T.C.

SAKARYA ÜNiVERSiTESi

iKTiSADi ve iDARi BiLiMLER FAKÜLTESi

Prof. Dr. Sabahattin ZAiM’e

ARMAĞAN

Seçme Yazılar

Editörler:

Prof. Dr. Salih ŞiMŞEK

Prof. Dr. Adem UĞUR

Doç. Dr. Temel GÜRDAL

Yrd. Doç. Dr. Nurullah ALTUN

Yrd. Doç. Dr. İrfan HAŞLAK

Dr. Fatih YARDIMCIOĞLU

SAKARYA 2012

SAKARYA ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI

1. Baskı: Ekim-2012, SAKARYA

Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan Seçme Yazılar

ISBN: 978-605-4735-00-6

Editörler:

Prof. Dr. Salih ŞİMŞEK

Prof. Dr. Adem UĞUR

Doç. Dr. Temel GÜRDAL

Yrd. Doç. Dr. Nurullah ALTUN

Yrd. Doç. Dr. İrfan HAŞLAK

Dr. Fatih YARDIMCIOĞLU

Sakarya: Sakarya Üniversitesi: İktisadi ve İdari Bilimler

Fakültesi

Kapak Tasarım ve Dizgi: Dr. Fatih YARDIMCIOĞLU

Basım: Sakarya Üniversitesi

5846 ve 2936 sayılı fikir ve sanat eserleri yasası

hükümleri gereğince “Bu kitap hiç bir yöntemle

çoğaltılamaz. Resim, şekil, şema, grafik ve herhangi bir

bölümü yayınevinin izni olmadan kopya edilemez.“

Her hakkı Sakarya Üniversitesi’ne ve editörlerine aittir.

Prof. Dr. Sabahattin ZAİM Hocamıza Allahtan Rahmet

Diliyoruz…

Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan Seçme Yazılar

Hakem Kurulu

Prof. Dr. Salih ŞİMŞEK Sakarya Üniversitesi

Prof. Dr. Adem UĞUR Sakarya Üniversitesi

Doç. Dr. Temel GÜRDAL Sakarya Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Nurullah ALTUN Sakarya Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. İrfan HAŞLAK Sakarya Üniversitesi

Dr. Fatih YARDIMCIOĞLU Sakarya Üniversitesi

Yayın Kurulu

Prof. Dr. Salih ŞİMŞEK Sakarya Üniversitesi

Prof. Dr. Adem UĞUR Sakarya Üniversitesi

Doç. Dr. Temel GÜRDAL Sakarya Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Nurullah ALTUN Sakarya Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. İrfan HAŞLAK Sakarya Üniversitesi

Dr. Fatih YARDIMCIOĞLU Sakarya Üniversitesi

Seçme Yazılar i

T.C.

SAKARYA ÜNiVERSiTESi

iKTiSADi ve iDARi BiLiMLER FAKÜLTESi

Prof. Dr. Sabahattin ZAiM’e ARMAĞAN

Seçme Yazılar

Editörler:

Prof.Dr. Salih ŞİMŞEK

Prof.Dr. Adem UĞUR

Doç. Dr. Temel GÜRDAL

Yrd. Doç. Dr. Nurullah ALTUN

Yrd. Doç. Dr. İrfan HAŞLAK

Dr. Fatih YARDIMCIOĞLU

SAKARYA 2012

ii Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

(1926 – 2007)

Hocaların hocası Prof. Dr. Sabahattin Zaim, 1926 yılında

Makedonya´nın İştip kasabasında doğdu.

Ailesi ile birlikte 1934´te İstanbul´a göç eden Sabahattin Zaim

Yüksek öğrenimini Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi

İdari Şube kısmında 1947 yılında tamamladı. 1953 yılında İstanbul

Üniversitesi İktisat Fakültesi Sosyal Siyaset Kürsüsü´nde asistan oldu

ve tam 40 yıl boyunca aralıksız bir şekilde bu üniversitede doktor,

doçent, profesör ve kürsü başkanı olarak görev yaptı.

Suudi Arabistan´daki Melik Abdülaziz Üniversitesi´nde

misafir öğretim üyesi, Sakarya Üniversitesi´nde de İktisadi ve İdari

Bilimler Fakültesi´nin kurucu dekanı olan Sabahattin Zaim, 1998

yılında emekli olarak yarım asırlık akademik hayatını tamamladı.

Sabahattin Zaim, 1998-2000 yıllarında da YÖK üyeliği yaptı.

Çalıştığı süre boyunca binlerce öğrenci ve bilim adamı yetiştiren ve bu

nedenle hocaların hocası olarak anılan Prof. Dr. Sabahattin Zaim,

2007 yılı 9 Aralık tarihinde ebediyete intikal etmiştir. Prof. Dr.

Sabahattin Zaim’in ayrıntılı özgeçmişi aşağıdaki gibidir.

Seçme Yazılar iii

Prof. Dr. Sabahattin Zaim’in Özgeçmişi1

I. Doğum:

Prof. Dr. Sabahaddin Zaim, 1926, evli, 5 çocuklu, İştip

doğumlu.

II. Eğitim:

1. Doktora: İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, 1955.

2. Lisans: Ankara Üniversitesi, Hukuk Fakültesi (muadelet),

1950.

3. Lisans: Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi,

1947.

4. İstanbul Vefa Lisesi, Klasik Şube (Latince-İngilizce), 1943.

5. İstanbul Fatih Ortaokulu, 1940.

6. İstanbul Fethiye, 16. İlkokul, 1937.

III. Son Mevkii:

1. İstanbul ve Sakarya Üniversiteleri Emekli Öğretim Üyesi.

2. Kuveyt-Türk Ö.F.K. Denetim Kurulu Üyesi.

IV. A. Akademik Görevleri:

1. Uluslararası Balkan Üniversitesi Mütevelli Heyeti Üyesi,

2006'dan beri, Üsküp-Makedonya.

2. Kurucu Rektör: International University of Sarajevo, 2003-

2004, Saraybosna.

3. YÖK (Yüksek Öğretim Kurulu Üyesi), 1997-1998.

4. Dekan: Sakarya Üniversitesi, İktisadî ve İdarî Bilimler

Fakültesi, 1993-1996, Profesör, 1993-1998.

5. Profesör: İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, 1965-1993.

6. Doçent: İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, 1957-1965.

7.Misafir Profesör: Melik Abdülaziz Üniversitesi, Mühendislik

Fakültesi, Sosyo-Teknik Etütler Bölümü, Cidde Suudi Arabistan,

1980-1982 (İ.Ü.'den izinli).

8. Misafir Öğretim Üyesi: Batı Almanya, Münih Üniversitesi,

1963-1964 (İ.Ü.'den izinli).

1 Prof. Dr. Sabahattin ZAİM hakkında ayrıntılı bilgi için bakınız:

http://www.sabahattinzaim.org/

iv Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

9. Misafir Üye: Cornell Üniversitesi, ABD, 1955-1957 (izinli).

10. Asistan: İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, 1953-1957.

B. Akademik Ek Görevleri: 1. İstanbul Üniversitesi, İşletme Enstitüsü Öğretim Üyeliği,

1973-1980, 1983-1993.

2. Bursa Üniversitesi İktisadî ve İdarî Bilimler Fakültesi

Öğretim Üyeliği, 1976-1980 ve 1983-1986.

3. Sakarya, Kadıköy, Işık Mühendislik Akademileri ve

Galatasaray Y. İktisat ve Ticaret Akademisi, 1967-1980.

C. Diğer İlmî Ek Görevleri: 1. Türk-İş Sendikacılık Koleji, Öğretim Üyeliği, 1965-1976,

Ankara.

2. İşçi-İşveren Seminerleri, Konferansları, 1955-1980.

3.İslâm Kalkınma Bankası Yöneticileri Seçme ve

Değerlendirme Komitesinde part-time müşavirlik, 1977-1978.

4. İslâm Konferansı (OIC), İslâm Bankacılığı Temsilciliği,

1980-1981.

D. Akademik Ek İdarî Görevleri:

1. Ankara, Ortadoğu Teknik Üniversitesi Mütevelli Heyeti

Üyeliği, 1977-1979.

2. Milletlerarası İslâm Üniversitesi, Mütevelli Heyeti Üyeliği,

İslâmabad, Pakistan, 1985'den beri devam ediyor.

V. Ek Devlet Görevleri: 1. Millî Prodüktivite Merkezi Yönetim Kurulu Üyeliği, 1975-

1977.

2. Türkiye Millî Birlik Komitesi Sosyal İşler Sivil Komitesi

Üyeliği, 1960-1961.

3. İstanbul Maiyet Memurluğu, Eyüp Kaymakam Vek. ve Bel.

Reis Vekili; Kâhta, Ayancık ve Abana İlçeleri Kaymakamlıkları,

1947-1953.

VI. İş Hayatı Tecrübeleri:

1. Pancar Motor, Yönetim Kurulu Üyeliği, 1958-1963.

2. Koç Holding İşçi-İşveren Münasebetleri Müşavirliği, 1966-

1967.

3. Anadolu Cam Sanayii A.Ş. Murakıplığı, 1975-1978.

Seçme Yazılar v

4. Uzel Traktör Sanayii Murakıplığı ve Yönetim Kurulu

Üyeliği, 1977-1980.

5. TÜMOSAN Yönetim Kurulu Üyeliği, 1977-1979.

6. SOYTAŞ ve SOYTUR A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanlığı,

1975-1980.

7. FAİSAL FİNANS KURUMU A.Ş. Yönetim Kurulu Başkan

Vekili, 1998-2001.

8. KUVEYT-TÜRK FİNANS KURUMU Müşavir ve Denetim

Kurulu Üyesi, 12.4.1995'ten beri.

VII. Sosyal Faaliyetleri ve Cemiyet Üyelikleri: 1. Milletlerarası Endüstri İlişkileri Cemiyeti, İsviçre.

2. A.B.D Milletlerarası Endüstri İlişkileri Cemiyeti.

3. Milletlerarası Müslüman Sosyal Bilim Adamları Cemiyeti,

Indiana, ABD.

4. Milletlerarası İslâm İktisatçıları Cemiyeti, Kurucu Üyesi,

Leicester, İngiltere.

5. İlim Yayma Cemiyeti ve Vakfı, Mütevelli Heyeti Üyesi ve

Kurucu Üyesi.

6. Türkiye Millî Kültür Vakfı, Kurucu Üyesi.

7. Türkiye Aydınlar Ocağı, Kurucu Üyesi.

8. İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, Kurucu Üyesi.

9. Mülkiyeliler Birliği Üyesi, No. 367.

10. Türkiye Yeşilay Cemiyeti, Üye No: 6985.

11. İş Dünyası Vakfı Kurucu Başkanı.

12. Anadolu Eğitim Vakfı Başkanı.

13. Vefa Lisesi Mezunları Vakfı Kurucu Üyesi.

VIII. Şeref Üyelikleri ve Armağanları:

1. 7 Şubat 1990, Türkiye Millî Kültür Vakfı, “Türk Millî

Kültürüne Hizmet Şeref Armağanı”.

2. İslâm Kalkınma Bankası, 1992 yılı “İslâm Ekonomisi Dünya

Ödülü”.

3. LARIBA BANKING 1996, Los Angeles, ABD; İslâm

Bankası Ödülü.

4. MÜSİAD, Üstün Hizmet Ödülü ve Şeref Üyeliği, 2002.

5. Türkiye Yazarlar Birliği Üstün Hizmet Ödülü 2003.

6. Birlik Vakfı, “Vakıf İnsan'a Şükran Ödülü”, 9 Mayıs 2005.

vi Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

7. Türkiye Büyük Millet Meclisi; “Üstün Hizmet Ödülü ve

Madalyası”, 2 Mayıs 2006.

Televizyon Yayınları:

1. Belgesel Yayın: Samanyolu TV, “Bir Ömür Dedikleri”.

2. Belgesel Yayın: Kanal 7 TV, “Tanıklar”.

3. Belgesel Yayın: Kanal 7 TV, “Türkiye'nin Son Yüzyılı” (22

program).

Adına Olan Kurumlar:

1. “Çamlıca Sabahattin Zaim Eğitim Merkezi”, İstanbul,

Üsküdar Belediyesi.

2. “Sabahattin Zaim Lisesi”, İstanbul, K. Çekmece.

3. “Anafen Sabahattin Zaim İlköğretim Okulu”, İstanbul,

Ümraniye.

4. “Prof. Dr. Sabahattin Zaim Kız Lisesi”, Adapazarı.

IX. Yayınları:

20 kitabı, 174 makalesi yayınlanmıştır.

Kitaplar:

1. İstanbul Mensucat Sanayinin Bünyesi ve Ücretler, İ.Ü.

İktisat Fak. Yay., 1956.

2. Türkiye'nin İktisadî ve Sosyal Gelişmesinde İşgücü ve

Prodüktivite Meselelerinin Önemi ve Tesiri, Yakın ve Ortadoğu Ens.

Yay. No: 5, 1962.

3. Türkiye Fikir İşçileri ve İstihdam Şartları, T. Harsi ve

İçtimai Araştırmalar Dern. Yayını, İstanbul, 1962.

4. Bursa Vilayetinin İktisadî Bünyesi ve Gelişme İmkânları

Hakkında Ön Proje, Müşterek Eser, İ.Ü. İktisat Fak. ve Bursa Ticaret

Odası, İstanbul, 1962.

5. İşletme İdaresi ve Moral, Tercüme, İ.Ü. İktisat Fak. Yay.,

İstanbul, 1962.

6. Modern İktisat ve İslâm, 3 baskı, M.T.T.B, Basın Yay. Müd.

Neşriyat Bürosu, İstanbul, 1969.

7. İktisadî Doktrinler, Özel Galatasaray Y. İkt. ve Tic. O.,

İstanbul, 1970.

8. Bölge ve Şehir Planlaması Yönünden İstanbul Sanayi

Bölgeleri, İ.Ü. İktisat Fak. Yay., İstanbul, 1971.

Seçme Yazılar vii

9. Çalışma Ekonomisi, 1962, 1968, 1972, 1975, 1977, 1981,

1986, 1990, 1992, 1997, İ.Ü. İktisat Fak. Yay. ve Filiz Kitabevi.

10. Türkiye'de Ücret ve Gelirler Siyaseti, T. İşveren Send.

Yay. No: 28, Ankara, 1974.

11. Türkiye'de Nüfus Meselesi, Boğaziçi Yay. No: 13, İstanbul

1973.

12. Ortadoğu Ülkeleri Arasında İktisadî İşbirliği İmkânları,

Kubbealtı Nşr. 4, İstanbul.

13. İslâm ve İktisadî Nizam, Tekbir, Karabük şb., 1979.

14. İslâm'ın İktisadî Görüşü, Yeni Asya Yayınları, İstanbul,

1981.

15. WTIC, Dünya İslâm Ticaret Merkezi-World Islamic Trade

Center, Ekonomik Rapor, Türkçe, Economic Report, İngilizce,

Ankara, 1985.

16. İslâm, İnsan ve Ekonomi, 1., 2. Baskı, Yeni Asya

Yayınları, İstanbul, 1989, 1992.

17. Survey of Muslim Education: TURKEY, The Islamic

Academy, Cambridge, UK., 1985 (S. Zaim ve N. Dinçar)

18. Türk ve İslâm Dünyasının Yeniden Yapılanması, 2. baskı,

Nil A.Ş., İzmir, 1997.

19. Türkiye'nin Yirminci Yüzyılı, İşaret Yayınları, İstanbul

2005.

20. Hatıralarım, İşaret Yayınları, İstanbul, 2008.

Makalelerden Bir Kısmı: 1. Türkiye'nin Millî Ücret Siyaseti.

2. İktisadî Devlet Teşebbüslerinde Prodüktivite ve Rantabilite.

3. Sanayileşmenin Türkiye'nin Sosyal ve İktisadî Gelişmesine

Tesiri.

4. Avrupa Ortak Pazarı ve Türkiye.

5. Türkiye'de Toplu Sözleşme Düzeninin İktisadî ve Sosyal

Sahadaki Tesirleri.

6. İslâm Ülkeleri Arasında İktisadî İşbirliği İmkânları.

7. Toplu Sözleşmelerde Değişken Ücret Uygulaması (EŞEL-

MOBİL).

8. İşçi, İşveren Kuruluşlarının Sosyoekonomik Önemi.

9. Socio-Economic Problems Of Rapid Urbanization “The

Middle East City, Ancient and Traditions Confronts a Modern

World”.

viii Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

10. Vakıflarımızın İktisadî ve Sosyal Açıdan

Değerlendirilmesi.

11. Mimar Sinan Döneminin İktisadî Durumu.

12. Modern Education in Turkey, Cambridge U.K.

13. Türkiye'nin İktisadî Meselesi: İç Borç Faiz Sarmalı.

X. Tebliğ Verilen Milletlerarası Seminer ve

Konferanslardan Önemlileri:

1. Fifth International Conference on Islamic Economics, in

Bahrain, 2003; Fourth in Laughboro, UK, 2000; Third in Malaysia;

Second in Pakistan; First in Mecca, S.A. 1976.

2. International Seminar on Monetary and Fiscal Policy in

Islam, Mecca, Saudi Arabia, 1978.

3. First World Conference on Muslim Education, Mecca, Saudi

Arabia, 1977; third in Bangladesh; fifth in Cairo.

4. Conference of World Assembly of Muslim Youth, Nairobi,

Kenya; Istanbul, Çanakkale of Turkey and Girne of North Cyprus,

1982, 1980, 1979, 1978.

5. International Conference of Fosis, Lougboro UK, 1976.

6. First World Conference on Solidarity in Science and

Technology among Muslim Countries, Riyadh, Saudi Arabia, 1976.

7. Islamic World Youth Conference, Tripoli, Libya, 1973.

8. Conference of International Industrial Relations, London,

1972; Geneva, Switzerland, 1967; Philadelphia, USA, 1962.

9. International Conference on Industrial Relations System in

Islam, Islamabad, Pakistan, April 1992.

Seçme Yazılar ix

Yıl: 1994

Soldan Sağa Doğru İlk Sıradakiler; Abdurrahmen BENLİ, Mahmut DEMİRKAN,

Cihangir AKIN, Sabahattin ZAİM, Adem UĞUR, Engin YILDIRIM

Soldan Sağa Doğru İkinci sıradakiler: İrfan HAŞLAK, Ercan AKYİĞİT, Ahmet

ÜNSÜR,Osman SARI

Soldan Sağa Doğru En Aradakiler: Rüstem KELEŞ, Tuncay YILMAZ, Tuncay

GÜLOĞLU, Kenan ÖREN, Fatma FİDAN

x Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

Yıl: 2003

Soldan Sağa Doğru; ?, Servet YILDIRIM, Adem UĞUR, Sedat MURAT, Cihangir

AKIN, Tuncay GÜLOĞLU ve Sabahattin ZAİM

Seçme Yazılar xi

ÖNSÖZ

Adının anılmasıyla ‘’Hocaların Hocası’’ unvanı akla gelen,

daha önemlisi bu vasıf ile gerek akademik gerek dünya görüşü

yönünden karşı görüşlere sahip olanlar tarafından da yadırganmamış,

belki de gıpta ile izlenmiş olan Prof. Dr. Sabahattin Zaim hocamız,

yetiştirdiği binlerce öğrenci ve akademisyenin yanı sıra, ekonomi

alanında aldığı ödüllerle teyit edilmiş pek çok ‘’ilklerin’’ de öncüsü

olarak kabul edilmiş bir akademisyendir.

Bu akademik alandaki çalışma disiplini ve titizliği, O’nu sadece

kitap yazma noktasında bırakmamış, fikirlerini gerek ulusal gerekse

uluslararası düzeyde hayata geçirmek noktasında, bir aksiyon adamı,

bir müteşebbis haline getirmiş ve bugün itibariyle artık genel kabul

görmüş, ‘’Faizsiz Finans Sistemi’’nin geliştirilmesine de katkı

sağlamıştır.

Zaim Hocamızın ekonomi alanındaki kayda değer özellikleri

yanında, onu daha kıymetli bir değer haline getiren paylaşımcılığı,

tutarlılığı, samimiyet, çok yönlülüğü, nihayet mütevazılılığı kişiliğinin

ayrılmaz birer parçası olarak görülmüş ve böyle de kabul

edilmektedir.

Bu değerlendirmeler, hocanın sadece düşüncesi ile ilgili değil

hayat pratiği ile de örnek oluşunun göstergeleridir. Bütün bunlar

hocamızın aslında ‘’Geleceğin İnsanını’’ temsil ettiği veya başka bir

ifade ile ‘’yetiştirmek istediği insan’’ da görmek istediği özellikleri

kendi hayatına, bütün samimiyetiyle benimsettiğini görmek,

değerlendirmek de mümkündür. Bu anlamda, hocamızın düşünce

yöntemi ve çalışmalarına sahip çıkmak ve bu özellikleriyle O’nu

gelecek nesillere tanıtmak da bir gereklilik olmalıdır.

Yaklaşık elli yıldan fazla eğitim camiasında kalan hocamızın

iktisat alanında birçok ilklerin sahibi olduğuna vurgu yapmıştık.

Örneğin ‘’Çalışma Ekonomisi’’ alanında yazılmış ilk kitap, O’nun

telifidir. ‘’Uluslararası İktisatçı Ödülü’’nün de sahibi olan hocamız,

İslam Ekonomisi üzerine çalışmaları ile de tanınmaktadır. Faizsiz

Finans Sistemi’nin geliştirilmesindeki katkısı:

‘’İnsanların en hayırlısı, insanların en faydalı olanıdır’’

kuralını hayatına düstur edinen Hocamız, 1974 yılında İstanbul

Üniversitesi İktisat Fakültesi son sınıfta iken hocamdı. 1978 yılında

asistan olduğumda refakatinde olduğum hocam oldu. 1995 yılında

xii Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

profesör olarak atandığımda atandığım İİBF’nin Kurucu Dekan’ı

olarak yine hocamdı.

Kendisini bu mütevazı armağanla anıyor, öteler ötesinde

kendisine rahmet diliyorum.

Prof. Dr. Salih ŞİMŞEK

İİBF Dekanı

Seçme Yazılar xiii

DAİMA MÜTEBESSİM HOCAMA

Prof. Dr. Muzaffer ELMAS

Sakarya Üniversitesi Rektörü

Daha önceki yıllarda ismini çok sık duyduğum Rahmetli Prof. Dr.

Sabahattin Zaim hocamla yakından tanışıp çalışma fırsatını Sakarya

Üniversitesinin kuruluşu yıllarında buldum. Üniversitemiz kurulduğu

1992 yıllarında birlikte olduğumuz yöneticilerin, emekli olan

hocamızı üniversitemize gelmeye ikna çalışmalarına pek anlam

verememiştim. Ancak kısa bir süre sonra hocamızın aramıza

katılmasıyla herşeyi daha iyi anlamış oldum. Oldukça stresli ve

gerilimli geçen o dönemde beyefendi kişiliği, birikimi ve engin

deneyimi ile gerek eğitim gerek idari alanda büyük katkı sağlamıştır.

Her anında yüzünden tebessümü eksik etmeyen hocamız, bu duruşu ve

çehresiyle her olayı çözüme ve olumlu bir mecraya yönlendirmiştir.

Yapılacak olan işlerde ve varılacak hedeflerde kararlı ve takipçi

olmuş, gönül kırmadan yapmaya özen göstermiştir. Hocamızın arada

söylediği “Siyaset ve idarecilik gemideki un çuvalını patlatmadan

limana indirmektir” sözü bende önemli iz bırakmıştır. Bu alanda

hepimize örnek olmuştur.

Hayatının her evresinde, eğitim, araştırma, idarecilik, siyaset,

hayır kurumları ilişkilerinde dışlayıcı ve ayırıcı olmamış çok geniş bir

yelpazede insanlarla ilişkilerini her zaman sürdürmüş ve takdir

edilmiştir. Cenaze törenindeki insan profili, her kesimden en üst

düzeyde katılım ve kalabalık bu hayatın özeti olmuştur.

Hocamıza armağan olarak bu eseri hazırlayanları kutluyorum.

Hayatını fikirlerini unutturmayacak her türlü aktivitenin üniversite

olarak da desteklemek görevimizdir.

Hayatının her dönemini “İnsanların en hayırlısı insanlara faydalı

olandır” ekseninde yaşamış hocaların hocasına Allah CC dan rahmet

diliyorum.

xiv Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

PROF. DR. SABAHATTİN ZAİM HOCAMIZIN HATIRASINA

Prof. Dr. Harun TAŞKIN

Sakarya Üniversitesi

Hocamızı 1970’lerin başında, İstanbul Cağaloğlu yokuşunda

öğrenci teşkilatı olarak 1916 yılında kurulan MTTB’de (Milli Türk

Talebe Birliği) tanıdım. 1970’lerden önce lise talebesi iken adını bazı

gazetelerden duyardık (Tercüman, Yeni İstanbul gibi). Hocamız o

zaman 40lı yaşlarda olmasına rağmen sanki bize 70lerde çok uzun

boylu hürmet telkin eden ağır başlı bir “büyük” olarak gözükürdü. O

zaman MTTB bünyesinde “sosyal bilimler enstitüsü” adı altında bir

enstitü vardı. Sosyal konularda verilen seminerlere katılanlara sertifika

verilirdi. Hocamız orada da seminerler verirdi. 1977 yılının Aralık

ayında Sakarya Üniversitesinin ilk hali olan SDMM işletme

kampüsüne asistan olarak başlamada imtihanda vali ile beraber o

vardı. Emniyet telkin eden bir tavrı ile insana huzur veriyordu.

Kendileri İ.Ü. İktisat Fakültesinden geliyordu. İşletme Müh.

Bölümünü (YÖK kanunundan sonra 1981’de Endüstri Mühendisliği

adını aldı. Önce SDMM sonra İTÜ Sonra Mühendislik fakültesi).

Hocamız 1992’de YÖK’den sonra Sakarya Üniversitesi

Mühendislik Fakültesi ile birlikte İİBF’de Dekan oldu, 1997 yılına

kadar dekanlığı sürdü sonra emekli oldu. Allah rahmet etsin çok geniş

ve tolerans sahibi bir zattı. O zamanki sıfatlarla ayrılmış toplumun her

kesiminden dostları vardı ama temel çizgisini hiç kaybetmedi. Nice

radikal görüşlü kimseler onu bu tutumundan dolayı tenkit ederler fakat

onlar zamanla zıt yönde değişir hocamız ise düz bir çizgide giderdi.

Bazen çok daha mütevazı olur bizleri mahcup ederdi. Cemiyette böyle

hürmet tekin eden hoca sayısı az kaldı. Hocamızı pek çok yönden ele

almak mümkün ise de birkaç yönünü anlatmamız zaman ve yer darlığı

sebebiyledir. Kendileri tam bir “İstanbul Beyefendisi”idi. Öğrencilere

bey, hanım diye hitap ettiği olurdu. Kendi yazdığı “Bir Ömür

Hikâyesi” hatıra kitabında o dönem ve bizlere ait çok teferruatlı

bilgiler vardır.

İlam ve Türk Dünyası ve Balkan ülkelerinde akraba

topluluklarında tanınırdı.

Türkiye’de mütevazı bir hacimde bir kitap yazarak ilk defa “islam

ekonomisi” kavramını kullandı. Birçok üniversitenin mütevelli

Seçme Yazılar xv

heyetinde yer aldı. Adına ilköğretim okulları, orta öğretim okulları ve

üniversite kuruldu. Parklara caddelere adı verildi.

Hocamızın mekânı cennet olsun.

xvi Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

PROF. DR. SABAHATTIN ZAİM HOCAMIZIN ARDINDAN

Prof. Dr. GültekinYILDIZ

Sakarya Üniversitesi

İşletme Fakültesi Dekanı

Prof. Dr. Sabahattin ZAİM hocamı Sakarya Mimarlık ve

Mühendislik Akademisi’ne intisap etmeden tanımak nasip oldu. Bu

tanışma kariyer hayatımda önemli bir dönüşüme neden oldu. O

yıllarda Ankadara’da Azot Sanayiinde çalışıyordum. Sabahattin

Hocamız da Rahmetli Prof. Dr. Turan YAZGAN Bey’in kurmuş

olduğu KUTYAY adlı eğitim kuruluşunda seminerler veriyordu. Ben

ve mesai arkadaşlarım sık sık hocamızdan istifade etmek için bu

seminerlere katılıyorduk. Hocamızın tatlı ve akıcı üslubu tüm

katılımcıları etkiliyordu. “bir akademisyen böyle olmalı ” diyorduk

aramızda.

Ben Azot Sanayiindeki idari görevim yanında Gazi

Üniversitesi’nde de Yüksek Lisans yapıyordum. Amacım akademik

hayata katılmaktan ziyade alanımda kendimi geliştirmek ve mesai

dışındaki vakitlerimi değerlendirmekti.

O günlerde, Sakarya Mimarlık ve Mühendislik Akademisi’nde

daha önce asistan olarak göreve başlamış bulunan iki arkadaş genel

müdürlüğümüze ziyarete geldiler. Bir kısa hoşbeşten sonra Sakarya

Üniversitesine asistan olarak gelmemi teklif ettiler. Benim böyle bir

düşüncem olmadığı için hemen olumlu bir cevap vermedim. Bu

teklifin Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’den ve Prof. Dr. Nevzat KOR’dan

geldiğini söyleyince olumsuz cevabımın isabetli olmadığını, çok ani

verilmiş bir karar olduğunu düşündüm. Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’in

yanında olmak benim için büyük bir mutluluk olacaktı. Sonraki

gelişmeler hocalarımızın işin arkasına düşmeleri ve beni iyice ikna

etmeleri sonucu Sakarya’ya gelme kararını verdim. Sonraları bu

kararın ne kadar isabetli olduğunu yaşayarak gördüm. Hocamızdan

alacağım çok şeyler olduğunu gördüm.

Hocamızın hayatta olduğu dönemde ciddi bir operasyon geçirdim.

Ziyaretine gittiğim bir gün emekli olma fikrimi açtım kendilerine.

Hocam tatlı sert bir üslupla “hocalığın emekliliği olmaz, son noktaya

kadar insan yetiştirmeye devam.” “Bende yıllar önce By-pass

geçirdim ama hocalığa hala devam ediyorum ” dedi. Ben bu gün hala

Üniversitede çalışmaya devam ediyorsam bunda Hocamın ikazının

çok büyük bir rolü vardır.

Seçme Yazılar xvii

72 yaşında -yaş haddinden- emekli olduğu gün hocamıza şu

soruyu sormuştum: “Hocam bugün bana tavsiyeleriniz ne olur?”

Hocamızın hala kulağımda çınlayan cevabı ”güzel insan olun, güzel

insan yetiştirin” olmuştu.

Ruhun şad olsun, Mekânın Cennet olsun güzel insan.

xviii Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

İÇİNDEKİLER

Kurumsal Kaynak Planlama (ERP) Sisteminin Tercih Edilme

Nedenleri ve Uygulamada Çıkabilecek Muhtemel

Problemler……...…………………………………..…………. Öğr. Gör. Osman YAKIT

Prof. Dr. Yılmaz ÖZKAN

1

Kazanmak Mı Kaybetmek Mi? Çatışma Yönetimine Bütüncül

Bir Yaklaşım …………………………………………………. Yrd. Doç. Dr. Ali Şahin ÖRNEK

15

Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri Arasındaki Dış Ticaretin

Yapısal, Sektörel ve Ürün Grupları İtibariyle Analizi:

1995 – 2011 Dönemi………………..……………………..…. Arş. Gör. Hakan YAVUZ

Arş. Gör. Furkan BEŞEL

Arş. Gör. Tunç İNCE

31

Tüm Yönleriyle Etkinlik Yönetimi ve Başarısı…….……….... Prof. Dr. Orhan BATMAN

Akif GÖKÇE

47

Ekonomik Özgürlükler İle Ekonomik Büyüme Arasındaki

İlişkinin Analizi: Türk Cumhuriyetleri Örneği………….……. Yrd. Doç. Dr. M.Veysel KAYA

Yrd. Doç. Dr. Erkan DEMİRBAŞ

61

Cumhuriyet Öncesi Dönemde “Güçlü Devlet-Zayıf Sivil

Toplum” Ekseninde Sivil Toplumun Gelişimi Üzerine Bir

Değerlendirme…………………….….………………..……… Yrd. Doç Dr. Sinem YILDIRIMALP

Yrd. Doç.Dr. Emel ÇETİNKAYA

73

Türkiye Endüstri İlişkileri İdeolojisine Göre Makbul ve

Makbul Olmayan Sendika: Türk-İş ve Disk Örneği….…..….. Yrd. Doç Dr. Fuat MAN

91

Polonya, Hırvatistan ve Türkiye’nin Müzakere Çerçeve

Belgelerinin Karşılaştırılması…………………………...…….. Yrd. Doç. Dr. Fatih KONUR

111

Seçme Yazılar xix

Neoliberal Dönemde Türkiye’de Orta Sınıfın Durumu…...…. Dr. Cengizhan YILDIRIM

123

İşçinin Ücretinin Ödenmemesinin Hukuki Sonuçları………… Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman BENLİ

145

Üniversite Öğrencilerinin Küreselleşme İle İlgili Görüşlerinin

Değerlendirilmesi……………………………........................... Doç. Dr. Bünyamin BACAK

Yrd. Doç. Dr. Mustafa GÖRÜN

Doç. Dr. Salih Zeki GENÇ

171

Türkiye’de Fonksiyonel ve Kişisel Gelir Dağılımının Değişim

Seyri: 1963-2010……………………………………………… Dr. Fatih YARDIMCIOĞLU

185

Uluslararası Politik İktisat Bağlamında Küresel Sermayenin

Varlığında Ulusal Politikaların Etkinliği…………………...... Yrd. Doç. Dr. Ahmet GÜLMEZ

Barış Ayhan

225

Türkiye’de 1970-2010 Yılları Arasında Yaşanan Ekonomik

Krizlerin Önlenmesine Yönelik Uygulanan Vergi Politikaları

ve Kamu Maliyesi Göstergeleri Üzerine Etkileri…….…..…… Doç. Dr. Habib YILDIZ

Arş. Gör. Gonca GÜNGÖR

237

Türkiye’de Önerilen Düz Oranlı Gelir Vergisinin Algılanan

Adalet Düzeyi ve Demografik Faktörlerin Etkisi: Anket

Araştırmasının Sonuçları………………………………..……. Arş. Gör. Işıl AYAS

Doç. Dr. N.Tolga SARUÇ

271

Yerel Yönetimlerde İnsan Kaynakları Yönetimi ve Etik…….. Yrd. Doç. Dr. Aydın YILMAZER

290

TÜRKİYE İLE TÜRK CUMHURİYETLERİ1 ARASINDAKİ

DIŞ TİCARETİN YAPISAL, SEKTÖREL ve ÜRÜN GRUPLARI

İTİBARİYLE ANALİZİ: 1995 – 2011 DÖNEMİ

Arş. Gör. Hakan YAVUZ Sakarya Üniversitesi

İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Maliye Bölümü

hyavuz@sakarya.edu.tr

Arş. Gör. Furkan BEŞEL Sakarya Üniversitesi

İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Maliye Bölümü

fbesel@sakarya.edu.tr

Arş. Gör. Tunç İNCE Sakarya Üniversitesi

İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Maliye Bölümü

tince@sakarya.edu.tr

ÖZET

Türkiye, 2011 yılı itibarıyla son yaşanan küresel krizine rağmen tarihinin en

yüksek dış ticaret hacmine ulaşmıştır. Bu duruma paralel olarak Türk

Cumhuriyetleri ile gerçekleştirilen ticari ilişkiler de en üst seviyeye ulaşmıştır.

Ancak ticari ilişkilerdeki gerçekleşmenin potansiyel düzeyin altında kaldığı

söylenebilir. 1995-2001 yılları arasında Türkiye ile bölge ülkeleri arasındaki dış

ticaret gerçekleşmeleri aynı düzeyde kalırken, özellikle 2001 krizinden sonra söz

konusu gerçekleşmeler günümüze kadar önemli bir artış trendine girmiştir. Bu

çalışmada Türkiye’nin Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla başlayan süreçte

bağımsızlıklarına kavuşan Türk Cumhuriyetleri ile 1995-2011 yılları arasında

gerçekleştirdiği ticaretin yapısal, sektörel ve ürün bazında analizi yapılmıştır. Bu

bağlamda bölge ülkeleri ile gerçekleştirilen dış ticaret hacminde en önemli ülkeler

Kazakistan ve Azerbaycan’dır.

Anahtar Kelimeler: Ticaret, dış ticaret, Türk Cumhuriyetleri,

THE STRUCTURAL, SECTORAL AND PRODUCT GROUPS ANALYSIS

OF FOREIGN TRADE BETWEEN TURKEY AND THE TURKISH

REPUBLICS: THE PERIOD OF 1995-2011

ABSTRACT

Despite the global crisis, during 2011, Turkey carried out the highest level of

foreign trade volume in its history and in parellel with this situation trade relations

with Turkish Republics have reached the highest level. However, it can be said that

commercial relation actualization is below its potential. Between 1995-2001

realizations of trade between Turkey and the countries of the region remained at the

same level, especially after the 2001 crisis, the trend of these realizations has been

significantly increased to the present day. In this study, we analyzed commercial

1 Türk Cumhuriyetleri kapsamında Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan ele

alınmıştır.

32 Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

relations between Turkey and Turkish Republics, which gained independency with

the collapse of the Soviet Union, in terms terms of structural, sectoral and groups of

product from 1995 to 2011. In the foreign trade of Turkey with these regional

countries, Kazakhstan and Azerbaijan are the most important countries.

Key Words: Trade, Foreign trade, Turkish Republics

GİRİŞ

1980 sonrası dünya ekonomilerinde görülen yapısal değişime

paralel olarak küreselleşme hareketlerinin hız kazanması ve liberal

söylemlerin ön plana çıkması, SSCB’nin 1991 yılındaki çöküşünde

önemli bir etkendir. SSCB’nin dağılmasında söz konusu dış

faktörlerin yanı sıra kendi ülke meselelerinin veya genel olarak iç

faktörlerin de etkili olduğu söylenebilir. SSCB’nin dağılmasıyla

birlikte birçok bağımsız devlet ortaya çıkmıştır. Bu devletlerden

bazıları da Türk Cumhuriyetleridir. Türk Cumhuriyetleri

bağımsızlıklarını kazandıktan sonra dünya ülkeleriyle gerek siyasi,

gerek ekonomik, gerekse kültürel alanda bağ kurma çabası içine

girmiştir. Bu süreçte Türkiye, Türk Cumhuriyetleri için kritik öneme

sahip bir ülke konumuna gelmiştir.

Serbest piyasa sisteminin güçlendiği bir dönemde

bağımsızlıklarını kazanan Türk Cumhuriyetleri önemli doğal

kaynaklara sahip olmasına rağmen günümüzde de bu potansiyelini

kullanabilecek bir ekonomik ve siyasi yapıya sahip değildir. Diğer

taraftan Türk Cumhuriyetleri bağımsızlıklarını oldukça hazırlıksız bir

biçimde (sosyal, siyasal ve ekonomik açıdan) kazanmışlardır. SSCB

döneminde izlenen politikalar çerçevesinde, sanayi tesisleri tüm

Sovyetlerin ihtiyacını karşılayacak kapasitede kurulmuş ve tesisin

ihtiyacı olan hammadde, ara malı ve işgücü diğer birlik üyelerinden

sağlanmıştır. Böylelikle hem cumhuriyetlerin birbirine bağımlı

olmaları sağlanmış, hem de birliğin dağılması durumunda hiçbir

cumhuriyetin kendi kendine yeterli olmaması amaçlanmıştır (Turan ve

Özdemir, 2002: 2). Bu durum SSCB’nin dağılması sonrasında

bağımsızlığını kazanan ülkeleri her açıdan zor şartlarla karşı karşıya

bırakmıştır. İlerleyen yıllarda Türk Cumhuriyetlerinin çoğu, piyasa

yönelimli/eğilimli ekonomik reformlara ve özel sektördeki rekabet

düzeyini destekleyen bir ekonomik yapı oluşturma çabası içine

girmişlerdir (Dowling ve Wignaraja, 2006: 10).

Seçme Yazılar 33

Türk Cumhuriyetlerinden Azerbaycan, Özbekistan ve

Kazakistan’ın sahip olduğu doğal kaynakların zenginliği ile gelecek

yıllarda dünya ticaretinde önemli aktörler olarak yer alabileceği, diğer

Türk Cumhuriyetlerinin küresel ekonominin küçük oyuncuları olmaya

devam edeceği öngörülmektedir (Pomfret, 2003: 42). Dünya

ticaretindeki önemi ne olursa olsun Türkiye’nin bölgedeki ülkelerle

olan kültürel ve yakınlık bağlarını dikkate alarak gelecek dönemlerde

bu bölgeye olan ilgisini her açıdan arttırması gerekmektedir. Bölgede

son yıllarda Türk yatırımcılarının birçok sektörde faaliyetlerini

yoğunlaştırdığı görülse de bu durum bölgeyle ticari bütünleşme

açısından yetersiz görülmektedir. Ticari açıdan bu zamana kadar

ihmal edilen bölgeye verilecek önemle birlikte Türkiye’nin bölgedeki

etkinliğinin artacağı söylenebilir.

Türkiye’nin dış ticaretinde Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin yeri

ve öneminin ortaya konulması çalışmanın ana amacını

oluşturmaktadır. Bu bağlamda Türkiye ile bölge ülkeleri arasındaki

ticaret yapısal, sektörel ve ürün grupları itibarıyla incelenecektir.

Özellikle 2000 yılı sonrasında Türkiye’nin dış ticaretinde yaşadığı

gelişmelerin bölge ülkelerinde ne şekilde gerçekleştiğinin çeşitli

açılardan ortaya konulacak olması ve literatüre yapılacak katkı

açısından son derece önemlidir. Diğer taraftan çalışmada kullanılan

verilere TUİK’in dış ticaret istatistikleri veri tabanından ulaşılmıştır.

1. Literatür İncelemesi

Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri arasındaki ilişkilerin

incelenmesine yönelik literatürde çok sayıda çalışma bulunmaktadır.

Bu çalışmalardan bazıları konunun kültürel ve tarihsel arka planına

dikkat çekerken bazıları da ekonomik veya ticari ilişkiler üzerine

yoğunlaşmıştır. Hangi açıdan ele alınırsa alınsın ülkeler arasında çok

sayıda ortak bağın bulunması ilişkilerin geçmişte olduğu gibi

gelecekte de devam edeceğine dair önemli bir ipucudur. Bu kapsamda

taraflar arasındaki ilişkileri ele alan çalışmaların değerlendirilmesi

yapılmıştır.

1998 ve 1999 yıllarında yapılan çalışmalarda Türk

Cumhuriyetlerinin bağımsızlığını kazanmasından sonra ilk defa

Türkiye tarafından tanınmasının bu ülkelerin demokratikleşme ve

34 Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

hukuk devleti olma yolunda önemli bir adım olduğuna vurgu

yapılmıştır (Akdiş, 1999; Avşar ve Solak, 1998: 36). Ayrıca

Türkiye’nin eğitim, ekonomi ve uluslararası ilişkiler alanlarında bu

ülkelere elinden gelen bütün desteği vermesinin mevcut ilişkilerin

daha da geliştirilmesi açısından önemli fırsatlar doğuracağı ifade

edilmiştir (Akdiş, 1999). Diğer bir çalışmada ise Türk

Cumhuriyetlerinin Türkiye dışında dünyanın diğer ülkeleriyle ilişki

kurabilmesinde Türkiye’nin önemli bir rol üstlendiği ve bu ülkelere

rehberlik ettiği ifade edilmektedir (Turan ve Turan, 1998: 403).

Taraflar arasındaki ekonomik ilişkilerde küçük ve orta ölçekli

firmaların önemli bir rolünün olduğuna dikkat çekilen başka bir

çalışmada ise büyük sermayeli firmaların bu ilişkiye pek katkı

yapmadığı ve gerçekleştirilen eğitim faaliyetlerinin Türk

Cumhuriyetlerine çeşitli kademelerde ve önemli düzeylerde katkı

yaptığı ve yapacağı sonucuna ulaşılmıştır (Dikkaya, 1999: 2, 13).

Türkiye ile Kazakistan arasındaki ilişkilerde saha çalışması

sayesinde bazı alan ve sektörlerde önemli sorunların olduğu –

bankacılık, ulaşım, reklam, tanıtım, fuar, gümrük sorunları, vb.- ve bu

sorunların mevcut ticari potansiyelin kullanımı açısından önemli bir

sorun teşkil ettiği sonucuna ulaşılmakla birlikte (Batmaz, 2004: 100-

101) Türkiye’nin Türk Cumhuriyetleri ile ortak dil, din, kültür ve

coğrafi yakınlığının bulunması Türkiye’ye söz konusu ülkelerle

işbirliği yapma sorumluluğu yüklediği ancak bu işbirliğinin istenilen

düzeyde olmadığı ve taraflar arasında ekonomik işbirliğinin

arttırılması için sektörel bazda, karşılaştırmalı üstünlüklere dayanan

bir bölgesel ortak politika oluşturulmasının ve Türk işadamlarına

yönelik teşvik ve sigorta sisteminin geliştirilmesinin önemine dikkat

çekilmektedir (Alagöz, 2004: 72). Türk Cumhuriyetlerinin

bağımsızlığını ilan ettiği yıllarda Türkiye’nin bu ülkelere yönelik

kalitesiz mal ihraç etmesinin söz konusu ülkelerle ikili ticaret

ilişkilerinin gelişmemesinde önemli bir etken olduğu bu durum “Türk

Malı” imajının söz konusu coğrafyada zedelenmesine neden olduğu da

diğer bir çalışmada vurgulanmaktadır (Bekmez ve diğ., 2004: 129).

Taraflar arasındaki birlikteliğin kalıcı olmasında kültürel ilişkilerin

önemine dikkat çekilen bir çalışmada ise ülkeler arasındaki uzun

soluklu ilişkilerde en önemli faktörün kültürel ortak bağlar olduğu ön

plana çıkarılmıştır (Yüksel, ?: 19). Kültürel ilişkilerin yanı sıra

konunun ekonomik boyutuna dikkat çekilen başka bir çalışmada ise

Seçme Yazılar 35

Türkiye’nin serbest piyasa ekonomisi ve dışa açılma sürecindeki

avantajlarını kullanarak üretim faktörleri açısından önemli bir

zenginliğe sahip olan Türk Cumhuriyetlerindeki imalatçı firmalarla

akreditif2 yöntemi sayesinde dış ticaret hacmini arttırabileceği de

savunulmaktadır (Özkan ve diğ., 2005).

Türkiye’nin özellikle Türk Cumhuriyetlerinin bağımsızlığını

kazandıktan sonra bu ülkelerle ilişkiler konusunda pasif bir tutum

sergilemesi ve bu ülkelere yönelik milli bir politikasının olmaması ve

Türkiye’nin kendi iç meseleleri (ekonomik ve siyasi istikrarsızlık, vb.)

taraflar arasındaki ilişkilerin geliştirilmesinde önemli bir engel olarak

görülmektedir (Gömeç, 2007). Bununla birlikte taraflar arasındaki dış

ticaretin arzulanan seviyeye ulaştırılmasında kamu ve özel sektör

işbirliğinin çok önemli olduğu ve dış ticarette pazara giriş, müteşebbis

kültürü, AR-GE ve yenilikçi altyapısının geliştirilmesi ve etkin bir

bölgesel lojistik ağına ihtiyacın olduğu da ifade edilmektedir (Bal ve

diğ, 2009: 21).

2. Türkiye İle Türk Cumhuriyetleri Arasındaki Dış Ticaretin

Gelişimi: 1995-2011 Dönemi

Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri arasındaki ticari ilişkilerin

tarihsel seyrine bakıldığında bu ilişkiler kültürel, sosyal ve siyasi

ilişkilerin gerisinde kalmıştır. Türk Cumhuriyetlerinin ticari

ilişkilerinde ön plana çıkan ülkeler ise Çin, Rusya ve AB ülkeleridir.

Örneğin 2009 yılında Kırgızistan’ın toplam ithalatında Çin’in payı

yaklaşık %70, toplam ihracatında Rusya’nın payı ise yaklaşık

%30’dur. Diğer taraftan Kazakistan’ın toplam ihracatında AB’nin payı

yaklaşık %46, toplam ithalatında Rusya’nın payı yaklaşık %36’dır

(Hasanova ve diğ, 2010: 25-26). Dolayısıyla Türkiye ile Türk

2 Akreditif, finansal bir kurum tarafından, ismi geçen lehtara, belirtilen belgeleri ibraz etmesi

karşılığında, gene belirtilen miktardaki ödemenin yapılması için düzenlenmiş bir belgedir. Aynı zamanda

şartlı bir banka kredisidir ve mal bedellerinin ödenmesi konusunda geliştirilmiş özel bir finansman tekniğidir. Uluslararası ticaret işlemlerinde sıkça kullanılan bu sistemde, ithalatçının ülkesindeki bir

banka, ihracatçının ülkesindeki bir banka aracılığıyla belirli bir parayı ihracatçıya, istenilen vesaiki

önceden saptanan bir süre içinde ibraz etmesi koşuluyla ödemeyi taahhüt etmektedir. Böylelikle ithalatçı ürünün istediği kalite ve durumda eline geçmesini garanti ederken, satıcı ise, mal bedelinin istediği

zamanda ödeneceğinden emin olacaktır (http://tr.wikipedia.org/wiki/Akreditif).

36 Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

Cumhuriyetleri ilişkileri ticari açıdan çok kültürel, sosyal ve siyasi

açılardan gelişmiştir.

Ticari ilişkilerde her ne kadar istenilen seviyeye ulaşılmasa da son

yıllarda ithalat ve ihracat gerçekleşmelerine bakıldığında bir artış

trendinin yakalandığından bahsedilebilir. Tablo 1’de Türkiye’nin

toplam ihracat ve ithalat gerçekleşmeleri ile bu gerçekleşmelerde Türk

Cumhuriyetlerinin payları gösterilmektedir.

Tablo 1. Türkiye- Türk Cumhuriyetleri Dış Ticaretinin

Gelişimi: 1995-2011 Dönemi, (Milyon $)

Yıllar Toplam İhracat (1)

Toplam

İthalat

(2)

Türk Cumhur.

Gerçekleştirilen

İhracat (3)

Türk Cumhur.

Gerçekleştirilen

İthalat (4)

3/1(%) 4/2(%)

95 21 637 35 709 545 287 2.52 0.80

96 23 224 43 627 747 304 3.22 0.70

97 26 261 48 559 908 399 3.46 0.82

98 26 974 45 921 835 449 3.10 0.98

99 26 587 40 671 574 457 2.16 1.12

00 27 775 54 503 572 628 2.06 1.15

01 31 334 41 399 557 283 1.78 0.68

02 36 059 51 554 619 468 1.72 0.91

03 47 253 69 340 899 623 1.90 0.90

04 63 167 97 540 1 194 946 1.89 0.97

05 73 476 116 774 1 409 1 204 1.92 1.03

06 85 535 139 576 1 982 1 924 2.32 1.38

07 107 272 170 063 2 874 2 525 2.68 1.48

08 132 027 201 964 3 749 3 242 2.84 1.61

09 102 143 140 928 3 399 1 872 3.33 1.33

10 113 883 185 544 3 921 2 924 3.44 1.58

11 134 969 240 838 5 043 3 643 3.74 1.51

Kaynak: www.tuik.gov.tr adresinden yararlanılarak oluşturulmuştur.

Tablo 1 ele alındığında yıllar itibarıyla Türkiye ile Türk

Cumhuriyetleri arasındaki dış ticaret hacmi genellikle artış

eğilimindedir. Söz konusu ilişkide 2011 yılı en yüksek dış ticaret

hacminin gerçekleştiği yıl olarak dikkat çekmektedir. Diğer taraftan

tabloda dikkat çeken hususlardan biri de 1995-2011 döneminde

Türkiye’nin dış ticaret hacmi yaklaşık beş kat artarken, Türk

Cumhuriyetlerine yönelik gerçekleşen dış ticaret hacmi ise yaklaşık on

kat artmasıdır. Dış ticaret hacmindeki artışta özellikle son yıllarda

gerçekleşen artış eğiliminin önemli bir payı bulunmaktadır. Tablo

Seçme Yazılar 37

1’deki gerçekleşmelere göre oluşturan grafik 1’de bu durum açık bir

şekilde görülmektedir.

Grafik 1: Türkiye’nin Türk Cumhuriyetleri ile Olan Dış

Ticaretinin 1995-2011 Arasındaki Seyri

Grafik 1’den de görüldüğü gibi 1995-2002 döneminde ülkeler

arasındaki ticari ilişkiler aynı seviyede seyrederken 2002 yılından

sonra bu seviye artış trendine girmiştir. Ayrıca 2000 yılı dışında bütün

yıllarda Türkiye’nin söz konusu bölgeye gerçekleştirdiği ihracat

ithalatından fazladır.

Türk Cumhuriyetleri ile Türkiye arasında bulunun ilişkilerin uzun

bir geçmişe dayanması ticari ilişkilerde karşılıklı ortak bir noktada

buluşmayı kolaylaştıran bir etmendir. Diğer taraftan özellikle Türk

Cumhuriyetlerinin dünya ülkeleriyle ticari ilişkilerinin gelişmesini

engelleyen birçok faktörden söz edilebilir. Örneğin; rekabet düzeyinin

yetersiz olması, endüstriyel ilişkilerin veya endüstriyel işbirliğinin

yeterince gelişmemesi, ulaşım ve iletişimdeki zayıflıklar…

(Paramonov ve Strokov, 2006: 7-8). Bu engellere rağmen bölgedeki

zengin petrol ve doğalgaz yataklarının varlığı Türkiye’nin bu bölgeye

daha fazla önem vermesini gerektirmektedir.

38 Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

3. TÜRKİYE İLE TÜRK CUMHURİYETLERİ

ARASINDAKİ DIŞ TİCARETİN YAPISAL ve SEKTÖREL

ANALİZİ

Türk Cumhuriyetlerinin zengin yer altı kaynaklarına sahip olması

Sovyetler döneminin ardından dahi Rusya’nın bu ülkelerin kontrolünü

elinde tutmak ve dış dünya ile ilişkilerini sınırlamak istemesinin en

önemli nedenlerinden biridir. Bu açıdan Türkiye’nin Türk

Cumhuriyetleri ile olan ticari ilişkilerinde yapısal açıdan hammadde

ürünlerinin en büyük paya sahip olması gayet doğaldır. Keza Türk

Cumhuriyetleri, dünya petrol rezervlerinin % 4’üne, dünya doğal gaz

rezervlerinin ise % 5.1’ine sahiptir (Can ve Uulu, 2009: 15). Dış

ticaretin yapısal faktörlere göre incelenmesinden hammadde, yatırım

malı ve tüketim malı kastedilirken, sektörel incelenmesinden ise;

tarım ve ormancılık, balıkçılık, madencilik ve taş ocakçılığı, imalat

sanayi, elektrik, gaz ve su, toptan ve perakende ticaret, gayrimenkul

kiralama ve iş faaliyetleri ve son olarak da diğer sosyal, toplumsal ve

kişisel hizmetler kastedilmektedir. Bu çalışmada sektörel analiz

kapsamında ilk üç sırada yer alan; tarım ve ormancılık, imalat sanayii

ve toptan ve perakende ticaret ele alınacaktır. Bu bağlamda öncelikle

dış ticaretin yapısal faktörlere göre sonra da sektörel incelemesi

çalışma dönemi için ele alınacaktır. Tablo 2’de dış ticaretin yapısal

faktörlere göre gelişmeleri 1995-2011 dönemi için değerlendirilmiştir.

Tablo 2: Türkiye-Türk Cumhuriyetleri Dış Ticaretinin

Yapısal Faktörlere Göre Seyri: 1995-2011 Dönemi (Milyon $)

Yıllar Hammadde Yatırım Malı Tüketim Malı

İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat

95 136 285 69 0,5 338 1,3

96 253 300 114 1,3 378 1,7

97 394 394 142 3,2 370 2,1

98 367 445 138 2,1 328 1,5

99 254 452 73 2,7 245 1,7

00 277 619 82 4,7 212 4,1

01 267 271 93 5,2 192 5,9

02 323 449 78 2,9 215 15,7

03 477 599 137 10,1 281 13,6

04 647 919 197 5,3 343 21,1

05 744 1171 204 3,4 444 28,9

06 1034 1865 363 6,7 570 51,4

07 1483 2362 592 4,3 794 157,9

Seçme Yazılar 39

08 2102 3109 683 2,3 960 129,7

09 1899 1781 570 4,6 922 85,4

10 2201 2807 565 5,2 1144 110,1

11 2791 3537 754 1,7 1407 102,5

Kaynak: www.tuik.gov.tr adresinden yararlanılarak oluşturulmuştur.

Tablo 2 incelendiğinde, hammadde, yatırım ve sermaye malı

ihracat ve ithalatının 1995-2011 döneminde bir artış eğiliminde

olduğu söylenebilir. Tablo 2’nin en dikkat çeken kalemi olan

hammadde ihracatı bu dönemde yaklaşık 20 kat artarken, ithalatı ise

12 kat artmıştır. Diğer taraftan yatırım malı ihracatında 10 katlık bir

artış görülürken, ithalatında ise önemli bir değişiklik olmamıştır.

Önemli bir değişikliğin olmadığı diğer kalem ise tüketim malı

ihracatıdır. Tüketim malı ithalatı ise toplam ticaret hacminde önemli

bir paya sahip olmasa da dönem sonu itibarıyla dönem başına göre

yaklaşık 80 kat artmıştır. Bu gelişmeler grafik 2 yardımıyla izlenebilir.

Grafik 2: Türkiye’nin Türki Cumhuriyetleri ile Olan Dış

Ticaretinin Yapısal Faktörlere Göre 1995-2011 Arasındaki Seyri

Çalışma döneminde bölge ülkeleriyle Türkiye arasındaki dış

ticaretin sektörlere göre gerçekleşmeleri tablo 3’te gösterilmektedir.

Tablo 3’te en dikkat çeken gerçekleşme çalışma dönemi boyunca

Türkiye’nin bölge ülkelerine gerçekleştirdiği ihracatta imalat

40 Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

sanayinin payının sürekli %90’ın üzerinde seyretmesidir. İthalat

gerçekleşmelerine bakıldığında da imalat sanayinin en önde gelen

sektör olduğu görülmektedir.

Tablo 3: Türkiye-Türk Cumhuriyetleri Dış Ticaretinin

Sektörel Gerçekleşmelere Göre Seyri: 1995-2011 Dönemi (Milyon

$)

Yıllar 1 2 3 4 5 6 7

(%)

8

(%)

9

(%)

10

(%)

11

(%)

12

(%)

95 5.2 148.5 539.5 131.4 0.06 7.3 0.95 99 0.01 51.7 46 2.5

96 26.2 125.4 706.6 166.9 0.29 7.0 3.51 95 0.04 41.2 55 2.3

97 25.1 142.2 867.9 246.9 0.28 10.2 2.77 96 0.03 35.6 62 2.5

98 21.9 139.1 795.4 237.4 0.08 8.8 2.62 95 0.01 30.9 53 1.9

99 9.9 84.9 547.7 194.2 0.09 3.5 1.72 95 0.02 18.5 42 0.7

00 9.9 137.6 540.0 302.5 0.07 17.8 1.74 94 0.01 21.9 48 2.8

01 6.0 75.0 529.4 197.4 0.03 9.6 1.08 95 0.01 26.5 70 3.3

02 4.4 94.8 597.7 361.9 0.40 10.3 0.71 96 0.06 20.2 77 2.2

03 11.8 124.7 871.2 480.9 0.50 16.6 1.31 97 0.06 20.0 77 2.6

04 11.3 105.6 1166.9 763.3 0.30 36.0 0.95 98 0.02 11.1 81 3.8

05 12.4 72.9 1380.3 1087.8 0.17 24.0 0.88 98 0.01 6.0 90 1.9

06 21.7 154.9 1944.5 1722.7 0.29 27.7 1.09 98 0.01 8.0 90 1.4

07 23.7 360.2 2844.7 2119.5 0.45 23.8 0.82 99 0.02 14.2 84 0.9

08 28.1 573.2 3714.3 2608.3 0.78 45.1 0.75 99 0.02 17.6 80 1.3

09 38.6 214.9 3354.2 1615.2 0.43 24.6 1.13 99 0.01 11.4 86 1.3

10 56.8 336.3 3858.3 2512.0 0.68 56.7 1.45 98 0.02 11.5 86 1.9

11 87.5 243.4 4949.9 3289.0 1.59 110.0 1.74 98 0.03 6.6 90 3.0

Kaynak: www.tuik.gov.tr adresinden yararlanılarak oluşturulmuştur.

*1:Tarım ve Ormancılık (ihracat), 2: Tarım ve Ormancılık (ithalat), 3: İmalat sanayi (ihracat), 4:

İmalat sanayi (ithalat), 5: Toptan ve Perakende ticareti (ihracat), 6: Toptan ve Perakende ticareti (ithalat),

7: Türk Cumhuriyetlerine gerçekleştirilen ihracatta tarım ve ormancılığın payı, 8: Türk Cumhuriyetlerine gerçekleştirilen ihracatta imalat sanayinin payı, 9: Türk Cumhuriyetlerine gerçekleştirilen ihracatta toptan

ve perakende ticaretinin payı, 10: Türk Cumhuriyetlerinden gerçekleştirilen ithalatta tarım ve

ormancılığın payı, 11: Türk Cumhuriyetlerinden gerçekleştirilen ithalatta imalat sanayinin payı, 12: Türk Cumhuriyetlerinden gerçekleştirilen ithalatta toptan ve perakende ticaretinin payı

Tablo 3’te söz konusu sektörlerdeki dış ticaret gerçekleşmeleri ele

alındığında; tarım ve ormancılık ihracatı 1995-2003 döneminde

dalgalı bir seyir izlerken, 2004-2011 döneminde sürekli artışın

yaşandığı bir seyir izlemiştir. İlgili dönemde (1995-2011) ithalat

gerçekleşmeleri için aynı durum söz konusu değildir. Sürekli

dalgalanmanın gerçekleştiği ithalatın toplam ithalat içindeki payı

dönem başında % 51.7 iken, 2000 yılında %21.9’a 2011 yılı itibarıyla

ise % 6.6’ya gerilemiştir.

Son olarak toptan ve perakende ticaretindeki gerçekleşmelere

bakıldığında, özellikle ihracatta ele alınan dönemde önemli bir

değişikliğin olmadığı, ithalatta ise dönem sonu itibarıyla dönem

Seçme Yazılar 41

başına göre yaklaşık 15 katlık bir artışın yaşandığı görülmektedir.

Ancak ithalat gerçekleşmelerinde yaşanan bu artışa rağmen toptan ve

perakende ticaretinin sektörler itibarıyla toplam ithalat içindeki

payında dönem sonu itibarıyla dönem başına göre önemli bir

değişiklik olmamıştır.

4. Türkiye İle Türk Cumhuriyetleri Arasındaki Dış Ticaretin

Ürün Gruplari İtibariyla Analizi

Ülkeler arasındaki dış ticaret gerçekleşmelerinde yapılan

analizlerin önemli bir parçasını da ürün grupları oluşturmaktadır. Ürün

gruplarına göre yapılan analiz sayesinde ülkeler arasındaki dış

ticarette öne çıkan ürünler görülmektedir. TUİK’in sınıflandırmasına

göre bu kapsamda dokuz ürün grubu bulunmaktadır. Söz konusu ürün

gruplarından ihracat ve ithalat için 2011 yılı itibarıyla ilk dört sırada

bulunanlar tablo 4’te ele alınmaktadır.

Tablo 4: Türkiye-Türk Cumhuriyetleri Dış Ticaretinin Ürün

Grupların İtibariyle Gelişiminin Yüzde Dağılımı: 1995-2011

Dönemi

Yıllar

İhracat (%) İthalat (%)

1 2 3 4 1 2 3 4

95 17.2 17.8 18.9 5.5 31.0 0.01 65.5 0.7

96 21.3 20.6 12.0 10,0 36.5 1.5 57.6 0,3

97 26.7 21.7 10.8 10,7 47.1 1.7 46.4 0,3

98 25.1 25.3 11.7 10,9 46.3 14.5 33.2 3,1

99 25.4 21.4 15.5 11,5 35.0 40.9 19.9 0,9

00 27.6 23.3 12.6 14,0 35.7 35.0 24.4 2,7

01 26.9 26.9 10.1 14,2 40.3 17.3 32.5 3,9

02 31.8 21.6 11.8 16,0 47.6 14.5 18.4 10,3

03 30.7 26.5 14.5 14,2 48.2 16.7 11.9 15,2

04 32.7 26.4 14.6 13,8 53.2 21.2 12.3 5,0

05 31.0 24.5 15.8 15,6 61.1 23.3 6.6 3,1

06 30.1 30.0 15.0 14,4 67.4 16.9 7.6 3,4

07 30.4 32.5 15.4 13,2 62.7 17.7 7.0 9,4

08 34.2 29.2 15.0 13,2 54.2 21.7 4.4 15,6

09 32.3 27.6 16.3 15,1 59.1 23.8 8.0 5,9

10 32.5 26.1 17.5 15,4 58.8 24.2 9.5 5,0

11 31.3 27.8 18.3 14,1 60.5 25.9 6.6 3,9

Kaynak: www.tuik.gov.tr adresinden yararlanılarak oluşturulmuştur. *İhracat= 1: Başlıca sınıflara ayrılan işlenmiş mallar, 2: Makinalar ve taşıt araçları, 3: Çeşitli

mamul eşya, 4: Başka yerde belirtilmeyen kimya sanayi ve buna bağlı sanayi ürünleri, İthalat=1: Başlıca

sınıflara ayrılan işlenmiş mallar, 2: Mineral yakıtlar, yağlar ve alkali ürünler, 3: Akaryakıt hariç

yenilmeyen maddeler, 4: Canlı hayvanlar ve gıda maddeleri

42 Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

Tablo 4’ten de görüldüğü gibi ilgili dönemde Türkiye ile bölge

ülkeleri arasında gerçekleştirilen ihracat ve ithalatta ürün grupları

itibarıyla 2011 yılında ilk sırada “başlıca sınıflara ayrılmış işlenmiş

mallar” yer almaktadır. Diğer taraftan dönem başı ve sonu itibarıyla

oran olarak ihracatta en önemli artış yaklaşık üç kat ile “başka yerde

belirtilmeyen kimya sanayi ve buna bağlı sanayi ürünleri”nde

meydana gelmiştir. İthalattaki en önemli artış ise “mineral yakıtlar,

yağlar ve alkali ürün” gruplarında meydana gelmiştir. İthalat

gerçekleşmelerinde en dikkat çeken hususlardan biri, 1995 yılında

“akaryakıt hariç yenilmeyen maddeler”in oranı dönem başında % 65.5

iken dönem sonu itibarıyla % 6.6’ya gerilemesidir.

Türkiye’nin söz konusu ürünlerden; “başlıca sınıflara ayrılan

işlenmiş mallar” grubunda en fazla ihracatın gerçekleştirildiği ülkeler

Azerbaycan (%41) ve Özbekistan (%37)’dır. En fazla ithalatın

gerçekleştirildiği ülkeler ise Kazakistan (%55) ve Özbekistan

(%34)’dır. “Makinalar ve taşıt araçları”nın ihracatında Azerbaycan

(%37) ve Türkmenistan (%32) ilk iki sırada yer alırken ithalatta ise

Azerbaycan (%41) ve Kazakistan (%33) ilk iki sırada yer almaktadır.

Diğer taraftan “çeşitli mamul eşya grubu”nun ihracatında ilk sırayı

Azerbaycan (%37) alırken ikinci sırayı Kazakistan (%31) almaktadır.

Aynı ürün grubunun ithalatında ise Türkmenistan (%72) ilk sırada yer

alırken Azerbaycan (%16) ikinci sırada yer almaktadır.

SONUÇ

Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla bağımsızlığını kazanan Türk

Cumhuriyetleri ile Türkiye arasındaki ekonomik ilişkiler tarihi,

kültürel ve toplumsal geçmişe rağmen istenilen düzeye ulaşamamıştır.

Bölge ülkelerinin büyük ölçüde Rusya’ya ekonomik bağımlılıklarının

devam etmesi, Türkiye’nin batı ülkelerine yönelik bir ekonomi

politikası izlemesi ve bölge ülkelerinin piyasa ekonomisine tam olarak

uyum sağlayamaması söz konusu ticaretin gelişmemesindeki en

önemli faktörlerden biridir.

Çalışma dönemi ele alındığında; 1995 yılında Türkiye’nin Türk

Cumhuriyetlerine gerçekleştirdiği ihracatın toplam ihracat içindeki

payı % 2.5 iken bu oran 2011 itibarıyla % 3.74’e ulaşmıştır. Toplam

ithalat ise % 0.8’den % 1.51’e ulaşmıştır. Diğer taraftan çalışma

döneminde Türkiye’nin toplam ihracatı yaklaşık 7, toplam ithalatı ise

Seçme Yazılar 43

yaklaşık 8 kat artmıştır. Ancak bu artışta Türk Cumhuriyetleri ile olan

ticari ilişkilerin etkisi son derece düşüktür.

Dış ticaret gerçekleşmeleri yapısal faktörlere göre ele alındığında

hammadde gerçekleşmelerinin yatırım ve tüketim malları

gerçekleşmelerine göre daha yüksek bir paya sahip olduğu

görülmektedir. Sektörel açıdan ise ilk sırayı imalat sanayi almaktadır.

İmalat sanayini sırasıyla tarım ve ormancılık sektörü ve toptan ve

perakende ticareti izlemektedir. Son olarak ürün grupları itibarıyla

gerçekleşmeler ele alındığında ilk sırada başlıca sınıflara ayrılmış

işlenmiş mallar yer almaktadır. Diğer öne çıkan ürün grupları ise

makinalar ve taşıt araçları, çeşitli mamül eşyalar ve başka yerde

belirtilmeyen kimya, sanayi ve buna bağlı sanayi ürünleri, mineral

yakıtlar ve alkali ürünler, akaryakıt hariç yenilmeyen maddeler, canlı

hayvanlar ve gıda maddeleridir.

KAYNAKÇA

AKDİŞ, Muhammet "Orta Asya Türk Cumhuriyetleri İle Olan

Ekonomik Sosyal Kültürel İlişkiler-Bölgeye Yabancı İlgisi ve

Beklentiler", Dış Ticaret Dergisi, Dış Ticaret Müsteşarlığı,

Yıl:14, Sayı:4, (Temmuz-1999), ss.1-30.

ALAGÖZ, Mehmet, Sinem YAPAR ve Ramazan UÇTU (2004),

“Türk Cumhuriyetleri İle İlişkilerimize Ekonomik Açıdan Bir

Yaklaşım”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Dergisi, ISSN: 1302-1796, sayı: 12.

AVŞAR, B. Zakir ve Ferruh Solak (1998), “Türkiye ve Türk

Cumhuriyetleri”, Vadi Yayınları, Ankara.

BAL, Gülse Bal, Rüştü Yayar ve Osman Karkacıer (2009), “Türkiye-

Türk Cumhuriyetleri Dış Ticaret İlişkilerine Genel Bir Bakış”,

Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları

Dergisi, ISSN: 1306-732 X, 4(1), ss. 1-23.

BATMAZ, Nihat (2004), “Türkiye-Kazakistan Arasındaki Ticari-

Ekonomik İlişkiler, Türk Müteşebbislerinin Bu Ülkede

Yaptıkları Yatırımların Boyutu ve Karşılaştıkları Sorunlar”,

Bilig Dergisi, Bahar / 2004, sayı:29, ss. 83-104.

44 Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e Armağan

BEKMEZ, Selahattin, Aysun Danışman ve Ürün ÖZGEN (2004),

“Dış Ticaretimizde Türk Cumhuriyetlerinin Yeri ve Önemi”,

Yönetim ve Ekonomi, Celal Bayar Üniversitesi İİBF, Cilt: 11,

Sayı:2, ss. 129-140.

CAN, Nurettin ve İskender Ormon Uulu (2009), "Büyük Güçlerin

Kıskacında Türkiye - Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Siyasi ve

İktisadi İlişkileri (Kırgızistan Örneği)", Journal of Azerbaijani

Studies, vol. 12, no 1-2.

DİKKAYA, Mehmet (1999), “Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri

Arasındaki Ekonomik İlişkiler”, Bilig Dergisi, bilig-9/Bahar’99,

ss.1-15.

DOWLİNG, Malcolm ve Ganeshan Wignaraja (2006), “Central Asia’s

Economy: Mapping Future Prospects to 2015”, Silk Road Paper,

Central Asia-Caucasus Institute Silk Road Studies Program,

http://www.silkroadstudies.org/new/docs/Silkroadpapers/0607W

ignaraja.pdf, 09.09.2012

GÖMEÇ, Saadettin (2007), “Türkiye – Türk Cumhuriyeti İlişkileri

Üzerine Bir Değerlendirme”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar

Dergisi, Volume 1/1, Fall 2007, ss. 114-131.

HASANOVA, Nafisa, Marlene Laruelle ve Sebastien Peyrouse

(2010), “Monitoring The EU’s Central Asia Strategy”, Report of

The EUCAM Project, Centre for European Policy Studies.

ÖZKAN, Ömer, Hakan Tunahan ve Hasan Demir (2005), “Avrupa

Birliği – Türkiye ve Türki Cumhuriyetler Arasındaki Ticarette

Kullanılabilecek Alternatif Bir Finansman Yöntemi: Karşılıklı

Akreditif”, Akademik Bakış, ISSN: 169-528X, Sayı:6, Mayıs.

PARAMONOV, Vladimir ve Aleksey Strokov (2006), “Russia and

Central Asia: Current and Future Economic Relations”, Conflict

Studies Research Centre, Central Asian Series, 06/31/E,

http://kms1.isn.ethz.ch/serviceengine/Files/ISN/92598/ipublicati

ondocument_singledocument/e511f451-3d22-4e58-a774-

7848ce04d065/en/06_Aug.pdf, 13.09.2012.

POMFRET, Richard (2003), “Central Asia Since 1991: The

Experience of The New Independent States”, OECD

Development Centre, Working Paper No. 212,

Seçme Yazılar 45

DEV/DOC(2003)10, http://www.oecd-

ilibrary.org/docserver/download/fulltext/5lgsjhvj77xp.pdf?expir

es=1347530355&id=id&accname=guest&checksum=8D9AF31

1F7E83714ED888362A9BE0370, 01.09.2012

TURAN, Gül ve İlter TURAN (1998), “Türkiye’nin Diğer Türk

Cumhuriyetleriyle İlişkileri”, Türk Dış Politikası Analizi”,

Derleyen: Faruk SÖNMEZOĞLU, Der Yayınları, İstanbul.

TURAN, Fatih ve Atakan Özdemir (2002), “Türkiye-Türk

Cumhuriyetleri Ticari ve Ekonomik İlişkiler Hakkında

Değerlendirme”, Dış Ticaret Dergisi, Özel Sayı, Ankara.

YÜKSEL, Okan (?), “Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Sonrası

Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Arasında Ekonomik,

Siyasal ve Kültürel İlişkiler”,

http://www.okanyuksel.com/?page_id=121, 12.04.2012.

http://tr.wikipedia.org/wiki/Akreditif, 12.04.2012.