Untitled - STAR e-library

© Lembaga Pembangunan Industri Pembinaan Malaysia

Semua pertanyaan berkaitan dengan buku ini perlu di rujuk kepada:

Ketua Eksekutif Lembaga Pembangunan Industri Pembinaan Malaysia,Tingkat 10, Pusat Dagangan Dunia Menara Dato 'Onn Putra 45, Jalan Tun Ismail 50480 Kuala Lumpur

Tel : 603 4047 7000Faks : 603 4047 7070Laman web : www.cidb.gov.myTahun cetakan : 2019Kod : CIDBH/(ML)/BWS1/09/19

ISBN 978-967-0997-62-9

Tidak ada bahagian daripada penerbitan ini yang boleh diterbit atau dihantar dalam apa jenis bentuk atau dengan apa jenis cara, sama ada mekanikal atau elektronik termasuk fotokopi dan rakaman tanpa kebenaran bertulis daripada CIDB.

Kandungan PRAKATA

JAWATANKUASA PEMBANGUNAN MODUL LATIHAN

PENDAHULUAN

M01- AKTA BEKALAN ELEKTRIK 1990 DAN PERATURAN ELEKTRIK 1994

M01-1/1 Akta Bekalan Elektrik 1990 Dan Peraturan Elektrik 1994

M02- KESELAMATAN DAN PERTOLONGAN CEMAS

M02-1/1 Keselamatan dan Pertolongan Cemas M03- LUKISAN ELEKTRIK TIGA FASA

M03-1/2 Lukisan Elektrik Tiga Fasa M03-2/2 Asas Elektrik

M04- KABEL, PENGALIR DAN PENEBAT

M04-1/1 Kabel, Pengalir Dan Penebat

M05- SISTEM BEKALAN TIGA FASA

M05-1/1 Sistem Bekalan Tiga Fasa

M06- SISTEM PENDAWAIAN TIGA FASA

M06-1/1 Sistem Pendawaian Tiga Fasa

M07- PEMERIKSAAN DAN PENGUJIAN

M07-1/1 Pemeriksaan Dan Pengujian

M08- SISTEM PEMBUMIAN

M08-1/1 Sistem Pembumian

M09- SISTEM PERLINDUNGAN

M09-1/1 Sistem Perlindungan

M10- MOTOR ELEKTRIK TIGA FASA

M10-1/1 Motor Elektrik Tiga Fasa

M11- ALATUBAH

M11-1/1 Alatubah

RUJUKAN

ii

iii

iv

1

2

8

10

24

26

42

62

64

82

84

110

112

128

130

152

154

170

172

186

188

216

218

236

PrakataModul Latihan ini disediakan sebagai satu pakej untuk membolehkan pengajar memberi latihan kemahiran kepada pelatih-pelatih melalui Sistem Latihan Berasaskan Keterampilan. Kemahiran ini akan membolehkan mereka melaksanakan kerja-kerja dengan selamat.

Sistem Latihan Berasaskan Keterampilan adalah perlu dilaksanakan di Industri Pembinaan, Industri Minyak dan Gas terutama dalam pengeluaran tenaga kerja mahir, iaitu supaya dapat memenuhi aspek-aspek kualiti kerja, tahap kemahiran yang perlu dimiliki dan kesempurnaan serta kualiti produk yang dihasilkan.

Selepas tamat menjalani latihan dan ujian serta lulus dengan jayanya, peserta akan dianugerahkan dengan Sijil Perakuan Kekompetenan Pendawaian Tiga Fasa yang diiktiraf oleh Suruhanjaya Tenaga sebagai Wireman Grade 1 / Pendawai Gred 1 yang kompeten. Dengan penghasilan modul Pendawai Elektrik Gred 1 ini maka Institusi Latihan Kemahiran yang berhasrat menjalankan Program CIDB ini, adalah perlu mematuhi kaedah perlaksanaan modul pembelajaran dan keperluan program yang terlibat.

Sekian. Terima kasih.

ii

JAWATANKUASA PEMBANGUNAN MODUL LATIHAN

PENDAWAI ELEKTRIK GRED 1

PANEL PEMBANGUN

1. En. Ahmad Nazeri bin Abdul Halim Akademi Binaan Malaysia Wilayah Timur

2. En. Azman bin Ali Hasan Akademi Binaan Malaysia Wilayah Sabah

3. En. Wan Syahrizal bin Wan Islam Akademi Binaan Malaysia Wilayah Tengah

4. En. Yarul Nizam bin Hassim Akademi Binaan Malaysia Wilayah Sarawak

5. En. Zolkefli bin Abdullah Akademi Binaan Malaysia Wilayah Utara

6. En. Muhamad Ramdan Bin Ismail Akademi Binaan Malaysia Wilayah Selatan

7. En. Hazim Bin Yahya Suruhanjaya Tenaga

8. Pn. Indera Anak Asiang Ministry Of Utilities Sarawak

9. En. Azlan Bin Sa’at Ministry Of Utilities Sarawak

FASILITATOR

1. En. Khairul Nizan Bin Yusoff NHI Cemerlang Enterprise

URUS SETIA

1. Pn. Rubaidah bt Misran CIDB Holdings

iii

PENDAHULUAN

2.1. Pengenalan

Bekalan elektrik tiga fasa adalah satu cara lazim bagi penghantaran bekalan elektrik arus ulang-alik. Ia merupakan sejenis sistem berbilang fasa, serta merupakan kaedah yang paling lazim digunakan dalam sistem Grid Nasional pengagihan elektrik di seluruh dunia. Ia juga digunakan sebagai punca kuasa bagi motor elektrik yang besar serta penggunaan beban tinggi yang lain. Secara amnya, sistem tiga fasa merupakan sistem yang paling ekonomik kerana ia menggunakan kurang bahan pengalir bagi menghantar bekalan elektrik daripada sistem fasa tunggal ataupun dua fasa yang setara pada voltan yang sama.

Kebanyakan pengguna rumah menggunakan sistem fasa tunggal. Di Malaysia, pengguna rumah memperoleh bekalan fasa tunggal dua dawai 240 V daripada sistem pengagihan tiga fasa 415 V melalui sambungan pada wayar neutral serta salah satu daripada tiga wayar fasa.

Skop kerja bagi seorang pendawai elektrik ialah menjalankan kerja-kerja pendawaian atau pengujian pada pepasanganb satu fasa atau tiga fasa yang menerima bekalan elektrik dari pemegang lesen (TNB) mengikut kategori perakuan kekompetenannya. Menyedia dan mengemukakan pelan, lukisan dan spesifikasi pepasangan elektrik mengikut had voltan/ampere yang dibenarkan.

2.2. Analisa Pekerjaan

TAHAP NAMA PEKERJAAN

WG 1 Pendawaian Tiga Fasa

WG 2 Pendawaian Fasa Tunggal

2.3. Tujuan Modul Latihan

Tujuan utama Modul Latihan ini dibangunkan adalah untuk rujukan pengajar dan peserta dalam pelaksanaan program latihan supaya mencapai tahap kemahiran, pengetahuan dan aspek keselamatan mengikut standard yang telah ditetapkan.

2.4. Kandungan Modul Latihan

i. Modul Latihan (ML) ii. Pelan Mengajar Teori (PT) iii. Arahan Kerja Amali (KA) iv. Pelan Mengajar Amali (PA) v. Soalan Teori (ST)

2.5. Kaedah Menggunakan Modul Latihan

1. Pengajar hendaklah memberikan latihan kemahiran kepada peserta mengikut Susunan Pembelajaran yang ditetapkan.

2. Pengajar mestilah memastikan peserta mengikuti program latihan dengan menyiapkan Kertas Tugasan bagi setiap tajuk sebelum meneruskan ke tajuk berikutnya.

3. Pengajar mestilah memastikan peserta menyiapkan latihan Kertas Kerja sebelum menjalani Penilaian Pengetahuan, Penilaian Lisan dan Penilaian Prestasi.

4. Bagi menentukan peserta layak mendapat sijil kekompetenan, peserta hendaklah menduduki Ujian Teori, Ujian Lisan dan Ujian Amali yang akan dinilai oleh Pemeriksa yang dilantik dari Badan Kawalselia (Suruhanjaya Tenaga Malaysia). Markah lulus 65% (30% markah pembelajaran + 70% markah ujian akhir)

5. Jika terdapat peserta yang gagal salah satu atau ketiga-tiga penilaian yang diadakan, maka pengajar hendaklah mengadakan ujian ulangan bagi mana-mana penilaian yang gagal pada sesi yang akan datang dalam tempoh tidak lebih setahun dari tarikh Ujian Akhir.

6. Pusat latihan hendaklah menyimpan segala dokumen penilaian peserta beserta keputusannya sebagai bahan bukti keterampilan mereka.

iv

2.6. Silibus Modul Latihan

Panduan Latihan ini mengandungi sebelas (11) tajuk hasil daripada perbincangan oleh Jawatankuasa Pembangunan Modul Latihan.

Tajuk-tajuk tersebut adalah seperti berikut :-

BIL. TAJUK MODUL TAJUK SUB-MODUL KOD

01 Akta Bekalan Elektrik 1990 Dan Peraturan Elektrik 1994

Akta Bekalan Elektrik 1990 Dan Peraturan Elektrik 1994 BWS1

02 Keselamatan Dan Pertolongan Cemas Keselamatan Dan Pertolongan Cemas BWS1

03 Lukisan Elektrik Tiga Fasa

Lukisan Elektrik Tiga Fasa

BWS1

Asas Elektrik

04 Kabel, Pengalir Dan Penebat Kabel, Pengalir Dan Penebat BWS1

05 Sistem Bekalan Tiga Fasa Sistem Bekalan Tiga Fasa BWS1

06 Sistem Pendawaian Tiga Fasa Sistem Pendawaian Tiga Fasa BWS1

07 Pemeriksaan Dan Pengujian Pemeriksaan Dan Pengujian BWS1

08 Sistem Pembumian Sistem Pembumian BWS1

09 Sistem Perlindungan Sistem Perlindungan BWS1

10 Motor Elektrik Tiga Fasa Motor Elektrik Tiga Fasa BWS1

11 Alatubah Alatubah BWS 2

v

2.7. Tempoh Latihan

2.7.1. Belia

a) Tempoh pembelajaran.

Bil hari Jumlah jam / hari Jumlah jam keseluruhan

205 hari (12 bulan) 7 jam / 5 hari 1432 jam

Tajuk Sub-Modul Teori Amali

M01 23 -

M02 9 -

M03 23 -

M04 9 -

M05 9 -

M06 42 325

M07 15 -

M08 15 -M09 15 -

M10 9 80

M11 9 -

Latihan Industri - 840

Sub Jumlah Jam 1423

b) Tempoh ujian

Ujian Jumlah Jam

Ujian Teori 3

Ujian Amali 6

Sub Jumlah Jam 9

Jumlah Jam Keseluruhan 1432

Bil Hari 205

2.7.2. Personel

Modul Latihan ini digunakan oleh pengajar dan tempoh latihan untuk modul ini selama lima (5) hari.

a) Tempoh pembelajaran


205 hari (12 bulan) 7 jam / 5 hari 1432 jam

Tajuk Sub-Modul Teori Amali

M01 23 -

M02 9 -

M03 23 -

M04 9 -

M05 9 -

M06 42 325

M07 15 -

vi


M08 15 -

M09 15 -

M10 9 80

M11 9 -

Latihan Industri - 840

Sub Jumlah Jam 1423

b) Tempoh ujian

Ujian Jumlah Jam

Ujian Teori 3

Ujian Amali 6

Sub Jumlah Jam 9

Jumlah Jam Keseluruhan 1432

Bil Hari 205

2.8. Kriteria Penilaian dan Pemarkahan

Peserta hendaklah memenuhi 90% kehadiran (kelas sepenuh masa dan Latihan Industri) dan menduduki ujian teori dan amali bulanan 30% sebelum layak menduduki Peperiksaan Akhir Teori, Amali dan Lisan.

Dengan mengambil kira format yang digunakan dalam ujian akhir dari Badan Kawal selia yang mensyaratkan setiap peserta melalui proses penilaian dan pemarkahan seperti di dalam Jadual.

Peserta wajib lulus untuk Peperiksaan Akhir Teori, Amali dan Lisan untuk layak mendapat sijil kekompetenan. Sekiranya terdapat peserta gagal salah satu atau ketiga-tiga penilaian yang diadakan, maka peserta hendaklah menduduki Peperiksaan semula bagi sesi akan datang.

Kriteria Penilaian Bil soalan Wajib betul Peratus Lulus

Soalan Latihan - - Disiapkan

Arahan Kerja Amali - - Disiapkan

Ujian Teori 38 25 65%

Ujian Lisan 7 5 65%

Ujian Amali 2 2 65%

2.9. Penganugerahan Sijil

Selepas tamat menjalani latihan dan ujian serta lulus dengan jayanya, peserta akan dianugerahkan dengan Sijil Perakuan Kekompetenan Pendawaian Tiga Fasa yang diiktiraf oleh Suruhanjaya Tenaga sebagai Wireman Grade 1 / Pendawai Gred 1 yang kompeten.

2.10. Pra-Syarat Latihan

Berikut merupakan pra-syarat untuk mengikuti Program Latihan:

1. Mempunyai Perakuan Kekompetenan Pendawai Fasa Tunggal (WG 2);2. Mempunyai pengalaman kerja sekurang-kurangnya satu (1) tahun dalam bidang pendawaian

elektrik dengan kontraktor elektrik/Unit Pendawai Persendirian yang berdaftar dengan Suruhanjaya Tenaga serta mempunyai buku log yang lengkap mengikut tempoh pengalaman kerja.

3. Telah memiliki Perakuan Kekompetenan Pendawai Fasa Tunggal (WG 2) sekurang-kurangnya satu (1) tahun dari tarikh dikeluarkan; dan

4. Perakuan Kekompeten Pendawai Satu Fasa itu berdaftar dengan Suruhanjaya Tenaga.

vii

AKTA BEKALAN ELEKTRIK 1990 DAN PERATURAN-PERATURAN ELEKTRIK 1994

MODUL 01

viii

01 M01-1/1 Akta Bekalan Elektrik 1990 dan Peraturan-Peraturan Elektrik 1994

1

Akta Bekalan Elektrik 1990 dan Peraturan- Peraturan Elektrik 1994

OBJEKTIF

Modul latihan ini bertujuan untuk memberi kefahaman pelajar mengenai Akta Bekalan Elektrik 1990, Peraturan-Peraturan Elektrik 1994, supaya menjadi panduan semasa membuat kerja-kerja pepasangan elektrik.

M01-1/1 Akta Bekalan Elektrik 1990 dan Peraturan-Peraturan Elektrik 1994

2

PENERANGAN

Rujuk Akta Bekalan Elektrik 1990, Peraturan-Peraturan Elektrik 1994.

1. SUSUNAN SEKSYEN

i. BAHAGIAN I • Permulaan

ii. BAHAGIAN II • (Dipotong)

iii. BAHAGIAN III • Fungsi, tugas dan kuasa suruhanjaya

iv. BAHAGIAN IV • Pepasangan berlesen dan berdaftar

v. BAHAGIAN V • Kawalan kompeten

vi. BAHAGIAN VA • Penggunaan elektrik dengan cekap

vii. BAHAGIAN VI • Pembekalan oleh pemegang lesen

viii. BAHAGIAN VII • Pemberitahuan kemalangan atau kebakaran

ix. BAHAGIAN VIII • Siasatan dan timbangtara

x. SIASATAN DAN TIMBANGTARA • Kesalahan dan penalti

xi. BAHAGIAN X • Am

xii. BAHAGIAN XI • Kuasa untuk membuat peraturan-peraturan

xiii. BAHAGIAN XII • Pelbagai

2. SUSUNAN PERATURAN

i. BAHAGIAN I • Permulaan

ii. BAHAGIAN II • Pepasangan

iii. BAHAGIAN III • Pengendalian

iv. BAHAGIAN IV • Penyenggaraan

v. BAHAGIAN V • Pelbagai


3

LATIHAN

Pelatih dikehendaki menjawab semua soalan dengan rujukan CIOT.481.01.17-M01-1/1/ CIOT.482.01.17-M01-1/1

1. Kertas soalan ini mengandungi empat (4) bahagian:- a. Bahagian A : Soalan Aneka Pilihan b. Bahagian B : Soalan Jawapan Pendek2. Masa yang dibenarkan 20 minit3. Dilarang sama sekali meniru jawapan pelatih lain

BAHAGIAN A: SOALAN ANEKA PILIHAN

Arahan : Bulatkan jawapan yang betul.

1. Sekiranya anda seorang pemegang sesuatu kekompetenan pendawai 25 tahun, berapa lama lagikah anda boleh berkhidmat sebagai orang kompeten? A. 30 tahun B. 35 tahun C. 40 tahun D. 45 tahun

(1 Markah)

2. Seorang pendawai memegang sesuatu Perakuan Kekompetenan sebagai Pendawai dengan sekatan fasa tiga yang diberikuasa untuk menguji mana-mana pepasangan berminat menjadi seorang kontraktor elektrik. Nyatakan kelas yang boleh didaftarkan.

A. Kelas A B. Kelas B C. Kelas C D. Kelas D

(1 Markah)

3. Seorang yang memegang Perakuan Kekompetenan sebagai Penjaga Jentera, Pendawai dan Pencantum kabel tidak boleh membuat kerja sekiranya.......

A. Berumur 75 tahun B. Berumur melebihi 75 tahun C. Berumur melebihi 65 tahun D. Berumur 65 tahun

(1 Markah)

4. Pembaharuan tiap-tiap Perakuan Pendaftaran pepasangan hendaklah dibuat tidak kurang daripada ............. bukan sebelum tarikh habis tempoh Perakuan itu.

A. 2 bulan B. 3 bulan C. 1 bulan D. 6 bulan

(1 Markah)


4

5. Tujuan Akta Bekalan Elektrik 1990 ditubuhkan untuk ...............................

i. perlesenan mana-mana pepasangan elektrik ii. pembekalan elektrik pada harga yang munasabah iii. pengawalan seliaan industri pembekalan elektrik iv. penggunaan elektrik dengan cekap

A. i, ii dan iii B. i, ii dan iv C. ii, iii dan iv D. i, ii. iii dan iv

(1 Markah)

6. Merujuk kepada Akta Bekalan Elektrik 1990 menyatakan tiada seorang pun boleh, seorang pun boleh, semasa penjanakuasaan, penghantaran, pembekalan atau penggunaan tenaga, membenarkan mana-mana bahagian talian bekalannya disambungkan dengan ........... kecuali sebagaimana yang ditetapkan melalui peraturan-peraturan dibawah Akta ini atau dibenarkan dengan nyata oleh ................

A. Neutral, Suruhanjaya B. Bumi, Suruhanjaya C. Pelindung, Suruhanjaya D. Bumi, Menteri

(1 Markah)

7. Suruhanjaya boleh membatalkan Perakuan Pendaftaran jika :-

i. perakuan yang dikeluarkan digunakan untuk kegunaan lain ii. pepasangan itu tidak lagi dikehendaki untuk digunakan iii. pepasangan itu tidak diseliakan oleh orang kompeten iv. pepasangan itu didapati tidak selamat digunakan

A. i, ii dan iii B. i, ii dan iv C. ii, iii dan iv D. Tiada diatas

(1 Markah)

8. Tiada seorang pun boleh melaksanakan atau menjalankan apa-apa kerja elektrik melainkan jika dia memegang suatu ....................... yang sah sebagai kontraktor elektrik.

A. Perakuan pendaftaran B. Kekompetenan C. Kelayakan pendawai D. Kontraktor kelas A

(1 Markah)

9. Sebelum menjalankan apa-apa kerja atau selenggaraan pada papan suis utama apakah langkah- langkah yang perlu dilakukan ? i. Papa suis dimatikan bekalan ii. Setiap konduktor dibumikan iii. Matikan bekalan bahagian yang terlibat sahaja iv. Matikan semua bekalan pada punca suis gear pihak pembekal

A. i dan ii B. i dan iii C. ii dan iii D ii dan iv

(1 Markah)


5

10. Sebelum siapnya sesuatu pepasangan baru, pihak pemunya hendaklah mengemukakan dengan pendua kepada Suruhanjaya......................

A. Satu permohonan untuk pemeriksaan dan pengujian B. Satu permohonan untuk pendaftaran pepasangan C. Satu permohonan untuk pemberitahuan pepasangan D. Satu permohonan untuk penyiapan pepasangan

(1 Markah)

11. Anda telah ditugaskan oleh majikan anda untuk memasang satu sesalur bawah tanah pada tepi jalan raya. Apakah keperluan yang perlu dipatuhi, mengikut Peraturan-Peraturan Elektrik 1994 sebelum anda memasang sesalur bawah tanah itu?

A. Meletakkan penghadang-penghadang, notis-notis dan mengawal lalulintas B. Memeriksa keadaan tanah dan membuat permohonan izinlalu C. Memberi notis yang munasabah kepada pihak berkuasa relevan D. Menulis surat kepada pihak berkuasa relevan dan TNB memaklumkan kerja-kerja yang akan dijalankan.

(1 Markah)

12. ” Dibumikan ” membawa maksud.......................

A. Disambung terus ke elektrod bumi B. Dibumikan lebih daripada satu poin C. Disambung kepada jisim am bumi D. Diasingkan dari jisim am bumi

(1 Markah)

BAHAGIAN B – 5 SOALAN SUBJEKTIF

1. Bilakah akta bekalan elektrik 1990 mula berkuat kuasa?

_______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________

(1 Markah)

2. Apakah fungsi tugas dan kuasa Suruhanjaya?

_______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________

(1 Markah)


6

3. Di dalam Akta Bekalan Elektrik 1990, siapah yang diberikuasa oleh menteri?

_______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________

(1 Markah)

4. Siapakah yang boleh menjalankan kuasa penyiasatan dalam Akta Bekalan Elektrik 1990?

_______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________

(1 Markah)

5. Siapakah yang boleh diberi notis, kuasa untuk memasukki tanah?

_______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________________

(1 Markah)


7

KESELAMATAN DAN PERTOLONGAN CEMAS

MODUL 02

8

02 M02-1/1 Keselamatan dan Pertolongan Cemas

9

Keselamatan dan Pertolongan Cemas

OBJEKTIF

Modul latihan ini bertujuan untuk mengenalpasti peraturan, amalan keselamatan dan kaedah pertolongan cemas jika berlakunya sebarang kemalangan di tempat kerja.

M02-1/1 Keselamatan dan Pertolongan Cemas

10

PENERANGAN

1. KEMALANGAN

1.1. Definisi kemalangani. Kemalangan boleh terjadi dimana-

mana sahaja. Oleh itu faktor-faktor keselamatan sebelum, semasa dan sesudah kerja-kerja siap dilakukan harus diambil perhatian. Ia bagi mengelak sebarang kemalangan atau kecederaan berlaku sama ada ke atas diri, rakan atau ke atas pemasangan itu sendiri.

ii. Oleh itu, pematuhan terhadap peraturan dan amalan keselamatan dalam menjalankan kerja adalah penting bagi mengurangkan risiko kemalangan pekerja.

1.2. Faktor berlaku kemalangan

1.2.1. Kemanusiaani. Sikap cuai semasa mengendalikan

peralatan di dalam bengkel boleh menyebabkan kemalangan.

ii. Sikap tidak bertanggungjawab ke atas peralatan yang digunakan sewaktu latihan.

iii. Menyalahgunakan peralatan dengan tujuan untuk bergurau semasa waktu latihan.

iv. Tidak mematuhi segala peraturan dan tatatertib semasa berada di dalam bengkel.

v. Tidak menggunakan peralatan keselamatan yang sesuai ketika sesi latihan dijalankan.

1.2.2. Tempat kerja / bengkeli. Keadaan bengkel yang tidak kemas

dan berselerak.ii. Lantai yang licin kerana tumpahan

minyak dan gris boleh mengakibatkan terjatuh ataupun terlanggar benda-benda yang keras.

iii. Pengaliran udara yang tidak mencukupi (Air Ventilation) boleh menyebabkan pekerja mengalami sesak nafas.

iv. Tidak mematuhi arahan papan tanda (signboard).

Contoh: papan tanda yang tertulis “Dilarang Merokok di Kawasan ini”, tetapi masih lagi ada di kalangan pekerja yang melanggar arahan tersebut tanpa memikirkan kesan negatif yang akan berlaku keatas dirinya.

1.2.3. Peralatan dan mesin i. Tidak mengikut prosedur atau peraturan

penggunaan peralatan dan mesin yang ditetapkan.

ii. Mengubahsuai struktur piawaian peralatan dan mesin yang boleh mengakibatkan bahaya kepada pekerja.

iii. Kerosakkan peralatan eletrik boleh menyebabkan kebakaran ataupun renjatan elektrik kepada pekerja, sekiranya tiada penyelenggaraan berkala yang baik ke atas peralatan dan mesin.

2. ASPEK-ASPEK KESELAMATAN

Berikut adalah beberapa aspek-aspek keselamatan yang perlu dipatuhi oleh pekerja sebelum, semasa dan selepas melakukan sesuatu kerja iaitu:

i. Keselamatan diriii. Keselamatan di dalam bengkel atau

tempat kerjaiii. Keselamatan semasa membuat kerja-

kerja pendawaianiv. Keselamatan ke atas pepasanganv. Keselamatan peralatan, mesin dan alat

pertukangan

2.1. Keselamatan dirii. Berpakaian kemas dan sesuai mengikut

keadaan dan jenis kerja yang dilakukan.ii. Tidak memakai sebarang barangan

kemas atau perhiasan seperti rantai, gelang, anting-anting atau bahan yang boleh mengalirkan arus elektrik.

iii. Menggunakan peralatan keselamatan yang sesuai (PPE) mengikut jenis kerja yang dilakukan seperti:a. Cermin mata keselamatan

(goggles)b. Sarung tangan (glove)c. Kasut keselamatan (Safety shoes)d. Topi keselamatan (Safety helmet)e. Safety harness

Rajah 1: Alat Keselamatan Diri

iv. Tidak melakukan kerja di bawah pengaruh alkohol, dadah dan lain-lain.

v. Sentiasa mematuhi peraturan atau arahan dari masa ke semasa.


11

2.2. Keselamatan di dalam bengkel atau tempat kerja

i. Pastikan bengkel atau tempat kerja berada dalam keadaan yang bersih dan selesa.

ii. Memastikan bengkel mempunyai pencahayaan yang mencukupi untuk pekerja membuat sebarang latihan amali.

iii. Memastikan peredaran udara yang baik di dalam bengkel.

iv. Kenal pasti laluan kecemasan yang akan digunakan.

v. Pastikan darjah kecondongan tangga yang selamat (30°).

2.3. Keselamatan semasa membuat kerja- kerja pendawaian

i. Sikap sewaktu bekerja.ii. Pastikan kabel berpenebat yang baik.iii. Punca / terminal bekalan disambung

dengan betul.iv. Guna alat yang sesuai.v. Asingkan bekalan jika bekerja pada

litar hidup.vi. Sistem pembumian yang baik.vii. Membuat pemeriksaan dan pengujian

sebelum pepasangan sedia digunakan.

2.4. Keselamatan peralatan dan mesin i. Peralatan dan mesin yang digunakan

dalam keadaan baik. ii. Jangan gunakan peralatan yang tidak

berpenebat.iii. Peralatan dan mesin di simpan di

tempat yang betul dan sesuai agar tidak membahayakan pekerja.

iv. Membuat penyelenggaraan secara berkala.

v. Ganti peralatan yang rosak.

3. SISTEM PENCEGAH KEBAKARAN

3.1. Punca kebakaran

Api terhasil dengan tiga (3) elemen utama iaitu:i. Bahan apiii. Oksigeniii. Haba

Rajah 2: Elemen Api

3.2. Sistem pencegahan kebakaran

Setiap bangunan perlu menyediakan sistem pencegahan kebakaran. Terdapat dua (2) sistem pencegahan kebakaran iaitu:

i. Alat penggera kebakaran.ii. Alat pemadam kebakaran.

3.2.1. Alat penggera kebakarani. Pecah kaca (break glass)ii. Pengesan asap

(smoke detector)iii. Pengesan haba (heat detector)

Rajah 3: Pecah kaca (break glass)

Rajah 4: Pengesan asap (smoke detector)

Rajah 5: Pengesan haba (heat detector)


12

3.2.2. Alat pemadam kebakaran. Alat pemadam api yang sesuai digunakan untuk memadam kebakaran yang berpunca

daripada kerosakan elektrik ialah:i. Jenis serbuk kering ii. Jenis karbon dioksida

Rajah 6: Serbuk kering Rajah 7: Karbon Dioksida


13

Jadual 1: Kelas kebakaran dan jenis pemadam api

Kelas Jenis Pemadam Api Kegunaan Cara Penggunaan

Kelas A Jenis Air Memadam kebakaran yang melibatkan bahan pepejal seperti kayu, kain dan kertas.

1. Cabut pin keselamatan pada tuas.2. Halakan muncung ke arah api.3. Tekan tuil.

Kelas B Jenis Buih Memadam kebakaran yang melibatkan bahan cecair dan gas mudah terbakar seperti minyak, cat, varnish, gas asli dan gas asetilena.


Kelas C Jenis Karbon Dioksida Memadam kebakaran yang berpunca dari arus elektrik seperti papan transformer, peralatan kuasa elektrik, gas dan wap.


Kelas D Memadam kebakaran yang melibatkan bahan logam dan bukan logam seperti kalium, magnesium, natrium, titanium dan kebakaran yang boleh dipadamkan oleh pemadam api kelas A, B dan C.



14

4. KEBAKARAN ELEKTRIK

4.1. Faktor kebakaranBerikut merupakan faktor-faktor kebakaran yang boleh berpunca daripada elektrik:i. Litar pintas.ii. Lebihan beban.iii. Percikan arka yang melampau akibat pensuisan.iv. Gagal memasang alat pelindung.v. Alat pelindung tidak berfungsi dengan baik

Rajah 8: Kotak fius yang terbakar

Rajah 9: Letupan arka

5. PERTOLONGAN CEMAS

5.1. Definisi pertolongan cemasSebagai bantuan permulaan, bantu mula atau rawatan awal yang diberikan oleh seseorang yang mengalami kecederaan dalam sebarang kemalangan atau sakit secara mengejut dengan menggunakan objek sekeliling sebelum mangsa dihantar ke hospital yang berdekatan.

5.2. Renjatan elektrikRenjatan elektrik boleh berlaku jika seseorang itu tersentuh punca bekalan elektrik, sama ada semasa membuat kerja, membaiki alat-alat elektrik dan sebagainya.


15

Jadual 2: Kesan Renjatan Elektrik

Julat Nilai arus yang melalui badan manusia (dalam masa 1 saat) Kesan Pada Manusia

Julat Selamat

1 mA atau kurang Tidak terasa

1 mA hingga 8mA Terasa sedikit renjatan, seseorang masih boleh melepaskan diri kerana pergerakan otot masih boleh dikawal

Julat Bahaya

8 mA hingga 15 mA Terasa sakit, seseorang masih boleh melepaskan diri kerana pergerakan otot tidak dapat dikawal.

15 mA hingga 20 mA Terasa sakit, seseorang tidak dapat melepaskan diri kerana pergerakan otot tidak dapat dikawal.

50 mA hingga 100 mA Terasa sakit, otot tidak dapat dikawal, pernafasan terhenti

100 mA hingga 200 mA Melecur, otot dada mengecut dan ini membuatkan jantung terhenti seketika keadaan ini menghalang dari berlaku ventricular fibrillation. Mangsa boleh diselamatkan

200 mA dan ke atas Degupan jantung menjadi tidak normal (ventricular fibrillation) dan menyebabkan kematian

Rajah 10: Terkena renjatan elektrik Rajah 11: Cara menyelamatkan mangsarenjatan elektrik

5.2.1. Langkah awal menyelamatkan mangsa terkena renjatan elektriki. Matikan punca bekalan utama jika diketahui tempatnya.ii. Jika tidak diketahui punca bekalan, maka gunakan bahan penebat untuk mengalihkan

mangsa ke tempat yang selamat.iii. Tanggalkan benda-benda yang menghalang laluan pernafasan dan saluran darah

seperti tali leher, tali pinggang atau kasut sebelum bahagian yang terbakar menjadi bengkak.

iv. Jika mangsa tidak sedarkan diri, berikan rawatan pertolongan cemas atau pemulihan pernafasan.

v. Bawa mangsa ke hospital.


16

6. PEMULIHAN PERNAFASAN

Berikut merupakan kaedah pemulihan pernafasan yang biasa digunakan:

i. Kaedah mulut ke mulutii. Kaedah tekanan pemulihan jantungiii. Kaedah Holger Nielsoniv. Kaedah Silvester

6.1. Kaedah mulut ke muluti. Bukakan saluran pernafasan dengan

mendongakkan kepala mangsa.

Rajah 12: Langkah 1

ii. Buka mulut anda seluas yang boleh, ambil nafas panjang, picit hidungnya dengan jari anda dan rapatkan bibir anda dengan bibirnya. Dengan melihat selari kearah dada mangsa hembuskan udara ke paru-paru mangsa. Anda boleh lihat dadanya naik ke takat maksimum.

Rajah 13: Langkah 2

iii. Alihkan mulut anda daripada mangsa dan hembuskan baki udara yang tinggal. Lihat dada mangsa turun lalu ambil nafas semula dan ulangi langkah 2 dan 3. Periksa denyutan nadi untuk memastikan jantung kembali normal. Jika belum normal ulang beberapa kali langkah 2, 3 dan 4.

Rajah 14: Langkah 3

6.2. Kaedah tekanan pemulihan jantung dari luar

i. Telentangkan mangsa di permukaan yang rata. Melutut disebelahnya dengan menghadap ke dada dan sebaris dengan jantung manusia. Cari bahagian bawah tulang selangka.

Rajah 15: Langkah 1

ii. Letakkan genggaman tangan anda dibahagian tengah tulang selangka bawah. Genggaman anda mestilah kuat.

Rajah 16: Langkah 2

iii. Dengan meluruskan tangan anda gerakkan badan anda kehadapan, selepas itu undur kebelakang semula. Lakukan sebanyak 15 kali (8 kali seminit).


17

Rajah 17: Langkah 3

iv. Periksa denyutan nadi setiap 3 minit. Sebaik sahaja denyutan nadi bermula hentikan tekanan dan lakukan pemulihan mulut ke mulut sehingga pernafasannya normal kembali.

Rajah 18: Langkah 4

6.3. Kaedah Holger Nielsoni. Baringkan mangsa dalam keadaan

meniarap. Kepalanya dipalingkan kesebelah dan diletakkan di atas tangan yang bertindih di antara satu sama lain. Angkat sedikit kepalanya kebelakang dan buka mulutnya untuk melawaskan saluran pernafasan.

Rajah 19: Langkah 1

ii. Letakkan lutut anda berhampiran dengan kepalanya dan kaki anda disebelah siku. Letakkan kedua-dua tangan anda di atas belakang mangsa itu. Ibu jari anda harus terletak di atas tulang belakang.

Rajah 20: Langkah 2

iii. Luruskan tangan anda dan tekan bahagian belakang mangsa selama 2 saat, nafas akan keluar. Jangan tekan terlalu kuat kerana boleh merosakkan paru-paru.

Rajah 21: Langkah 3

iv. Selepas itu tangan diturunkan perlahan-lahan kesiku mangsa dan naikkan tangannya selama 7 saat, nafas akan masuk. Jangan angkat tangan keterlaluan.

Rajah 22: Langkah 4


18

v. Letakkan kedua-dua tangan di atas belakang seperti langkah 2 dan ulang langkah 3, 4, dan 5 sebanyak 12 kali seminit. Langkah 3 dan 4 dilakukan selama 5 saat. Selepas 4 ulangan periksa denyutan jantung.

6.4. Kaedah Silvesteri. Baringkan mangsa dalam keadaan

telentang dan pastikan mulutnya bebas daripada sebarang benda seperti gigi palsu. Letakan gulungan kain atau pelapik di bawah bahu untuk meninggikan supaya kepalanya terdongak dan saluran pernafasanya terbuka.

Rajah 23: Langkah 1

ii. Letakkan kepala mangsa di celah kelengkang anda. Ambil tanganya dan letakan di atas dada. Gerakkan badan anda kehadapan sambil menekan bahagian dada bawah lebih kurang 2 saat

Rajah 24: Langkah 2

iii. Hentikan tekanan, undur kebelakang semula. Dengan segera angkat tangan mangsa keatas selama 2 saat. Ulangi langkah 2 dan 3 sebanyak 12 kali dalam seminit. Selepas 4 ulangan periksa degupan jantung. Jika sudah normal teruskan sehingga pernafasanya pulih.

Rajah 25: Langkah 3

7. KECEDERAAN ANGGOTA

Kecederaan anggota yang teruk seperti luka besar atau terseliuh memerlukan rawatan segera sebelum dihantar ke hospital untuk rawatan lanjut. Berikut adalah beberapa langkah segera yang perlu diambil perhatian:

i. Pastikan jenis kecederaan yang berlaku dan tempatkan mangsa di tempat yang sesuai untuk diberi pertolongan tanpa menyentuh bahagian yang tercedera.

ii. Jika anggota tangan yang patah, maka tangan tersebut hendaklah di galas atau di ampu dengan mengikat ke leher supaya tangan yang patah itu tidak terkulai.

iii. Jika luka serius yang menyebabkan banyak darah keluar seperti luka di tangan, maka di bahagian atas tangan perlu di ikat dengan kain bagi tujuan menyekat sementara aliran pengaliran darah daripada terus mengalir.

iv. Mangsa perlu dihantar segera ke hospital untuk mendapatkan rawatan lanjut.

7.1. Luka-luka kecil Bahagian luka yang berdarah dianggap sebagai kecederaan dan perlu menerima rawatan dengan sempurna.

Kaedah pertolongan cemas bagi luka-luka kecil:

i. Baringkan mangsa dengan sempurna.ii. Tinggikan bahagian yang cedera dari

paras badan.iii. Tekan dan rapatkan bahagian yang

luka.iv. Minta bantuan perubatan.v. Sekiranya darah keluar dengan banyak,

bawa mangsa ke hospital.

7.2. Terbakar atau melecurTutup kawasan terbakar dan melecur sebaik-baiknya dengan plastik (pembalut plastik atau beg plastik yang bersih). Jika tiada, gunakan kain pembalut steril yang cukup besar untuk menutupnya.


19

LATIHAN

Pekerja dikehendaki menjawab semua soalan dengan rujukan Modul Latihan CIOT.479.01.16-M02-1/1 / CIOT.480.01.16-M02-1/1.

1. Kertas soalan ini mengandungi empat (4) bahagian:- a. Bahagian A : Soalan Aneka Pilihan b. Bahagian B : Soalan Jawapan Betul Atau Salah c. Bahagian C : Soalan Jawapan Padanan / Isi Tempat Kosong d. Bahagian D : Soalan Jawapan Pendek2. Masa yang dibenarkan 15 minit


Arahan: Bulatkan jawapan yang betul.

1. Berikut adalah beberapa faktor keselamatan yang perlu diambil perhatian semasa membuat kerja- kerja pendawaian elektrik kecuali A. Pastikan kabel berpenebat yang baik B. Asingkan bekalan jika bekerja pada dawai hidup C. Punca / terminal bekalan disambung dengan rapi D. Tapak binaan haruslah dalam keadaan yang bersih sentiasa

(1 Markah)

2. Yang manakah betul mengenai aspek-aspek keselamatan ditempat kerja seperti yang anda tahu. A. Meletakkan peralatan elektrik dilaluan jalan B. Tempat kerja yang kotor C. Peralatan elektrik yang terdedah dan rosak. D. Pastikan darjah kecondongan tangga yang selamat (30°)

(1 Markah)

3. Berdasarkan Rajah 1, apakah jenis bantuan pernafasan tersebut?

Rajah 1

A. Kaedah CPR B. Kaedah Silvester C. Kaedah Holger Nielson D. Kaedah mulut ke mulut

(1 Markah)

4. Alat-alat pemadaman kebakaran yang manakah sesuai untuk memadam kebakaran yang berpunca daripada kerosakan elektrik I. Jenis air II. Jenis buih kimia III. Jenis serbuk kering IV. Jenis karbon dioksida A. II & III B. III & IV C. I, III & IV D. II, III & IV

(1 Markah)


20

5. Menghasilkan kejutan yang kuat dan sakit yang boleh menyebabkan kehilangan kawalan otot-otot:

Kenyataan di atas merujuk kepada nilai arus A. 1 mA atau kurang B. 1 mA hingga 8 mA C. 15 mA hingga 20 mA D. 50 mA hingga 100 mA

(1 Markah)

BAHAGIAN B: SOALAN JAWAPAN BETUL ATAU SALAH

Arahan: Tandakan (√) jika BETUL dan tandakan (X) jika SALAH.

1. Kaedah yang sesuai bagi mengurangkan kesakitan akibat patah pada bahagian tangan adalah dengan mengalas atau mengampu bahagian yang patah menggunakan kain anduh pada tangan.

2. Jenis Pemadam kelas B adalah sejenis pemadam api yang sesuai bagi kebakaran yang berpunca daripada kerosakan elektrik.

3. Kaedah bantuan awalan Holger Nielson adalah salah satu kaedah bagi menyelamatkan mangsa yang tercekik.

4. Kerosakkan peralatan eletrik boleh menyebabkan kebakaran ataupun kejutan eletrik kepada pekerja sekiranya tiada sistem senggaraan yang baik keatas peralatan dan mesin.

5. Tidak menggunakan peralatan keselamatan yang sesuai bagi sesuatu latihan yang dilakukan adalah satu kesalahan di bawah peraturan OSHA

(5 Markah)


21

BAHAGIAN C: SOALAN PADANAN / ISI TEMPAT KOSONG

Arahan: Sila padankan kelas & jenis pemadam api dengan kegunaannya.

Kelas Jenis Pemadam Api Kegunaan

Kelas A Jenis Air Memadam kebakaran yang melibatkan bahan logam dan bukan logam seperti kalium, magnesium, natrium, titanium dan kebakaran yang boleh dipadamkan oleh pemadam api kelas A, B dan C.

Kelas B Jenis Buih Memadam kebakaran yang berpunca dari arus elektrik seperti papan transformer, peralatan kuasa elektrik, gas dan wap.

Kelas C Jenis Karbon Dioksida Memadam kebakaran yang melibatkan bahan cecair dan gas mudah terbakar seperti minyak, cat, varnish, gas asli dan gas asetilena.

Kelas D Memadam kebakaran yang melibatkan bahan pepejal seperti kayu, kain dan kertas.

(4 Markah)


22

BAHAGIAN D: SOALAN JAWAPAN PENDEK

Arahan: Isi tempat kosong dengan jawapan yang sesuai. 1. Apakah yang dimaksudkan dengan pertolongan cemas? .............................................................................................................................................................................. ..............................................................................................................................................................................

(2 Markah)

2. Berapakah darjah kecondongan tangga yang selamat untuk digunakan sewaktu kerja-kerja pendawaian dilakukan?

.............................................................................................................................................................................. ..............................................................................................................................................................................

(2 Markah)

3. Berikan tiga (3) jenis kelengkapan keselamatan yang sesuai digunakan oleh seorang pekerja sewaktu kerja pemotongan lurah pada dinding bata bagi tujuan pendawaian tersembunyi? i. ....................................................................... ii. ....................................................................... iii. .......................................................................

(3 Markah)

4. Mengapakah kita perlu menggunakan peralatan keselamatan sewaktu kerja pendawaian dilakukan? .......................................................................................................................................

(1Markah)

5. Nyatakan lima (5) langkah awal bagi menyelamatkan seseorang mangsa yang terkena renjatan elektrik? i. ....................................................................... ii. ....................................................................... iii. ....................................................................... iv. ....................................................................... v. .......................................................................

(5 Markah)


23

LUKISAN ELEKTRIK TIGA FASA

MODUL 03

24

03 M03-1/2 Lukisan Elektrik Tiga Fasa

M03-2/2 Asas Elektrik

25

Lukisan Elektrik Tiga Fasa

M03-1/2 Lukisan Elektrik Tiga Fasa

OBJEKTIF

Tujuan modul latihan ini adalah untuk mengetahui lebih mendalam berkaitan dengan lukisan bentangan, lukisan pendawaian dan lukisan skematik dalam pepasangan industri mengikut gambarajah bentangan.

26


PENERANGAN

1. SIMBOL ELEKTRIK

Memahami Simbol-Simbol Lukisan Bentangan Elektrik (layout plan)

Untuk melukis, pelatih mestilah memahami simbol-simbol elektrik untuk memudahkan pelatih melukis lukisan bentangan elektrik, lukisan plan bangunan. Ia menunjukkan alat-alat yang dipasang sama ada di bangunan, di rumah dan sebagainya.

M JANGKA KILOWATT JAM

PEMUTUS LITAR BOCOR KE BUMI

UNIT PEPOTONG DAN PENGHUBUNG NEUTRAL

PEMUTUS LITAR MINI

SUIS FIUS

FIUS SUIS

FIUS SUIS

PENGHUBUNG FIUS

PENGHUBUNG PADU

PENGASING

TSSUIS MASA

M

A

OFF SUIS TUKAR ALIH

JANGKA VOLTANV

JANGKA ARUS

JANGKA WATT

JANGKA ANGKADAR KUASA

JANGKA FREKUENSI

JANGKA JAM

LAMPU PENUNJUK

SUIS PEMILIH

SUIS PEMILIH

HR

HZ

PF

W

A

PEMUTUS LITAR

SUIS SESENTUH (BUKA)

SUIS SESENTUH (TUTUP)

SESENTUH

SESENTUH

Rajah 1: Contoh simbol peralatan elektrik/aksesori

PERANTI ARUS BAKI (RCD)

27

Rajah 2: Contoh simbol peralatan elektrik/aksesori terbaru dari Suruhanjaya Tenaga (ST)


28

SIMBOL GAMBARAJAH SUSUNATUR BAGI LAMPU, KIPAS DAN ALATAMBAH/KELENGKAPAN ELEKTRIK

SUIS SILING PERANTARAAN DENGAN TALI PENARIK

BUTANG TEKAN LEKAPAN DINDING

SUIS SILING DUA HALA DENGAN TALI PENARIK

BUTANG TEKAN BERTALI PENARIK

SUIS SILING SATU HALA DENGAN TALI PENARIK

LOCENG ELEKTRIK

SUIS PEMALAP

PEMBAZ

SUIS BOMBA

SUIS FOTOELEKTRIK

SUIS MASA

SOKET ALUR KELUAR 5A 3 PIN

SOKET ALUR KELUAR BERSUIS 5A 3 PIN

SOKET ALUR KELUAR BERSUIS 13A 3 PIN (300mm ATAS ARAS LANTAI)

SOKET ALUR KELUAR ANTIKARAT/KALIS CUACA BERSUIS 13A 3 PIN

SOKET ALUR KELUAR BERSUIS 13A 3 PIN (915mm ATAS ARAS LANTAI)

SOKET ALUR KELUAR BERSUIS 13A 3 PIN (1450mm DARI ATAS LANTAI)

SOKET ALUR KELUAR BERSUIS 13A 3 PIN 2 GANG (1450mm DARI ATAS LANTAI)



SOKET ALUR KELUAR BERSUIS 15A 3 PIN

SOKET ALUR KELUAR 4 PIN 3 FASA

SOKET ALUR KELUAR PENCUKUR

Rajah 3: Contoh simbol peralatan elektrik/aksesori (lama) dari Suruhanjaya Tenaga (ST)


29

SIMBOL GAMBARAJAH SUSUNATUR BAGI LAMPU, KIPAS DAN ALATAMBAH/KELENGKAPAN ELEKTRIK

PENCAHAYA HIASAN DINDING BERKEMBAR

KIPAS PELAWAS BUMBUNG

PENCAHAYA HIASAN DINDING

KIPAS SILING BERAYUN

PENCAHAYA SEKATAHAN DENGAN SESANGKAR DAWAI BOLEH KUNCI

KIPAS PEMANAS

PENCAHAYA CAHAYATUMPU

KIPAS PENDEKAP DINDING

PENCAHAYA CAHAYALIMPAH

MATA KIPAS PENDEKAP DINDING

PENCAHAYA PANCAR ATAS (METAL HALIDE)

KIPAS PELAWAS ATAU PENIUP

K

PENCAHAYA TANDA KELUAR

MATA KIPAS PELAWAS ATAU PENIUP

K

PENCAHAYA TANDA KELUAR LEKAPAN DINDING

ALATUR KIPAS

EL

PENCAHAYA KECEMASAN

MATA PEMANAS AIR

EL

PENCAHAYA KECEMASAN LEKAPAN DINDING

AC

PENDINGIN UDARA JENIS TINGKAP

PENCAHAYA RUANG TINGGI(HIGH BAY LUMINAIRE)

UNIT KAWALAN PENDINGIN UDARA

MSB

PAPAN SUIS UTAMA

SUIS TUKAR ALIH

PAPAN AGIHAN SISTEM LAMPU

UNIT KAWALAN PEMASAK (PEMULA ATAS TALIAN TERUS)

PAPAN AGIHAN KUASA

SUIS SATU HALA 5A

PENGASING SKN (MENGIKUT KADARAN ARUS)

10/15 SUIS SATU HALA 10/15A

PENGASING TKN (MENGIKUT KADARAN ARUS)

2 SUIS DUA HALA

1524 MM GARIS PUSAT KIPAS SILING 2 SUIS DUA HALA

MATA KIPAS SILING SUIS PERANTARAAN

Rajah 4: Contoh simbol peralatan elektrik/aksesori (lama) dari Suruhanjaya Tenaga (ST)


30

2. RAJAH BENTANGAN (PELAN LANTAI)

2.1 Meletakkan Dan Melukis Simbol Elektrik Di Dalam Lukisan Bentangan Elektrik

i. Untuk melukis simbol-simbol elektrik (lampu dan kuasa), pelatih mestilah memahami simbol-simbol elektrik dahulu. Untuk melukis simbol-simbol yang berkaitan. Merujuk kepada keperluan elektrik yang disertakan, pelan susunatur elektrik boleh direka dan dilukis. Setelah pelan susunatur elektrik telah dilukis di bilik yang sesuai pembahagian litar pendawaian pula dilakukan.

ii. Susun atur elektrik yang berupa simbol-simbol sebagaimana yang tertera dalam simbol Elektrik Piawai kemudiannya dimuatkan dalam lukisan yang telah dilukis simbol-simbol senibina mengikut keperluan tempat/ruang/bilik itu sendiri.

iii. Pada amnya pelan ini dipenuhi dengan simbol-simbol lokasi pencahaya, soket alir keluar, kipas siling dan peralatan elektrik yang lain. Sekiranya simbol-simbol tersebut dilukis mengikut skala, lukisan yang dihasilkan itu akan kelihatan sesuai dan berkadaran.

iv. Adalah amat penting sekali dan perlu memahami simbol, lukisan bentangan pemasangan simbol. Ia bertujuan mendedahkan dan menunjukan kedudukan alatambah peralatan serta kelengkapan elektrik di dalam sesebuah pelan rumah kediaman mahupun bangunan. Semua kedudukan alatambah atau kelengkapan ditunjukan dalam bentuk simbol.

v. Untuk memudahkan pendawaian elektrik dilakukan, pendawai mestilah melukiskan simbol ditempat yang sesuai. Pembahagian litar (litar tiga fasa) untuk setiap pendawaian elektrik yang dibuat bagi mengelakkan lebihan beban dan ini juga akan memudahkan kerja pendawaian.

vi. Dengan adanya pelan susunatur elektrik yang lengkap dengan litar pendawaian elektrik, ini akan memudahkan pendawai melakukan perubahan (penambahan litar atau baikpulih litar elektrik)

vii. Kelengkapan eletrik disusun di dalam pelan bilik kuliah 1, 2 dan 3 mengikut kedudukan susunatur pelan eletrik seperti gambarajah dibawah.

Rajah 5: Contoh rajah bentangan (pelan lantai)


31

3. RAJAH SKEMATIK TIGA FASA

3.1 Ciri – ciri pendawaian elektrik terdiri dari kelengkapan elektrik seperti kabel, papan suis pengguna, suis utama, pemutus litar kenit (MCB) atau fius, peranti arus baki (PAB/RCD) mata lampu, mata kuasa penangkap kilat dan lain-lain kelengkapan elektrik.

Rajah 6: Contoh litar kawalan pengguna tiga fasa

4. RAJAH PENDAWAIAN TIGA FASA

AKSESORI ELEKTRIK

4.1 Perkara utama yang dimuatkan dalam lukisan ini adalah pelan susunatur senibina atau akitek. Ternyata disini bahawa simbol-simbol senibina juga memainkan peranan yang penting dalam plan susunatur elektrik. Oleh itu kita digalakkan mengetahui simbol-simbol tersebut agar tidak berlaku salah faham dan kekeliruan.

4.2 Susunatur elektrik yang berupa simbol-simbol sebagaimana yang tertera dalam simbol Elektrik Piawai kemudiannya dimuatkan dalam lukisan yang telah dilukis simbol-simbol senibina mengikut keperluan tempat/ruang/bilik itu sendiri.

4.3 Pada amnya pelan ini dipenuhi dengan simbol-simbol lokasi pencahaya, soket alir keluar, kipas siling dan peralatan elektrik yang lain. Sekiranya simbol-simbol tersebut dilukis mengikut skala, lukisan yang dihasilkan itu akan kelihatan sesuai dan berkadaran.

4.4 Pengenalan lukisan bentangan dan kelengkapan elektrik di dalam sebuah pelan rumah kediaman. Kedudukan alatambah atau kelengkapan itu akan ditunjukan secara bersimbol.


32

i. Perancangan pemasangan yang baik bergantung kepada lukisan. Ia menunjukan kesemua kelengkapan alatan atau alatambah yang diperlukan pada masa hadapan. Ini mengelakan sebarang pindaan atau tambahan pendawaian pada masa akan datang, mungkin melibatkan perbelanjaan yang tinggi.

ii. Pengguna membuat tambahan pemasangan tanpa kelulusan boleh membahayakan keselamatan.

4.5 Gaya lukisan terdapat berbagai-bagai cara dan bagaimana lukisan bentangan dipersembahankan.

Di antaranya garisan lurus selanjar, garis lurus dan putus-putus.

Rajah 7: Garisan lurus selanjar; keliru dengan garisan bangunan

Rajah 8: Garisan beriak; mudah, cepat, tak perluh alat lukisan


Bilik Tidur

Bilik Stor

Bilik Tidur

Bilik Stor

33

4.6 Terdapat juga gaya garisan putus-putus berpenunjuk mudah, cepat, perlu lukisan anak panah Rajah 9.

Rajah 9: Contoh gaya garisan putus-putus

4.7 Pemilihan alatambah dan kelengkapan pada lukisan bentangan adalah mustahak kerana:

i. Menjadi panduan kepada pendawai untuk mengetahui kedudukan alatambah atau kelengkapan.

ii. Peraturan tidak membenarkan sebarang jenis soket alur keluar dipasang dalam bilik mandi, kecuali soket khas untuk pencukur.

iii. Pihak yang terlibat secara langsung dalam penyediaan bangunan & pendawaian (bangunan - bangunan JKR) telah menetapkan bilangan perkakas, alatambah atau kelengkapan itu sendiri.

iv. Oleh yang demikian kerja menjadi seragam dan menjimatkan perbelanjaan dan masa merancang.

v. Contoh: Rumah-rumah kerajaan direkabentuk oleh JKR, menentukan keperluan khas perkakas kelengkapan pada setiap bilik.

4.8 Sebagai pengenalan awal lukisan bentangan, perkara-perkara yang perlu diambil perhatian apabila melukis gambarajah bentangan seperti berikut:

i. Suis hendaklah ditempatkan yang mudah dicapai, tidak terselindung atau tempat yang dilarang dalam peraturan.

ii. Suis dipasang di dalam bilik di tepi dinding pintu masuk, kecuali bilik mandi mestilah dipasang di luar bilik atau menggunakan suis jenis tarik.

iii. Suis dua hala atau suis perantaraan digunakan di laluan jalan kaki lima, tangga dan sebagainya.

iv. Suis jenis tarik boleh digunakan di bilik mandi dan bilik rehat. Berdasarkan peraturan dan memudahkan kawalan.

v. Semua suis dibilik yang sama perlu dikumpulkan setempat untuk menjimatkan pendawaian.

vi. Lampu dinding mungkin sesuai di bilik rehat. Oleh kerana cahaya yang dapat disebarkan terbatas dan bilangan lampu perlu ditambah lebih daripada satu.

vii. Kipas siling di lukis di tengah-tengah bilik, jika lebih daripada satu ia mestilah dipasang dengan seimbang.

viii. Papan agihan dan alat kawalan pengguna hendaklah ditempatkan dibahagian tepi pintu masuk rumah.


Bilik Tidur

Bilik Stor

34

5. PENGIRAAN FAKTOR KEPELBAGAIAN

5.1 Faktor kepelbagaian ialah suatu kiraan anggaran yang membenarkan pengurangan arus bagi alat, saiz pengalir kabel, pengasingan dan alat perlindungan.

5.2 Dalam sesuatu pemasangan pengguna, tidak semestinya semua kelengkapan elektrik digunakan serentak pada satu masa. Contohnya, jarang sekali pengguna memerlukan atau menggunakan lampu, seterika, pembakar roti, dapur elektrik, televisyen, alat stereo dan lain-lain dalam satu masa yang sama. Oleh itu, arus maksimum yang mengalir di dalam pengalir litar adalah kurang daripada jumlah arus yang dijangkakan bila kesemua alat kelengkapan elektrik digunakan serentak. Jadi adalah tidak ekonomik sekiranya kita menggunakan kabel, suis, pengasing dan sebagainya, dengan hanya berpandukan pada permintaan arus beban maksimum dalam pemasangan. Bagi tujuan ini, faktor kepelbagaian dibenarkan tetapi hendaklah berlandaskan kepada jadual B Peraturan-Peraturan Elektrik 1994.

Jadual 1: Jadual 4B petikan dari bab peraturan-peraturan I.E.E Edisi ke 17

Bil

Litar akhir yang dibekalkan dari

pengalir / peralatan suis dimana faktor

pelbagaian dipakai

JENIS BANGUNAN

Rumah kediaman / penginapan persendirian

Kedai, setor pejabat

dan premis perniagaan

Hotel dan rumah tumpangan

1. Pencahayaan (lampu) 66% dari jumlah permintaan arus.

90% dari jumlah permintaan arus.

75% dari jumlah permintaan arus.

2.Pemanasan dan kuasa(Selain bil 3 dan bil 8 di

bawah)

100% dari jumlah permintaan arus

sehingga 10A + 50% permintaan arus

selebihnya.

100% beban penuh terbesar

+75% beban lain.

100% beban penuh peralatan

terbesar+80%beban penuh kedua terbesar + 60% beban penuh yang

lain.

3. Pemasak

10A + 30% beban penuh peralatan tersambung + 5A

untuk soket alir keluar bantuan

100% beban penuh peralatan terbesar + 80% beban penuh yang kedua terbesar + 60%

beban penuh lain.

4 Motor (melainkan lif)

Kedai 100% beban penuh motor

terbesar + 80% beban penuh

motor kedua besar + 60% beban

penuh yang lain.

100% beban penuh motor terbesar + 50%

beban penuh.

5. Pemanas Air (segera) 100% pemanas terbesar dan kedua terbesar + 25% beban penuh yang lain.

6. Pemanas Air (Kawalan Laras Suhu) Tiada faktor kepelbagaian dibenarkan

7. Pemanas Lantai Tiada faktor kepelbagaian dibenarkan

8. Pemanas ruang terma Tiada faktor kepelbagaian dibenarkan

9.

Susunan litar akhir (lihat rajah carta

susunan piawai litar akhir alir keluar)

100% dari jumlah permintaan arus litar terbesar + 40% litar-

litar yang lain.

100% dari jumlah permintaan arus litar terbesar + 50% dari jumlah permintaan arus litar-litar

yang lain.

10.

Soket alir keluar selain dari 9 dan peralatan

kekal dari yang disenaraikan di atas.

100% permintaan arus titik penggunaan

terbesar + 40% dari titik penggunaan

yang lain.

100% permintaan arus titik

penggunaan yang terbesar + 75% dari titik penggunaan

yang lain.

100% Permintaan arus titik penggunaan yang terbesar + 75% dari titik

penggunaan bilik utama + 40% yang lain.


35

5.3 Jadual 4D1A

Jadual 2: Jadual 4B1A

Kabel-kabel berteras tunggal yang bertebatkan p.v.c tidak berperisai, bersalut atau tidak bersalut(KONDUKTOR KUPRUM)

BS 6004

BS 6231 Suhu ambian: 30°C

KAPASITI MEMBAWA ARUS (Ampere) BS 6346 Suhu kendalian konduktor: 70°C

Ka-wasan rentas lin-tang kon-duktor

Kaedah rujukan 4(tertutup dalam kondiut dinding

yangbertebatkan

terma)

Kaedah rujukan 3 (terkandung dalamkondiut di dinding

atau dalam penyaluran)

Kaedah rujukan 4(Diklip terus)

Mendatarleper

berjarakMendatar

leper berjarak

Kaedah rujukan II(atas dulang kabel

berlubang, menegakatau melintang)

Trefoil

Kaedah rujukan 12 (udara bebas)

Men-datarleperberja-

rak

Men-datarleper

berjarak Trefoil

Trefoil

1

2 kabela.u

ataua.t fasa tunggal

2

3 atau 4Kabel

a.u fasatiga

3

2 kabela.u ataua.t fasa tunggal

4

3 atau 4Kabel

a.u fasatiga

5


6

3 atau 4Kabel

a.u fasatiga

7

2 kabela.u fasatunggalatau a.t rata dan

bersentuh

8

3 Kabel a.u fasa

tiga ratadan

bersen-tuh

atau trefoil

9

2 kabela.u fasatiga ataua.t 3 kabel fasa tiga

10

2 kabel a.u/a.t

fasa tunggal

atau tiga

kabel fasatiga

11

3 kabelTrefoil

a.u fasatiga

12

mm² A A A A A A A A A A A

1 11 10.5 13.5 12 15.5 14 - - - - -1.5 14.5 13.5 17.5 15.5 20 18 - - - - -2.5 19.5 18 24 21 27 25 - - - - -4 26 24 32 28 37 33 - - - - -6 34 31 41 36 47 43 - - - - -

10 46 42 57 50 65 59 - - - - -16 61 56 76 68 87 79 - - - - -25 80 73 101 89 114 104 126 112 146 130 11035 99 89 125 110 141 129 156 141 181 162 13750 119 108 151 134 182 167 191 172 219 197 167

70 151 136 192 171 234 214 246 223 281 254 21695 182 164 232 207 284 261 300 273 341 311 264

120 210 188 269 239 330 303 349 318 396 362 308150 240 216 300 262 381 349 404 369 456 419 356185 273 245 341 296 436 400 463 424 521 480 409

240 320 286 400 346 515 472 549 504 615 569 485300 367 328 458 394 594 545 635 584 709 659 561400 - - 546 467 694 634 732 679 852 795 656500 - - 626 533 792 723 835 778 982 920 749630 - - 720 611 904 826 953 982 1138 1070 855800 - - - - 1030 943 1086 1020 1265 1188 971

1000 - - - - 1154 1058 1216 1149 1420 1337 1079


36

5.4 Jadual 4D1B

Jadual 3: Jadual 4D1B

(SUSUT VOLTAN (per ampere per meter Suhu kendalian konduktor: 70ºC

Kawasan rentas lintang konduk-

tor

1

2 kabel

a.t

2

2 kabel - fasa tunggal a.u 3 atau 4 kabel – tiga fasa a.u.

Kaedah rujukan 3dan 4 item (dalam kondiut dll. Dalam

atau pada dinding)

3

Kaedah rujukan 1 & 11 (klip terus atau

diatas dulang bersen-tuhan)

4

Kaedah rujukan 12 (dijarakan)*

5

Kaedah ruju-kan 3

dan 4 terkand-ung dalam

kondiut, dll da-lam atau pada

dinding

6

Kaedah rujukan 1,11 dan 12. (dalam

trefoil)

7

Kaedah rujukan 1dan 11 (rata dan

bersentuhan)

8

Kaedah rujukan 12 (dijarak rata *)

9

mm² mV mV mV mV mV mV mV mV

1 44 44 44 44 38 38 38 38

1.5 29 29 29 29 25 25 25 25

2.5 18 18 18 18 15 15 15 15

4 11 11 11 11 9.5 9.5 9.5 9.5

6 7.3 7.3 7.3 7.3 6.4 6.4 6.4 6.4

10 4.4 4.4 4.4 4.4 3.8 3.8 3.8 3.8

16 2.8 2.8 2.8 2.8 2.4 2.4 2.4 2.4

r x c r x c r x c r x c r x c r x c r x c

25 1.75 1.80 0.33 1.80 1.75 0.20 1.75 1.75 0.29 1.80 1.50 0.29 1.55 1.50 0.175 1.50 1.50 0.25 1.55 1.50 0.32 1.55

35 1.25 1.30 0.31 1.30 1.25 0.195 1.25 1.25 0.28 1.30 1.10 0.27 1.10 1.10 0.170 1.10 1.10 0.24 1.10 1.10 0.32 1.15

50 0.93 0.95 0.30 1.00 0.93 0.190 0.95 0.93 0.28 0.97 0.81 0.26 0.85 0.80 0.165 0.82 0.80 0.24 0.84 0.80 0.32 0.86

70 0.63 0.65 0.29 0.72 0.63 0.185 0.66 0.63 0.27 0.69 0.56 0.25 0.61 0.55 0.160 0.57 0.55 0.24 0.60 0.55 0.31 0.63

95 0.46 0.49 0.28 0.56 0.47 0.180 0.50 0.47 0.27 0.54 0.42 0.24 0.48 0.41 0.155 0.43 0.41 0.23 0.47 0.41 0.31 0.51

120 0.36 0.39 0.27 0.47 0.37 0.175 0.41 0.37 0.26 0.45 0.33 0.23 0.41 0.32 0.150 0.36 0.32 0.23 0.40 0.32 0.30 0.44

150 0.29 0.31 0.27 0.41 0.30 0.175 0.34 0.29 0.26 0.39 0.27 0.23 0.36 0.26 0.150 0.30 0.26 0.23 0.34 0.26 0.30 0.40

185 0.23 0.25 0.27 0.37 0.24 0.170 0.29 0.24 0.26 0.35 0.22 0.23 0.32 0.21 0.145 0.26 0.21 0.22 0.31 0.21 0.30 0.36

240 0.180 0.195 0.26 0.33 0.185 0.165 0.25 0.185 0.25 0.31 0.17 0.23 0.29 0.160 0.145 0.22 0.160 0.22 0.27 0.160 0.29 0.34

300 0.145 0.160 0.26 0.31 0.150 0.165 0.22 0.150 0.25 0.29 0.14 0.23 0.27 0.130 0.140 0.190 0.130 0.22 0.25 0.130 0.29 0.32

400 0.105 0.130 0.26 0.29 0.120 0.160 0.20 0.115 0.25 0.27 0.12 0.22 0.25 0.105 0.140 0.175 0.105 0.21 0.24 0.100 0.29 0.31

500 0.086 0.110 0.26 0.28 0.098 0.155 0.185 0.093 0.24 0.26 0.10 0.22 0.25 0.086 0.135 0.160 0.086 0.21 0.23 0.081 0.29 0.30

630 0.068 0.094 0.25 0.27 0.081 0.155 0.175 0.076 0.24 0.25 0.08 0.22 0.24 0.072 0.135 0.150 0.072 0.21 0.22 0.066 0.28 0.29

800 0.053 - 0.068 0.150 0.165 0.061 0.24 0.25 - 0.060 0.130 0.145 0.060 0.21 0.22 0.053 0.28 0.29

1000 0.042 - 0.059 0.150 0.160 0.050 0.24 0.24 - 0.052 0.130 0.140 0.052 0.20 0.21 0.044 0.28 0.28

* Nota: Penjarakan lebih besar daripada yang dijelaskan dalam kaedah 12 (lihat jadual 4A) akan menghasilkan penurunan voltan yang lebih besar juga


37

5.5 Contoh pengiraan

Sesebuah bangunan rumah kedai memerlukan bekalan tiga fasa 400V, 50Hz mempunyai beban-beban seperti di bawah. Anda dikehendaki mengira arus maksima dan arus anggaran untuk menentukan saiz kabel utama, alat pengasing dan perlindungan dengan berpandukan jadual kepelbagaian.

i. 12 x 60W lampu filamen.ii. 10 x 40W lampu kalimantang.iii. 4 x 85W kipas siling.iv. 8 x 13A suis soket alur keluar.v. 2 x 3kW pemanas air (serta-merta).vi. 1 x 4hp motor pam air 3 fasa.vii. 1 x 1.5hp penghawa dingin.

Jadual 4: Contoh pengiraan arus maksima dan arus anggaran

Pengiraan arus maksima Pengiraan arus anggaran Arus maksima

Arus anggaran

1. 12 x 60W lampu filamenI = P/V = 12 X 60 = 3.13A. 230

90% daripada arus beban penuh.I = 3.13 x 90% = 2.82A

3.13A 2.82A

2. 10 x 40W lampu kalimantangI = P X 1.8 / V = 10 X 40 X 1.8 = 3.13A 230

90% daripada arus beban penuhI = 3.13 x 90% = 2.82A

3.13A 2.82A

3. 4 x 85W kipas silingI = P / V Cosθ = 4 x 85 = 1.74A. 230 x 0.85

90% daripada arus beban penuhI = 1.74 x 90% = 1.57A

1.74A 1.57A

4. 8 x 13A suis soket alur keluar 2 x 13A sso = 20A 2 x 13A sso = 20A 2 x 13A sso = 20A 2 x 13A sso = 20A = 80A

100% litar terbesar + 40% litar selebihnya. 100% x 20A = 20A 40% x (80-20) = 24A = 44A

80A 44A

5. 2 x 3KW pemanas air (serta merta) I = P / V = 2 x 3 x 1000 230 = 26A

100100% litar terbesar + 100% litar kedua terbesar + 25% litar selebihnya.100% x 13A = 13A100% x 13A = 13A = 26A

26A 26A

6. 1 x 4hp motor pam air 3 fasa P I = √3 x V x Cosθ = 1 x 4 x 746 √3 x 400 x 0.85 = 5.07A

100% beban penuh motor 5.07A 5.07A

7. 1 x 1.5Hp penghawa dingin. I = P / V Cosθ = 1 x 1.5 x 746 230 x 0.85 = 5.72A

80% beban penuh motor kedua 5.72A 4.576A

Jumlah 124.79A/3 86.9/3

Jumlah Arus Setiap Fasa (R, Y, B) 41.60A 28.96A


38

LATIHAN

Pelatih dikehendaki menjawab semua soalan dengan rujukan Modul Latihan CIOT.481.01.16-M05-2/2 / CIOT.482.01.16-M05-2/2.

1. Kertas soalan ini mengandungi empat (4) bahagian:- a. Bahagian A : Soalan Aneka Pilihan b. Bahagian B : Soalan Jawapan Betul Atau Salah c. Bahagian C : Soalan Jawapan Padanan / Isi Tempat Kosong d. Bahagian D : Soalan Jawapan Pendek2. Masa yang dibenarkan 15 minit.

BAHAGIAN A : SOALAN ANEKA PILIHAN

Arahan : Bulatkan jawapan yang betul

1. Lukisan manakah yang tidak terkandung dalam lukisan elektrik? A. Simbol-simbol elektrik B. Lukisan susunatur C. Gambarajah piawai D. Gambarajah litar

(1 Markah)

2. Apakah tujuan gambarajah bentangan dibina? A. Menunjukkan kadar alat pelindungan utama. B. Menunjukkan alat kawalan dan kelengkapan elektrik. C. Menunjukkan saiz kabel litar utama dan litar akhir. D. Menunjukkan kadar alat pelindungan akhir.

(1 Markah)

3. Berapakah kelonggaran kepelbagaian yang dibenarkan bagi litar lampu untuk kediaman domestik? A. 40% B. 60% C. 66% D. 80%

(1 Markah)

4. Saiz kabel bagi soket alir keluar 13A litar jejari mengikut peraturan MS IEC 60364 ialah… A. 1.5mm2

B. 2.5mm2

C. 4.0mm2

D. 6.0mm2

(1 Markah)

5. Kenyataan berikut tidak digunakan dalam pengiraan faktor kepelbagaian. A. Saiz pengalir litar akhir. B. Saiz pengalir litar utama. C. Saiz pemutus litar bocor ke bumi. D. Saiz suis utama.

(1 Markah)


39

BAHAGIAN B : SOALAN JAWAPAN BETUL ATAU SALAH


1. Sambungan secara litar jejari adalah sambungan dua bilangan soket alir keluar 13A menggunakan pemutus litar kenit (MCB) berkadar 20A

2. Kelonggaran pengiraan arus bagi litar soket alir keluar adalah sebanyak 66%.

3. Tujuan simbol piawai digunakan adalah untuk mengelakkan kekeliruan dan memudahkan pihak yang terlibat menjalankan tugas.

4. Jadual yang digunakan untuk mencari saiz kabel adalah jadual 4D1A Peraturan-Peraturan Elektrik 1994

5. Lukisan susunatur adalah lukisan yang menunjukkan susunan alat kawalan pengguna

(5 Markah)

BAHAGIAN C : SOALAN PADANAN / ISI TEMPAT KOSONG

Arahan: Namakan komponen berikut dengan kenyataan yang betul.

(5 Markah)


40

BAHAGIAN D : SOALAN JAWAPAN PENDEK

Arahan: Isi tempat kosong dengan jawapan yang sesuai. 1. Senaraikan dua (2) jenis sambungan litar soket alir keluar 13A. i. ……………………………………………………….. ii. ………………………………………………………..

(2 Markah)

2. Nyatakan dua (2) jenis lukisan yang terkandung dalam lukisan elektrik. i. ……………………………………………………….. ii. ………………………………………………………..

(2 Markah)

3. Berikan definisi bagi faktor kepelbagaian. ……………………………………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………………………………….

(2 Markah)

4. Berapakah faktor kepelbagaian bagi soket alir keluar 13A? ……………………………………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………………………………….

(2 Markah)

5. Apakah yang terkandung dalam gambarajah skematik? ……………………………………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………………………………….

(2 Markah)


41

Asas Elektrik


OBJEKTIF

Menerangkan mengenai hubungan diantara voltan, arus, rintangan dan kuasa.

42


PENERANGAN

1. PERTALIAN ANTARA VOLTAN, ARUS, RINTANGAN DAN KUASA

1.1. Voltani. Daya atau tekanan yang menggerakkan arus elektrik supaya mengalir.ii. Untuk menghasilkan daya ini, perlu kepada perbezaan upaya di antara dua titik.iii. Simbol bagi Voltan ialah V dan unitnya Volt.

1.2. Arusi. Pergerakan elektron bebas yang mengalir di sepanjang pengalir (kabel).ii. Arus hanya dapat mengalir sekiranya litar adalah lengkap (tertutup) di antara punca Live (L)

dan Neutral (N).iii. Simbol bagi Arus ialah I dan unitnya Ampere (A)

1.3. Rintangani. Komponen untuk melengkapkan litar supaya litar beroperasi. ii. Rintangan yang dipasang pada pendawaian dipanggil beban yang tersambung.iii. Simbol bagi Rintangan ialah R dan unitnya Ohm (Ω)

1.4. Kuasai. Tenaga untuk membuat kerja. Simbolnya ialah P dan unitnya Watt (W).

2. HUKUM OHM

2.1. Definisii. Hukum Ohm mengatakan bahawa arus yang mengalir di dalam sesuatu litar adalah berkadar

terus dengan voltan dan berkadar songsang dengan rintangan.

Dimana:= V - Voltan I - Arus R - Rintangan

V - I x R R - V / I I - V / R

Dimana: V - Voltan I - Arus P - Kuasa

V - P / I P - V x I I - P / V

Rajah 1: Hukum Ohm

43

Rajah 2: Ohm’s Law Wheel Chart

2.2. Pergabungan formula.

Di mana: R = V I V = I x R I = V R P = V x I V = P I I = P V

i. Jika R dan V diberi kirakan P.

P = VI - gantikan I = V ÷ R

= V x V ÷ R

P = V2 ÷ R

ii. Jika I dan R diberi kirakan P.

P = V x I - gantikan V = I x R

= I x IR

P = I2 x R

iii. Jika V dan P diberi kirakan R.

R = V ÷ I - gantikan I = P ÷ V

= V ÷ (P/V)

= V x (V/P)

P = V2 ÷ P


44

iv. Jika P dan I dIberi kirakan R.

R = V ÷ I - gantikan V = P ÷ I

= (P/I) ÷ I

= (P/I) x (1/I)

P = P ÷ I2

v. Jika P dan R diberi kirakan I.

I = V ÷ R - gantikan V = P ÷ I

= (P/I) ÷ I

= P x 1

I R

I = P

IR

I2 = P ÷ R

I = P ÷ R

atau

I = P ÷ V - gantikan V = IR

= P ÷ IR

I2 = P ÷ R

I = P ÷ R

vi. Jika P dan R diberi kirakan V.

V = IR - gantikan I = P ÷ V

V = P x R

V

V2 = PR

V = PR

atau

V= P/I - gantikan I = V ÷ R

= P ÷ V

R

V2 = PR

V = PR


45

vii. Dengan berpandukan gambarajah di bawah kirakan nilai I dan P.

R = 23Ω

V = 230V

I = V ÷ R = 230 ÷ 23 = 10A

P = V x I P = V2 ÷ R P = I2 R

= 230 x 10 = 2302 ÷ 23 = 102 x 23

= 2300 W = 52900 ÷ 23 = 100 x 23

= 2300 W = 2300 W

viii. Dengan berpandukan gambarajah di bawah kirakan nilai R dan P.

R = ?

V = 230V

R = V ÷ I

= 230 ÷ 5

= 46Ω

P = V x I P = V2 ÷ R P = I2 R

= 230 x 5 = 2302 ÷ 46 = 52 x 46

= 1150 W = 52900 ÷ 46 = 25 x 46

= 1150 W = 1150 W

I = 5A


46

3. JENIS SAMBUNGAN LITAR ELEKTRIK

Terdapat tiga (3) jenis-jenis sambungan litar elektrik:i. Sambungan siriii. Sambungan selariiii. Sambungan siri - selari

3.1. Sambungan siria. Merupakan sambungan dua atau lebih beban dalam satu litar yang disambung secara sesiri.

Sambungan jenis ini menyediakan hanya satu laluan untuk arus mengalir.

R1 R2 R3

VJ

IJIR1 IR2 IR3

VR1 VR2 VR3

Rajah 3: Contoh sambungan siri

b. Ciri-ciri sambungan siri:

i. Rintangan• Jumlahrintangandalamlitarsiriadalahjumlahpercampuransecaraterussetiap

rintangan di dalam litar. .

RJ = R1 + R2 + R3 + ………. + Rn

ii. Arus• Arusbekalanyangmasukkedalamlitaradalahsamadenganaruspadasetiapbeban

yang ada di dalam litar siri tersebut.

IJ = IR1 = IR2 = IR3 = …….. = IRn

iii. Voltan• Voltanbekalanyangmasukkedalamlitaradalahtidaksamadenganvoltanpada

setiap beban. Jumlah voltan bekalan adalah jumlah percampuran di antara voltan pada tiap-tiap beban.

Vj = VR1 + VR2 + VR3 + ….... VRn


47

c Contoh soalan.

IJ

R1 = 8Ω R2 = 10Ω R2 = 12Ω

VJ = 300V

Dengan berpandukan gambarajah di atas kirakan :i. Jumlah rintangan dalam litar.ii. Jumlah arus dalam litar dan arus R1, R2 dan R3.iii. Voltan susut pada R1, R2 dan R3.iv. Jumlah kuasa dalam litar.

i. Rj = R1 + R2 + R3

= 8 + 10 + 12

= 30 Ω

ii. Ij = VJ ÷ RJ

= 300 ÷ 30

= 10 A

Ij = IR1 = IR2 = IR3 = 10A kerana litar sesiri.

iii. VR1 = IR1 x R1 VR2 = IR2 x R2 VR3 = IR3 x R3

= 10 x 8 = 10 x 10 = 10 x 12

= 80 V = 100 V = 120 V

iv. PJ = VJ x IJ PJ = IJ2 x RJ PJ = VJ

2 ÷ RJ

= 300 x 10 = 102 x 30 = 3002 ÷ 30

= 3000 W = 3000 W = 3000 W


48

3.2. Sambungan selaria. Merupakan sambungan dua atau lebih beban dalam satu litar yang disambung secara selari.

Sambungan jenis ini menyediakan lebih daripada satu laluan untuk arus mengalir.

VJ

R1

R2

R3

VR1

VR2

VR3

IR1

IR2

IR3

Rajah 4: Contoh sambungan selari

b. Ciri-ciri sambungan siri:

i. Rintangan• Jumlah rintangan adalah merupakan jumlah percampuran secara songsang tiap-tiap

rintangan di dalam litar.• Jumlahrintanganadalahlebihrendahdaripadanilairintanganyangterkecildalamlitar.

1 = 1 + 1 + 1 + ....... + 1 RJ R1 R2 R3 Rn

ii. Arus• Nilaiarusyangmasukkecabang-cabanglitaradalahtidaksamaantarasatusamalain.

Ianya bergantung pada nilai rintangan pada tiap-tiap cabang litar tersebut.• Jumlaharuskeseluruhandalamlitarmerupakanjumlahpercampuranaruspadatiap-tiap

cabang litar.

IJ = IR1 + IR2 + IR3 + …….. =+ IRn

iii. Voltan• Voltanbekalanyangmasukkedalamlitaradalahsamadenganvoltanpadasetiapbeban.

Vj = VR1 = VR2 = VR3 = ….... = VRn


49

c Contoh soalan

VJ = 48V

R1 = 3Ω

R2 = 8Ω

R3 = 24Ω

Dengan berpandukan gambarajah di atas kirakan :

i. Jumlah rintangan litar.ii. Arus bagi setiap rintangan.iii. Jumlah arus litar.iv. Jumlah kuasa yang digunakan oleh litar.

i. 1 = 1 + 1 + 1

RJ R1 R2 R3

= 1 + 1 + 1

3 8 24

8 + 3 + 1

24

1 12

RJ 24

RJ = 24

12

= 2 Ω

ii. Vj = VR1 = VR2 = VR3 = 48V

IR1 = VR1 IR2 = VR2 IR3 = VR3

R1 R2 R3

= 48 = 48 = 48

3 8 24

= 16 A = 6 A = 2 A


=

50

3.3. Sambungan litar siri dan selarii. Litar siri-selari adalah merupakan gabungan antara litar siri dan selari. Maka dengan sendirinya

ciri-ciri bagi litar siri dan selari mempengaruhi litar jenis ini.ii. Terdapat dua jenis litar siri–selari iaitu :

iii. Contoh soalan

VJ = 48V

R1 = 6Ω

R2 = 3Ω

R3 = 6Ω

R4 = 4Ω

Dengan berpandukan gambarajah di atas kirakan :

i. Jumlah rintangan litar.ii. Jumlah arus bagi litar.iii. Arus setiap rintangan.iv. Jumlah kuasa yang digunakan oleh litar.

R1

R2

R3

R1 R2

R3


51

i. Keluarkan gambarajah litar selari iaitu R2 dan R3 dahulu.

R2 = 3Ω

R3 = 6Ω

Ra

Ra = R2 x R3

R2 + R3

= 3 x 6

3 + 6

= 18

9

= 2Ω

VJ = 48V

R1 = 6Ω Ra = 2Ω R4 = 4Ω

Rj = R1 + Ra + R3

= 6 + 2 + 4

= 12Ω

ii. Jumlah arus litar.

RJ = 12Ω

VJ = 48V

IJ = VJ ÷ RJ

= 48 ÷ 12

= 4A


52

iii. Arus setiap rintangan.

VJ = 48V

R1 = 6Ω Ra = 2Ω R4 = 4Ω

Ij = IR1 = IRa = IR4 = 4A - litar sesiri.

R2 = 3Ω

R3 = 6Ω

Ra

VRa = IRa x Ra

= 4 x 2

= 8V

VRa = VR2 = VR3 = 8V - litar selari

IR2 = VR2 ÷ R2 IR3 = VR3 ÷ R3

= 8 ÷ 3 = 8 ÷ 6

= 2.67A = 1.33A

iv. Jumlah kuasa yang digunakan oleh litar.

PJ = VJ x IJ @ PJ = IJ2 x RJ @ PJ = VJ

2 ÷ RJ

= 48 x 4 = 42 x 12 = 482 ÷ 12

= 16 x 12 = 2304 ÷ 12

= 192W = 192W = 192W


53

c. Contoh soalan

VJ = 48V

R1 = 6Ω R2 = 3Ω

R3 = 6Ω

Dengan berpandukan gambarajah kirakan : i. Jumlah rintangan litar. ii. Jumlah arus litar. iii. Arus setiap rintangan. iv. Jumlah kuasa litar.

i. Jumlah rintangan litar.

R1 = 6Ω R2 = 3ΩRa

Ra = R1 + R2

= 6 + 3

= 9Ω

VJ = 48V

Ra = 9Ω

R3 = 6Ω

RJ = Ra x R3

Ra + R3

= 9 x 6

9 + 6

= 54

15

= 3.6Ω


54

ii. Jumlah arus litar.

IJ = VJ ÷ RJ

= 48 ÷ 3.6

= 13.3A

iii. Arus setiap rintangan.

VJ = 48V

Ra = 9Ω

R3 = 6Ω

VJ = VRa = VR3 = 48V - lita selari

IRa = VRa ÷ Ra IR3 = VR3 ÷ R3

= 48 ÷ 9 = 48 ÷ 6

= 5.33A = 8A

R1 = 6Ω R2 = 3ΩRa

IRa = IR1 = IR2 = 5.33A - litar sesiri

iv. Jumlah kuasa litar.

PJ = VJ x IJ= 48 x 13.3

= 638.4Watau

PJ = IJ2 x RJ

= 13.32 x 3.6

= 176.89 x 3.6

= 636.804Watau

PJ = VJ2 ÷ RJ

= 482 ÷ 3.6

= 2304 ÷ 3.6

= 640W


55

4. ARUS-ARUS ULANG ALIK (AC) DAN ARUS TERUS (DC)

4.1. Arus terus (DC)i. Arus Terus (DC) – mempunyai nilai tetap dan mengalir ke satu arah sahaja.

4.2. Arus ulang alik (AC)i. Arus Ulang Alik (AC) – mempunyai nilai dan arah yang berubah. Nilai purata litarnya bersamaan

dengan sifar.ii. Jika DC dan AC bercantum, arus tersebut dikenali sebagai Arus Denyutan.iii. AC berbentuk sinus boleh didapati dengan memutarkan pengalir dalam medan daya magnet

seperti dalam penjana.

Rajah 4: Gelombang Arus Terus (DC)

Rajah 5: Gelombang Arus Ulang Alik (AC)

Rajah 6: Gelombang Arus Denyutan


56

5. FREKUENSI

5.1. Definisii. Merupakan jumlah pusingan arus atau voltan dalam satu litar bagi suatu masa tertentu secara

ulangan.ii. Bersimbol ƒ dan unitnya ialah Hertz (Hz) bermaksud pusingan persaat. iii. Ianya diterjemahkan pada:

ƒ = 1 dimana: t

ƒ = frekuensit = masa (saat)

iv. Kebanyakan sistem bekalan AC telah ditetapkan di sesebuah negara.

Contoh: Malaysia guna 50Hz manakala Amerika dan Jepun guna 60Hz.

5.2. Contoh pengiraani. Kirakan nilai frekuensi bagi satu sistem arus AC dalam jangka masa berikut:

1. 1 pusingan 20 milisaat 20 milisaat = 0.02 saat

ƒ = 1 t

= 10.02

= 50Hz

2. 1 pusingan 30 milisaat 30 milisaat = 0.03 saat

ƒ = 1 t

= 10.03

= 33.3Hz

3. 1 pusingan 1 minit 1 minit = 60 saat

ƒ = 1 t

= 160

= 0.016Hz


57

5.3. Nilai Yang Tepat Pada Litar AC

Rajah 7: Gelombang Arus Ulang Alik (AC)


58

LATIHAN

Pelatih dikehendaki menjawab semua soalan dengan rujukan Modul Latihan CIOT.479.01.16-M03-1/1/ CIOT.480.01.16-M03-1/1.




1. Apakah simbol bagi unit kuasa ? A. P B. V C. I D. R

(1 Markah)

2. Simbol bagi R adalah menunjukkan maksud? A. Voltan B. Kuasa kuda C. Kuasa D. Rintangan (1 Markah)

3. Nilai- nilai unit dalam hukum Ohm adalah? I. Arus II. Voltan III. Rintangan IV. Kuasa

A. II & III B. I, II & III C. II, III & IV D. Semua diatas

(1 Markah)

4. Arus berkadar terus dengan voltan dan berkadar songsang dengan rintangan bermaksud? A. V= I x R B. I=V x R C. V=I/R D. I= V/R

(1 Markah)

5. Tenaga yang membuat kerja bermaksud? A. Rintangan B. Voltan C. Arus D. Kuasa

(1 Markah)


59



1. Maksud litar siri ialah satu sambungan yang dibuat dalam satu litar sahaja.

2. Sambungan siri ialah sambungan dua atau lebih beban dalam satu litar.

3. Frekuensi merupakan jumlah pusingan arus atau voltan dalam satu litar bagi suatu masa tertentu secara ulangan. Bersimbol ƒ dan unitnya ialah Hertz (Hz) bermaksud pusingan persaat.

4. Arus Terus (DC) – mempunyai nilai tetap dan mengalir ke dua arah sahaja

5. Arus Ulang Alik (AC) – mempunyai nilai dan arah yang berubah. Nilai purata litarnya bersamaan dengan sifar

(5 Markah)


Arahan: Isikan nama simbol dalam Ohm’s Law Wheel Chart yang betul.

(5 Markah)

V2R √ P X R V P

I2PV

1.

2.

3.

4.5.


60


Arahan: Isi tempat kosong dengan jawapan yang sesuai.

1. Berikan maksud / definisi:

i. Voltan ..................................................................................................................................................... .....................................................................................................................................................

(2 Markah)

ii. Rintangan ..................................................................................................................................................... .....................................................................................................................................................

(2 Markah)

iii. Hukum Ohm ..................................................................................................................................................... .....................................................................................................................................................

(2 Markah)

iv. Sambungan litar siri selari ..................................................................................................................................................... .....................................................................................................................................................

(2 Markah)

2. Senaraikan tiga (3) jenis sambungan litar elektrik.

i. ....................................................................................................................... ii. ....................................................................................................................... iii. .......................................................................................................................

(3 Markah)


61

KABEL, PENGALIR DAN PENEBAT

MODUL 04

62

04 M04-1/1 Kabel, Pengalir dan Penebat

63

Kabel, Pengalir dan Penebat

OBJEKTIF

Menerangkan mengenai jenis-jenis pengalir, jenis-jenis penebat bagi kabel, kadaran saiz bagi kabel dan saiz kabel yang hendak digunakan.

M04-1/ Kabel, Pengalir dan Penebat

64

PENERANGAN

1. DEFINISI PENGALIR

Pengalir adalah bahan yang membenarkan elektron bebas (arus) mengalir melaluinya.

1.1. Jenis-jenis bahan pengalir

Jenis-jenis bahan pengalir yang biasa digunakan dalam pemasangan pengguna ialah:

i. Perak - Pengalir yang terbaik, tetapi mahal untuk kegunaan pengalir biasa, oleh itu ia digunakan untuk menyalut sesentuh pada suis dan pengalir dalam komponen-komponen elektronik. Nilai kerintangannya ialah 16.3 µΩ/ mm.

ii. Kuprum - pengalir kedua terbaik selepas perak. Disebabkan kedua terbaik dan ciri-ciri yang terdapat padanya maka pengalir kuprum biasanya digunakan sebagai pengalir kabel atau pengalir-pengalir selain daripada kabel yang digunakan dalam pemasangan. Nilai kerintangan ialah 17.5 µΩ/ mm.

iii. Aluminium - pengalir yang ringan jika dibandingkan dengan pengalir-pengalir lain. Disebabkan ringan dan kerintangannya juga rendah maka pengalir aluminium biasanya digunakan sebagai kabel talian atas atau kabel tidak boleh lentur bagi voltan rendah. Nilai kerintangan ialah 28.4 µΩ/ mm.

iv. Timah - pengalir yang digunakan sebagai bahan sadur untuk cantuman pengalir kabel semasa pematerian. Pengalir timah mudah cair apabila dipanaskan. Nilai kerintangan ialah 120 µΩ/ mm.

v. Plumbum - pengalir dari jenis yang keras dan digunakan sebagai pengalir bumi dan pelapik atau salut untuk kabel bawah tanah. Nilai kerintangan ialah 220 µΩ/ mm.

1.2. Penebat

Penebat ialah suatu bahan yang menghalang pergerakan elektron bebas (arus) melaluinya. Bahan-bahan penebat yang biasa digunakan bagi keselamatan pengguna dari renjatan elektrik dalam sistem pemasangan ialah:

• Getah• Polivinilklorida• Kertasterisitepu• Penebatanmineral• Bakelit

i. Getah• Bahanpenebatyangmempunyairintangantinggi.Digunakansebagaibahandalamsistem

pemasangan adalah menyeluruh. Sebagai contoh ia biasa digunakan untuk menyaluti pengalir kabel.

• Terdapattigajenispenebatgetahyangbiasadigunakanpadakabeliaitu:o Getah vulkan (suhu pengendalian pengalir 60oC)o Getah butil (suhu pengendalian pengalir 60oC)o Getah silikon (suhu pengendalian pengalir 145oC)

Kebaikan Keburukan

• Penebat yang baik. • Tidak mudah dimasuki air. • Mudah dilentur.

• Mudah terbakar. • Mudah rosak apabila terkena cahaya matahari

ii. Polivinil klorida• Bahanpenebatcampurandiantaraplastikdangetah.PenebatPVKbiasanyadigunakan

sebagai bahan penebat kabel bagi negara yang mempunyai suhu ambien yang stabil sepanjang tahun. Suhu pengendalian pengalir ialah 70°C.


65

Kebaikan Keburukan

• Tahan daripada tindakbalas kimia dan sinaran matahari. • Tidak mudah terbakar.

• Mahal. • Tidak mempunyai darjah perlindungan mekanikal yang sama.

iii. Kertas terisi tepu• Bahanpenebatyangbolehmenyeraplembapan.Digunakansebagaipenebatkabelyang

digunakan di kawasan lembap contohnya sebagai pengalir kabel bawah tanah.

iv. Penebatan mineral • Penebatdaripada jenismineraldimana ia tahansuhupanas,minyakdansebagainya.

Bahan mineral jenis magnesium oksida biasanya digunakan sebagai penebat kabel.

v. Bakelit• Penebatyangdigunakanbagimembentukaksesorielektrikdidalamsistempemasangan.

Rintangan penebatnya adalah tinggi dan mampu menghalang arus mengalir melaluinya.

2. KABEL

Kabel adalah suatu bahan yang membentuk sesuatu litar pada beban dalam sistem pendawaian elektrik. Kabel yang digunakan mestilah mampu membawa arus, menghalang dari berlaku denyutan daya gerak elektrik apabila tersentuh padanya dan mempunyai tempoh hayat yang lama. Binaan kabel terbahagi kepada tiga bahagian iaitu:

• Pengalir.• Penebat.• Perlindunganmekanikal.

2.1. Pengalir kabel Pengalir kabel biasanya diperbuat daripada kuprum dan aluminium. Tetapi peraturan IEE telah menyatakan bahawa luas keratan rentas pengalir 10 mm² atau kurang mestilah daripada jenis kuprum. Pengalir aluminium tidak dibenarkan bagi saiz tersebut kerana ia mudah patah semasa kerja pendawaian dilakukan.

2.2. Pemilihan kuprum sebagai pengalir kabel adalah kerana ia mempunyai ciri-ciri yang berikut : • Kerintangannyayangrendah.• Mudahdibentukmenjadipengalir.• Mudahdisaduruntuktujuanpematerian.

2.3. Kebanyakan pengalir kabel dibuat berlembar supaya mudah dilentur ketika kerja pendawaian dilakukan. Bilangan lembar yang biasa ialah 7,19, 24, 37, 91,197 lembar.

2.4. Terdapat dua cara untuk mengetahui saiz kabel iaitu:

i. Dengan secara bilangan lembar dan garis pusat setiap lembar (contoh; 7/1.04 mm). • 7menunjukkanmempunyai7lembar.• 1.04mmmenunjukkangarispusatsetiaplembar.

ii. Dengan menyatakan secara luas keratan rentas keseluruhan pengalir kabel (contoh ; 6 mm² )• 6mm²–menunjukkanluaskeratanrentaskeseluruhanpengalir• Formulauntukmenentukansaizkabelataumenukarsalahsatubentukukurankabel:• Luaskeratanrentas(area)=πJ²xlembar.• Nota:J²ditukarkankepada(garispusat/2)²keranagarispusatadalahseparuhdaripada

jejari. • Luaskeratanrentas(area)=π(gp/2)²xlembar.


66

Contoh pengiraan. • Sekiranyasaizkabeldiberi7/1.04mmdantukarkansaiz tersebutdalambentuk luaskeratan

rentas.• Luaskeratanrentas(area) =π(gp/2)²

= 3.142 x ( 1.04/2 )² x 7 = 3.142 x ( 1.08/4 ) x 7 = 3.142 x 0.27 x 7 = 5.94 mm² @ 6 mm²

2.5. Rintangan sesuatu pengalir bergantung kepada:

i. Luas muka rentas pengalir.ii. Panjang pengalir.iii. Jenis bahan pengalir.iv. Suhu sekeliling.

Rajah 1: Kelas-kelas teras kabel

Rajah 2: Kelas-kelas teras kabel


67

3. PENEBAT KABEL

Penebat yang menyalut pengalir mestilah mempunyai rintangan yang tinggi bagi menghalang arus bocor dan disentuh oleh penguna.

Pemilihan sesuatu kabel bergantung kepada jenis penebatnya. Bagi kabel yang digunakan di dalam bangunan dengan kerosakan mekanikal yang kurang, kabel yang sesuai adalah jenis penebat getah atau polivinil klorida. Manakala kabel di luar bangunan, penebat yang digunakan mestilah daripada jenis yang tahan dari pancaran matahari, hujan dan sebagainya. Contohnya, jenis Polycloroprena (P.C.P) atau Heat Oil Flame Resistance (H.O.F.R).

3.1. Pelindungan Mekanikal

Pelindungan mekanikal ialah bahan yang disalutkan atau dilapikkan pada penebat kabel untuk mengelak berlaku kerosakan ke atas kabel semasa pemasangan atau sepanjang tempoh penggunannya.

Terdapat berbagai-bagai cara atau bahan yang boleh digunakan sebagai pelindung mekanikal. Bahan yang digunakan adalah seperti berikut :

i. Salutan polivinil klorida.ii. Salutan getah.iii. Dawai atau pita keluli dalam bentuk perisai.iv. Salutan plumbum.v. Salutan kuprum.vi. Konduit, salur atau sesalur.

3.2. Kabel boleh dikenali dengan tiga cara iaitu:

i. Penebat.ii. Perlindungan mekanikal.iii. Penebat dan perlindungan mekanikal.

3.3. Jenis-jenis kabel

i. PVC kabel – Poly Vinyl Chloride.ii. PVC/SWA/PVC – Armoured cable ( PVC-Stell wire Armoured-PVC).iii. MICC – Mineral Insulated Copper Covered.iv. PILCDSTA –Paper Insulated Lead Covered Double Steel Tape Armoured.v. XLPE – Cross Line Poly Ethylene.

3.4. PVC Kabel-kabel penebat PVK atau getah bersalut PVK / getah

Conductor

Outer Sheath Sheath

PVC Insulation

Rajah 3: PVC Kabel-kabel penebat PVK atau getah bersalut PVK / getah


68

3.5. Kabel ini biasanya digunakan untuk pendawaian domestik.

3.6. Kabel penebat PVK berperisai (PVC/SWA/PVC) – armoured cable.

Conductor

Inner SheathOuter Sheath

Steel Wire Armoured

Insulation

Rajah 4: Kabel penebat PVK berperisai (PVC/SWA/PVC)

i. Mempunyai dawai perisai sebagai perlindungan mekanikal.ii. Penebat PVC yang digunakan adalah teguh dan boleh tahan panas sehingga 85°C.iii. Pengalir biasanya dibuat dari aluminium atau kuprum.iv. Terdapat dalam beberapa teras iaitu: a. 1 teras b. 2 teras. c. 3 teras. d. 4 teras. e. Pelbagai teras (multicore cable).

v. Kegunaannya: a. Untuk penyambungan di antara alatubah dan papan suis utama voltan rendah. b. Untuk penyambungan di antara papan suis utama dan papan agihan pengguna. c. Untuk sistem pembahagian pelbagai pengguna. d. Untuk sistem pemasangan lampu jalan.

vi. Terdapat 4 kod warna yang biasa digunakan : a. Merah untuk Fasa Merah. b. Kuning untuk Fasa Kuning. c. Biru untuk Fasa Biru. d. Hitam untuk Neutral.


69

4. KABEL PILCDSTA (PAPER INSULATED LEAD COVERED DOUBLE STEEL TAPE ARMOURED) – KABEL BERPENEBAT KERTAS

Copper Conductor

Conductor Shield

XLPE, TR-XLPE orEPR Insulation

InsulationShield

Copper TapeShield

Lead-AlloySheath

PE or PVCJacket

Metal WireArmouring

Rajah 5: Kabel PILCDSTA

4.1. Pengaliri. Pengalir terdiri daripada aluminium dan kuprumii. Pengenalan pengalir 0 – Neutral 1 – Merah 2 – Kuning 3 – Biru

4.2. Rupa bentuk pengalir i. Kurang dari 16 mm2 berbentuk lembaran bulat ii. Lebih dari 16 mm berbentuk lembaran “shaper”.

4.3. Penebatani. Penebat kertas yang diperbuat daripada kayu pulo (pine atau spruce) dan berbentuk seperti

tape, tebalnya di antara 0.06 mm hingga 0.15 mm.ii. Kertas mempunyai 8% kelembapan dalam atmosfera biasa.

4.4. Isiani. “Impergrant Filler” – Impergrant diperbuat daripada tapisan “Viscous beserta Refined Resin

(Gum Pasfree)”, fungsi-fungsi impergrant ialah :

a. Memperbaiki ketegangan elektrik.b. Pelincir bagi memudahkan pergerakan tape apabila kabel tersebut ditambah.c. Mempertingkatkan pengaliran haba.

4.5. Terdapat tiga jenis isian iaitu :i Mass Impregnated.ii Mass Impregnated Non Draining (MIND).iii Pre Impregnated.

4.6. Jut i Diletakkan di antara penebat kertas dan ia juga membentuk kabel menjadi bulat.


70

4.7. Penebat talian kertas (Belt Paper)i Berfungsi sebagai penebat tambahan antara pengalir dan bumi ii Tebal talian kertas ialah:

a. 1.4 mm - di antara pengalirb. 1.2 mm – di antara pengalir dan sarung plumbum

4.8. Sarung Plumbum (Lead sheath)i Untuk mengelakkan dari air memasuki ke pengalir dan digunakan ke bumi (earth continuity) ii Tebalnya ialah 1.2 mm ke 1.6 mm

4.9. Beddingi Tebalnya 1.5 mm dalam dua bahagian berada di antara Lead Sheath dan Tape. Fungsinya

ialah untuk menahan hentakkan. ii Jenis bedding :

a. Pita kertas beserta “Bitumin” (atau pita PVC)b. Bahan “Fibros Bitumin”

4.10. Double Steel Tape Armoured i Berfungsi sebagai pelindung mekanikal dan tahan dari benda tajam. Terdiri dari dua jenis iaitu:

a. SWA – Single wire armoured.b. DWA – Double wire armoured.

4.11. “Serving” i Diperbuat dari bahan Fibros

a. Bitumin dan tebalnya 2 mm.b. Digunakan untuk menyaluti bahagian luar kabel.c. Juga diperbuat daripada “jute yam”, “hessian d. Tape”, “neutral cotton” atau “synthetic fiber tape”.e. Lapisan serbuk putih digunakan untuk menyerap kelembapan

5. KABEL XLPE

5.1. Maksud XLPE ialah Cross Link Poly Ethylene. Penebatnya dibuat dari bahan plastik yang diberi nama “Cross Link Poly Ethylene” yang menggantikan kertas. Penebat plastik ini disalut pada setiap pengalir fasa yang terdiri dari bahan pengalir aluminium atau kuprum.

5.2. Sebab menggantikan penebat plastik ialah:i. Mudah dibentuk mengikut saiz pengalir dengan cara “Tool & Die” mengeliling pengalir agar

tiada rongga terjadi di antara pengalir dan plastik.ii. Plastik adalah bahan yang ringan dan mudah dijaga.iii. Pemasangan yang mudah.iv. Tidak mudah menyerap air.v. Kehilangan daya elektrik adalah rendah.vi. Harganya mahal jika dibandingkan jenis kabel lain.vii. “Thermoset Plastik” digunakan untuk melambatkan nyalaan disebabkan bahan ini tidak mudah

berubah nilai dan bentuk serta dapat menahan tekanan haba geseran ataupun tarikan.viii. Pembawa arus yang tinggi dari kabel PILCDSTA.

5.3. Kegunaan kabel XLPEi. Kawasan pencemaran kimia dan minyak.ii. Kawasan tidak rata atau tempat tinggi.iii. Kawasan paya atau tanah berat.


71

6. KABEL MICC (MINERAL INSULATED COPPER COVERED) – KABEL BERKELONGSONG KUPRUM BERTEBAT BAHAN GALIAN.

Rajah 6: Kabel MICC (Mineral Insulated Copper Covered)

6.1. Pengenalan kabel

i. Sarung luaran diperbuat dari kuprum tanpa pateri pada takat lebur 1038°C.ii. Penebatnya dari jenis Magnesium Oksida dengan takat lebur pada 2800 °C.iii. Pengalirnya dari jenis kuprum elektrolit ( electrolite copper) dengan takat lebur 1083 °C.iv. British Standard bagi kabel ini ialah BS 6207.v. Pengalir didapati dalam dua jenis iaitu: a. Light Duty L 500V – digunakan untuk kuasa rendah. b. Heavy Duty H 750V – digunakan untuk kuasa tinggi.vi. Pengalir dalam bentuk teras iaitu 1, 2, 3 dan 4 teras.vii. Kabel ini digunakan untuk pendawaian di tempat suhu yang tinggi atau tempat mudah terbakar

seperti rumah dandang (boiler house) untuk sistem pencegah kebakaran dan lain-lain.viii. Penamatan kabel ini menguna kabel gland.

6.2. Ciri-ciri dan keistimewaan kabel ini.

i. Tahan api.• KetahanantelahdiujidalamujianIEC331dandiiktirafsebagai“FIRE RESISTANT”

ii. Kalis cecair dan gas• Sarung logam luar yang bersambungan tanpa paterimenjadi kabel yang tidak dapat

ditembusi oleh sebarang cecair dan gas.iii. Garis pusat kecil dan kemampuan tinggi (high capacity).iv. Mudah dilentur (flexibility).v. Tahan kakisan.vi. Kos pemasangan yang kompetitif.vii. Kalis letupan.viii. Operasi pada suhu tinggi.ix. Sistem pembumian yang baik.x. Sesuai digunakan di tempat bersuhu tinggi.xi. Ketahanan operasinya tanpa penyelenggaraan.

7. KABEL TIDAK BOLEH LENTUR

7.1. Warna campuran hijau dan kuning hanya dikhaskan untuk pengenalan bagi pengalir perlindungan litar sahaja.

7.2. Setiap kabel teras tunggal, 2 teras atau teras berbilang yang digunakan sebagai pendawaian tetap mestilah dibuat pengenalan pada keseluruhan kabel. Cara pengenalan dijalankan adalah seperti berikut:i. Kabel penebat getah atau pvk.

a. Dengan menggunakan pengenalan warna kabel seperti jadual 51A IEE Edisi ke 16 atau;b. Dengan menggunakan pita pelekat, sarung atau cecincin.


72

7.3. Jadual 51

Jadual 1: Jadual 51

Function Alphanumeric ColourProtective conductorsFunctional earthing conductor

a.c. power circuits (1)

Line of single-phase circuitNeutral of single- or three-phase circuitLine 1 of three-phase a.c. circuitLine 2 of three-phase a.c. circuitLine 3 of three-phase a.c. circuit

Two-wire unearthed d.c. power circuitPositive of two-wire circuitNegative of two-wire circuit

Two-wire earthed d.c. power circuitPositive (of negative earthed) circuitNegative (of negative earthed) circuit (2)

Positive (of negative earthed) circuit (2)

Negative (of negative earthed) circuit

Three-wire earthed d.c. power circuitOuter positive of two-wire circuit derived from three-wire systemOuter negative of two-wire circuit derived from three-wire systemPositive of three-wire circuitMid-wire of three-wire circuit (2) (3)

Negative of three-wire circuit

Control circuits, ELV and other applicationsLine conductor

Neutral or mid-wire (4)

LNL1L2L3

L+L-

L+MML-

L+

L-L+ML-

L

N or M

Green-and yellowCream

BrownBlueBrownBlackGrey

BrownGrey

BrownBlueBlueGrey

Brown

GreyBrownBlueGrey

Brown, Black, Red, Orange,Yellow, Violet, Grey, WhitePink or TurquoiseBlue

Notes : (1) Power circuits include lighting circuits. (2) M identifies either the mid-wire of a three-wire d.c. circuit, or earthed conductor of a two-wire earthed d.c. circuit. (3) Only the middle wire of three-wire circuits may be earthed. (4) An earthed PELV conductor is blue.

7.4. Peraturan kabel umum

i. Bagi semua jenis kabel, jika luas keratan rentas pengalirnya 10 mm2 atau kurang, maka pengalirnya hendaklah daripada kuprum.

ii. Kadaran voltan bagi setiap kabel mestilah tidak kurang daripada voltan nominal (bekalan) atau voltan yang ditetapkan.

iii. Kapasiti membawa arus setiap kabel mestilah tidak kurang daripada arus maksima yang mengalir dalam kabel.

iv. Susutan voltan bagi setiap kabel mestilah tidak melebihi 3% (bagi beban lampu) dan 5% (bagi lain-lain) daripada voltan nominal atau bekalan ketika arus beban penuh.

v. Setiap pengalir kabel yang disambung secara selari dari satu litar akhir mestilah sama dari segi jenisnya, luas keratan rentas dan kedudukan pendawaian.


73

7.5. Peraturan IEE bagi kord dan kabel boleh lentur (penggunaan)

i. Kord dan kabel boleh lentur boleh dipasang pada semua alat elektrik dengan kadar kurang daripada 3 kw.

ii. Dawai perisai pada kord dan kabel boleh lentur tidak boleh digunakan sebagai pengalir perlindungan litar, oleh itu satu pengalir perlindungan litar yang berasingan mesti diadakan.

iii. Kord dan kabel boleh lentur tidak boleh digunakan sebagai pendawaian tetap.iv. Kord boleh lentur yang disambung pada ros siling atau pemegang lampu mestilah mempunyai

cengkaman yang kuat atau sebarang cara pelepasan ketegangan.v. Berat maksimum yang boleh ditanggung oleh kord boleh lentur adalah seperti berikut:

Jadual 2: Peraturan IEE bagi kord dan kabel boleh lentur (penggunaan)

Lembaran dan garis pusat Luas keratan rentas Berat maksimum

16/0.2 mm24/0.2 mm32/0.2 mm

0.5 mm2

0.75 mm2

1.0 mm2

2 kg3kg5kg

7.6. Pemilihan saiz kabel

i. Tujuan: a. Mengenalpasti jenis , saiz dan kapasiti membawa arus. b. Mengenalpasti faktor pemilihan kabel.

ii. Definisi pemilihan kabel Pemasangan yang baik bergantung kepada pemilihan kabel dan pendawaian yang sesuai.

Kadaran voltan kabel-kabel ini adalah 600/1000V atau 1000/1000V bagi kabel yang bertebatkan mineral. Kesemua voltan ini dikendalikan pada frekuensi 50 Hz. ia dikadarkan sebagai dua voltan AC Uo/U seperti 600/1000V. Uo unit 1 fasa boleh menggunakan sehingga 600 Volt. U unit 3 fasa boleh menggunakan sehingga 1000 Volt.

iii. Untuk membuat pemilihan kabel, faktor-faktor berikut adalah diambil kira iaitu: a. Jenis kabel. b. Susutan voltan. c. Keupayaan kabel membawa arus.

iv. Pemilihan saiz kabel bagi sesuatu beban bergantung kepada keupayaan kabel yang mampu membawa arus maksimum (beban penuh) yang mengalir dalam litar tanpa pemanasan yang tidak wajar.

v. Simbol yang digunakan untuk pemilihan kabel mengikut Peraturan IEE/IEC MS 60364 adalah seperti berikut:

a. Iz – Kapasiti membawa arus sesuatu kabel, di bawah keadaan pemasangan tertentu. b. lt - Nilai arus yang dijadualkan di dalam lampiran bagi jenis kabel dan kaedah pemasangan. c. Ib – Rekabentuk arus sesuatu litar/arus beban penuh yang dibawa oleh litar. d. In – Kadaran arus pemasangan alat perlindungan. e. I2 - Arus kendalian suatu peranti yang melindungi litar terhadap beban lebih. f. Ca – Faktor pembetulan untuk suhu ambien. g. Cg - Faktor pembetulan untuk pengumpulan. h. Ci - Faktor pembetulan untuk penebatan terma. i. Ct - Faktor pembetulan untuk suhu kendalian konduktor.

vi. Dalam semua keadaan Iz mestilah tidak kurang daripada Ib dan In juga mestilah tidak kurang dari Ib – (Ib < In < Iz).

vi.i Faktor utama pemilihan sesuatu kabel adalah seperti berikut: a. Jenis kabel b. Kemampuan membawa arus c. Kaedah pemasangan d. Faktor kumpulan (pembetulan) e. Suhu ambien f. Penebat terma g. Susutan voltan


74

viii. Kaedah pengiraan pemilihan kabel

Terdapat dua cara membuat pemilihan saiz kabel iaitu dengan menggunakan jadual Peraturan IEE atau dengan membuat perkiraan secara hukum ohm. Bagi pengiraan, hukum ohm biasanya digunakan jika kita membuat sesuatu anggaran saiz kabel.

ix Pengiraan dengan menggunakan jadual peraturan IEE. Formula yang digunakan ialah :

Kadar keperluan kabel = Kadar alat perlindungan = In Faktor pembetulan Cg

Jadual 3: Pengiraan dengan menggunakan jadual peraturan IEE

Untuk mengira arus Beban tiga fasa a.u Beban satu fasa a.u

Jika Kilowatt (kW) diketahui

I = kW x 1000 √ 3 x V x P.F

I = kW x 1000 V x P.F

Jika Kuasa Kuda (Hp) keluaran diketaui

I = Hp x 746watt √ 3 x V x P.F x Eff

I = Hp x 746watt V x P.F x Eff

Jika Kilovolt-ampere (kVA) diketahui

I = kVA x 1000 √ 3 x V

I = kVA x 1000 V

x Perkiraan dengan menggunakan formula voltan susut

Vd = Vd / A /m x I x L

Di mana : Vd – Susut voltan. Vd /A / m – Susut voltan per amp per meter (mV). I – Arus beban penuh. L – Panjang pengalir yang digunakan


75

xi Jadual 4D1A

Jadual 4: Jadual 4B1A

Kabel-kabel berteras tunggal yang bertebatkan p.v.c tidak berperisai, bersalut atau tidak bersalut(KONDUKTOR KUPRUM)

BS 6004

BS 6231 Suhu ambian: 30°C

KAPASITI MEMBAWA ARUS (Ampere) BS 6346 Suhu kendalian konduktor: 70°C

Ka-wasan rentas lin-tang kon-duktor

Kaedah rujukan 4(tertutup dalam kondiut dinding

yangbertebatkan

terma)

Kaedah rujukan 3 (terkandung dalamkondiut di dinding

atau dalam penyaluran)

Kaedah rujukan 4(Diklip terus)

Mendatarleper

berjarakMendatar

leper berjarak

Kaedah rujukan II(atas dulang kabel

berlubang, menegakatau melintang)

Trefoil

Kaedah rujukan 12 (udara bebas)

Men-datarleperberja-

rak

Men-datarleper

berjarak Trefoil

Trefoil

1

2 kabela.u

ataua.t fasa tunggal

2

3 atau 4Kabel

a.u fasatiga

3


4

3 atau 4Kabel

a.u fasatiga

5


6

3 atau 4Kabel

a.u fasatiga

7

2 kabela.u fasatunggalatau a.t rata dan

bersentuh

8

3 Kabel a.u fasa

tiga ratadan

bersen-tuh

atau trefoil

9

2 kabela.u fasatiga ataua.t 3 kabel fasa tiga

10

2 kabel a.u/a.t

fasa tunggal

atau tiga

kabel fasatiga

11

3 kabelTrefoil

a.u fasatiga

12

mm² A A A A A A A A A A A

1 11 10.5 13.5 12 15.5 14 - - - - -1.5 14.5 13.5 17.5 15.5 20 18 - - - - -2.5 19.5 18 24 21 27 25 - - - - -4 26 24 32 28 37 33 - - - - -6 34 31 41 36 47 43 - - - - -

10 46 42 57 50 65 59 - - - - -16 61 56 76 68 87 79 - - - - -25 80 73 101 89 114 104 126 112 146 130 11035 99 89 125 110 141 129 156 141 181 162 13750 119 108 151 134 182 167 191 172 219 197 167

70 151 136 192 171 234 214 246 223 281 254 21695 182 164 232 207 284 261 300 273 341 311 264

120 210 188 269 239 330 303 349 318 396 362 308150 240 216 300 262 381 349 404 369 456 419 356185 273 245 341 296 436 400 463 424 521 480 409

240 320 286 400 346 515 472 549 504 615 569 485300 367 328 458 394 594 545 635 584 709 659 561400 - - 546 467 694 634 732 679 852 795 656500 - - 626 533 792 723 835 778 982 920 749630 - - 720 611 904 826 953 982 1138 1070 855800 - - - - 1030 943 1086 1020 1265 1188 971

1000 - - - - 1154 1058 1216 1149 1420 1337 1079


76

xii Jadual 4D1B

Jadual 5: Jadual 4D1B

(SUSUT VOLTAN (per ampere per meter Suhu kendalian konduktor: 70ºC

Kawasan rentas lintang konduk-

tor

1

2 kabel

a.t

2

2 kabel - fasa tunggal a.u 3 atau 4 kabel – tiga fasa a.u.

Kaedah rujukan 3dan 4 item (dalam kondiut dll. Dalam

atau pada dinding)

3

Kaedah rujukan 1 & 11 (klip terus atau

diatas dulang bersen-tuhan)

4

Kaedah rujukan 12 (dijarakan)*

5

Kaedah ruju-kan 3

dan 4 terkand-ung dalam

kondiut, dll da-lam atau pada

dinding

6

Kaedah rujukan 1,11 dan 12. (dalam

trefoil)

7

Kaedah rujukan 1dan 11 (rata dan

bersentuhan)

8

Kaedah rujukan 12 (dijarak rata *)

9

mm² mV mV mV mV mV mV mV mV

1 44 44 44 44 38 38 38 38

1.5 29 29 29 29 25 25 25 25

2.5 18 18 18 18 15 15 15 15

4 11 11 11 11 9.5 9.5 9.5 9.5

6 7.3 7.3 7.3 7.3 6.4 6.4 6.4 6.4

10 4.4 4.4 4.4 4.4 3.8 3.8 3.8 3.8

16 2.8 2.8 2.8 2.8 2.4 2.4 2.4 2.4

r x c r x c r x c r x c r x c r x c r x c

25 1.75 1.80 0.33 1.80 1.75 0.20 1.75 1.75 0.29 1.80 1.50 0.29 1.55 1.50 0.175 1.50 1.50 0.25 1.55 1.50 0.32 1.55

35 1.25 1.30 0.31 1.30 1.25 0.195 1.25 1.25 0.28 1.30 1.10 0.27 1.10 1.10 0.170 1.10 1.10 0.24 1.10 1.10 0.32 1.15

50 0.93 0.95 0.30 1.00 0.93 0.190 0.95 0.93 0.28 0.97 0.81 0.26 0.85 0.80 0.165 0.82 0.80 0.24 0.84 0.80 0.32 0.86

70 0.63 0.65 0.29 0.72 0.63 0.185 0.66 0.63 0.27 0.69 0.56 0.25 0.61 0.55 0.160 0.57 0.55 0.24 0.60 0.55 0.31 0.63

95 0.46 0.49 0.28 0.56 0.47 0.180 0.50 0.47 0.27 0.54 0.42 0.24 0.48 0.41 0.155 0.43 0.41 0.23 0.47 0.41 0.31 0.51

120 0.36 0.39 0.27 0.47 0.37 0.175 0.41 0.37 0.26 0.45 0.33 0.23 0.41 0.32 0.150 0.36 0.32 0.23 0.40 0.32 0.30 0.44

150 0.29 0.31 0.27 0.41 0.30 0.175 0.34 0.29 0.26 0.39 0.27 0.23 0.36 0.26 0.150 0.30 0.26 0.23 0.34 0.26 0.30 0.40

185 0.23 0.25 0.27 0.37 0.24 0.170 0.29 0.24 0.26 0.35 0.22 0.23 0.32 0.21 0.145 0.26 0.21 0.22 0.31 0.21 0.30 0.36

240 0.180 0.195 0.26 0.33 0.185 0.165 0.25 0.185 0.25 0.31 0.17 0.23 0.29 0.160 0.145 0.22 0.160 0.22 0.27 0.160 0.29 0.34

300 0.145 0.160 0.26 0.31 0.150 0.165 0.22 0.150 0.25 0.29 0.14 0.23 0.27 0.130 0.140 0.190 0.130 0.22 0.25 0.130 0.29 0.32

400 0.105 0.130 0.26 0.29 0.120 0.160 0.20 0.115 0.25 0.27 0.12 0.22 0.25 0.105 0.140 0.175 0.105 0.21 0.24 0.100 0.29 0.31

500 0.086 0.110 0.26 0.28 0.098 0.155 0.185 0.093 0.24 0.26 0.10 0.22 0.25 0.086 0.135 0.160 0.086 0.21 0.23 0.081 0.29 0.30

630 0.068 0.094 0.25 0.27 0.081 0.155 0.175 0.076 0.24 0.25 0.08 0.22 0.24 0.072 0.135 0.150 0.072 0.21 0.22 0.066 0.28 0.29

800 0.053 - 0.068 0.150 0.165 0.061 0.24 0.25 - 0.060 0.130 0.145 0.060 0.21 0.22 0.053 0.28 0.29

1000 0.042 - 0.059 0.150 0.160 0.050 0.24 0.24 - 0.052 0.130 0.140 0.052 0.20 0.21 0.044 0.28 0.28

* Nota: Penjarakan lebih besar daripada yang dijelaskan dalam kaedah 12 (lihat jadual 4A) akan menghasilkan penurunan voltan yang lebih besar juga


77

xiii Contoh soalan

Kabel PVK teras tunggal digunakan untuk membekalkan arus pada beban 7.5 kW, 230 V, 50 Hz fasa tunggal dan faktor kuasa 0.85. Kabel ini didawaikan sejauh 12 meter panjang dalam konduit dan penyaluran bersama 2 kabel bagi litar lain. Litar ini dilindungi oleh fius 40A jenis BS 88 dan suhu ambient 35°C. Dengan berpandukan jadual 4D1A dan 4D1B tentukan saiz kabel yang sesuai digunakan serta kirakan susutan voltan dan kehilangan kuasa.

a. Arus beban litar Ib

Ib = kW x 1000 = 7.5 x 1000 = 38.36 A V x P.F 230 x 0.85

b. Arus perlindungan In = 40A (rujukan 3B graf arus prospektif).c. Kadar arus keperluan lz = In

(rujuk jadual 4B1 dan 4C1) Faktor suhu x faktor kumpulan

= 40 = 52.08A 0.94 x .080

d. Saiz kabel yang dipilih : 10 mm2, kapasiti arus =57A,Vd / A / m = 4.4mV

(rujuk jadual 4D1A dan 4D1B)

e. Susutan voltan = mV/A/m x I x L = 4.4 x 38.36 x 12 = 2.03 V 1000 1000

f. Kehilangan kuasa = Ib x Vd = 38.36 x 2.03 = 77.87 watt.

g. Daripada jadual 4D1A kabel 10 mm2 mampu membawa arus. Maka kabel ini dapat memenuhi kehendak peraturan IEE.

1b ≤ 1n ≤ 1z = 38.36 ≤ 40 ≤ 52

xiv Contoh

a. Menentukan saiz kabel

DFB200m

50A 1 Ø (beban)

Vd = mV x I x L 1000mV = Vd x 1000 I x L = 9.6 x 1000 50 x 200 = 9600 1000 = 9.6 mV ( rujuk jadual 4D1B – IEE, Saiz kabel yang sesuai ialah 6 mm2 – 7.3mV) .


78

b. Mengetahui voltan susut dalam kabel.

DFB200m

50A 1 Ø (beban)

Vd = mV x I x L 1000 = 4.4 x 50 x 200 1000 = 44000 1000 = 44V.


10 mm2 (4.4 mV)

79

LATIHAN Pelatih dikehendaki menjawab semua soalan dengan rujukan Modul Latihan CIOT.481.01.16-M04-1/1 / CIOT.482.01.16-M04-1/1.

1. Kertas soalan ini mengandungi empat (4) bahagian:- a. Bahagian A : Soalan Aneka Pilihan b. Bahagian B : Soalan Jawapan Betul Atau Salah c. Bahagian C : Soalan Jawapan Padanan / Isi Tempat Kosong 2. Masa yang dibenarkan 15 minit.



1. Pengalir kabel yang biasa digunapakai dalam pendawaian domestik diperbuat daripada : A. Perak B. Kuprum C. Aluminium D. Timah

(1 Markah)

Bahan penebat yang mempunyai rintangan tinggi

2. Apakah nama bahan penebat yang dinyatakan di penyataan di atas? A. Getah B. Polivinil klorida C. Kertas terisi tepu D. Penebatan mineral

(1 Markah)

3. Apakah nilai kerintangan bagi timah? A. 100 µΩ/ mm B. 120 µΩ/ mm C. 140 µΩ/ mm D. 160 µΩ/ mm

(1 Markah)



1. Penebat ialah suatu bahan yang menghalang pergerakan elektron bebas (arus) melaluinya.

2. Bahan yang membentuk sesuatu litar pada beban dalam sistem pendawaian elektrik dipanggil litar pembumian.

3. Bagi semua jenis kabel, jika luas keratan rentas pengalirnya 10 mm2 atau kurang, maka pengalirnya hendaklah daripada kuprum.

(3 Markah)


80


Arahan: Isi tempat kosong dengan jawapan yang betul.

Fire resistant

10 mm²

Penebat

16 mm²

Perlindungan

Neutral

1. Peraturan menyatakan bahawa luas keratan rentas pengalir ……….. atau kurang mestilah daripada jenis kuprum.

2. Ketahanan telah diuji dalam ujian IEC 331 dan diiktiraf sebagai ..............................................

3. Warna campuran hijau dan kuning hanya dikhaskan untuk pengenalan bagi pengalir ........................... litar sahaja.

(3 Markah)



1. Berikan definisi kabel. ................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................

(1 Markah)

2. Senaraikan tiga (3) jenis getah penebat getah yang biasa digunakan pada kabel.

i. ...........................................................................................................................ii. ...........................................................................................................................iii. ...........................................................................................................................

(3 Markah)

3. Berikan dua (2) jenis pengalir dan fungsinya.

Nama pengalir Fungsi

i.

ii.

(4 Markah)


81

SISTEM BEKALAN TIGA FASA

MODUL 05

82

05 M05-1/1 Sistem Penjanaan, Penghantaran dan Pembekalan dan Sistem Bekalan Tiga Fasa

83

Sistem Penjanaan, Penghantaran dan Pembekalan dan Sistem Bekalan Tiga Fasa

M05-1/1 Sistem Penjanaan, Penghantaran dan Pembekalan dan Sistem Bekalan Tiga Fasa

OBJEKTIF

Menerangkan mengenai sistem penjanaan, penghantaran dan pembekalan dan sistem bekalan tiga fasa.

84


PENERANGAN

Tenaga elektrik yang dihasilkan daripada proses penjanaan perlulah dibahagikan kepada beberapa peringkat lagi sebelum disalurkan dan digunakan oleh pengguna dengan selamat. Peringkat-peringkat ini ialah penjanaan, penghantaran, pengagihan dan pembekalan.

1. SISTEM PENJANAAN

1.1. Penjanaan merupakan proses pengeluaran tenaga elektrik yang diperolehi daripada sebuah mesin penjana yang dipasang dan dipusingkan oleh tenaga penggerak seperti air, enjin stim dan sebagainya.

Proses pertukaran tenaga

Tenaga Stim )Tenaga Air )Tenaga Angin )Tenaga Solar )Tenaga Gas )Tenaga Nuklear )

1.2. Teori asas penghasilan daya gerak elektrik

Di dalam penjana terdapat pengalir (rotor) dan kutub magnet (stator). Apabila pengalir rotor berpusing, maka pemotongan urat daya magnet akan berlaku. Hasil daripada pemotongan urat daya magnet oleh pengalir maka daya gerak elektrik (D.G.E) dihasilkan.

Rajah 1: Pergerakan Daya Gerak Elektrik (D.G.E)

1.3. Pemilihan stesen penjana elektrik

Berikut merupakan faktor-faktor yang diperlukan untuk mendirikan sesebuah stesen penjana elektrik:i. Kos perbelanjaan pembangunanii. Kawasan iii. Penyelenggaraaniv. Keperluan tenaga elektrik

Pengenalan kepada jenis stesen penjanaan bergantung kepada cara dan kaedah penjana digerakkan. Ia mengandungi relau, dandang stim, turbin peralatan suis, suis gear, transformer, kelengkapan dan pembantu.

Tenaga Mekanikal Tenaga Elektrik

85

Rajah 2: Carta alir proses di dalam loji janakuasa

Voltan-voltan penjana adalah 6600V (6.6kV), 11000V (11kV), 22000V (22kV), 33000V (33kV), tiga fasa dan frekuensi 50 kitar (Hz)

1.4. Jenis-jenis stesen penjana kuasa

Di Malaysia, stesen janakuasa yang paling banyak digunakan ialah jenis hidro dan stim. Stesen janakuasa diesel hanya digunakan di kawasan tertentu sahaja memandangkan kesukaran pengendalian dan perbelanjaan yang tinggi. Terdapat juga di negara luar menggunakan stesen janakuasa nuklear, angin atau ombak.

Berikut merupakan jenis-jenis stesen penjana kuasa:• Stesen penjana kuasa hidro-elektrik.• Stesen penjana kuasa stim.• Stesen penjana kuasa nuklear.• Stesen penjana kuasa diesel.• Stesen penjana kuasa angin / ombak• Stesen penjana kuasa solar• Stesen penjana kuasa gas

i. Stesen kuasa hidro-elektrik.

Stesen ini sesuai didirikan di tempat berbukit dan mempunyai takungan air yang banyak, supaya dapat dijadikan empangan bagi mengumpul air. Tenaga air yang banyak digunakan untuk menjalankan turbin air, seterusnya ia dapat menjana tenaga elektrik.


Relau Turbin SuisGearDandang Stim

TransformerPembantu(Equipment)

Pembantu(Auxiliary)

86

Rajah 3: Contoh stesen kuasa hidro-elektrik.

Oleh kerana air dibekalkan terus menerus, jenis ini akan menjimatkan perbelanjaan dan penjanaan harian. Di negara kita terdapat beberapa buah stesen penjana jenis ini seperti di Temenggor, Cameron Highland, Tasik Kenyir dan lain-lain.

ii. Stesen janakuasa stim

Terdapat dua (2) jenis penggunaan bahan pembakaran : -

• Bahan api arang batu.• Pembakaran minyak.

a. Penjana bahan api arang batuBahan arang batu dibekal di dalam tempat bara dandang tiub air yang besar untuk menghasilkan stim tekanan tinggi kemudian stim ini disalurkan ke dalam turbin-turbin stim yang berputar pada laju 50 atau 25 putaran per saat.

Setiap turbin disambungkan secara mekanikal melalui aci (shaft) kepada sebuah penjana arus ulangalik tiga fasa dan mesin gabungan ini dikenali sebagai sebuah alternator / pengulang–alik turbin. Tenaga elektrik dapat dijanakan selagi tenaga mekanikal diberikan. Bahan dan air perlu ditambah dari masa ke semasa, jika tidak voltan yang di keluarkan akan sentiasa berubah mengikut kelajuan dan keupayaan penggerak turbin


87

Rajah 4: Penjana Bahan Api Arang Batu

Terdapat tiga penukaran tenaga.

Tenaga stim Tenaga mekanikal Tenaga elektrik

Rajah 5: Proses penukaran tenaga

b. Stesen kuasa pembakaran minyak Dalam stesen ini arang digantikan dengan bahan api minyak sebagai agen pemanas bagi

dandang.

c. Stesen penjana kuasa nuklear Penggunaan tenaga nuklear merupakan satu cara menjana tenaga elektrik, tetapi oleh

kerana kekurangan tenaga pakar dan kos yang tinggi untuk mendapatkan bahan-bahan radioaktif, maka stesen jenis ini tidak begitu banyak digunakan oleh negara kurang maju. Apabila bahan-bahan radioaktif bertindak balas, haba akan dihasilkan dan akan memanaskan dandang stim. Tenaga nuklear seterusnya bertukar menjadi tenaga stim (wap) dan memusingkan turbin. Apabila turbin ini berpusing, janakuasa itu akan mengeluarkan tenaga elektrik. Kadar tenaga yang di keluarkan adalah lebih tinggi daripada apa yang dapat dikeluarkan oleh penjana lain.


88

Rajah 6: Stesen penjana elektrik nuklear

d. Penjana kuasa diesel (Generator) Tenaga mekanikal diperolehi daripada putaran mesin yang digerakkan oleh bahan api yang

dihubungkan ke aci (shaft) janakuasa dan seterusnya tenaga elektrik dikeluarkan daripada janakuasa itu. Oleh kerana mesin ini memerlukan bahan api untuk membolehkannya berputar, perbelanjaannya lebih mahal dan penjagaannya pun sukar. Keupayaan voltan yang dikeluarkan tidak besar kerana tenaga mekanikal yang dihasilkan bergantung kepada keupayaan mesin. Biasanya, stesen ini digunakan di kawasan pedalaman. Penjanaan jenis ini digunakan sebagai pembekal tenaga elektrik yang boleh dibawa ke mana-mana.

Rajah 7: Penjana kuasa diesel (Generator)

e. Terdapat tiga penukaran tenaga.

Terdapat tiga penukaran tenaga.

Bahan api Tenaga mekanikal Tenaga elektrik

Rajah 8: Proses penukaran tenaga


89

f. Stesen penjana kuasa angin / ombak. Dalam stesen ini kuasa angin / ombak digunakan untuk menghasilkan tenaga elektrik.

Walaubagaimanapun, penggunaan stesen jenis ini tidak meluas dan digunakan sebagai alternatif sekiranya sistem penjanaan lain sukar untuk dibangunkan.

iii. Perbandingan kebaikan dan keburukan setiap jenis penjana.

Janakuasa Kebaikan Keburukan

Stim Murah Penjagaan lebihBerdekatan dengan airTenaga tidak terkawal

Hidro Kos penyelenggaraan rendahVoltan senang dinaikkan

Lokasi terhadKos pembinaan tinggi

Diesel Voltan mudah diperolehiRingan dan mudah diangkut

Kos bahan api tinggiKos penyelenggaraan tinggiBekalan voltan terhad

Nuklear

Voltan tinggiMenghasilkan tenaga tinggiMurah untuk jangka masa panjangKecekapan tinggi

Bahaya bahan buangan radioaktifKos pembinaan tinggiLokasi terhadMemerlukan lebih penjagaanMemerlukan kepakaran yang tinggi

Jadual 1: Perbandingan kebaikan dan keburukan setiap jenis penjana

2. SISTEM PENGHANTARAN

Tenaga elektrik yang terhasil daripada proses penjanaan, seterusnya dihantar ke pencawang-pencawang voltan tinggi melalui sistem penghantaran.

Tenaga elektrik yang dikeluarkan oleh sesebuah stesen penjana adalah kira-kira 11kV, 22kV atau 33kV 3 fasa dan frekuensi 50 Hz.

Tenaga elektrik yang terhasil dari penjana akan melalui bus-bar ke perkakas suis (switch gear) dan seterusnya disuap ke kabel atau talian yang keluar ke pencawang untuk disambung kepada alat pengubah (transformer).

Pengubah sistem penghantaran biasanya disambung secara delta untuk mendapatkan voltan talian dan voltan fasa yang sama. Voltan-voltan sistem penghantaran biasanya dinaikkan ke 66kV, 132kV, 275kV.

Rajah 9: Sambungan delta


90

Tujuan menaikkan voltan ialah :-

a) Untuk mengurangkan perbelanjaan

Pada pengguna saiz kabel yang besar, kerana saiz kabel yang digunakan berdasarkan besarnya arus yang mengalir. Kuasa bergantung kepada nilai arus, voltan dan faktor kuasa ( W = I x V x Kos θ ). Jika kuasa ditetapkan, arus boleh dikecilkan dan nilai voltan mestilah dinaikkan untuk mendapatkan kuasa yang sama. Sebagai contoh (faktor kuasa diabaikan ).

W = I x V W = I x V11000 = 20 x 550 11000 = 10 x 1100 ( asal ) ( baru )

Dengan ini, saiz kabel dan suis peralatan serta alat-alat kawalan lain dapat dikecilkan berbanding dengan arus yang asal iaitu daripada 20A kepada 10A.

b) Untuk mendapatkan nilai voltan bekalan yang stabil pada pengguna walaupun berlaku susutan voltan yang banyak

Tenaga elektrik ini seterusnya dihantar melalui rangkaian talian atas ke daerah dan kawasan seluruh negara yang dipanggil talian penghantaran. Talian penghantaran utama di negara kita ialah Sistem Grid Nasional dengan melalui menara pylon.

Talian penghantar dan kelengkapan pembantu (auxiliary) adalah untuk menghubungkan sistem bekalan daripada pembekal tenaga elektrik penjanakuasa ke pencawang-pencawang terdedah.

2.1. Beberapa kaedah sambungan sistem penghantaran.

i. Sistem Jejariii. Sistem Gelang.iii. Sistem Bus-Ties.iv. Sistem Rangkaian.v. Sistem Grid Nasional.

i. Sistem Jejari

Sistem ini merupakan cara yang termurah tetapi mendatangkan beberapa keburukan, di antaranya apabila satu daripada pengubah itu rosak pengubah-pengubah lain tidak boleh berfungsi dan saiz kabel yang digunakan adalah lebih besar daripada saiz kabel yang digunakan dalam sambungan secara gelang pada keupayaan yang sama.

Sistem ini lazim digunakan untuk satu daerah kecil setelah sampai ke peringkat bekalan tenaga elektrik atau sambungan bekalan ke rumah-rumah berderet. Namun begitu sistem masih boleh dibaiki dengan menggunakan pemutus litar disetiap pengubah agar pengubah yang rosak itu boleh dibaiki tanpa mengganggu bekalan ke beban yang lain.

Rajah 10: Sistem Jejari


91

ii. Sistem Gelang.

Sistem penghantaran ini dibuat dengan menyambungkan kesemua pengubah peninggi (step up) pada satu kawasan secara litar gelang. Sambungan jenis ini melibatkan bahagian belitan utama pengubah sahaja, manakala sebelah sekunder dipasang terus ke pengubah penurun (step down) yang lain. Sistem ini boleh dianggap sebagai sistem penghantaran yang seimbang arusnya, meskipun terdapat perubahan beban. Susutan voltan dalam penghantarannya dianggap tiada.

Kebaikan sistem gelang

i. Apabila salah satu pengubah rosak, pengubah lain masih boleh berfungsi.ii. Pengubah yang rosak boleh dibaiki tanpa mengganggu bekalan yang lain.iii. Dapat menampung permintaan arus yang tinggi.iv. Menggunakan saiz kabel yang kecil

Keburukan sistem gelang

• Kawasan pengubah yang rosak tidak akan mendapat tenaga elektrik.

Rajah 11: Sistem gelang

iii. Sistem Bus-ties

Dalam sistem penghantaran ini, pengubah di setiap kawasan disambungkan dalam litar gelang pada bahagian utama dan sekunder. Kebaikan sistem ini, apabila salah satu daripada pengubah itu rosak, kawasan yang dibekalkan oleh pengubah itu masih boleh mendapat tenaga elektrik dari sambungan gelang pada sekunder pengubah lain.


92

Rajah 12: Sistem Bus-Ties

iv. Sistem Rangkaian.

Sistem rangkaian adalah campuran kebaikan sistem gelang dan bus-ties. Oleh kerana itu harganya tidaklah semahal sistem bus-ties kerana litar gelang hanya dibuat pada bahagian sekunder transformer sementara bahagian utamanya dibuat dalam sambungan jejari.

Cara sambungan ini memberikan hasil yang sama seperti kebaikan litar gelang dan bus-ties. Di antaranya ialah apabila salah satu daripada transformer itu rosak, bekalan elektrik di kawasan transformer yang rosak itu masih boleh diperolehi kerana bahagian sekunder pengubah itu berada dalam rangkaian litar gelang.

Terdapat dua bentuk sambungan rangkaian iaitu sambungan rangkaian mudah dan rangkaian kompleks. Dalam sambungan rangkaian kompleks, dua rangkaian mudah dicantumkan tetapi dibekalkan oleh sebuah stesen penjana sahaja.

Rajah 13: Sistem rangkaian kompleks


93

v. Sistem Grid Nasional.

Sistem grid ini biasa digunakan bagi sambungan antara janakuasa, namun begitu sistem ini ada juga digunakan untuk sambungan di antara pengubah peninggi.

Sistem ini paling banyak digunakan disebabkan beberapa perkara antaranya perubahan frekuensi yang tidak begitu ketara pada beban yang disambung melalui penghantaran kedua. Dengan penggunaan penjana yang besar luas kawasan dapat dikurangkan kerana terdapatnya penggunaan janakuasa kecil pada setiap tempat.

Rajah 14: Sistem gred nasional

a. Beberapa kebaikan daripada sistem Grid Nasional ini adalah :-

•Loji-loji penjana yang besar adalah lebih cekap daripada yang kecil.•Tidak diperlukan banyak loji simpanan.•Dalam kes kerosakan sesuatu loji dalam mana-mana stesen, bekalan tempatan itu

boleh dibekalkan dari Grid Nasional.• Lebih banyak daerah boleh menerima bekalan elektrik dengan menyalurkan

bekalan itu dari talian penghantar sekunder

b. Keburukan-keburukan Sistem Grid Nasional.

• Kos perbelanjaan yang banyak.• Memerlukan penyelenggaraan yang rapi• Mengambil masa yang lama untuk menyiapkannya

vi. Sistem Pengagihan dan Pembekalan Arus ulang-alik

Pengagihan pada voltan tinggi melibatkan peruntukan pengubah di pencawang di mana tenaga itu diturunkan kepada voltan rendah atau sederhana yang standard seperti 230V, 400V, 650V, 2kV, 3kV, 50 Hz sebelum dibekalkan kepada pengguna.

Bagi pengguna rumah kediaman, pengagihan itu adalah pada voltan rendah 230V. Bagi industri kecil, sekolah, pejabat dan sebagainya voltan 400V diperlukan. Tenaga elektrik dari pengubah di pencawang ini dibawa oleh kabel penyuap. Sambungan ke premis dibuat dengan menggunakan satu kabel servis yang dicantumkan secara Tee.

Voltan nominal bagi bekalan satu fasa adalah 230V, a.c. julat + 10%, - 6%Voltan nominal bagi bekalan tiga fasa adalah 400V, a.c. julat + 10%, - 6%Frekuensi yang dibenarkan ialah 50Hz 1%

Sistem-sistem pengagihan arus ulangalik adalah :-

a. Fasa tunggal 2 dawai.b. Fasa tunggal 3 dawai.c. Tiga fasa 3 dawai.d. Tiga fasa 4 dawai.

Sistem yang paling meluas digunakan adalah sistem 3 fasa 4 dawai. Pengagihan boleh dibuat secara talian atas dan kabel bawah tanah.


94

vii. Perbandingan di antara talian atas dan kabel bawah tanah.

a. Talian atas.• Didirikan di kawasan luar bandar.• Menggunakan tiang kayu, tiang besi dan tiang konkrit.• Pengalir talian berpenebat daripada jenis aluminium dengan gandingan keluli.• Kos pembinaan murah dan senang dibuat penyelenggaraan.

b. Kabel bawah tanah.• Ditanam di kawasan bandar atau kawasan bangunan flat.• Menggunakan kabel berpenebat yang ditanam dan tahan daripada kerosakan

mekanikal.• Untuk membuat penyelenggaraan adalah rumit

c. Rajah di bawah menunjukkan susunan daripada penjanaan sehingga ke sistem pengagihan.

Rajah 15: Susunan daripada penjanaan sehingga ke sistem pengagihan


Air, stim dan lain-lain

95

3. SISTEM-SISTEM PENGAGIHAN ARUS ULANG ALIK

• Fasa tunggal 2 - dawai• Fasa tunggal 3- dawai• Tiga fasa 3 – dawai• Tiga fasa 4 – dawai

3.1. Sistem yang paling luas digunakan adalah sistem 3 fasa 4 dawai

i. Pengagihan bekalan kepada pengguna

a. Pengagihan bekalan 3 fasa 4 dawai ( 400V ) dan 3 fasa 4 dawai ( 400V / 230V )b. Pengagihan bekalan fasa tunggal 230V diambil salah satu dawai 3 fasa ( merah, kuning,

biru ) beserta dengan satu dawai neutral.

Rajah 16: Gambarajah pengagihan 3 fasa 4 dawai

ii. Perbandingan di antara talian atas dan kabel bawah tanah

a. Talian atas.

• Didirikandikawasanluarbandar• Menggunakantiangkayu,tiangbesidantiangkonkrit• Pengalirtalianbertebatdaripadajenisaluminiumdengangandingankeluli• Kospembinaanmurahdansenangdibuatpenyenggaraan

b. Kabel bawah tanah

• Didirikandikawasanbandarataukawasanbangunanflat• Menggunakankabelbertebatyangditanamdantahandaripadakerosakanmekanikal• Untukmembuatpenyelenggaraanadalahrumit

Rajah di bawah menunjukkan susunan dalam sistem penghantaran sehingga pengguna voltan arus ulang alik, kadaran voltan yang diberikan itu merupakan anggaran daripada berbagai-bagai jenis stesen penjana. Bagi pengguna yang mendapatkan bekalannya daripada penerus ( rectifier ) sebenarnya ia mendapatkan voltan bekalan arus terus yang telah ditukarkan daripada bekalan asal iaitu voltan arus ulang alik.

Pengguna menggunakan voltan yang berbeza-beza julatannya kerana tidak semua pengguna memerlukan voltan yang sama, di kilang-kilang perusahaan voltan sebanyak 240V tidaklah memadai sebaliknya voltan sebesar itu hanya sesuai untuk rumah kediaman sahaja. Voltan yang sesuai untuk kilang-kilang perusahaan ialah kira-kira 600V sehingga 1KV.


96

4. JANGKA FAKTOR KUASA

Rajah 17: Jangka faktor kuasa

i. Jangka ini adalah untuk mengukur faktor kuasa di suatu litar atau beban.

ii. Faktor kuasa ini adalah dari nilai negatif (0) ke nilai 1 dan dari nilai positif (0) ke nilai 1 seperti gambarajah di atas.

iii. Jika beban mengandungi lebih kapasitor, nilai faktor kuasa adalah negative atau disebut faktor kuasa mendahului ( leading ) dan ini bermakna arus mendahului voltan di beban.

Rajah 18: Arus mendahului voltan

iv. Jika di suatu beban mempunyai lebih beban aruhan, nilai faktor kuasa adalah positif atau disebut faktor kuasa menyusul ( lagging ) dan ini bermakna arus menyusul voltan di beban.


97

Rajah 19: Arus menyusul voltan

v. Pada praktiknya faktor kuasa di sistem kita ini adalah menyusul ( lagging ) disebabkan oleh beban berupa aruhan. ( Induction )

vi. Faktor kuasa yang baik adalah satu. ( Unity )

vii. Pada sistem Tenaga Nasional Berhad ( TNB ) faktor kuasa kurang daripada 0.85 menyusul ( lagging ) dianggap tidak baik.

viii. Kepentingan untuk meningkat faktor kuasa ke nilai 1, adalah disebabkan arus yang digunakan oleh suatu beban akan meningkat jika faktor kuasa beban rendah.

ix. Arus yang tinggi ini membawa beberapa keburukan :- · Sistem voltan akan turun. · Kerugian kuasa talian atau pengalir akan bertambah.

x. Faktor kuasa adalah penting selepas menyelarikan dua turbine janakuasa. Meter faktor kuasa mestilah mempunyai bacaan yang sama.

xi. Jika beban sedikit, ampere akan rendah, kita mesti kawal capacitor bank dengan manual – tidak boleh secara automatik. Cuma berikan 4 / 5 capacitor bank, jika tidak dikawal, ACB akan trip.

xii. Faktor kuasa penting pada janakuasa kerana untuk mendapatkan kuasa keluaran yang tinggi.

4.1. Nilai-nilai faktor kuasa

i. Nilai-nilai faktor kuasa adalah bermula dari 0 hingga 1, dimana nilai 1 adalah nilai faktor kuasa yang maksima ( nilai yang paling baik ). Faktor kuasa yang maksima ini juga dipanggil ‘ Unity ‘. Pada bahagian kuasa ‘ Unity ‘ dikeluarkan sama banyak beban-beban inductive dan beban-beban capacitive.

ii. Oleh itu, Tenaga Nasional memberi kelonggaran kepada pengguna supaya pada pemasangan tidak boleh jatuh pada 0.85, jika ia berlaku juga, dia hendaklah dibetulkan kembali. Jika tidak Surcaj dikenakan oleh pihak Tenaga Nasional.

4.2. Kesan-kesan faktor kuasa rendah

i. Katakan satu pemasangan pengguna memerlukan bekalan 230VAC, 40A untuk menjalankan beban-bebannya dan faktor kuasa bagi pemasangan tersebut adalah baik.

ii. Contohnya : faktor kuasa = 0.9


98

Maka kuasa yang terjadi : -

P = V X I X COS θ P = 230 X 40 X 0.9 P = 82800 watt P = 8.28 kW

iii. Katakan terdapat perubahan beban-beban induktif di dalam pemasangan, maka secara automatik faktor kuasa akan jatuh. Katakan jatuh pada 0.5 maka kuasa yang dihasilkan turut jatuh.

P = V X I X COS θ P = 230 X 40 X 0.5 P = 4600 watt P = 4.6 kW

iv. Jadi andainya faktor kuasa jatuh daripada 0.9 sehingga 0.5 maka berlaku kehilangan kuasa pada pemasangan itu sebanyak :-

8.28 kW – 4.6 kW = 3.68 kW

4.3. Faktor kuasa

4.4. DefinIsi faktor kuasa

KUASA AKTIF / KW / KUASA SEBENARKUASA KETARA / KVA / APPARENT POWER

FAKTOR KUASA =

4.4. Kuasa regangan ( Q )

• Penyerapan tenaga yang aktif ( diukur di dalam kilowatt ) yang boleh ditukarkan kepada tenaga yang boleh digunakan.

• Seringkali disertai oleh penyerapan sedikit tenaga regangan motor pengubah dan pada amnya sebarang peralatan elektrik yang digunakan mengikut prinsip medan electromagnet menyimpan tenaga regangan untuk medan magnetnya.

• Diukur di dalam unit KVAr yang tidak menghasilkan tenaga berguna dan menwakili arus regangan yang tersimpan di dalam beban.

4.5. Kuasa regangan ( Q )

• Diukur di dalam unit Kilowatt ( kW ), menghasilkan tenaga berguna, menwakili arus aktif yang diserap oleh beban.


KVAr

KVA

kW

99

4.6. Kuasa ketara ( S )

• Diukur di dalam unit kVA yang merupakan kuasa dari punca ke beban dan diwakili jumlah arus iaitu jumlah secara vector arus aktif dan arus regangan. Hubungan penting diperolehi dari rajah di atas.

P = S x COS θkW = KVA x COS θ

4.7. Contoh soalan 1

i. Berapakah reaktif power yang diperlukan untuk meningkatkan faktor kuasa ke paras 0.96 lagging jika aktif power adalah 1000 kW pada faktor kuasa 0.70 lagging.

ii. Cara mendapat kadar kapasitor yang diperlukan.i. Didalam pergiraan unit kapasitor yang diperlukan dipanggil reactive power iaitu di dalam

KVAr dan simbolnya ialah “ Q “ .ii. Beban di dalam suatu pemasangan di sebut active power dan unitnya di dalam KILOWATT

(kW) simbolnya adalah “ P “.iii. Cosine Oo pula faktor kuasa sebelum ditingkatkan. ( 0.70 )iv. Cosine Oc ialah faktor kuasa perlu ditingkatkan ( 0.96 )

Tan Фo

Tan Фc

Cos ФcCos Фo

iii. Formula

Q = ( Tan Oo – Tan Oc ) x PKVAr = ( 0.70 – 0.96 ) x 1000

Oleh itu, Cos-1 0.70 = 45.57° Tan 45.57° = 1.020

Cos-1 0.96 = 16.26° Tan 16.26° = 0.291

Masukkan jawapan di dalam formula di atas.

Q = ( Tan Oo – Tan Oc ) x PKVAr = ( 1.020 – 0.291) x 1000 = 0.729 x 1000 = 729 KVAr


100


i. Beban = 200 kW

Faktor kuasa asal = COS θ = 0.74 Faktor kuasa baru = COS θ = 0.90

Cari jumlah KVAr yang diperlukan.

ii. Jawapan

Q = ( Tan Oo – Tan Oc ) x PKVAr = ( 0.74 – 0.90 ) x 1000 Oleh itu, Cos-1 0.74 = 42.27° Tan 42.27° = 0.908

Cos-1 0.90 = 25.84° Tan 25.84° = 0.484


Q = ( Tan Oo – Tan Oc ) x PKVAr = ( 0.908 – 0.484) x 200 = 0.424 x 200 = 84.8 KVAr


i. Satu pemasangan yang sediada :-

Keperluan KVAr daripada bil elektrik bulanan.

Unit yang digunakan = 49470 KWJFaktor kuasa untuk bulan jun = 0.59Jumlah jam bekerja = 9 jam sehari x 25 hari / bulan = 225 jam sebulan

49470225

Beban permintaan = = 219.8 kW = 220kW

Pembaikan faktor kuasa kepada 0.95.Cari KVAr yang diperlukan

ii. Jawapan

Q = ( Tan Oo – Tan Oc ) x PKVAr = ( 0.59 – 0.95 ) x 220

Oleh itu, Cos-1 0.59 = 53.84° Tan 53.84° = 1.368

Cos-1 0.95 = 18.19° Tan 18.19° = 0.329


Q = ( Tan Oo – Tan Oc ) x PKVAr = ( 1.368 – 0.329) x 220

= 1.039 x 220 = 228.58 KVAr


101


i. Keperluan KVAr daripada senarai motor.

Bil Jenis motor COS Oo COS Oc

1 5 x motor 60 hp 0.7 0.95

2 1 x motor 200 hp 0.63 0.95

3 1 x motor 35hp 0.7 0.95

4 1 x motor 65 hp 0.7 0.95

5 3 x motor 5 hp 0.7 0.95

6 5 x motor 10 hp 0.7 0.95

Jawapan 1 Jawapan 2

5 x motor 60 hp = ( 60 x 746 x 5 ) / 1000

= 223.8 kW

Q = ( Tan Oo – Tan Oc ) x P

KVAr = ( 0.7 – 0.95 ) x 223.8

Oleh itu, Cos-1 0.7 = 45.57°

Tan 45.57° = 1.020

Cos-1 0.95 = 18.19°

Tan 18.19° = 0.329



KVAr = ( 1.020 – 0.329) x 223.8

= 0.691 x 223.8

= 154.64 KVAr

1 x motor 200 hp = ( 200 x 746 x 1 ) / 1000

= 149.2 kW


KVAr = ( 0.63– 0.95 ) x 220

Oleh itu, Cos-1 0.63 = 50.95°

Tan 50.95° = 1.233

Cos-1 0.95 = 18.19°

Tan 18.19° = 0.329



KVAr = ( 1.233 – 0.329) x 149.2

= 0.904 x 149.2

= 134.88 KVAr


102

Jawapan 3 Jawapan 4

1 x motor 35 hp = ( 35 x 746 x 1 ) / 1000

= 26.11 kW


KVAr = ( 0.7 – 0.95 ) x 26.11

Oleh itu, Cos-1 0.7 = 45.57°

Tan 45.57° = 1.020

Cos-1 0.95 = 18.19°

Tan 18.19° = 0.329



KVAr = ( 1.020 – 0.329) x 26.11

= 0.691 x 26.11

= 18.04 KVAr

1 x motor 65 hp = ( 65 x 746 x 1 ) / 1000

= 48.49 kW


KVAr = ( 0.7 – 0.95 ) x 48.49

Oleh itu, Cos-1 0.7 = 45.57°

Tan 45.57° = 1.020

Cos-1 0.95 = 18.19°

Tan 18.19° = 0.329



KVAr = ( 1.020 – 0.329) x 48.49

= 0.691 x 48.49

= 33.51 KVAr


103

Jawapan 5 Jawapan 6

3 x motor 5 hp = ( 5 x 746 x 3 ) / 1000

= 11.19 kW


KVAr = ( 0.7 – 0.95 ) x 11.95

Oleh itu, Cos-1 0.7 = 45.57°

Tan 45.57° = 1.020

Cos-1 0.95 = 18.19°

Tan 18.19° = 0.329



KVAr = ( 1.020 – 0.329) x 11.19

= 0.691 x 11.19

= 7.73 KVAr

5 x motor 10 hp = ( 10 x 746 x 5 ) / 1000

= 37.3 kW


KVAr = ( 0.7 – 0.95 ) x 37.3

Oleh itu, Cos-1 0.7 = 45.57°

Tan 45.57° = 1.020

Cos-1 0.95 = 18.19°

Tan 18.19° = 0.329



KVAr = ( 1.020 – 0.329) x 37.3

= 0.691 x 37.3

= 25.77 KVAr

Jumlah KVAr keseluruhan motor :-

= 154.64 KVAr + 134.88 KVAr + 18.04 KVAr + 33.51 KVAr + 7.73 KVAr + 25.77 KVAr = 374.57 KVAr

1 step ( capacitor bank ) = 50 KVAr

374.57 KVAr = ? step


374.57

50= 7.49

= 8 step

104

5. PENGUKURAN DI TAPAK

Pengukuran di tapak jika boleh hendaklah dibuat semasa operasi berada di tahap maksima . Penggunaan yang kerap adalah perlu.

Menggunakan meter faktor kuasa, bacaan faktor kuasa adalah COS θ = 0.5

Purata bacaan voltan = 420VPurata arus talian = 700AKuasa yang digunakan = √3 x V x I x COS θ = √3 x 420 x 700 x 0.5 = 254611.4687 W ± 254.61 kW

Jika faktor kuasa dibaiki kepada 0.95, cari KVAr…

Q = ( Tan Oo – Tan Oc ) x PKVAr = ( 0.5 – 0.95 ) x 254.61

Oleh itu, Cos-1 0.5 = 60° Tan 60° = 1.732 Cos-1 0.95 = 18.19° Tan 18.19° = 0.329


Q = ( Tan Oo – Tan Oc ) x PKVAr = ( 1.732 – 0.329) x 254.61 = 1.403 x 254.61 = 357.22 KVAr

5.1. Perkiraan mencari faktor kuasa

Formula mencari faktor kuasa

Faktor kuasa = 1

√ ( 1 +B2

) A2

= kW

√ ( kW2 + KVAr2 )

Purata Faktor kuasa = 1

√ ( 1 +C2

) D2


Di mana :

A = kW atau MW

B = KVAr atau MVAr

Di mana :

C = KVArH / MVArH

D = kWH / MWH

105

5.2. Soalan 1

Bacaan kW = 50 dan Bacaan KVAr = 6

Kira faktor kuasa : -

Faktor Kuasa = kW

√ ( kW2 + KVAr2 )

= 50 kW

√ ( 50 kW2 +6 KVAr2 )

= 50 kW

√ ( 2500 + 36 )

= 50 kW

√ ( 2536 )

= 0.993


106

LATIHAN Pelatih dikehendaki menjawab semua soalan dengan rujukan Modul Latihan CIOT.481.01.16-M05-1/1 / CIOT.482.01.16-M05-1/1.




1. Berikan nama jenis proses permulaan sebelum sesuatu bekalan dapat dibekalkan?

A. Penjanaan B. Pengagihan C. Penghantaran D. Pengoksidaan

(1 Markah)

2. Apakah nama bahan bakar yang digunakan di dalam proses penjanaan jenis stim?

A. Mancis B. Kayu api C. Arang batu D. Alat pemasak (1 Markah)

3. Apakah komponen- komponen asas penjanaan jenis hidro?

I. Empangan II. Empis air III. Turbin IV. Aci (shaft)

A. I, II & III B. II, III & IV C. II & III D. Semua diatas

(1 Markah)

4. Julat voltan bagi tiga fasa yang telah diwartakan oleh Suruhanjaya Tenaga adalah

A. 415V +10% -6% B. 400V +10% -6% C. 415V +6% -10% D. 400V +6% -10%

(1 Markah)

5. Berikan kebaikan dan keburukan system penjanaan hidroelektrik

A. Tiada di atas B. Kos penyelanggaraan rendah dan lokasi terhad C. Kos penyelenggaran mahal tempat mudah diperolehi D. Kos penyelenggaraan rendah dan lokasi mudah diperolehi.

(1 Markah)


107



1. Tiga (3) peringkat sistem bekalan iaitu penjanaan, pengagihan dan penghantaran

2. Sistem penjanaan nuklear digunakan secara meluas di Malaysia

3. Dalam proses pengagihan akan menghasilkan sistem 4 dawai 3 fasa 400V

4. Arang batu digunakan sebagai bahan bakar bagi sistem penjanaan stim

5. Setiap perubahan voltan turut mempengaruhi nilai frekuensi

(5 Markah)


Arahan: Isikan nama bahagian Sumber Tenaga Arang Batu yang betul.

Transformer injap naikTurbin Dandang

Saluran stim Kabel penghantaran

(5 markah)


4.

3.

5.

1.

2.

108


Arahan: Isi tempat kosong dengan jawapan yang sesuai. 1. Apakah yang dimaksudkan proses pengagihan?

..............................................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................................

(2 Markah)

2. Berikan dua (2) jenis penjanaan yang terdapat di Malaysia.

i. .............................................................................................................................. ii. ...............................................................................................................................

(2 Markah)

3. Nyatakan tiga (3) peringkat sebelum sesuatu bekalan dapat digunakan. i. .............................................................................................................................. ii. .............................................................................................................................. iii. ..............................................................................................................................

(3 Markah)

4. Mengapakah sistem penjanaan neuklear tidak dilakukan di negara ini?

.......................................................................................................................................

(1 Markah)

5. Apakah fungsi penggunaan arang batu di dalam proses penjanaan?

....................................................................................................................................... (1 Markah)


109

SISTEM PENDAWAIAN TIGA FASA

MODUL 06

110

06 M06-1/1 Sistem Pendawaian Tiga Fasa

111

Sistem Pendawaian Tiga Fasa

OBJEKTIF

Menerangkan mengenai pendawaian permukaan, tersembunyi, konduit, sesalur dan lain-lain.


112


PENERANGAN

Sistem pendawaian tiga fasa ialah satu sistem pemasangan litar eletrik yang merangkumi pengalir, penebat, perlindungan mekanikal dan aksesori eletrik. Ia boleh dijalankan dengan pelbagai cara mengikut jenis perlindungan mekanikal, keadaan pemasangan dan jenis penebat kabel yang boleh digunakan.

1. PENDAWAIAN PERMUKAAN, TERSEMBUNYI, KONDUIT, SESALUR DAN LAIN-LAIN.

Sistem pendawaian ialah suatu sistem pemasangan litar elektrik yang merangkumi pangalir, penebat, perlindungan mekanikal dan aksesori elektrik. Sistem pendawaian boleh dijalankan dengan berbagai cara mengikut jenis perlindungan mekanikal, keadaan pemasangan dan jenis penebat kabel boleh digunakan. Jenis sesuatu sistem pendawaian boleh dinamakan dengan berpandukan kepada kaedah pemasangan kabel dan jenis salutan pada kabel.

1.1. Faktor Pemilihan.

Untuk memilih sesuatu sistem pendawaian ia perlukan perancangan yang tepat bagi mengelakkan pembaziran. Di antara perkara-perkara yang perlu diperhatikan adalah seperti berikut :

i. Jenis beban yang hendak dipasang.ii. Keadaan tempat pemasangan.iii. Kos perbelanjaan.iv. Tempoh ketahanan pemasangan.v. Kekemasan dan kecantikan.vi. Keadaan sekeliling.vii. Tempoh masa menyiapkan.viii.Perubahan atau penambahan litar

masa akan datang.ix. Jenis voltan bekalan.x. Keselamatan dan kelulusan pihak yang

berkenaan (JKR, ST, EIU, TNB SESCO dan SESB)

1.2. Jenis-jenis sistem pendawaian.

Berikut ialah senarai jenis sistem pendawaian yang umum digunakan:

i. Sistem Pendawaian Permukaan.ii. Sistem Pendawaian Penyokong Katenari.iii. Sistem Pendawaian Konduit.

• Pendawaian permukaan.• Pendawaian tersembunyi (conceal

wiring).iv. Sistem Pendawaian Sesalur (trunking).v. Sistem Pendawaian Salur (ducting).vi. Sistem Pendawaian Kabel Penebatan

Mineral Pelapik Kuprum.vii. Sistem Pendawaian Kabel Penebatan

Kertas Pelapik Plumbum.viii.Sistem Pendawaian Sementara.

1.3. Sistem Pendawaian Permukaan

Sistem pendawaian permukaan ialah satu sistem di mana kabel dalam sesuatu pemasangan dipasang pada permukaan dinding atau siling tanpa sebarang pelindung tambahan.

1.4. Ciri-ciri pemilihan

Berikut ialah beberapa ciri-ciri yang dianggap sesuai bagi sistem pendawaian permukaan:

i. Voltan bekalan jenis satu fasa (fasa tunggal).

ii. Bangunan diperbuat daripada kayu atau batu.

iii. Kos perbelanjaan murah.iv. Bilangan kabel atau litar akhir yang

perlu dipasang adalah sedikit.v. Kerosakan mekanikal kemungkinan

amat kurang.vi. Memerlukan masa yang singkat untuk

menyiapkan pendawaian.vii. Kadar kuasa beban yang minima.

1.5. Jenis-jenis kabel yang digunakan

Kabel yang digunakan mestilah daripada jenis bersalut PVC (PVC/PVC), ini adalah kerana kabel yang dipasang secara sistem permukaan akan terdedah kepada keadaan sekeliling dan kerosakan mekanikal. Jenis kabel yang sesuai digunakan di bangunan rumah kediaman adalah kabel berpenebat PVC (PVK) atau getah.

1.6. Kaedah pemasangan kabel

Kaedah pemasangan kabel bagi sistem ini dibuat dengan disokong oleh klip plumbum atau klip aluminium ke permukaan dinding, tiang atau siling. Sebelum sistem ini dijalankan pastikan permukaan pendawaian bukan daripada bahan jenis logam. Bagi pendawaian permukaan yang dibuat di bangunan batu atau simen, kabel akan diklipkan di atas satu bilah papan (wooden batten) yang sebelum ini dipakukan ke dinding atau siling.

Terdapat dua jenis klip kabel yang biasa digunakan iaitu klip aluminium dan plumbum.

Saiz klip yang digunakan perlu dipilih agar sesuai dengan jumlah bilangan kabel yang perlu disokong.

113

Rajah 1: Gambar baru (real) Pendawaian klip plumbum

Garis pusat keseluruhan kabel

1

Jarak maksimum bagi klip

Kabel Getah tanpa perisai, PVK atau plumbum-bersalut

Kabel berperisaiKabel penebat mineral salut kuprum atau salut

aluminiumUmum Dalam karavan

Mendatar2

Menegak3

Mendatar4

Menegak5

Mendatar 6

Menegak7

Mendatar8

Menegak9

mm9

mm250

mm400 mm mm mm mm mm

600mm800

91520

152040

300350400

400450550 150 250

350400450

450550600

900500

12002000

Jadual 1: Jarak bagi penyokong kabel

2. SISTEM PENDAWAIAN PENYOKONG KATENARI

Sistem pendawaian penyokong katenari adalah satu sistem yang jarang digunakan. Tetapi pada sesuatu keadaan sistem ini masih diperlukan.


i. Bangunan atau dewan yang silingnya terlalu tinggi.ii. Pendawaian di pusat atau kandang ternakan.iii. Penyambungan kabel bekalan diantara dua bangunan.iv. Kawasan luar bangunan yang mempunyai halangan.

2.2. Jenis kabel yang digunakan

Kabel yang sesuai digunakan adalah daripada jenis kabel penebat bersalut PVK atau getah kuat serta mempunyai penahan minyak dan penghalang api.


Kabel akan dimasukkan ke lubang yang terdapat di penyokong katenari, dengan diikuti oleh dawai pengikat. Setelah kerja memasukkan kabel dan dawai pengikat selesai, barulah disangkutkan kedua-dua penghujung dawai pengikat ke dinding atau tiang bangunan. Ikatan dawai pengikat di dinding atau tiang mestilah kuat dan kemas. Pada kebiasaanya hanya dua kabel sahaja boleh disokong oleh penyokong katenari.


114

Rajah 2: Kaedah pemasangan kabel

3. SISTEM PENDAWAIAN KONDUIT

Dalam sistem pendawaian konduit ialah suatu sistem yang menggunakan konduit dan akan dipasang dipermukaan atau di dalam dinding (tersembunyi) dan akan di salurkan kabel di dalamnya.

3.1. Ciri-ciri pemilihan sistem pendawaian konduit

i. Sekiranya punca kerosakan mekanikal pada sesuatu bangunan terlalu banyak.ii. Memerlukan satu sistem pembumian yang baik.iii. Memerlukan penambahan litar pada masa akan datang.iv. Voltan bekalan satu fasa dan tiga fasa.v. Kadar kuasa beban yang dipasang lebih besar.

3.2. Jenis-jenis kabel yang digunakanSemua jenis kabel boleh digunakan sama ada berpenebat satu lapis sahaja.

3.3. Jenis-jenis konduit

Terdapat tiga jenis konduit yang biasa digunakan iaitu :

i. Konduit logam tolok berat (Galvanized Iron – G.I) – digunakan pada bangunan yang mempunyai risiko kerosakan mekanikal tinggi.

ii. Konduit bukan logam (Polyvinil Chloride - PVC) – digunakan pada bangunan yang tidak mempunyai risiko kerosakan mekanikal tinggi.

iii. Konduit boleh lentur (Flexible) - digunakan sebagai konduit penyambung di antara konduit tetap atau pengasing ke motor elektrik.

Saiz nominal konduit ialah 16 mm, 20 mm, 25 mm dan 32mm.

Pemilihan saiz nominal konduit bergantung kepada bilangan kabel yang perlu dipasang dan rujuk pada jadual yang diberi di bawah.

Jadual 2: Faktor konduit dilarian lurus pendek

Garis pusat konduitmm Faktor

16 290

20 460

25 800

32 1400


Dawai pengikat

Kabel

Pemotong katenari

115

3.4. Faktor ruang

Faktor ruang ialah satu nisbah daripada jumlah keseluruhan luas keratan rentas kabel (termasuk penebat dan sebarang salutan) dengan luas keratan rentas dalam bagi konduit (40%) atau sesalur (trunking 45%) atau salur (ducting 35%).

Jadual 3: Jadual faktor kabel larian lurus pendek dan faktor kabel dilarian lurus panjang atau larian yang mengandungi bengkok

Jenis pengalir Luas muka keratan rentas pengalir mm²

Faktor kabel dilarian lurus pendek

Faktor kabel dilarian panjang atau larian yang mengandungi

bengkok

Faktor Faktor

Pejal

1 22 16

1.5 27 22

2.5 39 30

4 43

6 58

10 105

Lembar

1.5 31

2.5 41

4 58

6 88

10 146


116

Jadual 4: Faktor konduit di larian yang mengandungi bengkok

Panja- ng

larian m

Garis pusat konduit mm

16 20 25 32 16 20 25 32 16 20 25 32 16 20 25 32 16 20 25 32

Lurus Satu bengkok Dua bengkok Tiga bengkok Empat bengkok

1

Perlu rujuk jadual yangdiberi

188 303 543 947 177 286 514 900 158 256 463 818 130 213 288 692

1.5 182 294 528 923 167 270 487 857 143 233 422 750 111 182 333 600

2 177 265 514 900 158 256 463 818 130 213 388 692 97 159 292 529

2.5 171 278 500 878 150 244 442 783 120 196 358 643 85 141 260 474

3 167 270 487 857 143 233 422 750 111 182 333 600

3.5 179 290 521 911 162 263 475 837 136 222 404 729 103 169 311 563

4 177 288 514 900 158 256 463 818 130 213 388 592 97 159 292 529

4.5 174 282 507 889 154 250 452 800 125 204 373 567 91 149 275 500

5 171 278 500 878 150 244 442 783 120 196 358 643 86 141 260 474

6 167 270 487 857 143 233 422 750 111 182 33 600

7 162 263 475 837 136 222 404 720 103 169 311 563

8 158 256 463 818 130 213 388 692 97 159 292 529

9 154 250 452 800 125 204 373 667 91 149 275 500

10 150 244 442 783 120 196 358 643 86 141 260 474

3.5. Kaedah pemilihan saiz nominal konduit

i. Kabel penebat PVK teras tunggal di dalam konduit larian lurus dengan panjangnya tidak lebih 3 meter, perlu rujuk jadual yang diberi.

a. Pastikan faktor kabel yang perlu digunakan daripada jadual yang diberi.b. Campurkan kesemua faktor kabel tersebut dan bandingkan dengan faktor konduit pada

jadual faktor konduit yang diberi.c. Saiz nominal konduit yang sesuai, sekiranya faktor konduit sama atau lebih daripada jumlah

faktor kabel.

ii. Kabel penebat PVK teras tunggal di dalam konduit larian lurus dengan panjangnya lebih 3 meter atau sebarang panjang larian yang mengandungi bengkok atau offset.

a. Pastikan faktor kabel yang diperlukan.b. Campurkan kesemua faktor kabel tersebut dan bandingkan dengan faktor konduit mengikut

panjang larian dan jumlah bengkok serta offset dalam larian.c. Saiz nominal konduit yang sesuai sekiranya faktor konduit sama atau lebih daripada jumlah

faktor kabel.

3.6. Contoh soalan

i. Sebatang konduit larian lurus 2 meter panjang diperlukan untuk menyalur 6 x 2.5mm² kabel PVK teras tunggal. Kirakan anggaran bagi saiz nominal konduit yang sesuai digunakan.

ii. Faktor kabel bagi kabel 2.5mm² ialah 43, oleh itu sekiranya 6 kabel faktornya ialah 43 x 6 = 258. Dengan berpandukan kepada jadual faktor konduit yang diberi konduit yang sesuai ialah faktornya 290 iaitu saiz nominal konduit adalah 16mm.

iii. Sebatang konduit dengan panjang lariannya 7 meter mengandungi 1 bengkokan 90º dan satu offset kembar. Konduit tersebut perlu membawa 7 x 1.5mm² dan 4 x 2.5mm² kabel pvk teras tunggal. Kirakan anggaran bagi saiz nominal konduit yang sesuai digunakan

iv. Faktor kabel 1.5mm² ialah 22 dan kabel 2.5mm² ialah 30. Jumlah faktor kabel ialah ( 7 x 22 ) + ( 4 x 30 ) = 274.v. Dengan berpandukan kepada jadual faktor konduit yang diberi konduit yang sesuai ialah

faktornya 311 iaitu saiz nominal konduit adalah 25mm.


117


Konduit yang telah ditentukan saiz dan panjangnya akan dibebenangkan di kedua-dua penghujung. Apabila kerja bebenang siap pada kesemua konduit yang diperlukan, sambungkan konduit tersebut mengikut keperluan dengan mengunakan aksesori tertentu sesiku (elbow), tee box dan sebagainya dan pasangkan ke permukaan dinding atau siling dengan disokong oleh bar dan saddle. Jarak maksimum di antara bar dan saddle yang menyokong konduit bolehlah merujuk jadual di bawah. Setelah kesemua kerja pemasangan siap barulah kerja menyalurkan kabel dijalankan. Pastikan kabel daripada satu litar akhir dimasukkan atau disalurkan ke dalam konduit yang sama adalah bertujuan untuk mengelakkan daripada terhasilnya aruhan disekeliling konduit.

Jadual 5: Jarak penyokong konduit

Saiz nominal konduit1

Jarak maksimum di antara saddle dan bar

Logam keras Penebatan kertas Lembut

Mendatar2

Menegak3

Mendatar4

Menegak5

Mendatar6

Menegak7

mm

Tidak melebihi 16

Lebih 16 dan tidak lebih 25

Lebih 25 dan tidak lebih 40

Melebihi 40

mm

0.75

1.75

2.0

2.25

mm

1.0

2.0

2.25

2.5

mm

0.75

1.5

1.75

2.0

mm

1.0

1.75

2.0

2.0

mm

0.

0.4

0.6

0.8

mm

0.5

0.6

0.8

1.0

4. SISTEM PENDAWAIAN KONDUIT TERSEMBUNYI

Bagi sistem pendawaian konduit tersembunyi, kabel litar dipasang di dalam dinding atau siling dan tidak kelihatan, kecuali penghujung kabel yang digunakan untuk sambungan ke terminal aksesori.

4.1. Ciri-ciri pemilihan sistem pendawaian konduit tersembunyi

i. Voltan bekalan satu fasa (fasa tunggal).ii. Keseluruhan bangunan diperbuat daripada konkrit.iii. Memastikan bangunan kelihatan kemas iv. Kerosakan mekanikal dapat dikurangkan.v. Bilangan kabel yang perlu dipasang banyakvi. Memerlukan tempoh ketahanan kabel lebih lama.


Jenis-jenis kabel yang sesuai digunakan bagi sistem ini adalah sama dengan sistem permukaan iaitu kabel bersalut PVK.

4.3. Kaedah pemasangan pendawaian konduit tersembunyi

Kaedah pemasangan pendawaian dijalankan dalam sistem konduit tersembunyi ialah dengan membenam konduit ke dalam dinding atau atas siling. Pemasangan konduit dibuat ketika peringkat awal pembinaan bangunan iaitu sebelum kerja melepa dinding dijalankan.

118

Rajah 3: Kaedah pemasangan pendawaian konduit tersembunyi

4.4. Peraturan IEE bagi konduit

i. Semua konduit mestilah disiapkan sepenuhnya sebelum dimasukkan kabel.ii. Semua alat kelengkapan mestilah boleh dicapai bagi tujuan pemeriksaan atau pendawaian

semula.iii. Faktor ruang dalam konduit boleh ditentukan daripada pemilihan saiz nominal konduit dengan

merujuk jadual yang diberi. Faktor ruang bagi konduit 40%.iv. Jejari dalam bagi setiap selekoh mestilah tidak kurang daripada 2.5 kali garis pusat luar konduit.v. Hujung konduit yang tajam mestilah dibersihkan menggunakan pelulas/reamer vi. Bush tembaga (copper bush) hendaklah digunakan bagi mengelakkan kerosakan kabel.vii. Bagi konduit jenis logam mesti dibumikan.viii. Kabel yang membawa arus ulangalik perlu dipasang dalam satu konduit.ix. Konduit bukan logam boleh digunakan jika konduit itu boleh tahan suhu ambient.x. Lampu yang dipasang pada konduit bukan logam mestilah mempunyai ketahanan suhu

ambien tidak melebihi 60ºC dan berat tidak melebihi 3 kg.

5. SISTEM PENDAWAIAN SESALUR (TRUNKING)

Sistem yang menggunakan sesalur logam atau bahan penebat adalah bersegi empat dan dipasang secara menegak atau mendatar di permukaan dinding atau besi rangka bangunan.


i. Voltan bekalan satu fasa dan tiga fasa.ii. Bangunan besar dan bertingkat.iii. Memerlukan pemasangan kabel yang banyak.iv. Memerlukan penambahan litar pada masa akan datang.v. Memerlukan perlindungan mekanikal yang lebih baik.vi. Keselamatan ke atas kabel dan pengguna.

5.2. Jenis-jenis kabel

Semua jenis kabel boleh dipasang di dalam sistem ini.

5.3. Kaedah pemasangan

Kotak sesalur akan dipasang pada permukaan dinding atau siling sehingga siap keseluruhan bangunan. Selepas siap proses pemasangan kotak sesalur, kabel akan dimasukkan ke dalamnya. Terdapat pelbagai saiz nominal kotak sesalur.

119

Jadual 5: Faktor kabel bagi sesalur

Faktor kabel bagi sesalur

Jenis pengalir Luas muka keratan rentas pengalir mm² Faktor

Pejal1.5 7.4

2.5 10.2

Lembar

1.5 8.1

2.5 11.4

4 15.2

6 22.9

10 36.3

Jadual 6: Faktor bagi sesalur

Faktor bagi sesalur

Dimensi sesalurmm x mm Faktor

50 x 37.5 767

50 x 50 1037

75 x 25 738

75 x 37.5 1146

75 x 50 1555

75 x 75 2371

100 x 25 993

100 x 37.5 1542

100 x 50 2091

100 x 75 3189

100 x 100 4252

5.4. Cara pemilihan saiz nominal sesalur

i. Pastikan faktor kabel yang perlu digunakan dirujuk pada jadual Faktor Kabel.ii. Jumlahkan semua faktor kabel tersebut dan bandingkan dengan merujuk jadual Faktor Sesalur.iii. Saiz nominal sesalur yang sesuai sekiranya faktor sesalur sama atau lebih daripada jumlah

faktor kabel.

Bagi saiz kabel dan jenis kabel atau saiz sesalur selain daripada yang diberi, jumlah kabel yang perlu dipasang faktor ruangnya 45%.

5.5. Contoh soalan

Sesalur diperlukan membawa 50 x 2.5mm², 10 x 4mm² dan 10 x 6mm² kabel teras tunggal berlembar.

Faktor kabel dari jadual : 2.5mm² ialah 11.44mm² ialah 15.26mm² ialah 22.9

Dengan ini jumlah faktor kabel : 50 x 11.4 = 570 10 x 15.2 = 152 10 x 22.9 = 229 Jumlah = 951

Bandingkan faktor sesalur dengan jumlah faktor kabel, faktor sesalur yang sesuai ialah 993. Dengan ini saiz nominal sesalur yang sesuai ialah 100mm x 25mm


120

6. SISTEM PENDAWAIAN SALUR (DUCTING)

Sistem yang menggunakan salur logam atau bahan penebat dan dipasang di bawah lantai semasa peringkat awal pembinaan bangunan.


i. Voltan bekalan satu fasa dan tiga fasa.ii. Boleh menampung kabel yang banyak.iii. Memerlukan penambahan litar pada masa akan datang.iv. Kemungkinan membuat perubahan kedudukan beban pada masa akan datang.v. Memerlukan susunan alat-alat tetap atau meja berbaris.vi. Memerlukan kekemasan.vii. Memerlukan perlindungan yang lebih baik.


Semua jenis kabel boleh digunakan dalam sistem pendawaian salur.


Kerja pemasangan dijalankan ketika peringkat pembinaan bangunan sebelum bahan pelapik lantai dipasang. Kerja memasang kotak salur didahului kemudian diikuti oleh penyaluran kabel di dalamnya. Pelapik lantai boleh dibuka bagi tujuan pendawaian semula, penambahan kabel atau sebagainya.

6.4. Peraturan IEE bagi sistem pendawaian sesalur dan salur

i. Sesalur atau salur mesti dipasang dengan teguh dan dilindungi daripada sebarang kerosakan mekanikal.

ii. Sesalur atau salur mesti diperbuat daripada bahan yang tidak mudah terbakar.iii. Semua kabel hidup dan neutral untuk bekalan arus ulangalik bagi setiap litar mestilah dipasang

dalam sesalur atau salur yang sama.iv. Semua sesalur atau salur mestilah dilindungi daripada dimasuki air dan kerosakan kabel.v. Faktor ruang bagi sesalur 45%.

Faktor ruang = Jumlah luas keratan rentas keseluruhan kabel x 100 Jumlah luas keratan rentas dalam salur / sesalur

7. SISTEM PENDAWAIAN KABEL PENEBATAN MINERAL PELAPIK KUPRUM (MICC)

Sistem ini dinamakan berdasarkan jenis kabel yang digunakan.


Sistem ini digunakan pada tempat yang terlalu banyak kerosakan mekanikal seperti berikut :

i. Suhu sekeliling terlalu panas.ii. Kawasan berminyak.iii. Kesan kimia.iv. Kawasan yang mudah terbakar.


Kaedah pemasangan kabel bagi sistem pendawaian penebatan mineral pelapik kuprum boleh dilakukan dengan pelbagai cara, di antaranya ialah :

i. Secara diklip ke permukaan dinding atau silingii. Secara sistem konduit.iii. Secara sistem sesalur (trunking).iv. Secara sistem salur (ducting).


121

8. SISTEM PENDAWAIAN KABEL PENEBATAN KERTAS PELAPIK PLUMBUM

Sistem ini dinamakan berdasarkan jenis kabel yang digunakan.


i. Untuk pemasangan di dalam tanah.ii. Boleh menampung arus beban yang tinggi iii. Memerlukan perlindungan mekanikal yang tinggi.

8.2. Kaedah pemasangan

i. Dengan menggunakan sistem sesalur atau salur.ii. Kabel ditanam dalam tanah.

9. SISTEM PENDAWAIAN SEMENTARA

Sistem pendawaian sementara digunakan dalam jangka masa yang pendek seperti pesta keramaian, tapak pembinaan bangunan dan sebagainya.

Kaedah pemasangan dan jenis kabel yang digunakan adalah sama dengan sistem pendawaian tetap.

9.1. Peraturan IEE khas sistem pendawaian sementara

i. Pemasangan mesti diperiksa semula jika tempoh lebih daripada 3 bulan.ii. Mesti mengadakan perlindungan lebihan arus dan suis utama yang boleh memutuskan semua

kutub hidup dan neutral.iii. Jumlah beban untuk pemegang lampu jenis bayonet mestilah tidak melebihi 1000 wattiv. Mesti ada pengawasan yang rapi serta orang yang bertanggungjawab sepenuh masa ke atas

keselamatan pemasangan.v. Semua kabel yang digunakan dalam pemasangan ini mestilah berlapik dan tahan daripada

kerosakan mekanikal.vi. Kabel berlapikkan logam tidak dibenarkan dalam pemasangan ini kecuali berperisai.vii. Jika pemasangannya menggunakan konduit logam ia mestilah mematuhi peraturan IEE bagi

sistem konduitviii. Ujian pemasangan hendaklah dijalankan seperti ujian pemasangan tetap

MS 1979:2007 : Pemasangan Elektrik Bangunan – (Code of Practice) COP

COP27 Faktor ruang untuk kondiut hendaklah 40% dan untuk trunking hendaklah 45%.

COP28 Kabel yang terpasang di belakang dinding (iaitu tertanam dalam konkrit) hendaklah selari melintang atau menegak dengan bahagian tepi bilik dan dalam 150mm dari atas dan 150mm dari tepi dinding.

COP30 Pendawaian dalam ruang siling (di bawah bumbung) perlu disediakan dengan perlindungan mekanikal (iaitu dipasang di dalam saluran yang DILULUSKAN). Di samping itu kabel perlu dipasang sama ada selari atau sepanjang bahagian tepi dinding.

COP31 Litar pemanas air hendaklah mempunyai suis 2 kutub (double pole) dan dipasang pada tempat yang sesuai atau berdekatan dengan beban.

COP32 Litar AC hendaklah mempunyai soket (jenis unswitched adalah acceptable) pada setiap unit.

COP35 Saiz pengalir neutral mesti saiz sama seperti fasa pengalir.


122

COP36 Saiz pengalir neutral boleh dikurangkan ( merujuk kepada COP35 ) mengikut budi bicara Jurutera Rekabentuk Profesional (iaitu hanya orang berkelayakkan yang boleh membuat keputusan ).

COP39 Saiz kabel minimum hendaklah 1.5mm ≤ tembaga atau 2.5mm ≤ aluminium. Oleh itu amalan menggunakan 1.25mm ≤ kabel tembaga adalah dilarang sama sekali!

Nota : Penggunaan kabel aluminium DALAM BANGUNAN adalah BAHAYA dan harus dipertimbangkan dengan teliti oleh jurutera yang berkelayakan. Di India, amalan ini paling lazim menggunakan kabel aluminium dan hanya kabel di atas 50mm ≤ mungkin aluminium sahaja boleh digunakan.

COP41 Dibenarkan kejatuhan voltan adalah 4%. Kejatuhan voltan untuk motor permulaan boleh mencapai 10 %.

COP42 TIDAK DIBENARKAN menyambung kabel dengan pateri (lihat COP43 di bawah).

COP43 Sambungan konduktor atau kabel hendaklah melalui soket dan Crimping .

COP44 Kabel untuk sub litar TIDAK BOLEH DISAMBUNG .


123

LATIHAN

Pelatih dikehendaki menjawab semua soalan dengan rujukan CIOT.481.01.17-M06-1/1/CIOT.482.01.17-M06-1/1

1. Kertas soalan ini mengandungi empat (4) bahagian:- a. Bahagian A : Soalan Aneka Pilihan b. Bahagian B : Soalan Jawapan Betul Atau Salah c. Bahagian C : Soalan Jawapan Padanan / Isi TempatKosong d. Bahagian D : Soalan Jawapan Pendek2. Masa yang dibenarkan 15 minit.


1. Pendawaian dibumikan melalui penyambungan antara bahagian logam yang terdedah dengan................

A. Kabel bumi B. Jisim bumi C. Pengalir pelindung D. Terminal pembumian utama

(1 Markah)

2. Faktor ruang bagi konduit ialah............. A. 20% B. 30% C. 40% D. 50%

(1 Markah)

3. Alat tambah konduit yang sesuai bagi menyambungkan 2 konduit dalam sudut 90o ialah

A. Tee Box B. End Box C. Cross Box D. Inspection Elbow

(1 Markah)

4. Konduit logam mudah lentur (flexible konduit) adalah perlu bagi membuat penyambungan bekalan elektrik kepada radas berikut :- A. Lampu jalan. B. Motor elektrik. C. Pendingin udara. D. Dapur masak elektrik yang melebihi 5 kW.

(1 Markah)

5. Pada sesuatu bengkokkan konduit tolok berat (G.i konduit), jejari bengkokannya mestilah tidak kurang daripada ......................... kali ukuran garis pusat luar konduit tersebut. A. 2.5 B. 3.0 C. 3.5 D. 4.0

(1 Markah)


124



1 Konduit logam tolok berat digunakan sebagai pendawaian industri

2 Sistem pendawaian ialah suatu sistem pemasangan litar elektrik yang merangkumi pangalir, penebat, perlindungan mekanikal dan aksesori-aksesori elektrik.

3 Sistem pendawaian sesalur hanya sesuai untuk pendawaian bekalan voltan tiga fasa

4 Faktor ruang ialah satu nisbah daripada jumlah keseluruhan luas keratan rentas kabel (termasuk penebat dan sebarang salutan) dengan luas keratan rentas dalam bagi konduit (40%) atau sesalur (trunking 45%) atau salur (ducting 35%).

5 Sistem pendawaian permukaan ialah satu sistem di mana kabel dalam sesuatu pemasangan yang dipasang pada permukaan dinding atau siling bersama pelindungan mekanikal (PVC/PVC).

(5 Markah)


Arahan: Isikan nama komponen yang digunakan di dalam sistem pendawaian penyokong katenari.

KabelPenyokong katenari Dawai pengikat

(3 Markah)

.3

.2


2.

1. 3.

125



1. Berikan dua (2) faktor pemilihan sistem pendawaian.

i. ……………………………………………………………....................................ii. ……………………………………………………………....................................

(2 Markah)

2. Senaraikan tiga (3) jenis konduit yang biasa digunakan.

i. ……………………………………………………………....................................ii. ……………………………………………………………....................................iii. ……………………………………………………………....................................

(3 Markah)

3. Berikan lima (5) jenis-jenis sistem pendawaian.

i. ……………………………………………………………....................................ii. ……………………………………………………………....................................iii. ……………………………………………………………....................................iv. ……………………………………………………………....................................v. ……………………………………………………………....................................

(5 Markah)

4. Berikan dua (2) kelebihan sistem pendawaian tersembunyi: i. ……………………………………………………………....................................ii. ……………………………………………………………....................................iii. ……………………………………………………………....................................

(3 Markah)

5. Berapa lamakah yang dibenarkan tempoh pemasangan pendawaian sementara boleh digunakan?

………………………………………………………………………………………….. (1 Markah)


126


127

PEMERIKSAAN DAN PENGUJIAN

MODUL 07

128

07 M07-1/1 Pemeriksaan dan Pengujian

129

Pemeriksaan dan Pengujian

M07-1/1 Pemeriksaan dan Pengujian

OBJEKTIF

Menerangkan mengenai pemeriksaan dan pengujian pemasangan pendawaian elektrik.

130


PENERANGAN

1. PENDAHULUAN

Setiap pemasangan elektrik hendaklah diuji sama ada sebelum atau selepas bekalan elektrik diberikan. Ujian yang dilaksanakan ini bukan jaminan bagi kualiti suatu pemasangan itu untuk jangka hayatnya. Oleh itu, ujian berkala adalah perlu supaya pemasangan ini boleh disenggarakan sehingga pemasangan elektrik tersebut boleh mencapai tahap keselamatan dan kecekapan yang optimum. Pemeriksaan dan pengujian adalah merupakan satu kewajiban terhadap sesuatu pemasangan elektrik.

2. TUJUAN PEMERIKSAAN DAN PENGUJIAN

2.1. Tujuan utama pengujian dijalankan adalah untuk memastikan bahawa sesuatu pemasangan itu dilaksanakan dengan sempurna, berfungsi dan selamat selaras dengan kehendak perundangan dan peraturan pemasangan elektrik. Diantara perundangan dan peraturan yang boleh dirujuk adalah seperti berikut;

i. MS-IEC 60364 “Electrical Installations Of Building”

ii. Akta Suruhanjaya Tenagaiii. Electricity Ordinance And Electricity

Rules (Sarawak Gazette)iv. Buku panduan/rujukan daripada pihak

pembekal (TNB, SESB dan SEB)v. IEE Regulation For Electrical Installationsvi. JKR Technical Circulars

2.2. Pada asasnya, peraturan IEE adalah diterima sebagai peraturan standard bagi sistem pemasangan elektrik di bangunan walaupun dalam beberapa hal ia diubahsuai mengikut keperluan semasa di Malaysia.

3. KEPERLUAN PERUNDANGAN

3.1. Setiap pendawaian dalam sesuatu pemasangan perlu diselia oleh pendawai dengan sekatan fasa tunggal atau sekatan fasa tiga. Setelah siap, pendawai berkenaan hendaklah memperakukan sesuatu perakuan penyelian dan penyiapan.

• Rujukan; Peraturan 12(1) dan (2),

Peraturan-Peraturan Elektrik 1994

3.2. Pepasangan hendaklah diuji oleh pendawai dengan sekatan satu fasa atau oleh pendawai dengan sekatan tiga fasa yang diberikuasa untuk menguji mana-

mana pepasangan dan yang hendaklah mengesahkan perakuan ujian bagi pepasangan itu.

• Rujukan; Peraturan 13(1) dan (2),Peraturan-Peraturan Elektrik 1994

3.3. Perakuan penyeliaan dan penyiapan dan perakuan ujian dalam peraturan 12 dan 13 hendaklah masing-masing dalam borang G dan H yang telah ditetapkan dalam jadual pertama.

• Rujukan; Peraturan 13(1) dan (2),Peraturan-Peraturan Elektrik 1994

4. FAKTOR UTAMA PENGUJIAN PERLU DIBUAT

4.1. Secara keseluruhannya, ujian yang dilakukan ke atas pemasangan elektrik adalah didorong oleh beberapa faktor penting bagi menjamin keselamatan pengguna, keberkesanan alat perlindungan dan kefungsian litar. Hasil daripada pengujian yang telah dibuat akan dinilai dengan baik sebelum diguna oleh pengguna. Diantara faktor-faktor tersebut ialah:

i. Mengelak kebocoran arus ke bumi.ii. Mencegah bahaya renjatan elektrik.iii. Mengawal arus berlebihan.iv. Pensuisan litar.v. Mengurangkan kelembapan dan

pengoksidaan.

5. PENGUJIAN PEMASANGAN PADA BANGUNAN

Perlaksanaan pengujian ke atas pemasangan elektrik dilakukan dalam keadaan berikut:

i. Pemasangan baruii. Penambahan punca atau

pengubahsuaian litariii. Pemeriksaan berkala pada

pepasangan sedia adaiv. Di atas permintaan penggunav. Syarat bagi permohonan bekalan oleh

pihak pembekal (TNB, SESB dan SEB)

6. PEMERIKSAAN PENGLIHATAN (VISUAL INSPECTION)

6.1. Pemeriksaan penglihatan perlu dilakukan terlebih dahulu untuk memastikan keseluruhan pepasangan baik dari segi elektrikal dan mekanikal (Peraturan IEE, Bahagian 611, Edisi 17). Secara asasnya, ia adalah untuk menilai keadaan fizikal dan standard sistem pemasangan, kesesuaian, dan kekemasan secara keseluruhannya.

131

6.2. Senarai pemeriksaan penglihatan

i. Penyambungan pengalir.ii. Kod atau sebarang pengenalan setiap pengalir.iii. Tempat pemasangan kabel adalah selamat dan jauh daripada sebarang kebocorkan

mekanikal.iv. Pemilihan kabel dan jenis pengalir sesuai dengan kapasiti arus yang dibawa, sistem pendawaian

dan keadaan tempat pemasangan.v. Penamatan kabel pada suis 1 kutub adalah hanya pada pengalir hidup sahaja.vi. Penamatan kabel pada aksesori atau kelengkapan adalah ditempat yang betul.vii. Rintangan api atau sebarang pelindung untuk mencegah kepanasan berterusan . viii. Kaedah perlindungan daripada renjatan elektrik.ix. Pencegahan daripada sebarang pengaruh sama ada dalam bentuk gelombang dan lain-lain.x. Sebarang peranti pengasingan dan pensuisan diletakkan di tempat yang sesuai.xi. Semua peranti, suis dan tempat penamatan dilabelkan dengan jelas dan betul.xii. Alat-alat kawalan dan suis gear adalah mencukupi dengan bidang dan tugasnya.xiii. Mengadakan notis bahaya atau sebarang papan tanda amaran.xiv. Mengadakan diagram, petunjuk dan maklumat yang berkaitan.xv. Kaedah pemasangan dilakukan.

7. SENARAI TURUTAN PENGUJIAN

7.1. Menurut peraturan IEE, bahagian 612, edisi 17, pengujian pada pemasangan hendaklah dijalankan secara berturutan.

7.2. Turutan pengujian tersebut dijalankan dalam keadaan litar mati;

• Ujian keterusan pengalir pelindung (earth continuity test)• Ujian keterusan litar gelang (ring circuit continuity test)• Ujian keterusan pengalir hidup dan neutral (live and neutral continuity test)• Ujian rintangan penebatan (insulation resistance test)• Ujian kekutuban (polarity test)• Ujian rintangan bumi (earth resistance test)

i. Ujian Keterusan Pengalir Pelindunga. Tujuan pengujian ini dibuat adalah untuk memastikan setiap pengalir pelindung

bersambung dan memuaskan dari segi elektrikal.b. Pengujian ini dijalankan dengan menggunakan penguji multimeter.


132

Rajah 1: Multimeter

Rajah 2: Pengujian keterusan pengalir pelindung

c. Pastikan suis utama, MCB (miniature circuit breaker) dan RCCB (risidual current circuit breaker) dimatikan (OFF) dan beban diasingkan. Punca alat uji disambung seperti gambarajah. Bacaan pada Ohmmeter hendaklah kurang daripada 1 Ω. Jika buzzer digunakan, ia akan berbunyi menandakan adanya keterusan.

ii. Ujian keterusan litar gelang

a. Mengikut peraturan IEE (612-02-02), apabila litar gelang dipasang, pengujian khas litar gelang perlu dilakukan untuk memastikan semua pengalir mempunyai keterusan di sepanjang litar gelang. Kaedah menjalankan ujian ini adalah sama seperti ujian keterusan pengalir pelindung.

Rajah 3: Pengujian keterusan litar gelang


133

b. Tanggal dan asingkan kedua-dua punca pengalir yang disambung. Iaitu pengalir hidup pada MCB, pengalir neutral dan pelindung pada terminalnya masing-masing. Ujian ini dilakukan pada papan agihan. Punca alat uji disambung seperti pada gambar rajah. Bacaan pada Ohmmeter hendaklah kurang daripada 1Ω. Jika buzzer digunakan, ia akan berbunyi menandakan adanya keterusan.

iii. Ujian keterusan pengalir hidup dan neutral

a. Tujuan pengujian ini dilakukan adalah untuk memastikan setiap pengalir mempunyai keterusan yang baik di sepanjang litar.

Rajah 4: Pengujian Keterusan Pengalir Hidup Dan Neutral

b. Pastikan suis utama, MCB dan RCCB dimatikan (OFF) dan beban diasingkan, Manakala suis litar dihidupkan (ON). Punca alat uji disambung seperti pada gambar rajah. Bacaan pada Ohmmeter hendaklah kurang daripada 1Ω. Jika buzzer digunakan, ia akan berbunyi menandakan adanya keterusan.

iv. Ujian rintangan penebatan

a. Tujuan pengujian ini dibuat adalah untuk memastikan tidak ada sentuhan langsung di antara fasa dengan fasa, di antara fasa dengan neutral atau fasa/ neutral dengan pengalir pelindung.

b. Walaupun pengalir yang digunakan adalah jenis berpenebat, tidak mustahil boleh berlakunya kebocoran seperti hentaman mekanikal dan faktor usia. Misalnya, bagi sistem pendawaian konduit, tiga pengalir iaitu fasa, neutral dan pelindung berada di dalam satu konduit yang sama. Dengan keadaan penebat kabel yang baik, ketiga-tiga pengalir tersebut tidak akan tersentuh di antara satu sama lain. Walau bagaimanapun, semasa kerja-kerja pendawaian, tidak mustahil penebat kabel mengalami kebocoran terutamanya sewaktu aktiviti pendawaian. Keadaan ini boleh mendatangkan bahaya kerana boleh berlaku litar pintas.

c. Maka ujian ini hendaklah dijalankan untuk menguji ketahanan penebat kabel. Jenis alat uji yang digunakan ialah alat uji rintangan penebatan (Insulation Resistance Tester). Voltan kendalian adalah berkeupayaan 250V DC, 500V DC dan 1000V DC.


134

Rajah 5: Digital insulation tester dan analog insulation tester

v. Perlaksanaan ujian rintangan penebatan

a. Dijalankan dalam keadaan litar mati (not energized)b. Asingkan semua peralatan elektrik/ beban daripada bekalanc. Bagi jumlah litar yang banyak, bahagikan litar-litar tersebut kepada 50 litar setiap kumpuland. Bacaan yang dibenarkan hendaklah tidak kurang daripada 1 MΩ

Pengujian DiUnit

PenggunaFasa Tunggal

Pengujian DiUnit

PenggunaFasa Tiga

Pengujian DiLitar Akhir

Lampu

Pengujian DiLitar Soket

Alir Keluar 13 A- Litar Jejari

dan Litar Gelang

L & N R & Y B & N L & N L & N

L & E Y & B Y & E L & E L & E

N & E R & B B & E N & E N & E

R & N N & E

Y & N

Rajah 6: Ujian penebatan pada litar soket: L - N


135

Rajah 7: Ujian penebatan pada litar pencahayaan: L - N

Rajah 8: Ujian penebatan antara fasa: R - Y

vi. Ujian kekutuban

a. Tujuan ujian ini dibuat adalah untuk memastikan bahawa pemutus litar/fius dan suis kutub tunggal dan lain-lain alat perlindungan disambung kepada pengalir fasa sahaja. Juga untuk memastikan sentuhan tengah pemegang lampu Screw Edison disambung kepada pengalir fasa manakala terminal pada soket alir keluar disambung kepada pengalir yang betul.

b. Pengujian ini dijalankan dengan menggunakan penguji ohmmeter.c. Bacaan pada Ohmmeter hendaklah kurang daripada 1Ω.


136

Rajah 7: Ujian kekutuban

Rajah 8: Kekutuban yang salah

Rajah 9: Kekutuban yang betul

vii. Ujian rintangan bumi

a. Ujian ini dilakukan untuk menguji nilai rintangan pada sesuatu elektrod bumi. Rintangan yang tinggi pada elektrod bumi boleh menyebabkan arus bocor ke bumi tidak boleh dialirkan dengan sempurna. Keadaan ini boleh membahayakan pengguna dan pepasangan.

b. Pengujian ini menggunakan alat uji rintangan bumi yang mana terdapat 2 elektrod tambahan (pancang) pada alat uji tersebut.


137

Rajah 10: Earth resistance tester

Rajah 11: Earth resistance tester

viii. Kaedah ujian rintangan bumi

a. Terminal E disambungkan ke elektrod yang hendak diuji - konduktor hijau.b. Terminal P disambungkan pada pancang voltan (spike potential) dengan jarak 10 meter

daripada elektrod bumi - konduktor kuning.c. Terminal C disambungkan pada pancang arus (spike current) pada jarak 20 meter

daripada elektrod bumi - konduktor merah.


138

Rajah 12: Kaedah ujian rintangan bumi

ix. Cara mengambil bacaan adalah seperti berikut:

a. Rekodkan bacaan pertama (Z1)b. Ubah pancang voltan sejauh 6 meter dari kedudukan asal. Rekodkan bacaan kedua (Z2)c. Ubah pancang voltan sejauh 6 meter dari kedudukan asal. Rekodkan bacaan ketiga (Z3) d. Daripada ketiga-tiga nilai rintangan, dapatkan nilai purata bagi menentukan nilai rintangan

elektrod bumi yang diuji.

Z = ( Z1 + Z2 +Z3 ) 3

e. Ujian diulang sekurang-kurangnya tiga kali untuk mengelakkan bacaan tidak tepat disebabkan kawasan rintangan bertindih.

7.3. Dijalankan dalam keadaan litar hidup;

a. Ujian kekutuban dalam litar hidup (polarity test)b. Ujian galangan gelung kebocoran bumi (earth loop impedance test)c. Ujian keberkesanan peranti arus baki (RCD test)d. Ujian pengukuran jangkaan arus bocor (Prospective short circuit current – PSC test)e. Ujian turutan fasa - untuk sistem bekalan 3 fasa (phase sequence test)

i. Ujian kekutuban dalam litar hidup

• Selepas bekalan diberikan, ujian kekutuban hendaklah dibuat sekali lagi. Ujian kekutuban dalam litar hidup boleh dilaksanakan dengan menggunakan lampu penguji (Test Lamp) dan alat uji soket (Socket Tester).

Rajah 13: Test lamp


139

Rajah 14: Socket tester

Rajah 15: Ujian kekutuban dalam litar hidup

ii. Ujian galangan gelung kebocoran bumi

• Tujuan ujian ini dibuat adalah untuk mengukur nilai galangan gelung kebocoran bumi. Tujuan lain adalah untuk memastikan bahawa alat-alat pelindung beroperasi dengan cekap apabila berlaku kebocoran litar. Bacaan nilai galangan yang tinggi akan memungkinkan alat-alat pelindung lambat untuk bertindak. Dalam erti kata lain, ujian ini adalah untuk mengukur nilai galangan di antara pembumian pepasangan pihak pengguna dengan pepasangan pihak pembekal.


140

Rajah 16: Arus bocor ke bumi

• Pemilihan jenis alat pelindung seperti MCB, fius dan RCD hendaklah bersesuaian dengan nilai galangan (rujukan BS 7671-jadual had nilai galangan mengikut jenis pemutus litar). Alat uji yang digunakan ialah alat uji galangan gelung kebocoran bumi (earth loop impedance tester).

Rajah 17: Earth loop impedence tester

• Ujian boleh dilaksanakan sama ada pada papan fius agihan atau melalui litar-litar akhir. Alat uji ini biasanya dibekalkan dengan kabel palam untuk memudahkan ujian dijalankan pada soket alir keluar. Dengan melaraskan nilai yang sesuai, alat uji akan menunjukkan bacaan selepas butang uji ditekan.

iii. Ujian peranti arus baki

• Tujuan ujian ini dilakukan adalah untuk memastikan peranti arus baki terpelantik dalam had masa yang ditetapkan apabila berlakunya arus bocor ke bumi. Dengan kecekapan peranti arus baki yang baik, ia boleh melindungi nyawa manusia daripada bahaya renjatan elektrik.

• Alat uji yang digunakan ialah alat uji peranti arus baki (RCCB tester). Alat uji ini dibekalkan dengan kabel palam untuk membuat sambungan kepada bekalan. Alat uji ini perlu dilaraskan mengikut spesifikasi RCD sebelum ujian dijalankan. Masa pelantikan (tripping) hendaklah tidak melebihi daripada 40 ms.


141

Rajah 18: RCCB tester

iv. Ujian pelantikan (tripping) peranti arus baki

Bil KedudukanSuis Operasi

MasaKendalian Keputusan

1 No Trip > 200 ms Tidak Terpelantik

2 Trip < 200 ms Terpelantik

3 Fast Trip < 40 ms Terpelantik

Jadual 1: Pelaksanaan ujian perlantikan

v. Ujian pengukuran jangkaan arus bocor

• Tujuan ujian ini dijalankan adalah untuk mengukur nilai arus tertinggi di antara pengalir hidup dan neutral di dalam litar apabila berlakunya litar pintas. Ujian ini perlu dilakukan dengan mengambil kira jika alat pelindung gagal beroperasi apabila litar pintas berlaku.

• Arus yang naik mendadak (in rush current) akibat litar pintas adalah terlalu pantas sehingga pemutus litar lewat untuk bertindak. Pemutus litar yang dipilih hendaklah mampu menanggung arus litar pintas tanpa membocorkan bahagian mekanikal. Jika pemutus litar gagal beroperasi, semua pepasangan dan kelengkapan elektrik akan bocor dan terbakar.

• Nilai bacaan yang diperolehi semasa ujian akan dibandingkan dengan nilai kapasiti pemutusan arus litar pintas (Icu) bagi pemutus litar yang digunakan. Dalam erti kata lain, kapasiti pemutusan arus litar pintas hendaklah lebih tinggi daripada nilai bacaan. Alat uji yang digunakan ialah PSC loop tester.

Rajah 19: Perspective Short Circuit (PSC) And Loop Tester


142

• Ujian dilaksanakan pada papan fius agihan. Dengan bekalan masuk dan pengasing dimatikan, punca-punca alat uji disambung pada bahagian bekalan masuk (incoming) pengasing. Tekan butang uji dan alat uji akan menunjukkan bacaan dalam unit A atau kA.

Rajah 20: Ujian pengukuran jangkaan arus bocor

vi. Ujian turutan fasa

• Bagi sistem 3 fasa, ujian ini perlu dijalankan untuk memastikan setiap fasa disambung dengan betul dan mengikut turutan. Ia adalah perlu kerana beban yang menggunakan 3 fasa seperti motor elektrik boleh berfungsi dengan betul. Fasa yang tidak mengikut turutan menyebabkan motor elektrik berputar ke arah berlawanan. Alat uji khas yang digunakan ialah alat uji turutan fasa (phase sequence tester)

Rajah 21: Phase sequence tester

vii. Perlaksanaan pengujian

• Pengujian boleh dilakukan sama ada pada papan fius agihan atau litar beban 3 fasa. Untuk keselamatan, matikan bekalan dan sambungkan 3 punca alat uji ke setiap pengalir fasa mengikut kod warna;

Punca merah – ke pengalir fasa merah Punca putih – ke pengalir fasa kuning Punca biru – ke pengalir fasa biru

• Alat uji akan menunjukkan arah putaran apabila butang uji ditekan. Putaran mengikut ke arah pusingan jam adalah turutan fasa yang betul manakala putaran ke arah lawan jam menunjukkan tututan fasa adalah salah.


143

Rajah 22: Turutan fasa betul

Rajah 23: Turutan fasa salah


144

AKADEMI BINAAN MALAYSIA WILAYAH ………...

CONTOH BORANG KEPUTUSAN UJIAN

PEPASANGAN PENDAWAIAN

NAMA : _________________________ SUIS UTAMA : _______ AMPNO. TUGASAN : _________________________ PLAB/ RCCB : _______ AMP ARUS KENDALIAN : _______ AMP

Butir-butir bilangan radas

Bil. mata lampu, soket alir keluar, pemanas air dan penghawa dingin

Bil. motor elektrik

Ujian-Ujian Mengikut Peraturan Bekalan

Rintangan penebat bumi

MΩ

Rintangan penebat antara pengalir

MΩ

Kekutuban suis dan soket alir keluar

Keterusan bumi diperiksa

KESELURUHAN PEPASANGAN

• Keupayaan arus terus sebanyak 500V telah digunakan untuk menentukan rintangan penebatan yang dicatatkan di atas.

• Dengan ini, saya mengesahkan bahawa pepasangan ini selamat untuk disambungkan bekalan.

_________________ Tandatangan

Catatan:

P. U. (A) 38


145


COP82 Penyeliaan kerja-kerja pemasangan fasa LV hendaklah di bawah tanggungjawab langsung Pendawai (satu fasa atau sekatan 3 fasa). Borang perakuan penyiapan kerja di bawah Borang G.

COP83 Penyeliaan kerja-kerja LV pemasangan 3 fasa hendaklah di bawah tanggungjawab langsung Pendawai (sekatan 3 fasa). Pendawai dikehendaki mengesahkan siap di bawah Borang G.

COP 84 Ujian untuk pemasangan fasa hendaklah melalui Pendawai ( satu fasa atau sekatan 3 fasa) di bawah Borang H.

COP 85 Ujian untuk pemasangan 3 fasa hendaklah melalui Pendawai ( sekatan 3 fasa) di bawah Borang H.

COP88 Ukuran Penebat hendaklah dijalankan pada pemasangan LV menggunakan voltan AT. Di mana 500 Vdc digunakan, rintangan penebatan itu hendaklah lebih daripada 1 MΩ (Mega Ohm)


146

LATIHAN

Pelatih dikehendaki menjawab semua soalan dengan rujukan Modul Latihan CIOT.481.01.17-M07-1/1/CIOT.482.01.17-M07-1/1




1. Merujuk kepada Peraturan-Peraturan Elektrik 1994, pengendorsan pengujian ke atas pepasangan elektrik hendaklah dilakukan oleh ........

A. Pendawai B. Pemilik premis C. Juru perunding D. Kontraktor elektrik

(1 Markah)

2. Jenis pengujian yang dijalankan untuk kenyataan di bawah ialah .....

Memastikan pengalir hidup mempunyai keterusan yang baik

A. Ujian kekutuban B. Ujian penebatan C. Ujian keterusan D. Ujian galangan bumi

(1 Markah)

3. Jenis pengujian ini hanya sesuai dijalankan secara litar hidup sahaja.

A. Ujian penebatan B. Ujian kekutuban C. Ujian keterusan litar gelang D. Ujian keberkesanan arus baki

(1 Markah)

4. Kenyataan yang manakah bukan syarat-syarat perlaksanaan ujian penebatan.

A. Bacaan tidak kurang daripada 10 MΩ B. Suis hendaklah ditutup jika beban tidak dapat diasingkan C. Bahagi kepada 50 litar setiap kumpulan untuk pepasangan besar D. Untuk mendapatkan bacaan yang tepat, semua peralatan elektrik perlu diasingkan

(1 Markah)


147

5. Ujian ini hendaklah dibuat terlebih dahulu sebelum melaksanakan ujian penebatan.

A. Kekutuban B. Rintangan bumi C. Keberkesanan arus baki D. Keterusan pengalir pelindung

(1 Markah)



1 Ujian kekutuban hanya boleh dijalankan dalam litar mati sahaja

2. Bacaan ujian rintangan penebatan berkadar 50 MΩ tidak akan menyebabkan litar pintas apabila diberikan bekalan elektrik.

3. Pengujian tidak perlu dilaksanakan bagi sebarang pengubahsuaian litar pendawaian elektrik.

4. Pendawai dengan sekatan 3 fasa boleh membuat pengujian keatas pepasangan satu fasa.

5. Masa pelantikan (tripping) untuk peranti arus baki hendaklah tidak lebih daripada 0.04 saat (40ms).

(5 Markah)


Arahan: Suaikan nama komponen berikut dengan padanan kenyataan yang betul.

Test Lamp < 40 ms

RCCB fast trip Ujian kekutuban litar hidup

Elektrod bumi Ujian rintangan bumi

RCCB normal trip Merah – Kuning – Biru

Turutan tiga fasa < 200 ms

(5 Markah)


148



1. Pemeriksaan penglihatan (visual inspection) perlu dilakukan pada setiap pepasangan elektrik. Senaraikan lima (5) jenis pemeriksaan yang perlu diberi perhatian.

i. ...................................................................................................................ii. ...................................................................................................................iii. ...................................................................................................................iv. ...................................................................................................................v. ...................................................................................................................

(5 Markah)

2. Berikan tiga (3) kadaran suntikan voltan yang lazimnya ada pada alat uji penebatan.

i. ...................................................................................................................ii. ...................................................................................................................iii. ...................................................................................................................

(3 Markah)

3. Ujian keterusan pengalir pelindung adalah salah satu siri pengujian untuk pepasangan elektrik. Lukiskan (skala bebas) bagaimana alat uji digunakan pada pepasangan litar elektrik.

(2 Markah)

4. Nyatakan tujuan ujian galangan gelung kerosakan bumi dijalankan.

...................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

(2 Markah)


149

5. Senaraikan jenis-jenis pengujian elektrik dan perlaksanaannya mengikut turutan. (berdasarkan peraturan IEE, bahagian 612, edisi 17 dan MS IEC 60364)

Dijalankan dalam keadaan litar mati:

i. .................................................................................................................................................................ii. .................................................................................................................................................................iii. .................................................................................................................................................................iv. .................................................................................................................................................................v. .................................................................................................................................................................vi. .................................................................................................................................................................

Dijalankan dalam keadaan litar hidup:

i. .................................................................................................................................................................ii. .................................................................................................................................................................iii. .................................................................................................................................................................iv. .................................................................................................................................................................v. .................................................................................................................................................................

(11 markah)


150


151

SISTEM PEMBUMIAN

MODUL 08

152

08 M08-1/1 Sistem Pembumian

153

Sistem Pembumian


OBJEKTIF

Pelajar akan mengetahui jenis-jenis pembumian yang digunakan pada sistem pepasangan elektrik sama ada daripada pembekal atau pengguna.

154


PENERANGAN

1. PENGENALAN PEMBUMIAN

Pembumian ialah suatu sistem sambungan yang dibuat di antara logam dalam pemasangan elektrik dengan jisim bumi. Tujuan asas pembumian ke atas pemasangan alat elektrik adalah untuk keselamatan pengguna dari bahaya renjatan dan kebakaran apabila terjadi arus bocor ke bumi.

1.1. Kebaikan sistem pemasangan disambung ke bumi

i. Keseluruhan sistem terikat dengan daya jisim umum bumi.

ii. Semua logam yang telah dimasukkan, satu laluan yang disediakan bagi arus bocor ke bumi dan memutus litar.

1.2. Kekurangannya

i. Kos perbelanjaan untuk menyediakan satu sistem pembumian yang lengkap adalah mahal.

ii. Bagi sistem TT di mana punca bumi tidak disediakan oleh pembekal, sekiranya salah satu sambungan pengalir bumi putus atau tercabut maka tidak ada lagi laluan arus bocor ke jisim bumi, ini akan membahayakan pengguna.

2. JENIS-JENIS SISTEM PEMBUMIAN.

Jenis-jenis sistem pembumian ada kaitan dengan punca bekalan pengguna yang dibekalkan oleh pihak berkuasa bekalan. Di antaranya yang diluluskan oleh IEE ialah seperti berikut :-

i. Sistem TT.ii. Sistem TN – S.iii. Sistem TN – C – S.iv. Sistem TN – C.v. Sistem IT.

3. PEMBENTUKKAN HURUF-HURUF BAGI MENUNJUKKAN JENIS SISTEM PEMBUMIAN YANG DIJALANKAN.

3.1. Pembentukan HURUF PERTAMA menunjukkan susunan pembumian dipunca bekalan pengguna (pihak berkuasa bekalan).

T = menunjukkan bahawa satu atau lebih punca dibumikan. Ini disusun oleh pihak berkuasa bekalan.

I = menunjukkan tiada punca bekalan pengguna dibumikan.

3.2. Pembentukkan HURUF KEDUA menunjukkan susunan pembumian dipemasangan pengguna.

T = menunjukkan semua pengalir logam yang terdedah disambung terus ke jisim bumi.

N = menunjukkan semua punca pengalir logam yang terdedah disambung terus ke pengalir bumi iaitu punca bekalan pengguna.

3.3. Pembentukkan HURUF KETIGA dan HURUF KEEMPAT menunjukkan susunan pengalir bumi punca pembekal.

S = menunjukkan pengasingan pengalir neutral dan bumi.

C = menunjukkan pengalir neutral dan bumi bercantum dalam satu pengalir

3.4. Sistem TN

Sistem ini mempunyai satu atau lebih punca bekalan kuasa yang disambung kebumi. Bahagian pengalir yang terdedah dalam sistem pemasangan akan disambung ke punca bumi menerusi pengalir perlindungan yang disediakan oleh pembekal

Terdapat tiga jenis sistem TN iaitu :-i) Sistem TN – Cii) Sistem TN – Siii) Sistem TN – C – S

3.5. Sistem TN – C

Sistem ini fungsi pengalir neutral dan pengalir pelindung dicantum dalam satu pengalir bagi keseluruhan sistem punca bekalan kuasa dan sistem pemasangan pengguna.

155

L L L

Rajah 1: Sistem TN – C

3.6. Sistem TN – S

Sistem ini pengalir neutral dan perlindungan mempunyai pengalir yang berasingan bagi keseluruhan sistem punca bekalan kuasa dan sistem pemasangan pengguna.

Rajah 2: Sistem TN – S

3.7. Sistem TN – C – S.

Sistem ini fungsi pengalir neutral dan pengalir perlindungan dicantum dalam satu pengalir bagi sebahagian daripada sistem. Bagi sistem punca bekalan kuasa dibuat secara TN – C manakala sistem pemasangan pengguna dibuat secara TN – S.


156

Rajah 3: Sistem TN – C – S

3.8. Sistem TT.

Sistem ini mempunyai satu atau lebih punca bekalan kuasa yang disambung ke bumi. Bahagian pengalir yang terdedah dalam pemasangan akan disambung ke elektrod bumi pemasangan dan tidak bergantung kepada elektrod bumi punca bekalan. Buat masa ini di negara kita, sistem jenis ini dijalankan dikebanyakkan tempat dan kawasan oleh pihak pembekal kuasa. (TNB).

Rajah 4: Sistem TT 3.9. Sistem IT

Sistem ini tidak mempunyai sambungan terus di antara bahagian hidup (live) dan bumi. Bahagian pengalir yang terdedah di dalam pemasangan akan dibumikan. Bagi punca bekalan disambung kebumi menerusi galangan bumi atau diasingkan terus dari bumi. Sistem ini tidak sesuai dibekalkan kepada umum.


157

Rajah 5: Sistem IT

Sistem IT tidak digunakan untuk bekalan awam. Oleh yang demikian, penggunaan sistem ini terhad kepada pemasangan yang melibatkan suatu proses yang berterusan tanpa pemutus atau boleh mengakibatkan bahaya apabila pemasangan ini disambungkan secara terus kepada sistem bekalan awam.

3.10. Perkara-perkara yang perlu dibumikan.

i. Semua struktur logam dalam sistem pendawaian yang bukan membawa arus seperti pelapik logam, kondiut, salur, sesalur dan lain-lain.

ii. Semua struktur logam yang terdedah bagi semua radas termasuk yang bukan berkaitan dengan elektrik seperti paip air, rangka rumah dan lain-lain

3.11. Perkara-perkara yang tidak perlu dibumikan.

i. Klip logam apabila memasang kabel.ii. Penutup logam lampu.iii. Rantai logam untuk gantungan lampu atau peralataniv. Peralatan lampu antik yang diperbuat daripada logamv. Logam kecil seperti skru, plat nama dan lain-lain.

3.12. Istilah-istilah pembumian.

i. Pengalir perlindungan (pengalir keterusan bumi).ii. Pengalir bumi.iii. Terminal pembumian utama pengguna.iv. Elektrod bumi.v. Pengalir ikatan.


158

Rajah 6: Pengalir Perlindungan

4. PENGALIR PERLINDUNGAN

i. Pengalir perlindungan yang dahulunya dikenali sebagai pengalir keterusan bumi. Ia adalah suatu pengalir yang menghubungkan semua bahagian pengalir (logam) dalam pemasangan ke terminal utama pembumian. Dan ini termasuklah pengalir pembumian dan pengalir ikatan.

ii. Terdapat dua cara menentukan saiz luas keratan rentas pengalir perlindungan litar dalam sesuatu pemasangan pengguna.

• Carapertama:Denganmenggunakanjadualdibawah:

Luas Keratan rentas konduktor fasa (S)

Luas keratan rentas minimum konduktor pelindung (Sp)

Jika pengalir pelindung bahan yang sama dengan pengalir fasa

Jika pengalir pelindung bahan yang tidak sama dengan pengalir fasa

mm2 mm2 mm2

S ≤ 16

16 ≤ S ≤ 35

S > 35

S

16

S / 2

k1S

k2

k116

k2

k1S

k22

Jadual 1: Jadual 54G Peraturan IEE


159

b. Cara kedua : Dengan membuat perkiraan bagi menentukan luas keratan rentas pengalir pelindungan litar:-

Formula : S = √ I 2 t

K

Dimana : S = luas keratan rentas pengalir (mm2) I = arus kendalian (amp) t = masa kendalian alat perlindungan (saat) k = factor bergantung kepada ketinggiansuhu yang selamat Jadual 54B, 54C, 54D, 54E dan 54F IEE

Nilai k untuk konduktor perlindung yang bertebat yang tidak digabungkan dalam kabel dan tidak digemalkan bersama kabel atau bagi konduktor perlindung terdedah yang berasingan dalam kontak dengan kabel yang menutupi tetapi tidak digemalkan dengan kabel, dimana suhu yang diandaikan adalah 300C.

5. TERMINAL PEMBUMIAN UTAMA.

i. Terminal utama pembumian ialah tempat dimana punca pengalir perlindungan disambungkan. Biasanya ia terdapat didalam papan agihan.

ii. Dalam setiap pemasangan terminal utama pembumian atau bar mestilah mampu menyambung pengalir-pengalir berikut:a. Pengalir perlindungan litarb. Pengalir ikatan utamac. Pengalir pembumian berkendali (functional) – jika perlu.

iii. Sambungan yang dibuat diterminal utama pembumian adalah kemas, kuat dan sentiasa mempunyai keterusan.

6. ELEKTROD BUMI

i. Elektrod bumi ialah batang (rod), pelit atau jalur yang ditanam di dalam bumi untuk memberi sambungan yang berkesan ke jisim bumi.

ii. Jenis elektrod bumi yang biasa digunakan adalah seperti berikut:a. Paip galvani - 2” x 8’.b. Batang (rod) kuprum - 5/8” x 4’.c. Tiub tembaga d. Pelit besi tuangane. Jalur kuprum (strip) – copper tape f. Struktur keluli bangunan.g. Pelapik plumbum dan bahan logam yang menutupi kabel

iii. Keberkesanan bagi sesuatu elektrod bumi membuat sambungan dengan jisim bumi boleh berubah, tetapi bergantung pada jenis tanah dan kandungan kelembapan. Sekiranya keadaan tanah basah, ia akan memberi satu keberkesanan yang baik ke atas sambungan di antara elektrod bumi dan jisim tanah.

iv. Rintangan elektrod bumi mestilah tidak terlalu tinggi kerana ia boleh mempengaruhi keberkesanan pemutusan pada pemutus litar bocor kebumi kendalian voltan.

6.1. Cara-cara mengurangkan atau merendahkan rintangan elektrod bumi.

i. Letakkan garam di sekeliling elektrod.ii. Tanam pada tempat yang lembab.iii. Tabur serbuk besi di sekeliling elektrod.iv. Tabur arang batu di sekeliling elektrod.v. Letakkan larutan sulfat.vi. Tanam dua batang elektrod secara selari.vii. Dalamkan atau panjangkan elektrod.


160

6.2. Pengalir ikatan.

i. Pengalir ikatan ialah pengalir yang menghubungkan terminal punca bumi alat-alat elektrik kepada bahagian-bahagian logam seperti paip air, paip gas dan sebagainya.

ii. Terdapat dua jenis pengalir ikatan iaitu pengalir ikatan utama dan pengalir ikatan tambahan.iii. Pengalir aluminium atau aluminium pelapik kuprum tidak boleh digunakan sebagai ikatan ke

paip air.iv. Pengalir ikatan utama mestilah mempunyai luas keratan rentas tidak kurang daripada separuh

luas keratan rentas pengalir bumi dalam pemasangan. Saiz minimumnya ialah 6mm2.v. Pengalir ikatan utama mestilah dibuat seberapa dekat dengan terminal pembumian utama.vi. Nilai k bagi kondiut keluli, penyalur dan sesalur sebagai konduktor pelindung

Jadual 2: Jadual 54E

Bahan kondiut konduktor pelindung

Penebatan konduktor pelindung atau sarung kabel

70 oCP.V.C.

85 oCP.V.C.

85 oCGetah

90 oCTermoset

Kondiut keluli, penyalur dan sesalur. 47 45 54 58

Suhu permulaan 50 oC 58 oC 58 oC 60 oC

Suhu akhiran 160 oC 160 oC 220 oC 250 oC

vii. Nilai k bagi konduktor terdedah dimana tiada risiko kerosakkan kepada mana-mana bahan berhampiran oleh suhu yang ditunjukkan. Suhu yang ditunjukkan sah hanya dimana ianya tidak merosakkan kualiti sambungan.

Jadual 3: Jadual 54F

Bahan konduktorKeadaan

Kelihatan dan dalam kawasan terhad Keadaan Normal Risiko kebakaran

TembagaAluminiumKeluli

22812582

15910558

1389150

Andaian suhu permulaanSuhu AkhiranKonduktor tembagaKonduktor aluminiumKonduktor keluli

30 oC-

500 oC300 oC500 oC

30 oC-

200 oC200 oC200 oC

30 oC-

150 oC150 oC150 oC

7. PENGALIR BUMI

7.1. Definisi

i. Pengalir bumi ialah pengalir akhir di antara punca bumi dan elektrod bumi.ii. Pengalir bumi perlu dipastikan tidak terputus, tercabut atau longgar.iii. Pengalir aluminuim atau aluminium pelapik kuprum (copper clad aluminium) tidak boleh

digunakan sebagai pengalir bumi.iv. Punca sambungan pengalir bumi ke elektrod bumi mestilah dibubuh tanda amaran yang jelas

dan tetap supaya tidak diputuskan atau dikeluarkan sambunganya.v. Bagi menentukan saiz minimum pengalir bumi yang ditanam adalah seperti jadual 54A berikut


161

Jadual 4: Jadual 54A

Lindungi daripada kerosakan mekanikal

Tidak dilindungi daripada kerosakan mekanikal

Lindungi daripada karat Sama dengan saiz pengalir fasa 16mm sq kuprum16mm sq saluti keluli

Tidak dilindungi daripada karat

25mm sq kuprum50mm sq keluli

25mm sq kuprum50mm sq keluli

7.2. Terminal bumi

i. Terminal utama pembumian ialah tempat dimana semua punca pengalir perlindungan disambungkan. Biasanya ia terdapat dalam kotak fius agihan.

ii. Dalam setiap pemasangan terminal bumi atau punca bumi penguna mestilah mampu menyambung pengalir-pengalir berikut:

a. Pengalir perlindungan litar, b. Pengalir ikatan utama. c. Pengalir bumi berkendali (function) jika perlu.iii. Sambungan yang dibuat diterminal bumi hendaklah kemas, kuat dan sentiasa mempunyai

keterusan.

7.3. Elektrod Bumii. Elektrod bumi ialah batang rod, plat atau jalur yang ditanam didalam bumi untuk memberi

sambungan yang berkesan ke jisim bumi.ii. Jenis elektrod bumi yang biasa digunakan adalah seperti berikut: a. Paip galvani. b. Batang rod kuprum. c. Plat besi tuangan. d. Jalur kuprum (strip). e. Struktur keluli bangunan. f. Pelapik plumbum dan bahan logam yang menutup kabel.iii. Keberkesanan bagi sesuatu elektrod bumi membuat sambungan dengan jisim bumi boleh

berubah, tetapi bergantung pada jenis tanah dan kandungan kelembapan (moisture sekiranya keadaan tanah basah, ia akan memberi satu keberkesanan yang baik keatas sambungan di antara elektrod bumi dan jisim bumi).

iv. Rintangan elektrod bumi mestilah tidaklah terlalu tinggi kerana ia boleh mempengaruhi keberkesanan pemutusan pada pemutus litar bocor ke bumi kendalian voltan.

v. Cara-cara mengurangkan rintangan elektrod bumi ialah: a. Bubuh garam di sekeliling elektrod. b. Tanam pada tempat yang lembab. c. Tabur serbuk besi sekeliling elektrod. d. Tabur arang batu disekeliling elektrod. e. Bubuh larutan sulfat. f. Tanam dua elektrod secara selari.

8. BILIK MANDI YANG MEMPUNYAI KOLAH MANDI

8.1. Langkah keselamatan

Setiap bilik yang mengandungi kolah mandi di dalamnya mestilah mempunyai langkah - langkah keselamatan yang khas bagi mengelak belakunya renjatan elektrik. Di antaranya ialah:

i. Alat mudah alih tidak boleh di gunakan di dalamnya, melainkan alat percukur elektrik yang mengunakan unit pencukur.

ii. Pemegang lampu mestilah dari jenis tertutup atau daripada jenis yang diselubungi dengan bahan yang tidak di masuki air dan hendaklah dipasang dalam jarak tidak kurang 2.5 meter dari kolah.

iii. Suis mestilah dipasang agar penguna tidak boleh menyentuhnya, oleh itu: a. Letak di luar bilik mandi. b. Gunakan suis tarik. iv. Soket keluaran tidak boleh dipasang kecuali unit pencukur.v. Semua alat tetap yang mempunyai elemen pemanas mestilah dipasang agar tidak boleh

disentuh oleh penguna.


162

9. LINTASAN GELUNG KEROSAKAN KE BUMI

Apabila berlaku arus bocor ke bumi, arus rosak akan mengalir ke sekeliling laluan gelung kerosakan ke bumi, Laluan gelung kerosakan ke bumi biasanya menpunyai galangan. Sekiranya galangan bagi gelung bumi tinggi, nilai arus rosak tidak berupaya mengendalikan alat perlindungan. Dengan sendiri penguna sentiasa dalam bahaya renjatan elektrik ketika berlaku arus bocor ke bumi.

9.1. Pembumian panca perlindungan

i. Pembumian panca perlindungan ialah satu jenis sistem pembumian (TN-C-S) yang dapat mengurangkan nilai galangan gelung bumi.

ii. Dalam sistem ini semua pengalir perlindungan akan disambungkan kepada pengalir neutral. Biasanya sistem ini sesuai pada tempat seperti berikut:

a. Kawasan atas bukit. b. Kawasan berbatu. c. Kawasan berpasir dan kering. d. Kawasan kampung yang tidak mempunyai kabel bawah tanah bersalut logam.

10. AKSESORI PERANGKAP KILAT

10.1. Definisi

Sistem Perlindungan kilat (Lightning Arrestor)Satu kaedah untuk discas apabila berlaku lebihan arus elektron di atmosfera.

10.2. Penyambung di atas bumbung.

i. Pengalir GI (0.06 in2 – 7/12 swg)a. Cooper tape ( 1/8 “ x 1 “ )

Ο Disokong 9 “ dari paras bumbung dan jarak diantara air final ialah 8 kaki.Ο Binaan logam yang terkeluar menerusi bumbung, corong asap disambung kerangkaian

sistem.

ii. Pengalir menurun.a. Pengalir yang sama dengan dibumbung / kabel yang sesuai.b. Lariannya disokong dengan penebat tembikar (wonpiece) dan shackle insulator – pengalir

GI dan saddle – cooper tape.c. Bengkokan mestilah sudut melebihi 90 darjah.d. Kaedah pemasangan pengalir menurun:

Ο Permukaan – cooper tape – saddle.Ο Masuk dalam konduit – tertanam.Ο Dipasang sebelum plaster – tertanam.Ο Diikat pada tetulang bangunan.Ο Bilangan pengalir menurun sekurang-kurangnya 2 poin (tempat)

10.3. Jenis penyambungan di atas.

i. Rod kuprum 18” / 24” panjang.ii. Jenis tarikan – bangunan awam dan dipasang 20 kaki dari paras bumbung.iii. Jenis tolakan – tempat-tempat merbahaya / mudah terbakar / mudah meletup seperti depo

peluru, stesen pam minyak, tangki gas dan lain-lain dan dipasang 20 kaki dari paras bumbung.iv. Dawai galvani (GI) – 7/12 swg berbunga.

10.4. Sambungan pengujian (test joint).

i. Dipasang 8 kaki dari aras tanah supaya senang diperiksa / diuji / pasang komponen di atas bumbung.

ii. Tujuan ialah untuk pengasingan semasa memasang komponen di atas bumbung dan untuk menguji sistem seperti elektrod bumi dan sebagainya.


163

10.5. Pengalir pembumian.

i. Disambung ke setiap pengalir menurun.ii. Antara sambungan pengujian dan elektrod bumi.iii. Dimasukkan dalam PVC konduit.iv. Setiap sambungan pembumian harus mempunyai rintangan ke bumi tidak melebihi nilai 10

ohm x bilangan sambungan yang hendak disediakan.v. Keseluruhan sistem tidak melebihi 10 ohm.

10.6. Elektrod bumi.

i. Paip GI – 2 ½ “ ø x 8 kaki Copper rod ( rod kuprum ) – 5/8 “ x 4 kaki (3 batang)ii. Kawasan / kedudukan ditentukan oleh pegawai penguasa.iii. Jarak minima 2 x ganda panjang setiap elektrod.iv. Kotak pembumian konkrit ( earth chamber ) dipasang setiap elektrod ( 9” x 9” x 6” ) – SAG.v. Sambungan pengalir ke elektrod hendaklah senang dilihat dan dipegang waktu tudung dibuka

untuk pemeriksaan.vi. Tamatan antara elektrod bumi dengan pengalir menurun (pembumian) mestilah menggunakan

cadweld.

Rajah 7: Sistem perangkap kilat

Penyambungdibumbung (air final

Pengalir/sambunganpembumian

Aras bumbung

Pengalir menurun

Sambungan pengujian

2' minima

Elektrod bumi

Aras tanah

Berbunga

Kotakelektrod

PVC paip 1 1/4"ø

Copper tape 1/8" x 1"


164

Rajah 8: rod pembumian


COP05Semua kandang logam peralatan elektrik mesti disambungkan kepada pengalir perlindungan. Air, paip gas, bahagian logam struktur bangunan dan ducting sistem penyaman udara juga perlu dihubungkan dengan ikatan pembumian utama.

COP07Rintangan pembumian mesti kurang daripada 10Ω untuk operasi RCD tetapi rintangan kurang daripada 1Ω adalah lebih baik.

COP70Elektrod bumi hendaklah rod tembaga bersarung keluli, pita tembaga konduktor, rod atau paip atau bar keluli diperkukuhkan asas-asas konkrit bangunan. Pilihan terakhir basbar menjadi pilihan kegemaran untuk ramai pereka tetapi walau bagaimanapun perlu direka, yang dinyatakan dan dipasang oleh pengamal berpengalaman.

COP71Paip air atau gas TIDAK dibenarkan untuk digunakan sebagai satu-satunya cara pembumian tetapi ikatan equipotential dibenarkan.

COP72Memerlukan sistem pembumian diperiksa setiap tahun

COP73Pembumian konduktor dikebumikan di tanah dan tanpa perlindungan terhadap hakisan hendaklah 25mm minimum ≤ tembaga terdedah . Nilai ini boleh dikurangkan kepada 16mm ≤ jika terdapat pada tembaga perlindungan.

Nota : Pita tembaga (cooper tape) standard di 25mmx3mm mematuhi keperluan ini.

COP74Sambungan konduktor bumi dikebumikan di tanah menggunakan kimpalan eksotermik atau cad well adalah disyorkan. Sambungan ke elektrod bumi yang memerlukan pemeriksaan berkala di dan jenis pengapit.

COP76Perlindungan konduktor adalah seperti berikut:(a) saiz sama seperti talian konduktor jika kurang daripada 16mm ≤ (b) 16mm ≤ jika garis konduktor adalah lebih daripada 16mm ≤ dan sehingga 35mm ≤ (c) separuh saiz garis konduktor jika lebih daripada 35mm ≤.

COP77Perlindungan ikatan kepada terminal bumi utama hendaklah ≤ 6mm untuk tembaga atau 16mm ≤ untuk aluminium.

Kilat

Terminal

Rod pembumian(rintangan bumihendaklah kurangdari 10 Ω)

Test Joint

Jalur Kuprum


165

LATIHAN Pelatih dikehendaki menjawab semua soalan dengan rujukan CIOT.481.01.17-M08-1/1/ CIOT.482.01.17-M08-1/1




Sistem ini tidak mempunyai sambungan terus di antara bahagian hidup (live) dan bumi. Bahagian pengalir yang terdedah di dalam pemasangan akan

dibumikan.

1. Apakah sistem yang dinyatakan dalam pernyataan di atas? A. Sistem IT B. Sistem TT C. Sistem TN-S D. Sistem TN-C-S

(1 Markah)

Sistem ini mempunyai satu atau lebih punca bekalan kuasa yang disambung ke bumi. Bahagian pengalir yang terdedah dalam pemasangan akan disambung

ke elektrod bumi pemasangan dan tidak bergantung kepada elektrod bumi punca bekalan.

2. Apakah sistem yang dinyatakan dalam pernyataan di atas? A. Sistem IT B. Sistem TT C. Sistem TN-S D. Sistem TN-C-S

(1 Markah)

3. Antara berikut yang manakah bukan merupakan jenis elektrod bumi? A. Paip pvk. B. Paip galvani. C. Jalur kuprum (strip). D. Batang rod kuprum.

(1 Markah)


166



1. Tujuan asas pembumian ke atas pemasangan dan alat elektrik adalah untuk mengurangkan nilai galangan gelung bumi.

2. Jenis-jenis sistem pembumian ada kaitan dengan punca bekalan pengguna yang dibekalkan oleh pihak berkuasa pembekal.

3. Sistem TN-C-S fungsi pengalir neutral dan pengalir perlindungan dicantum dalam satu pengalir bagi sebahagian daripada sistem.

(3 Markah)


Arahan: Labelkan tempat kosong dengan jawapan yang betul.

Alat perkakas Pemasangan Punca bumi

Pemasangan pengguna

Bahagian pengalir terdedahh

Pemasangan elektrod bumi

Punca bekalan

Rajah 1: Sistem TT

(7 Markah)

7.

4.

1.

5.

6.

3.

2.


167



1. Berikan dua (2) kebaikan dan dua (2) keburukan pembumian.i. Kebaikan......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

ii. Keburukan......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

(4 Markah)

2. Berapakah ketinggian pemasangan test joint dari aras tanah supaya senang diperiksa / diuji / pasang komponen di atas bumbung?

...................................................................................................................................................................................

(1 Markah)

3. Nyatakan tiga (3) jenis sistem TN.i. ...................................................................................................................ii. ...................................................................................................................iii. ...................................................................................................................

(3 Markah)


168


169

SISTEM PERLINDUNGAN & PEMUTUS LITAR

MODUL 09

170

09 M09-1/1 Perlindungan, Pemutus Litar Dan Geganti

171

Perlindungan, Pemutus Litar Dan Geganti

M09-1/1 Perlindungan, Pemutus Litar Dan Geganti

OBJEKTIF

Menerangkan mengenai jenis-jenis arus lebih, jenis-jenis alat perlindungan arus lebih dan faktor pemilihan alat perlindungan arus lebih.

172


PENERANGAN

1. MAKSUD PERLINDUNGAN

1.1. Memberi jagaan kepada alat-alat permasangan daripada sebarang bahaya yang disebabkan oleh arus elektrik seperti arus lebih, kebocoran ke bumi, litar pintas, kilat dan sebagainya.

1.2. Perlindungan tambahan juga diperlukan seperti bahaya daripada kerosakan mekanikal, cuaca, tindak balas kimia dan kebakaran. Perlindungan tambahan juga diperlukan misalnya perlindungan daripada kesan terma jika alat itu dipasang di tempat panas.

1.3. Terdapat tiga jenis perlindungan yang diperlukan :-

i. Pemencil & perlindungan arus lebihii. Perlindungan daripada renjatan elektrikiii. Perlindungan daripada bahaya kilat

(Tambahan)

2. PEMENCIL/PENGASING (ISOLATOR)

2.1. Takrif, Sebarang alat yang boleh memutus dan menyambung bekalan dengan membuka sambungan dawai hidup dan neutral secara serentak jika salah satu kutub bekalan tidak dibumikan. Lazimnya pemencil bekaian ini menggunakan Suis Dua Kutub Berangkai. Bagi bekalan 3 fasa berbumi, ini dipasang dengan Suis Tiga Kutub Berangkai. Sekiranya pemencil dipasang bersama-sama dengan pemutus litar, Saling kunci antara pemencil dan pemutus litar mesti dibuat supaya suis pemencil tidak akan dapat dihidupkan semasa pemutus litar itu sedang berkendali. Pemencil hendaklah ditempatkan berhampiran dengan orang yang berkelayakan mengendalikannya.

2.2. Tujuan mengadakan pemencil ialah untuk mengasingkan litar dan seterusnya dapat melindungi :

i. Pengguna daripada mendapat renjatan elektrik.

ii. Memutuskan bekalan semasa kerja baik pulih, tambahan, menyelamat dan senggaraan.

2.3. Berbagai jenis dan bentuk pemencil dipasaran tetapi cara pengunaanya mestilah berpadan dengan sistem bekalan, arus beban dan tempat yang hendak dipasang. Tetapi perkara yang penting bagi pemencil adalah ia mampu membawa arus beban penuh dengan selamat dan berupaya memutuskan dan

menyambung bekalan mengikut ragam bekalan yang digunakan samada 1-fasa 2 kutub berbumi, 3-fasa atau 3-fasa 4 dawai dan sebagainya.

3. PERLINDUNGAN ARUS LEBIH

3.1. Takrif sebarang alat yang boleh memutuskan litar bekalan dengan sendiri (automatik) apabila berlaku arus lebih yang melebihi kuantiti yang dihadkan bagi litar itu.

3.2. Perlindungan hendaklah dipasang diawalan litar pada pengalir hidup (live) iaitu secara bersiri dengan bekalan.

3.3. Kesemua pemasangan pengguna mestilah mempunyai perlindungan arus lebihan. Arus lebihan ialah nilai arus yang mengalir dalam sesuatu litar dan lebih daripada kadar maksimum yang dibenarkan. Arus lebihan mungkin disebabkan oleh satu daripada perkara berikut :

•Arus beban lebihan.•Litar pintas.

i. Arus beban lebih.

Arus beban lebih boleh dibahagikan kepada dua jenis iaitu:

a. Beban lampau – disebabkan oleh penambahan beban lebih daripada yang dibenarkan atau salah mengira faktor kepelbagaian. Arus lebihan yang berlaku disebabkan beban lampau boleh mengakibatkan kepanasan keatas pengalir atau kabel.

b. Arus permulaan beban – disebabkan oleh beban naik secara mengejut pada peringkat permulaan penghidupan. Contoh, arus penghidupan motor biasanya tinggi pada peringkat permulaan. Biasanya arus permulaan beban tidak merbahaya kerana ia berlaku dalam jangka masa yang singkat dan arusnya tidak terlalu tinggi.

ii. Litar pintas.

Litar pintas berlaku apabila pengalir fasa dan neutral atau fasa dengan fasa yang berlainan bersentuhan di antara satu sama lain. Pada kebiasaannya arus litar pintas adalah terlalu tinggi dan sekiranya alat perlindungan mengambil masa yang lama untuk memutuskan litar ini boleh menyebabkan pengalir atau kabel panas dan seterusnya terbakar.

173

Alat perlindungan mestilah mempunyai ciri-ciri berikut :

a. Arus nominal atau arus yang dilaras ( setting - In ) mestilah tidak kurang daripada arus rekabentuk ( design – Ib ) bagi litar.

b. Arus nominal atau arus yang dilaras ( setting - In ) mestilah tidak melebihi kapasiti membawa arus ( I2 ) yang terkecil sekali bagi pengalir atau kabel dalam litar.

c. Arus berkesan yang mengendalikan alat perlindungan mestilah tidak lebih 1.45 kali daripada kapasiti membawa arus yang terkecil sekali bagi pengalir atau kabel dalam litar.

3.4. Faktor pemilihan jenis-jenis perlindungan arus lebihan

i. Bagi memilih sesuatu jenis perlindungan arus lebihan selain yang dinyatakan oleH peraturan IEE diatas terdapat beberapa faktor yang perlu dipertimbangkan iaitu :

a. Jenis beban.b. Keupayaan unit perlindungan.c. Suhu sekeliling.d. Alat khas.e. Harga.

ii. Jenis-jenis perlindungan arus lebih yang biasa digunakan ialah :

a. Fius.b. Pemutus litar.c. Over current relay ( geganti lebihan arus ).

3.5. Istilah-istilah yang berkaitan dengan fius.

i. Elemen fius adalah pengalir dengan pelbagai saiz yang akan cairapabila arus yang berlebihan mengalir melaluinya.

ii. Arus nominalarus maksima yang boleh melalui kabel atau fius pada jangka masa yang tidak terhad dengan tidak memanaskan pengalir kabel atau mencairkan elemen fius.(kadaran arus fius)

iii. Arus fiusanarus minimum yang boleh mencairkan elemen fius.

iv. Faktor fiusnisbah arus fiusan dengan kadaran arus.

v. Pautan fiusbahagian fius yang terdiri daripada kartrij atau sebarang Kelosong bagi membolehkan fius disambung.

FAKTOR FIUS =Arus Fiusan

Arus Nominal4. FIUS

4.1. Berikut adalah ciri-ciri yang terdapat pada fius.

i. Alat perlindungan yang paling murah dan baik.ii. Ia mempunyai elemen fius yang akan putus apabila arus yang melebihi dari kadarannya

melaluinya. Walaupun ia baik tetapi dari senggaraan ianya mahal dan mengambil masa yang lama untuk menukarkannya, terutama kadaran yang besar.

iii. Fius tidak mempunyai ciri-ciri lewat masa, oleh itu apabila nilai arus melebihi nilai kadarannya ia akan terbakar.


174

4.2. Jenis-jenis fius

Terdapat tiga jenis fius yang biasa digunakan sebagai alat perlindungan arus lebihan. Ketiga-tiga jenis itu ialah :

i. Fius dawai semula.ii. Fius Kartrij.iii. Fius kapasiti pemutus tinggi.

4.3. Fius dawai semula

i. Fius yang boleh didawai semula biasanya digunakan dipemasangan pengguna domestik atau untuk arus beban yang rendah di perindustrian.

Punca sentuhanElemen fiusBilah penyentuh

Penghubung fius Tapak fius

Rajah 1: Fius dawai semula

ii. Ciri-cirinya

a. Terdapat daripada dawai elemen yang disambung dalam satu penghubung fius yang boleh dikeluarkan daripada tapak fius.

b. Dawai elemen fius diperbuat daripada aloi iaitu campuran timah dan plumbum atau daripada jenis kuprum tulen. Boleh ditukar ganti sekiranya elemen putus.

c. Arus nominal bergantung pada saiz dawai elemen fius dan boleh ditentukan dengan menggunakan jadual dibawah ini.

Jadual 1: Faktor fiusan adalah dalam kelas R iaitu di antara 1.75 hingga 2.5 kali

Arus nominal fius (ampere )

Garispusat nominal dawai ( mm )

3 0.15

5 0.2

10 0.35

15 0.5

20 0.6

25 0.75

30 0.85

45 1.25

60 1.53

80 1.8

100 2.0

iii. Kebaikan

a. Dawai elemen fiusnya paling murah jika dibandingkan dengan alat perlindungan yang lain.

b. Senang ditukar ganti.c. Harga murah


Punca sentuhanElemen fiusBilah penyentuh

Tapak fiusPenghubung fius

175

iv. Keburukan

a. Menghasilkan arka dan mengeluarkan bunyi yang kuat.b. Mungkin digantikan dengan saiz elemen fius yang salah.c. Kapasiti pemutusan rendah dan akan merosot.d. Sukar menentukan kadaran arusnyae. Memercikan bunga api apabila lebur kerana tidak tertutupf. Memerlukan masa yang lama untuk berkendali.g. Tidak sesuai untuk arus yang tinggi.h. Mengeluarkan bunga api : Bahaya kebakaran.i. Tidak cekap ( kurang Peka )

v. Penggunaan

a. Pepasangan domestik.b. Arus beban yang rendah.c. Tiang-tiang perantaraan talian Elektrik untuk kabel perkhimatan.

5. FAKTOR FIUS

Jadual 2: Faktor Fius

Kelas perlindungan

arus lebih

Faktor FiusJenis P.A.L

Tidak lebur lebur

P 1.00 1.25 ( fius K.p.t )HRC

Q1 1.25 1.5 (fius kartrij)f.palam

Q2 1.5 1.75 (fius kartrij)MCB

R 1.75 2.5 Fius dawai semula

5.1. Fius Kartrij ( Cartridge fuse )

Fius kartrij biasanya digunakan di dalam palam ( plug ) 13A bagi alat perkakas elektrik atau bagi melindungi meja makmal dari arus lebihan. Dan ia juga boleh dianggapkan sebagai fius tambahan daripada fius dalam papan agihan.

Elemen fius Penutup hujung

Tiub seramik / kacaSerbuk mineral

Rajah 2: Fius Kartrij ( Cartridge fuse )


Penutup hujungElemen fius

Tiub seramik / kacaSerbuk mineral

176

i. Ciri-cirinya

a. Terdiri daripada satu unsur yang disimpan dalam tiub yang diperbuat daripada kaca atau seramik ataupun tembikar.

b. Arus nominal fius ialah 0.15A , 0.25A , 0.5A , 0.75A , 1A , 2A , 3A , 5A dan 13A.c. Faktor fiusan adalah dalam kelas Q1 dan Q2. Q1 di antara 1.25 hingga 1.5 kali dan Q2 iaitu

1.5 hingga 1.75 kali.

ii. Kebaikan

a. Kadar arus nominalnya diketahui dengan tepat.b. Kapasiti pemutusan tidak merosot.c. Dapat mengelakkan arka dan bunyi yang kuat.d. Mempunyai kod warna untuk kadaran saiz tertentu.

iii. Keburukan

a. Elemen fius putus keseluruhan kartrij tidak boleh digunakan.b. Pemegang fius hanya sesuai untuk kadaran saiz kartrij yang tertentu.

iv. Penggunaan

a. Palam soket keluarb. Fius dalam keretac. Peralatan mudah alihd. Pemasangan domestike. Arus beban rendah

5.2. Fius kapasiti pemutus tinggi ( High repturing capacity fuse )

Fius kapasiti pemutus tinggi digunakan pada tempat atau beban yang memerlukan kadar kapasiti pemutusan yang tinggi. Pada kebiasaannya fius ini mempunyai arus nominal yang besar dan mampu menanggung arus beban yang tinggi.

Penyambung

Penutup hujung

Elemen fiusElemen penunjukSerbuk penanda

Serbuk silikon Tiub seramik / tembikar

Rajah 3: Fius kapasiti pemutus tinggi

i. Ciri-cirinya

a. Terdiri daripada satu tiub seramik dengan penutup hujungnya diperbuat daripada logam. Bagi fius jenis HRC ia mempunyai tapak penyambung.

b. Dawai elemen fius diperbuat daripada jenis jalur perak dan disokong oleh silikon serta diselaputi oleh serbuk mineral.

c. Mempunyai elemen penunjuk dan serbuk penanda.d. Arus nominal fius iaitu BS 1361 ialah 5A , 15A , 20A , 30A , 45A , 60A , 80A dan 100A. Bagi arus

nominal fius ialah 6A , 16A , 25A , 40A , 63A , 100A , 160A , 250A , 400A dan 630A.e. Faktor fiusan adalah dalam kelas P iaitu 1.0 hingga 1.25 kali.


Tiub seramik / kacaSerbuk silikon

Serbuk penandaElemen penunjuk

Elemen fius Penyambung

Penutup hujung

177

ii. Kebaikan

a. Dapat mengelakkan arka dan bunyi yang kuat.b. Dapat mengawal arus tinggi.c. Dapat mendiskriminasikan arus.d. Kapasiti pemutusan tinggi.e. Mempunyai tanda pemutusan.

iii. Keburukan

a. Paling mahal.b. Mengambil masa untuk mengganti fius yang baru.c. Hanya sesuai dengan penghubung fius dan tapak fius yang tertentu.d. Sukar di dapati.

iv. Penggunaan

a. Peralatan Kilang (pengasing) b. Suis fius KFA

6. PEMUTUS LITAR

6.1. Satu alat yang digunakan untuk menyambung atau memutuskan litar dalam keadaan biasa atau luar biasa.

6.2. Jenis-jenis pemutus litar

i. MCB – Miniature Circuit Breaker ( Pemutus litar kenit).ii. MCCB – Moulded Case Circuit Breaker ( Pemutus litar bekas beracuan) iii. ACB – Air Circuit Breaker ( Pemutus litar udara).iv. OCB – Oil Circuit Breaker ( Pemutus litar minyak).v. VCB – Vacuum Circuit Breaker ( Pemutus litar vakum).vi. GCB – Gas Circuit Breaker ( Pemutus litar gas).

6.3. MCB – Miniature Circuit Breaker (Pemutus Litar Kenit)Komponen utama bagi sebuah pemutus litar kenit ialah:

i. Sebuah mekanisma penyuisan.ii. Alat perlantikan automatik.iii. Alat pemadam arka.iv. Sesentuh tetap dan bergerak.

7. MEKANISMA PENYUISAN (SWITCHING MECHANISM).

7.1. Kendalian (on, off, free).

Kendalian on dan off boleh dilakukan dengan tangan. Bila pemutus litar telah terpelantik, asingkan kerosakan daripada litar, kemudian alihkan pemegang (handle) ke arah off untuk menempatkan semula (to reset) pemutus litar tersebut. Selepas kendalian RESET pemutus litar sekarang sudah bersedia untuk di suis on kan. Lihat rajah di bawah.


178

Rajah 4: Suis kendalian (on, off, free)

7.2. Alat pemadam arka (arc extingguishing device).

Pemadam arka seperti yang ditunjukkan dalam rajah dibawah direkakan supaya bila berlakunya arka ketika sesentuh terpisah, secara serta merta dipasangkan ke pemisah arka (arc splinter). Dengan itu arka segera dipadamkan.

i. Alat perlantikan automatik (automatic tripping device).ii. Terdapat Tiga jenis alat perlantikan automatik iaitu:

a. Jenis magnetik haba.b. Jenis magnetik hidrolik. c. Elektromagnet

ON

OFF

Pandangan tepi Pandangan hadapan

Rajah 5: Pemutus litar kenit ( Miniature Circuit Breaker )

a. Jenis magnetik haba ( thermal magnetic type ).

Perlantikan jangka masa lama (long delay tripping) dikendalikan oleh sebuah alat bimetal untuk beban lampau yang rendah kadarannya (small overload) disekitar 25% dan ke atas.

Pelantikan jangka masa berketika (instantaneous tripping) dikendalikan oleh sebuah alat elektromagnetik untuk beban lampau disekitar 10% kadaran.


Pandangan tepi Pandangan hadapan

179

SKRU PELARAS

PAKSI

SUIS RESET

SPRING

SESENTUH

PAKSISKRU PELARAS

SUIS RESET

Rajah 6: Pemutus litar jenis magnetik haba (Thermal magnetic type)

b. Jenis magnetik-hidrolik (Hydraulic – magnetic type).

Unit pelantik mengandungi sebuah gelung elektromagnetik dengan himpunan ‘oil deshpot‘ sebagai terasnya. Penarikkan angker (armature) ke dalam, yang menggerakkan mekanisma pelantik auto (auto trip mechanism) boleh dilakukan dengan salah satu dari dua cara.

HidupSkru

pelaras

Reset

L

L

HidupSkru

pelaras

Reset

L

L

Rajah 7: Pemutus litar Jenis magnetik-hidrolik (Hydraulic – magnetic type)

c. Jenis Elektromagnet ( Magnetic type ).

Satu atau lebih sesentuh akan dikendalikan oleh gegelung elektromagnet.Apabila arus masuk ke litar tidak melebihi kadaran yang dihadkan oleh pemutus litar.Gegelung elektromagnet tidak akan mempunyai tenaga yang cukuip untuk menarik sesentuh dan seterusnya memutuskan litar kerana kekuatan sesentuh lebih besar daripada kekuatan gegelung elektromagnet. Tetapi sebaik sahaja arus yang memasuki gegelung elektromagnet itu melebihi hadnya. gegelung elektromagnet itu akan menarik sesentuh dan seterusnya litar itu akan putus ( terbuka ).

TERASSESENTUH

SESENTUH

SUIS RESET

GELUNG

TERAS ATERAS B

PAKSI

SPRING

TERASSESENTUH

SESENTUH

GELUNG

TERAS ATERAS B

PAKSI

SPRING

TERAS

SESENTUH

SUIS RESET

Rajah 8: Pemutus litar Jenis Elektromagnet ( Magnetic type ).


180

7.3. Residual Circuit Breaker (RCD) / Earth Leakage Circuit Breaker (ELCB).

i. Residual Circuit Breaker membawa maksud perbezaan di dalam arus. Ini bermakna alat ini bergantung terus kepada keadaan dimana terdapat perbezaan di antara arus (ketidak-seimbangan) yang masuk melalui sesuatu beban dan arus yang keluar dari beban yang sama. Dalam ertikata yang lain alat ini hanya akan bertindak apabila mengalami keadaan yang tersebut di atas.

ii. Sebelum alat dikenali dengan nama Earth Leakage Circuit Breaker (ELCB) dan sekarang ianya telah dikenali dengan nama Residual Current Device (RCD).

iii. Contoh: Sekiranya kita bekalkan arus sebanyak 5 A kepada sesuatu litar elektrik yang mempunyai beban (gelung) dan didapati arus yang mengalir keluar ke bumi melalui bingkai alat (earth leakage) keadaan ini dapat dikesan (detect) dengan menggunakan satu gelung berpandukan prinsip dimana arus yang masuk ke dalam sesuatu sistem elektrik adalah sama dengan arus yang keluar dari sistem yang sama. Gelung ini dinamakan gelung pengesan (search coil) dimana sekiranya arus yang masuk adalah tidak sama dengan arus yang keluar, gelung pengesan ini akan dapat mengesan arus beza (Residual Current) untuk membuka sambungan ke beban.

7.4. Pemutus Litar Kotak Teracu (MCCB – Moulded Case Circuit Breaker).

i. Dengan perubahan teknologi MCCB direka untuk pengguna dengan kadaran arus sehingga 400 A, dan dimasa akan datang kemungkinan ianya mampu membawa arus yang lebih tinggi lagi.

ii. Dari segi penggunaan MCCB adalah pengganti kepada fius, mempunyai beberapa kebaikan

jika dibandingkan dengan fius, seperti MCCB hanya perlu di ON kan sahaja sekiranya ia memutus. Ketiga-tiga fasa akan memutus apabila berlaku beban lebih pada salah satu fasa maka masalah ‘single phasing’ tidak berlaku. MCCB boleh melindungi arus bocor ke bumi dengan disambungkan pada CT dan geganti E/F (bergantung kepada binaan sesuatu MCCB), dengan itu masa senggaraan dapat dikurangkan dan kos dapat dijimatkan.

iii. Kebanyakkan MCCB menggunakan prinsip medan magnet pada sebuah gelung. Gelung ini

bersiri serta sebahagian dari litar utama. Medan magnet akan bertambah kuat apabila arus masuk pada MCCB sehingga melebihi had yang tertentu dan menyebabkan MCCB ‘trip’.

iv. MCCB juga menggunakan kaedah ‘bimetal strip’ yang akan membengkok apabila panas

berlebihan disebabkan arus lebih yang masuk ke MCCB. Kaedah ini adalah untuk perlindungan beban lebih dimana tindakannya agak perlahan dan terkandung unsur lewat masa.

v. Namun begitu ada juga MCCB yang menggunakan prinsip tekanan ‘arcing gas’. Tekanan

yang berlebihan akan menyebabkan mekanisma tertentu bergerak dan menyebabkan MCCB terpelantik. Keadaan sebegitu sesuai untuk perlindungan arus lebih.Bahagian bingkai MCCB diperbuat dari bahan bukan logam (polyester resin) dan ia dipasang tetap serta tidak boleh ditarik keluar dengan mudah seperti ACB.


181


COP06 Pengasingan dari litar rosak. Perlindungan menggunakan RCD, fius, pemutus litar dan lain-lain mesti mematuhi Ra x la < 50VRa = Rintangan elektrod bumi & konduktor perlindungan;

Ia = Arus semasa pengendalian peranti perlindungan (sensitivy RCD dan perjalanan semasa 5s untuk inverse time relay).

50V voltan kendalian selamat ditakrifkan oleh IEC60749 -1.COP14 - I2 < 1.45 x Iz

In = arus nominal; Ib = reka bentuk semasa (beban)Iz = kapasiti membawa arus bagi kabel; I2 = arus peranti perlindungan yang sesuai.

COP51 RCD (atau jenis ELCB semasa) untuk pemasangan fasa tunggal tidak boleh melebihi 100mA ( sebelumnya disebut dalam peraturan-peraturan adalah 30mA ).

COP52 RCD untuk pemasangan 3 fasa tidak melebihi 100mA . Tiga unit tunggal RCD jenis tiang dan bukannya RCD 3-fasa boleh digunakan DENGAN SYARAT tiada beban 3 fasa digunakan.

COP53 Peralatan Tangan hendaklah mempunyai RCD tidak melebihi 30mA.

COP54 RCD tidak melebihi 10mA hendaklah dipasang untuk lokasi khas ( tempat-tempat hiburan awam; tempat-tempat basah; perlindungan pemanas air elektrik ).

COP56 Memerlukan RCD yang hendak diuji secara tetap, sekurang-kurangnya dua kali setahun.

COP59 Adalah disyorkan untuk meletakkan Surge Protection Device (SPD) sebelum RCD ( jika ada permintaan )

COP61 Surge Protection Device (SPD) harus berkadar yang tidak kurang daripada 5kA .

COP64 Sambungan bumi minimum dari SPD ke terminal bumi utama hendaklah tidak kurang daripada 10mm ≤ tembaga dan hendaklah sesingkat mungkin ( 0.5m ).

COP65 Setiap litar hendaklah disediakan dengan cara pengasingan.


182

LATIHAN





1. Apakah fungsi perlindungan litar di dalam pepasangan? A. Pengasing dan pelindungan arus lebih. B. Pelindungan daripada renjatan elektrik. C. Pelindungan daripada bahaya kilat. D. Semua di atas.

(1 Markah)

2. Berikut yang manakah bukan jenis alat pelindungan arus lebih? A. Pemutus Arus Bocor Ke Bumi B. Pemutus Litar Kenit C. Fius dawai semula D. Fius katrij

(1 Markah)

3. Berikut adalah bukan faktor yang perlu dipertimbangkan apabila memilih jenis pelindungan arus lebih: A. Litar pintas B. Jenis beban C. Suhu sekeliling D. Keupayaan membawa arus

(1 Markah)

4. Litar pintas akan berlaku apabila…… A. Pengalir hidup bersentuh dengan pengalir bumi. B. Pengalir neutral bersentuh dengan pengalir bumi. C. Pengalir hidup bersentuh dengan pengalir neutral. D. Pengalir bumi bersentuh dengan pengalir suis.

(1 Markah)

5. Tujuan mengadakan pengasing ialah untuk mengasingkan litar, memutuskan litar dan seterusnya dapat melindungi daripada….. A. Renjatan elektrik B. Haba dan kebakaran C. Kerosakan mekanikal D. Kos baikpulih yang tinggi

(1 Markah)


183

BAHAGIAN B : SOALAN JAWAPAN BETUL ATAU SALAH


1. Fius Kapasiti Pemutus Tinggi digunakan pada tempat atau beban yang memerlukan kadar pemutusan tinggi.

2. Dawai elemen fius diperbuat daripada jalur perak dan disokong oleh silicon sertamengandungi serbuk mineral.

3. Beban lampau disebabkan oleh arus beban naik secara mendadak pada peringkat permulaan motor atau mesin.

4. Fius dawai semula digunakan dipemasangan pengguna domestic atau untuk arus beban yang rendah.

5. Arus nominal fius ialah 1.5A dan 2.5A

(5 Markah)

BAHAGIAN C : SOALAN PADANAN / ISI TEMPAT KOSONG

Arahan: Labelkan nama komponen berikut dengan padanan kenyataan yang betul.

(5 Markah)


184

BAHAGIAN D : SOALAN JAWAPAN PENDEK

Arahan: Isi tempat kosong dengan jawapan yang sesuai. 1. Berikan definisi:

i. Elemen fius......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

(2 Markah)

ii. Arus nominal......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

(2 Markah)

iii. Arus fiusan......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

(1 Markah)

iv. Faktor fius......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

(1 Markah)

v. Pautan fius......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

(2 Markah)


185

MOTOR ELEKTRIK TIGA FASA

MODUL 10

186

10 M01-1/1 Motor Elektrik dan Kawalan

187

Motor Elektrik dan Kawalan

M10-1/1 Motor Elektrik dan Kawalan

OBJEKTIF

Menerangkan mengenai pengenalan kepada prinsip, binaan, operasi dan penggunaan motor A.U/A.T 3 fasa.

188


PENERANGAN

1. PENGENALAN & SPESIFIKASI MOTOR ELEKTRIK

Motor elektrik adalah satu mesin yang boleh menukarkan tenaga elektrik kepada tenaga mekanikal.

1.1 Spesifikasi motor elektrik

i. Motor pada asasnya, berkendali berdasarkan kepada prinsip magnet.ii. Putaran motor yang dihasilkan adalah berdasarkan kepada tindak balas medan magnet.iii. Hukum medan magnet yang digunakan adalah:

Kutub yang sama akan menolak antara satu sama lain, manakala Kutub yang berlainan akan menarik.

iv. Bagi sebuah motor bahagian yang asas dan penting adalah medan dan angkir. Turutan di bawah menerangkan prinsip asas bagi sesebuah motor Arus Terus (A.T)

v. Medan magnet wujud diantara kutub utara dan kutub selatan pada magnet kekal.

Rajah 1: Medan magnet

vi. Satu litar elektromagnet dililit pada teras besi, dan teras tersebut diletakkan pada satu shaft yang membolehkannya berputar. Binaan ini dikenali sebagai angkir (armature).

Rajah 2: Angkir

vii. Angkir tersebut diletakkan pada medan magnet, yang mana dihasilkan oleh magnet kekal.

Rajah 3: Angkir diletakkan pada medan magnet

viii. Pada bahagian hujung gelung angkir disambungkan pada bahagian separuh berlilit yang dipanggil penukartertib. Berus karbon (carbon brush) dihubungkan kepada bahagian penukartertib yang berputar dan membekalkan tenaga kepada belitan angkir dengan bekalan kuasa dari luar.

189

Rajah 4: Bahagian hujung gelung angkir disambungkan pada bahagian penukartertib

ix. Berdasarkan gambarajah di atas, sumber tenaga disambungkan kepada berus karbon. Arus akan mengalir ke berus A ke bahagian penukartertib seksyen A, melalui gegelung ke seksyen B dan melengkapkan litar dengan kembali ke sumber tenaga dengan melalui berus B.

1.2 Asas Pergerakkan Motor

i. Kutub Utara angkir ditolak oleh kutub utara medan magnet. Manakala, kutub selatan angkir ditolak oleh kutub selatan medan magnet. Maka putaran suku dihasilkan pada angkir ataupun sebanyak 90o pusingan.

Rajah 5: Putaran suku dihasilkan pada angkir sebanyak 90o pusingan

ii. Kutub Utara angkir ditarik oleh kutub utara medan magnet, kutub selatan angkir pula ditarik oleh kutub selatan medan magnet. Angkir akan berputar suku putaran lagi, maka putaran yang telah terhasil adalah sebanyak separuh putaran.

Rajah 6: Kutub utara angkir ditarik oleh kutub utara medan magnet

iii. Bahagian penukar tertib berputar bersama dengan angkir, bahagian B menyentuh berus karbon A manakala bahagian A pula menyentuh berus karbon B. Arah pengaliran arus, melalui dari bahagian B dan keluar ke bahagian A. Arah pengaliran arus adalah berlawanan pada angkir kerana switching action oleh penukartertib.Pembalikkan arus menyebabkan penukaran polariti pada angkir.


190

Rajah 7: Bahagian penukar tertib berputar bersama dengan angkir

iv. Berdasarkan kepada prinsip magnet kutub yang sama akan menolak satu sama yang lain manakala kutub yang berlainan akan menarik, maka, angkir akan berputar suku lagi putaran.

Rajah 8: angkir akan berputar suku putaran

v. Pada keadaan ini, kutub yang sama akan menolak antara satu sama lain maka, angkir akan berputar lagi suku putaran terakhir melengkapkan satu putaran penuh. Penukartertib dan berus karbon berada pada kedudukan keadaan asal, dan akan menyebabkan arus berkeadaan songsang pada angkir semula. Angkir berputar berterusan dengan proses penolakan dan penarikan. Arus akan berkeadaan songsang pada setiap satu setengah putaran oleh penukar tertib.

Rajah 9: Angkir berputar berterusan dengan proses penolakan dan penarikkan

vi. Hukum Tangan Kiri Flemming menyatakan apabila tangan kiri digenggam iaitu jari kelingking dan jari manis. Jari-jari lain, iaitu jari telunjuk, ibu jari dan jari hantu diluruskan dan berada pada sudut tepat di antara satu sama lain. Ibu jari menunjukkan arah daya tolakan yang terhasil, jari telunjuk pula menunjukkan arah medan magnet sementara jari hantu menunjukkan arah arus yang mengalir dalam pengalir.


191

Rajah 10: Hukum tangan kiri flemming

vii. Kekuatan daya yang terhasil bagi menolak pengalir adalah berkadar terus dengan ketumpatan fluks magnet, arus dalam pengalir dan panjang pengalir itu. Ini bererti semakin panjang pengalir, ketumpatan fluks magnet akan bertambah, begitu juga dengan arus dan Kekuatan daya mekanik.

2. JENIS-JENIS MOTOR ELEKTRIK A.U & A.T

2.1 Motor elektrik arus terus ( A.T )

• MotorDCmagnetkekal• MotorDClilitansiri• MotorDClilitanselari• MotorDClilitanwound ( siri selari )• Motoruniversal(AC/DC)• Stepping motor ( stepper )

2.2 Motor elektrik arus-ulangalik ( A.U )

Motor tiga fasa paling banyak digunakan di industri. Ini disebabkan binaanya ringkas dan tahan lasak.Terdapat tiga jenis motor tiga fasa iaitu ;

i. Motor Aruhan (Squeral Cage Rotor)ii. Motor Aruhan Rotor Berlilitan (Slip Ring Motor)iii. Motor Segerak (Synchronous Motor)

3. PRINSIP KENDALIAN MOTOR ARUHAN

Belitan medan atau belitan pemegun bagi semua motor tiga fasa hampir sama. Belitan medan ini pada amnya sama seperti belitan satu fasa di pemegun dan dipisahkan antara satu sama lain sebanyak 120º elektrik.

Apabila bekalan tiga fasa diberikan, medan magnet berputar akan terhasil dipemegun. Penghasilan medan magnet disebabkan oleh turun naiknya arus dibelitan mengikut gelombang frekuensi bekalan. Medan magnet ini akan memotong pengalir dipemutar (rotor) . Voltan akan terhasil dipemutar (Hukum faraday elektromagnet)

Oleh kerana medan dipemegun mengembang dan mengucup, ia seolah-olah memotong pengalir di pemutar dan Daya Gerak Elektrik (D.G.E) balik akan terhasil. Prinsip penghasilan ini menyebabkan voltan dikenali sebagai D.G.E pengubah.

Dengan litar lengkap pengalir di pemutar (litar pintas), arus akan mengalir. Arus ini cukup kuat kerana litar selari (berlitar pintas) boleh menghasilkan medan magnet yang kuat. Kutub magnet pemutar ini akan ditarik oleh kutub magnet berputar di pemegun dan seterusnya pemutar akan beputar mengikut arah putaran medan magnet.


arah gerakan

arah arus

arah medan magnet

192

Motor aruhan sangkar tupai lebih banyak di gunakan kerana;

i. Tahan lasak.ii. Tidak perlu alat tambahan untuk menghidupkan motor.iii. Ringkas (tiada belitan dipemutar)iv. Murah.v. Tidak memerlukan penyelengaraan yang lebihvi. Saiznya lebih kecil pada kuasa yang sama dengan motor pemutar berlilit jika dua sangkar tupai

digunakan .vii. Pengaturan kelajuannya yang baik mengikut perubahan beban.

4. BAHAGIAN-BAHAGIAN UTAMA MOTOR ARUHAN DAN FUNGSINYA

i. Pemegun

Bahagian yang pegun dalam motor diperbuat daripada lapisan keluli dan mempunyi lurah-lurah alur mengelilingi hampir keseluruhan belitan pemegun. Pemegun ini di sokong oleh rangka motor yang diperbuat dari besi tuang atau plat keluli.

Terdapat tiga belitan satu fasa di pemegun. Ia diletakan 60º mekanik atau 120º elektrik dan disambung secara bintang atau delta. Dikotak pengkalan terdapat enam teminal untuk tujuan sambungan luar samaada secara bintang atau delta. Setiap dua teminal mewakili satu belitan.

Tugas utama pemegun ialah sebagai teras untuk menghasilkan medan magnet di pemegun disamping sebagai pelengkap litar magnet.

ii. Pemutar (rotor)

Pemutar atau sekunder ialah bahagian yang berputar.Ia berbentuk selinder dan berpenebatan keluli atau lapisan-lapisan besi berpenebat. Bagi motor jenis pemutar berlilit terdapat tiga set belitan gegelung pada lubang alur pemutar yang diakhiri dengan tiga gelang gelincir. Belitan ini disambung secara bintang.

Motor pemutar sangkar tupai pula mempunyai batang-batang kuprum atau aluminium dipasang selari dengan aci (shaft) berhampiran dengan permukaan rotor. Kesemua hujung batang itu akan dikimpal secara gelang agar berlitar pintas. Batang-batang pengalir ini tidak bertebat (bersentuh dengan teras).

Terdapat juga batang pengalir tidak dipasang selari dengan aci (shaft) tetapi melintang dengan sudut beberapa darjah.Ini bertujuan untuk mendapatkan. daya kilas yang lebih sekata dan mengurangkan bunyi dengung magnet semasa motor bekerja .

Tugas pemutar (rotor) untuk memutar aci (shaft). Bagi membolehkan ia berputar, Ia perlu menjadi magnet dan seterusnya magnet itu dapat berputar mengikut putaran medan magnet di pemegun. Oleh kerana itu tidak langsung tugas pemutar ini ialah sebagai penghasilan medan yang akan bertindak balas dengan medan berputar.

iii. Perisai hujung

Perisai ini digunakan untuk memegang galas yang menyokong aci (shaft) rotor. Disamping itu perisai juga melindungi bahagian-bahagian dalaman motor dari disentuh atau kerosakan mekanikal. Terdapat berbagai bentuk perisai kiri dan kanan kuk motor. Bentuk-bentuk ini disesuaikan dengan jenis motor misalnya jenis tutupan rapi, tutupan separuh terbuka, tutupan kalis air, tahan letupan dan sebagainya.


193

5. MEDAN MAGNET BERPUTAR (SYNCHRONOUS SPEED)

Kendalian motor aruhan bergantung sepenuhnya pada medan magnet berputar. Medan magnet berputar dapat menentukan arah putaran pemutar, kelajuan pemutar dan memberikan keseimbangan medan semasa motor berbeban atau tidak.

Kelajuan medan magnet (NS) ini ditentukan oleh frekuensi dan bilangan kutub atau dirumuskan dengan formula:

NS = 120 f P Dimana : NS - Kelajuan segerak ( Synchronous speed ) F - frekuensi P - Bilangan kutub

Contoh pengiraan : Sebuah motor aruhan mempunyai 4 kutub dengan voltan satu fasa 230V,50Hz, Kirakan kelajuan segerak bagi motor tersebut.

NS = 120 f P

= 120 x 50 4

= 1500 rpm

Ini bererti semakin besar frekuensi, semakin tinggi kelajuannya dan semakin banyak kutubnya semakin rendah kelajuan putarannya.

Jadual 1: Frekuensi

Frekuensi 25 Hz Frekuensi 50 Hz

Bilangan kutub ( P ) Kelajuan ( Ns ) Bilangan kutub

( P ) Kelajuan ( Ns )

2468

1500 rpm750 rpm500 rpm375 rpm

2468

3000 rpm1500 rpm1000 rpm750 rpm

6. ISTILAH-ISTILAH BERKAITAN.

a. Kelajuan segerak ( synchronous speed )

Kelajuan segerak ialah kelajuan medan magnet berputar di pemegun. Kelajuan ini boleh berubah secara kadar terus dengan frekuensi berkadar songsang dengan bilangan kutub atau boleh diringkaskan dengan formula :

Ns = 120 f Pusingan seminit P


194

b. Kelajuan pemutar

Kelajuan pemutar ialah kelajuan putaran pemutar bagi motor-motor aruhan. Kelajuan ini biasanya berkurangan 3 hingga 4 peratus kelajuan segerak. Bagi meningkatkan kelajuan pemutar, kelajuan segerak perlu dinaikan. Simbol kelajuan ini ialah Nr.

Kelajuan pemutar dinyatakan dalam pusingan seminit .

c. Gelinciran ( slip )

Perbezaan kelajuan diantara kelajuan segerak dengan kelajuan pemutar .Gelinciran tetap wujud dalam motor aruhan bagi membolehkan medan magnet berputar memotong pengalir di penutar dan seterusnya mengaruhkan arus di pemutar. Gelinciran bagi motor aruhan biasanaya dalam lingkungan 3 hingga 4 peratus daripada kelajuan segerak. Gelinciran biasanya disimbolkan dengan huruf “ S “.

Peratusan kegelinciran (S%) = Kelajuan segerak (Ns) – Kelajuan pemutar (Nr) x 100 Kelajuan segerak ( Ns )

a. Contoh pengiraan

Jika kelajuan segerak 1500 rpm dan kelajuan semasa beban penuh 1480 rpm maka gelinciran:

S % = Ns – Nr x 100 Ns = 1500 – 1480 x 100 1500 = 20 x 100 1500 = 1.33 %

b. Jika motor aruhan tiga fasa 60 Hz mempunyai kelajuan segerak 1800 rpm. Berapa pasangkah kutub motor tersebut.

Ns = 120 f P P = 120 f Ns = 120 x 60 1800 = 7200 1800 = 4 kutub

d. Kelajuan motor

Kelajuan motor sebenar ialah kelajuan pemutar sewaktu membawa beban penuh. Gelinciran akan menurun dengan pengurangan beban tapi kelajuan motor akan bertambah dengan pengurangan beban . Perbezaan kelajuan semasa tidak berbeban dengan beban penuh bagi motor-motor aruhan amat kecil dan ia dikelaskan sebagai motor yang mempunyai kelajuan malar.Kelajuan ini biasanya dicatatkan pada plat nama pada sesuatu motor.

e. Daya kilas pemulaan dan larian

Daya kilas ialah kebolehan motor untuk berputar. Biasanya ia dinyatakan dalan unit Newton-meter (Nm) .Penghasilan daya kilas yang kuat atau lemah bergantung pada cara bagaimana ia diwujudkan bagi motor aruhan A.U secara penolakan dan penarikan diantara medan yang berputar dipemegun dengan medan dipemutar yang diperolehi secara kearuhan saling. Terdapat tiga jenis daya kilas iaitu:

•Daya kilas permulaan •Daya kilas pemecutan•Daya kilas larian.


195

i. Daya kilas permulaan: Daya kilas yang diperlukan bagi mengatasi geseran statistik dan pemula mesin yang akan

diputarkan dan seterusnya memulakan daripada kedudukan pegun.

ii. Daya kilas pemecutan: membolehkan mesin itu diputar terus sehingga mencapai kelajuan penuh.

iii. Daya kilas larian: Daya kilas sewaktu kelajuan beban penuh iaitu ketika daya kilas motor sama dengan daya kilas

beban.

f. Daya kilas pemulaan bagi motor aruhan sangkai tupai:

Piawainya berkadar 100 hingga 175 peratus daripada daya kilas beban penuh. Peratusan ini masih dianggap rendah, perubahan ini disebabkan oleh rekabentuk motor yang mempunyai rintangan tinggi akan menambahkan daya kilas permulaan. Tetapi gelinciran bertambah dan kecekapan berkurangan. Arus permulaan pula berkadar 5 hingga 8 kali ganda arus beban penuh motor itu. Motor aruhan dwi sangkai tupai mempunyai daya kilas yang tinggi dengan arus pemulaan yang rendah.

g. Daya kilas permulaan bagi motor aruhan pemutar berlilit:

Ianya berubah mengikut rekabentuk sesuatu motor .Biasanya diantara 80 hingga 200 peratus daya kilas beban penuh dan peratus ini lebih tinggi dari daya kilas permulaan motor aruhan sangkai tupai. Pada suatu nilai rintangan dipemutar,daya kilas boleh mencapai 100 peratus gelinciran atau permulaan segera.

Pada umumnya, ciri-ciri daya kilas permulaan motor ini adalah sama dengan dayamotor aruhan sangkai tupai. Apa yang menjadi keistimewaan motor ini ialah daya kilas permulaan yang tinggi dan arus permulaan yang rendah. Daya kilas permulaan dan larian boleh diubah mengikut kehendak beban dan kelajuan motor. Ini boleh dikawal dengan melaras perintang boleh ubah di pemutar sehingga arus menurun ke tahap paling rendah (motor berhenti).

7. FORMULA PENGIRAAN Formula berikut seringkali digunakan dalam pengiraan motor tiga fasa.

a. Kuasa kuda ( hp ) = kuasa keluaran 746

b. Kuasa ( P ) = √3 x V x I x Cos Ǿ.- ( kuasa masukan ) Dimana : P = Kuasa ( Watt ) V = Voltan bekalan. ( Volt ) I = Arus talian ( Ampere )

c. kecekapan = Kuasa keluaran x 100 Kuasa Masukan = Kuasa masukan – Jumlah Kehilangan x 100 Kuasa Masukan

d. Kelajuan segerak = 120 x f P Dimana : f = frekuensi P = Bilangan kutub

e. Peratusan gelinciran ( S ) = Ns – Nr x 100 Ns

Dimana : S = Gelinciran ( % ) Nr = Kelajuan pemutar Ns = Kelajuan segerak.


196

7.1 Contoh Pengiraan

Motor aruhan tiga fasa 400V, 50Hz, 6 kutub mengunakan arus talian 12 A (mengikut kadaran beban yang tercatat pada plat nama). Faktor kuasa motor ini ialah 0.85 mengekor dengan kecekapan 85% dan gelinciran 4%.Kirakan.

a. Kelajuan beban penuh motor. b. Kuasa kuda motor c. Nilai kemuatan untuk membaiki faktor kuasa sehingga uniti ( 1 )

i. Langkah 1. Keluarkan maklumat penting yang diberi.

V = 400V f.k = 0.85 F = 50Hz Kecekapan = 85% = 0.85. P = 6 kutub S = 4% = 0.04 I = 12A

ii. Langkah 2 Kirakan kelajuan segerak

Ns = 120 x f P = 120 x 50 6 = 1000rpm.

iii. Langkah 3 Kirakan kelajuan pemutar ( Nr ) yang sama dengan kelajuan motor.

S = Ns – Nr Ns 0.04 = 1000 - Nr 1000 0.04 x 1000 = 1000 – Nr 40 = 1000 – Nr Nr = 1000 – 40 Nr = 1000 – 40 Nr = 960rpm.

iv. Langkah 4 Kirakan kuasa masukan.

P = √3 x V x Cos Ǿ = 1.732 x 415 x12 x 0.85 = 7323.09 Watt.

v. Langkah 5 Kirakan kuasa keluaran

Kecekapan ( ŋ ) = Kuasa Keluaran x 100 0.85 = Kusa keluaran 7323.0 Kuasa keluaran = 7323.09 x 0.85 = 6224.6 Watt

vi. Langkah 6 Kirakan nilai kemuatan ( Kapasitor )

Kuasa masukan setiap fasa = kuasa masukan 3 = 7232.09 3 = 2441.03 Watt


197

Kuasa ketara setiap fasa = Kuasa masukan setiap fasa f.k = 2441.03 0.85 = 2871.8 VA

Arus sebenar setiap fasa = Kuasa ketara setiap fasa Voltan talian = 2871.8 415 = 6.92A Arus bertenaga ( Ir ) = Arus sebenar x f.k = 6.92 x 0.85 = 5.882A

Arys regangan ( Ixc ) = √( arus sebenar )² - ( arus bertenaga )² = √( 6.92²) – ( 5.882²) = √47.88 – 34.6 = √13.28 = 3.64A

Arus mendahului yang diperlukan ( I x c ) = 3.64A I x c = VLCw Dimana;w =2πf

C = I x c VLx2πf

C = 3.64 415 x 2 x 3.142 x 50

C = Kemuatan bagi pemuA.T. = 27.93μ

7.2 Motor segerak

Motor segerak adalah pengulang alik tetapi ia dijalankan sebagai motor. Nama motor ini diperolehi dari kelajuan segerak yang dimiliki oleh motor ini ( Ns = Nr ). Ianya tiada gelinciran. Kelajuan motor ini berubah mengikut frekuensi dan bilangan kutub atau diringkaskan dengan formular berikut:

Ns =Nr =120 x f P

Dimana; Ns = Kelajuan segerak. Nr = kelajuan pemutar. F = frekuensi. P = bilangan kutub.

Motor ini mempunyai kelajuan malar. Motor segerak tidak boleh bergerak sendiri, ia memerlukan bantuan penggerak samada di luar atau di dalam motor sebelum ia berputar.

7.3 Prinsip kendalian asas motor segerak.

Apabila bekalan tiga fasa dibekalkan kepada pemegun motor segerak, medan magnet berputar akan terhasil di pemegun dengan kelajuan Ns = 120f / p pusingan seminit. Putaran medan magnet ini tidak berguna untuk menghasilkan arus aruhan di pemutar kerana pemutar akan digerakkan oleh satu penggerak luar pada arah putara magnet dipemegun.Kelajuan putaran pemutar itu (Nr) mestilah hampir sama dengan kelajuan segerak (Ns). Setelah kelajuan Nr dan Ns hampir sama, bekalan A.T akan diberikan ke pemutar melalui gelang gelincir. Fluk yang dihasilkan oleh belitan dipemutar akan bertindak balas dengan medan magnet yang berputar. Seterusnya pemutar akan berputar selaju putaran segerak ( medan yang berputar ) iaitu Nr = Ns =120 f / p. Walaupun penggerak pemutar ditanggalkan ini disebabkan oleh tindakan saling kunci diantara medan magnet berputar dengan medan magnet dipemutar.


198

Bagi motor auto segerak, pemutarnya mempunyai batang pengalir sangkar tupai dan motor segerak ini akan dijalankanmengikut prinip kendalian motor sangkar tupai sebelum bekalan A.T diberikan kepada pemutar apabila kelajuan pemutar angkir menyamai kelajuan segerak. Tetapi cara ini terbatas kepada motor-motor segerak berukuran sederhana sahaja.

Kegunaannya ialah untuk memusing beban dengan kelajuan tetap dan membaiki nilai faktor kuasa.

7.4 Perlindungan dalam penghidup motor.

Terdapat dua jenis perlindungan yang terdapat dalam penghidup motor iaitu perlindungan tanpa voltan dan perlindungan lebih.

i. Perlindugan tanpa voltan. Kadangkala voltan bekalan akan turun atau putus seketika dan ini menyebabkan kelajuan

motor berkurangan atau berhenti. Apabila voltan dipulihkan semula, motor akan menerima arus yang tinggi mendadak, yang boleh menyebabkan kebakaran dan mencederakan pengguna apabila motor berputar dengan tiba-tiba.

ii. Perlindungan voltan rendah dapat dilakukan dengan mengunakn gegelung yang dipasang secara selari dengan bekalan. Apabila ia menerima voltan yang kurang dari hadnya ia akan melepaskan semua penyentuh-penyentuhnya termasuk penyentuh yang menyambung motor ke bekalan. Motor akan berhenti dan tidak akan hidup kecuali jika pemula itu dihidupkan semula.

iii. Perlindungan beban lebih. Penambahan beban motor melebihi hadnya terjadi sama ada disengaja atau tidak. Penambahan beban ini menyebabkan arus yang masuk ke motor bertambah bagi menambahkan daya kilas untuk terus memutarkan motor .Jika keadan ini dibiarkan, berkemungkinan belitan-belitan motor akan terbakar kerana menerima arus yang melebihi kemampuanya. Bagi mengatasi masalah ini, pelindung beban lampau dipasang pada setiap fasa. Peranti akan bertindak balas apabila berlaku beban lampau.

7.5 Faktor pemilihan motor

i. Beban yang akan digunakan – kuasa kuda (hp) dapat menentukan nilai beban mampu ditanggung.

ii. Daya kilas yang diperlukan oleh beban – Daya kilas semasa motor ini mula berputar samaada beban penuh atau tanpa beban. Setiap motor mempunyai daya kilas yang berbeza.

iii. Keadaan suhu sekeliling iaitu suhu sesuatu tempat boleh mempengaruhi jangka hayat sesebuah motor (ambien).

iv. Penyenggaraan – mudah atau sukar dijaga, keadaan pemasangan, sukar diperiksa, lembab, berminyak dan sebagainya.

v. Jangkamasa digunakan – sepanjang masa, sementara atau untuk seketika.vi. Voltan bekalan -1 fasa, 3 fasa.vii. Kelajuan yang diperlukan.viii. Kedudukan motor.

7.6 Faktor pemilihan pemula.

Sebelum sesuatu pemula dipilih, berapa perkara perlulah dikenal pasti agar pilihan itu benar-benar dapat mengikut apa yang dikehendaki.yang paling utama biarlah pemilihan pemula itu selamat digunakan, murah dan tahan lama. Faktor-faktor yang menjadi penentuan ialah;

i. Kadaran kuasa kuda motor.ii. Jenis motor.iii. Jenis daya kilas permulaan yang dikehendaki.iv. Kawalan kelajuan.v. Penukaran arah putaran.


199

Sebagai rumusan, perhatikan jadual dibawah untuk kemudahan membuat pilihan.

Jadual 2: Faktor pemilihan pemula

Jenis motor Jenis pemula Daya kilas permulaan Beban Kuasa Kuda

(hp)

Aruhan sangkar tupai Talian terus Amat rendah Beban ringan 0-3 hp

Aruhan sangkar tupai (6 terminal)

Bintang delta (star delta) 33% Beban ringan 4-10 hp

Aruhan sangkar tupai (3 terminal)

Auto pengubah (auto transformer) 16%, 36%, 65% Beban ringan

dan berat 10-25 hp

Aruhan belitan

pemutar

Perintang pemutar (rotor resistance) Maksimum Beban penuh 25 hp keatas

8. PENYELENGGARAAN MOTOR

8.1 Tujuan mengadakan penyenggaraan pada motor adalah seperti berikut;

i. Mengekalkan tahap keupayaan motor.ii. Mengurangkan tahap bahaya kepada orang yang mengendalikannya.iii. Mengurangkan tahap kerosakan yang lebih teruk kerana apabila motor tersebut mengalami

kerosakan yang teruk, perbelanjaan atau kos baik pulih agak tinggi.

8.2 Perkara yang harus dilakukan melalui pemeriksaan pandang dengar ialah:

i. Menentukan motor tidak bergegar semasa berpusing, pastikan pusingan adalah betul. ii. Bunyi bising pada motor.iii. Pastikan tiada arka berlaku pada komutator.iv. Periksa aci (shaft) samada lurus atau tidak,jika tidak, luruskan supaya rotor atau armature

berpusing dengan betul. v. Menentukan pusingan seimbang, jika tidak, ini bermakna kemungkinan kerosakan pada

bearing samada tukar bearing atau yang sepatutnya.vi. Selain dari bearing menyebabkan bunyi bising, system kipas penyejukan juga boleh

menghasilkan bunyi bising, tukar bilah kipas baru.vii. Cara-cara membaiki komutator dari menghasilkan arka dan bunga api.

• Bersikan permukaan komutator dengan menggunakan kertas pasir.• Bersihkan alur-alur yang sentiasa disaluti oleh kesan karbon. • Menentukan pergerakan berus-berus karbon bebas didalam sarung berus karbon apabila

menerima daya tekanan.viii. Selepas semua telah diperiksa, matikan bekalan komutator, tanggalkan fius barulah senggaraan

dilakukan sehingga selesai.ix. Dengan menggunakan petrol, alas bebola (bearing) hendaklah dicuci segala bahan

tersebut. x. Kotoran yang terselit dicelah-celah bebola supaya ianya boleh bergerak bebas, ini dapat

mengurangkan daya geseran. Setelah alas bebola dicuci, ia hendaklah dimasukan grease yang baru.

xi. Bersihkan mana-mana ruang udara rangka dari segala kekotoran dan habuk-habuk xii. Pastikan suis empar pada motor fasa tunggal berfungsi dengan baik. Ini dilakukan untuk

mengelak dari gelung mula berterusan beroperasi akibatnya motor menjadi panas dan terbakar.

xiii. Tentukan rintangan penebatan pepasangan motor serta gelung-gelung stator berada pada tahap yang telah ditetapkan iaitu tidak kurang dari bacaan 1 Megaohm.

xiv. Periksa samaada terdapat kelembapan di dalam motor, kerana ia menyebabkan bacaan penebatan menjadi rendah.

xv. Setelah semua senggaraan selesai dilakukan, masukan semula fius bekalan, kendalikan motor tersebut samaada ia berbeban atau tidak. Ukur nilai arus dengan mengunakan Clamp-On Meter. Tentukan nilai tersebut tidak melebihi had yang telah ditetapkan.


200

9. PENGENALAN & KONSEP ASAS KAWALAN MOTOR

i. Motor arus ulang alik yang dihidupkan dengan penghidup voltan penuh mengambil arus permulaan 3 hingga 7 kali ganda arus beban penuh.

ii. Keadaan ini boleh menggangu talian. Terutamanya motor lain yang mengambil bekalan pada talian yang sama.

iii. Bagi motor bersaiz kecil sesuai untuk dihidupkan dengan penghidup melintang talian dengan kawalan secara manual atau automatik.

iv. Untuk motor bersaiz besar, dayakilasnya perlu dikembangkan secara perlahan-lahan. Suatu penghidup yang sesuai perlu dipasang untuk mengelakan arus permulaan yang tinggi dan perlu kawalan tambahan seperti lebihan beban, kawalan kelajuan, songsangan, perlindungan dan sebagainya.

v. Penghidup motor berfungsi menyambung dan menanggalkan punca bekalan ke motor dari talian. Ia mengandungi pelindung beban lampau dan gegelung tanpa volt serta alat perlindung kawalan yang lain untuk memungkinkan kelancaran operasi motor tersebut.

vi. Motor yang lebih atau sama dengan 0.5 kuasa kuda (373 w) dimestikan menggunakan penghidup yang bersesuaian. Untuk permulaan (starting) motor memerlukan arus yang tinggi iaitu 3 hingga 7 kali ganda arus beban penuh motor tersebut.

9.1 Tujuan penghidup motor

i. Memberi penyambungan bekalan ke motorii. Mengurangkan dan menghadkan arus mula (starting current) kepada suatu nilai yang kecil

dan selamat.iii. Mengelakkan motor hidup semula dengan sendiri setelah berlaku gangguan bekalan dan

susutan voltan.iv. Perlindungan kepada motor tersebut lebih berkesan dengan mengadakan alat-alat

perlindungan dan alat kawalan didalam system penghidup motor.v. Mengawal kelajuan motor.vi. Menukar arah pusingan motor.

9.2 Kawalan / fungsi

i. Kawalan bermaksud larasan atau aturan bagi motor / mesin elektrik semasa beroperasi. ii. Ianya boleh dilakukan secara:

• Kawalan manual• Separa Auto• Automatik

iii. Penghidup motor berfungsi menyambung dan menanggalkan punca bekalan ke motor dari talian. Ia mengandungi pelindung beban lampau dan gegelung tanpa volt serta alat perlindung kawalan yang lain untuk kelancaran operasi motor.

iv. Motor yang lebih dari atau sama dengan 0.5 kuasa kuda (373 w) dimestikan menggunakan penghidup yang bersesuaian. Untuk permulaan (starting) motor memerlukan arus yang tinggi iaitu 3 hingga 7 kali ganda arus beban penuh motor tersebut.

Tapak timer / Base timer

Punat Tekan ON & OFF

Penyentuh / Contactor

Lampu Penunjuk

Pemutus litar / MCB

Geganti Beban Lampau / Over Load

Punca penyambungan ke motor

Rajah 11: Komponen-komponen kawalan motor


Lampu Penunjuk

Pemutus litar/MCB

Punca penyambunganke motor

Geganti BebanLampau/Over Load

Penyentuh/ Contractor

Tapak timer/ Base timer

PunatTekanON &OFF

201

9.3 Komponen-komponen kawalan motor

i. Punat tekan (push button)• Alat kawalan bagi menghidup dan memutuskan bekalan ke motor.• Disambungkan secara selari bagi push button ON• Disambungkan secara sesiri bagi push button OFF

Rajah 12: Punat tekan (push button)

ii. Penyentuh (contactor)• Penyentuh ialah satu suis yang dikendalikan oleh satu elektromagnet. Elektromagnet

mempunyai gelung dimana litarnya dilengkapkan dengan satu punat tekan atau mana-mana alat kawalan yang lain.

• Arus akan mengalir ke dalam gegelung dan menghasilkan urat daya magnet yang mana akan menarik teras supaya ia bergerak dari keadaan membuka kepada menutup.

• Sesentuh-sesentuh suis dihubungkan secara mekanikal ke angkir supaya apabila teras bergerak kepada keadaan menutup, la juga akan menutup sesentuh tersebut.

Rajah Sesentuh / Contector

Rajah Bahagian Dalam Sesentuh / Contector

Gegelong / Coil Teras Besi

Pelapik getah

Sesentuh / Contacts

Rajah 13: Penyentuh (contactor)

iii. Sesentuh (contact)• Sesentuh bagi penyentuh ialah bahagian pembawa arus yang terdekat kepada

perlengkapan litar kuasa ke motor apabila penyentuh menutup. • Bahagian penyentuh yang tidak bergerak dilekatkan ke tapak penyentuh, bahagian

sesentuh yang bergerak dicantumkan kepada satu bar atau pembawa sesentuh yang digerakkan oleh angkir.

• Jika sesentuh itu membuka suis dinamakan sesentuh sedia buka (normally open), jika sesentuh Itu tertutup sebelum penyentuh bertenaga dinamakan sesentuh sedia tutup (normally close).


202

Rajah 14: Sesentuh (contact)

• Terdapat 2 jenis sesentuh: o Utama (Main Contacts) o Tambahan (Auxillary Contacts)

10. GEGANTI BEBAN LAMPAU (OVERLOAD RELAY) DAN ARUS LEBIHAN (OVER CURRENT)

10.1 Pelindung Arus Lebihan• Arus lebihan berlaku apabila arus di dalam satu Iitar menaik kepada satu nilai yang lebih tinggi

daripada biasa.

• Ini disebut litar pintas (kadangkala sebahagian kerosakan tebatan lilitan motor juga menghasilkan arus lebihan yang terhad. Arus ini mampu membawa kepada litar pintas).

• Pelindung arus lebihan dibekalkan oleh fius ataupun pemutus litar. Pelindung arus lebihan juga menjadi sebahagian komponen kawalan.

10.2 Perlindungan Beban Lampau.• Untuk melindungi sesebuah motor daripada kepanasan maka satu geganti beban lampau

dipasang di penghidup agar dapat memutuskan litar motor apabila lebihan arus berlaku.

• Geganti beban lampau jenis ‘thermal’ - peka atau elemen magnet disambungkan sama ada terus ke talian motor atau secara tidak langsung melalui alatubah.

• Geganti beban lampau bekerja untuk memutuskan bekalan elektrik terhadap penghidup atau menghentikan sesebuah motor itu apabila arus yang berlebihan melaluinya.

Ke punat tekan hentiKe Lampu Trip

Bekalan dari MCB

Rajah 15: Geganti beban lampau


Bekalan dari MCB

Ke punat tekan hentiKe Lampu Trip

203

Punat tekan ON dan Off

Pelaras kepekaan alat perlindungan

Punca bekalan masuk

Bekalan keluar ke motor

Rajah 16: Geganti beban lampau

11. SUIS PEMASA (TIMER)

• Digunakan untuk menghidupkan dan mematikan litar secara Automatik dan bergantung kepada masa yang ditetapkan seperti saat, minit, jam, mingguan, bulanan.

• Alat ini akan beroperasi dengan bekalan A.T/A.U. Lazimnya suis ini digunakan untuk litar kawalan.

Rajah 17: Suis pemasa (timer)


Punca bekalan masuk

Punat tekan ON dan OFF

Pelaras kepekaan alatperlindungan

Bekalan keluar ke motor

204

12. LAMPU PENUNJUK (PILOT LAMP)

Alat ini digunakan untuk memberi isyarat kepada pengguna dan penyelia panel kawalan tentang operasi litar kawalan. Sebagai contoh :

WARNA FUNGSI

Merah Stop, Trip, Fasa merah.

Kuning Fasa kuning, Pemanas (heater)

Biru Fasa biru.

Hijau On, Run

Rajah 18: Lampu penunjuk (pilot lamp)

13. GEGANTI (RELAY)

Alat ini digunakan untuk menghidupkan litar kawalan secara elektromagnet, ia mempunyai fungsi yang sama dengan penyentuh (contactor).

Padanya terdapat sesentuh sedia buka dan sedia tutup dan punca penyambungan coil untuk membolehkan ia beroperasi.

Geganti

Sesentuh

Tapak Sesentuh ( Relay Base )

Rajah 19: Geganti (relay)


Geganti

Sesentuh

Tapak Sesentuh (Relay Base)

205

14. LITAR KAWALAN MOTOR ELEKTRIK 3 FASA

14.1 Penghidup talian terus (dol starter)

• Arus mula (starting current) adalah enam hingga lapan kali arus kendalian normal.• Jika sesuatu motor mempunyai arus kendalian normal 8 Amp, arus mula yang akan wujud

pada motor ialah 48 Amp hingga 64 Amp dan ini berlaku cuma beberapa saat sahaja.• Penghidup talian terus biasanya digunakan untuk beban-beban seperti penghawa dingin (3

hp), penghembus udara, pemampat udara dan sebagainya.• Beban tersebut mempunyai keupayaan tidak melebihi dari 3 hp• Sesuai untuk motor yang mempunyai 3 terminal.

Rajah 20: Litar kawalan dan kuasa penghidup motor terus

Jadual 3: Kebaikan dan kelemahan penghidup talian terus (dol starter)

KEBAIKAN KEBURUKAN

ü Daya kilas permulaan adalah tinggi dan juga mencapai kadar kelajuan maksima dengan singkat

ü Binaannya ringkas dan dengan itu harga lebih murah serta penyenggaraannya pun murah

ü Arus mulanya adalah tinggi. Ini menyebabkan pusuan di dalam system amat tinggi dan menganggu system bekalan yang lain.

ü Untuk menanggung arus mula yang tinggi pengalir-pengalir dan alat perlindungan perlu dilebihkan kadarnya. Dengan itu perlindungan kurangnya sensitive.


206

14.2 Penghidup motor secara bintang delta

i. Penghidup bintang-delta tanpa perintangii. Penghidup bintang-delta tanpa perintang (kendalian mara songsang).iii. Penghidup bintang-delta berperintangiv. Penghidup bintang-delta berperintang (kendalian mara songsang).

MULA ---------------------------- BINTANGSEMASA KENDALIAN ---------------- DELTA

Rajah 21: Penghidup motor secara bintang delta

• Arus pada masa sambungan bintang adalah dikecilkan sehingga 58% atau 1/3 dari arus mula.

• Arus dalam bintang = 58% x ( 6 hingga 8 kali arus kendalian )

Jadual 4: Kelebihan dan kelemahan kawalan penghidup bintang

KEBAIKAN KELEMAHAN

Boleh dihidupkan dan dimatikan beberapa kali pada bila-bila masa

Keupayaan motor-motor yang digunakan terhad kepada 3 k.k - 10 k.k

Senggaraan adalah kurang jika dibandingkan dengan penghidup alatubah-auto

Menggunakan punca-punca yang lebih iaitu 6-7 punca

Bagi keupayaan motor yang sama, kos pemasangannya adalah lebih murah dari penghidup motor secara alatubah-auto

Tidak boleh digunakan pada motor yang dilabelkan bintang= 400 V, delta = 230 V

Rajah 22: Litar kawalan penghidup bintang


207

Rajah 23: Litar kuasa penghidup bintang

15. PENGHIDUP MOTOR ALATUBAH-AUTO (AUTO TRANFOMER)

• Penghidup motor secara alatubah – auto ialah dengan mengurangkan arus permulaan semasa ia mula dihidupkan, voltan mengalir kepada motor pada tatah 70%.

• 70% dari voltan penuh dikenakan pada motor tersebut dimana arus mula telah dapat dikurangkan kepada nilai berpatutan.

• Ketika ini perhatian hendaklah diberikan pada alatubah auto, dimana ia hendaklah berada dalam sambungan bintang dan tidak berlakunya litar terbuka dibahagian sambungan bintangnya.

• Jika terdapat litar terbuka disambungan bintangnya pada ketika mula dihidupkan, alatubah – auto akan mengalami kesan voltan tinggi yang merbahayakan.

• Kemudian ia akan dikendalikan tanpa alatubah – auto yakni alatubah – auto dipintaskan melalui penyentuh.

• Bagi penghidup jenis ini, alatubah – auto boleh ditatahkan kepada nilai peratus yang berlainan dan boleh diadakan lebih dari satu tatah bergantung kepada jenis beban.

Jadual 5: Kebaikan dan kelemahan penghidup motor alatubah-auto (auto tranfomer)

KEBAIKAN KELEMAHAN

Boleh mengandungi beberapa tatah dimana ia sesuai untuk motor yang berlainan kuasa menggunakan voltan-voltan tertentu.

Disebabkan tiada dawai neutral jika sekiranya beban seimbang, gangguan bekalan berlaku.

Kehilangan kuasa di alat-alat bantu adalah sangat kecil.

Jika berlakunya litar terbuka pada sambungan bintang di alatubah -- auto, kemungkinan ada voltan tinggi teraruh pada alatubah -- auto

Sesuai untuk motor samada dalam sambungan delta atau bintang.

Dibandingkan dengan penghidup bintan -- delta cara ini mempunyai alat tambahan merupai alatubah -- auto. Oleh itu kosnya lebih tinggi.

Motor hanya mempunyai tiga atau empat punca dan tidak enam atau tujuh seperti dalam kes bintang -- delta.

Daya kilas yang tidak sepenuhnya semasa permulaan, dengan itu tidak sesuai untuk kerja yang memerlukan daya kilas yang tinggi pada permulaan. Dengan ini penghidup ini terhad kepada motor-motor berkeupayaan sederhana sahaja.


208

Rajah 24: Litar kawalan

Rajah 25: Litar utama


209

16. PENGHIDUP MOTOR ROTOR BERPERINTANG ( ROTOR RESISTANCE )

• Penghidup secara rotor berperintang hanya boleh digunakan untuk motor-motor jenis rotor berlilitan.

• Bagi motor tiga fasa yang melebihi 10 hp motor hendaklah dari jenis rotor berlilitan.• Bagi penghidup secara rotor berperintang, ia menggunakan perintang yang sesuai dan dilengkapi

dengan pelepas tiada – voltan.• Ia biasa digunakan di rumah pam, pemampat udara, penghawa dingin dan sebagainya.• Fungsi perintang di rotor ialah untuk mengurangkan arus mula di rotor.• Selain dari itu, ia juga boleh digunakan untuk mengawal kelajuan motor.

Jadual 6: Kebaikan dan kelemahan penghidup motor rotor berperintang ( rotor resistance )

KEBAIKAN KELEMAHAN

Sesuai untuk kerja yang memerlukan daya kilas yang tinggi semasa menghidup.

Hanya terhad kepada motor jenis rotor berlilitan.

Gelung stator memperolehi voltan bekalan dengan sepenuhnya.

Memerlukan penyenggaraan yang lebih.

Sesuai untuk motor-motor yang disambungkan secara bintang atau delta di stator.

Rajah 26: Litar kawalan penghidup motor rotor berlilitan


210

Rajah 27: Litar kuasa penghidup rotor berlilitan

17. PERATURAN-PERATURAN ELEKTRIK 1994

• Peraturan 17 (1) Mana-mana bahagian janakuasa, motor, pengubah atau kelengkapan lain yang dikendalikan pada voltan tinggi atau voltan amat tinggi yang boleh dicapai dengan bersahaja oleh seseorang hendaklah dilindungi jika perlu untuk mencegah bahaya.

• Peraturan 17 (2) Sesuatu motor hendaklah dikawal oleh satu atau lebih peranti mula yang berkesan untuk menghidupkan atau memberhentikannya.

• Peraturan 17(3) Suis yang disebut dalam subperaturan (2) hendaklah ditempatkan mengikut apa-apa cara supaya ia mudah dikendalikan oleh orang yang menjaga motor itu.


COP41 Dibenarkan kejatuhan voltan adalah 4%. Kejatuhan voltan untuk motor permulaan boleh mencapai 10 %.

COP67 Peranti semikonduktor tidak boleh digunakan untuk pengasingan . Oleh itu soft stater mesti disokong dengan suis fizikal.


211

LATIHAN


1. Kertas soalan ini mengandungi empat (4) bahagian:- a. Bahagian A : Soalan Aneka Pilihan b. Bahagian B : Soalan Jawapan Betul atau Salah c. Bahagian C : Soalan Jawapan Padanan / Isi Tempat Kosong d. Bahagian D : Soalan Jawapan Pendek2. Masa yang dibenarkan 20 minit3. Dilarang sama sekali meniru jawapan pelatih lain



1. Motor elektrik adalah sebuah mesin yang menukarkan......

A. Tenaga elektrik kepada tenaga aktif B. Tenaga mekanikal kepada tenaga eletrikal C. Tenaga mekanikal kepada tenaga tidak aktif D. Tenaga eletrikal kepada tenaga mekanikal

(1 Markah)

2. Apakah tujuan plat nama yang diletakkan pada sesebuah motor?

A. Langkah keselamatan yang perlu diambil semasa kebakaran B. Petanda kerosakan bagi motor tersebut C. Menerangkan mengenai spesifikasi motor D. Mengetahui jenis motor

(1 Markah)

3. Putaran motor elektrik boleh ditukar arah dengan cara menukar .... A. Mana-mana dua punca fasa bekalan ke motor B. Menukar ketiga-tiga punca belitan C. Sambungan belitan penggerak D. Kedudukan berus karbon

(1 Markah)

4. Sebuah motor tiga fasa beroperasi pada bekalan dua fasa. Apakah yang akan berlaku pada motor tersebut?

A. Harmming B. Motor berputar terbalik C. Lilitan motor akan terbakar D. Tiada apa-apa yang berlaku

(1 Markah)

5. Apakah kegunaan komutator (penukar tertib) bagi sesebuah janakuasa arus terus?

A. Menghasilkan arus B. Mengurangkan percikan api C. Mengelakkan karbon arus dari tercabut D. Menukar arus ulang alik kepada arus terus

(1 Markah)


212



1 Kutub yang sama akan menolak antara satu sama lain, manakala kutub yang berlainan akan menarik.

2 Hukum Tangan Kiri Flemming menyatakan apabila tangan kiri digenggam iaitu jari kelingking dan jari manis. Jari-jari lain, iaitu jari telunjuk, ibu jari dan jari hantu diluruskan dan berada pada sudut tepat di antara satu sama lain.

3 Belitan medan atau belitan pemegun bagi semua motor tiga fasa hampir sama. Belitan medan ini pada amnya sama seperti belitan fasa tunggal di pemegun dan dipisahkan antara satu sama lain sebanyak 170º.

4 Bahagian yang pegun dalam motor adalah tempat yang berputar.

5 Semakin besar frekuensi, semakin tinggi kelajuannya dan semakin banyak kutubnya semakin rendah kelajuan putarannya.

(5 Markah)



Alat perkakas Pemasangan Punca bumi

Alat perkakas Pemasangan

(5 Markah)

1.2.

5.

4.

3.


213



1. Berikan tiga jenis motor arus terus (A.T)

i. _____________________________ ii. _____________________________ iii. _____________________________

(3 Markah)

2. Berikan tiga (3) kebaikan motor aruhan sangkar tupai.

i. _____________________________ ii. _____________________________ iii. _____________________________

(3 Markah)

3. Sebuah motor aruhan mempunyai 4 kutub dengan voltan satu fasa 400V, 50Hz. Kirakan kelajuan segerak bagi motor tersebut.

(6 Markah)


214


215

ALATUBAHMODUL 11

11

216

11M01-1/1 - Alatubah

217

Alatubah

M01-1/1 Alatubah

OBJEKTIF

Menerangkan mengenai asas alatubah, fungsi, binaan, kendalian dan jenis-jenis alatubah di dalam sistem tiga fasa.

218

M01-1/1 Alatubah

PENERANGAN

1. PENGENALAN ALATUBAH (TRANSFORMER)

Takrif Alatubah (Transformer)

Alatubah ialah alat elektrik yang boleh memindahkan tenaga elektrik dari satu litar kepada satu atau lebih litar yang lain tanpa sebarang bahagian yang bergerak secara fizikal pada frekuensi masukan dan keluaran yang sama nilai.

Alatubah boleh memindahkan nilai arus dan voltan yang berbeza dari nilai asalnya dan hanya berkendali pada voltan ulang alik atau litar arus terus yang mengalami perubahan nilai voltan atau arus.

Rajah 1: Jenis-jenis alatubah

2. JENIS-JENIS ALATUBAH

2.1 Alatubah kuasa

Menangani masalah pengeluaran dan pengagihan kuasa dalam bentuk menaik dan menurun. Terdiri daripada 3 jenis;

2.2 Alatubah penurun voltan (step-down)

Nilai voltan sekunder (secondary) lebih rendah daripada nilai voltan primari (primary)

VS:100 VAC, VP:200 VAC

Vs < VpȠ < 1

simbol

Vp Vs

219

2.3 Alatubah peninggi voltan (step-up)

Nilai voltan sekunder lebih tinggi daripada nilai voltan primari.

VS:50 VAC , VP:10 VAC

Vs > VpȠ > 1

simbol

2.4 Alatubah pengasing/sama voltan

Nilai voltan sekunder sama dengan nilai voltan premier

Vs: 100 VAC , Vp:100 VAC

Vs = VpȠ = 1

simbol

2.5 Alatubah audio

Digunakan untuk menghantar isyarat audio kepada pembesar suara (speaker) simbol

Vp Vs

Vp Vs

M01-1/1 Alatubah

220

2.5 Alatubah tap tengah (center tapped)

Digunakan dalam litar penerus bekalan kuasa (ampflier) untuk menukar AC kepada DC

3. BINAAN ALATUBAH

Rajah 2: Binaan alat ubah

3.1 Sebuah alatubah hendaklah mengandungi tiga binaan iaitu • Teras besi.• Belitan/gegelung.• Penutup/pembalut.

i. Teras besi

• Terdiri daripada lapisan besi yang telah diapit bersama ( kepingan ).• Terdapat pelbagai jenis tetapi umumnya berbentuk tingkap dan bentuk kelompang.• Teras merupakan faktor penting bagi menguatkan fluks magnet yang dihasilkan.• Dibuat berlapis agar kehilangan arus pusar ( eddy current ) dapat dikurangkan di dalam

teras tersebut. ii. Belitan/gegelung

• Terbahagi kepada dua iaitu belitan utama ( primary ) dan belitan sekunder (secondary).• Belitan utama disambungkan kepada bekalan masuk sementara belitan sekunder kepada

bekalan keluaran ( beban ). Dari sinilah samada nilai voltan atau arus alatubah itu diambil selepas perpindahannya.

• Penambahan atau pengurangan bilangan belitan sekunder dapat memberikan nilai voltan atau arus yang lebih atau kurang daripada nilai bekalan yang diberikan.

• Belitan dililit secara sandwich atau sepusar atau berasingan untuk mengelakkan daripada kebocoran fluks disamping mengeluarkan fluks yang berguna.

iii. Penutup/pembalut

• Sebagai pembalut alatubah dan untuk menyejukkan alatubah.• Kadangkala di abaikan jika penyejukan alatubah tidak diperlukan

Teras Besi

Lilitan SekunderLilitan Primer

M01-1/1 Alatubah

221

3.2 Litar magnetik atau lebih dikenali sebagai teras (core) menyediakan laluan tertutup bagi uratdaya magnet (flux).

3.3 Teras diperbuat daripada logam berlamina ( special alloy steel – High grade silicon steel ) yang mengandungi 4% silicon, yang mana ia boleh menghasilkan banyak magnet ( flux ) serta berkerintangan tinggi.

3.4 Tujuan laminated iron core adalah bagi mengurangkan arus pusar (eddy current) yang besar.

3.5 Laminated iron core adalah ditebatkan dengan sekeping lapisan nipis fasfat (phasphate), varnish, paper atau enamel yang disapukan semasa membuat keluli tersebut.

3.6 Tebal kepingan teras adalah diantara 0.35 mm hingga 0.5 mm.

4. TEORI PENGHASILAN DAYA GERAK ELEKTRIK

4.1 Prinsip aruhanKendalian asas

• Apabila bekalan arus ulangalik diberikan pada lilitan utama, fluks akan wujud disekeliling belitan utama dan aruhan diri akan terhasil pada belitan itu.

• Fluks yang wujud akan berpindah kebelitan sekunder melalui teras besi alatubah untuk menghasilkan aruhan saling pada belitan sekunder pula.

• Apabila keadaan ini berlaku dan jika kehilangan-kehilangan dalam alatubah diabaikan maka voltan aruhan akan terhasil pada belitan sekunder.

• Voltan utama dan sekunder adalah berkadar terus dengan bilangan belitan teras dan belitan teras pula berkadar songsang dengan arus.

4.2 Formula alatubah

Voltan, arus dan bilangan lilitan.

i. Voltan utama dan sekunder berkadar terus dengan bilangan lilitan.

Vp = Ip Vp = Ip Vp x Is = Vs x Ip Vs = Is Vs = Is

i. Bilangan lilitan berkadar songsang dengan arus.

Np = 1 Np x Ip = 1 Np x Ip = 1 Ip Ns x Is 1 Ns = 1 Ns x Is = 1 Is Np x Ip = Ns x Is Np = Is Ns Ip

Rumusan = Np = Vp = Is Ns Vs Ip

Dimana :Np – belitan utama ( primary ).Ns – belitan sekunder ( secondary ).Vp – voltan utama ( primary voltage ).Vs – voltan sekunder ( secondary voltage ).Ip – arus utama ( primary ampere ).Is – arus sekunder ( secondary ampere ).

M01-1/1 Alatubah

222

ii. Contoh pengiraan.

Satu alatubah peninggi mempunyai 1000 lilitan di gegelung utama (primary winding) dan 2000 lilitan di gegelung sekunder (secondary winding), bekalan dibekalkan digegelung utama adalah sebanyak 230 V, 50 Hz. Kirakan :

• Voltan sekunder ( secondary voltage ).• Arus utama ( primary ) dimana beban disambung kepada gelung sekunder ialah sebanyak

1000 Ω.

a. Vs = Vp x Ns Np

= 230 x 2000 1000

= 460 Volt

b. Arus utama x bilangan lilitan utama = arus sekunder x bilangan lilitan sekunder.

Ip x Np = Is x Ns @ VpIp = VsIs

vArus berkadar songsang dengan bilangan lilitan dan voltan.

Is = Vs R = 460 1000

= 0.46 Amp.

Ip = Is x Ns Np

= 0.46 x 2000 1000

= 0.92 Amp

iii. Contoh pengiraan.

Sebuah alatubah mempunyai 100 lilitan utama dan 50 lilitan sekunder. Jika bekalan 230 V , 50 Hz dibekalkan digelung utama. Kirakan :

a. Voltan sekunder.b. Arus sekunder dengan beban 25 Ω.c. Arus utama semasa berbeban.

Np = 100 lilitan. Ns = 50 lilitan. Vp = 230 V. Fr = 50 Hz.

a. Vp = Np Vs Ns

Vs = Vp x Ns Np

= 230 x 50 100 = 115 V.

M01-1/1 Alatubah

223

b. R = 25 Ω. Vs = 115 V.

Is = Vs R

= 115 25

= 4.6 A.

c. Vp x Ip = Vs x Is

Ip = Vs x Is Vp

= 115 x 4.6 230

= 2.3 A.

iv. Contoh soalan.

Sebuah alatubah bernisbah 1 : 10 mempunyai beban sekunder 1000 Ω. Jika voltan utama 200 V, kirakan :

a. Voltan dan arus sekunder.b. Arus utama.c. Rintangan belitan utama.

Vp = 200 V. Rs = 1000 Ω.

a. Vp = 1 Vs 10

Vs = Vp x 10

= 200 x 10

= 2000 V.

Is = Vs Rs = 2000 1000 = 2 A.

b. Vp x Ip = Vs x Is Ip = Vs x Is Vp

= 2000 x 2 200

= 20 A.

c. Rp = Vp Ip

= 200 20

= 10 A.

M01-1/1 Alatubah

224

5. KEHILANGAN KUASA DALAM ALATUBAH

Terdapat dua jenis kehilangan kuasa yang berlaku di dalam alatubah iaitu kehilangan kuprum (copper lost) dan kehilangan besi (iron lost).

5.1 Kehilangan tembaga.

Kehilangan ini adalah dalam bentuk haba di mana pengaliran arus di dalam lilitan dihalang oleh rintangan pengalir sendiri. Akibatnya tenaga yang dihantar akan berkurangan. Kehilangan ini tidak boleh dielakkan tetapi boleh dikurangkan dengan pemilihan saiz pengalir yang sesuai.

5.2 Kehilangan besi.

Kehilangan ini terbahagi kepada dua iaitu :

i. Kewujudan arus pusar di dalam teras besi.

• Apabilauratdayamagnetbertukarpadasetiapkaliperubahanulanganarusbekalan,iabukan sahaja memotong belitan pengalir, tetapi teras alat ubah juga akan dipotong oleh medan magnet tersebut disebabkan teras diperbuat daripada besi satu bentuk arus lain akan terhasil dalam teras. Arus ini dipanggil arus pusar. Akibatnya kecekapan alat ubah akan terjejas di mana arus ini akan memanaskan teras dan seterusnya kuasa magnet di teras akan berkurangan. Oleh yang demikian kuasa yang dipindahkan di sekunder juga akan terjejas.

5.3 Kehilangan histerisis.

Ini juga adalah kehilangan yang disebabkan oleh teras alat ubah. Ia disebabkan kehilangan kekuatan magnet iaitu daya garisan magnet tertinggal kebelakang. Ini berpunca daripada pertukaran arah arus elektrik A.U di mana domain-domain magnet yang terdapat di teras juga berubah arah kutub.

5.4 Kebocoran fluks magnet.

Kehilangan fluks tidak dapat dielakkan di mana semua garisan daya magnet akan memotong pengalir sekunder dan sebahagiannya akan hilang dalam litar magnet atau terkeluar dari litar.

6. SAMBUNGAN ALATUBAH

i. Sambungan Y – Y (Bintang - Bintang).

Jenis ini adalah ekonomi untuk alat ubah voltan tinggi saiz kecil, kerana bilangan lilitan setiap fasa adalah minima. Sambungan ini beroperasi dengan baik bila beban seimbang.

M01-1/1 Alatubah

225

ii. Sambungan Δ- Δ (Delta – Delta)

Sambungan ini mempunyai sedikit kelebihan berbanding Y – Y. Sekiranya salah satu lilitan mengalami kerosakkan, ia masih boleh beroperasi walaupun dengan kapasiti yang kurang.

iii. Sambungan Δ – Υ (Delta – Bintang).

Digunakan diakhir talian penghantaran di mana voltan diturunkan. Lilitan sekunder adalah di dalam sambungan Y dengan neutral di bumi untuk menwujudkan sistem 3 fasa 4 dawai dan 1 fasa.

M01-1/1 Alatubah

226

iv. Sambungan Y- Δ (Bintang – Delta)

Biasanya digunakan untuk menaikkan voltan seperti permulaan talian penghantaran.

7. PENYELARIAN ALATUBAH.

Kadangkala alatubah perlu dipasang selari contohnya untuk menjadikan alatubah kedua atau seterusnya sebagai alatubah pengganti. Jika berlaku sebarang kerosakkan pada alatubah utama, alatubah lain akan mengambilalih operasi alatubah yang asal. Beberapa syarat perlu dipatuhi penyelarian alatubah iaitu :

i. Voltan sekunder alatubah hendaklah sama nilai.ii. Nisbah alatubah voltan utama terhadap voltan sekunder hendaklah sama.iii. Kekutuban hendaklah betul.iv. Jenis alatubah hendaklah sama.

Sambungan penyelarian alatubah satu fasa.

M01-1/1 Alatubah

227

8. KECEKAPAN ALATUBAH.

Oleh sebab alatubah mengalami kehilangan tenaga , maka alatubah itu tidak akan mencapai kecekapan 100%. Kecekapan alatubah hendaklah tidak boleh kurang daripada 95%. Pengiraan kecekapan alatubah boleh dikira dengan menggunakan formula berikut :

Kecekapan alatubah = Keluaran x 100 Masukan

= Keluaran x 100 Keluaran + KK + KB = KB

i. Semasa beban penuh = VA x f.k x 100 ( VA x f.k ) + KK + KB

ii. Semasa separuh beban penuh = ½ VA x f.k x 100 ( ½ VA x f.k ) + ( KK x (½)2 + KB

KK = Kehilangan kuprum. KB = Kehilangan besi. f.k = Faktor kuasa. VA = Volt ampere.

8.1 Contoh soalan.

Sebuah alatubah 20 kVA mempunyai kehilangan besi 600 watt dan kehilangan kuprum 700 watt pada faktor kuasa 0.85.

Kirakan peratusan kecekapan alatubah ini pada :

a. Beban penuh. b. ¾ beban penuh. c. ½ beban penuh.

Beban penuh ¾ beban penuh ½ beban penuh

Kehilangan kuprum (KK) 700 W 393.75 W 175 W

Kehilangan besi (KB) 600 W 600 W 600 W

Kuasa kelu-aran 10 kVA 7.5 kVA 5 kVA

Faktor kuasa 0.85 0.85 0.85

a. Beban penuh = Kuasa keluaran x f.k x 100 ( Kuasa keluaran x f.k ) + KK + KB

= 10 x 1000 x 0.85 x 100 ( 10 x 1000 x 0.85 ) + 700 + 600

= 86.73%.

b. ¾ beban penuh = 7.5 x 1000 x 0.85 x 100 ( 7.5 x 1000 x 0.85 ) + 393.75 + 600

= 86.51%.

M01-1/1 Alatubah

228

c. ½ beban penuh = 5 x 1000 x 0.85 x 100 ( 5 x 1000 x 0.85 ) + 175 + 600

= 84.58 %.

8.2 Contoh soalan.

Sebuah alatubah mempunyai nisbah 6.6 kV kepada 110 V digunakan dengan voltmeter 110 V. Berapakah kadaran voltan bagi voltmeter jika bacaan voltan fasa menunjukkan bacaan 6.5 kV.

VM = VmVT Vt

Dimana : VM = Voltan penuh voltmeter. VT = Voltan penuh alatubah. Vm = Voltan sebenar voltmeter. Vt = Voltan fasa.

VM = Vm VT Vt

Vm = VM x Vt VT

= 110 x 6500 6600

= 108.33 V.

M01-1/1 Alatubah

229

9. ALATUBAH ARUS.

9.1 Alat statik yang digunakan untuk merendahkan arus kepada nisbah tertentu agar alat-alat yang kecil dapat digunakan. ( BS 3938 ). Terdapat dua jenis alatubah arus:

i. Perlindungan ( protection ).ii. Meter ( metering ).

Jadual 1: Alatubah arus

Jenis perlindungan (protection) Jenis meter (metering)

Saiz Tebal – lilitan banyak Nipis – lilitan sedikit

Kelas10 P 10 - ( ketepatan –

perlindungan – gandaan perlakuan )

Class 1 – mengukur tenaga.

Beban (burdent) 15 VA 5 VA 5 VA & 7.5 VA – TNB

Arus keluaran 2.5 / 5 A – voltan rendah 1 A – voltan tinggi

2.5 / 5 A – voltan rendah 1 A – voltan tinggi

Impedance (galangan) Z = P / I2 = 15 / 52 = 0.6.Ω Z = P / I2 = 5 / 52 = 0.2.Ω

9.2 Pengiraan arus nisbah alatubah arus.

Formula :

Im=

im

It it

Dimana : Im = arus penuh ammeter. It = arus penuh CT. Im = arus sebenar ammeter. It = arus sebenar talian.

Contoh pengiraan.

Sebuah alatubah arus bernisbah 100 : 5 ampere digunakan bersama ammeter 5 Amp. Jika meter tersebut menunjukkan bacaan 3.5 Amp, kirakan arus talian.

Im = 5 A.It = 100 A.Im = 3.5 A.It = ?

Gunakan formula :

Im = imIt it

it = im x It Im = 3.5 x 100 5

= 70 A.

M01-1/1 Alatubah

230

9.3 Ujian-ujian pengukuran kehilangan.

a. Ujian litar terbuka / tanpa beban.

Dilakukan untuk menentukan kehilangan besi.

b. Ujian litar pintas.

Dilakukan bagi tujuan mengetahui kehilangan tembaga.

9.4 Cara Menguji Alatubah

Keadaan Bacaan Meter Ohm

Baik 200Ω ≈ 500Ω

Rosak infiniti (∞)

X 100

M01-1/1 Alatubah

231

10. SISTEM PENYEJUKAN BAGI ALATUBAH

10.1 Peralatan Penyejukan

Liquid/Oil Immersed transformers boleh disejukkan dengan cara yang berbeza.-

• Udara persekitaran (ONAN)• Tiupan kipas (ONAF)• Penyejukan air (OFWF)

i. Alatubah minyak yang kecil dengan kuasa penarafan 0,1-5 MVA selalunya dilengkapi dengan tangki fleksibel dengan sirip penyejukan beralun (cooling fins). Alatubah akan sejuk secara semulajadi dan tiada keperluan untuk peralatan penyejukan tambahan luaran.

ii. Alatubah minyak yang lebih besar sering dibuat dengan rekabentuk tangki tegar dengan tiub luaran atau radiator luar yang bekerja sebagai peralatan penyejukan. Minyak beredar melalui peralatan penyejukan luar dengan cara olakan bebas yang disebabkan oleh perbezaan dalam suhu minyak. Dalam kes penyejukan udara secara natural alatubah dengan pengasingan penyejukan radiator yang paling biasa digunakan.

iii. Terdapat dua pilihan forced cooling :-

a. Penyejukan udara paksa dengan menggunakan kipas sebagai peralatan penyejukanb. Penyejukan air dengan heat exchanger

M01-1/1 Alatubah

232

LATIHAN


1. Kertas soalan ini mengandungi empat (4) bahagian:- a. Bahagian A : Soalan Aneka Pilihan b. Bahagian B : Soalan Jawapan Betul atau Salah c. Bahagian C : Soalan Jawapan Padanan / Isi Tempat Kosong d. Bahagian D : Soalan Jawapan Pendek2. Masa yang dibenarkan 15 minit3. Dilarang sama sekali meniru jawapan pelatih lain



1. Sekiranya gegelung primer lebih banyak daripada gegelung sekunder,

A. Voltan keluaran lebih rendah daripada voltan masukan B. Voltan keluaran lebih tinggi daripada voltan masukan C. Voltan keluaran sama nilai dengan voltan masukan D. Voltan keluaran tidak terhasil

(1 Markah)

2. Fungsi utama sebuah teras besi berlamina di dalam alatubah adalah untuk....

A. Menggurangkan arus pusar B. Mengurangkan kehilangan haba C. Menumpukan garis-garis medan magnet D. Menghasilkan medan magnet yang sekata

(1 Markah)

3. Kehilangan kuasa yang utama dalam sebuah alatubah ialah....

A. Kehilangan besi B. Kehilangan kuprum C. Alatubah menjadi panas D. Kehilangan kuprum dan besi

(1 Markah)

4. Kehilangan kuprum dan besi bagi alatubah ialah 28 kw ketika beban penuh, jika kuasa alatubah itu adalah 950 kw semasa beban penuh, kirakan kecekapan alatubah ketika beban penuh.

A. 92.5% B. 95.1% C. 97.1% D. 98.1%

(1 Markah)

Kecekapan = Kuasa keluaran Kuasa keluaran + Kehilangan

5. Arus belitan sekunder ialah;

A. N2 x I1 N1 B. I1xN1

N2 C. I1xV2

V1 D. V3N2 N1

(1 Markah)

M01-1/1 Alatubah

X 100

233



1. Alatubah ialah alat elektrik yang boleh memindahkan tenaga elektrik dari satu litar kepada satu atau lebih litar yang lain

2. Sebuah alatubah hendaklah mengandungi dua binaan.

3. Teras besi terdiri daripada lapisan besi yang telah diapit bersama (kepingan).

4. Tebal kepingan teras adalah diantara 0.35 mm hingga 0.5 mm.

5. Terdapat dua jenis kehilangan yang berlaku di dalam alatubah iaitu kehilangan kuprum dan kehilangan besi.

(5 Markah)



(3 Markah)

M01-1/1 Alatubah

1.

2.3.

234



1. Nyatakan dua sebab penggunaan kepingan logam silicon digunakan sebagai teras alatubah.

i. ____________________________________________________ ii. ____________________________________________________

(2 Markah)

2. Berikan tiga jenis kehilangan kuasa dalam alatubah.

i. ____________________________________________________ ii. ____________________________________________________ iii. ____________________________________________________

(3 Markah)

3. Alatubah tiga fasa boleh disambung dalam dua bentuk.

i. ____________________________________________________ ii. ____________________________________________________

(2 Markah)

4. Nyatakan dua jenis belitan yang biasa digunakan bagi sebuah alatubah.

i. ____________________________________________________ ii. ____________________________________________________

(2 Markah)

5. Nyatakan tiga jenis alatubah

i. ____________________________________________________ ii. ____________________________________________________ iii. ____________________________________________________

(3 Markah)

M01-1/1 Alatubah

235

RUJUKAN

Nama Modul Rujukan

M01- Akta Bekalan Elektrik Dan Peraturan Elektrik

M01-1/1 Akta Bekalan Elektrik 1990 Dan Peraturan Elektrik 1994

1. Malaysia, Akta Bekalan Elektrik 1990, Peraturan-Peraturan Elektrik 1994: Akta Bekalan Elektrik (Syarikat Pengganti) 1990: Semua Pindaan Hingga Julai 1998: Akta 447, Akta 448, Laws, etc., Malaysia, Undang-undang Malaysia, Diterbit & dicetak oleh MDC Penerbit Pencetak, 1998, ISBN: 9677007009, 9789677007000.

2. Malaysia Standard International Electrotechnical Commission's (MS IEC) 60364.

M02- Keselamatan Dan Pertolongan Cemas

M02-1/1 Keselamatan Dan Pertolongan Cemas 1. Malaysia, Akta Bekalan Elektrik 1990, Peraturan-Peraturan Elektrik 1994: Akta Bekalan Elektrik (Syarikat Pengganti) 1990: Semua Pindaan Hingga Julai 1998: Akta 447, Akta 448, Laws, etc., Malaysia, Undang-undang Malaysia, Diterbit & dicetak oleh MDC Penerbit Pencetak, 1998, ISBN: 9677007009, 9789677007000.


3. Abd. Samad Hanif, Pemasangan dan penyenggaraan elektrik, 1994, Dewan Bahasa & Pustaka, ISBN: 9836240632, 9789836240637.

M03- Pengenalan Asas Elektrik

M03-1/2 Lukisan Elektrik Tiga Fasa 1. Malaysia, Akta Bekalan Elektrik 1990, Peraturan-Peraturan Elektrik 1994: Akta Bekalan Elektrik (Syarikat Pengganti) 1990: Semua Pindaan Hingga Julai 1998: Akta 447, Akta 448, Laws, etc., Malaysia, Undang-undang Malaysia, Diterbit & dicetak oleh MDC Penerbit Pencetak, 1998, ISBN: 9677007009, 9789677007000.




236

Nama Modul Rujukan

M04- Kabel, Pengalir Dan Penebat

M04-1/1 Kabel, Pengalir Dan Penebat 1. Malaysia, Akta Bekalan Elektrik 1990, Peraturan-Peraturan Elektrik 1994: Akta Bekalan Elektrik (Syarikat Pengganti) 1990: Semua Pindaan Hingga Julai 1998: Akta 447, Akta 448, Laws, etc., Malaysia, Undang-undang Malaysia, Diterbit & dicetak oleh MDC Penerbit Pencetak, 1998, ISBN: 9677007009, 9789677007000.



M05- Sistem Bekalan Tiga Fasa

M05-1/1 Sistem Bekalan Tiga Fasa 1. Malaysia, Akta Bekalan Elektrik 1990, Peraturan-Peraturan Elektrik 1994: Akta Bekalan Elektrik (Syarikat Pengganti) 1990: Semua Pindaan Hingga Julai 1998: Akta 447, Akta 448, Laws, etc., Malaysia, Undang-undang Malaysia, Diterbit & dicetak oleh MDC Penerbit Pencetak, 1998, ISBN: 9677007009, 9789677007000.



M06- Sistem Pendawaian Tiga Fasa

M06-1/1 Sistem Pendawaian Tiga Fasa 1. Malaysia, Akta Bekalan Elektrik 1990, Peraturan-Peraturan Elektrik 1994: Akta Bekalan Elektrik (Syarikat Pengganti) 1990: Semua Pindaan Hingga Julai 1998: Akta 447, Akta 448, Laws, etc., Malaysia, Undang-undang Malaysia, Diterbit & dicetak oleh MDC Penerbit Pencetak, 1998, ISBN: 9677007009, 9789677007000.



237

Nama Modul Rujukan

M07- Pemeriksaan Dan Pengujian

M07-1/1 Pemeriksaan Dan Pengujian 1. Malaysia, Akta Bekalan Elektrik 1990, Peraturan-Peraturan Elektrik 1994: Akta Bekalan Elektrik (Syarikat Pengganti) 1990: Semua Pindaan Hingga Julai 1998: Akta 447, Akta 448, Laws, etc., Malaysia, Undang-undang Malaysia, Diterbit & dicetak oleh MDC Penerbit Pencetak, 1998, ISBN: 9677007009, 9789677007000.



M08- Sistem Pembumian

M08-1/1 Sistem Pembumian 1. Malaysia, Akta Bekalan Elektrik 1990, Peraturan-Peraturan Elektrik 1994: Akta Bekalan Elektrik (Syarikat Pengganti) 1990: Semua Pindaan Hingga Julai 1998: Akta 447, Akta 448, Laws, etc., Malaysia, Undang-undang Malaysia, Diterbit & dicetak oleh MDC Penerbit Pencetak, 1998, ISBN: 9677007009, 9789677007000.



M09- Sistem Perlindungan

M09-1/1 Sistem Perlindungan 1. Malaysia, Akta Bekalan Elektrik 1990, Peraturan-Peraturan Elektrik 1994: Akta Bekalan Elektrik (Syarikat Pengganti) 1990: Semua Pindaan Hingga Julai 1998: Akta 447, Akta 448, Laws, etc., Malaysia, Undang-undang Malaysia, Diterbit & dicetak oleh MDC Penerbit Pencetak, 1998, ISBN: 9677007009, 9789677007000.



M10- Motor Elektrik Tiga Fasa

M10-1/1 Motor Elektrik Tiga Fasa 1. Malaysia, Akta Bekalan Elektrik 1990, Peraturan-Peraturan Elektrik 1994: Akta Bekalan Elektrik (Syarikat Pengganti) 1990: Semua Pindaan Hingga Julai 1998: Akta 447, Akta 448, Laws, etc., Malaysia, Undang-undang Malaysia, Diterbit & dicetak oleh MDC Penerbit Pencetak, 1998, ISBN: 9677007009, 9789677007000.



238

Nama Modul Rujukan

M11- Alatubah

M11-1/1 Alatubah 1. Malaysia, Akta Bekalan Elektrik 1990, Peraturan-Peraturan Elektrik 1994: Akta Bekalan Elektrik (Syarikat Pengganti) 1990: Semua Pindaan Hingga Julai 1998: Akta 447, Akta 448, Laws, etc., Malaysia, Undang-undang Malaysia, Diterbit & dicetak oleh MDC Penerbit Pencetak, 1998, ISBN: 9677007009, 9789677007000.



239

NOTA

240

Untitled - STAR e-library

Documents

Transcript of Untitled - STAR e-library