The Historical Urban Geography of 17th century Ottoman Selanik (Thessaloniki). The evidence from...

Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ O Σ Κ Α Ι Χ Ω Ρ Ο Σ Σ Τ Α Β Α Λ Κ A Ν Ι Α

1 7 ο ς - 2 0 ό ς α ι ώ ν α ς

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣΤΜΗΜΑ ΒΑΛΚ ΑΝΙΚΩΝ ΣΛΑΒΙΚΩΝ Κ ΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ Ο Σ Κ Α Ι Χ Ω Ρ Ο Σ Σ Τ Α Β Α Λ Κ Α Ν Ι Α

1 7 ο ς - 2 0 ό ς α ι ώ ν α ς

Δ ι ε θ ν έ ς Σ υ μ π ό σ ι ο

Ε π ι μ έ λ ε ι α

Ε Λ Ε Ν Η Γ Γ Α Β Ρ Α - Κ Λ Ε Ο Ν Ι Κ Η Π Γ Κ Ι Ο Υ Φ Η - Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Σ Π Τ Σ Ο Τ Σ Ο Σ

Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η 2 0 1 5

Πρώτη Έκδοση Θεσσαλονίκη 2015

copy Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας

ISBN 978-618-5196-07-3

Εκδόσεις Πανεπιστημίου ΜακεδονίαςΕγνατία 156 ΤΚ 546 36 ΘεσσαλονίκηΤ 2310 891743 F 2310 891731E uompressuomgr wwwuomgruompress

Επιμελητές έκδοσης Ελένη Γ Γαβρά Κλεονίκη Π Γκιουφή Γεώργιος Π ΤσότσοςΕπιμέλεια - Σχεδιασμός Εξωφύλλου Αναστασία ΜπουρλίδουΕπιμέλεια παραγωγής Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή τού συνόλου ή μέρους τού παρόντος με οποιοδήποτε μέσο μηχανικό ηλεκτρονικό φωτοτυπικό ή άλλο καθώς και κάθε εκ-μετάλλευσή του χωρίς γραπτή άδεια του συγγραφέα και του εκδότη σύμφωνα με τις διατάξεις του Νόμου 21211993 και των συμβάσεων του Διεθνούς Δικαίου που ισχύ-ουν στην Ελλάδα

Διεθνές Συμπόσιο

Πολιτ ισμός και Χώρος στα Βαλκάνια(17ος - 20ός αιώνας)

Θεσσαλονίκη 21-22 Νοεμβρίου 2014

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

bull Ελένη Γ Γαβρά Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Μακεδονί-ας - Τμ Βαλκανικών Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών Επιστημονικά Υπεύθυνη του Συμποσίου

bull Ιφιγένεια Βαμβακίδου Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονί-ας - Πρόεδρος Τμ Νηπιαγωγών

bull Ευάγγελος Δημητριάδης Ομότιμος Καθηγητής Αριστοτελείου Πανεπι-στημίου Θεσσαλονίκης - Τμ Αρχιτεκτόνων

bull Δημήτρης Δρακούλης Δρ Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης - Τμ Αρχιτεκτόνων

bull Νίκος Καλογήρου Καθηγητής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλο-νίκης - Πρόεδρος Τμ Αρχιτεκτόνων

bull Δημήτρης Κυρκιλής Καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας - Πρόεδρος Τμ Βαλκανικών Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών

bull Αλέξανδρος - Φαίδων Λαγόπουλος Ομότιμος Καθηγητής Αριστοτελεί-ου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης - Τμ Αρχιτεκτόνων και Αντεπιστέλλον Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών

bull Λόης Λαμπριανίδης Καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας - Τμ Οικο-νομικών Επιστημών

bull Παναγιώτης Μιχαηλίδης Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Μακε-δονίας - Τμ Βαλκανικών Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών

bull Κωνσταντίνος Νιχωρίτης Καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας - Τμ Βαλκανικών Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών

bull Χάρρυ - Χαράλαμπος Παπαπανάγος Καθηγητής Πανεπιστημίου Μακε-δονίας - Τμ Βαλκανικών Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών

bull Peter Soustal Δρ Ιστορικός Πρώην Διευθυντής Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών Ακαδημίας Επιστημών Αυστρίας

bull Γεώργιος Τσότσος Δρ Πολεοδομίας Σχολικός Σύμβουλος Μεταδιδακτο-ρικός Ερευνητής Τμ Βαλκανικών Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Χαιρετισμός Πρύτανη Πανεπιστημίου Μακεδονίας 15Χαιρετισμός Κοσμήτορα Σχολής Οικονομικών και Περιφερειακών Σπουδών 17Χαιρετισμός Προέδρου Τμήματος Βαλκανικών Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών 19Ελένη Γ Γαβρά Περί Πολιτισμού και Χώρου 21Γεώργιος Π Τσότσος Προλογικό σημείωμα 25

ΜΕΡΟΣ 1ο ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓ ΙΣΕΙΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ - ΦΑΙΔΩΝ ΛΑΓΟΠΟΥΛΟΣ 33

Ιστορία κοινωνία πολιτισμός και χώροςHistory society culture and space

ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΠΟΛΥΜΕΡΟΥ - ΚΑΜΗΛΑΚΗ 63

Επιλογή χώρου για την εγκατάσταση και λειτουργίαενός οικισμού στις παραδοσιακές κοινωνίες του ελληνικού χώρου Εθνογραφική προσέγγισηChoice and Planning for the Establishment of a traditional settlement Ethnographic Approach

ΙΑΚΩΒΟΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ 83

Ιδεολογικές προσλήψεις και ιστοριογραφικές αναπλάσεις του χώρου στα Βαλκάνια η περίπτωση των laquoχαμένων πατρίδωνraquoIdeological perceptions and historiographical reconstructions of space in the Balkans the case of ldquolost homelandsrdquo

ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΒΑΜΒΑΚΙΔΟΥ και ΑΣΤΕΡΙΟΣ ΚΟΥΚΟΥΔΗΣ 89

Χαρτογραφώντας τη βλάχικη διασπορά στα ΒαλκάνιαMapping the Vlach Diaspora in the Balkans

8

ΜΕΡΟΣ 2ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

ΜΙΧΑΗΛ ΚΟΡΔΩΣΗΣ 111

Η Βελλά στους νεώτερους χρόνουςThe city of Vella in modern times

MISA RAKOCIJA 119

The urban topography of Niš (Serbia) in the old maps and records of travel writers from xv to xix centuryΑστική τοπογραφία της Ναϊσσού (Σερβία) μέσα από τους παλαιούς χάρτες και τις καταγραφές των περιηγητών από τον 15ο μέχρι τον 19ο αιώνα

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΡΑΚΟΥΛΗΣ 143

Η ιστορική αστική γεωγραφία της οθωμανικής Θεσσαλονίκης(17ος αιώνας) Η μαρτυρία του Evliya CelebiThe Historical Urban Geography of 17th century Ottoman Selanik (Thessaloniki) The evidence from Evliya Ccedilelebi

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΓΟΥΛΑΚΗ - ΒΟΥΤΥΡΑ και ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΔΕΔΟΣ 171

Η εκκλησιαστική γλυπτική του 17ου - 20ού αιώνα στο Αιγαίο σταυροδρόμι πολιτισμών Ανατολής και ΔύσηςThe Ecclesiastical Sculpture in the Aegean Sea (17th-20th c) A Crossroads of Cultures between the East and the West

ΘΑΛΕΙΑ ΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ - ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ 187

Μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική κλασικισμός και αναζήτηση της εθνικής ταυτότητας γύρω από το Αιγαίο κατά τον 19ο αιώνα Η εξέλιξη και διάδοση της τρίκλιτης βασιλικήςPost-Byzantine Architecture Classicism and National Aspirations around the Aegean in the 19th Century The Development and Dissemination of the Three-Aisled Basilica

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Π ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ και ΓΕΩΡΓΙΟΣ Π ΤΣΟΤΣΟΣ 201

Γεωγραφική κατανομή χαρακτηριστικών της αρχιτεκτονικής μορφολογίας και των υλικών δόμησης της βαλκανικής παραδοσιακής κατοικίας Μεθοδολογική προσέγγισηGeographical distribution of characteristics of the architectural morphology and the buildings material of Balkan traditional house A methological approach

9

ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΟΡΙΔΗΣ 229

Τα Πριγκηπόνησα η κοινωνική και αρχιτεκτονική διαμόρφωση του χώρου κατά την ιστορική του διάστασηThe Princes Islands the social and architectural layout during the historical dimension

ΕΛΕΝΗ Γ ΓΑΒΡΑ και ΚΛΕΟΝΙΚΗ ΓΚΙΟΥΦΗ και ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΜΠΟΥΡΛΙΔΟΥ 249

Τόποι πολιτισμικής και οικιστικής μνήμης εγγραφές και επανεγγραφές στον χώρο Η περίπτωση των ελληνικών κοινοτήτων Μαρμαρά και Αφθόνης στη Μικρά ΑσίαPlaces of cultural and ekistic memory writings and re-writings in space Case study the Greek communities of Marmara and Afthoni in Asia Minor

ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΣΑΒΒΑΪΔΗΣ 271

Κοινωνία και πολιτισμός στη Θεσσαλονίκη του Πρώτου Παγκοσμίου ΠολέμουSociety and Culture in Thessaloniki during the First World War

ΝΙΚΟΣ ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ 295

Το παλίμψηστο της αρχιτεκτονικής της Θεσσαλονίκης εκμοντερνισμοί και βαλκανικές προσαρμογέςThe palimpsest of architecture in contemporary Thessaloniki modernizations and Balkan adaptations

RUMIANA MARINOVA - CHRISTIDI 305

Μνημειακή αρχιτεκτονική αφιερωμένη στην επέτειο των 1300 χρόνων ίδρυσης του Βουλγαρικού κράτουςMonumental architecture dedicated to the 1300 anniversary of the establishment of the Bulgarian state

10

ΜΕΡΟΣ 3ο ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΤΟΠΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ (ΥΛΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ)

PETER SOUSTAL 321

Τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα (tapu tahrir defterleri) του 15ου και του 16ου αιώνα ως πηγές για την τοπογραφία και τα τοπωνύμια Επιλεγμένα παραδείγματα από τη Δυτική Μακεδονία

Ottoman tax registers (tapu tahrir defterleri) of the fifteenth and sixteenth centuries as a source for topography and toponymy Selected examples of Western Macedonia

PAULA - LIVIA SCALCAU 333

Ο Ελληνισμός στο Τούρνου Σεβερίν και στο νομό Μεχεντίντσι της Ρουμανίας (19ος - 20ός αιώνας)Hellenism in Turnu Severin and the Mehedinţi county in Romania (19th-20th centuries)

ΘΕΑΝΩ ΤΕΡΚΕΝΛΗ 349

Τοπία της νοτιοανατολικής Ευρώπης αποκωδικοποιώντας τις σχέσεις μεταξύ laquoπραγματικότηταςraquo αναφορών και αναπαραστάσεωνLandscapes of southeastern Europe deciphering the links between ldquorealitiesrdquo references and representations

ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΙΜΠΙΡΙΔΟΥ 365

Πέραν και Τακσίμ Ταρλάμπασι και Γκεζί αμφίσημοι χώροι εξευγενισμός και κινηματική δράση στην καρδιά της ΠόληςPeran and Taksim Tarlabasi and Gezi Ambiguity Gentrification and Activism in the heart of Istanbul

ΤΑΤΙΑΝΑ ΑΝΔΡΕΑΔΟΥ - ΚΑΛΛΙΠΟΛΙΤΟΥ 383

Σταθερές και μεταβλητές ποιότητες του χώρου στο παραθαλάσσιο τοπίο στην Ελλάδα Η περίπτωση της παραλίας της Καλαμαριάς στη ΘεσσαλονίκηDurable and alterable qualities of space in the seacoast landscape in Greece The case study of the seafront of Kalamaria Thessaloniki

11

ΜΕΡΟΣ 4ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΕΧΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

PIRRO THOMO 401

Η δραστηριότητα των μεταβυζαντινών ζωγράφων στον βαλκανικό χώρο Ελλάδα - ΑλβανίαGreece - Albania activities of post byzantine painters in the Balkan region

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ 415

Η μεταβυζαντινή παράδοση στη Βλαχία την Προφαναριωτική περίοδοThe post-byzantine tradition in Vlahia in the pre-Phanariotic period

VESNA CVJETKOVIC 421

Οι δύο άξονες Ελλάδα - Κροατία κοινές πολιτιστικές και περιφερειακές προσεγγίσεις (17ος - 20ός αι)The two axes Greece - Croatia common cultural and regional approaches (17-20th centuries)

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ 433

Η επιβίωση του Βυζαντίου στην πνευματική ζωή του 18ου αιThe Subsistence of the Byzantine Ideas in the Intellectual Life of the 18th Century

ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΜΑΥΡΟΓΕΝΗ 451

Η συμβολή της ιστορικής ζωγραφικής κατά τον 19ο αιώνα στην αφύπνιση εθνικής συνείδησης στη ΣερβίαThe contribution of historical painting in the 19th century the awakening of national consciousness in Serbia

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΓΕΩΡΓΙΤΣΟΓΙΑΝΝΗ 465

Έλληνες στη Ρουμανία (19ος - 20ός αι) Η Μαρτυρία των Επιτύμβιων ΜνημείωνGreeks in Romania (19th - 20th century) Testimony provided by the funerary monuments

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ 483

Ο κατάλογος του dr Cvetan Radoslavov των ελληνικών βιβλίων της Βιβλιοθήκης του Emanouil VaskidovichCatalogue of Hellenic publications from Emanouil Vaskidovichrsquos

12

library composed by Dr Cvetan Radoslavov (+1931)

MICHEL BRUNEAU 505

Lrsquoinstallation des reacutefugieacutes grecs pontiques aux frontiegraveres Nord de la Gregravece (1920-2000) leur rocircle de gardiens des frontiegraveres de lrsquoEtat-nation (Florina Kilkis Serres)The settlement of the Pontic Greek refugees on the Northern balkanic frontier of Greece (1920-2000) their role of guards of the Nation state borders (Florina Kilkis Serres)

ΣΤΡΑΤΟΣ ΔΟΡΔΑΝΑΣ 523

Πολιτικές του αντισλαβισμού στα Βαλκάνια πριν και κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμουPolicies of anti-Slav sentiments in the Balkans prior to and during the First World War

ΜΕΡΟΣ 5ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΑΣΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ΑΛΚΗΣ ΠΡΕΠΗΣ 535

Η διαχείριση των ιστορικών μνημείων στη διαδικασία συγκρότησης των εθνικών ταυτοτήτων στα Βαλκάνια (19ος - 20ός αι)The management of historic monuments in the process of creating national identities in the Balkans (19th-20th c)

ΑΓΙΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ και ΠΑΝΟΣ ΣΤΑΘΑΚΟΠΟΥΛΟΣ 557

Η προβολή των πολιτιστικών αξιών της πόλης μέσα από τον πολεοδομικό σχεδιασμό και τις επεμβάσεις αστικής ανάπλασηςHighlighting the cultural values of the city through urban design and urban renewal interventions

ΑΣΠΑ ΓΟΣΠΟΔΙΝΗ 577

Διαχείριση πολιτισμικής κληρονομιάς και αναπτυξιακή προοπτική Διλήμματα και αντιθέσεις στις πόλεις των ΒαλκανίωνCultural Heritage Management and Urban Development Prospects Dilemmas and conflicts in Balkan cities

143

Η ιστορική αστική γεωγραφίατης οθωμανικής Θεσσαλονίκης (17ος αιώνας)

Η μαρτυρία του Evliya Ccedilelebi

Δημήτρης Π ΔρακούληςΔρ Αρχιτέκτων - Πολεοδόμος

Μεταδιδάκτορας Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ

Dimitris P Drakoulis

The Historical Urban Geography of 17th century Ottoman Selanik (Thessaloniki) The evidence from Evliya Ccedilelebi

The 8th volume of the Seyahatnacircme (Book of Travels) contains Evliya Ccedilelebirsquos visit to Greece in 1667-70 and among many cities and places he visited it includes the description of Ottoman Selanik (Thessaloniki) one of the larg-est cities of the 17th-century Ottoman Empire after the capital Istanbul The text outlines the legendary history of the city and its religious and political governance it also gives information about its physical and social geogra-phy (walls citadel neighbourhoods port the Islamic (mainly) and the main Christian religious monuments pious foundations parts of the urban arma-ture etc) It also contains valuable information concerning religious ethnic and professional groups social institutions and social practices as well as observations about cultural practices ethnic and linguistic conventions and uses of space Although the text describing the city has been used by mod-ern Greek historians (eg Profs A Vacalopoulos and V Dimitriadis) in order to trace a descriptive urban history of the city a historical-geographical ap-proach is still lacking This approach will analyze the text of the description in order to identify the urban organization of the city by locating and mapping the land-uses and the built environment and formulate the ensuing zonal model of the (socio-)functional divisions of space Together with the urban structure the approach will reveal Ottoman spatial practices for the orga-nization and control of urban space as part of the general apparatus of the production of space

144

Πολιτισμός και χώρος στα Βαλκάνια (17ος-20ός αιώνας)

Εισαγωγή

Στον 8ο τόμο του laquoΒιβλίου των Ταξιδιώνraquo του Evliya Ccedilelebi περιλαμβάνε-ται η επίσκεψή του στην ελληνική χερσόνησο το 1667-70 Μεταξύ πολλών τόπων και τοποθεσιών υπάρχει και η περιγραφή της Θεσσαλονίκης που τον 17ο αι είναι η μεγαλύτερη ευρωπαϊκή πόλη - λιμάνι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας μετά την πρωτεύουσα Istanbul (Dimitriadis 1990 541-561) Στο κείμενο γίνονται αναφορές στην ιστορία της πόλης στη θρησκευτική και πολιτική διακυβέρνησή της και δίνονται πληροφορίες για τη φυσική και πολιτισμική γεωγραφία της (τείχη ακρόπολις γειτονιές λιμάνι ισλαμικά και χριστιανικά μνημεία κοινωφελή ιδρύματα τμήματα του αστικού εξοπλι-σμού κά) Περιέχονται επίσης στοιχεία για τις θρησκευτικές εθνικές και επαγγελματικές ομάδες κοινωνικούς θεσμούς και πρακτικές καθώς επίσης και παρατηρήσεις για τις χρήσεις του αστικού χώρου και τα επιμέρους κτιρι-ακά κελύφη που τις φιλοξενούν

Παρά το γεγονός ότι το κείμενο χρησιμοποιήθηκε από σύγχρονους Έλλη-νες ιστορικούς (πχ Βακαλόπουλος 1983 Δημητριάδης 1983) για την περι-γραφική ανάδειξη της αστικής ιστορίας της πόλης λείπει μια οπτική μέσα από το πρίσμα της Ιστορικής Αστικής Γεωγραφίας Η ανάλυση της κειμενι-κής περιγραφής θα επιτρέψει τον προσδιορισμό της αστικής οργάνωσης και η χωροθέτηση και χαρτογράφηση των χρήσεων γης του κτισμένου περι-βάλλοντος και των κοινωνικο-λειτουργικών διαιρέσεων του χώρου θα σκια-γραφήσει τις οθωμανικές χωρικές πρακτικές για την οργάνωση τον έλεγχο και τη γενικότερη παραγωγή του αστικού χώρου Επιχειρείται η διαπραγ-μάτευση της πολεοδομικής οργάνωσης της Θεσσαλονίκης του 17ου αιώνα μέσα από την οπτική της Ιστορικής Αστικής Γεωγραφίας που εξετάζει τρία βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα μιας πόλης το πολεοδομικό σχέδιο και τους μετασχηματισμούς του τις χρήσεις του αστικού χώρου και τον τρόπο οργάνωσής τους και τέλος τον κτισμένο χώρο δηλαδή τα κτιριακά κελύφη που είναι φορείς των χρήσεων σε μια δεδομένη ιστορική περίοδο (Carter 1983 και 1972)

Για να γίνει κατανοητό το πολεοδομικό σχέδιο της Θεσσαλονίκης θα πρέ-πει να υπενθυμισθεί πως η πόλη ιδρύεται το 31615 πΧ από τον Κάσσαν-δρο με την πρακτική του συνοικισμού μεμονωμένων κοντινών οικισμών Το πολεοδομικό της σχέδιο είναι τυπικό μιας πόλης της πρώιμης Ελληνιστικής περιόδου και άμεσα συγκρίσιμο με τις μακεδονικές πόλεις της Ελληνιστι-κής Ανατολής (Vitti 1996 140-144) Το ορθογωνικής χάραξης σχέδιο (Εικό-να 1) δημιουργεί ένα σχαρωτό πλέγμα με κάναβο οικοδομικών τετραγώνων 50Χ100μ (αναλογία 12) με την κατάλληλη προσαρμογή στα τοπογραφικά δεδομένα Το σχέδιο ανήκει στο επονομαζόμενο laquoιπποδάμειοraquo σύστημα

145

Δ Δρακούλης Ιστορική γεωγραφία οθωμανικής Θεσσαλονίκης

σχεδιασμού και διαθέτει μια σειρά από παράλληλες οδούς με προσανατο-λισμό ΒΔ-ΝΑ μεταξύ των οποίων δύο μεγάλοι οδοί που αντιστοιχούν στη σημ Εγνατία και στην βορειότερη σημ Αγίου Δημητρίου καθώς και μια σει-ρά από μικρότερες κάθετες οδούς συμπεριλαμβανομένων των σημ οδών Βενιζέλου και Αγίας Σοφίας Οι δυο κεντρικοί οδοί διασχίζουν την πόλη με αφετηρία και προορισμό τις πύλες των τειχών που την περιβάλλουν με μια έκταση περίπου 250 Ηα Η κεντρική περιοχή της πόλης είναι κατειλημμένη με την Αγορά και άλλα σημαντικά δημόσια κτίσματα με την οριοθέτηση των ιερών στο ΝΔ τμήμα της πόλης (Δρακούλης 2012 11-43 Lagopoulos 2004

Εικ 1 Ελληνιστική Θεσσαλονίκη (4ος πΧ αι) (Πηγή Vickers 1972 161 σχ 4)

Εικ 2 Ύστερη Ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη (4ος μΧ αι) (Πηγή Vitti 1996 εκ)

Εικ 3 Βυζαντινή Θεσσαλονίκη (14ος αι) (Πηγή Θεοχαρίδης 1959 εκ)

Εικ 4 Διαίρεση περιοχής κατοικίας κατά συνοικίες τον 15ο αι (1478) (Προσαρμο-γή από Δημητριάδης 1983 χ 1)

146


63-64 και 2005 172-177 Vickers 1972 156-170)Στις αρχές του 4ου μΧ αι με την εγκατάσταση του Γαλερίου στην πόλη

(305-311) η σημ οδός Εγνατίας αναδεικνύεται σε κύριο μνημειακό και κο-σμολογικό - συμβολικό άξονα Α-Δ της πόλης (decumanus maximus) και με κύριο άξονα Β-Ν (cardo maximus) τη σημ οδό Βενιζέλου (Εικόνα 2) Εφαρ-μόζεται επίσης ένα πολεοδομικό πρόγραμμα οικιστικής επέκτασης 10 Ηα στο μέχρι τότε ακατοίκητο ΝΑ τμήμα της πόλης που περιλαμβάνει παλα-τιακό συγκρότημα ιππόδρομο και κυκλικό ναό αυτοκρατορικής λατρείας (σημ Ροτόντα) δηλαδή τα τυπικά χαρακτηριστικά των παλατίων της ύστε-ρης ρωμαϊκής περιόδου (Ćurčić 1993 69-70) Η είσοδος στη νέα συνοικία επιτυγχάνεται με το σχεδιασμό ενός νέου κόμβου - διασταύρωσης ενός τε-τράπυλου με θριαμβική αψίδα (σημ Καμάρα) που λειτουργεί ως μνημειακό - ιδεολογικό όριο μεταξύ της παλαιάς Θεσσαλονίκης και της laquoνέαςraquo πόλης του Γαλερίου (Vitti 1996 105-106)

Στον χάρτη της Βυζαντινής Θεσσαλονίκης του 14ου αι (Θεοχαρίδης 1959) (Εικόνα 3) παρατηρείται αφενός η σχετική διατήρηση του πολεοδο-μικού κανάβου στο οδικό δίκτυο αφετέρου ο καταμερισμός των εκκλησιών μέσα στον χώρο που δημιουργούν επιμέρους πόλους και πλαισιώνονται με τις ενορίες τους Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται μια νέα διαμερισματο-ποίηση του χώρου σε σχετικά μικρές αστικές μονάδες γειτονιάς - ενορίες η κάθε μία από τις οποίες έχει ως επίκεντρο έναν πυρήνα την εκκλησία της μια διαδικασία που έχει αποκληθεί διοικισμός σε αντίθεση με το συνοικι-σμό (Bryer 1986 263-80)

Τον 15ο αιώνα 50 χρόνια περίπου μετά την οριστική οθωμανική κατά-κτηση του 1430 οι 10 βυζαντινές ενορίες - γειτονιές της πόλης εμφανίζονται σε κατάστιχο με την μορφή των mahalle συνοικιών δηλαδή με τα ελληνικά ακόμη ονόματα τους και σχετικά μεγάλη έκταση (Εικόνα 4) Τον 16ο αιώνα το 1525 ο χώρος διαμερισματοποιείται περισσότερο οι mahalle φτάνουν τις 43 και οι ονομασίες τους εξοθωμανίζονται (Εικόνα 5)

Η παλαιότερη τεκμηριωμένη πληροφορία που έχουμε για τις συνοικίες της Θεσσαλονίκης κατά τον 17ο αι προέρχεται από ένα κατάστιχο καταγρα-φής των κατοίκων της πόλης γύρω στα 1613 (Lowry 1980-81 281) Στην Ει-κόνα 6 φαίνεται ο χωρισμός του χώρου κατοικίας κατά εθνοτικο-θρησκευτι-κές κοινότητες (Δημητριάδης 1983) ενώ οι περιοχές υψηλών εισοδημάτων σημειώνονται με επιπλέον χρώμα (Τριανταφυλλίδης 1960) Ύπολογίζεται πως τον 17ο αι ο αριθμός των mahalle ανεβαίνει σε 68 και ο χώρος υπο-διαιρείται περισσότερο με 40 μουσουλμανικές 17 εβραϊκές και 11 χριστια-νικές συνοικίες σε 250 περίπου εκτάρια τειχισμένης επιφάνειας (Εικόνα 7) Οι μουσουλμάνοι ήταν απλωμένοι από την Εγνατία και πάνω κατέχοντας

147


περισσότερο από τη μισή έκταση της πόλης Μια μόνο μουσουλμανική συνοικία (Akce Mescid) βρισκόταν στη περιοχή της σημ Πλατείας Ναυαρί-νου Οι χριστιανικές συνοικίες ήταν χωροθετημένες κυρίως στο ανατολικό τμήμα παράλληλα με το τείχος Μικροί χριστιανικοί θύλακες βρίσκονταν επίσης γύρω από τη Μονή Βλατάδων την Αγία Θεοδώρα κα τη σημερινή Μητρόπολη Οι εβραϊκές συνοικίες βρίσκονταν στο κέντρο περίπου από τη σημερινή Διαγώνιο ως τον Βαρδάρη και από το ύψος της Εγνατίας ως τα παραθαλάσσια τείχη μια περιοχή που περιελάμβανε και τμήματα της αγο-ράς Πιθανά σε κάποιες χρονικές περιόδους υπήρχαν και μικτές συνοικίες χριστιανών και εβραίων κοντά στο λιμάνι (Δημητριάδης 2014 287-318 και 1983 17 και σποράδην)

Περιγραφή

Οι επιμέρους πληροφορίες που αφορούν στην οθωμανική Θεσσαλονίκη του 17ου αι αντλήθηκαν από το Seyahatnacircme του Evliya Ccedilelebi (Dankoff κά 1996 63-79 Μοσχόπουλος 1940 321-363) Ο όρος Seyahatnacircme προέρχε-ται από τα περσικά και υποδηλώνει ένα λογοτεχνικό περιηγητικό είδος και μια παράδοση που παραδείγματά της μπορούν να ανιχνευθούν στους Αρα-βες περιηγητές της περιόδου των Ουμαγιαδών (661-750 μΧ) Το σημαντι-κότερο παράδειγμα αυτού του λογοτεχνικού είδους είναι το Seyahatnacircme του οθωμανού περιηγητή Evliya Ccedilelebi (1611-1684) δηλαδή το laquoΒιβλίο των ταξιδιώνraquo ή laquoΟδοιπορικόraquo ή σύμφωνα με άλλο χειρόγραφο laquoχρονικό του οδοιπόρουraquo Είναι γραμμένο στην καθομιλουμένη γλώσσα της περιόδου με πιθανούς αποδέκτες μέλη της παλατιακής αριστοκρατίας Ο τρόπος γραφής του κειμένου ανήκει στο απλό ύφος των πεζών κειμένων της οθωμανικής γραμματείας που ακολουθούν το ρεύμα του λεγόμενου ινδικού ύφους που από τον 16ο αι χρησιμοποιείται στην οθωμανική και περσική λογοτεχνία Το ύφος αυτό χαρακτηρίζεται από την υπερβολή τη χρήση καθομιλουμέ-νης γλώσσας με ανάμειξη λόγιων στοιχείων τη χρήση σύνθετων λέξεων με συντακτικό που κάνει χρήση μακρών περιόδων και ένα χιούμορ που τείνει προς τον κυνισμό (Λούπης 2002 486 Lamers 1988 64-69) Ο συγγραφέας περιγράφει σε δέκα βιβλία τις επί 36 χρόνια περιηγήσεις του που αρχίζουν στη γενέτειρά του Istanbul και καλύπτουν περιοχές από την Περσία ως την Κεντρική Ευρώπη κι από τη ρωσική στέπα ως την Αβησσυνία Επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη και την περιέγραψε διεξοδικά στο όγδοο βιβλίο που περι-λαμβάνει τις περιηγήσεις που εκκινούν από την γενέτειρά του Istanbul το 1667 και καλύπτει τις περιοχές της ελληνικής χερσονήσου και την Κρήτη την Αλβανία και τέλος την επιστροφή του και πάλι στην Istanbul το 1670 (Dankoff 2004 11)

148


Εικ 5 Διαίρεση περιοχής κατοικίας τον 16ο αι (1525) (Οριοθέτηση κατά συνοικίες σύμφωνα με Δημητριάδης 1983 χ 2)

Εικ 6 Εθνοτικο-θρησκευτική διαίρεση του χώρου (Οριοθέτηση σύμφωνα με Δημητριάδης 2008 118)

149


Εικ 7 Διαίρεση περιοχής κατοικίας τον 17ο αι (Οριοθέτηση κατά συνοικίες σύμφωνα με Δημητριάδης 1983 χ 4)

150


Στο πρώτο εισαγωγικό απόσπασμα πραγματοποιείται μια εκτενής ανα-δρομή στην ιστορία της πόλης Ο συγγραφέας επικαλούμενος ανώνυμες πηγές δημιουργεί μια πολυεθνική μυθοπλασία Ως πρώτος ιδρυτής της πό-λης θεωρείται ο προφήτης Σολομών (Suumlleyman)1 που μεταφέρει την Belkicircs βασίλισσα του Σαβά στη Θεσσαλονίκη Εκεί οικοδομείται στη θέση του ση-μερινού Επταπυργίου ανάκτορο ανάμεσα σε δάσος με πλατάνους Ως δεύ-τερος ιδρυτής θεωρείται ο φιλόσοφος Feylekos (Φίλιππος ή Σέλευκος) που οικοδομεί στη θέση του προγενέστερου ανακτόρου το φρούριο της πόλης Ως ημερομηνία δίδεται το 898 από τη γέννηση του Μωάμεθ δηλαδή τοπο-θετείται στο 299 πΧ αντί του σήμερα αποδεκτού 315316 πΧ μια σχετικά μικρή απόκλιση που θα πρέπει να παρατηρηθεί Η ονομασία Selacircnik αποδί-δεται στον υιό του Feylekos ενώ επισημαίνεται η πολυανθρωπία της πόλης στη ρωμαϊκή περίοδο και το μεγάλο λιμάνι της Αναφέρεται επίσης ένας τρίτος αποικισμός από Εβραίους προερχόμενους από λιμάνια της Παλαι-στίνης η συνακόλουθη κατάκτηση και υποταγή των Ελλήνων κατοίκων της και ο μετασχηματισμός της πόλης για 150 χρόνια σε laquoοίκο των Ιουδαίωνraquo Στην αφήγηση εμπλέκεται και ο Ρωμαίος Ağıştaş (Αύγουστος) που από την πόλη Filibe (Φίλιπποι ή Φιλιππούπολη) εκδράμει και πολιορκεί την Selacircnik Όμως οι Εβραίοι που συνάπτουν συμμαχία με τους Γενουάτες επικρατούν των Ρωμαίων Σε κάποια ακαθόριστη ιστορική περίοδο οι Ρωμαίοι επικρα-τούν ξανά και κυρίαρχος της πόλης είναι πλέον η Ayasof (Αγία Σοφία) και οι-κοδομείται ο ομώνυμος ναός Στην αφήγηση υποστηρίζεται πως 700 χρόνια αργότερα η μητέρα του βασιλέα Κωνσταντίνου Hellana (Ελένη) ανακη-ρύσσεται βασίλισσα της Θεσσαλονίκης και υποτάσσει τους Εβραίους Τέλος καθορίζεται πως το έτος Εγίρας 792 (1390) η πόλη υποτάσσεται στον κατα-κτητή της Μακεδονίας Gazi Evrenos Beğ

Στο δεύτερο απόσπασμα περιγράφονται οι θρησκευτικές και στρατιωτι-κές αρχές της πόλης και αναφέρονται οι τέσσερεις ιεροδικαστικές περιοχές (niyacircbeti) της Αγοράς Καλαμαριάς Αιγυπτιακής Αγοράς και Μουχτεσίμπ Αγά (ccedilarsu niyabeti ve andan Kelemerye niyabeti ve Mısır ccedilarsusu niyabeti ve muhtesib ağa niyiibeti vardır) (Dankoff κά 2004 65) Καταγράφονται επίσης η στρατιωτική και υπαλληλική ιεραρχία καθώς και οι στρατιωτικές δυνά-μεις που φρουρούν την πόλη

Στο τρίτο απόσπασμα περιγράφονται τα τείχη και το φρούριο δίνονται οι διαστάσεις της περιμέτρου και ονοματοδοτούνται οι πύργοι και οι πύ-

1 Για αντιπαραβολή των όρων χρησιμοποιείται η σύγχρονη τουρκική μετάφραση των Dankoff κά 1996 που βασίζεται στο 8 kitap Topkapı Sarayı Kuumltuumlphanesi Bağdat 308 σ 63-79

151


λες Αναφέρονται κατά σειρά προς δυσμάς ο πύργος (Vardar kullesi και to-phanesi) και η πύλη του Βαρδάρη (Vardar kapusu) και η νέα πύλη (Yenikapı) ή Mevlevihane2 Προς βορρά σημειώνονται ο πύργος των Γαζήδων (Νικητών - Gaziler kullesi) και η Ακρόπολη δηλ το Επταπύργιο (Yedikule) και προς ανατολάς η πύλη Kullekapı και η πύλη της Καλαμαριάς (Kelemerye) Στο νότο αναφέρονται ο πύργος της Καλαμαριάς ή πύργος του λέοντος (Burc-ı Esed) δηλ ο σημ Λευκός Πύργος (Kiel 1973 352-57) και η πύλη της αποβά-θρας (İskele kapusuna)

Στο τέταρτο απόσπασμα περιγράφεται η εμπορική συνοικία της αποβά-θρας και το λιμάνι της πόλης ενώ το πέμπτο αφορά στα ισλαμικά ιερά κτί-ρια τέτοια όπως τα τζαμιά δηλ τεμένη με μιναρέ mescidi (τεμένη δίχως μι-ναρέ) και τεκέδες (μοναστήρια) θεολογικές σχολές (medresesi) και σχολές απαγγελίας του Κορανίου (darursquol-kurra-i huffazan)

Στο έκτο απόσπασμα περιγράφονται τα δημόσια και ιδιωτικά λουτρά (hammam) στο έβδομο τα χάνια (han) και στο όγδοο οι κρήνες (ccedileşme) και οι περίπτεροι χώροι διανομής νερού (sebilhane) Το ένατο απόσπασμα δι-απραγματεύεται την εμπορική αγορά (ccedilarşı) με το κατεξοχήν κτιριακό της κέντρο το μπεζεστένι (bezzazistan) και στο δέκατο περιγράφεται η διαίρεση της πόλης σε μουσουλμανικές χριστιανικές και εβραϊκές συνοικίες Στο 11ο απόσπασμα παρουσιάζονται κτίρια δημόσιας σίτισης (imareti) νοσοκομεία (dacircruumlrsquoş-şifa) και φρενοκομεία (bimarhane) της πόλης ενώ το 12ο αναφέρε-ται στην πυριτιδαποθήκη (baruthanesi) και στους ανεμόμυλούς της Το 13ο απόσπασμα αφορά στο κλίμα στο 14ο πραγματοποιούνται μια σειρά από ανθρωπολογικές παρατηρήσεις για τους κατοίκους της πόλης (ονομασίες φυσικά χαρακτηριστικά ενδυμασίες διάλεκτοι κά) ενώ στο 15ο γίνονται αναφορές στα χριστιανικά μοναστήρια και στις εβραϊκές συναγωγές Στο 16ο απόσπασμα παρουσιάζονται διάφορα τοπικά προϊόντα στο 17ο εκθει-άζονται οι αμπελώνες και οι αγροτικές γαίες και στο 18ο αναφέρονται οι εξοχικοί περίπατοι γύρω από την πόλη Στο 19ο απόσπασμα ονοματίζονται οι γύρω οικισμοί ενώ τέλος το 20ό αναφέρεται στις πηγές νερού πέριξ της πόλης

Μεθοδολογία

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή των αποσπασμάτων για τη Θεσ-σαλονίκη παρατηρείται μια πληθώρα αναφορών στον αστικό χώρο της πό-

2 Η ονομασία παραπέμπει στον παρακείμενο τεκέ των δερβισικού θρησκευτικού τάγματος των οπαδών του Mevlacircnacirc Celacircleddicircn-i Rucircmicirc

152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου

λης στα κτίρια και στις χρήσεις τους Η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε για την καταγραφή της χωρικής πληροφορίας που περιέχεται στο κείμενο βασίζεται στην λεγόμενη τεχνική της ισοτοπίας (Greimas 1986 195-197 και 1966 50) Συνίσταται σε μια προσεκτική ανάγνωση των κειμενικών στοιχεί-ων και τη σημείωση κάθε πιθανής αναφοράς στο χώρο και στις σημασίες

153


του Τέτοιες αναφορές συσχετίζονται κυρίως με τα κτίρια - κελύφη τις χρή-σεις γης και τις λειτουργικές διαφοροποιήσεις των χρήσεων και δευτερευ-όντως με τις γεωφυσικές και ιστορικο-γεωγραφικές αναφορές τις χωρικές και κοινωνικές πρακτικές και τους τρόπους σκέψης Προσδιορίστηκαν με τον τρόπο αυτό 54 διαφορετικές χωρικές ισοτοπίες που ταξινομήθηκαν σε αστι-κές χρήσεις και που φαίνονται στον Πίνακα 1 Μπορούν να ταξινομηθούν στις ακόλουθες κύριες κατηγορίες χρήσεων του αστικού χώρου κατοικία οι-κονομία διοίκηση πολιτισμός θρησκεία ασφάλεια και δίκτυα και μπορούν να διαιρεθούν περαιτέρω σε επιμέρους λειτουργικές υποκατηγορίες Στις οικονομικές χρήσεις στον πρωτογενή τομέα παραγωγής υπάγεται η εξάσκη-ση της αστικής γεωργίας η πόλη υπενθυμίζεται είχε μεγάλα ενδοαστικά κενά που καλλιεργούνταν Στο δευτερογενή τομέα υπάγονται η βιοτεχνία και η μεταποίηση Στον τριτογενή τομέα κατηγοριοποιούνται το εμπόριο χονδρικό και λιανικό οι αποθηκευτικές χρήσεις ο τομέας των υπηρεσιών και η διοίκηση Οι πολιτισμικές χρήσεις περιλαμβάνουν τις υποκατηγορίες της εκπαίδευσης και της κοινωνικής αναψυχής Στον πολιτισμό κατηγοριο-ποιούνται επίσης οι χώροι κοινωνικής πρόνοιας και οι χώροι ψυχαγωγίας Η θρησκεία η ασφάλεια και τα δίκτυα οδικό και ύδρευσης συμπληρώνουν τις λειτουργικές κατηγορίες των χρήσεων γης (Λαγόπουλος 2009 135-157 και 1973 23-25)

Ανάλυση

Στο κείμενο ο χώρος κατοικίας χωρίζεται σε ένα πρώτο επίπεδο κατά εθνο-τικοθρησκευ-τικές κοινότητες Το οθωμανικό κράτος οργάνωνε την κοινωνία σε αστικούς πυρήνες που καθοδηγούνταν από ιερωμένους και μια παρό-μοια οργάνωση προσπαθούσε να επιβάλλει και στους μη μουσουλμάνους που διαιρούνταν σε πέντε ομάδες 1) Ρούμ δηλαδή Έλληνες και Σλάβοι ορθόδοξοι 2) Αρμένιοι 3) Καθολικοί Αρμένιοι 4) Λατίνοι Καθολικοί και 5) Εβραίοι Οι εθνοτικές αυτές ομάδες χωρίζονταν σε τρείς βασικές θρησκευτι-κές κοινότητες μουσουλμάνους χριστιανούς και εβραίους και είχαν τον εκ-πρόσωπό τους που τους αντιπροσώπευε στις αρχές και μοίραζε τις οικονομι-κές υποχρεώσεις που αναλογούσαν Στο αστικό επίπεδο η χρήση για λόγους κατοικίας πραγματοποιούνταν με μια ευρύτερη διαμερισματοποίηση του χώρου σε επιμέρους συνοικίες τις mahalle Ο Evliya Ccedilelebi αναφέρει πως υπήρχαν 120 mahalle εκ των οποίων 48 μουσουλμανικές 16 χριστιανικές και 56 εβραϊκές Σύμφωνα όμως με τον Βασίλη Δημητριάδη (1983 81-83) που στηρίζεται σε οθωμανικά έγγραφα η πόλη είχε τον 16ο-17ο αιώνα μι-κρότερο αριθμό συνοικιών

Οι οθωμανικές συνοικίες (mahalle) αποτελούσαν διακριτές χωρικές

154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155


ενότητες που ιδρύονταν από ομάδες λίγων οικογενειών νομάδων ή μετα-ναστών από άλλα αστικά κέντρα Συνδέονταν με κοινή εθνική καταγωγή ή κοινή συμμετοχή σε επαγγελματική συντεχνία ή θρησκευτική κοινότητα Η ατομική οικοδόμηση κατοικιών στην ιστορική αυτή περίοδο είναι σπάνιο φαινόμενο Η διαδικασία πλήρωσης του αστικού ιστού δεν πραγματοποι-ούνταν μεμονωμένα αλλά κατά συνοικίες Διέθεταν κάποιες στοιχειώδεις δημόσιες χρήσεις όπως ένα κτίριο λατρείας σχολείο αποθήκες τροφίμων κρήνες και βρύσες ή δημόσιο λουτρό Σε κάποιο σταυροδρόμι ελεύθερο χώρο ή ένα πλάτωμα δημιουργούνταν η έννοια ενός κέντρου Εγγυητής των οικοδομικών διατάξεων και των ορίων της mahalle ήταν ο ιμάμης Οι συνοι-κίες της πρώιμης οθωμανικής περιόδου υπολογίζεται να είχαν 30-50 κα-τοικίες ανά εκτάριο το 12-15 της συνολικής της επιφάνειας προορίζονταν για το οδικό δίκτυο και 30-45 αποτελούσε το ιδιωτικό πράσινο Τα αστι-κά οικόπεδα είχαν μια επιφάνεια της τάξης των 200-250 τμ πάντα με ένα κήπο και την κατοικία στο πλάι περιφραγμένα με ψηλούς τοίχους για να εμποδίζουν την θέαση από τα έξω Για τη χωροθέτηση της περιοχής κατοι-κίας προτιμούνταν επίπεδα που ακολουθούν τις ισοϋψείς της τοπογραφίας του εδάφους με πανοραμική θέα και νότιο ηλιοθερμικό προσανατολισμό (Boyar 2013 275-292 Cerasi 1984 105-122) Όσον αφορά το οδικό δίκτυο παρατηρείται μια χαλάρωση της αρχαίας χάραξης Συνεχίζει όμως να υπάρ-χει μια εσωτερική οργάνωση που προέβλεπε τη σύνδεση των επιμέρους γειτονιών με τις κεντρικές περιοχές μέσω της σημερινής Εγνατία και της κα-θέτου σημερινής Βενιζέλου Εντός των γειτονιών οι δρόμοι διακλαδίζονταν με ακανόνιστες διαδρομές και συχνά κατέληγαν σε αδιέξοδους δρόμους ένα είδος ημι-ιδιωτικών ζωνών που το μοιράζονταν οι παρακείμενες κατοι-κίες (Pinon 2000 177-182)

Τα μοναδιαία στοιχεία των συνοικιών οι κατοικίες περιγράφονται στο κείμενο ως πολυώροφα κτίσματα λιθόκτιστα με παράθυρα και αυλές και κλειστούς εξώστες (σαχνισιά) στεγασμένα με κόκκινα κεραμίδια κτισμένα με ΝΑ προσανατολισμό με θέα προς τον κόλπο της Θεσσαλονίκης Είχαν δύο και τρεις αυλές και ιδιαίτερα διαμερίσματα υπόστεγα (τσαρδάκια) και περίπτερα ενώ σε εκατοντάδες από αυτά υπήρχαν κήποι και αμπέλια ρο-δώνες και σιντριβάνια Θα πρέπει να υπενθυμίσουμε πως τα γενικά χαρα-κτηριστικά της μακεδονικής κατοικίας της οθωμανικής περιόδου είναι πως διαθέτει έναν περίκλειστο κήπο με την οικία χωροθετημένη πλευρικά πως χρησιμοποιεί απλούς γεωμετρικούς όγκους που προσθετικά δημιουργούν ακανόνιστες κατόψεις με την στέγη να προεξέχει του κυρίως όγκου και πως η τεχνολογία που χρησιμοποιεί στο ισόγειο είναι λιθοδομή και στους ορό-φους του ξύλου με έντονα διαμορφωμένες προεξοχές στην ανωδομή και

156


διπλή σειρά των ανοιγμάτων Αποτελείται από τρεις χώρους α) το πέτρινο ισόγειο με ακανόνιστη κάτοψη που ακολουθεί τα πλευρικά όρια του οικο-πέδου με την είσοδο τις αποθήκες και τους βοηθητικούς χώρους πχ στά-βλους β) τα δωμάτια κατοικίας (oda) στον επάνω όροφο και γ) τους χώρους που συνδέουν τα επιμέρους δωμάτια που μπορεί να είναι σκεπαστοί και να διαμορφώνουν μια στοά που να ανοίγει προς τον κήπο (sofa) (Μουτσόπου-λος 1993 Cerasi 1988 165-172)

Στον πρωτογενή τομέα υπάγεται η εξάσκηση της αστικής γεωργίας όπου αναφέρονται πολλοί κήποι και αμπελώνες Στο δευτερογενή τομέα αναφέ-ρονται μεταξύ της θάλασσας και του τοίχου του φρουρίου συντεχνίες βιο-τεχνών (isnaf) μεγάλα βυρσοδεψεία ξυλέμποροι και βιοτεχνίες μάλλινων ρούχων και κατασκευής πυρίτιδας καθώς και υδρόμυλοι άλεσης

Αναφορικά με τον τριτογενή τομέα έξω από τα τείχη ήταν η laquoΑιγυπτιακή αγοράraquo (Misir ccedilarşısı) με πολλά καταστήματα χονδρικού εμπορίου και μέσα από το τείχος ήταν πέντε αγορές (χαλιών παπουτσιών σκούφων ραφτά-δικα κά) ενώ για το λιανικό εμπόριο αναφέρονται 4500 καταστήματα Η αγορά (ccedilarşi) αποτελούνταν από ένα σύνολο μικρών καταστημάτων κατά μήκος και των δύο πλευρών παράλληλων και κάθετων μικρών και στενών δρόμων συχνά σκεπαστών με ξύλινες κατασκευές για λόγους σκίασης Ανα-φέρονται 500 καταστήματα λιανικού εμπορίου και υπόγεια με 300 εμπό-ρους Στην οθωμανική πόλη ο όρος ccedilarşi δηλώνει την αγορά ως κέλυφος και ο όρος bazaar προσδιορίζει την γενικότερη περιοχή της αγοράς στις οθωμα-νικές πόλεις ή μια ανοικτή αγορά Ένα ccedilarşi περιλαμβάνει συνήθως μια σει-ρά από ειδικά κτίρια όπως μπεζεστένι λουτρά (χαμάμ) χάνια και καραβάν σεράγια καθώς και ιδιωτικά καταστήματα πάγκους για λαϊκές αγορές αλλά και τζαμί (Cerasi 1988 115-128)

Επίκεντρο της αγοράς ήταν το μπεζεστένι όπου πωλούνταν πολύτιμα είδη αρώματα και υφάσματα Σε κάθε δρόμο ήταν συγκεντρωμένα μαγα-ζιά μιας συντεχνίας ειδικευμένα σrsquo ένα είδος εμπορεύματος Το μπεζεστένι (Bedesten) είναι μια ιδιαίτερη μορφή κλειστής αγοράς όπου εμπορεύονται και αποθηκεύονται αγαθά μεγάλης αξίας Είναι μια μεγάλη επιμήκης θο-λωτή αίθουσα που συνήθως είναι και διώροφη και διαθέτει εξωτερικά με-μονωμένα καταστήματα Αρχικά ο όρος σήμαινε την περιοχή μιας αγοράς όπου πωλούνταν υφάσματα και τα πρώτα μπεζεστένια ήταν πιθανά συγκε-κριμένες περιοχές μιας γενικότερης αγοράς (bazaar) Κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου το μπεζεστένι εξελίχθηκε σαν ένας συγκεκριμένος κτιριολογικός και λειτουργικός τύπος και έγινε το κέντρο της οικονομικής ζωής σε μια πόλη Λόγω του ότι παρείχαν ασφάλεια μια και κλειδώνονταν κατά τη διάρκεια της νύκτας συχνά χρησιμοποιούνταν για φύλαξη κοσμη-

157


μάτων ή για οικονομικές συναλλαγές και θεωρούνταν σαν σύμβολο ευημε-ρίας μιας πόλης (Ανδρούδης 2008 51-66 Σαμουηλίδου κά 1983 62 Cezar 1983 164-167)

Ως αποθηκευτικές χρήσεις αναφέρονται οι αποθήκες του τελωνείου των φρουρίων και των πύργων καθώς και η πυριτιδαποθήκη ενώ ο τομέας των υπηρεσιών καλύπτεται με χάνια καραβάν-σεράγια και χώρους ενοικίασης ξενιτεμένων τεχνιτών (bekiar odasi) Το χάνι (han) είναι ένα κτίριο που συν-δυάζει τη λειτουργία του ξενώνα και του εμπορικού κέντρου Τα κτίρια του έχουν ένα πρότυπο σχέδιο που περιλαμβάνει ένα τετράγωνο ή ορθογώνιο περίβλημα με δωμάτια διανυκτέρευσης διευθετημένα γύρω από μια κεντρι-κή αυλή ενώ διαθέτει στάβλους αποθήκες δωμάτια και πιθανά μικρό τέμε-νος (Petersen 1996 146-147) Το καραβάν σεράι είναι μια πιο εξειδικευμένη μορφή χανιού που προβλέπει παροχές υπηρεσιών για ολόκληρα καραβά-νια Ο σύνθετος όρος προέρχεται από το καραβάνι δηλαδή μια ομάδα των ταξιδιωτών και το σεράι δηλαδή παλάτι Γενικά αναφέρεται σε μεγάλο συ-γκρότημα που μπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς ταξιδιώτες με ταυτόχρονη σταύλιση ζώων και αποθήκευση εμπορευμάτων Από το 16o αιώνα και μετά τα οθωμανικά χάνια αναπτύσσουν μια τυπολογία με περίκλειστη κεντρική αυλή και συνήθως αποτελούν τμήμα μεγαλύτερων συγκροτημάτων που πε-ριελάμβανε περίφραξη με τέμενος και λουτρό (Ανδρούδης 2005-06 63-97 Petersen 1996 51)

Η διοικητική λειτουργία χωροθετείται στο Επταπύργιο ενώ όσον αφορά στην εκπαίδευση αναφέρονται ιεροδιδασκαλεία (μεδρεσέδες) και σχολές ιερομνημόνων του Κορανίου (χαφίζ) που δεν χωροθετούνται

Οι χώροι κοινωνικής αναψυχής βρίσκονταν πιθανά γύρω από την πύλη του Βαρδάρη ανάμεσα σε κατοικίες Αναφέρονται οινοπωλεία μποζαχανέ-δες δηλ καταστήματα που πουλούσαν boza3 καφενεία καθώς επίσης χά-νια και καραβάν σεράγια

Σχετικά με την κοινωνική μέριμνα αναφέρονται 16 ιμαρέτ - πτωχοκο-μεία όπου σε επτά από αυτά παρασκευάζονται συσσίτια για απόρους Διένεμαν δωρεάν ψωμί σούπα και κρέας καθημερινά και ρύζι δυο φορές την εβδομάδα στους φτωχούς στους μαθητές και στους δερβίσηδες τους περιπλανώμενους μύστες του Ισλάμ Τα ιμαρέτ αποτελούν συνήθως τμήμα ενός μεγαλύτερου θρησκευτικού συγκροτήματος που περιλαμβάνει συνή-θως ένα τζαμί ένα μεντρεσέ και ένα λουτρό (hammam) Οι δημόσιοι αυτοί

3 Πρόκειται για χαμηλής περιεκτικότητας (1) αλκοολικό ποτό που γίνεται από κεχρί καλαμπόκι και σίτο που έχουν υποστεί ζύμωση με παχιά συνοχή και ελα-φρώς όξινη γλυκιά γεύση

158


αστικοί χώροι κοινωνικής μέριμνας αποτελούνταν από κουζίνα τραπεζα-ρία αποθήκη τροφίμων αχυρώνα στάβλο τουαλέτα ξύλινο υπόστεγο και δωμάτια διανυκτέρευσης (Singer 2007 43-52) Θα πρέπει να σημειωθεί πως ο Heath Lowry (2008 71) δημοσιεύει πίνακα με έξι επώνυμα ιμαρέτ της πό-λης όλα κατασκευασμένα στην περίοδο μεταξύ 15ου-16ου αιώνα

Σχετικά με τις χρήσεις κοινωνικής υγείας σημειώνονται νοσοκομεία κο-ντά στο τζαμί του Κασίμ-πασά (Αγ Δημήτριος) και στο τζαμί του Σεΐχ-Χορ-τάτζ (Ροτόντα) ενώ παραπλεύρως του χριστιανικού μητροπολιτικού ναού στην παραλία χωροθετείται ιδιωτικό φρενοκομείο Οι χρήσεις γης για λό-γους ασφάλειας εκπροσωπούνται στο κείμενο με τις αναφορές στο τείχος στα φρούρια τους πύργους και τις πύλες Αναφορικά με τα δίκτυα για μεν το οδικό αναφέρονται για την αγορά 300 οδοί σε χάραξη σκακιέρας δηλα-δή ιπποδάμεια χάραξη ενώ για το δίκτυο ύδρευσης πληροφορούμαστε πως έρχεται βασικά από τον Χορτιάτη πως υπάρχουν 3000 πηγάδια και 64 δη-μόσιες βρύσες Τέλος θα διαπραγματευτούμε αναλυτικότερα τους χώρους θρησκευτικής χρήσης και τους χώρους κοινωνικής αναψυχής - λουτρά

Οι χώροι θρησκευτικής χρήσης

Αναφέρεται πως υπάρχουν 150 μουσουλμανικά θρησκευτικά κτιριακά κε-λύφη που περιλαμβάνουν κύρια (cami) και συνοικιακά τεμένη (mescid)4 και τεκέδες καθώς επίσης 12 χριστιανικές εκκλησίες και μοναστήρια και 20 εβραϊκές συναγωγές Για τα μουσουλμανικά κελύφη διευκρινίζει πως 32 εί-ναι τζαμιά ονοματοδοτεί όμως μόνο 18 από αυτά και τα παρουσιάζει με την παρακάτω σειρά (Dankoff κά 1996 68-71 Μοσχόπουλος 1940 338-345) ενώ τα παρακάτω συνοδευτικά σχόλια συμπληρώνονται από τις πληροφο-ρίες της μονογραφίας για την Θεσσαλονίκη της Τουρκοκρατίας του καθηγητή Βασίλη Δημητριάδη (1983)

1) Το τζαμί Ayasofya δηλ ο βυζαντινός ναός της Αγίας Σοφίας του 8ου αι που βρίσκεται στη συμβολή των οδών Αγίας Σοφίας και Ερμού μετε-τράπη σε ισλαμικό τέμενος το 152324 από τον Makbul İbrahim Paşa (1493-1536) τον αποκαλούμενο και Pargalı δηλ από την Πάργα μεγάλο βεζίρη του Suumlleyman Α΄ που εκτός άλλων μετέτρεψε το παλαιό κωδω-νοστάσιο σε μιναρέ και κατασκεύασε σιντριβάνι στον αυλόγυρο (Δημη-

4 Το mescit είναι ο όρος για ένα μικρό τζαμί που δεν χρησιμοποιείται για την επί-σημη προσευχή της Παρασκευής αλλά χρησιμεύει για καθημερινή χρήση Έτσι δεν διαθέτει άμβωνα (minbar) αλλά μόνο mihrab δηλαδή την ειδική εσοχή που χρησιμοποιείται για να υποδείξει την κατεύθυνση της προσευχής προς τη Μέκ-κα Βλ Petersen 1996 186

159


τριάδης 1983 288-292)

2) Το τζαμί Eski Cuma δηλ η παλαιοχριστιανική βασιλική της Αχειροποι-ήτου του 5ου αι που με τη σειρά της εδράζονταν πάνω σε αρχαιότερο δημόσιο λουτρό επί της οδού Αγίας Σοφίας Μετετράπη σε ισλαμικό τέ-μενος το 1430 με την είσοδο του Μουράτ Β΄ στην πόλη Μέχρι το 1478 ήταν το μοναδικό τζαμί όπου πραγματοποιούνταν η επίσημη μεσημβρι-νή προσευχή της Παρασκευής (Δημητριάδης 1983 287-288)

3) Το Sultan Hortaccedil Camii δηλ το κυκλικό κτίσμα του 4ου αι σημ Ροτόντα που λειτουργούσε στη βυζαντινή περίοδο ως χριστιανικός ναός Μετε-τράπη σε ισλαμικό τέμενος το 1590-91 από τον Gazi Fatih-i Yemen δηλ τον κατακτητή της Ύεμένης Sinan Paşa και τον Hortacı Suumlleyman Efendi σεΐχη του παρακείμενου τεκέ των δερβίσηδων της σουφικής αδελφότη-τας Halveti (Δημητριάδης 1983 295-300)

4) Το τζαμί Kasimiye δηλ η πεντάκλιτη βασιλική του Αγίου Δημητρίου του 7ου αι που με τη σειρά της εδράζονταν πάνω σε ρωμαϊκό δημόσιο λου-τρό Μετετράπη σε ισλαμικό τέμενος το 1492-93 από τον Βαγιαζήτ Β΄ (Δημητριάδης 1983 292-294)

5) Το Alaca İmaret Camii οικοδομήθηκε από τον Ιnegoumllluuml İshak Paşa και ολο-κληρώθηκε το 1484 Η προσωνυμία alaca που σημαίνει πολύχρωμο προ-έρχονταν από τη διακόσμηση με πολύχρωμους λίθους σε σχήμα ρόμ-βου του μιναρέ του ενώ το πτωχοκομείο (imaret) βρισκόταν σε άμεση γειτνίαση και σώζεται στην οδό Κασσάνδρου σε πολύ καλή κατάσταση (Δημητριάδης 1983 316)

6) Το αποκαλούμενο από τον συγγραφέα τζαμί του Suumlleyman Paşa ιδρύ-θηκε το 1644-45 και ταυτίζεται με το τζαμί του Suumlleyman Ağa Bıyıklı Βρι-σκόταν επί της σημ οδού Εγνατίας σε σημείο όπου ήταν χωροθετημένη μέχρι τα τέλη του 20ού αι η επονομαζόμενη laquoΣτοά Χορτιάτηraquo Ο Evliya Ccedilelebi αναφέρει πως το τζαμί βρισκόταν στην Αγορά των κατασκευα-στών παπουτσιών (kavaflar) Θεωρείται πως στη θέση αυτή βρισκόταν παλαιότερα βυζαντινός ναός της εικονομαχικής περιόδου ενώ η συνοι-κία του Αγίου Νικολάου όπου βρισκόταν δεν κατοικούνταν από Οθωμα-νούς (Δημητριάδης 1983 324-325)

7) Το τζαμί του Hamza Bey που έχει διασωθεί και βρίσκεται στη συμβολή της οδ Εγνατίας και της οδ Βενιζέλου (πρ κινηματογράφος laquoΑλκαζάρraquo) Οικοδομήθηκε το 1467-68 από την Hafsa Hatun κόρη του Hamza Bey και συγγενή του Gazi Evrenos πρώτου κατακτητή της πόλης Καταστράφηκε από πυρκαγιά και επανοικοδομήθηκε το 1620 από τον Kapıcı Mehmed Bey (Lowry 2012 38-39 Δημητριάδης 1983 323-324)

160


8) Το αναφερόμενο από τον συγγραφέα τζαμί του Sinan Paşa δεν έγινε δυ-νατό να χωροθετηθεί και αποτελεί πιθανή επανάληψη του τζαμιού της Ροτόντας (βλ ν 3) (Δημητριάδης 1983 354-355 σημ 71)

9) Το τζαμί İshakiye θεωρείται πως είναι το καθολικό βυζαντινής μονής του 14ου αι που διασώζεται σήμερα στη συμβολή των σημ οδών Αρριανού και Ιασονίδου με την ονομασία ναός του Αγ Παντελεήμονα Μετετράπη σε ισλαμικό τέμενος το 1508-09 από τον İshak Ccedilelebi καδή της πόλης (Δημητριάδης 1983 304-305)

10) Το αναφερόμενο τζαμί İki Luumlle δηλ των δυο κρουνών ταυτίζεται με το τζαμί Koca Kasım Paşa που ήταν χωροθετημένο στη γωνία των σημ οδών Ολύμπου και Κωννου Παλαιολόγου Θεωρείται πως ήταν το καθο-λικό μονής του 14ου αι που μετετράπη σε ισλαμικό τέμενος πιθανά το 1478 στην περίοδο που ο Kasım Paşa ήταν διοικητής (sancak-beği) του σαντζακίου Θεσσαλονίκης (Δημητριάδης 1983 36-37 326-327)

11) Το τζαμί İki Şerife δηλ με δυο εξώστες στον μιναρέ του ταυτίζεται με τον σημ ναό των Ταξιαρχών στο ΒΑ τμήμα της Άνω Πόλης νοτίως της οδ Ακροπόλεως Τον 15ο αι υπήρχε βυζαντινός ναός που μετετράπη σχετικά σύντομα μετά την οθωμανική κατάκτηση σε τζαμί από τον Gazi Huumlseyin Bey πιθανό συγγενή του Gazi Evrenos Bey (Δημητριάδης 1983 306)

12) Το Akccedile τζαμί βρισκόταν επί της σημ οδ Παλαιών Πατρών Γερμανού στο νότιο τμήμα του αρχαιολογικού χώρου των ανακτόρων της ύστερης αρχαιότητας Αποτελούσε πιθανά τμήμα ενός μεγαλύτερου θρησκευτι-κού και πολιτιστικού συγκροτήματος (kuumlliyye) που διέθετε εκτός του τε-μένους τεκέ ιερατική σχολή και σχολή βασικής εκπαίδευσης κατοικίες σπουδαστών μαγειρεία κά Θεωρείται πως κατέλαβε τη θέση του βυζα-ντινού ναού της Θεοτόκου Οδηγήτριας που αποτελούσε πριν την οθω-μανική άλωση τον μητροπολιτικό ναό της πόλης (Δημητριάδης 1983 311)

13) Το τζαμί του Kara Ali Bey ήταν χωροθετημένο στη θέση του σημ κατα-στήματος Fena Fresh (πρ κινηματογράφος laquoΗλύσιαraquo) στη συμβολή των οδ Παύλου Μελά με Μητροπόλεως Θεωρείται πως οικοδομήθηκε στην περίοδο από τα μέσα του 16ου ως τα μέσα του 17ου αι πόλης (Δημητρι-άδης 1983 327)

14) Το αναφερόμενο ως Topal Camirsquoi θεωρείται πως ιδρύθηκε πριν τα μέσα του 17ου αι από τον Topal (=Κουτσός) Mehmed Ağa δίχως άλλα γνωστά προσωπογραφικά στοιχεία Η χωροθέτησή του πιθανολογείται κάπου στη σημ οδό Ευριπίδου στην περιοχή τομής μεταξύ Αγ Σοφίας και Αγ

161


Δημητρίου και Κασσάνδρου (Δημητριάδης 1983 326)

15) Το τζαμί Eski Seray ταυτίζεται με βυζαντινό ναό του 14ου αι που σήμερα είναι αφιερωμένος στον Προφήτη Ηλία Η μετατροπή σε τζαμί πραγμα-τοποιήθηκε από τον Badralı Mustafa Paşa στην περίοδο βασιλείας του Μουράτ Β΄ (β 1421-1451) (Δημητριάδης 1983 302)

16) Το αναφερόμενο από τον συγγραφέα ως Seyfuumlllah Camirsquoi ήταν χωροθε-τημένο δυτικά του σημ Ύφυπουργείου Μακεδονίας και Θράκης επί της οδ Κασσάνδρου και μεταξύ των οδ Κρατερού και Ρακτιβάν Οικοδομή-θηκε από τον Seyfuumlllah Efendi σίγουρα πριν το 1668 χρονολογία επίσκε-ψης της πόλης από τον συγγραφέα Αργότερα μετονομάζεται σε τζαμί του Selim Paşa ή Sarsquoatli Cami και καταστρέφεται ολοσχερώς από την πυρ-καγιά του 1917 (Ανδρούδης 2009 43-51 Δημητριάδης 1983 321-323)

17) Το αναφερόμενο ως τζαμί Davud Paşa δεν έγινε δυνατό να χωροθετηθεί ούτε υπάρχουν άλλες αναφορές πέραν του συγγραφέα (Δημητριάδης 1983 332-333)

18) Το Burmalı Cami που όφειλε την ονομασία του στις ελικοειδείς σπείρες του μιναρέ του βρισκόταν στο ανατολικό άκρο της σημ Πλατείας Δημο-κρατίας (πρ πλατείας Μεταξά) στην αρχή της οδού Εγνατία Θεωρείται πως το 1478 ο Ali Tarakccedilısı-oğlu γιός μέλους του υπηρετικού προσωπι-κού του σουλτάνου Μουράτ Β΄ μετέτρεψε βυζαντινό ναό με την προσω-νυμία laquoεκκλησία της Πύλης του Βαρδάρηraquo ή laquoΑγία Κυριακήraquo (Δημητριά-δης 1983 312-313)

19) Το αναφερόμενο ως τζαμί του Abduumlrreuf Efendi περιγράφεται σε γειτ-νίαση με τη θάλασσα εκτός του τείχους και πλάι σε αυτό έξω από την πύλη της αποβάθρας Ήταν διώροφο και στο ισόγειό του είχε καταστή-ματα της Αιγυπτιακής Αγοράς (Mısır Ccedilarşısı) που χωροθετείται στη σημ οδό Αιγύπτου στα Λαδάδικα Σύμφωνα με τον συγγραφέα ο κτήτορας του τζαμιού ήταν μολάς ανώτατος θρησκευτικός ιερωμένος της πόλης και η χρονολογία ίδρυσής του κελύφους τοποθετείται πιθανά στον 15ο αι (Δημητριάδης 1983 330-331)

Στους χώρους θρησκευτικής χρήσης συγκαταλέγονται και οι τεκέδες όμως ο συγγραφέας δεν αναφέρει τον συνολικό αριθμό των δερβισικών μο-ναστηριών που υπήρχαν στην πόλη Περιγράφει όμως με λεπτομέρειες τον τεκέ της αδελφότητας των Μεβλεβήδων δερβίσηδων (Mevlevihane) Ήταν χωροθετημένος εκτός των τειχών σε γειτνίαση με τη Νέα Πύλη (Yeni Kapı) στη δυτική απόληξη της οδ Αγ Δημητρίου και ιδρύθηκε από τον Ekmekccedili-zade Ahmed Paşa την περίοδο 1612-1617 σε θέση παλαιότερου βυζαντινού ναού (Δημητριάδης 1983 386-387) Θα πρέπει να σημειωθεί πως ο Heath

162


Lowry (2008 99-101) δημοσιεύει πίνακα με συνολικά 49 τεκέδες της πόλης που ανήκαν σε διάφορες ισλαμικές σουφικές αδελφότητες (Kadırı Halveti Bektaşi Rifarsquoi και Şabaniye πέραν των Mevlevi) Ο τεκές είναι ένα μοναστη-ριακό συγκρότημα που σχετίζεται με μια ισλαμική μοναστική αδελφότητα τους ονομαζόμενους Δερβίσηδες που ήταν φορείς και εκφραστές του ισλα-μικού μυστικισμού και προωθούσαν τον εξοθωμανισμό των περιφερειών και των αστικών τόπων Οι δραστηριότητες των Δερβίσηδων ενισχύονταν από την κεντρική κυβέρνηση για την ίδρυση τεκέδων στις πρόσφατα κατα-κτημένες περιοχές με παροχές εκτάσεων γης φορολογικές απαλλαγές στο πλαίσιο της κοινωφελούς και αγαθοεργούς δραστηριότητάς τους και για τη λειτουργία των διάφορων ευαγών ιδρυμάτων Ο τεκές περιλάμβανε έναν χώρο για προσευχή δηλαδή ένα τζαμί ένα ιερό πχ ένα ταφικό μνημείο ένα θρησκευτικό σχολείο χώρους διαμονής για σπουδαστές και επισκέπτες προσκυνητές και ταξιδιώτες (Petersen 1996 279)

Οι χώροι κοινωνικής αναψυχής

Ο συγγραφέας αναφέρει πως στην πόλη υπήρχαν 11 δημόσια και 300 ιδιω-τικά λουτρά Από τα 11 δημόσια hammam κατονομάζονται οκτώ λουτρά με την παρακάτω σειρά (Dankoff κά 1996 71-72 Μοσχόπουλος 1940 347-348)

1) Το Bey Hamamı ήταν διπλό λουτρό δηλαδή με ένα τμήμα για άντρες και δεύτερο για γυναίκες που οικοδομήθηκε από τον Μουράτ Β΄ το 1436 (Δημητριάδης 1983 415-416)

2) Το Kuumlccediluumlk Hamam δηλ laquoΜικρό Λουτρόraquo χωροθετείται από τον συγγρα-φέα στο Yedi Kule (Επταπύργιο) δίχως να είναι γνωστά ο ιδρυτής και η χρονολογία ανέγερσής του (Δημητριάδης 1983 420)

3) Το Kazasker Hamamı χωροθετείται δυτικά του σημ Ύφυπουργείου Μα-κεδονίας και Θράκης ενώ στα μέσα του 17ου αι ήταν δικαστήριο Ήταν μονό λουτρό πλάι στο Sarsquoatli Cami με πιθανούς ιδρυτές τους Gazi Isa Bey και Gazi Ahmed Paşa στα μέσα του 15ου αι (Δημητριάδης 1983 419)

4) Το Aya Sofya Hamamı βρισκόταν στη διασταύρωση των σημ οδών Παύ-λου Μελά και Παλαιών Πατρών Γερμανού στο ίδιο οικοδομικό τετράγω-νο με το τζαμί Ayasofya Ήταν διπλό λουτρό με διπλανή αγορά πετσετών μπάνιου και παρακείμενο κήπο Ιδρυτής του ήταν ο Gazi (Ccediloban Boşnak) Mustafa Paşa (απεβ 1529) μπεηλέρμπεης της Ρούμελης και βεζίρης των σουλτάνων Σελίμ Α΄ και Σουλεϊμάν Α΄ Το λουτρό καταστράφηκε με την πυρκαγιά του 1917 (Δημητριάδης 1983 418)

5) Το λουτρό στην εβραϊκή συνοικία του Halil Ağa ταυτίζεται με το Yahudi

163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164


Hamamı δηλ λουτρό των Εβραίων στη διασταύρωση των οδών Βα-σιλέως Ηρακλείου Φραγκίνη και Κομνηνών πλάι στα Λουλουδάδικα Ήταν διπλό λουτρό γνωστό και ως Pazar-i Kebir Hamamı (λουτρό της Μεγάλης Αγοράς) ή και ως Pazar Hamamı (λουτρό της Αγοράς) ή και ως Kadınlar Hamamı (λουτρό των Γυναικών) Ιδρυτής του ήταν ο Halil Ağa ή Paşa βεζίρης των μέσων του 17ου αι Το λουτρό που έπαθε μεγάλες καταστροφές κατά την πυρκαγιά του 1917 και τον σεισμό του 1978 έχει σήμερα αναστηλωθεί με πολιτισμική και όχι λουτρική χρήση (Χατζητρύ-φωνος 1989-90 79-120 Δημητριάδης 1983 417-419)

6) To Boğlıca Hamamı δηλ laquoπνιγηρό λουτρόraquo ταυτίζεται με το μεταγενέ-στερα αποκαλούμενο Tahtuumlrsquol-Kale Hamamı Ήταν μονό λουτρό κοντά στο τζαμί Hamza Bey με πιθανό ιδρυτή τον Βαγιαζήτ Β΄ στην περίοδο 1481-1512 Καταστράφηκε στην πυρκαγιά του 1917 (Δημητριάδης 1983 420)

7) Το Kule Hamamı δηλ laquoλουτρό του Πύργουraquo χωροθετείται στην Άνω Πόλη στο οικοδομικό τετράγωνο μεταξύ των οδών Θεοτοκοπούλου Κρίσπου Φιλοκτήτου και Χρυσοστόμου και θεωρείται πως πρόκειται για βυζαντινό μονό λουτρό του 14ου αι (Δημητριάδης 1983 420)

8) Το Yeni Hamam δηλ laquoνέο λουτρόraquo ήταν διπλό λουτρό που είχε οικοδο-μηθεί από τον Huumlsrev Kedbuda διαχειριστή του μεγάλου βεζίρη Sokollu Mehmed Paşa στο τελευταίο τέταρτο του 16 αι (Δημητριάδης 1983 416-417)

Παρατηρήσεις

Σε ιστορικό επίπεδο ο Evliya Ccedilelebi δεν θεωρείται απόλυτα αξιόπιστος πχ οι αριθμοί που δίνει πιθανά είναι υπερβολικοί Πάραυτα θα θέλαμε να πα-ρατηρήσουμε πως αφενός η χρονολογία ίδρυσης της πόλης αφετέρου η αναφορά στην πρώτη κατάκτηση από τον Gacirczi Evrenos θεωρούνται ιστορικά ακριβείς (Lowry 2010 34)

Ο Πίνακας 2 εμφανίζει τα κτίρια θρησκευτικής χρήσης (τζαμιά και τεκέ-δες) και κοινωνικής αναψυχής (δημόσια λουτρά) που αναφέρονται από τον συγγραφέα Ο συγγραφέας παραλείπει ένα λουτρό πού διασώζεται και εί-ναι γνωστό με τη σημ ονομασία laquoΦοίνιξraquo που είναι μονό λουτρό με την επωνυμία Paşa Hamamı δηλ laquoλουτρό του Πασάraquo Ιδρυτής του θεωρείται ο Cezericirc Kasım Paşa διοικητή του σαντζακίου της Θεσσαλονίκης στην περίοδο 1520-1530 (Δημητριάδης 1983 416) αν και ο Lowry (2012 41) χρονολογεί την κατασκευή του περίπου στα 1490 Σίγουρα λοιπόν βρισκόταν στη θέση που είναι και σήμερα κατά την περίοδο επίσκεψης του Evliya Ccedilelebi στην

165


πόλη Θα πρέπει να παρατηρηθεί πως από τα αναφερόμενα 19 τζαμιά δύο

δεν έγινε δυνατό να χωροθετηθούν Από τα υπόλοιπα 17 διασώζονται τα εννέα ως κτιριακά κελύφη Δίο από αυτά τα τζαμιά (Alaca İmaret και Hamza Bey) χρονολογούνται στην πρώιμη οθωμανική περίοδο (15ος-17ος αι) Τα υπόλοιπα αποτελούν θρησκευτικά κτίσματα της βυζαντινής περιόδου που μετετράπησαν σε ισλαμικά τεμένη και επανήλθαν στις αρχές του 20ού αι στη χριστιανική λατρεία (Ν Αγίας Σοφίας Ν Αχειροποιήτου Ροτόντα Ν Αγ Δημητρίου Ν Αγ Παντελεήμονα Ν Ταξιαρχών και Ν Προφήτη Ηλία) (Lowry 2012 27)

Σε σημειολογικό επίπεδο η εικόνα του οικισμού δίνεται από τον συγ-γραφέα με πέντε κατηγορίες χαρακτηριστικών σημείων (Λαγόπουλος 1973 111-113 Contzen 1969 113-130 Lynch 1960 47-49)

1) Περιγράφονται γραμμικά στοιχεία αξονικής φύσης κατά μήκος των οποί-ων κινείται ο συγγραφέας αλλά και ο αναγνώστης και που δημιουργούν διαδρομές μεταξύ των επιμέρους χαρακτηριστικών στοιχείων που ανα-φέρονται Έτσι πχ κατά την περιγραφή της πόλης και του καθορισμού και υπολογισμού της γεωμετρικής μορφής των οχυρώσεών της διανύ-ονται διαδρομές που μετρώνται σε βήματα και υπολογίζεται ο χρόνος μεταξύ των επιμέρους σημείων πυλών και πύργων

2) Περιγράφονται γραμμικά στοιχεία που καθορίζουν την αστική περιοχή και δημιουργούν όρια μεταξύ υπο-περιοχών Στο κείμενο γίνονται ανα-φορές σε θεσμικές διαιρέσεις του χώρου πχ η πόλη διαιρείται σε τέσσε-ρεις ιεροδικαστικές περιοχές και σε τέσσερεις στρατιωτικές ενδοαστικές περιοχές

3) Περιγράφονται ομοιογενή στοιχεία της αστικής επιφάνειας που δημι-ουργούν περιοχές και που κατηγοριοποιούνται α) με τοπογραφικά κρι-τήρια πχ λιμάνι ndash συνοικία εκτός των τειχών ndash ακρόπολις ndash κυρίως πόλη β) με θρησκευτικά και εθνοτικά κριτήρια πχ 48 μουσουλμανικές 16 χριστιανικές και 56 εβραϊκές συνοικίες και γ) με διαφοροποίηση των χρήσεων του αστικού χώρου πχ περιοχή κατοικίας και εμπορική ζώνη ενώ η ακτινοβολία κάποιων σημείων δημιουργεί πυρήνες εντός των πε-ριοχών (πχ μπεζεστένι) Ο συγγραφέας φροντίζει από την αρχή να δώσει τα σημεία καθορισμού (fixation lines) της γεωμετρικής μορφής της πόλης με την περιγραφή των οχυρώσεων καθώς επίσης και τις περιφερειακές ζώνες (fringe belts) που εφάπτονται στην οχύρωση πχ η αγορά και τα βυρσοδεψεία εκτός των τειχών οι ασβεστοκάμινοι προς ανατολάς κά

4) Περιγράφονται επίσης σημειακά στοιχεία που αποτελούν εστίες του χώ-ρου σημεία σύγκλισης μεταξύ επιμέρους συνδέσεων σημεία κοινωνικής

166


συνάντησης σημεία συγκέντρωσης ομοειδών ή συγγενών μεταξύ τους χρήσεων του χώρου Τέτοιοι κόμβοι όπως πχ τα θρησκευτικά κτίρια συνδέονται άμεσα με την περιβάλλουσα περιοχή - συνοικία όπου είναι χωροθετημένα και ταυτόχρονα δημιουργούν ένα δίκτυο κομβικών σημεί-ων μέσα στον αστικό ιστό

5) Τέλος αναφέρονται σημειακά στοιχεία που υποπίπτουν στην αντίληψη και αποτελούν ορόσημα του αστικού τοπίου όπως πχ τα επιμέρους κτί-ρια ενώ τα σύνολα των οροσήμων αποτελούν τα κύρια σημεία χαρακτη-ρισμού της εικόνας της πόλης

Σε λειτουργικό πολεοδομικό επίπεδο μπορούμε να διακρίνουμε τις πα-ρακάτω χωρικές ζώνες (Εικόνα 8) 1) Μια ζώνη κατοικίας που διαιρείται σε τρείς επιμέρους θρησκευτικούς τομείς που υποδιαιρούνται σε μικρότερες μονάδες γειτονιάς τις mahalle Εντός του μουσουλμανικού και τού χριστια-νικού τομέα χωροθετούνται περιοχές υψηλών εισοδημάτων 2) Μια οικονο-μική ζώνη κοντά στο λιμάνι με δυο περιοχές μια εντός και μια εκτός των τειχών με τα κέντρα της ζώνης αυτής 3) Τέλος οι χώροι άμυνας ασφάλειας και διοίκησης βρίσκονται στα άκρα

Παρατηρείται πως οι βασικές εκφράσεις της χωρικής οργάνωσης της πόλης ήταν 1) Η διαμερισματοποίηση του χώρου κατοικίας κατά εθνοτικο-θρησκευτικές κοινότητες και η παραπέρα κατάτμησή του σε συνοικίες που αποτελούν ξεχωριστές διοικητικές - φορολογικές μονάδες και επενδύονται με θρησκευτική εθνοτική και κοινοτική μορφή με στόχο τη διακυβέρνηση και τον έλεγχο 2) Ο λειτουργικός διαχωρισμός του χώρου σε ξεχωριστές ζώ-νες κατοικία - οικονομία - άμυνα με την οικονομική ζώνη να είναι σημαντι-κή και χωρικά διακριτή 3) Παρατηρείται επίσης η δημιουργία επιμέρους υποκέντρων πόλων συγκέντρωσης χρήσεων θρησκείας κοινωνικής πρόνοι-ας και μέριμνας πχ τζαμί μαζί με ιμαρέτ (πτωχοκομείο) με νοσοκομείο και άσυλο Η συνάθροιση αυτή των χρήσεων παραπέμπει στην μεταγενέστερη έννοια του kuumllliye που περιγράφει ένα σύνολο κτιρίων ιδιοκτησίας κάποιου θρησκευτικού ευαγούς ιδρύματος συνήθως γύρω από ένα τζαμί που απο-τελούνταν από σχολεία νοσοκομείο πτωχοκομείο δημόσια κουζίνα αρτο-ποιείο λουτρό και άλλες χρήσεις (Cerasi 1988)

Ο εξοθωμανισμός της πόλης πραγματοποιείται μέσα από ένα πλέγμα χω-ρικών πρακτικών (Harvey 1990 220-221) που συνδέονται με τις κοινωνικές χρήσεις του χώρου και αφορούν Α) Στη χρήση και οικειοποίηση του χώρου μέσω της εξειδίκευσης των αστικών χρήσεων σε επιμέρους τυπολογικά δι-ακριτά κτιριακά κελύφη Β) Στον έλεγχο και στην κυριαρχία πάνω στο χώρο μέσω της διαίρεσής του σε μικρότερες ενότητες στρατιωτικού χαρακτήρα (έξι τομείς - έξι πύλες) θρησκευτικού - διοικητικού χαρακτήρα (τρείς εθνο-τικές διαιρέσεις σε 48 μουσουλμανικές 56 εβραϊκές και 16 χριστιανικές συ-

167


νοικίες - mahalle) και οικονομικού χαρακτήρα (έξι διακριτές εμπορικές ζώνες με 300 συντεχνίες) Γ) στην αναπαραγωγή του χώρου μέσω του παραγόμε-νου κτισμένου περιβάλλοντος και της χωρικής οργάνωσης των κοινωνικών υποδομών (εγκαταστάσεις μέριμνας εκπαίδευσης υγείας) Η άμυνα του χώρου (φρούρια ακρόπολη πύργοι πύλες) αρθρώνεται σε τρία επίπεδα α) στο συνολικό αστικό επίπεδο (φρούριο) β) σε επίπεδο μεγαλύτερων ζωνών (ακρόπολη τείχος και έξι τομείς της πόλης) και γ) σε σημειακό επίπεδο (δυο μεγάλοι και 150 μικροί πύργοι και οκτώ πύλες) Η θρησκευτική - διοικητική χρήση του χώρου αρθρώνεται αφενός σε επίπεδο πόλης όπου υπάρχει ο τριμερής διαχωρισμός των θρησκευτικών δογμάτων και σε επίπεδο περιο-χών όπου οι 48 μουσουλμανικές από τις συνολικά 120 συνοικίες συνιστούν οργανωμένες ομάδες νέων σχετικά κατοίκων νομάδων ή μεταναστών από άλλα αστικά κέντρα που συνδέονται με κοινή εθνική καταγωγή ή συμμετοχή σε επαγγελματική ή θρησκευτική κοινότητα

Έγινε μια προσπάθεια να αναλυθεί η χωρική οργάνωση της οθωμανικής Θεσσαλονίκης σύμφωνα με την αφήγηση του Evliya Ccedilelebi Αναδείχθηκαν οι χωρικές ισοτοπίες του κειμένου κατατάχθηκαν οι χρήσεις του χώρου σε λειτουργικές κατηγορίες και αναλύθηκαν τα ιστορικά στοιχεία κάποιων κτι-ρίων που φέρουν τις χρήσεις Οι κατηγορίες χρήσεων του αστικού χώρου που εμφανίζονται είναι οι κατοικία οικονομία διοίκηση πολιτισμός κοι-νωνική αναψυχή κοινωνική μέριμνα υγεία θρησκεία και τα δίκτυα (οδι-κό και ύδρευσης) Κυρίαρχες χρήσεις με θεσμικές επεκτάσεις φαίνονται να είναι η θρησκευτική και η οικονομική - εμπορική χρήση του χώρου ενώ τα θέματα της ασφάλειας κατέχουν και αυτά σημαντική θέση στην οικονομία του κειμένου

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ανδρούδης Πασχάλης Το Τζαμί του Selim Pasa ή Saatli Camii Θεσσαλονίκης συμβολή στην ιστορία και την αρχιτεκτονική ενός χαμένου οθωμανικού τεμένους Θεσσαλονικέων Πόλις 427 (2009) 43-51

Ανδρούδης Πασχάλης Κοσμική Οθωμανική αρχιτεκτονική της Ελλάδας Στο Έρση Μπρούσκαρη (επιμ) Η Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα Εκδ ΎΠΠΟ Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων Αθήνα 2008 σ 51-66

Ανδρούδης Πασχάλης Το Μεγάλο Καραβάν-Σεράϊ (Buumlyuumlk Kervansarayι) της Θεσσαλονίκης Ιστορικές και Αρχαιολογικές μαρτυρίες Μακεδονικά 35 (2005-2006) 63-97

Βακαλόπουλος Απόστολος Ιστορία της Θεσσαλονίκης 316 πΧ-1983 Στα-μούλης Θεσσαλονίκη 1983

168


Δημητριάδης Βασίλης Η Θεσσαλονίκη κατά τον 17ο αιώνα στο Δημήτρης Π Δρακούλης και Γεώργιος Π Τσότσος (επιμ) Ιστορική κοινωνική και πολεοδομική ανάλυση του χώρου Αφιέρωμα στον καθηγητή Ευάγγελο Π Δημητριάδη Σταμούλης Θεσσαλονίκη 2014 σ 287-318

Δημητριάδης Βασίλης Χάρτες για τη Θεσσαλονίκη της οθωμανικής εποχής στο Πάρις Σαββαΐδης (επιμ) Θεσσαλονίκης ανάδειξις - Χαρτών αναμνή-σεις Εθνική Χαρτοθήκη Θεσσαλονίκη 2008

Δημητριάδης Βασίλης Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430-1912 Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών Θεσσαλο-νίκη 1983

Δρακούλης Δημήτρης Π Ιστορικο-γεωγραφικές αναφορές και χαρτογραφι-κές σημάνσεις της Θεσσαλονίκης στην Ύστερη Αρχαιότητα Βυζαντιακά 30 (2012) 11-43

Θεοχαρίδης Γεώργιος Τοπογραφία και πολιτική ιστορία της Θεσσαλονί-κης κατά τον ΙΔ΄ αιώνα Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών Θεσσαλονίκη 1959

Λαγόπουλος Αλέξανδρος - Φαίδων Πολεοδομία Πολεολογία και Χρήσεις Γης στο Γιώτα Καζάζη (επιμ) Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης και το έργο του ΤΕΕ Αθήνα 2009 σ 135-157

Λαγόπουλος Αλέξανδρος - Φαίδων Δομική Πολεοδομία Ο οικισμός ως σύ-στημα ΤΕΕ Αθήνα 1973

Λούπης Δημήτρης Μια περιήγηση στη Θεσσαλία του 1668 το Οθωμανικό βλέμμα Ιστορικά 1937 (2002) 485-487

Μοσχόπουλος Νικηφόρος (μετ) Η Ελλάς κατά τον Εβλιά Τσελεμπή - Μία τουρκική περιγραφή της Ελλάδος κατά τον ΙΖrsquo αιώνα - Κριτική ανάλυσις και έλεγχος του laquoΟδοιπορικούraquo (Σεγια-χατναμέ) του Τούρκου περιηγη-τού Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών XVI (1940) 321-363

Μουτσόπουλος Νικόλαος Κ Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας 15ος-19ος αιώνας Παρατηρητής Θεσσαλονίκη 1993

Σαμουηλίδου Αλίκη και Στεφανίδου - Φωτιάδου Αιμιλία Η Θεσσαλονίκη κατά την Τουρκοκρατία Τα τουρκικά μνημεία Αρχαιολογία 7 (1983) 53-65

Τριανταφυλλίδης Γιάννης Δ Πολεοδομική εξέλιξις της Θεσσαλονίκης Θεσ-σαλονίκη 1960

Χατζητρύφωνος Ευαγγελία Κ Tο Oθωμανικό λουτρό της Aγοράς (Λουλου-δάδικα) της Θεσσαλονίκης Mακεδονικά 27 (1990) 79-120

Boyar Ebru The Ottoman City 1500-1800 στο Peter Clark (επιμ) The Ox-ford Handbook of Cities in World History Oxford University Press Oxford 2013 σ 275-292

169


Bryer Anthony Μ The Structure of the Late Byzantine Town Dioikismos and the Mesoi στο του ιδίου και Heath W Lowry (επιμ) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 σ 263-80

Carter Harold An Introduction to Urban Historical Geography Edward Ar-nold London 1983

Carter Harold The Study of Urban Geography Edward Arnold London 1972 Cerasi Maurice Munir La cittagrave del Levante Civiltagrave urbana e architettura sotto

gli ottomani nei secoli XVIII-XIX Jaca Book Milano 1988 Cerasi Maurice Munir Il tessuto residenziale della cittagrave ottomana (secc XVII-

XIX) Storia della Cittagrave 31-32 (1984) 105-122 Cezar Mustafa Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classical period

and the Ottoman construction system Tuumlrkiye İş Bankası Cultural Publica-tions Istanbul 1983

Contzen M R G The study of town plans in the study of urban history στο Harold James Dyos (επιμ) The Study of Urban History Edward Arnold London 1969 (1976) σ 113-130

Ćurčić Slobodan Late-Antique Palaces The Meaning of Urban Context Ars Orientalis 23 (1993) 69-70

Dankoff Robert An Ottoman Mentality The World of Evliya Ccedilelebi Brill Leiden ndash Boston 2004

Dankoff Robert και Kahraman Seyit Ali και Dağlı Yuumlcel (επιμ - μετάφρ) Evliya Ccedilelebi Seyahatnacircmesi 1 baskı Evliya Ccedilelebi b Derviş Mehemmed Zıllı Yapı Kredi Yayınları Ltd Şti Beyoğlu İstanbul 1996 8 kitap Topkapı Sarayı Kuumltuumlphanesi Bağdat 308 [Το απόσπασμα για τη Θεσσαλονίκη βρί-σκεται στις σ 63-79]

Dimitriadis Evangelos P The harbour of Thessaloniki Balkan Hinterland and historical development στο Γεώργιος Βελένης (επιμ) Αρμός Τιμητικός τόμος στον Καθηγητή Ν Κ Μουτσόπουλογια τα 25 χρόνια πνευματικής του προσφοράς στο Πανεπιστήμιο ΑΠΘ Πολυτεχνική σχολή Τμήμα αρχιτεκτόνων Θεσσαλονίκη 1990 σ 541-561

Greimas Algirdas Julius λήμμα Isotopie στο Algirdas Julius Greimas και Jo-seph Courteacutes (επιμ) Seacutemiotique Dictionnaire raisonneacute de la theacuteorie du langage Hachette Paris 1986 σ 195-197

Greimas Algirdas Julius Seacutemantique structurale Presses universitaires de France Paris 1966

Harvey David The Condition of Postmodernity An Enquiry into the Origins of Cultural Change Blackwell Oxford 1990

Kiel Machiel A Note on the Exact Date of Construction of the White Tower of

170


Thessaloniki Balkan Studies 142 (1973) 352-57 Lagopoulos Alexandros - Phaidon Monumental urban space and national

identity the early twentieth century new plan of Thessaloniki Journal of Historical Geography 31 (2005) 61-77

Lagopoulos Alexandros - Phaidon Codes space and national identity The 1918 plan for the city of Thessaloniki Semiotica 150-14 (2004) 169-196

Lamers Haneke On Evliyarsquos Style στο Martin Van Bruinessen και Hendrik E Boeschoten (επιμ) Evliya Ccedilelebi in Diyarbekir Brill Leiden 1988 σ 64-69

Lowry Heath W In the Footsteps of Evliya Ccedilelebi Bahcesehir University Press Istanbul 2012

Lowry Heath W The Evrenos family amp the city of Selacircnik (Thessaloniki) who built the Hamza Beğ Cacircmiʼi amp why Bahcesehir University Press Istanbul 2010

Lowry Heath W The Shaping of the Ottoman Balkans 1350 -1550 the Con-quest Settlement and Infrastructural Development of Northern Greece Bahcesehir University Press Istanbul 2008

Lowry Heath W Portrait of a city The Population and Topography of Otto-man Selacircnik (Thessaloniki) in the year 1478 Δίπτυχα 2 (1980-1981) 254-293

Lynch Kevin Τhe Image of the City MIT Press Cambridge MA 1960 Petersen Andrew Dictionary of Islamic architecture Routledge London

1996 Pinon Pierre Essai de typologie des tissus urbains des villes ottomanes

drsquoAnatolie et des Balkans στο Nur Akın και Afife Batur και Selccediluk Batur (επιμ) 7 centuries of Ottoman architecture lsquorsquoA supra-national heritagersquorsquo Yapi Endustri Merkezi Istanbul 2000 σ 174-188

Singer Amy Mapping Imaretsστο Nina Ergin και Christoph Neumann και Amy Singer (επιμ) Feeding People Feeding Power Imarets in the Otto-man Empire Eren Yayincilik Istanbul 2007 σ 43-52

Vickers Michael Hellenistic Thessaloniki The Journal of Hellenic Studies 92 (1972) 156-170

Vitti Massimo Η πολεοδομική εξέλιξις της Θεσσαλονίκης Από την ίδρυσή της έως τον Γαλέριο Βιβλιοθήκη της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρεί-ας Αθήνα 1996

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣΤΜΗΜΑ ΒΑΛΚ ΑΝΙΚΩΝ ΣΛΑΒΙΚΩΝ Κ ΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ Ο Σ Κ Α Ι Χ Ω Ρ Ο Σ Σ Τ Α Β Α Λ Κ Α Ν Ι Α

1 7 ο ς - 2 0 ό ς α ι ώ ν α ς

Δ ι ε θ ν έ ς Σ υ μ π ό σ ι ο

Ε π ι μ έ λ ε ι α

Ε Λ Ε Ν Η Γ Γ Α Β Ρ Α - Κ Λ Ε Ο Ν Ι Κ Η Π Γ Κ Ι Ο Υ Φ Η - Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Σ Π Τ Σ Ο Τ Σ Ο Σ

Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η 2 0 1 5



ISBN 978-618-5196-07-3





















7













8




MISA RAKOCIJA 119










9











10


PETER SOUSTAL 321











11


PIRRO THOMO 401














12


MICHEL BRUNEAU 505











143








144


Εισαγωγή




145







146







147



Περιγραφή


148




149



150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170


















ISBN 978-618-5196-07-3





















7













8




MISA RAKOCIJA 119










9











10


PETER SOUSTAL 321











11


PIRRO THOMO 401














12


MICHEL BRUNEAU 505











143








144


Εισαγωγή




145







146







147



Περιγραφή


148




149



150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170

































7













8




MISA RAKOCIJA 119










9











10


PETER SOUSTAL 321











11


PIRRO THOMO 401














12


MICHEL BRUNEAU 505











143








144


Εισαγωγή




145







146







147



Περιγραφή


148




149



150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















8




MISA RAKOCIJA 119










9











10


PETER SOUSTAL 321











11


PIRRO THOMO 401














12


MICHEL BRUNEAU 505











143








144


Εισαγωγή




145







146







147



Περιγραφή


148




149



150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















9











10


PETER SOUSTAL 321











11


PIRRO THOMO 401














12


MICHEL BRUNEAU 505











143








144


Εισαγωγή




145







146







147



Περιγραφή


148




149



150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















10


PETER SOUSTAL 321











11


PIRRO THOMO 401














12


MICHEL BRUNEAU 505











143








144


Εισαγωγή




145







146







147



Περιγραφή


148




149



150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















11


PIRRO THOMO 401














12


MICHEL BRUNEAU 505











143








144


Εισαγωγή




145







146







147



Περιγραφή


148




149



150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















12


MICHEL BRUNEAU 505











143








144


Εισαγωγή




145







146







147



Περιγραφή


148




149



150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















143








144


Εισαγωγή




145







146







147



Περιγραφή


148




149



150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















144


Εισαγωγή




145







146







147



Περιγραφή


148




149



150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















145







146







147



Περιγραφή


148




149



150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















146







147



Περιγραφή


148




149



150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















147



Περιγραφή


148




149



150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















148




149



150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















149



150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















150






151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















151








152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















152


Πίν

1 Χ

ωρι

κές

αναφ

ορές

του

κει

μένο

υ κα

ι χρή

σεις

του

χώ

ρου


153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















153



Ανάλυση



154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















154


Εικ

8 Θ

εσσα

λονί

κη τ

ον 1

7ο α

ιώνα

Προ

τειν

όμεν

η λε

ιτου

ργικ

ή ορ

γάνω

ση τ

ης π

όλης

155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















155




156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















156






157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















157








158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















158








159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















159


τριάδης 1983 288-292)







160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















160









161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















161









162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















162










163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















163


Πίν

2 Τ

α αν

αφερ

όμεν

α απ

ό το

ν συ

γγρα

φέα

κτίρ

ια θ

ρησκ

ευτικ

ής χρ

ήσης

(τζα

μιά

και τ

εκέδ

ες) κ

αι κο

ινω

νική

ς ανα

ψυχ

ής (δ

ημόσ

ια λ

ουτρ

ά)

164









165









166







167









168
















169

















170
















164









165









166







167









168
















169

















170
















165









166







167









168
















169

















170
















166







167









168
















169

















170
















167









168
















169

















170
















168
















169

















170
















169

















170
















170
















The Historical Urban Geography of 17th century Ottoman Selanik (Thessaloniki). The evidence from...

Documents

Transcript of The Historical Urban Geography of 17th century Ottoman Selanik (Thessaloniki). The evidence from...