XIX MövzuXX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ ŞİMALİ AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ İNKİŞAFI(1900 – 1918-ci illər)1. Neft sənayesində təmərkuzləşmənin guclənməsi2. Sənayenin digər sahələri3. Kənd təsərrufatının vəziyyəti4. Birinci Dunya muharibəsi dovrundə olkənin iqtisadi vəziyyəti1. Neft sənayesində təmərkuzləşmənin guclənməsiXX əsr Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün çox uğursuz başladı.Rusiyasənayesinin inhisarçı kapitalizm mərhələsində daxil olması 1900 – 1903-cüillər dünya iqtisadi böhranının başlanması ilə eyni vaxtadüşmüşdü. BöhranRusiyanın müstəmləkəsi olan Azərbaycanın iqtisadiyyatına mənfi təsirgöstərmişdi.Neft sənayesinin bütün sahələrində iqtisadi böhranın əlamətləri özünügöstərirdi. 1901-ci ildə neft hasilatı 671,2 milyon pud olmuşdusa, 1903-cü ildəbu rəqəm 596,6 milyon puda düşərək 11%-ə yaxın azalmış, qazma işləri 83min sajendən 49 min sajenə enmiş, işləyən quyuların 45,5%-i dayanmışdı.Neft hasilatı və emalı ilə məşğul olan 170 şirkətdən 1903-cü ildə 153-üfəaliyyət göstərirdi. Bakıda neft emal edən 78 zavoddan 1901-ci ildə 76işləyirdisə, artıq 1903-cü ildə çoxu öz işini dayandırmışdı. Böhran təkcə neftixracıına öz təsirini göstərməmişdi. Bakıdan neft ixracı 1900-cü ildə 88

milyon puda çatmışdı. İri neft şirkətləri neft ixracını inhisara almaq uğrundakəskin kəskin rəqabət aparırdılar. Hətta böhran illərindədə iri neft şirkətlərineft satışından böyük gəlir götürürdülər. 1902-1904-cü illərdə “Nobel qardaşları”şirkəti 9,3 milyon manat, “Bakı Neft Cəmiyyəti” 1,5 milyon manatdan çox,Rus “Neft” birliyi isə 1 milyon manata yaxın xalis gəıir əldə etmişdi.İqtisadi bohran nəticəsində xırda və orta muəssisələrin iflasa uğramasıneft sənayesində istehsalın təmərkuzləşməsi prosesini gucləndirmişdi. Bakıuzrə neft şirkətlərinin 3,6%-ni təşkil edən 6 nəhəng şirkət (Nobel qardaşlarıbirliyi, Mantaşov, Rotşild, Bakı neft cəmiyyəti, Xəzər - Qara dəniz birliyi, Rusneft istehsalı və maye yanacaq cəmiyyəti, Xəzər birliyi)Bakıda cıxarılan butunneftin 50%-ni verirdi. Adı cəkilən ilk uc şirkət 1901-ci ildə Bakıda istehsal olunanneftin 25%-ni və ixrac edilən ağ neftin 40%-ni, Rusiyaya ixrac olunan neftməhsulların isə 70%-ni oz əlində cəmləşdirmişdi.Neft emalı sənayesində də təmərkuzləşmə prosesi gedirdi. Emalzavodlarının sayı azalsa da, məhsul istehsalı durmadan artırdı. 1900-cu ildə 6 iriemal zavodu ağ neftin 44%-ni, təkcə “Nobel qardaşları” şirkətinə məxsuszavodlar isə 22%-dən coxunu istehsal edirdi. 1904-cu ildə7 nəhəng zavodbutun ağ neftin 50,5%-ni verirdi.

XX əvvəllərində neft sənayesinə xarici kapitalın axını guclənmişdi.1902-ciildə Bakının neft sənayesində 39,4 milyon manat kapitalı olan 11 ingilismuəssisəsi fəaliyyət gostərirdi. 1904-cu ildə İngiltərə ağ neftə olan tələbatının47,1%-ni, Fransa isə 71,1%-ni Bakının hesabına odəyirdi. Ancaq ABŞ-ın iri“Standart oyl” eft şirkəti ilə Bakı sənayecilərin 1904-cuildə neft ixracı uzrəbağladıqları мцгавилядян сонра dunya bazarlarında Bak ağ neftinin xususicəkisi getdikcə azalırdı.XX əsrin əvvəllərində Rusiya bank kapitalı Bakı neft sənayesinə nufuzetməyə başlamışdı.Birinci dunya muharibəsi ərəfəsində Rusiya – Asiya bankıidarə heyətinin sədri Putilov “Lianozov və K0” neftşirkətinin direktoruvə “Nobelqardaşları”şirkətinin idarə heyətinin uzvu idi.Nobel, Mantaşov, Lianozov vəbaşqaları Рusiya bankları və xarici banklarla sıx bağlı idilər.Eyni zamanda iri neftsənayecilərinin dovlət aparatı ilə ittifaqı mohkəmlənir, dovlətin inhisarlaratəsiri guclənirdi.İqtisadi bohrandan sonrakı durğunluq mərhələsində (1904 –1907)Bakıda neft cıxarılması azalmaqda davam edərək 610 milyonpuddan 1907-ciildə 476 milyon puda duşmuş, ağ neft istehsalı 40% azalmışdı. Bakıda 87 neftemalı zavodundan cəmi 33-u işləyirdi. Durğunluq dovrundə neft sənayesində

təmərkuzləşmə prosesi daha da guclənmiş, neft cıxarılmasıemalı, daşınması vəsatışı “Nobel qardsaşları”, “Nobmazut”, “Oyl”,“Şell” inhisarlarının əlindəcəmləşmişdi. 1907-ci ildə Bakıda cəmi 155 neft şirkəti var idi. Butun buruqların55%-i, neft hasilatının 66%-i 6 iri neft şirkətinin nəzarəti altında idi. 6 iri neftşirkətinə məxsus neftqayırma zavodları butun ağ neftin 65%-ni, mazutun 59%-ni, surtgu yağlarının isə 75%-ni istehsal edirdi.1910-cu ildə Rusiyada başlamış sənaye yuksəlişi Şimali Azərbaycaniqtisadiyyatının bəzi sahələrində canlanmaya səbəb olsa da, Bakıda neftistehsalını sabitləşdirmək mumkun olmadı. 1910-cu ildə 481 milyon pud,1913-cu ildə 468 milyon pud neft cıxarılmışdı ki, sonuncu1901-ci ildəkindən200 milyon pud az idi. 1910 – 1913-cu illərdə 84 neftayırma zavodundan 20-sibağlanmışdı və yalnız 30-u daimi istehsalla məşğul olurdu. Nəticədə həminillərdə mazut istehsalı 186,7 milyon puddan 157,3 milyon puda duşmuş, ağneft istehsalı 1914-cu ildə 1900-cu ilə nisbətən 43%-ə yaxın azalmışdı. Butunbunlara baxmayaraq muharibə ərəfəsində Rusiyada istehsal olunan neftin83%-i Bakıda cıxarılırdı.Neft sənayesində tənəzzulun əsas səbəblərindən biri bu sahəyə yenimuasir texnika və texnologiyaların tətbiq edilməməsi idi.İri kapitalist

olkələrinin neftcıxarma sənayesində dərin nasoslar və kompressorlar kimimuasir texniki avadanlıqlardan geniş istifadə olunsa da, Bakıda neft kecənəsrin 80 – 90-cı illərindəki texnika ilə- jalonkalarla cıxarılırdı. Neft sənayesindəelektrik matorları və daxiliyanma muhərrikləri cox az tətbiq olunurdu. 1913 –1914-cu illərdə Bakıda neftin 4/5 hissəsi oz dovrunu kecirmiş buxarmuhərrikləri vasitəsi ilə cıxarılırdı. İri neft şirkətləri neft istehsalını suni şəkildəazaldaraq neft məhsullarının qiymətini qaldırmaqla(2- 8 dəfə) boyuk qazancgotururdulər. Nəticədə olkədə yaranmış neft qıtlığı şəraitində təkcə Nobelqardaşları şirkətinin qazancı 1910-cu ildə 5,3 milyon manatdan 1913-cu ildə15 milyon manata catmışdı.Muharibə ərəfəsində Rusiyada cıxarılan butun neftin 62%-ni, ağ neft vəmazutun 2/3-ni, surtgu yağlarının isə hamısının 3 şirkət (“Oyl”, “Şell”, “Nobelqardaşları” inhisar birlikləri) verirdi. “Oyl” inhisar birliyinin tərkibində 1913-cuildə yaradılmış “Tovuz” portland sementi istehsalı səhmdar cəmiyyətinəməxsus zavod ildə 5 – 6 milyon pud sement istehsal edirdi. Bakı iri neftsənayeciləri icərisində Azərbaycan kapitalını təmsil edənM.Nağıyev vəŞ.Əsədullayevə məxsus neft şirkətləri ildə 7 – 8 milyon pud neft cıxarırdılar.Bundan başqa, onların neftayırma zavodları və neft daşıyan gəmiləri də var

idi.Umumiyyətlə, Bakı neftinin bir hissəsi Xəzər maye yanacaqdaşıyandonanma vasitəsilə daşınırdı. Bu donanmanın tərkibində olan 134 gəminin 64-u buxarla, 70-i isə yelkənlə hərəkət edirdi.Birinci dunya muharibəsi ərəfəsində Azərbaycanın neft sənayesinəqoyulan kapitalın 2/3-nə yaxını “Oyl”, “Şell” beynəlxalq inhisar birliklərinə və“Nobel qardaşları” şirkətinə məxsus idi. Azərbaycanın neft sənayesi xaricikapitaldan tamamilə asılı vəziyyətə salınmışdı.2. Sənayenin digər sahələriXX əsrin əvvəllərində neft cıxarılması və emalı daxil olmaqla sənayeninəksər sahələrində istehsalın təmərkuzləşməsi prosesi gedirdi. 1902-ci ilməlumatına gorə qeydə alınan 2500-dən cox fabrik – zavod və kustarmuəssisənin 183-nun hər birində 40-dan cox fəhlə işləyirdi. Nisbətən irisənaye muəssisələrinin sayı azlıq təşkil etsə də, Bakı quberniyasında istehsalolunan 74,1 milyon manatlıq umumi sənaye məhsulunun boyukhissəsi – 62,9milyon manatı (83,3%) onların payına duşurdu. Bakı quberniyası uzrə butunsənaye muəssisələrində calışan 27.167 fəhlənin 75,1%-i vəyaxud 20.389nəəfri 40-dan cox fəhləsi olan muəssisələrdə cəmləşmişdi.Qeyd etmək olar ki, 1900 – 1903-cu illər iqtisadi bohranıBakıda vəqəzalarda sənayenin dağ – mədən sahəsinə mənfi təsir gostərsə də, yungul

və yeyinti sənaye istehsalının inkişafına mane ola bilməmişdi.Bakıda mexaniki istehsal sahəsində əsas yer tutan 13 iri maşınqayırmazavodu neft sənayesi ucun muxtəlif dəzgah və avadanlıqlarburaxırdı. Buzavodların buraxdığı illik məhsulun umumi dəyəri 3 – 4 milyon manatı otubkecirdi.İqtisadi yuksəliş illərində “Qafqaz və Merkuri”, “Nobel qardaşları”səhmdar cəmiyətlərinə, H.Z.Tağıyev, A.Dadaşov və başqalarına məxsus 12-dəncox gəmi təmiri zavodunda 2 mindən cox fəhlə işləyirdi.Azərbaycanın qəzalarında da kapitalist sənaye sahələri inkişaf etməkdəidi. Gəncə quberniyasında 8 mis zavodu fəaliyyət gostərirdi. Simensqardaşlarına məxsus Gədəbəy zavodunda mis istehsal olunurdu. Filizcıxarmasahəsində bir sıra texniki yeniliklər tətbiq olunmuşdu. 1902-ci ildən Gədəbəymis mədənlərində qazma işlərində elektrik enerjisi ağır əl əməyini sıxışdırıbcıxarırdı. Almazla qazma usulu tətbiq edilmiş, Qalakənd cayı uzərindəikiturbinli elektrik stansiyası işə salınmışdı. Butun bunlara baxmayaraq iqtisadibohran nəticəsində 1900 – 1903-cu illərdə mis filizi istehsalı 3,9 milyonpuddan 3,2 milyon puda enmişdi. Ustəlik də 1906-cı ildə Moskvadamissaflaşdırma zavodu tikildiyindən Qalakənd zavodu istehsalı dayandırmışdı.

Hələ 1900-cu ildə “Simens qardaşları və K0” cəmiyyəti ilə “Voqau vəK0” konserni arasında mis satışı uzrə bağlanmış muqavilədən sonraAzərbaycanın əlvan metallurgiya sənayesində inhisarlaşma prosesi başlanmışdı.Gədəbəy mis zavodu 1907-ci ildə yaradılmış Rusiya “Mis” sindikatınıntərkibinə daxil edilərək 1917-ci ilədək bu iri inhisarın nəzarətində qalmışdı.Яlvan metallurgiyada inhisarlaşma mərhələsi başa catsa da, muharibəərəfəsində mis istehsalı aşağı duşməkdə idi. Belə ki, 1914-cu ildə mis istehsalı50% azalaraq 56 min puda duşmuşdu. əridilmiş misin boyuk hissəsi Rusiyanınmis prokatı zavodlarına satılırdı.“Simens qardaşları” cəmiyyəti Daşkəsəndə istehsal etdiyi butun kobaltıAlmaniya, İsvec, Norvec və başqa olkələrə ixrac edirdi.Qarabağ və Naxcıvan qəzalarındakı mədənlərindən ildə 15 min pudayaxın gumuş və qurğuşun filizi cıxarılırdı.1900 – 1917-ci illərdə neft sənayesini cıxmaqla digər sənaye sahələrinininkişaf dinamikası haqqında tam təsəvvur yaratmaq ucun aşağıdakı cədvəlinəzərdən kecirək:Cədvəl1Gostəricilərİllər1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908Mis filizicıxarılması,milyon pud

3,7 3,5 5,0 3,5 4,2 3,5 4,4 6,5 4,8Kukurd və miskolcedanıcıxarılması,min pud230342,5470224,2193363,5349Mis istehsalı,min pud147,7120,293,8 84,4 93,3 82,1 91,1108,786,0Daş duzistehsalı, minpud196117,3413,3478,3

149,5604,5172,7285352,8Mahlıcistehsalı,milyon pud0,87 1,1 0,62 0,68 0,57 0,62 0,85 0,67 0,73Xam ipək(barama)istehsalı,milyonmanatlıq2 2,2 2,5 2,2 4,2Balıq istehsalı,milyon pud0,84 0,93 2,2 1,7 1,8 1,95Kuru istehsalı,min pud53,7 43,2 39 33,4 26,8 24 19,4 17,5Şərabistehsalı,milyon vedrə1,35 1,19 2,0 2,07 1,83 1,74 2,22 2,55Tutundəntənbəkiistehsalı, minpud10,02

10,1 9 7,7 9,2 9,5 10,6 10,7 15,8Biyan kokuemalı,milyonpud0,92 0,84 0,79 0,86 0,79 1,05Gostəricilərİllər1909 1910 1911 1912 1913 1914 1915 1916 1917Mis filizicıxarılması,milyon pud3,7 3,2 1,8 2,5 1,9 1,0 0,5 0,7 0,2Kukurd və miskolcedanıcıxarılması,min pud210277,3293,2326,5303,5252,1474,2924,3213,6Mis istehsalı, 89,3 95,4 96,2 89,0 78,9 55,9 64,7 109, 118.

min pud 5 7Daş duzistehsalı, minpud367,9386545.5610,8391456,2201,1368,4344,9Mahlıcistehsalı,milyon pud1,3 1,7 2,1 2,7 1,8 1,84 1,1 1,1 0,6Xam ipək(barama)istehsalı,milyonmanatlıq14,2 27,3Balıq istehsalı,milyon pud7,7 12,8 6,6Kuru istehsalı,min pud

21,9 14,2 24,3 24,6 24 21 22,2Şərabistehsalı,milyon vedrə2,56 2,74 2,37 2,27 4,06 2,23Tutundəntənbəkiistehsalı, minpud14 14,4 15 15,6 12,3 12,4Biyan kokuemalı,milyonpud1,5 1,1 0,98 1,8 2,04 0,89 0,29 1,26Cədvəlin təhlili belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki,Azərbaycanınmetallurgiya, yungul və yeyinti sənaye sahələrinin inkişaf surəti sabit səciyyədaşımamış, qısa zaman intervalında (1900 – 1917) artım meyllərini vaxtaşırıazalma meylləri əvəz etmişdi. Dağ – mədən sənayesində kukurd və miskolcedanı cıxarılması, daş – duz istehsalı, yungul sənayedə mahlıc istehsalınisbətən sabit inkişaf etmiş, xam ipək istehsalı 1900 – 1915-ci illər arasında13 dəfədən cox, 1900 – 1913-cu illərdə balıq istehsalı 10– 12 dəfə, şərabistehsalı isə 3 dəfədən cox artmışdı.1910 – 1914-cu illərdə Rusiyada xam ipəyə olan tələbatın artması iləəlaqədar Azərbaycanda yeni ipəksarıyan və ipəkəyirən muəssisələrin acılmasınəticəsində iri ipək emalı fabriklərinin sayı 137-ni kecmişdi. 1915-ci ildə

istehsal edilmiş 27,3 milyon manatlıq xam ipəyin 80%-ni ayrı – ayrı şirkət vəsəhmdar cəmiyyətlərə məxsus muəssisələr verirdi. Azərbaycanınpambıqtəmizləmə sənayesində onlarla şirkət və və səhmdar cəmiyyətəməxsus 100-dən cox zavod ildə orta hesabla 1,5 – 2 milyon(cox zamanhətta 2,7 milyon pud) mahlıc istehsal edirdi. Bu sənaye sahəsinə qoyulankapitalın 80%-i milli burjuaziyaya (H.Z.Tağıyev, Mahmudbəyov qardaşları vəb.) məxsus idi.Muharibə ərəfəsində olkəmizdəki 160-dan cox gon – dəri muəssisəsiildə orta hesabla 100 min pudadək məhsul istehsal edirdi.1900 – 1914-cu illərdə Azərbaycanda 1200-dən cox şərab, spirt və araqistehsal edən zavod hər il bağlardan yığdığı 5 – 6 milyonpud uzumməhsulunun boyuk hissəsini emal edirdi. Umumiyyətlə, Cənubi Qafqazdaistehsal olunan şərabın ucdə birini, konyakın 45%-ni, pivənin isə 62%-niAzərbaycan verirdi.Muharibə ərəfəsində, 1913- илдя Azərbaycanda tutun - tənbəki vəpapiros gilizi fabriki 40 min pud məhsul istehsal etmişdi.Balıqcılıq və balıq emalı sənayesinin 70%-i аzərbaycanlı sahibkarların(H.Z.Tağıyev, M.Nağıyev, M.Muxtarov, T.Səfərəliyev və b.)əlində idi. Balıqcılıqsənayesinin yuksəliş kecirdiyi 1913-cu ildə 34 milyon manatlıq dəyərində

12,8 milyon puddan cox balıq məhsulu istehsal olunmuşdu. Azərbaycanınbalıq və kuru məhsulları Rusiya ilə yanaşı, ABŞ, Almaniya, Fransa, Polşa vəbaşqa olkələrə ixrac edilirdi.XX əsrin əvvəllərində olkəmizin balıqcılıq sənayesində 30-dan coxşirkət və 7 səhmdar cəmiyyət fəaliyyət gostərirdi. Butovlukdə balıqcılıqtəsərrufatı və balıq sənayesinə 24,5 milyon manat kapitalqpyulmuşdu.Balıqcılıq da daxil olmaqla, Azərbaycanın yeyinti sənayesi kapital qoyuluşununhəcminə, məhsulun umumi miqdarına və fəhlələrin sayına gorə (təkcəbalıqcılıqda 40 min nəfərdən cox işci var idi) neft sənayesindən sonra ikinciyeri tuturdu.Danışılan dovrdə Rusiyada biyankoku emal edən 7 zavoddan 4-uAzərbaycanda idi.Kapitalist sənaye sahələrinin surətli inkişafы şəhərlərinboyuməsinə vəşəhər əhalisinin xususi cəkisinin artmasına gətirib cıxartmışdı. 1913-cu ildəAzərbaycanda yaşayan 2,5 milyon nəfər yaxın əhalinin 580 mindən coxu(24%-ə qədərи) şəhərlərdə yaşayırdı. 1904 – 1913-cu illərdə Gəncə şəhərindəəhalinin sayı 36,8 min nəfərdən 57 min nəfərə, Nuxanın əhalisi 29,7 mindən42,6 minə, Şuşanınkı isə 33,1 mindən 42,7 min nəfərə catmışdı. Şəhərətrafıqəsəbələrlə birlikdə Bakıda 300 min nəfərdən cox əhali yaşayırdı ki, bu da

olkənin butun şəhər əhalisinin 52%-ə yaxını demək idi.Şəhər və qəzalarda maliyyə - kredit və bank fəaliyyətiningenişlənməsinəticəsində bu tipli muəssisələrin sayı artırdı. Azərbaycanda olan 34 bankmuəssisənin 20-si Bakıda yerləşirdi. Milli kapitalın numayəndələri olanH.Z.Tağıyev, M.Nağıyev və b. təmsil olунduqlarы Bakı – ticarət – səhmdarbankının ilkin kapitalı 3 milyon manata bərabər idi.Azərbaycanın daxili və xarici ticarətində Bakı limanı boyuk roloynayırdı. 1912-ci ildə bu limanın umumi mal dovriyyəsi 350 milyon pudacatmışdı. Dəniz yolu ilə Rusiyaya 300 milyon puddan cox neft məhsullarıgondərilirdi. Azərbaycandan Rusiyaya pambıq, xam ipək, mis, şərab, balıqməhsulları aparılır, oradan isə neft sənayesi ucun avadanlıqlar, taxıl, qənd,meşə materialları və s. gətirilirdi. İranla aparılan ticarət dovriyyəsinin illikdəyəri 20 – 25 milyon manata catırdı və ixrac idxalı ustələyirdi. 1910 – 1915-ciillərdə Xəzər ticarət donanmasında 831 gəmi var idi ki, bunun da 261-ibuxarla işləyirdi.3. Kənd təsərrufatının vəziyyətiXX əsrin əvvəlllərində aqrar sahədə də bir cox irəliləyişlər başvermişdi. Muharibə ərəfəsində 1,3 milyon desyatinə catan əkinə yararlıtorpaq sahələrinin yarıdan coxunda buğda, arpa və duyu, 12%-инdə isə

pambıq əkilirdi. 1903-cu ildə 60 milyon puda yaxın taxıl məhsulları yığılmışdı.Butun təsərrufatların 10%-ni təşkil edən qolcomaq (kənd burjasiyası)təsərrufatlarında 1913-cu ildə 20 milyon pud (olkə uzrə butun taxılın 1/3-i)taxıl əldə edilmiş və bunun 15 milyon pudu bazarlara satışa cıxarılmışdı.Umumiyyətlə, Azərbaycanda hər desyatin torpaq sahəsindən orta hesabla 42pud taxıl goturulurdu.Butun Cənubi Qafqazda istehsal edilən cəltik məhsulunun 85%-dən coxuШимали Azərbaycanda becərilirdi.Kənd təsərrufatı istehsalının texniki təchizatının zəif olması, k/tmaşınlarının kənardan gətirilməsi, ixtisaslı mutəxəsislərin azlığı bu sahəninsurətli inkişafını ləngidən amillərin sırasına daxildir.XX əsrin əvvəllərində aqrar inkişafın əsas xususiyyətlərindən biri istehsalınixtisaslaşmasının daha da dərinləşməsi və muəyyən sahədaxili sturukturdəyişikliyinin baş verməsi hesab oluna bilər. Belə ki, sənaye pambıqcılığınıninkişafı 1900 – 1913-cu illərdə pambıq əkini sahələrinin 5,5 dəfə artaraq 19min desyatindən 105 min desyatinə catmasına gətirib cıxartmışdı.Pambıqcılqda maşın və traktorlardan istifadə edilir və cərgəli əkin usulutətbiq olunurdu. Dənli və xususilə texniki bitkilər əkinlərinin genişlənməsi yenisuvarma şəbəkələrinin yaradılmasını tələb edirdi. Bu dovrdə Kur və Araz

cayları uzərində 150-dək suvuran qurğu qurulmuş, Muğan vəМil duzundə500 kilometr uzunluğunda suvarma arxı və kanalı cəkilmişdi. Rusiyasənayesinin mahlıca artan tələbatını nəzərə alan hokumət orqanlarıpambıqcılıq təsərrufatının genişləndirilməsində maraqlı idilər.1904-cu ildəQafqaz pambıqcılarının birinci qurultayının Ağdaşda kecirilməsi bunu bir dahasubut edir. 1904-cu ildə Bakı və Gəncə quberniyalardında birlikdə cəmi 300min puddan cox pambıq məhsulu goturulmuşdusə, 1913-cu ildə bu rəqəm 4,5milyon pudu otub kecərək 15 dəfə artmışdı. Məhz bu artımın hesabına 1910– 1913-cu illərdə Azərbaycanda 8,2 milyon pud, ildə orta hesabla 2 milyonpuddan cox mahlıc istehsal olunurdu. 1914-cu ildə Cənubi Qafqazda istehsaledilən mahlıcın 75,4%-i Azərbaycanın payına duşurdu. Butovlukdə əldə edilənpambığın emalından gələn illik umumi gəlir 31,2 milyona catırdı. Pambıqsatışında vasitəcilik edən mohtəkirlərin fəaliyyətini məhdudlaşdırmaqməqsədilə 1909-cu ildən borc – kredit şirkətləri yaradılmağa başlanmışdı.1913-cu ildə Azərbaycanda 130-a yaxın kredit şirkəti və borc əmanət kassasıfəaliyyət gostərirdi.XX əsrin əvvəllərində ipəkcilik kapitalist əmtəə istehsalının inkişaf etdiyikənd təsərrufat sahələrindən birinə cevrilmişdi. 1888-ci ildə Azərbaycanda

baramacılıqla 1100-dən cox kənddə məşğul olurdularsa, 1914-cu bu rəqəm2200-u otmuşdu. Həmin il tut (cəkil) plantasiyalarının umumi sahəsi 60 mindesyatinə bərabər olmuşdu. 1901-ci ildə Azərbaycanda cəmi212 min pudbarama əldə edilmişdisə, 1914-cu ildə bu rəqəm 261 mni puda catmışdı.Cənubi Qafqazda becərilən baramanın 81%-dən coxunu Azərbaycan verirdi.Яldə olunan barama məhsulu yerli fabriklərdə emal edilirdi. 1910-cu ildətəkcə Gəncə quberniyasında 51 belə fabrik var idi. Bu fabriklərdə “Bianki –Dubin” sistemli maşınlarda barama həm boğulur, həm də qurudulurdu. Ancaqbu texnika aşağı nov baramanı (tomпal və s.) emal etməyə imkanvermədiyindən hər il Milan, Marsel, Lion və başqa şəhərlərə 2,4 milyonmanatlıq 40 min pud barama və sap tullantısı ixrac edilirdi. Umumiyyətlə,Şimali Azərbaycanda emal edilən baramanın umumi dəyəri 5 – 6 milyonmanata catırdı.XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda tutunşuluk təsərrufatı dainkişaf etməkdə idi. 1900 – 1914-cu illərdə Azərbaycanda tutun əkinininumumi sahəsi 238 desyatindən 587 desyatinə qalxmış, tutunyarpağı yığımıisə 1900-cu ildə 24,5 min puddan, 1915-ci ildə 45 min 792puda catmışdı.Tutun yarpağının cuzi hissəsi İrana ixrac olunur, qalanı isə yerli fabriklərdə

emal edilirdi.1901 – 1913-cu illərdə Azərbaycanda uzum bağlarının umumisahəsi23,7 min desyatindən 29 min desyatinə catmış, uzum istehsalı isə 3,2 milyonpuddan 6,2 milyon puda qalxmışdı. Uzum bağlarının boyuk hissəsimulkədarlara və ayrı – ayrı şirkətlərə, cəmi 9%-i isə qolcomaqlara məxsus idi.Bu təsərrufatlardan yığılan uzumun boyuk hissəsi şərab zavodlarında emaledilirdi.Maldarlıq kənd təsərrufatının muhum sahələrindən biri olaraq qalırdı.1913-cu il məlumatına gorə, olkədə mal – qara və davarın sayı 5 milyon başıkecmiş, atların sayı isə 200 min başa catmışdı. İri maldarlıq təsərrufatlarınınməhsulları (sud, ət, yun, dəri və s.) эетдикъя даща чох ямтяя характеридашыйырды. Мaldarlıq təsərrufatlarının 12 – 13%-ni təşkiledən 5 minədəkvarlı (mulkədar və qolcomaq) təsərrufatda butun davarın 60%-i cəmləşmişdi.Hər il əldə edilən 500 min pud yunun 300 – 500 min pudu ixrac olunur, həril olkədə 10 – 12 milyon manatlıq sud sağılırdı. Azərbaycanda hər il ortahesabla 300 mindən 750 min başa qədər mal – qara satışa cıxarılır, yerli vəRusiyanın gon – dəri muəssisələrinə hяр il 600 mindən coxdəri satılırdı.Azərbaycanda kəndli təsərrufatlarının inkişafına mane olan əsas

amillərdən biri torpaqsızlıq və torpaq azlığı idi. Belə şəraitdə carizm ШималиAzərbaycana Rusiyadan kəndlilərin kocurulməsini davam etdirirdi. 1900 –1905-ci illərdə təkcə Bakı quberniyasında kocurulənlərə 44 min desyatinyararlı torpaq sahəsi aytrılmışdı. Halbuki burada torpaqsız kəndli ailələrininsayı 16 mini kecmişdi. Bundan əlavə 1870-ci il kənli islahatı yarımcıq həyatakecirildiyindən sahibkar kəndlilərin cox cuzi hissəsi oz pay torpağını satınalıb, təsərrufat yarada bilmişdi. 1900-cu ildə 1 may qanununa və 1903-cu il21 aprel Əsasnaməsinə uyğun olaraq dovlət kəndlilərinə icma torpaqlarıuzərində nəsli istifadə huququ verilmişdi. Nəticədə bu kəndlilərin bir hissəsi,əsasən varlı kəndlilər və qolcomaqlar icma torpaqlarının boyuk hissəsini ozəllərində cəmləşdirməyə başlamışdılar.Azərbaycan kəndində kapitalist munasibətlərinin və yeni təsərrufatformalarının, qolcomaq və kəndli fermer təsərrufatlarınınyaradılması yolundaəngəl olan feodal qaydalarının aradan qaldırılmsında carizmin 1912 – 1913-cuil aqrar qanunları muəyyən rol oynamışdı. 1912-ci il 20 dekabr qanununaəsasən sahibkar kəndliləri butun feodal mukəlləfiyyətlərindən azad edilirdilər.Onlar istifadədə olan pay torpağını məcburi şəkildə satınalıb, ozlərinin xususimulkiyyətinə cevirə bilərdilər. Bakı cə Gəncə quberniyaları uzrə sahibkar

kəndlilərinin mulkiyyətinə kecəcək 403 min desyatin torpağa gorə dovlətmulkədarlara 10,2 milyon manat odəməli, həmin pulu kəndlilər faizlə 28 – 56il muddətinə dovlətə qaytarmalı idilər. 1913-cu il 7 iyulqanununa gorəZaqatala dairəsinin sahibkar kəndliləri feodal mukəlləfiyyətlərindən azadedilirdilər. Dovlətin bəy və keşkəl sahiblərinə birdəfəlik odədiyi 284 minmanat pulu kəndlilər 20 il muddətinə dovlətə qaytarmalı idilər.Beləliklə, 1912 – 1913-cu illər aqrar qanunları ləng həyata kecirilsə də,Azərbaycan kəndində ictimai təbəqələşməni gucləndirmiş, qolcomaq və kəndlifermer təsərrufatlarının yaranması ucun muəyyən iqtisadi şəraiti təmin etmişvə kapitalist munasibətlərinin inkişafını surətləndirmişdi. Gostəricilərİllər