асосий савдо хамкорлари — Фран­ция, Нигерия, Камерун, АКШ.

Темир йуллари йук, автомобиль йулларининг уму­мий узунлиги — 31322 км (асосан тупрок йуллар), ички сув йуллари узунлиги — 2000 км.

Т а р и х и . IX аср бошларида хозирги Чад худудида Канем кироллиги ташкил топади. XI асрда ушбу кирол- лик хукмдорлари исломни кабул килишади ва уз худудларини кенгайтиришади. Чад кулидан гарбда XIV асрда вужудга келган Борно кироллиги XVI асрда Ка- немни узига буйсундиради. XIX аср охирида хозирги Чад худуди Судан императорига карам булади, ке- йинрок эса Франция бу худудларни босиб олади ва 1910 йилда Чадни Француз Экваториал Африкаси тар- кибидаги мустамлака деб эълон килади. 1958 йилда француз Хамдустлиги доирасидаги мухториятни кулга киритган Чад 1960 йил августида мустакилликка эри­шади. 1968 йилги Миллий-озодлик фронти ва хукумат уртасидаги тукнашувлардан сунг мамлакатга француз кушинлари киритилади. Француз кушинлари Чадни 1975 йилда давлат тунтариши натижасида хокимиятга генерал Маллум келганидан сунг тарк этишади. 1973 йилдан 1989 йилгача Чад Ливия билан узининг ши­молий худудлари учун уруш олиб боради. 1979 йилда Миллий-озодлик фронти ва хукумат уртасида тинч­лик шартномаси тузилади, лекин бу шартнома тез ора- да бузилади ва мамлакатда давлат тунтаришлари булиб турган (1982 ва 1990 йилларда), натижада фукаролар уруши бошланади.

ЧЕХИЯ

Расмий номи — Чехия Республикаси. Пойтахти — Прага. Худуди — 78864 км2. Ауолиси — 10300000 киши (2001). Давлат тили — чех. Дини — католик (65%),

протестантлар (15%), православлар( 13%). Пул бирли­ги — чех кронаси.Географик жойлашуви ва табиати. Марказий

Европадаги давлат. Шимолда — Польша (чегара узун­лиги — 658 км), шимолда ва гарбда — Германия (646 км), жанубда — Австрия (362 км), шаркда — Сло­вакия (214 км) давлатлари билан чегарадош. Чегараси­нинг умумий узунлиги — 1880 км. Мамлакат худудини шартли равишда иккига булиш мумкин: гарбда — Богемия, шаркда — Моравия. Худуднинг гарбий кис­ми паст тоглар билан уралган текисликлар, тепалик­лар ва ясси тошиклардан иборат. Бу худудларда руда тоглари. Чех урмон и, Шумава жойлашган. Судетдаги Снежка тоги (1602 м) мамлакатнинг энг баланд нук­таси хисобланади. Шаркий худудлар тепаликлардан ибо­рат. Асосий дарёлари — Влтава, Морава, Лаба (Эль­ба), Одер. Асосий табиий бойликлари — кумир, као­лин, графит.

Икдими — муътадил континентал. Тогларда нина­баргли урмонлар, текис худудларда эман, заранг, кора- кайин усади. Кунгир айик, тулки, тунгиз, бури, сер- налар хайвонот оламини ташкил этади.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — республика. Мамлакат 8 та улкага булинган. Чехия 1993 йил 1 январда Чехославакиянинг парчаланишидан сунг мустакил давлатга айланди. Мил­лий байрамлари — Кирилл ва Мефодий куни, 6 июл — Ян Гус ёндирилган кун, 28 октябр — Чехославакия озод этилгаи куп. Давлат бошлиги — президент, ижро этувчи хокимият раис бош чилигидаги хукуматга тегишли. Конун чикарувчи хокимият Сенат (юкори палата) ва Депутатлар палатаси (куйи палата)дан ибо­рат парламентга тегишли. Йирик сиёсий партиялари: Фукаролик демократик партияси, Чехия ва Моравия коммунистик партияси, Чехославак халк партияси, Фу­каролик демократик альянси, Чехославак социал-де- мократик партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Чехия собик социалистик блок давлатлари орасида иктисодда сезиларли узгаришларга эришган давлат- дир. 1994 йилда ЯММ 76,5 млрд. (жон бошига 7350) долларни ташкил этган. Саноатнинг энг ривожлан­ган тармоклари: ёкилги-энергетика, машинасозлик,

кимё, тукимачилик, озик-овкат. Машинасозлик ва транспорт ускуналари, ёкилги, кимёвий моддалар, минераллар, металлар, кишлок хужалиги махсулот­лари экспорт килинади. Ривожланган кишлок хужа­лиги Чехияга озик-овкат махсулотлари билан уз эхти- ёжларини кондириш имконини беради. Асосий савдо Хамкорлари: Германия, Словакия, Австрия, Италия, Россия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 9434 км, автомобиль йуллари — 55890 км.

Т а р и х и . М. а. V асрда кельт кабилалари урнашган Хозирги Чехия ХУДУДИ V — VI асрларда славян кабила- си чехлар томонидан эгалланади. IX асрда Кирилл ва Мефодий томонидан христианлик таркатилган Боге­мия IX аср охирларида Буюк Моравия кироллиги тар­кибига киради. Чех кироллиги узининг кудрат чукки- сига Мукаддас Рим империяси императори Карл IV хукмронлиги даврида чикади. XV аср бошларида Прага университетининг ректори Ян Гус католик черковини реформация килиш ташаббуси билан чикади, лекин 1415 йил 6 июлда инквизиция томонидан у ёкиб юбо- рилади. 1620 йилда Богемия узининг автономиясини й у коти б, Габсбургларга тобе булади. 1918 йилда Авст- рия-Венгрия империяси парчалангандан сунг мустакил Чехославакия Республикаси эълон килинади. 1939 йилда Судет вилояти Германия томонидан босиб олинади, мамлакатнинг колган худудлари Германия протектора­та деб эълон килинади. Мамлакат немис кушинлари- дан озод этилгач, коммунистларнинг таъсири кучаяди ва 1948 йилда улар хокимиятни уз кулларига олишади. 1968 йилда Чехославакия коммунистик партиясининг биринчи котиби А. Дубчек «одамбашара социализм» куриш тугрисида эълон килади, лекин мамлакатни ли- бераллаштириш 1968 йил 21 августда Варшава Шарт- номаси (Руминиядан ташкари) давлатларининг к$шин- лари томонидан тухтатилади. Парламент раислигига А. Дубчек, Республика президентлигига В. Гавел сай- ланади. Мамлакат ахолиси 1992 йилги референдумда Чехославакиянинг икки давлатга булиниши учун овоз беради ва 1993 йил 1 январда Чехия Республикаси ташкил топади.

ЧИЛИ

Расмий номи — Чили Республикаси. Пойтахти — Сантьяго. Худуди — 756626 км2. А^олиси — 15400000 киши (2001). Давлат тили — испан. Дини — католик. Пул бирлиги — чили песоси.Географик жойлашуви ва табиати. Жанубий

Американинг жануби-гарбий со^илида жойлашган дав­лат. Шаркда — Аргентина (чегара узунлиги — 5150 км) ва Боливия (861 км), шимолда — Перу (160 км) давлатлари билан чегарадош. Рарбда ва жанубда мамлакат Тинч океан билан туташган. Чегарасининг умумий узунлиги — 6171 км. Сохдл буйлаб чегара узун­лиги — 6435 км. Мамлакат шимолдан жанубга Тинч океан буйлаб 4300 км чузилган. Чили худудини 3 та физик-географик худуд ташкил этади: шаркда — Анд тоглари, марказда — Узун водий ва паст тоглар, ши­молда — Атакама чули жойлашган. Мамлакат марка- зида жойлашган водийнинг узунлиги 1000 км, эни 40—80 км булиб, ахдли зич жойлашган худуд х,исобла- нади. Энг баланд нуктаси — Охос-дель-Саладо (6880 м) тоги. Вулконлар куп, зилзилалар тез-тез булиб туради. Асосий дарёлари: Jloa, Элки, Майпо, Аконгагуа. Чи- лининг жанубида куллар бор. Асосий табиий бойлик­лари: мис, темир рудаси, кимматбахр металлар, мо­либден, ёгоч. Хайдаладиган ерлар худудининг 7%, урмон ва тукайлар 21%, яйлов ва утлокдар 18% ИНи ташкил этади.

Иктами: шимолда — тропик чул, марказда — суб­тропик ва урта денгиз типли, жанубида — муътадил океан типли. Тамаруго, нотофагус, канело, алерсе да­рахтлари мавжуд. Хайвонот дунёси пума, тулки, бро­неносец, кийик, колоколо мушуги, скунс, магеллан ити, калтакесаклар, тутикуш, урдак, кондорлардан ибо­рат.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — республика. 12 та регион ва алоодда пойтахт округи мамлакат таркибига киради. Мустакил­ликка Чили 1810 йилнинг 18 сентябрида эришди (аввал Испания мустамлакаси). Ушбу кун миллий байрам — Мустакиллик куни деб кабул килинган. Давлат ва хукумат бошлиги — президент. Конун чи­карувчи олий орган — Сенат (юкори палата) ва Де-

путатлар (куйи палата)дан иборат Миллий Конгресс. Асосий си ёси й партиялари: Христиан-демократик партия, Чили бирлашган социалистик партияси, Д е­мократия учун партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Мамлакат саноатининг асосий тармоги tof-koh саноа- тидир. Чили мис экспорт кдлиш буйича дунёда етак- чилардан хисобланади. Саноатнинг бошка тармокдари- ни металлургия, ёгочни кайта ишлаш, озик-овкат, тукимачилик ташкил этади. Урмончилик ва баликчи- ликни уз ичига олган кишлок, хужалиги ЯМ М нинг 7% ини ташкил этади. Чорвачилик ривожланган. ByF- дой, дуккаклилар, к,анд лавлаги, картошка, узум, ме- валар етиштирилади. Чили мевалар, балик, ва ёгоч ма\- сулотларининг йирик экспортчисидир. ЯММ 1994 йилда 97,7 млрд. (ахоли жон бошига — 7010) долларни таш­кил этди. Асосий савдо хамкорлари: ЕХ давлатлари, АКД1, Япония, Бразилия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 7766 км, автомобиль йиллари — 79025 км, ички сув йуллари — 725 км. Асосий портлари: Икике, Вальпараисо.

Т а р и х и . Арауканлар яшаган хозирги Чили ХУДУДИ 1520 йилда португалиялик денгизчи Ф. Магеллан то­монидан кашф этилади. 1536 йилдан испанлар мус- тамлакачилик сиёсатини бошлашади. 1541 йилда Сан- тьягога асос солинади, Чили эса Перу вице-кдролли- ги таркибига киритилади. Нодир металларнинг йуклиги ва мамлакат материкнинг асосий коммуникациялари- дан узоклиги туфайли метрополия Чилига катта кизи- киш билдирмасди. 1818 йилда Испаниядан мустакдл- ликка эришгандан сунг Чилида бир неча бор давлат тунтаришлари булади. 1879— 1883 йиллардаги Тинч океани уруши натижасида Чили мис конларига бой булган Атакамага эга булади. Мис конларидан унумли фойдаланиш иктисодий тараккиётни юкори даражага олиб чикади. 1964—1970 йиллардаги христиан-демок- ратлар хукмронлигидан сунг хокимиятга С. Альенде бошлик социалистлар келади. Бу хукумат иктисодни давлат мулкига айлантириш ва ер ислохоти уткази- шини эълон кдлади. 1973 йилнинг сентябрида мамла­катда харбий тунтариш булади. Президент С. Альенде улдирилади, хокимиятни эса генерал Пиночет бош ­лик харбий хунта эгаллайди. Иктисодий ислохотлар- нинг утказилиши ва чет эл инвестицияларининг жалб

килиниши Пиночетга Чилини Жанубий Америкада икгисодий жихатдан энг ривожланган давлатлар кдто- рига олиб чикиш имконини беради. Бирок, Чили хал- кининг ички сиёсатдан норозилиги ва жахон \амжа- миятининг рарбий хунтани коралаши Пиночетни кон- ституцияга узгартиришлар киритишга мажбур этади. 1990 йилда парламент сайловлари утказилади ва унда христиан-демократлар голиб чикади. 1994 йилги пре­зидент сайловларида \ам христиан-демократлар гала­ба козонади.

ШАРКИЙ ТИМОР

Расмий номи — Шаркий Тимор. Пойтахти — Дили. Худуди — 14925 км2. /Цолиси — 800000 киши (2001). Давлат тили — индокезия. Дини — ислом. Пул бирли­ги — индонезия рупияси.Географик жойлашуви ва табиати. Тимор оро­

лининг шаркий кисмида жойлашган, Индонезия би­лан чегарадош.

Давлат тузилиши ва сиёсий партиялари. Дав­лат органлари ва сиёсий партиялари шаклланиш жа- раёнида.

Тарихи. 1999 йилда референдум утказилиб, ахоли- нинг 78% и Индонезиядан ажралиб чикиш ва муста­киллик учун овоз берди. 2002 йил май ойида БМТ дунё харитасида янги Шаркий Тимор давлатининг пай­до булганлиги хакида эълон килди.

ШВЕЙЦАРИЯ

Расмий номи — Швейцария Конфедерациям. Пой­тахти — Берн. Худуди — 41288 км2. А^олиси — 7300000 киши (2001). Давлат тили — немис, француз, италь­ян, ретороман. Дини — католиклар (50%), протес- тантлар (48%). Пул бирлиги — Швейцария (франки.Географик жойлашуви ва табиати. Марказий

Европадаги давлат. Ж анубда ва жануби-шаркда — Италия (чегаранинг узунлиги 740 км), гарбда, жану- би-гарб ва шимоли-гарбда — Франция (573 км), ши­молда — Германия (334 км), шаркда — Австрия (164 км) ва Лихтенштейн (41 км) билан чегарадош. Чегарасининг умумий узунлиги — 1852 км. Швейца­

рия — тогли мамлакат. Унинг катта кисмида Альп tof- лари жойлашган. Мамлакатнинг энг баланд нуктаси — Дюфур тоги (4634 м). Альп музликларининг майдо­ни — 2000 км2. Шимоли-гарбда Юра тоглари бор. Мар­казий кисмда Швейцария ясси тоглиги жойлашган. Асо­сий дарёлари: Рейн, Рона, Тичино. Йирик куллари: Женева, Боден. Асосий табиий ресурслари: ёгоч, гид­роэнергетик потенциал. Мамлакат худудининг 10% и хайдаладиган ерлардан, 40% и яйлов ва утлокгсардан иборат. Атлантика океанининг таъсири ва мамлакат орфографик тузилишининг мураккаблиги купинча иклимнинг нам булишига сабаб булади. Швейцария- нинг усимлик дунёси асосини игнабаргли ва субальп Урмонлар ташкил этади. Тогларда сальданелла, приму­ла хамда Швейцариянинг норасмий рамзи хисоблан- ган эдельвейс усади. Ёввойи эчки, сувсар, куён, су- гур, айик, тулки, бури, тунгиз, бургут, каркур хайво­нот оламини ташкил этади.

Д а в л а т т у з и л и ш и , с и ё с и й п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — федератив республика. Мамлакат тар­кибида 23 та кантон бор (улардан учтаси ярим кантон- ларга булинган). Швейцария Конфедерацияси 1291 йил­нинг 1 августида ташкил топган. Ушбу кун миллий байрам — Конфедерация ташкил топган кун хисобла­нади. Федерал конституция 1874 йилда кабул килин­ган. Хар бир кантон узининг конституцияси, парла­мента ва хукумати га эга. Давлат ва хукумат бошлиги — конфедерация президенти. Хукумат Федерал кенгаш деб номланади. Конун чикарувчи хокимият Кантонлар сенати (юкори палата) ва Миллий кенгаш (куйи пала- та)дан иборат икки палатали парламент — Федерал мажлис томонидан амалга оширилади. Йирик сиёсий партиялари: Швейцария радикал-демократик партия­си, Швейцария христиан-демократик партияси, Швей­цария социал-демократик партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Юкори даражада ривожланган саноат давлати. Швей­цария ахоли бошига даромад даражаси буйича ж а\онда етакчи уринлардан бирини эгаллайди. ЯММ 1994 йил­да 148,4 млрд. (а\оли жон бошига — 22080) долларни ташкил этди. Казилма бойликларнинг йукдигига кара- май Швейцария жахон бозорларида кучли ракобатчи Хисобланади, бундан ташкари бу давлат иктисодий бар- карорлик ва ахолининг бандлигини юкори даражада

ушлаб туради. Металл га иш лов бериш , маш инасозлик, ускунасозлик, компьютер техникаси, транспорт воси- талари, соатсозлик, кимё, озик-овкат, фармацевтика саноатининг энг тараккий этган тармокларидир. И кги- содининг му^им тармокларидан бири — бан к иш и. Ш вейцария дунёнинг молиявий марказларидан бири Хисобланади. К дш лок хужалиги (Я М М нинг 5% и) асо­сан чорвачиликка ихтисослашган. Асосий савдо хам­корлари: ЕХ давлатлари, АКД11, Я пония.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 5174 км (99% и электрлаш тирилган), автомобиль йуллари — 61500 км, ички сув йуллари — 65 км. Асосий дарё порти — Базель.

Тарихи. Кельт кабилалари — рет ва гельветлар яш аган хозирги Ш вейцария I асрда кадимги Рим то­монидан босиб олинади. V асрда бу хУДУДга герман кабилаларидан бургундлар ва аллеманлар кириб кели- шади ва хозирги Роман Ш вейцарияси хамда Аллеман Ш вейцарияси жойлашган худудларда урнашишади. VI асрдан хозирги Ш вейцария ХУДУДИ Ф ранклар кирол­лиги , кей и н р о к Бургундия, 1032 йилдан М укаддас Рим империяси таркибига кирган. X II—XIII асрларда бу хУДУДДа бир катор мустакил князликлар ш акллана- ди. Ш улар орасида XIII аср охирларига келиб Габс­бург князлиги обру козонади. 1291 йилда учта ш вей­цар кантони (Ури, Ш виц ва Унтервальден) иттиф ок тузиб, Габсбургларга карши курашадилар. К,атор MaF- лубиятлар (1315 йил — М оргатан, 1351 йил — Цю ­рих, 1386 йил — Земпахдава ва бош калар)дан сунг Габсбурглар 1389 йилда Конфедерация ни тан олади- лар. 1498 йилда Конфедерацияга яна беш кан ю н куши- лади. Ш вейцария Конфедерациясининг харбий кудрати Европа давлатлари томонидан тан олинади (Ш вейца- риянинг расман тан олиниш и 1648 йилги Вестфалия ш артномаси билан мустахкамланган) ва улар XV—XVI аср лар да ёллан м а ш вей ц ар кУ ш инларини харбий ю риш ларга жал б кила бошлашади. Реформация XVI асрда мамлакатни иккига булиб, фукаролар урушини келтириб чикаради. Католик ва протестантлар урта­сидаги ж англардан бири да п ротестант р ухон и й си У. Цвингли халок булади. Ш ундан сунг икки уртада шартнома тузилиб, унга кура турт кантонда кальви­н изм , етти кантон да католи к дин и тан олин ади . Ш вейцария XVII асрда нейтралитет эълон килади.

Нейтралитет бир маротаба, 1798—1814 йилги Н апо­леон уруши даврида бузилади. Лекин 1815 йилги Вена конгресси Ш вейцариянинг халкаро макомини тасдик,- лаб, унинг нейтраллиги ва чегараларининг дахлсиз- лигини кафолатлайди. Ш у даврдан куш ил масли к сиё- сати мамлакат ташки сиёсатининг асосий йуналиш ла- ридан бири булиб к,олади ва Ш вейцария бу сиёсатга иккита жахон урушларида хам амал килди.

ШВЕЦИЯ

Расмий номи — Швеция К,иромиги. Пойтахти Стокгольм. Худуди — 449964 км2. А^олиси — 8900000 киши (2001). Давлат тили — швед. Дини — лютеран- лар (94%), католиклар (1,5%). Пул бирлиги — швед кронаси.

Географик жойлашуви ва табиати. С кандина­вия ярим оролининг катта кисмини эгаллаган Ш имо­лий Европадаги давлат. Ш вецияга Болтик денгизидаги Готланд ва Аланд ороллари хамда мамлакат со \или якинидаги катор майда ороллар тегишли. Ш веция гарбда ва шимолда Норвегия (чегара узунлиги — 1619 км), ш имоли-ш аркда Ф инляндия (586 км) давлатлари би­лан чегарадош. Ш аркда Ш веция Болтик денгизи ва Ботника култиги, жануби-гарбда Каттегат ва С кагер­рак бугозлари билан туташган. Эресунн тор бугози Ш ве- цияни Д анияга тегиш ли булган Зеландия оролидан ажратиб туради. Ч егарасининг умумий узунлиги — 2205 км, сохил буйлаб чегара узунлиги — 3218 км. М амлакат худудининг асосий кисми ясси тогликлар ва тепаликлари бор текисликлардан иборат. Ш имол ва гарбда С кандинав тоглари (энг баланд нуктаси К ебне- кайсе tofh — 2123 м) жойлашган. М амлакат ш аркида Норланд ясси тоглиги жойлашган. Ш вециянинг жану­бий кисмида куп сонли куллардан иборат водий бор. Й ирик куллари — Веттерн ва Венерн. Асосий дарёла­ри — Каликс-Эльв, Ш еллефте-Эльф, У ме-Эльф, Тур­не-Эльф. М амлакат темир рудаси, кургош ин, рух, мис, кумуш ва ёгочга бой. Х,айдаладиган ерлар мамлакат худудининг 7%, урмонлар ва тукайлар 64% ини таш ­кил этади.

Иклими — муътадил. М амлакат худудининг ярм и- дан куп рога урмонлардан иборат (23 млн. га). Игнабаргли

Урмонлар куп. М амлакат жанубида аралаш Урмонлар мавжуд. Ш имолда асосан мох ва лиш айниклар усади. Буту, кийик , тулки, Урмон сувсари, олмахон, куён, урдак ва оккуш лар \ай вонот дунёсини таш кил этади. Дарёлари ва Болтик, денгизи турли баликдарга бой.

Д а в л а т т у зи л и ш и , си ёси й п а р т и я л а р и . Д ав­лат тузилиш и — конституцион монархия. М амлакат таркибига 24 лен (губерния) киради. М иллий байрами 6 июнь — Швед Байроги куни. Давлат бошлига — кирол. Ижро этувчи хокимият — Вазирлар М а\кам асини бош - карадиган Бош вазирга тегишли. Крнун чикарувчи х;оки- мият бир палатали парламент — Риксдаг томонидан амалга оширилади. Й ирик сиёсий партиялари: Ш веция халк-демократик ишчи партияси. Муътадил коалицион партия, Х алк партияси — либераллар, Сул партия, Атроф-мухитни химоя килиш партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Ш веция самарали иж тим оий таъм инот, ахоли н ин г юкори турмуш даражаси хамда фукароларнинг иш би­лан тула бандлигини таъминлайдиган икгисодиётга эга. ЯМ М 1994 йилда 163 млрд. (жон бошига — 18580) долларни ташкил этган. М амлакат зур транспорт ком- муникациясига ва малакали ишчи кучига эга. И кти- содининг асосини ёгочни кайта ишлаш, когоз-цел- люлоза саноати, металлургия, гидроэнергетика ва ав­том обилсозлик таш кил этади. К,ишлок хуж алигида чорвачилик мух,им урин тугади. Д он махсулотлари, канд лавлаги, картош ка асосий экинлар хисоблана­ди. Сунгги йилларда хукумат томонидан утказилаёт- ган исло\отлар — соликдарни камайтириш , давлат корхоналарини хусусийлаш тириш дан иборат булиб, улар ишлаб чикариш \аж м ин и нг усишига, нархлар- нинг баркарорлигини саклаб колишга, иш сизлик да- раж асини кам айтириш га каратилган. А сосий савдо х ам ко р л ар и : Г ер м ан и я , Б ую к Б р и т а н и я , Д а н и я , АКД1, Норвегия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 12000 км, автомобиль йуллари — 135819 км (97818 км катгик копламали), ички сув йуллари — 2052 км. П ортлари — Евле, Гётеборг, Кальмар, М альмё, Стокгольм, Хель­сингборг.

Т а р и х и . Хозирги Ш веция худудида кадимда гер­ман кабилалари яш аганлар. VII—X асрларда викинг- ларнинг (шаркда уларни варяглар деб аташ ган) таъси-

ри ш аркка, аввалига Болтикбуйига, кейинрок Россия­га (IX асрда варяг князлари Новгород ва Киевни бош - кариш га таклиф этилган) таркалган. 860 йилга келиб варяглар Константинополь билан савдо килишган. Хрис- тианликни мамлакатга 830 йилда франк миссионерла- ри олиб киришган. Бу дин дастлабки христиан к,ирол- лар О лафе, Скотконунге (XI аср) ва, айникса, XII асрда хукмронлик калган Эрик IX (Авлиё) даврида кенг таркдлган. Эрик IX (1150—1160) Ф инляндияга кар­ши уруш бошлайди. Ф инляндия XIII асрда Ш веция томонидан босиб олинади. 1359 йилда Ш вециянинг Д а­ния ва Норвегия билан бирлашиши (Кальмар унияси) Ш вецияни XVI аср бошигача Данияга карам килиб куяди. Карл XII Россия, Дания ва Польшага карши курашган Ш имолий урушда (1700—1721) швед армия- си Полтава якинида маглубиятга учрайди ва Ш веция XVII асрда Густав II Адольф даврида эгаллаган худуд­ларни кулдан бой беради. Карл XIII 1814 йилда Норве- гияни Ш вецияга кушиб олади (1905 йилгача). XX асрда иккала ж а\он урушларида нейтралитет эълон килган Ш вециянинг сиёсий хаётида социал-демократлар мав- кеи ортади. С оциал-демократик партиянинг ёркин на- мояндаларидан бири 1986 йили террорчи томонидан улдирилган Ш веция Бош вазири Улоф Пальмедир.

ШИМОЛИЙ КОРЕЯ

Расмий номи — Корея Халк Демократик Республи­каси. Пойтахти — Пхеньян. Худуди — 120538 км2. А^олиси — 22000000 киши (2001). Давлат тили — корейс. Дини — будда ва конфуцийлик (бирок диний фаолият амалда деярли йук). Лул бирлиги — вон.Географик жойлашуви ва табиати. Ш аркий

Осиёдаги давлат. Корея ярим оролнинг ш имолий кис­мида жойлашган. Ш имолда Хитой (чегара узунлиги — 1416 км), жанубда Ж анубий Корея (238 км), ш имоли- шаркда Россия билан (17 км) чегарадош. Рарбдан Са- р и к денгиз, шаркдан Я пон денгизи Ураб туради. Чега­расининг умумий узунлиги — 1671 км, со \и л буйлаб чегара узунлиги — 3495 км. М амлакат худудини асосан тепалик ва тоглар таш кил килади, уларнинг оралиги торгина водийлардан иборат. М амлакатнинг энг ба­ланд нуктаси — Пэктусан tofh (2750 м). Асосий дарё-

лари: А мноккан, Тэдонган, Туманган. Асосий табиий бойликлари: кумир, кургош ин, вольфрам, темир ру­даси, мис, олтин, рух, графит, магнезит. Худудининг 20% и ,\айдаладиган ерлар, 74% и урмон ва чангалзор- лар.

Икдими — муътадил муссонли. М амлакатнинг tof- ли туманлари учун игнабаргли урмонлар характерли: карагай, арча, корейс ок, кара гай и, шунингдек, тол, терак, гужумлар купрок, булган аралаш урмонлар бор. Водийлар амалда тулалигича кишлок, хужалик экинлари билан банд. Бу ерларда шоли, соя, жавдар, маккажу- хори ва бош окди экинлар экилади. М амлакат хайвонот дунёсида йулбарс, к,оплон, айик,, тулки, буриларни учратиш мумкин. Кушлар оламида бургут, бекас, тур- на ва киргийлар бор.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиши — КХДР конституциясига биноан суве­рен социалистик давлат хисобланади, амалда эса мам­лакатда ком м унистик режим урнатилган. М ам лакат таркибида 9 та вилоят ва иккита марказга буйсунувчи шахар бор. КХДР 1948 йил 9 сентябрда мустакил дав­лат булди (авваллари Я пония империясининг Чосун вилояти эди). 9 сентябр М иллий байрам — М устакил­лик куни. Давлат бошлиги — амалда чекланмаган хоки­миятга эга булган президент (Ким Ир С еннинг вафо- тидан сунг 1994 йилдан бери мамлакатни президент Ким Чен Ир бошкаради). Иккита вице-президент, М аъ­мурий кенгаш рахбари ва туккизта вице-рахбарлар пре- зидентга буйсунадилар. Ю кори конунчилик органи — Халк Олий мажлиси. Мамлакатда факат битта сиёсий партия — Корея Мехнат партияси руйхатга олинган.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Ф ойдали казилмалар ва гидроэнергетик ресурсларнинг катта хажми мамлакат саноат тараккиётининг асосини таш кил килади. Асосан казиб чикариш саноати (кумир, тем ир, магнит рудалари, графит, мис, рух, курго­шин) ва o fhp саноат ривожланган. И ктисодиёт усти­дан урнатилган давлат назорати хатто ком м унистик режим учун хам жуда катгик- К иш лок хркалиги учун ярокди ерларнинг барчаси коллективлаштирилган. К иш ­л о к хужалигида (Я М М нинг чорак кисмига якин и ) мех- натга лаёкатли ахолининг 36% и банд, асосий экинла­ри — шоли, маккажухори, соя, картош ка, бош окди экинлар. И кгисодий ривожланиш ва турмуш даражаси

буйича Ш им олий К орея Ж анубий К ореядан анча оркада. 1994 йили ЯМ М 21,3 млрд. (ахоли жон бошига 920) долларни ташкил килди. Асосий савдо хамкорла­ри: Россия, Хитой, Япония, Германия, Гонконг, С и н ­гапур.

Темир йулларининг умумий узунлиги 4915 км, ав­томобиль йуллари узунлиги 30000 км га якин. М амла­кат портлари: Вонсан, Нампхо, Чхонжин, Хиннам.

Тарихи. М. а. II — 1 асрларда хозирги К ореянинг худуди Хитойнинг мустамлакаси эди. М. а. 37 йили Корея ярим оролининг шимолида Корейс давлати Когуре пай­до булади, жанубий кисми эса иккита киролликка: П экчэ ва Силлага булинганди. X аср охирларида ко­рейс давлатлари Корё династияси хукмронлиги остида бирлаш тирилди. 1321 йили мугуллар К ореяни босиб олганларида кирол саройидагилар Чежудо оролига бе- киндилар . Ли династияси хукм ронлиги йилларида (1392—1910) мамлакатга японлар (XVI аср охири) ва манчжурлар (XVIII аср) хужум килдилар, XIX асрда эса Хитой, Япония ва Россия уртасида талаш булди. 1910 йили Япония томонидан босиб олинган Корея 1938 йили япон боскинчиларига карши кураш бош ла­ди ва 1943 йили мустакилликка эриш ди. Б и рок совет ва америка куш инлари босиб олган икки зона 38-па- раллел буйича икки кисмга булинди. 1948 йили мамла­катнинг ш имолий кисмида Корея Х алк Д емократик Республикаси эълон килинди. 1950 — 1953 йилларда Ш имолий ва Ж анубий Корея уртасида уруш давом этди. Бу уруш тугагандан кейин хам иккала корейс давлатлари уртасида чегара можаролари булиб турди. Ш имолдаги корейс давлатининг дастлабки давридаёк ундаги хокимият бир киш и — Ким Ир С еннинг кули- да булди, у мамлакатда коммунистик диктатура урнат­ди. Ким Ир С еннинг улимидан с^нг хокимиятни унинг угли Ким Чен Ир эгаллади. Унча куп давом этмаган мотам давридан сунг у КХ ДРнинг президенти деб рас- ман эълон килинди.

ШРИ-ЛАНКА

Расмий номи — Шри -Ланка Демократик Социа­листик Республикаси. Пойтахти — Коломбо. Худу­ди — 65610 км2. А^олиси — 19500000 киши (2001). Давлат тили — тамил, сингал. Дини — буддавийлик

(69%), хиндуийлик (15%), христианлик (8%), ислом (7%). Пул бирлиги — шри-ланка рупияси.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т а б и а т и . Хиндис-

т о н н и н г ж а н у б и й со х и л л ар и я к и н и д а г и о р о л д а жойлашган Х инд океанидаги давлат. Осиё кдгьасидан Ш ри-Л анкани П олк бугози ва М анар култиги ажра­тиб туради. Со^ил буйлаб чегара узунлиги — 1340 км. М амлакат худуди асосан текисликлардан иборат. Ж а­нубий ва марказий кисмларида зинасимон тоглар бор. Энг баланд нук,таси — Пидуруталагала чуккиси (2524 м). Асосий дарёси — М ахавели-Ганга. Асосий табиий ре­сурслари: олмос ва бош ка кимматбахо тош лар, ф ос- фатлар, мармар тоши ва балик. М амлакат худудининг 16% ини хайдаладиган ерлар, 32% ини урмон ва тукай- лар таш кил этади.

И кдими — экваториал, субэкваториал. Баньян, да- рахтсимон папоротниклар, турли хил пальмалар, ат­лас, сандал, эбен дарахтлари ф лорасининг асосини таш кил этади. Х айвонот дунёсини фил, коплон, си- ловсин, ш окол, тимсох, турли маймунлар, илонлар, калтакесаклар таш кил этади.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Д ав­лат тузилиш и — президент республикаси. М амлакат 8 та провинцияга булинган. Ш ри-Л анка 1948 йилнинг 4 февралида мустакилликка эриш ган (аввал: Ц ейлон — Буюк Британия мустамлакаси). 4 феврал М иллий бай- рам — М устакиллик куни. Ижро этувчи хокимият пре­зидент ва Вазирлар М ахкамасини бош карадиган Бош вазирга тегиш ли. К,онун чикарувчи х оки м и ят бир палатали парлам ент томонидан амалга ош ирилади . Й ирик сиёсий партиялари: Ш ри-Л анка озодлик пар­тияси, Бирлаш ган миллий партия, Ш ри-Л анка халк партияси, Ш ри-Л анка социалистик партияси , Я нги сиёсий партия, Ш ри-Л анка коммунистик партияси, Тамил бирлаш ган озодлик фронти, М иллий-озодлик фронти, «Тамил Иламни куткариш йулбарслари».

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . И кгисодининг ривожланган тарм окларидан бири — киш лок хужалиги. Ш оли, ш акаркамиш , дон экинла­ри, дуккакли экинлар, зираворлар етиш тирилади. Чой (дунёда З-Уринда), кокос ёнгоги (умумий экспорт хаж- мининг 1/3 кисми) экспорт килинади. И ш лаб чика­риш киш лок хужалиги махсулотлари, баликни кайта

ишлаш билан чегараланган. Туризм асосий валюта ман- баларидан биридир. ЯМ М 1996 йилда 57,6 млрд. (жон бошига — 600) долларни ташкил этди. Асосий савдо хамкорлари: А КШ , Германия, Я пония, Буюк Брита­ния, Х индистон, Эрон, Тайвань.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 1948 км, автомобиль йиллари — 75749 км (27637 км га тош ётцизилган), ички сув йуллари — 430 км. Портлари — Галее, Коломбо, Ж афна, Негомбо, Тринкомали.

Тарихи. Тахминан м. а. V асрда Ш ри-Л анкага Ганг ва Хинд дарёлари водийларидан хинд-европа тил оила- сига мансуб кабилалар кириб келишади ва оролларда Сингал давлатига асос солади. Орол буддавийликни таргиб этиш марказларидан хисобланган. Афсоналарга кура буддавийликни оролга А ш оканинг угли (ёки ука- си) олиб келган. М. a. i l l аср бошларидан Ш ри-Ланкага Х индистоннинг жанубидан тамиллар кириб кела бош ­лайди. Тамиллар Ш ри-Ланкада XII асргача хукмрон- лик килади. 1505 йилда оролда португаллар пайдо булишди ва XVI аср охирида оролни мустамлакага ай- лантиришди. XVII асрда Ш ри-Ланкани голландлар эгал­лаб олиш ди. 1802 йилда орол Буюк Британияга тобе б^лди. 1948 йилда Цейлон Британия Хамдустлиги тар- кибидаги мустакил давлат деб эълон килинди. 1972 йилдан мамлакат Ш ри-Ланка Республикаси деб атала бошлайди. Тамиллар ва сингаллар уртасидаги этник можаролар XX асрнинг 80-йиллари бош ларида фука­ролар урушига айланди. Ф укаролар урушига бархам бе­рилган булса-да, ханузгача икки томон уртасида кес- кинликлар мавжуд.

ЭКВАДОР

Расмий номи — Эквадор Республикаси. Пойтах­ти — Кито. Худуди — 283600 км2. Ацолиси — 12900000 киши (2001). Давлат тили — испан. Дини — католик. Пул бирлиги — сукре.Географик жойлашуви ва табиати. Ж анубий

Американинг шимоли-гарбидаги давлат. Жануб ва ш арк­да Перу (чегаранинг узунлиги — 1420 км), ш имолда Колумбия (590 км) билан чегарадош . Рарбда Тинч океан билан туташган. Чегарасининг умумий узунли­ги — 2010 км, сохил буйлаб чегара узунлиги — 2237 км.

М амлакат учта географик худудга булинади. Рарбда мак­симал кенглиги 150 км булган сохилбуйи текисли­ги — Коста жойлашган. М амлакат марказида, Ш аркай Кордильера ва Рарбий Кордильера тоглари орасида узунлиги 600 км, кенглиги 100—200 км, Уртача ба­ландлиги — 2500 км булган Сьерра тоглиги ётади. Ш ар­кий Кордильерада харакатдаги вулконлар куп булиб, улар орасида 5230 м баландликдаги Сангай вулкони фаоллиги билан ажралиб туради. Рарбий Кордильерада м ам л ак атн и н г эн г б алан д н уктаси — Ч ам б о р о со (6310 м) жойлашган. Эквадорнинг шаркий кисмини, деярли ярим худуди ни Орьенде — Ш аркий чангалзор- лари эгаллайди. Бу жойларга инсон калами етмаган, а^оли яшамайди. Чанзалзорнинг куп кисми тадкик этил- маган. Чанзалзордан Амазонкага куйиладиган дарёлар — Напо, Пастаса, Тигре ва бош ка дарёлар окиб утади. Асосий табиий ресурслари: нефть, ёгоч, балик. ХУДУД- нинг 6% ини хайдаладиган ерлар, 51% ини Урмон ва тукайлар, 17% ини яйлов ва утлоклар таш кил этади.

И клими — сохилбуйида экваториал, тогли ХУДУД- ларда салкин. Текислик ва tof ён багирлари экватори­ал урмонлар билан копланган. Тогларда адир усимлик­лари усади. Хайвонот оламини ягуар, айик, ёввойи мушук, скунс, ласка, Галапагосс оролларида гигант денгиз тош бакаси, денгиз игуанаси, пингвинлар таш ­кил этади.

Д а вла т т узилиш и, сиёсий парт иялари .Давлат тузилиши — республика. М амлакат 21 та про- винцияга булинган. Галапагосс ороллари хам провин­ция макомига эга. 1822 йилнинг 24 майида Эквадор И спаниядан уз мустакиллигига эриш ган. Д авлат ва Хукумат бошлиги — президент. Конун чикарувчи олий орган — М иллий конгресс (бир палатали парламент). И ирик сиёсий партиялари: Республика бирлиги пар­тияси, Социал-христиан партия, Консерватив партия, Э квадор рольдосистлар п артияси , Д ем о кр ати к сул партия.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Са-ноатнинг асосий тармоги — нефть казиб олиш . Бош ка тарм оклари — металлургия, когоз-целлю лоза, ози к- овкат, тукимачилик. К иш лок хужалиги (баликчилик ва урмончилик билан бирга) Я М М нинг 18% ини таш ­кил этади. Банан, кахва, какао донлари, балик, кре­ветка экспорт килинади. Чорвачилик ривожланган. ЯМ М

1994 йилда 41,1 млрд. (а\оли жон бошига — 3 480) долл.ни таш кил этди. Асосий савдо шериклари: АКШ , Лотин А мерикаси давлатлари, Кариб \авзаси давлат­лари, ЕХ давлатлари, Япония.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 965 км, автомобиль йуллари — 28 ООО км (3 600 км асфальт- ланган), ички сув йуллари — 1500 км. Асосий портла­ри: Гуайякиль, Эсмеральдас.

Т а р и хи . XV асрда \озирги Эквадор худуди инклар империяси таркибига кирган. 1526 йилда испанлар то­монидан каш ф этилган Эквадор Писсаро ва Белалка- сара бош лик конкистадорлар томонидан 1533 йилда забт этилади. 1822 йилда мамлакат испан куш инлари- дан озод булиб, Кито номи билан Буюк Колумбия таркибига киради. 1830 йилнинг 13 майидан Эквадор мустакдп республикадир. 1941 — 1942 йиллардаги Перу билан урушдан сунг мамлакат катор рарбий тунтариш - ларни бошидан кечирди. 1979 йилда харбийлар \о к и - миятни фукаролик хукумати га топширади.

ЭКВАТОРИАЛ ГВИНЕЯ

Расмий номи — Экваториал Гвинея Республикаси. Пойтахти — Малабо. Худуди — 28051 км2. А^олиси — 500000 киши (2001). Давлат тили — испан. Дини — католик. Пул бирлиги — эквеле.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т а б и а т и . Африка китьасининг гарбидаги давлат. Ш арк ва жанубда Габон (чегара узунлиги — 350 км), шимолда Камерун (189 км) билан чегарадош. Рарбда мамлакат Гвинея курфази би­лан туташган. Чегарасининг умумий узунлиги — 539 км, со\ил буйлаб чегара узунлиги — 296 км. М атерикдаги ^удуддан таш кари Экваториал Гвинеяга Биоко, А нно- бон ва катор майда ороллар тегишли. Экваториал Гви­нея — тогли мамлакат. С о\ил буйидаги текисликлар аста-секин паст токларга айланиб боради. Ороллар вул­кон жисмларидан иборат. Асосий дарёлари — М ителе- ме ва Бенито. Асосий табиий ресурслари: марганец, уран, ёгоч, нефть.

Иклими — экваториал. Усимлик дунёси эбена, оку- ме, акажу, овенка, акога, нон, сандал дарахтлари, мимоза, фикуслардан иборат. Х айвонот дунёсини тур­ли маймунлар, коплон, фил, антилопа, кийик, ман­

густ, бир неча тур илон, куш, \аш аротлар таш кил этади. Биоко оролида жайра учрайди.

Д а в л а т т у зи л и ш и , си ёси й п а р т и я л а р и . Д ав­лат тузилиш и — президент республикаси. М амлакат таркиби га 7 та п р о ви н ц и я киради. 1968 й и л н и н г 12 октябрида Экваториал Гвинея И спаниядан муста­килликка эриш ди (аввалги номи — И спания Гвинея- си). Ш у кун миллий байрам — М устакиллик куни хисобланади. Давлат бошлиги — президент, хукуматни Бош вазир бошкаради. Конун чикарувчи хокимиятни президент парламент — Халк, вакиллари палатаси би ­лан биргаликда амалга оширади. Й ирик сиёсий партия­лари: Экваториал Гвинея демократик партияси, Халк, иттиф оки, Л иберал-дем ократак конвенция, С оциал- демократик партия.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . М амлакат иктисоди киш лок хужалиги, урмончилик, баликчиликка асосланган (Я М М нинг ярм и, экспорт Хажмининг деярли \ам м аси). Асосий экспорт махсу­лотлари — кахва, ёгоч, какао донлари. Иш лаб чика­риш ёгочга ишлов бериш ва баликни кайта ишлаш билан чегараланган. Нефть конлари урганилмокда. Т и ­тан, темир, уран, олтин, марганец конлари очилма- ган. ЯМ М 1993 йилда 280 млн. (ахоли жон бош ига — 700) долл.ни ташкил этди. Асосий савдо ш ериклари: И спания, Нигерия, Ф ранция, Камерун.

А втом оби ль й у лл ар и н и н г умумий узун ли ги — 2760 км. Портлари: Бата, Малабо.

Т а р и х и . Х озирги Э кваториал Г винея ХУДУДИ XV аср охирларида португаллар том онидан каш ф этилган. 1778 йили Португалия уз мустамлакасини И спания тасарруфига угказишга мажбур булади. М ам­лакат мустакилликка эриш гунига кадар (1968) Испан Гвинеяси деб аталган. П резидент Нгуэма томонидан урнатилган авторитар тузум 1979 йилда полковник М басого бошчилигидаги харбий тунтаришда авдари- лади.

ЭРИТРЕЯ

Расмий номи — Эритрея давлати. Пойтахти — Асмэра. Худуди — 125000 км2. А^олиси — 4300000 киши (2001). Давлат mwiu — араб, тигре. Дини — ислом, христиан. Пул бирлиги — Эфиопия бири.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и. Ш а р р й Африкадаги давлат. Рарбда ва жанубда Э ф иопия (чега­ранинг узунлиги — 912 км), шимолда ва ш им оли- гарбда С удан (605 км ), ж ан у б и -ш ар кд а Ж и б у ти (113 км) билан чегарадош. Ш аркда мамлакат Кдзил денгиз билан туташган. Чегарасининг умумий узунли­ги — 1630 км, сохил буйлаб чегара узунлиги — 1151 км. Эритрея тогли мамлакатдир. Унинг худуди Э ф иопия тоглигининг бир кисми хисобланади. Рарбда тоглик секин-аста пасайиб Судан текислигига айланади. Ш арк­да эса сохилбуйи текислиги жойлашган. Эритреяда ол­тин, мис, темир, никель, хром, титан, нефть конлари бор. Хайдаладиган ерлар мамлакат худудининг 3% ини, яйлов ва утлоклар 40% ини ташкил этади.

Икдими — курук. ва иссик. Усимлик дунёсини чул усимликлари ташкил этади. Хайвонот олами тимсох, туякуш, бургут, марабу, калхат ва турли денгиз ба- ликларидан иборат.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Д ав­лат тузилиши — республика. Эритрея уз мустакиллиги­ни 1993 йилнинг 24 майида эълон килган (аввал Э ф и- опиянинг бир кисми). М иллий байрамлари: 24 май — М устакиллик куни ва 1 сентябр — М устакиллик учун куролланган кураш бош ланган кун (1961). Давлат ва хукумат бошлиги — президент. Крнун чикарувчи олий органи — Эритрея М иллий Ассамблеяси. Я гона сиёсий партияси — Эритреяни озод килиш миллий фронти.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Эритрея жахоннинг иктисодий жихатдан кам тарак­кий этган давлатларидан биридир. Я М М 1994 йилда 1,8 млрд. (жон бошига — 500) долл.ни таш кил этди. Иктисоднинг асосий тармога ахолининг 60% и банд булган киш лок хужалигидир (Я М М нинг 50% и, экс- портнинг 70 % и). Саноатнинг ривожланган тармоклари: нефтни кайта ишлаш, ёгочни кайта ишлаш, тукима­чилик, тери-пойабзал, тикувчилик, озик-овкат. Порт­лари: Асэб, Массауа.

Т а р и х и . Э ритрея м. а. вужудга келган эф иоп кироллиги — Аксум таркибига кирган. 1890 йилдан Италия мустамлакаси. 1941 йилдан, БМ Т мандатига кура, Буюк Британия томонидан бош карилган. 1952 йилда Эритрея федерация аъзоси сифатида эфиоп им­перияси таркибига кирган. 1962 йилда Эф иопия Эрит­реяни провинция деб эълон килгандан сунг мамла-

катда мустакдллик учун \аракат бош ланиб, бу ^ара- кат 1975 йилда кенг микёсга кутарилади. Эритреялик кузголончилар хукумат куш инларидан устун келгач, 1993 йилда Эритрея референдум натижаларига кура мустакдл булди.

ЭРОН

Расмий номи — Эрон Ислом Республикаси. Пой­тахти — Тех$он. Худуди — 1648000 км2. Давлат тили — форс. Ах;олиси — 66100000 киши (2001). Дини — ислом. Пул бирлиги — Эрон риапи.

Географик жойлашуви ва табиати. Эрон Ж а­нуби- Рарбий Осиёда жойлашган. Рарбда И рок (чегара узунлиги 1458 км) ва Туркия (499 км) ш имолда Турк­манистон (992 км), Озарбайжон (611 км) ва А рманис­тон (35 км), шаркда Афгонистон (936 км) ва П окистон (909 км) билан чегарадош. Жанубда Ф орс ва Ормуз култиклари, шимолда Каспий денгизи билан туташ. Чегарасининг умумий узунлиги — 5440 км. Э роннинг катта кисмини Эрон тоглиги эгаллайди. Ш имолда К ас­пий денгизи киргоклари буйлаб Эльбурс тоглари кад кутарган. Ш имоли-ш аркда Копетдог тизмаси ж ойлаш ­ган. Рарбий чегаралар буйлаб ш имоли-гарбдан жану- би-ш аркка томон Загрос тоглари чузилган. Рарбда Хузистон текислиги жойлашган. М амлакат марказида Дашти Кабир ва Дашти Лут чуллари жойлашган. Эронда катта дарёлар кам. Асосий дарёси — Корун. Энг катта кули — шимоли-гарбда жойлашган Урмия. Нефть ва табиий газ конларига бой. Ш унингдек, кумир, темир рудаси, хром, мис, рух, калайи, марганец, олтингу­гурт каби фойдали казилмаларга \ам эга.

Давлат тузилиши ва сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиши — ислом республикаси. М аъмурий ж и- хдтдан 24 та провинция (остона)га булинади. 1906 йил­да Конституцион монархия, 1979 йил 1 апрелда Эрон Ислом Республикаси деб эълон килинган (1 апрел — М иллий байрам). Ижроия хокимияти Оятуллох, (дав- латнинг диний бошлиги) ва президентга тегиш ли. К о­нун чикарувчи хокимият бир палатали парламент — Ислом кумитаси Кенгаши (мажлис). Эрон И слом Рес­публикаси (Э И Р) Конституциясига кура Эронда но- исломий сиёсий партия ва ташкилотлар ф аолияти та-

кикланади. Шунга царамасдан, мамлакатда бир катор мухолифатдаги партиялар: Эрон Курдистони дем окра­тик партияси (ЭКД П ), Эрон халк, партияси (Э Х П ) ва бош калар фаолият курсатади.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Эрон иктисодиётида ишлаб чикариш воситалари, би­ринчи навбатда нефть казиб олиш ва неф тни кайта иш лаш саноат корхоналари давлат мулкини таш кил этади. Я М М 1994 йилда 310 млрд.ни (ахоли ж он бош и­га — 4728) долл.ни таш кил этди. К,ишлок хужалиги мамлакатнинг асосий киш лок хужалик махсулотларига булган эхд'иёжларини кондириш имкониятига эга эмас. Асосий савдо \амкорлари: Япония, Италия, Германия.

Темир йулларининг узунлиги — 4850 км, автомо­биль йуллари — 140072 км, ички сув йуллари — 904 км. М амлакатнинг асосий порти Эрон — И рок уруши даврида кучли вайрон килинган.

Тарихи. Ф орслар дастлаб м. а. IX асрларга оид Ос- сурия манбаларида тилга олинади. М. а. 556—550 йил­ларда Буюк Кир II кадимги дунёда буюк им перияни яратган форс подшолари сулоласига асос солди. Доро 1 (м. а. 522—486 йиллар) даврида империя узининг ривож­ланиш чуккисига кутарилди. Империя худуди Х индис- тондан Урта ер денгизигача кенгайди. М иср, К ичик Осиё ва Ф ракия ерлари империя таркибига киритилди. М. а. V аср охирларида форсларнинг экспансияси грек­лар томонидан тухтатилди. М. а. 330 йилда Ф орс импе­рияси Александр М акедонский кушинлари томонидан забт этилди. М. а. 224 йилда мамлакатни турт аср даво­мида идора килган С осонийлар сулоласи хокимият те- пасига келди. Ф орс империяси VI аср охирларида ва VII аср бошларида ривож ланиш нинг энг ю кори дара- жасига кутарилди.

Араблар боскини империяни заифлаш тирди, ис­лом дини киритилди. XI асрда мамлакат салжукий турк­лар томонидан забт этилгандан сунг ислом-ф орс ци­вилизацияси инкирозга учради. 1221 — 1222 йилларда Чингизхон, XIV асрда Амир Темур томонидан босиб олинди. XVI аср бошларида мамлакат яна форслар — Сафовийлар сулоласи томонидан бошкарилди. X V III—XIX асрларда бу худудлар уз таъсир доираларига эга булиш учун интилган Россия ва Буюк Британияга кар­ши курашишга туф и келган бир канча форс сулолала- ри алмашди. 1925 йилда хокимиятга келган П а\лави й -

лар сулоласи мамлакатни 1979 йилгача, ш ох Мухам­мад Ризо Пахлавий хукуматга карши чикиш лар нати­жасида тахтдан агдарилганига кадар идора килди. 1934 йилдан бош лаб мамлакат Эрон деб номлана бошланди. 1980 йилда Э рон И слом Р еспубликаси деб эълон Килинди.

ЭСТОНИЯ

Расмий номи — Эстония Республикаси. Пойтах­ти — Таллин. Худуди — 45000 км2. А>(олиси — 1400000 киши (2001). Давлат тили — эстон. Дини — люте­ран, православ. Пул бирлиги — эстон кронаси.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т а б и а т и . Ш аркий Европанинг шимоли-гарбидаги давлат. Ш аркда Россия (чегаранинг узунлиги — 280 км ), ж анубда Л атвия (267 км) билан чегарадош. Рарбда Эстония Болтик ден­гизи, ш имолда Ф ин курфази билан туташган. Чегара­сининг умумий узунлиги — 557 км, сохил буйлаб че­гара узунлиги — 1393 км. М амлакат худудининг катта кисмини текисликлар ташкил этади. М амлакатнинг жа- нуби-ш аркдда кир бор. Асосий табиий ресурлар: ёнувчи сланецлар, фосфоритлар, торф, нефть, кахрабо. Х ай- даладиган ерлар худуднинг 22% ини, Урмон ва тукай- лар 35% ини таш кил этади. Икдими денгиз икпимидан континенталга утувчи. Эстониянинг ш имолида ва Fap- бида кенг баргли урмонлар, жануби ва ж ануби-ш ар- кдда нина баргли урмонлар усади. Лось, косуля, кобон, Куён, тулки, силовсин , бурсик, бури, ай и к , турли Кушлар ва балик^чар фаунани ташкил этади.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р . Давлат тузилиши — республика. М амлакат таркибига 15 та уезд ва марказга буйсунувчи 6 та шахар киради. 1991 йилнинг 20 августида Эстония уз м устакиллигини эълон килган (аввал С С С Р таркибига кирган). М иллий байрами 24 феврал — М устакиллик куни (1918) хисоб­ланади. И жро этувчи хокимият президент (давлат бош - лиги) ва Бош вазир бош лик хукуматга тегиш ли. Крнун чикарувчи олий орган — Рийгикогу (парламент). Й ирик сиёсий партиялари: Эстония социал-демократик пар­тияси, К иш лок партияси, Эстония ер иттифоки.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Хозирги кунда Эстония икгисодида бир катор исло-

Хотлар утказилмокда. ЯМ М 1994 йилда 10,4 млрд. (ахоли жон бош ига — 6460) долл.ни таш кил этди. С аноат- нинг ривожланган тармокдари: сланец казиб олиш ва цайта иш лаш , ёгочни кайта ишлаш, кимё, м аш ина­созлик, металлни кайта ишлаш, курилиш махсулотла­рини иш лаб чикариш , енгил саноат, озик-овкат сано­ати. К дш лок хужалиги асосан гушт-сут чорвачилигига ихтисослашган. Асосий савдо шериклари: Россия, Ф и н ­ляндия, Ш веция, Германия.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 1000 км, автомобиль йуллари — 14800 км, ички сув йуллари — 500 км. Асосий порт — Таллин.

Тарихи. XIII асрда эстонлар аввал немислар, ке- йинрок данияликлар томонидан буйсундирилади. Д а­нияликлар 12— 13 йиллари Таллинга асос солиш ади. 1346 йилда хозирги Эстония худудини Тевтон ордени Д аниядан сотиб олади. Иван Грозний хукмронлиги дав­рида Россия Н арва ва Тартуни босиб олади. Тевтон ордени парчалангандан сунг (1561) Эстония Ш веция, Д ания ва Речь Посполита Уртасида булиб олинади. XVII асрда Эстония мамлакатга лю теранликни олиб келган Ш вецияга карам булади. Ш имолий уруш (1700— 1721) даврида Эстония Пётр I томонидан забт этилиб, Н иш - тадт шартномасига кура Россия тасарруфига утади. 1917 йилнинг феврал инкилобидан сунг Эстония мустакил­ликка эриш ади, лекин 1917 йилнинг ноябрида больш е­виклар мамлакатда совет хокимиятини Урнатади. Немис­лар Эстонияни 1918 йилда босиб олади ва Эстония муваккат хукуматини эълон килади. Бу мустакиллик Германиянинг капитуляциясидан сунг, 1920 йилда тан олинади. 1934 йилда мамлакатда диктатура, 1940 йил­да совет куш инлари бостириб кириш и окибатида со­вет хокимияти урнатилади. 1944 йилда немис куш ин- ларидан озод килинган Эстония 1991 йилгача С С С Р таркибига киради. 1991 йилда Эстония яна уз муста­киллигини кайта тиклади.

ЭФИОПИЯ

Расмий номи — Эфиопия Федератив Демократик Республикаси. Пойтахти — Аддис-Абеба. Худуди — 1221894 км2. Ах,олиси — 65400000 киши (2001). Дав­лат тили — амхар. Дини — православ (45%), ислом (35%), мажусийлик (12%). Пул бирлиги — бир.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т а б и а т и . А ф рика­нинг ш аркддаги давлат. Ш аркда ва жануби-ш аркда С о­мали (чегара узунлиги — 1626 км), гарбда ва ш имоли- гарбда С удан (1606 км ), ш и м оли -ш аркда Э ритрея (912 км) ва Ж ибути (337 км), жануби-гарбда Кения (830 км) билан чегарадош. Чегарасининг умумий узун­лиги — 5311 км. М амлакат худудининг катта кдсм ини Эфиоп тоглиги (энг баланд нуктаси Рас-Даш ен tofh — 4623 м) эгаллайди. Э ф иопия оз микдордаги олтин, платина, мис захираларига эга. М амлакат худудининг 12% ини хайдаладиган ерлар, 41% ини утлок ва яй ­ловлар, 24% ини урмон ва бутазорлар таш кил этади.

И кдими — субэкваториал. Усимлик дунёси турли булиб, тропик ва чул усимликларидан альп усимлик- ларигача усади. Х айвонот дунёсини арслон, коплон, фил, гиппопотам, жирафа, каркидон, антилопа, си- ловсин, маймун, турли кушлар ва х,ашаротлар таш кил этади.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Д ав­лат тузилиш и — республика. М амлакат 9 та миллий- маъмурий ш татларга ва пойтахт .худуд и га булинган. Хозирги Э ф иопия худуди м. а. 1 минг йилликдаёк Сава подшолиги булган. 1889 йилда Э ф иопия И талиянинг протекторатига айланган. 1895 йилда мустакилликка эриш ган. М иллий байрамлари: 2 март — Адуа якини- даги галаба куни (1896) ва 6 апрел — Ралаба куни (1941). И жро этувчи \о ки м и ят М уваккат хукуматга, конун чикарувчи хокимият — М уваккат хукумат ва Вакиллар кенгаш ига тегишли. Давлат бошлиги — пре­зидент. М амлакатда 100 дан ортик турли сиёсий партия- лар руйхатдан утган. Улардан энг йириги — Эф иопия халкдари инкдлобий-дем ократик фронти.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Икгисоди кдш лок хужалигига (Я М М нинг 45% и, экс- портнинг 90% и) асосланган Э ф иопия А ф риканинг каш ш ок мамлакатлари каторига киради. ЯМ М 1993 йил­да 20,3 млрд. (жон бошига — 380) долл.ни таш кил этди. Асосий экспорт махсулоти — кахва (экспорт туш умларининг 60% ини). Иш лаб чикариш , асосан, киш лок хужалиги махсулотларини кайта иш лаш хамда олтин казиб чикариш билан боглик. Асосий савдо ше- риклари: Германия, Япония, Ф ранция, И талия, Сау­дия Арабистони.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 988 км,

автомобиль йуллари — 44300 км (3650 км асфальт- ланган).

Тарихи . Ривоятларга кура кддимда хозирги Э ф ио­пия ХУДУДИ Сава подш олигининг бир кисми хисоблан- ган. II аср охирларида шаклланган Аксум подш олиги VI—VII асрларда заифлашади. Мусулмон сулоласи Заг- ве (X—X III асрлар) хукмдорлигидан сунг хокимиятга 1270 йилда христиан (конт) Сулаймонийлар сулоласи келади. И слом таъсири га карш и туриш максадида Эф иопия хукмдорлари XVI—XVII асрларда Европа дав- латларидан ёрдам сурашади. XIX аср охирида Сувайш канали очилгандан сунг Эфиопия узига И талия, Ф ран­ция, Англия каби давлатларнинг эътиборини жалб кила бошлайди. 1889 йилда Италия ва Эфиопия Уртасида имзоланган шартномани икки томон узича туш уна- ди. Э ф иопияни уз протектората сифатида куриш ни хохлаган Италия мамлакатга узининг харбий экспеди- циясини жунатади. Аммо бу экспедиция 1896 йилда маглубиятга учрайди. 1935 йилда М уссолини Сомалида яшаётган италияликларнинг манфаатини химоя кдлиш бахонасида Э ф иопияга уз куш инларини киритади. Натижада, Эф иопия ва Сомали бирлаш иб, И талия- нинг Ш аркий Африка мустамлакасини хосил кдлади. 1941 йилда британияликлар Эф иопияни озод килиш а­ди. Эритреяда миллий кайфиятларнинг кутарилиши, Сомали билан харбий тукнашувлар, очарчилик ва кур- гокчилик мамлакатда чукур иж тимоий-иктисодий ва сиёсий инкирозни келтириб чикаради. 1974 йилда Харбий тунтариш оркали император Селассие тахтдан аш арилади. 1975 йилда Эфиопия республика деб эълон килинади. 1977 йилда навбатдаги харбий тунтариш окибатида хокимиятга М энгисту келади. Совет ту- зуми тараф дори булган бу хокимият 1991 йилнинг 28 майигача хукмронлик килади. 1993 йилда Эритрея мустакдл давлат сифатида Эф иопиядан ажралиб чи- кади.

ЮГОСЛАВИЯ

Расмий номи — Югославия Федератив Республика­си. Пойтахти — Белград. Худуди — 102173 км2. Аурли- си — 10700000 киши (2001). Давлат тили — серб. Дини — православ (80%), ислом (10%), католик (8%). Пул бирлиги — янги Югославия динори.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб и а т и . Европа- нинг жануби-ш аркдца Болтон ярим оролида ж ойлаш ­ган давлат. Рарбда Босния ва Герцеговина (чегара узун­лиги — 527 км) ва Хорватия (239 км, Хорватия билан жанубда хам 15 км ли чегара бор), шаркда Руминия (476 км) ва Болгария (318 км ), жанубда Альбания (287 км), М акедония (221 км), Венгрия (151 км) би ­лан чегарадош . Ч егарасининг умумий узунлиги — 2234 км, со^ил буйлаб чегара узунлиги — 199 км. М ам­лакатнинг шимолида текисликлар, шаркида к,ир ва те­паликлар, жануби-шарк,ида Ш аркий Сербия тоглари жойлашган. Энг катта кули — Альбания билан чегара- да жойлашган Скадар кули. М амлакатнинг казилма бой- ликларини нефть, газ, кумир, кургошин, олтин, сур­ма, рух, никель, хром таш кил этади. Хайдаладиган ерлар мамлакат худудининг 30% ини, урмон ва тукай- лар 25% ини, яйлов ва утлоклар 20% ини эгаллайди.

И клими — шимолда континентал, жанубда Урта ер денгизи иклими. Эман, тол, шумтол, пальма, сарв, зайтун дарахти, цитруслар усади. Хайвонот олами бури, 6yFy, tof- кийиги, ёввойи эчки, ю м ронкозик, турли кушлардан иборат.

Д а в л а т т у зи ли ш и , си ёси й п а р т и я л а р и . Д ав­лат тузилиш и — республика. М амлакат таркибига икки республика (Сербия ва Черногория) ва икки мухтор улка (К осово, Воеводина) киради. М устакил давлат деб Ю гославия 1992 йилнинг апрелида эълон килин­ган. Давлат бошлиги — президент, бирок \а р бир рес­публикада узининг президенти (давлат бош лиги) ва Бош вазири (хукумат бошлиги) бор. Конун чикарувчи хоким ият парламентга тегиш лидир. Й и ри к сиёсий партиялари: Серб радикал партияси, Серб уйгониш партияси, Коммунистик партия.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Сербия ва Черногориянинг иктисодий ахволи элатлар- аро можаролар туфайли баркарор эмас. Ю С Ф Р нинг парчаланиш и окибатида савдо алокалари узилди, мах- сулот иш лаб чикариш кескин камайди, саноат корхо­налари бозорларини йукотди. ЯМ М 1994 йилда 10 млрд. (ахоли жон бошига — 1000) долл.ни ташкил этди. Ва- зиятни ривожланган давлатларнинг Ю гославияга нисба­тан кулланган иктисодий санкциялари огирлаштиради. Ю гославияда м аш инасозлик, металлургия, tof- koh, тукимачилик, озик-овкат, кимё, фармацевтика сано-

атлари ривожланган. Пахта, дон, экинлари, мевалар, узум, цитрус мевалар етиштирилади. Чорвачилик ри ­вожланган. Асосий савдо шериклари: собик Ю гославия давлатлари, Италия, Германия, Ш аркий Европа дав­латлари.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 3960 км, автомобиль йуллари — 46019 км. Портлари: Бар (ден­гиз), Белград (дарё).

Тарихи. Хозирги Сербия худуди м. а. I асрда Рим провинцияси М езия таркибига кирган. VII асрда бу худуд серблар томонидан эгалланган. XI — XIV асрлар­да мустакил Серб кироллиги мавжуд булган. XIV аср­нинг охири XV асрнинг бошларидан XIX асргача Сер­бия ва Черногория Усмонийларга карам булган. 1918 йилда Сербия ва Черногория серб, хорват ва словен- лар кироллиги таркибига кирган. 1929 йилда кирол Александр I кироллик номини Ю гославияга узгартир- ган. 1944 йилда Ю гославия немис-фаш ист куш инлари- дан озод килингандан сунг хокимиятга И осиф Броз Тито бош лик хукумат келади. 1945 йилда таркибига Босния ва Герцеговина, Хорватия, Сербия, Черного­рия, Словения, М акедония кирган Ю СФ Р эълон кили­нади. 1991 йилда Ю СФ Р парчаланиб, бу давлатлар уз мустакилликларини эълон килади. 1992 йилда Сербия ва Черногория Ю гославия Республикасини эълон кила­ди. Ю гославияда миллатлар Уртасида можаролар булиб туради. Ш ундай можароларнинг сунггиси асримиз бо- шида Косоводаги этник албанлар ва серблар Уртасида булиб утди.

ЯМАЙКА

Расмий номи — Ямайка. Пойтахти — Кингстон. Худуди — 10957 км2. А^олиси — 2600000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — протестантлик. Пул бирлиги — ямайка доллари.Географик жойлашуви ва табиати. Кариб ден-

гизида, Я майка ороли ва бир канча майда оролларда жойлашган давлат. Сохил буйлаб чегара узунлиги — 1022 км. Оролнинг катта кисмини ясси тоглик ва ба­ландлиги 2256 м гача булган тоглар эгаллайди. К иргок атрофлари тор текисликдан иборат. Асосий табиий ре­сурслари: бокситлар, гипс, охактош, мармар. ХУДУД-

нинг 19% ини хдйдаладиган ерлар, 28% ини Урмон ва тукайлар, яйлов ва утлоклар 18% ини таш кил этади.

И кдими — тропик. Усимлик дунёси инсон ф аолия­ти туфайли каш ш оклаш ган. Хозир урмонлар мамлакат Худудининг 1/5 к,исмини эгаллайди. Tof атрофларида адир усимликлари усади. Турли кушлар ва курш апа- лаклар куплаб учрайди. Ёввойи сут эмизувчилар деяр­ли йук. Судралувчилардан тошбак,а, захарсиз илон, тим- сох, калтакесаклар учрайди.

Д а в л а т т у зи ли ш и , си ёси й п а р т и я л а р и . Д ав­лат тузилиш и — конституцион монархия, Британия Хамдустлиги аъзоси. М амлакат 14 та округга булинган. Я майка 1962 йилнинг 6 августида мустакдл булди (ав- вал Буюк Британия мустамлакаси). Крнунлари инглиз умумий хУКУКИга асосланган. Давлат бошлиги — Бри­тания монархи (хозирги кунда — Елизавета II). Орол- ни унинг вакили генерал-губернатор бошкаради. Ижро этувчи хокимият генерал-губернатор билан Бош вазир бошлик, хукуматга тегишли. Крнун чикарувчи хоки­мият Сенат (юкори палата) ва Вакиллар палатасидан (куйи) иборат парламентга тегишли. Й и ри к сиёсий партиялар: М иллий халк, партияси, Ямайка лейборист- лар партияси, М иллий Д емократик харакат.

И цт исоди , т р ан спорт ко м м ун и ка ц и яла р и . Са- ноатнинг асосий тармокдари — бокситлар казиб олиш ва алю миний ишлаб чикариш . Чет эл валю тасининг асосий манбаи туризм хисобланади. К иш лок хужалиги (Я М М н ин г 10% ини) умумий экспорт хаж м и ни н г 17% ини таъминлайди. Экспорт килинадиган асосий экинлар — ш акаркамиш , банан. ЯМ М 1994 йилда 3,6 млрд. (ахоли жон бошига — 1400) долл.ни таш кил этди. Асосий савдо шериклари: АК,Ш, Бую к Брита­ния, Канада, Тринидад ва Тобаго.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 294 км, автомобиль йуллари — 18200 км. Асосий порт — К ингс­тон.

Т а р и хи . 1494 йилда Колумб томонидан каш ф этил- ган орол хиндуларнинг катта кисмини кириб таш ла- ган испанларнинг мустамлакасига айланади. XVI аср бошларида оролга Африкадан куллар келтирила бош ­ланади. 1655 йилдан Британия мустамлакаси булган. Я майка 1958 йилдан узини-узи бошкариш и ХУКУКИга эга булди. 1962 йилдан Британия Хамдустлиги тарки- бидаги мустакил давлат.

ЯМАН

Расмий номи — Яман Республикаси. Пойтахти — Сана. Худуди — 527970 км2. А^олиси — 18000000 киши (2001). Давлат тили — араб. Дини — ислом. Пул бирлиги — яман риали.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т аб иат и. Ж ануби-

Рарбий Осиёда, Арабистон ярим оролида жойлашган давлат. Ш имолда ва ш имоли-ш аркда Саудия Арабис­тони (чегара узунлиги — 1458 км), шаркда Уммон (288 км) билан чегарадош. Рарбда Кизил Денгиз, ж а­нубда Аден курфази билан туташ. Чегарасининг уму­мий узунлиги — 1746 км. Худудининг катга кдсм ини тогли ерлар (энг баланд нуктаси Э н-Н аби-Ш аиб tofh — 3600 м) эгаллаган. Ш имолда ва шаркда чуллар ж ой­лашган. Ф ойдали к,азилмалари: нефть, табиий газ, ол ­тин, тем ир, мис, гипс, тош кумир, кварц, олтингу­гурт, ярим кимматбахо тошлар.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и яла р и . Д ав­лат тузилиш и — республика. Маъмурий жихатдан 17 провинцияга булинади. Яман Республикаси Яман Араб Республикаси (ЯАР) ва Яман Халк, Д емократик Рес­публикаси (ЯХДР)нинг бирлаш иш и билан 1990 йил 22 майда таш кил топди. Бу кун «Яман бирлиги куни» сифатида ниш онланади. Бош ка миллий байрамлари — 26 сентябр — Инкилоб куни, 30 ноябр — М устакил­лик куни. Ижро этувчи хокимият — П резидент кенга­ши (Президент кенгаши раиси катта ваколатга эга) ва премьер-министр ра\барлигидаги Вазирлар К енгаш ига тегишли. Конун чикарувчи органи — бир палатали пар­ламент — Депутатлар палатаси. Асосий сиёсий партия­лари: Умумий халк конгресси (УХК) ва Я ман социа­листик партияси (ЯСП ).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Хукумат сиёсатининг стратегик йуналишлари нефть са- ноатини ривожлантириш , шунингдек, ки ш л о к хужа­лик ишлаб чикариш ини яхш илаш , эркин иктисодий худудлар яратиш. Киш лок хужалиги Я М М нинг 25% ини таъминлайди. Ш унга карамасдан, Яман озик-овкат мах- сулотларининг 70% ини четдан келтириш га мажбур. ЯМ М 1994 йилда 23,4 млрд. (жон бош ига — 1955) долл.ни ташкил этди. Агар Сана шахри мамлакатнинг сиёсий маркази булса, жанубий шахар Аден Я м аннинг

иктисодий ва савдо марказидир. Асосий савдо хамкор­лари — Германия, Бую к Британия, АКД11.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 51390 км. Портлари: Аден, Аль-М укалло, Салиф, Ходейдо.

Тарихи. М. а. I минг йилликда Яман худудида КУ- йидаги: Хадрамаут, Катабан, Аусан, Саба, М айн дав­латлари вужудга келган. Яман IV асрда Э ф иопия, VI асрда форслар томонидан забт этилган. VIII асрда мам­лакат хУДУДВДа ислом дини таркалди. X асрда мамла­катда Зейдийлар сулоласи хукмронлиги урнатилди. XVI асрда Яман Усмонийлар империяси таркибига кири­тилди. 1633 йилда Яман худудида яна мустакдл дав­лат — Зейдийлар имомлиги ташкил топди. 1839 йилда Аден инглизлар томонидан оккупация килинди. Я ман- нинг ш имолида XIX асрнинг 70-йилларида инглизлар хукмронлиги урнатилди. XX асрнинг бош ларида мам­лакат Ш имолий Яман ва Ж анубий Яманга булинади. 1918 йилда Ш имолий Яман мустакилликка эриш ди. 1962 йилда конституцион монархия республикага ай ­ланди. Ж анубий Яман мустакилликка 1967 йилда эриш ­ди. 1970 йилдан бошлаб Яман Халк Д емократик Рес­публикаси деб атала бошлади. 1980 йилларда бош лан- ган икки давлат уртасидаги музокаралар натижасида1990 йил 21 майда икки давлат бирлашиб, ягон а дав­лат таш кил топди.

ЯНГИ ЗЕЛАНДИЯ

Расмий номи — Янги Зеландия. Пойтахти — Вел­лингтон. Худуди — 268680 км2. А^олиси — 3900000 киши (2001). Давлат тили — инглиз. Дини — христи- анлик. Пул бирлиги — янги зеландия доллари.Географик жойлашуви ва табиати. Тинч океан-

нинг жанубий кисмида иккита йирик оролда (К ук буго­зи ажратиб турадиган ш имолий ва жанубий ороллар­да) ва бир нечта майда оролларда (Стью арт, Чатем, Кермадек, Кемпбелл) жойлашган давлат. Ш аркда Тинч океан, шимолда Ф иджи денгизи, гарбда эса ороллар­ни Австралия материгидан ажратиб турадиган Тасман денгизи билан туташиб кетган. Бундан таш кари, Я нги Зеландия Тинч океаннинг марказий кисмида ж ойлаш ­ган Токелау, Кук, Н иуэ оролларига хам эгалик кила­ди. Сохил буйлаб чегара узунлиги — 15134 к м 2. К др-

FOjyiapH жойларда фьордлар билан ажралган. ХУДУДИ - нинг катта кдсм ини тоглар, коялар ва тепаликлар эгал­лаган. 200 дан купрок чуккиларнинг баландлиги 2300 м дан ошик;. Энг юкори нуктаси Кук tofh (3754 м)да ж ойлаш ган. Ф аол харакатдаги вулконлар, гейзерлар, иссик, минерал булоцлар бор. Тез-тез зилзила булиб туради. М амлакатда вулконлар натижасида пайдо булган куллар жуда куп булиб, улардан энг йириги — Таупо (606 м2) кулидир. Бош дарёси — Уаикато. Асосий та­биий ресурслари — табиий газ, темир рудаси, кумир, свинец, мис, олтин, гидроэнергетик ресурслар. Уму­мий ерларининг ярмидан KynpoFH (53% )ни утлок, ва яйловлар, 38% худуди ни урмон ва тукайзорлар эгал­лайди.

И кдими — муътадил. Ж анубий оролнинг текислик­лари ва ш имолий оролнинг бир кисми тассек (кум- ликда усадиган усимликлар) билан копланган. Тогларда жануб буки урмонлари, ш имолий оролда эса субтро­пик урмонлар бор. Оролларнинг фаунаси жуда узига хос. Янги Зеландиядаги куш ларнинг 90% и эндем ик- лардир. Бу ерда хайвонларнинг айрим гурухлари уму­ман йук- Кам учрайдиган, учмайдиган куш ларнинг куплаб турлари — киви, какапо тутиси, жуда кам уч­райдиган такахе куши хам учрайди. Я нги Зеландияда энг кадимги умурткалилардан туатара ёки гатгериялар бу ерда мамонтлар пайдо булганга кадар хам истико- мат килиш ган.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиш и — конституцион монархия. М амлакат Буюк Британия Хамдустлиги таркибига киради. Янги Зеландия 10 та провинцияга булинган. М амлакат 1907 йил 26 сентябрда Буюк Британиядан мустакиллик ол­ган. К онунчилик инглиз умумий хУКУКИга асосланган. М иллий байрами 6 феврал — Вайтонги куни (1840). Давлат бошлиги расмий равишда Британия монархи (хозирги кунда киролича Елизавета II) хисобланади, унинг номидан генерал-губернатор иш юритади. Амал­да ижроия хокимият премьер-министр бош чилигидаги Хукуматга тегишли. Олий конун чикарувчи органи Ва­киллар палатаси (бир палатали парламент)дир. Й ирик сиёсий партиялари: Янги Зеландия М иллий партияси, Янги Зеландия лейбористлар партияси, М ана М отуха- ке (Бизнинг мерос).

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и .Охирги ун йиллик давомида \укумат Бую к Британияга боглик; булган ва аграр икд'исодиёт йуналиш ини эркин бозор муносабатларига асосланган жах,он иктисодиё- тига м ослаш тириш га каратилган чора-тадби рларни амалга ош ирмокда. 1994 йил ЯМ М 56,4 млрд. (жон бошига — 16640) долларни таш кил этган. С аноатнинг нисбатан тараккий этган тармокдари: озик-овкат иш ­лаб чикариш , целлю лоза-когоз, кимё, маш инасозлик, тукимачилик. Ю ксак даражада ривожланган киш лок хужалигида (ЯМ М 9%) пешкадам уринни чорвачилик эгаллайди (киш лок хужалик м а\сул отл ар и н и н г 80% ини беради). М амлакат иктисодиётида урмончилик ва ба­ликчилик х,ам мух,им урин тутади. Му.\им савдо х,ам- корлари — ЕХ мамлакатлари, Я п он и я, А встралия, АКД1.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 4716 км, автомобиль йуллари — 92648 км (49547 км — катти к копламали йуллар), ички сув йуллари эса — 1609 км. М амлакатнинг асосий портлари — Веллингтон, О к­ленд.

Т а р и хи . М аори халклари истикомат кдпиб келган Янги Зеландия 1642 йили А. Тасман томонидан кашф этилган. XIX асрда инглизлар томонидан мамлакатни мустамлакалаштириш маорилар карш илик курсатган- лиги туфайли (1842 — 1846, 1860 — 1868 йилларда­ги маори уруш лари) жуда секи нли к билан борди. 1851 йилда Буюк Британия мустамлакаси деб эълон килинган Янги Зеландия 1907 йили доминион мако­мини кУлга киритди. Британ Хамдусиш ги таркибида мустакилликка эса 1931 йили эришди. Ф ранция то­монидан Тинч океанида ядро синовларининг уткази- лиш и Янги Зеландия томонидан каттик карш иликка дуч келди, 1985 йилги «Гринпис иши»дан кейин эса икки давлат уртасидаги муносабатлар янада кескин- лащди.

ЯНГИ КАЛЕДОНИЯ

Расмий номи — Янги Каледония. Пойтахти — Ну­меа. Худуди — 19100 км2. А^олиси — 207000 киши (2001). Давлат тили — француз. Дини — католиклар (60%), протестант — кальвитилар (30%). Пул бир­лиги — каледония франки.

Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Ф ран ц ия­нинг мулки, Океанияда, Тинч океанининг ж ануби- рарбий к,исмида жойлашган. Ф ранциянинг «денгизорти худуди» Я нги Каледония (асосий орол), Луайоте ва Четерфилд ороллари гуру\идан, Пен ва бош ка орол- лардан иборат. Оролларнинг киргокдари маржой риф- лари билан уралган булиб, дунёда энг узун (600 км) туе и кт и риф ларни ташкил этади. Янги Каледония оро­лининг ш аркида вулкон отилиши натижасида пайдо булган ясси тоглик мавжуд. Энг юкори чуккиси — Панье tofh (1628). Майда дарёлар тармоги мавжуд. Асо­сий казилма бойликлари: никель (дунё захираларининг 20% и), кобальт, хром, темир рудаси, марганец, мис, кумир.

Иклими — тропик. 3000 га якин усимлик турлари мавжуд. 10% худуди урмонлар билан копланган (арау­кария, агатис ва бошка дарахтлар). 61 турдаги кушлар, куплаб илонлар мавжуд.

Д а в л а т т у зи ли ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . 1946 йилдан Ф ранция мулки. ХУДУД бошкарувини Олий ко­миссар амалга оширади. Крнун чикарувчи хокимият — Худуд Конгресси (54 депутат 6 йилга 3 та провинция номидан сайланади). Ф ранция парламента — М иллий йигинда Янги Каледония 2 депутат ва 1 сенатор ва- киллигига эга. М аъмурий жихатдан 3 та провинцияга булинган. Сиёсий партиялари: Республика таркибида Каледония учун бирлаш ма, Канаклар озодлиги мил­лий социалистик фронти, Янги Каледония барча учун.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . И ктисодиёт асосини tof- koh саноати таш кил этади. Я нги К аледония никелнинг энг йири к захиралари эгасидир (никель экспорти валюта даромадларининг 75% ини таш кил этади). Металлургия, киш лок хужа­лик махсулотларини кайта ишлаш, курилиш материал- лари ва мебель ишлаб чикариш корхоналари бор. К дш - ло к хужалигида ахрлининг 70% и банд. Чорвачилик ва баликчилик ривожланиб бормокда. Асосий савдо хам­корлари: Ф ранция, АКД1, Австралия, Я пония.

Асосий денгиз порти: Нумеа.Т а р и хи . 1774 йили меланезияликлар яш аётган бу

ороллар инглиз сайёх,и Ж. Кук томонидан каш ф килин­ган ва Ш отландиянинг эски номи билан К аледония деб аталган. 1843 йили оролларга француз католик мис- сионерлари етиб келиш ди. 1853 йилдан Ф ранцияга

Карашли. 1860 йилдан эса мустамлакага айлантирилган. 1864—1896 йилларда Янги К аледония сиёсий махбус- лар сургун килинадиган жойга айлантирилди. Бу ерга 4000 га якин Париж Коммунаси иш тирокчилари хам сургун кдлинганлар. 1879 йили махаллий ахолининг йирик кузголони французлар томонидан аёвсиз бости- рилди. Янги Каледония 1946 йилдан Ф ранциянинг «ден­гизорти ХУДУДИ» мак,омига эриш ди. 1984 йил ноябрига- ча Ф ранция хукуматининг Олий комиссари том они­дан бош карилган. 1988 йили Ф ранцияда утказилган ре- ферендумга кура 1989 йилдан бевосита бош карув бе- кор килиниб , автономия кучайтирилди. 1998 йили Ф ранция Бош вазири Л. Ж оспен имзолаган ш артнома- га кура Янги Каледонияда 20 йиллик мустакилликка Утиш даври эълон килинди.

ЯПОНИЯ

Расмий номи — Япония. Пойтахти — Токио. Худу­ди — 377535 км2. А^олиси — 127100000 киши (2001). Давлат тили — япон. Дини — синтоизм, буддавийлик, христианлик. Пул бирлиги — йена.Географик жойлашуви ва табиати. Ш аркий

Осиёда, Тинч океандаги Хонсю , Кюсю, Х оккайдо, Сикоку ва катор майда оролларда (хаммаси булиб 3900 орол) жойлаш ган давлат. Сохил буйлаб чегара узунли­ги — 29751 км. М амлакат ландш афти тоглар ва текис- ликлардан иборат. Баланд тогларнинг аксариятида хара­катдаги вулконлар бор, мамлакатда хаммаси булиб 60 та фаол вулконлар мавжуд. М амлакатнинг энг катта текислиги — Канто (Хонсю о.). Энг узун дарёси — С инано (Хонсю о.). Энг йирик кули — Бива (672 км2). Асосий табиий бойликлари: тош кумир, мис, курго- ш ин, рух рудаси, б ал и к Хайдаладиган ерлар ХУДУД- нинг 13% ини, урмон ва тукайлар 67% ини эгаллайди.

И кдими — муссонли, шимолида муътадил, ж ану­бида субтропик. Япония худудининг 2/3 кисми Урмон­лар билан копланган. М амлакатнинг маркази субтро­пик, жануби тропик, Хоккайдо ороли аралаш урмон­лар билан копланган. Урмонларда эман, карагай, бир неча тур пальма, банан, фукус, бамбук, дарахтсимон п ап о р о тн и кл ар , эндем и к дарахтлар , 1500—2000 м баландликда адир усимликлари усади. Япон ороллари-

нинг хайвонот олами бир-биридан ф арк килади. Ж а­нубий ороллар учун тропик фауна хос булиб, бу орол­ларда бир неча тур маймунлар, курш апалаклар, вдра- куён — «нуро — усаш», кук куш «рури — касегу», «хабу» за \ар ли илони учрайди. Япон архипелагининг м арказий оролларида бури, тулки, ёкутси м он ит, бурсик, кийик, куён, олмахон, япон манакаси, япон Кора айиги, улкан саламандра хайвонот оламини таш ­кил этади. Хоккайдо оролининг хайвонот олами кунгир айик, лари к сичкони, о*,сувсар, сибирь соболи, тю ­лень, денгиз мушукларидан иборат. Япония атрофида­ги денгизларда турли баликлар куплаб учрайди.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Д ав­лат тузилиш и — конституцион монархия. М амлакат таркибига 47 та префектура киради. А фсоналарга кура, Япон давлатига м. а. 660 йилда император Д зимму асос солган. М иллий байрами 23 декабр — И мператор ту- FunraH кун. Давлат бошлиги — император (император Акихито мамлакатни 1989 йилнинг 7 январидан бош- кармокда). Амалда ижро этувчи хокимият Вазирлар Мах- камасини бошкарадиган Бош вазирга тегишли. Крнун чикарувчи хокимият Маслахатчилар палатаси (ю кори) ва Вакиллар палатаси (куйи)дан иборат парламент то­монидан амалга ош ирилади. Й ирик сиёсий партия­лари: Я пония дем ократик партияси, Л иберал-дем о- кратик партия, Я пония коммунистик партияси, «Са- кигаке» партияси.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Иктисодий кудрати жихатдан жахонда АКД1дан кейин иккинчи уринни эгаллайди. И кгисодининг асосий тар- моги булган саноат хом ашё ва ёнилги импортига карам. ЯМ М 1994 йилда 2527,4 млрд. (жон бош ига — 20200). долл.ни таш кил этди. Ю ксак тсхнологияларга асослан­ган алока информатика восигаларини иш лаб чикариш , биотехнология тармокдари тараккий этмокда. Я пония кема, автомобиль, трактор, металлга иш лов берувчи ускуналар, турмуш электроникаси, роботларни ишлаб чикариш буйича дунёда биринчи уринни эгаллайди. Япония жахонда ишлаб чикариладиган рангли телеви- зорларнинг 60% ини, пулатнинг 14,3% ини, сунъий толаларнинг 12,3% ини ишлаб чикаради. К дш лок хужа­лигининг ЯМ М даги улуши — 2,2%. К дш лок хужалиги махсулотлари импорт килинади. Жахонда овланадиган баликнинг 15% и япон баликчилик флотига тегиш ли-

дир. Асосий савдо шериклари: Ж ануби-Ш аркий Осиё давлатлари, АКД1, Рарбий Европа давлатлари, Хитой.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 27327 км, автомобиль йуллари — 1111974 км (4400 км — тез юрар йуллар, 46805 км — давлат йуллари, 128539 км — пре­фектура йуллари), ички сув йуллари — 1770 км. Асосий портлари: М уроран, К итакинсю , Кобе, О сака, Токио, Йокогама, Кавасаки, Кагосила, Нагоя, Нагасаки.

Тарихи. М. а. 660 йилда император Д зимму даст­лабки давлатга асос солади. Бир неча асрлар мобайни- да Я пония Хитой ва Корея маданияти таъсири остида долган. Айнан шу давлатлардан VI асрда Я понияга буд- давийлик дини кириб келади. 522 йилда Я мато сулола­си хокимиятга келади ва Нара шахрини пойтахт деб эълон к,илиб, Хитой маъмурий бошк,арув тизим ини Японияда жорий этишади. 794 йилдан Хеян даври бош ­ланиб, пойтахт Киотога кучирилади. IX асрда япон ёзуви шаклланади. XI асрдан расман хукмдор булиб, амалда хокимият сёгун кулига утади. М амлакат пой­тахти Камакурага кучирилади. Самурайлар мамлакатда дзен — буддизмнинг таркалишига уз хиссаларини куши- шади. 1274 ва 1281 йилларда японлар мугуллар хужу- мини кайтаришади. Узаро урушлардан сунг 1615 йилда Токугава сёгунати бош ланади. XVII асрда Японияда европаликлар — аввал португаллар, кейинрок, голланд­лар пайдо булади. Ш унга к,арамай, Я пония XIX аср урталаригача чет элликлар учун ёпик, булган. 1867 йил­да Токугава сулоласининг сунгги сёгуни Есинобу хоки­миятни император Мукихотога топширади. Пойтахт Эду (Токио)га кучирилади. Япония кучли давлатга айлан- гач, 1894 йилда Тайванни, 1905 йилда Россияни Цу­сима жангида маглуб этиб, Порт-Артур ва Ж анубий Сахалинни эгаллаб олади. 1910 йилда К ореяни, икка- ла жахон урушлари оралигида Тинч океанидаги катор оролларни босиб олади. 1931 йилда япон куш инлари М анчжурияга бостириб киради, 1937 йилда Х итой­нинг кол га н худудларига боскинчилик бош ланади. И к ­кинчи жахон урушига Я пония 1941 йилнинг 7 декаб- рида АК,Ш нинг П ёрл-Харбор харбий базасига хужум Килиш билан киради. Уруш даврида Япония Англия ва Ф ранциянинг Ж ануби-Ш аркий Осиёдаги мустамлака- ларини босиб олади. И тгифокчи куш инларнинг хужу- ми, Хиросима ва Нагасакига атом бомбаларининг таш - ланиш и натижасида Я пония 1945 йилнинг 2 сентябри-

да таслим булганини эълон кдлади. Уз мустамлакала- рини йукотганлиги ва урушдан ofhp ахволда чик,к,ан- лигига карамай, сиёсий хаётнинг демократлаш тирили- ши ва жадал технологик тараккиёт окибатида Я пония икгисодий жихатдан тараккий этган хамда энг бой давлатлардан бирига айланди.

КАТАР

Расмий номи — Kftmap давлати. Пойтахти — Доха. Худуди — 11437 км2. Ау;олиси — 600000 киши (2001). Давлат тили — араб. Дини — ислом. Пул бирлиги — катар риали.Г е о г р а ф и к ж о й ла ш у в и ва т а б и а т и . Кдтар

О сиёнинг жануби-гарбида, К,атар ярим ороли (Арабис- тон ярим оролининг ш аркий сох,иллари)да жойлаш ган. Жанубда Саудия Арабистони (чегара узунлиги — 40 км) ва БАА (Бирлаш ган Араб Амирликлари) (20 км) би ­лан чегарадош. К,атар ярим ороли хамма томонидан Ф орс култиги сувлари билан уралган. Чегарасининг умумий узунлиги — 60 км. Ландшафти чулли текис- ликлардан таш кил топган. Асосий табиий ресурслари: нефть ва табиий газ.

Д а в л а т т у зи ли ш и ва сиёсий п а р т и я ла р и . Дав­лат тузилиши — мутлак монархия. 1971 йил 3 сентябр­да мустакил давлатга айланган (аввал Буюк Британия протектората эди). М иллий байрами 3 сентябр — Мус­такиллик куни. Давлат бошлиги — амир. Сиёсий партия- лар фаолияти такикпанган.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . Нефть казиб олиш иктисоднинг асосини таш кил эта­ди. Табиий газ казиб олиш ва экспорт кдпиш хам икти- содда мухим урин тугади. ЯМ М 1994 йилда 10,7 млрд. (жон бошига — 20820) долл.ни ташкил этди. Асосий савдо хамкорлари: Я пония ва Буюк Британия. А втомо­биль йулларининг умумий узунлиги — 1500 км. П орт­лари: Доха, Умм-Саид, Халул.

Tapuxu.VW асрдан Араб халифалигининг бир кис­ми X III—XIV асрларда Бахрайн амирлари хукмронли- гида булган. XVI асрда Катар Усмонийлар империяси таркибига киритилди. 1916 йилда Британия протекто- ратига айлантирилган. 1971 йилда Катар мустакил дав­лат деб эълон килинди.

Расмий номи — Киргизистон Республикаси. Пойтах­ти — Бишкек. Худуди — 198500 км2. А^олиси — 5000000 киши (2001). Давлат тили — циртз. Дини — ислом, шунингдек, христианлар %ам бор. Пул бирлиги — сом.Г ео гр а ф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Урта Осиё­

нинг шимоли-шаркдцаги давлат. Рарбда Узбекистон (че­гара узунли — 1099 км), шимолда К о зо т с т о н (1051 км), жанубда Т ож икистон (870 км) ва Хитой (858 км) билан чегарадош . М ам лакатн и нг ш и м о л и -ш ар ки да Т янь-Ш ань (энг баланд нуктаси — 7439 м), жануби- гарбида П омир-О лтой tof тизмаси жойлаш ган. Асосий дарёси Н орин. Энг катта кули — И ссиккул. Ер ости бойликлари — олтин, сурма, ртуть, кум ир, нефть, газга бой. Хайдаладиган ерлар худуднинг 7 % ини, утлок ва майсазорлар 42% ини эгаллайди.

И клими — континентал.Д а в л а т т у з и л и ш и ва си ёси й п а р т и я л а р и .

Давлат тузилиш и — республика. М амлакат 6 та вилоят- га булинади. К иргизистон 1991 йилда С С С Р нинг пар- чаланиш идан кейин мустакилликка эриш ган. М иллий байрами 31 август — М устакдплик куни. И ж ро этувчи Хокимият — президент (давлат бошлиги) ва хукумат бошлиги премьер-министрга тегишли. Конун чикарувчи хокимиятни бир палатали парламент амалга оширади. Сиёсий партиялари: Киргизистон Д емократик харака­ти, Киргизистон Республика партияси, Э ркин К ирги­зистон, Киргизистон коммунистлар партияси.

И цт исоди , т р а н сп о р т к о м м у н и к а ц и я м . М ам­лакат бозор икгисодиётига утиш боскичида турибди. Бирмунча ривожланган саноат тармокдари — рангли металлургия, маш инасозлик, енгил ва озик-овкат са­ноати, киш лок хужалигининг етакчи тарм оклари — чорвачилик, пахтачилик ва бошкалар. ЯМ М 1994 йилда 8,4 млрд. (ахоли жон бошига — 1790) долларни таш кил этади. Асосий савдо хамкорлари — Россия, У краина, Узбекистон, Козористон ва бош ка М ДХ мамлакатлари.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 370 км, автомобиль йуллари узунлиги — 30300 км.

Т арихи .Ш асрдан XII асргача хозирги К иргизис­тон худудлари Турк хоконлиги таркибига кирган . XIII асрда мугуллар томонидан босиб олинган К иргизис­тон XVII асрда Ойрат хонлиги, XIX аср бош ларида

Кукон хонлиги таркибига киритилди. 1870 йили Россия империясининг Туркистон генерал-губернаторлиги тар­кибига киритилди. 1918 йилда Туркистон Республика- сининг бир кисми, 1924 йилдан К ора-К иргиз Авто- ном вилояти, 1924 йилдан Киргизистон автоном ви- лояти (области), 1936 йилда Иттифок, Республикаси макомини олди. Совет Иттифоки парчаланиб кетган- дан кейин, 1991 йил 31 августда Киргизистон муста­киллиги эълон килинди. 2005 йил бахорида парламент сайловлари жараёнида мамлакатда сиёсий инкироз ву­жудга келди. Натижада «Лола инкилоби» деб аталган тартибсизликлар юз берди ва президент А. Акаев ис- теъфога чикди. 2005 йил июндаги сайловларда К. Бакиев президент этиб сайланди.

K030FH CT0H

Расмий номи — Крзотстон Республикаси. Пой­тахти — Астана. Худуди — 2717300 км2. А^олиси — 14800000 киши (2001). Давлат тили — козок. Дини — ислом (47%), православ (44%), протестантлик (2%). Пул бирлиги — тенге.Географик жойлашуви ва табиати. М арказий

Осиёдаги давлат. Ш имолда Россия (чегара узунлиги — 6846 км), жанубда Узбекистон (2203 км), Киргизистон (1051 км) ва Туркманистон (379 км), ш аркда Хитой билан чегарадош. К рзогистоннинг гарбий кисми К ас­пий денгизи, жанубда Орол денгизи билан туташ. Уму­мий чегара узунлиги — 12012 км. М амлакат худуди ш аркда Олтойдан гарбда Волганинг куйи кисмигача, шимолда Рарбий С ибирь текислигидан жанубда Тянь- Ш ань тогларигача чузилган. Рарбда Каспий буйи паст­текислиги ва MaHFHiiuioK ярим ороли жойлаш ган. Ш и- моли-гарбдан Урал ва М угожар тизма тогларининг ж анубий тармоклари ётибди. М угожардан ш им оли- ш аркда Тургай ясси тоглиги, жанубда Турон пасттекис­лиги ва Кизил кум чули жойлашган. Ш аркда ва жануби- ш аркда О лтойнинг жанубий тизмалари кад кутарган. Ж анубда Бетпак-Дала ва М уюнкум чуллари бор. Асосий дарёлари — Иртиш , Урал, Чу, Сирдарё. Козористон Худудида Балхаш кули ва кисман Орол ва Каспий денги­зи жойлашган. Ер ости бойликлари куплаб фойдали казилмаларга бой: уран, рух, олтин, мис, молибден, нефть, фосфорит, боксит, темир, марганец, кургошин.

Д а в л а т т у зи л и ш и , сиёсий п а р т и я л а р и . Давлат тузилиши — президент республикаси. М аъмурий ж и ­хатдан 20 та область (вилоят)га булинади. Козористон уз мустакиллигини 1991 йил 16 декабрда Совет И тти­фоки таркалгандан кейин эълон килган. 16 декабр М ил­лий байрам — Республика куни. Давлат бошлиги — президент. Конун чикарувчи олий орган бир палатали парламент — Ю кори Кенгаш. Асосий сиёсий партияла­ри: Козогистон халк, бирлиги иттифоки (К Х БИ ), К °зо- fhctoh социалистик партияси (К С П ), К озогистон халк, кон ф есси (К Д К ), Республикачилар партияси.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . С С С Р таркалиб кетганидан кейин Козогистонда иш ­лаб чикариш нинг инкирозга юз тутиши кузатилади. Л е­кин хом ашё захираларига бойлиги ва иш лаб чикариш базасига эга эканлиги К озогистон иктисодиётининг бош ка М ДХ давлатларига нисбатан яхш ирок ахволда булишига ёрдам берди. ЯМ М 1994 йилда 55,2 млрд. (жон бошига — 3200) долл.ни ташкил этган. Бирмунча ривожланган саноат тармокдари: рангли ва кора ме­таллургия, tof- koh саноати, м аш инасозлик, неф тни Кайта ишлаш саноати. Козогистон куп микдорда жун, пахта, картошка, галла етиштиради. Асосий савдо хам­корлари: Россия, Украина, Узбекистон, Хитой.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 14460 км, автомобиль йиллари — 189000 км.

Т арихи . Хозирги Козогистон худудида туркий каби­лалар VI—VIII асрларда Турк хоконлиги, IX—XII аср­ларда Корахонийлар подшолиги хукмронлигида яш а- ганлар. XIII асрда муруллар боскинидан кейин Козорис­тон Мугул империяси таркибига киритилади. XIX асрда мамлакатни мустамлакага айлантириш учун харакат фаоллаш ади, хозирги Олма-Ота, Астана калъалари бар- по этилади. 1886 йили Козогистоннинг бутун худуди Россиянинг Т уркистон провинциясига киритилади. 1917 йил ноябрида Али Хон Букей Козористонни мус­такил давлат деб эълон килади ва миллий давлатга асос солади. Л екин 1919 йилда Кизил А рмия мамла­катни босиб олиб, 1920 йилда Совет автоном рес­публикаси, 1936 йилдан бошлаб К озогистон Совет С оциалистик Республикаси деб эълон килинади. 1991 йилда — С С С Р таркалганидан кейин Козогистон мус­такил давлатга айланади. 1991 йилдан бери президент- лик килиб келаётган Н. Назарбоев 2005 йил декабрида етти йиллик муддатга кайта сайланди.

КУВАЙТ

Расмий номи — Кувайт давлати. Пойтахти — Ал-Кувайт. Худуди — 17818 км2. А^олиси — 2300000 киши (2001). Давлат тили — араб. Дини — ислом. Пул бирлиги — кувайт динори.Г е о гр а ф и к ж ойлаш уви ва т абиат и. Осиё к,итъ-

асининг жануби-гарбий кисмидаги давлат. Жанубда Сау­дия Арабистони (чегара узунлиги — 222 км), шимолда ва шимоли-гарбда Ирок (242 км) билан чегарадош. Чегарасининг умумий узунлиги — 499 км. Худудининг катга кисми чулли пасттекисликлардан иборат. Асосий табиий ресурслари: нефть, табиий газ.

Иклими — йилнинг катга кисмида иссик хаво хукм- ронлик килади.

Д а в л а т т у зи л и ш и ва сиёсий п а р т и я л а р и . Дав­лат тузилиши — конституцион монархия. Мамлакат таркиби 5 та губернаторликдан иборат. Кувайт 1961 йил 19 июнда Буюк Британиядан мустакилликни кулга ки­ритган. Миллий байрами 25 феврал — Миллий кун. Давлат бошлиги — амир. Крнун чикарувчи хокимиятни амир ва бир палатали парламент — Миллий мажлис амалга оширади. Сиёсий партиялари йук.

И ц т и с о д и , т р а н с п о р т к о м м у н и к а ц и я л а р и . ЯМ М 1994 йил 30,7 млрд. (жон бошига — 16900) долл. ни таш кил этади. И ктисодининг асосини нефть казиб олиш ва нефтни кайта ишлаш саноати таш кил этади. Асосий савдо хамкорлари: Ф ранция, АКД1, Италия, Я пония.

Темир йиллари й у к Автомобиль йулларининг уму­мий узунлиги — 4270 км. Мухим портлари: М ина Сауд, М ина Абдуллох, М ина ал-Ахмади.

Т а р и хи . Кувайт VII асрдан араб халифалиги тар­кибига, XVI асрдан бошлаб Усмонийлар империяси таркибига кирган. 1756 йилда автономия макомини ол­ган Кувайт амирлиги 1899 йил Британия протектора- тига айланди. 1961 йилда мустакилликни кулга кирита- ди. 1990 йили мамлакат И рок томонидан босиб олина­ди ва И рокнинг 19-провинцияси деб эълон килинади.1991 йил январида БМ Т Х авфсизлик Кенгаш и карори билан иттифокчилар куш инлари Кувайтни озод кдлиш харакатини бошлайди ва бу харакат февралда муваф- ф акдятли якунланади.

FAPBHft САМОА

Расмий номи — Самоа мустакил давлати. Пой­тахти — Апиа. Худуди — 2831 км2. Аурлиси — 200360 киши (1995). Давлат тили — Самоа ва инглиз тили. Дини — ахрлисининг ярмидан купрот протестантлар (55%), католиклар (45%). Пул бирлиги — тала.Географик жойлашуви ва табиати. Самоа архи-

пелагининг рарбий кисмидаги оролларда жойлашган. Океаниянингжануби-шаркидаги давлат. Ороллар релье­фи со^ил текисликларидан ва вулконли тоглардан иборат.

Давлат тузилиши ва сиёсий партиялари. Дав­лат тузилиши — конституцион монархия. Мамлакат маъмурий жихатдан 11 та округга булинган. 1962 йилда мустакилликка эришган. Крнунчилик инглиз умумий ХУКУКИ ва махаллий анъаналарга асосланган. Давлат бошлига 5 йилга парламент томонидан сайланади. Ижро этувчи хокимият премьер-министр бошчилигидаги хокимиятга тегишли. Асосий сиёсий партиялари: Ин­сон хУКУК«ларини химоя килиш партияси (ИХХШ , Христиан-демократик партия (ХДП), Рарбий Самоа миллий партияси (FCM n).

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Иктисодининг асосини кишлок хужалиги ташкил эта­ди. Саноат ишлаб чикариши кичик корхоналар ва киш­лок хужалик махсулотларини кайта ишлаш, озик-овкат махсулотлари ишлаб чикариш ва б. билан чекланган. Туризм мамлакат иктисодиётининг мухим тармогига айланиб бормокаа. Асосий савдо хамкорлари: Янги Зеландия, Австралия, Германия.

Темир йуллари йук. Автомобиль йулларининг уму­мий узунлиги — 2242. Асосий портлари: Апиа, Асоу.

Тарихи. 1722 йилда голландлар томонидан очилган. Самоа ороллари Буюк Британия, АКД1 ва Германия урта­сидаги тортишувларга сабаб булган. 1899 йил декабрида оролларнинг гарбий кисми Германия кул остига утди. 1914 йил августида Рарбий Самоа уз хукмронлигини 1962 йилгача урнатган Янги Зеландия томонидан босиб олинди. 1962 йилда мустакилликни кулга киритди.

FAPBHft САХАРА

Расмий номи — Рарбий Сахара. Пойтахти — Эль- Аюн. Худуди — 266000 км2. А^олиси — 217211 киши

(1995). Давлат тили — араб. Дини — ислом. Пул бирли­ги — песта.Географик жойлашуви ва табиати. Гарбий

Африкада жойлашган. Жанубда ва жануби-шаркда Мав­ритания (чегара узунлиги — 1561 км), шаркда Жазоир (42 км), шимолда Марокаш (443 км) билан чегарадош. Умумий чегара узунлиги — 2046 км. Мамлакат худуди­нинг асосий кисми сув манбалари кам булган кумлик- лардан иборат. Асосий фойдали казилмалари: темир рудаси, фосфарит,

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Давлат тузилиши — президент республикаси. Давлат бошлиги — президент, конун чикарувчи хркимият — Сахара Мил­лий кенгаши. Худуднинг хУКУКий статуси ва мустакил­лиги ,\акидаги савол хозирги кунда уз ечимини топгани йук. Давлатни 70 дан ортик давлат тан олган.

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Ахоли даромадининг асосий манбаи — балик овлаш ва фосфаритлар казиб олиш. Савдо ва ташки иктисодий алокалар Марокаш хукумати томонидан назорат кили­нади. Марокаш Рарбий Сахарага даъвогар ва уни бош- карувда рахбарлик килади. Шунинг учун хам асосий савдо хамкорлари Марокаш савдо хамкорларининг уму­мий руйхатига киради.

Автомобиль йулларининг умумий узунлиги — 6200 км. Асосий портлари — Эль-Аюн, Ад-Дакла.

Тарихи. Хозирги Рарбий Сахара ХУДУДИ XIX аср охирларигача, яъни Испания кироллиги кул остига утгунга кадар Шимоли-Рарбий Африкадаги турли дав­латлар таркибида булган. 1975 йилда Испания, Маври­тания ва Марокаш уртасида Испаниянинг Рарбий Сахара худудларини Мавритания ва Марокашга бе- ришга розилиги туфисида битим имзоланди. 1976 йил Жазоир мамлакатнинг Мавритания ва Марокаш урта­сида булиб олинишига карши чикади. ПОЛИСАРИО озодлик Фронтини ва 1976 йил 28 февралда эълон килинган Сахара Араб Демократик Республикаси (САДР)ни куллаб-кувватлади. 1979 йилда Мавритания Рарбий Сахаранинг жанубий кисмларидан воз кечга- нидан кейин мамлакатнинг бутун ХУДУДИ Марокаш на- зорати остига утди. 1991 йили БМТ рахбарлигида ПОЛИСАРИО Фронти ва Марокаш кушинлари урта­сида харбий харакатларининг тухтатилиши хакидаги битимнинг имзоланишига эришилди.

ХИНДИСТОН

Расмий номи — Хиндистон Республикаси. Пойтах­ти — Де^ли. Худуди — 3287732 км2. А^олиси — 936545814 киши ( 1995). Давлат тили — х;инд ва инглиз тиллари, яна 14 та тил (бенгал, тамиль, тел- лугу ва бошкалар) мамлакатнинг турли штатларида расмий тил сифатида ишлатилади. Дини — х,индуизм (82,6%), ислом (11,4%), христиан (2,4%), сикх (2%), буддизм (0,7%). Пул бирлиги — %инд рупийси.Географик жойлашуви ва табиати. Хиндис­

тон — Жанубий Осиёдаги давлат. Шаркда Бангладеш (чегара узунлиги — 4053 км) ва Мьянма (1463 км), шимолда Хитой (3380 км), Непал (1690 км) ва Бутан (605 км), гарбда Покистон (2912 км) билан чегарадош. Мамлакат худудини учта табиий зонага ажратиш мум­кин. Декан ясси тоглари деярли бутун Хиндистон ярим орол ини эгаллаган Рарбий ва Шаркий Гат tof тизма- ларини уз ичига олган. Хинд-Ганг текислиги уз навба­тида икки к,исмдан иборат: шаркда Ганга ва Брахма­путра водийси, шимоли-шаркда Тар сахроси. Шимолий кисми дунёнинг энг баланд тоглари — Химолай билан уралган. Мамлакатнинг асосий дарёлари — Ганга, Хинд, Брахмапутра, Годовари. Фойдали казилмалари: кумир (кумир захиралари буйича дунёда 4 уринда), темир рудаси, табиий газ, нефть, марганец, титан, хромит, олмос, охактош, боксит. Худудининг 55% и экин эки- ладиган ерлар, 23% и урмон ва чангалзорлардан ибо­рат.

Давлат тузилиши, сиёсий партиялари. Давлат тузилиши — федератив республика. Мамлакат 25 та штат ва 7 та иттифокдош худудга булинади. 1947 йил 15 августда мустакилликка эришган. Конунчилик инглиз умумий ХУКУКИга асосланган. Миллий байрами 26 январ — республика эълон килинган кун (1950 йил). Ижроия Хокимияти президент (давлат бошлиги)га ва премьер- министр бошчилигидаги хукуматга тегишли. Конун чи­карувчи олий орган икки палатали парламент (Сансад). Асосий партиялари: Хиндистон Миллий Конгресси (ХМК), Бхаратия джаната парти (БДП).

Ицтисоди, транспорт коммуникациялари. Хиндистон саноатида тукимачилик, машинасозлик, tof-koh, нефтни казиб олиш, нефтни кайта ишлаш,

фармацевтика, электроника ва кимё саноати мухим урин тугади. Кишлок, зфкалик махсулотлари ЯММнинг 30% ини ташкил этади. 1994 йилда ЯММ 125390 млрд. (жон бошига — 1360) долларни ташкил килган.

Темир йулларининг умумий узунлиги — 61850 км. Автомобиль йуллари — 1970000 км (960000 км — кат- тик, копламали). Ички сув йуллари — 16180 км. Асосий портлари: Бомбей, Мадрас.

Т а р и х и . Хозирги Хиндистон худудида инсоният- нинг кадимги цивилизацияларидан бири пайдо булган. М. а. 3 минг йиллик урталаридан м. а. 2 минг йиллик урталаригача Хиндистон худудида хинд-орий кабила­лари вайрон килган Хараппа цивилизацияси ривож- ланди. М. а. VI асрда Хиндистоннинг шимоли-гарбий кисми Форс империяси хукмронлигига утди. Мусул­мон боскинчилари боскинига кадар (X аср охири) Хиндистон худудида хиндуизм маданияти ва дини ри­вожланган турли давлатлар хукмронлик килган. 1398— 1399 йилларда Амир Темур томонидан Хиндистоннинг катта кисми босиб олинди ва Дехди салтанати узи­нинг купгина вассалларидан ажралиб^кучсизланиб кол­ди. Захириддин Бобур 1526 йвдщ~Де\лини босиб олиб, мамлакат худудида XVIII асргача, яъни европаликлар томонидан босиб олингунига кадар, узининг ривожла- ниши чуккисига эришган буюк империяга асос солди. Бу худудда уз таъсир доирасига эга булиш учун кураш Франция ва Англия уртасида кечди ва Англиянинг галабаси билан тугади. Британия томонидан янги мус- тамлакани узлаштириш XVIII аср охири ва XIX аср бошларида фаоллашди. 1818 йилда хиндларнинг охир- ги каршилиги синдирилди. XX асрнинг 40-йилларида Махатма Ганди рахбарлигидаги Миллий озодлик хара­кати 1947 йили мамлакатнинг мустакилликка эриши- шига олиб келди, лекин мамлакат икки кисмга — Хиндистон ва Покистон Ислом Республикасига булин- ди. Хиндистон мустакилликка эришгандан кейин 1960 йилда Хитой, 1965 йилда эса Покистон билан харбий можароларга (Покистон билан Жамму ва Кашмир штат­лари ХУДУДИ буйича можаро хозирги вакгда хам давом этмокда) тортилди. Хиндистонда бир неча марта ди­ний ва миллий можаролар хам (1984 йилда премьер- министр Индира Ганди ва 1991 йилда унинг угли Рад- жив Гандининг улдирилиши) юзага келди.

ЖАХОН МАМЛАКАТЛАРИ

Кцсца маълумотнома

«Шарк;» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош тахририяти Тошкент — 2006

Му^аррирлар Б. Эшпулатов, Д. Исмоилова Бадиий му\аррир М. Самойлов Техник му^аррир Л. Хижова

Са^ифаловчи Т. Огай Мусахди\ Н. Фролова

Теришга берилди 11.11.2005. Босишга рухсат этилди 31.01.2006. Бичими 84x108 ' / 32. «Таймс», «Петербург гарнитураси. Офсет босма. Шартли босма табоги 23,16. Нашриёт-\исоб табоги 22,8. Ад ад и 5000 нусха. Буюртма JSfe 2036. Ба\оси келишилган асосда.

«Шар^» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси босмахонаси,

700083, Тошкент шаэди, Буюк Турон, 41.