Türk Dünyası Araştırmaları DergisiISSN: 0255-0644

Türk Dünyası Araştırmalan VakfıSahibi

Prof. Dr. Turan YAZGAN

Yazı İşleri MüdürüSaadet Pınar YILDIRIM

Yayın Kurulu• Prof. Dr. Salih AYNVRAL(Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü)• Prof. Dr. Gülçin ÇANDARLIOGLV(Mimar Sinan Üniversitesi)

• Prof. Dr. Mustafa ERKAL(İstanbul Üniversitesi)• Prof. Dr. Necdet ÖZTÜRK (Marmara Üniversitesi)

• Prof. Dr. Dr. Arslan TERZİOGLV (İstanbul Üniversitesi)• Prof. Dr. Turan YAZGAN(İstanbul Üniversitesi)

Yayına Hazırlayan / EditörDr. İlyas TOPSAKAL

DizgiTürk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yuluğ Tekin Dizgi Merkezi

İç TasanmGökhan KAYA

Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Hakemli, Uluslararası,Süreli İki Aylık İlmi Dergidir.

İletişim AdresiKemalpaşa Mah. Bukalıdede Sok. No: 4 Saraçhane İstanbul/TÜRKİYE

Tel: (0212) 511 10 06 pbx / Belgegeçer: (0212) 520 53 63İnternet adresi: \~:\.~\:.Jıı_G~lıD-'-~U:/ e-posta: !QU~iJ..!illl.:i!..Jl!, - diZEİli tur;.\Il~

Posta Çeki Hesabı Numarası: İstanbul Aksaray PTT Şubesi - 141120Vakıfbank İstanbul Beyazıt Şubesi: TR 7600015 00158007287839725

BaskıÖzrenk Matbaa: Davutpaşa Mah. İpek İş Hanı No: 6/18

Topkapı - İSTANBULTel: (0212) 56541 97

Ebsco PublishingTürk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Ebsco Publishing tarafından taran-

maktadır. blt.IUj~~:~:~:_(b';'<:D11(~L~:~)J1JJJirjcLl~'1.0Jl~)h~(_:D~:ç'~~~:[l<:lJ-adresin-den takip edebilirsiniz.

Adedi ıYıllık Yurt Dışı Abonelik 1 Yıllık Yurt İçiAbonelik90 TL15 TL 85 $ veya 65 Euro karşılığı Türk Lirası

2

8 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI

ile yapılmıştırw. Bu düzenlemelerin ardından Telafer üzerine biraz dahaeğilen hükümet 20 Mart 1854 tarihinde nahiye müdürü ile topçu asker-lerinin kalacakları yerlerin tamire muhtaç olmasından dolayı tamir edile-rek iyileştirilmesi -çalışmalarını başlattı. Bu iş içinde nahiye müdürününkalacağı yer 1500 kuruş, topçu askerlerinin kalacakları yerler ise 3000kuruş harcanarak tamir edildi-v.

Türkmen şehri Telafer ve çevresinde 1869 yılında Mithat Paşa'nınBağdat valiliği sırasında yeniden idari bir değişikliğe gidildi. Bu değişik-lik ile Telafer, Cebel-i Sincar ile birlikte kaymakamlığa çevrildi. Bu idaritaksimatın yapılmasında Yezidilerin buradaki isyanları ve taşkınlık hare-ketleri etkili oldu. Mithat Paşa, Dahiliye Nezareti'ne yazdığı 16 Haziran1869 tarihli raporda; itaatsiz ve kanun tanımaz Yezidilere karşı öncekiyöneticilerin ikide bir şiddetli askeri harekatlara başvurarak, onları şı-marttığını ifade etmektedir. Paşa çözüm olarak, suçluları cezalarıdırdık-tan sonra, burada daimi istikrarın sağlanması için, idari bir tedbir ola-rak Cebel-i Sincar'ın, Telafer nahiyesi ile birlikte bir kaymakamlığa çev-rilmesini kararlaştırdı-t. 1895 tarihli idari taksimata göre Musul üç san-cağa ayrıldı. Bu taksimat içinde Telafer nahiye olarak Sincar Kazasınabağlandı. Sincar ise bölgedeki asayişin daha iyi sağlanması amacı ile 4Ağustos 1910 tarihinde livaya çevrildi-s,

Telafer, Osmanlı kayıtlarında "El Cezire" diye anılan bölgenin tam or-tasında yer almaktadır. Osmanlı Devleti, Arap coğrafyasına yönelik gü-venlik ve demografı stratejisini Nusaybin, Telafer, Deyrezur üçgeni üzeri-ne kurmuş, bu bölgede sürekli önemli sayıda asker bulundurmuştur.Telafer'in Musul ve Halep gibi önemli bir ticaret yolu üzerinde bulunmasızamanla bölgenin güvenliğini ve şehrin önemini ön plana çıkarmıştır. Te-lafer'in içinde bulunduğu "EI-Cezire"nin önemli bir kervan ticareti üze-rinde bulunması ve Telafer'in de bu noktanın merkezinde yer alması do-layısı ile Telafer ve çevresinde zaman zaman asayişsizlik olayları görül-müştür.

Bunun yanı sıra Şammar aşiretinin bölgedeki tecavüzleri ve kervanla-ra saldırmaları asayişsizlik olaylarının artmasında etkili olmuştur. Budurumlar dikkate alınarak aşiretlerin tecavüzünün önlenmesi, bölgedekiasayişin daha iyi sağlanması için Telafer'in Kazaya çevrilmesi fikri gün-deme geldi. Fakat bu durum merkez tarafından tahkik edildikten sonrabuna lüzum görülmedi. Kazaya çevrilme fikri kabul görmemekle birlikteTelafer'in stratejik konumunu her geçen gün artması dikkate alınarak25 Mart 1914 tarihinde ikinci sınıf nahiyeden birinci sınıf nahiyeye çev-

29 BOA,1. DH, 252/15458; Hut, a.g.t., s. 26.

30 BOA, i. MVL, 300/12237.

31 Hut, a.g.t., s. 42.

32 BOA, DH. MUt, 91-2/16; Nilüfer Bayatlı, "Osmanlı Döneminde Bağdat Valiler (1534-1917)", Türk Dünyası Araştırmalan Dergisi, S. '158, Eylül-Ekim, 2005.

86

SELİM HİLMİ ÖZKAN i OSMANLı İDARESİNDE TELAFER 9

rildi-". Telafer, ı9ı7 yılı içerisinde .de bağlı bulunduğu Sincar'dan ayrıla-rak kaza oldu. Telafer kaza olmasından sonra buraya hizmeti ikinci sınıfkaymakamlığa sayılmak şartı ile üçüncü sınıf kaymakamlardan MuhittinBey iki bin kuruş maaşla 10 Ocak 1918 tarihinde müdür olarak atan-d134.

Telafer'de Görev Yapan Müdürler

S.N. Adı ve Lakabı Atama Yıl Açıklamaları. Hafız Nüzhet Efendi" 16 Temmuz 1856 Sakatlık ve hastalık nedeni ile 106

kurus maas bağlanrnısrır.Maaşı 500 kuruş olmakla birlikte

2. Halil Bey36 05 Temmuz 1860 vergiden dolayı 1000 kuruşaçıkarılması teklif edilrnistir.

3. Hacı Selim AğaJ112 Aralık 1887 tarihinde başkabir yere atanmıştır.Vilayetçe tayin olmuş fakat

4. Fuad Yusuf Efendi38 10 Ocak 1888 merkez tarafından atanmasıuygun bulunmadığı için yerineHakkı Efendi atanmıstır.

5. Hakkı Eferıdi-v 20 Ocak 1888 518 kuru s maaş tahsis edilmistir.

6. Yusuf Cemi! Efendi'o 3 Mayıs 1888 tarihinde Asayiş'iSeba rtahivesine atanmıştır.Vilayetçe Telafer müdürlüğünetayin edilmiştir. Fakat merkezden

7. Abdurrahman Eferıdis! iO Aralık 1888 yerine başka birinin tayinedilmesi üzerine maduredilmemek için Balek nahiyesimüdürlüğüne tayin edilmiştir.

8. Ahmed Fuad Bey<ı 24 Haziran 1892 Genç sancağıGövrıük nahivesirıe atanmıştır.

9. Mustafa Hakkı Efendi·3 24 Haziran 1892 Maası 5 i8 kurustur.

LO. Edip Gevher Efendi+ 2 Aralık 1894 tarihinde Basra'nınAvn rtahivesine atanmıştır.8 Nisan 1895 tarihinde Mizivre

lL. Mustafa Efendi4s Nahiyesi müdürü Sadullah Efendiile becayis yapmıstır.Trablusgarp vilayetinde başka bir

12. Mehmed Said Bey yere atanmak istemiş fakat uygungörülmemistir. (14 Temmuz 1900)

Ahmed Raşid Efendi 1903 tarihinde 480 kuruş maaşla13. 4 Aralık 1899 Bozüyük müdürlüğüne(Ayaş Eski Müdürü) .6. atanrnıştır.e?

33 BOA, OH. to, 183-2/4.

34 BOA, OH. ŞFR, 83/88.

35 BOA, A. MKT. MHM, 757/115.36 BOA, ı. MVL, 433/19095.

37 BOA, OH. MKT, 1476/29.

38 BOA, OH MKT, 1476/29.

39 BOA, DH MKT, 1475/29.

40 BOA, OH. MKT, 1506/46.

41 BOA, OH, MKT, 1572/83.

42 BOA, OH. MKT, 1965/80; 1891/29

43 BOA, OH. MKT, 1930/36.

44 BOA, OH. MKT, 2120175; BOA, OH, SAO.d, 107/377.

45 BOA, OH. MKT, 360/24.

46 BOA, OH. MKT, 2280/25.

87

10 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI

26 Eylül 1901 tarihinde Seyhan14. Ahmet Refık Efendi'8 Nahiyesi müdürü ile becayiş

vanmıstır.15. Mehmed Garip Efendi'9 2 Nisan 1903 Maası 466 kurustur.

7 Nisan 1903 tarihinde Mezuri

16. Yusuf Ziya Efendiso nahiyesi müdürü Mehmed TevfıkEfendi ile becayiş yapmıştır[maası 432 kuruştur)17 Ekim 1904 tarihinde 466

17. Abdülbaki Efendis! 28 Temmuz 1903 kuruş maaş ile Pervari Balanahivesine atanmıstırse.

18. Abdi Efendi 4 Haziran 1907 tarihinde Balekmüdürlüğüne atanrmştırs-ı.

19. Ahmet Tevfık EfendiS4 4 Haziran 1907 Görülen lüzum üzerine Telafernahivesi müdürlüğüne atanmıstır.

20. Münir Bey"S 8 Şubat 1918 Sincar kaymakamlığından Telafermüdürivetine tayin edilmiştir.

21. Muhittin Bey 11 Şubat 1918 Ilk kaymakam

b. Telafer'in Sosyal ve İktisadi Durumu

Telafer ve çevresinde yaşayan Türkmenler tarihi süreç içerisinde böl-genin en sorunsuz yaşayan toplumu durumundadırlar, Fakat bölgedekidurum genel itibari ile böyle olmakla birlikte zaman zaman bölgede içkarışıklıkların olduğunu veya Telafer ve çevresinin iç karışıklıklardan et-kilendiğini görmekteyiz, Mesela II. Viyana kuşatması sonrası oluşan asa-yişsizlik ülke genelinde olduğu gibi Basra ve Kuma başta olmak üzereSincar ve Telafer karyesini içerisine alan Kuzey Irak topraklarında daolumsuz etki yapmıştır. Bu durumdan elbette Musul, Kerkük ve Telaferçevresindeki Türkmenler de olumsuz yönde etkilenmiştir. Burada dik-katleri üzerinde toplamamız gereken önemli bir nokta vardır ki; bu kar-gaşa ortamında Arap aşiretlerden bir kısmı isyan hareketine kalkışmışfakat Türkmenlerle meskün olan bölgede çok ciddi bir isyan hareketi ol-mamıştır. Ama bu kargaşa ortamından Türkmenler olumsuz yönde etki-lerımiştir. Bu isyan hareketi zamanla buraların devletle bağlantılarınıkesrnek derecesinde endişe verici bir şekil almıştır. Basra ve Korna taraf-ları elden çıkarak asilerin eline geçmiştir'", Karlofça antlaşmasının imza-lanması sonrası Osmanlı hükümeti Türkmenlerin çoğunlukta yaşadığıTe1afer ve çevresini de içerisine alan yerlerin yanı sıra Kudüs ve Gazze'-den başlayarak Basra taraflarına kadar uzanan asayişsizliği önlemek

47 BOA, DH. MKT, 778/1, 726/52.

48 BOA, DH. MKT, 2536/45.

49 BOA, DH. MKT, 679/42.

50 BOA, DH. MKT, 682/10.

51 BOA, DH. MKT, 744/2.

52 BOA, DH. MKT, 844/41.

53 BOA, DH. MKT, 1171/31.

54 BOA, DH. MKT, 1171/31.

55 BOA, DH. ŞFR, 83/179.

56 İ.H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. rV/1, TTKY, Ankara, 1995, s. 3.

88

SELİM HİLMİ ÖZKAN i OSMANLI İDARESİNDE TELAFER II

için birtakım önlemler alma yoluna gitti-". Hükümet Şam'dan itibarenKudüs, Gazze, Nablus sahalarına kadar yayılmış olan Arap şakavetininbertaraf edilmesi için Şam Valisini görevlerıdirdi=. Yapılan takiplerle bu-ralarda asayiş temin edildi. Fakat Telafer ve çevresini de tehdit edenAnadolu ile Suriye hududu üzerinde bulunan Çölbeyliği denilen Selimiyeve Deyrirahbe Sancağına sahip Arap Beyi, hükümeti meşgul etmeye de-vam etmiştir. XVIII. yüzyılın ortalarından (1740)59 sonlarına doğru (1795)Telafer ile birlikte Sincar ve çevresinde eşkıyalık yapan Yezidi taifesi deTelafer halkına büyük zarar vermiştirs''.

XIX. yüzyılın ortalarından itibaren bölgede yeni karışıklar baş göster-meye başladı. Bu karışıklıklardan 1835 tarihinde meydana gelen olayMardin ve çevresi ile Sincar ve Telafer bölgesine kadar yayıldı. Bu durumRaşid Paşa tarafından ortadan kaldırıldı. XIX. yüzyılın sonlarına doğrubölgede yaşayan Yezidiler, Telafer ve Sincar çevresinde karışıklıklarınçıkmasında yeniden etkili oldu. Yezidilerin durumu Bağdat Valisi MithatPaşa'nın Dahiliye Nezareti'ne yazmış olduğu 16 Haziran 1869 tarihli ra-porda açık bir şekilde izah edilmiştir. Mithat Paşa raporunda Yezidilerinkanunlar karşısında şekavetlerinden ve devletin hükümlerinin uygulan-ması karşısında çıkarmış oldukları zorluklardan bahsettikten sonrabunların bu şekle gelmelerinde daha önceki yöneticilerin olumsuz tutumve davranışlarının da etkili olduğunu beyan etmektedir. Daha önceki yö-neticilerin buralarda askeri yöntemler ile almaya çalıştıkları güvenliktedbirlerinin Yezidileri şımarttığını ve daha hırçın bir hale getirdiğini ifa-de etmektedir. Paşa, Yezidilerin son beş altı senedir Şammar ve Anezeaşiretleri gibi tamamen asi bir kavim haline geldiğini raporuna ilave et-miştir. Yezidileri "vahşi" bir kavim olarak tanımlayan Mithat Pasa, butopluluğun kendilerinden başka hiç kimseyi Cebel-i Sincar'a sokmadık-ları ve oldukça verimli olan topraklarından ne kendilerinin ne de başka-larının yararlanamadıklarını kaydetmektedir. Paşa çözüm olarak ise,suçlular cezalandırıldıktan sonra yakıp yıkmadan adaletli bir şekildedavranılmasının sorunu çözeceği şeklinde görüşlerini dile getirmiştir+'.Yukarıda da söylediğimiz gibi bölgenin hassasiyetinden dolayı Telafer veçevresinde karışıklık ve asayişsizlik eksik olmamıştır. Bunun için 20 Ni-san 1902 yılında Telafer ve çevresindeki karışıklık ve asayişsizliğin ön-lenmesi ve köylerin korunması için Telafer ve Zimmar dolaylarında birta-kım tedbirler alınması için altıncı ordu komutanlığı görevlendirilmiştir'<.

57 Aktepe, "a.g.rn.", s. 8.

58 BGA, A. OVNS. MHM.d-lll, s. 574, 581, 608, 62L.

59 BGA, C. ML, 185/7732.

60 BGA, HAT, 233, 2088, 3430.

61 BOA, i. OH, 596/41492; O. Hut, a.q.t., s. 42.

62 BGA, OH. MKT, 484/55.

89

12 1iLRK DÜNYASı ARAŞTIRMALARI

Bölgede zaman zaman aşiretler arası çatışmalarında yaşandığı görül-mektedir. Mesela 1915 senesinde Temmuz ayının yirmi dördüncü günüŞammar aşiretine mensup kişilerce Telafer'e ait harmanlardan yirmi ka-darı yakılmıştır. Bunun üzerine harmanı yakılanlardan Hüseyin Hacısuçlulardan birisini silah ile yaralamrştır=.

Bölgenin geçim kaynağına bakacak olursak bölgede arpa, buğday veketen tohumu yetiştiriciliği olduğunu anlamaktayız. Mithat Paşa'nın ra-porundan da böİgenin son derce verimli topraklara sahip olduğu anlaşıl-maktadır.

Telafer ahalisinin umumiyerle Hanefi mezhebine bağlı ve çağatayTürkçesine yakın bir dil ile konuştukları ifade edilmektedir. Oturmuş ol-dukları evlerinin bölgedeki diğer evler ile kıyaslandığı zaman daha genişve iyi olduğunu anlamaktayız. 1895 tarihli salnameye göre Telafer ileSincar'da 280 dükkan, 26 değirmen, 9 cami ve mescit, 5 han, 1 kahve, 7kışla ve resmi daire, 6 ziyaretgah ve bir zaviye ile 400 çeşme vardır='.Burada bulunan değirmenler 22 Şubat 1862 tarihinde tamir edilerek da-ha iyi şekilde kullanılır hale getirilmiştir. Hatta bu değirmenler bir arasatılmak istenmiş, fakat daha sonra bundan vazgeçilerek ihale yolu ilekiralanmasırıın daha iyi olacağı düşünülerek tamirden sonra kiralanma-sı kararlaştırılmıştıree.

20 Haziran 1887 tarihinde Sincar ve çevresinde meydana gelen dep-remde Telafer ve çevresindeki bazı köylerde ciddi hasar olmakla birlikteçok fazla bir kayıp meydan gelmemiştir. Bu deprem sırasında evlerdeçatlaklar oluşmuş bir takım hayvanlar telef olmuştur=.

Sonuç

Sonuç olarak Telafer ve çevresi Osmanlı idaresine Kanuni dönemindekatılmış olsa da buradaki Türkler bölgeye bundan 500 yıl önce yerleş-mişlerdir. Buradaki Türklerin iskanı Selçuklular döneminden başlayarakOsmanlılar dönemi de dahil olmak üzere tarihi süreç içerisinde devametti. Bu bölgelere yerleşen Oğuz boyları, yerleştikleri yerlere kendi adları-nı verdikleri gibi Orta Asya'dan getirmiş oldukları kültürlerini de devamettirdiler.

Varlıkları Osmanlı Devleti'nden daha eskiye dayanan Irak Türklerinin,Kürt ve Araplar gibi bariz bir aşiret yapısına sahip olmaması ve bunun do-ğal bir neticesi olarak da emniyet ve asayişi bozucu davranışlarda bulun-maması dikkat çekicidir. Bundan ötürü, hem Osmanlı ve hem de İngilizkonsolosluk raporlarında, Musul Vilayeti'ndeki Türkler ile ilgili olarak ge-

63 BOA, OH. EUM. 2. Şb, 10/47.

64 Musul Vilayet Salnamesi, 1310, 1325, s. 200 vd; Suphi Saatçi, "Musul Salnamelerine Gö-re Türkmen Bölgeleri', Global Strateji, S. 1, s. ll, 12.65 BOA, A. MKT. UM, 423/94.

66 BOA, Y. MTV, 26/90.

~O

SELiM HiLMi ÖZKAN / OSMANLı iDARESiNDE TELAFER 13

niş bilgiye rastlamak mümkün olmamaktadır. Bununla birlikte, özellikleKerkük Sancağı ve buraya bağlı Erbil Kazası'nda, Musul Sancağı'na bağlıTelafer ve daha birçok yerleşim yerinde Türklerin hakim ve asli unsur bu-lunduğu, buralarda Türkçenin ve Türk kültürünün egemen olduğu. İngilizkonsolosluk raporları ve seyahatname türü eserler başta olmak üzere bir-çok kaynakta zikredilmiştir. Türkler adı geçen yerlerin sosyal ve iktisadihayatlarının şekillenmesinde son derece önemli bir rol oynamışlardır .

...•.

Iı,"",

\ "".... VAN ViLAYETiDiYARBEKIR ViLAYEli r " \".".'~'" .i Zaho imıdit~ '10 ••••ıt' .,

,/ '~,_ Othlk. ııiıudiyr Zihır./ Şim.'.. • t. ',:-.. ,

'\ ./ Zrmar':'":<\ Şf!'han. Akn. L,,,1 ' ' J H . !ı.1,.nduı'i ,~, ,.ant

_ '~,. R~lka / i~ı{~ i . I.'~ıklı..." li .Ifiafer . .••. i' .t" ~. iv.~iDc:ır ••.•.-: i Musul .1Kr4t1 ,-,j / bb'lil. IIlmımıllh,l i• i

i ~anmci Kııılrpt KDy~ıncı~\

~ 1. MUSUL ViLAYETii'bmurrıü~~~" 'l \11 Lr••••.w... ·I/Jlr."~ i ." " (buf·" .Haznn

tr L f, ,,', Ls b ıl ./ Sülc\'manin ŞrhriP< ~ i- ıl a IK.rıU, • '@

;.. \~. Şirkıl4 \ 'ı K kiiki \('riuçrmal .-. \ \ \ er .I"'ıln Kmdıg•• • ;, Kırııcw •.• ""b' • r.ülınb~ • ':.f "lU lft'Fıu III •~ , ıe ç.rdtklıf 1\.1. k (T ,,) HW, \:i I/i~D ,ııa. # •

~ ~~"." •••• ırı ••••••• ". \, ' L ~f, ' .04 ••••• , ~ , '

O ~ ·r·.... Tıııhurlll1t~\N i \ ~~i i,i :. .....1' \i t 'Jeıııçtt L"" \~ '\ \ l\ıın· \

TIkrit< '\ !~i) 't,,:;-,1../"'; \.,. ~ iı , Kara!rpt'

", ..·1 ••.• Anr \fk"<~'~ 1\ \\ \1. '"... • w!', '. :;,S'III1rr2 • \, .lImkln

"BAGDAT VıEAYETı ::iı•.•i' .lItdkr 1 .". \.. t\'" .~~...IIılıı~.\ 'rl!1~rGölıi " . i

Cnım~tGijl,rı

L~1t

i \lıııI\iIı~ıti!oılıılll'i'ırCOıt i, !~ ~ ~~ ı• .:ıklıırtıt-...•..._.~._.~--_.._ ..

K_:= fideı Sınırlırı- \ilml Sınıflm- S.n;ık Sınıri3n

.8akube~ \lırkcı• Kmbı

Harita - i

91

r~ ~~~==========~_~.~~_~_=.,=.=.~_~~-===~~__~_