теьебзтлггск - Jizzax davlat pedagogika instituti

0 ‘zbekiston Respublikasi ' Oily va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Toshkent davlat sharqshunoslik instituti

ДД>йЯ c.UljaU J i i b ЯмЦ.

D.K. M AM ATOXUNOVA SH.M, MIRZ1YOTOV

А лл л Л Я & Ш 4 л J L »’Ч Я В Я 9 Ш * |№иЧвЯвввК ш ' Щ

? Ш Л Б

теьебзтлггсккзтщ

Toshkent - 2010

M u a llif ushbu kitobni qadrli insonlarining yorqin xotiralariga bag'ishlaydi.

Ushbu qo'llanma oliy uquv yurtlarining arab filologiyasi kafedrasi talabalariga hamda arab tili sohasi ho'yicha ish olib borayotgan o'qitux- chilar, aspirantlarga mo ‘Ijallangan Qo ‘llanmada zamonaviy arab tili, uning paydo bo lishi va rivojanish bosqichlari hamda hozirgi kundagi vazifalari haqidagi m a ’lumotlar ilmiy asosda yoritib berilgan. Har bir bob oxirida mavzu bo ‘yicha savollar, foydalanilgan adabiyotlar ro ‘yxati ко ‘rsatilgan.

Arab filologiyasi haqidagi o 'zbek tilida batafsil m a ’lumot berishga mo ‘Ijallangan. Bu qo 'llanma arabshunoslar uchun zaruriy manba bo ‘lib xizmat qiladi.

D .K .M nm atoxunova, SH .M . Mirziyotov. A rab filologiyasiga kirish. (Qayta va kengaytirilgan nashr)

Muharrirlar: f.f.n., dots. R.Barakaev f.f.n. S.A .R ustanw va

Taqrizchilar: f.f.d., prof. Z.M .Islom ov katta o ‘qit. N .O rifxo jaev

Ushbu o‘quv qo‘llanma Toshkent davlat sharqshunoslik institutining 0 ‘quv-uslubiy kengashi tomonidan nashrga tavsiya etilgan (Bayonno- ma №2, 02.04.2010).

© Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2010

SO‘ZBOSHI

Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so‘ng ko‘pgina arab davlatlari bilan turli sohalarda aloqalar o‘matildi. Bu esa, o ‘z-o‘zidan, arab tilini o ‘rganishni xohiovchilar uchun o'zbek tilida bitilgan o‘quv qo‘llanma va darsliklarga ega bo‘lish ehtiyojini yanada kuchaytirdi. Shuning uchun bu qoMlanrnani qavta va kengaytirilgan shaklda yozishga harakat qilindi.

«Arab Jiloiogiyasiga kirish» o ‘quv qoilanm asi jahon andoza’iari talablariga javob bera oladigan bakalavr darajasidagi arab filologlarini tayyorlashda, fiiologlami arab tilining dastlabki asoslari va keyingi rivoji bilan tanishtirishda, ulaming bilimini kengaytirish hamda chuqurlashti- rishda xizmat qiladi.

Mazkur qo‘Ilanmada 0 ‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining muvofiqlashtiruvchi ilmiy uslubiy kengashida ko‘rib chiqilgan va nashr etilgan «Arab filologiyasiga kirish» dasturining barcha masalalarini yoritishga harakat qilindi.

Qo'llanmani yozishda ustozlarimiz l.G.Fateyeva, E.Talabov, A.U.Kari- movlaming shu kursni o ‘qitish davomida orttirgan ko‘p yillik tajribalaridan, qimmatli maslahatlaridan hamda kurs bo‘yicha nashr qilingan barcha qe‘l- lanma va chet el filolog olimlari tomonidan yaratilgan ilmiy adabiyotlardan foydalanildi.

Qo'llanma yelti bobdan iborat bo‘lib, har bir bob oxirida amaliy mashg‘ulot savollari va adabiyotlar ro‘yxati berilgan. Q oilanm a nihoyasida test topshiriqlari, mustaqil ish uchun savollar, adabiyotlar ro‘yxati va test javoblari ko'rsatilgan. Q oilanm aning birinchi bobida filologiya haqida umurniy tushuncha, jumladan, arab filologiyasining xususiyatlari, uni fan sifatida o'rganishning asosiy vazifalari, arab madaniyati va uning xalifalikda tutgan o‘mi hamda arab tilidagi yozma yodgorliklai' haqida fikr yuritilgan. Ikkinchi bobda arab tili xom-som tillar oilasining eng yosh tili sifatida o‘rganiladi. Uchinchi bob qadimiy arab davlatlari, arab yozuvining kelib chiqishi, arab tili va adabiyotining paydo bo‘lishida qadimgi arab qabilalarining tutgan o ‘mi haqidadir. To‘rtinchi bobda klassik arab adabiy tilining paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlari hamda Qur’oni karimning arab adabiy tili paydo bo‘lishidagi o ‘rni hamda tarjimalari haqida fikr bildiri'adi. Beshinchi bobda esa zamonaviy arab adabiy tili, uning vazifalari va muammolari hamda hozirgi zamon arab mamlakatlaridagi til holati va ta ’lim tizimi haqida ma’lumot beriladi. Oltinchi bobda G ‘arb va Rossiyada arabshunoslikning ufqlari hamda yirik arabshunos olimlar ijodi haqida fikr yuritiladi. Yettinchi bobda O 'zbekistonda arabshunoslik fanining taraqqiyoti

hamda 0 ‘zbekistonda arab tilining o ‘qitilishi va o ‘zbek arabshunosligining muammolari haqida filer bildiriladi.

Ushbu qo‘llanma o ‘zbek tilida qayta va kengaytirilgan holda naslir etilayotgani uchun unda ayrim kamchiliklar va nuqsonlar bo‘lsa, hamkasb ustozlarimizning filer va mulohazalarini mamnuniyat bilan qabul qilamiz.

M ualliflur

K IR ISH

Yoshlarga milliy vatanparvarlik ruhida ta ’lim-tarbiya berish bugtmgi kunning jidd iy vazifalaridan hisoblanadi.

Islom Karimov

“Arab filologiyasiga kirish” fanining umumiy vazifasi arab filologiyasi tushunchasini ochib berishdan iborat. Arab filologiyasi arab Sharqining o ‘tmishdagi va hozirgi kundagi tili, adabiyoti, manbalarini o ‘rganadi.

A rab tilini o‘rganish. Ushbu muammo arab tilining boshqa somiy tillar bilan yaqinligini hisobga olgan holda tarixiy shakllanishi, tovushlar tizimi, grammatika hamda leksikasi, arab sheva (dialekt)lari hamda arab tilida so‘z- lashuvchi xalqlaming arab tiliga boMgan munosabati singari muammolami o ‘rganishdan iboratdir.

A rab yozuvini o ‘rganish. Somiy yozuv shakllanishi tarixi va keyinchalik nabotiy-oromiy grafikasiga asoslangan arab yozuvining ajralib chiqish tarixi hamda hozirgi kunda iste’molda mavjud boMgan yozuv turlarini bilish ham arab filologiyasining asosiy vazifalaridan hisoblanadi.

A rab yozm a m anbalarin i o ‘rganish. Arab tilidagi ilk yozma yodgor- liklardan hozirgi kungacha boMgan keng koMamli adabiyotni o ‘rganish ham arab filologiyasining dolzarb vazifalaridandir.

Arab filologiyasi bir necha maxsus ilmiy yo‘nalishlami o‘z ichiga oladi:

a) arab adabiyotshunosligi yozuv yodgorliklarini badiiy, she’riy, nasriy asarlar sifatida hamda og‘zaki yodgorliklam i xalq ijodiyotining yorqin natijalari sifatida o ‘rganadi;

b) arab yozma yodgorliklarini o 'rganish arab va g 'ayri arab xalqlar tarixini, geografiyasini, qadimiy davlatlarini bilishga ham yoM ochib beradi. Tabiiyki, bunda arab filologiyasi tarixiy fanlar bilan bogMiq holda talqin etiladi. Bu esa, o‘z navbatida, arab davlatlari va, umuman, Sharq xalqlari tarixi haqidagi yozma poleografik m atnlam i o ‘qiy olishni va bilishni ham taqozo etadi;

v) yozma manbalar orqali arab xalqlarining madaniyati tarixi o ‘rganiladi. Bu esa, arab filologiyasining arab madaniyatshunosligi bilan fani uzviy bogMiqligidan dalolat beradi;

g) arab filologiyasi tabiiy ravishda islomshunoslik fani bilan ham bogMiq holda o'rganiladi. Bunda qadimgi va hozirgi vaqtdagi diniy mavzulardagi manbalar ham taijima, tahlil va tatsir qilinadi;

d) arab filologiyasi arab millatiga mansub bo‘lgan va arab tilida so‘zlashuvchi xalqlaming ilmiy ijodini ham o‘rganadi. Binobarin, arabshunoslik ilk islom davridan hozirgi kungacha boMgan arab tilidagi ilmiy, tarixiy, adabiy manbalami va shu sohalar bo‘yicha ilmiy faoliyat ko‘rsat~ gan olimlar ijodini o ‘rganish bilan ham shug‘ullanadi.

“Arab filologiyasiga kirish” fanining predmeti quyidagilami o ‘z ichiga oladi:

1. Arab tili, uning rivojlanish tarixi va grammatikasi hamda hozirgi zamon arab jamiy^.tidagi arab tilining o ‘mi haqidagi asosiy ma’lumotlami bilish.

2. Arab adabiyoti, uning rivojlanish tarixi va zamonaviy arab adabiyoti haqidagi asosiy m a’lumotlami bilish.

3. Arab Sharqidagi, Yevropa, Rossiya va 0 ‘zbekistondagi arabshunoslik tarixi va uning taraqqiyoti haqidagi asosiy m a’lumotlarni bilish.

4. Arab tili va adabiyotini o 'rganish uchun kerakli boMgan qadimgi va zamonaviy adabiyotlar hamda o ‘quv qoMlanmalar haqidagi asosiy m a’lumotlami bilish.

5. Arab mamlakatlaridagi ommaviy axborot vositalari hamda ularda ilgari surilayotgan masalalami ham bilish.

BIRINCHI BOB

ARAB FILOLOGIYASI FAN SIFATIDA

Arab tili shunday bir tilki, biz и tilsiz sharq madaniyatini,о ‘tmishini va sharq xalqlarining urf-odatlarini hech qachon va hech qaysi til vositasida о ‘rgana olmaymiz.

(B M Tning sobiq rahbari Butrus G ‘oliy)

3.1. Filologiya va uning rivoji. Arab filologiyasi

Tayanch iboralar: filologiya, ellinizm davri, xalq ijodiyoli, numizmatika, paleografiya, epigrafika, sfragastika, predmet, lingvistika,. qiyosiy-tarixiy metod, til tasnifi, areal tasnifi tipologik tasnifi, arab shevasi, tovush о ‘zgarishi, imlo о 'zgarishi.

Filologiya grekcha so‘z boMib, «tilga muhabbat» degan m a’noni anglafadi (grekcha filo - sevuvchi, do‘st; logos - til, so‘z, fikr). Filologiya qadimgi madaniyat fanidir. Akademik N.I.Konrad fikricha: «Filologiya bir paytning o ‘zida, ya’ni antik davrda ham G ‘arbda, ham Sharqda dunyoga kelgandir»1. Rus adibi S.V.SuIginskiy: “G ‘aib oqil, Sharq donishmand; G ‘arb kenglik, Sharq teranlik; G ‘arb harakat bilan yashagan bo‘Isa, Sharq orzu-umid bilan yashaydi. Orzu-umiddan afsonalar tug‘iladi, keyirichalik haiq afsonalaridan falsafiy tizimlar shakllanadi. Xalq afsonalari falsafaning manbaidir. Agar G ‘arbning atoqli olimlari faollar bo'lsalar, Sharqda ular faylasuflardir. Olimlar Sharq afsonalarida nafaqat chuqur falsafiy tizimlar, balki barcha falsafiy oqimlar, hind-ovrupa rnifologiyasinirig ibtidosini topdilar. G ‘arbga nisbatan bir necha asrlar avval Sharqda yer yuzidagi barcha jonzotlarning evolyutsiyasi haqidagi ta ’limot ishlab chiqilgan edi",- deydi. Bu paytda g ‘arbda grek madaniyatining keng tarqalgan davri, va ni ellinizm davri (er. avv. IV asrdan, eramizning VII asrigacha), Sharq, ya’ni Xitoyda “Xan” imperiyasi davri hukmronlik qilar edi. Ellinizm - konkret tarixiy hodisa bo‘lib, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, mafkuraviy, madaniy hayotda grek madaniyati va tubjoy aholi madaniyatining xususiyatlarini o ‘zida mujassamlashtirgan tarixiy voqelikdir2. Bu davrda grek madaniyati, aniqrog‘i, tili va adabiyoti A.Makedonskiy (323 yilda vafot etgan) bosib

1 К он рад Н И. З ап ад и В осток . -М ., 1972, -С .7 .2 S u laym onova F. G ‘arb v a Sharq . -Т ., 1998, 161 -b

7

olgan mamlakatlar — Yaqin Sharq, Shimoliy Afrika, Markaziy Osiyo, Kichik Osiyo, Eron va Hindistongacha tarqaldi. Sharq va G ‘arb o'rtasida madaniy aloqalar avjiga chiqdi. Grek tili esa aloqa vositasi vazifasini bajardi. K o‘pgina kishilar bu vositachi madaniyatdan foydalandilar. Gretsiyada ko‘p o‘qigan va adabiyot bilan qiziqqan odamlami filolog deb atashgan. Birinchi marta Aflo- tun Suqrotni filolog deb atagan. Filologlar antik davrdagi til va adabiyot matnlarini to‘play boshlaganlar hamda sharhlaganlar.

Hozirgi zamonda «Filologiya - til ham da adabiyotni o‘rganuvchi gu- m an ita r fan lar sohasidagi tegishli bilim lar m ajm uasi» deb tariflanadi. Bundan tashqari <(filologiya» so‘zi quyidagi mazmunda ham qo‘llaniladi:

Filologiya — yozma yodgorliklar, ularning mualliflari, yaratilgan vaqti, yaratilish sharoitini aniqlash niyati bilan qo‘lyozmalami o ‘rganish jarayonida ularni til va uslub nuqtai nazaridan tahlil qilishda qo‘llaniladigan usullar majmuidir.

Filologlar tomonidan ko 'proq qadimgi yozuvchilaming asarlari sharh- langan.

Filologiyaning asosiy prinsiplarini Suqrot, Arastu va Aflotun Gretsiyada ishlab chiqqanlar. Uning dastlabki vazifasi mashhur yozuvchilar- ning asarlarini sharhlash, ularning matn, shakl, uslub taraqqiyotini izoh- lashdan iborat edi. Filologlar uyg‘onish davrida matnlami sharhlabgina qolmasdan, sekin-asta tanqidiy o ‘rgana boshladilar. Matnni tanqidiy o'rganish - asl m uallifning fikrini bilish va uni talqin qilishdan iboratdir.

0 ‘rta asriarga kelib antik asarlami to ‘plash boshlandi. Bu hodisa egzegez hodisasi deb yuritildi. Bunda filologlaming vazifalari ikki yo‘nalishdan iborat bo 'lib , ular, dastavval, Tavrot matnlarini sharhlash, ikkinchidan esa, antik adabiyot matnlarini filologik sharhlash va tanqidiy o‘rganish bilan shug‘ullanganlar.

Kapitalizm taraqqiyoti bilan milliy ajralish boshlandi. Endi filologlar yodgorliklami o ‘rganibgina qolmay, balki har bir millat tilini ham o ‘rganishga ham kirishdilar. Sharq tillarini o ‘rganishga kirishish ham shu davrdan boshlandi. Jumladan, 1538 yildan turk, eron va arab tillarini o‘rganishga kirishildi. Fransuz olimi G.Posteilus 1538 yilda yozgan « О сродстве языков » kitobida o‘rganilayotgan 12 til haqida m a’lumot bergan bo‘lsa, peterburglik rus olimi P.S.Pallasaning XVIII asr oxirida yaratilgan «Сравнительные словарии всех языков и наречий» kitobida o ‘rganilayotgan 272 til haqida m a’lumot berilgan1. Bu esa filologiya fani rivojining yangi davri - renessans harakati kirib kelishi bilan boshlandi.

1 О рански й И .М . В в е д ен и е в И р а к ск у ю ф и лологию . - М ., 1960. -С .60.8

Renessans - yangilanish, ya’ni kapitalizm taraqqiyoti va ijtimoiy-siyosiy harakatning madaniyat bilan bag‘liqligidir.

Filologiya shunday bir turkum fanki, unda bir xalq yoki bir necha xalqlar guruhining tili va madaniyati (ijodiyoti) o ‘rganiladi. Xalq tili va madaniyati esa, m a’lumki, asosan ikki yo‘nalish - og‘zaki ijodiyot va yozma ijodiyot bo'yicha o ‘rganiladi..

O e‘zaki ijodiyot. Barcha m a’naviy boylikni xalq yaratadi. Mehnatkash kosiblar, shahar ahli va dehqonlar orasida o ‘ziga xos san’at turlari, yo‘nalishlari vujudga kelgan bo‘lib, ularni bir necha toifaga ajratish mumkin.

Birinchi yo'nalish so‘z san’atiga oid bo‘lib, xalq dostonlari, termalar, turli marosim qo‘shiqlari, xalq qissalari, ertaklar afsonalar, topishmoqlar,' matallar, maqollar va hokazolami o ‘z ichiga oladi. Bulaming ko‘pchiligi xalq orasida og‘zaki ijro etilgan. Ammo xalq kitoblari shaklida qo‘lyozma holida tarqalgan doston va qissalar ham ko‘p.

Ikkinchi yo‘nalish ijrochilik yoki xalq teatri shaklida b o iib , muqal- lidlik, masxaraboz qiziqchilik, askiyabozlik, qo‘g‘irchoq o ‘yinlari, dor- bozlik, hofizlik, raqqoslik san’atlari va turli sport o ‘yinlari hamda sehr- garlik singarilami qamrab oladi. Bulardan ayniqsa baxshilar va qissaxonlar ijodida musiqa ijrosi va so‘z san’ati chatishib ketgan.

Uchinchi yo‘nalish xalq amaliy san’ati umumiy nomi ostida bir- lashtirilishi mumkin bo‘lgan misgarlik, ganchkorlik, zardo‘zlik, zargarlik kabi amaliy san’at turlari bo‘lib, ulaming o ‘ziga xos umumiy jihati bunday san’at asarlarining ko‘pchiligi inson turmushida muayyan amaliy vazifa bajarishga m o‘ljallanganligidadir.

Xalq ijodi namunalari insonlar did-farosatini charxlashga, m a’naviy kamolotini yuksaltirishga, ularda nazokat, nafosat tuyg‘ularini tarbiyalashga xizmat qiladi, dunyoni uvg‘un icirok etishga yordam beradi. Xalq og‘zaki ijodi aslida xalq san’atidir .

Yozma ijodiyot quyidagi fanlar orqali o ‘rganiladi:

1 Im om nazarov M. “ M illiy m a 'n av iy a tim iz n aza riy as ig a ch izg ila r” . - Т . , 1998. 103-b.

i—Og‘zaki ijodiyot ; Yozma ijodiyot

Numizmatika | f~Sfragastika ~| | Epigrafika ] j~Paleografiya ~|-

1) Numizmatika - tangalar yordamida tilni va adabiyotni o ‘rganadigan fan. Tangadagi yozuvlar va rasmlar ularning qiyniatini va vaqtini bildiradi. Bu yozuv orqali m a’lum davrdagi adabiyot va tilning xususiyatlari o ‘rganiiadi,

2) Sfragastika - muhrlarni, tamg‘alarni o‘rganadigan fan. Hujjatlardagi muhriar orqali uning qaysi vaqtga oidligi, bu davrda kimlar yashagan va qandav tilda ijod etganliklari aniqlanadi.

3) Epigrafika - qatfiq jisinlarga, ya’ni qabr toshlariga, masjid devorlariga va g‘or toshiuriga yozilgan xatlami o‘rganadigan fandir.

4) Paleografiya - yozma ijodiyotning eng asosiy turi. Paleogra-fiya- ning asosiy vazifasi yozma asarlami tarixiy manba sifatida o ‘rganishdir. Ij matnning qanday qog‘ozga qanday siyoh bilan yozilganligini, kim yozganligini o ‘rganadi. Paleografiya - matnshunoslik - tekstologiya bilan birgalikda. tarixiy fan sifatida filologiyariing asosiy fanlaridan hisoblanadi.

Urauman olganda, filologiya uchta katta fanni o ‘z ichiga oladi.

________Filologiya_______

Г Tilshunoslik | [ Adabiyotshunosiik^ | M anbashunoslik ~|

1) Tilshunoslik.2) Adabiyotshunosiik.3) Manbashunoslik.Tilshunoslik - lingvistika inson tilini o ‘rganadigan mustaqil fandir. Til

kishilik iamiyatida eng inuhim aloqa quroli b o iib , u jamiyat tomonidan yaratilgan va unga xizmat qiladi.

Tilni ijtimoiy hodisa sifatida o‘rganish ekstralingvistika deb ataladi. Bunda tilning tabiati va ijtimoiy vazifasi, til va tafakkur, til mazmun jihati- ning nutq faoliyati kontekst va situatsiya bilan aloqasi o ‘rganiIadi.

Tilning ichki tizimini o ‘rganish intralingvistika deb ataladi. Bunda til birliklari, kategoriyalari, fonologiya, leksikologiya va grammatikasi o‘rganiladi.

Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik esa komparativistika deb ataladi. Bunda qarindosh tillar va turli tizimlardagi tillar chog‘ishtirib o ‘rganiladi'.

Adabiyotshunosiik - badiiy adabiyot haqidagi fan. Bu fan badiiy adabiyotning paydo boMish va rivojlanish tarixi, taraqqiyot jarayoni, hozirgi holati, ijtimoiy vazifalari va o ‘ziga xos xususiyatining nazariy masalalarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi.

1 S o d iqov A ., A bduazizov A , Ir isq u lo v T ilsh u n o slik k a k irish . - Т . , 1981. 9-b.10

Manbashunoslik bilan matnshunoslik fani shug‘ullanadi. Matnshu- noslik ilmiy yoki adabiy asarlar tarixini qayta tikiash uchun shakldan xoli mamni aniqlash niyatida qo‘ilaniladigan usullar majmuidir.

Arab filologiyasi konkret fan bo‘lib, adabiy arab tili, adabiyoti va tarixiy manbalarini o ‘rganadi. Arab filologiyasi arab millatiga mansub va arab bo‘lmagan olimlar tomonidan yaratilgan arab tili va adabiyoti haqidagi ilmiy bilimlar majmuasini o'rganadi. Arab tili xom-som tillar oilasining eng yoshi hisoblanadi. Arab tili va adabiyotining paydo bo‘lishi islomdan avvalgi johiliya davriga borib taqaladi. VIII-IX asrlarda arab grammatikasininig barcha kategoriyalari ishlab chiqildi. Bu esa Qur’oni karimning nozil boiishi va yozilishi bilan boshlandi. Necha asrlar davomida o‘z davrining turli sohalarida bitilgan ilmiy, adabiy, tarixiy asarlar ushbu Qur’on tili boMmish klassik arab tilida yo/iidi.

Arab davlati kengayishi va islom tarqalishi bilan fath qilingan davlatlarda ijod etgan olimlar arab tilida yozish imkoniyatiga ega boMdilar. Natijada klassik arab tili Yaqin va 0 ‘rta Sharq, Shimoliy Afrika va Pireney yarim orollarigacha bo‘lgan maydonga tarqaldi. Klassik arab tili musulmon sharqida davlatiararo xalqaro til sifatida inavqega ega bo‘ldi.

Hatto Islom davrining 1 asridan boshlab, arab hukmdorlari Misr, Suriya, Eron va Mesopatamiyadagi yirik olimlarga arab tilini rivojlan- tirishlari uchun o ‘z saroylarida yetarli xharoitlar yaratib berdilar. U lar grek olimlarining yirik vakillari bo‘lmish Arastu (Aristotel), Buqrot (Gippo- krat), Ptolomey, Evklidlar ilmiy merosini hamda hindistonlik olimlaming asarlarini arab tiliga tarjima qilish bilan shug‘ullandilar.

XIX asrga kelib yangi tarixiy sharoitlam ing rivojlanishi bilan klassik arab tilining yangi varianti, ya’ni zamonaviy arab tili paydo bo ‘ldi'.

Zamonaviy arab tili hozirda mustaqil boMgan 22 arab davlatlarida davlat tili maqomidadir. Zamonaviy arab tilida boshlang‘ich va o ‘rta maktablar, maxsus, to‘liqsiz va oliy maktablar, matbuot, barcha davlat hujjatlari, radio, televidenie, diplomatiya va boshqa ishlar yozma hamda og‘zaki holda olib boriladi. Ammo ko‘pchilik arab rnamlakatiarida jahon- ning boshqa mamlakatlaridagi singari o ‘z shevalari mavjud.

Arab tilshunos olimlari va jahon arabshunos-shevashunos olimlari hozirgi zamonaviy arab shevalarini ikki katta guruhga bo‘ladilar.

1. Mashriq arab shevalari. Bu shevalar turkuiniga Arabiston yarim orolida joylashgan Saudiya Arabistoni, Yaman, Birlashgan Arab Amirliklari, Ummon hamda Iroq, Suriya, Livan va boshqa arab davlati xalqlarining shevalari kiradi. Bu shevalar o‘zlarining fonetik, morfologik, sintaktik, leksik

1 Х али дов Б.З. У ч е б н и к араб ского язы ка. - Т . , 1981. - С . 8.11

va grammatik jihatidan umumiylikka ega bo‘lsalar-da, har bir mamlakat shevasining o ‘ziga xos xususiyati ham mavjud. Masalan, Yaman shevasining Tixama viloyatida £ ayn (■ hamzaga almashtirib talaffuz etiladi.

ish <— ^ - U m a r

Sana viloyatida esa J qof "g" ga aylantirib talaffuz etiladi: gal - JlS - aytdigamar - j-a - oyIroq, Yaman, Kuvaytda: - aytdim -g u lt

Iroqda ^ kof tovushi «ch»ga aylantirib talaffuz etiladi: chalb - - it

2. Arab mavrid shevalari: Bu shevalar turkumiga Shimoliy va Sharqiy Afrikadagi arab davlatlarining shevalari kiradi. Masalan, M isr dialektida Jq o f o ‘m ida t- hamza talaffuz etiladi.

ana ult Ui - men aytdimxuva ol J i i > - u ay td i

£ jim o ‘mida «g» talaffuz etiladi.Gamil - - chiroyliGabbar - jba. - Ja b b o r

^ (sa) o ‘rnida «t» talaffuz etiladi.talat - -uchtabit - . m ustahkam

i zol o ‘rnida «d» talaffuz etiladi.dahab - - bordi, borm oq

Arab shevalarining bunday tovush o‘zgarishlari yuqori kurslarda kengroq o‘rganiladi.

1.2. A rab xalifaligida a ra b tili va a ra b m adan iyatin ing tu tgan o‘rn i

Tayanch iboralar: arab madaniyati, islomning tarqalishi, tilning tashqi tizirni, shaxsiy bo'lmagan lingvistika, arxeologik qazilmalar, qo ‘iyozma asarlar, Basra va Kufa maktablari, Bag ‘dod til markazi, arab nahvchilari, M ovarounnahr va Xuroson.

Arablaming ijtimoiy-madaniy taraqqiyoti VII asr bcshlarida arab qabilalaiining birlashuviga olib keldi. Islom dini bu birlashuvni mafkuraviy jihatdan mustahkamladi. Hamma uchun bab-barobar qonunlar, m illatlaming etnik kelib chiqishiga qaramay din oldida hammaning

huquqiy tengligi arabiarga katta imkoniyatlar tug‘dirdi. Rasulullohdan keyin Abu Bakr Siddiq (632-634), Um ar ibn Xattob (634-644), Usmon ibn Affon (644-656) va Ali ibn Abu Tolib (656-660) birin-ketin xalifa boMdilar. Bular fath etish, islom dinini tarqatish siyosatini davom ettirdiiar. Arablar Afrikaning shimoliy qismini, Eron, Markaziy Osiyo, Kavkazorti o ‘lkalari, g ‘arbda Pireney yarim orolini fath etdilar. Xitoy chegaralaridan Ispaniyagacha boMgan joylarda xalifalik davlatini tuzdilar. Islom din sifatida shakllangan davrda arablar yarim badaviy elatlardan iborat boMgan xalq edi. Tabiiyki, ular fath etilgan xalqlar madaniyatini zudlikda o ‘zlash- tirdilar. «Arab madaniyati» deb nom olgan madaniyat xalifalikni tashkil etgan xalqlar madaniyati asosida islomga moslashtirib mujassamlashti- rilgan madaniyat edi1. Arab madaniyati tarixan ikki davrga ega. Ular bir- biridan shu darajada farqlanadiki, ba’zida ulami ikki xil «arab madaniyati» deb tushunishga ham to‘g ‘ri keladi. Ularning biri yopiq Arabiston yarim orolida tarixi va udumi bir boMgan, kelib chiqishi va tiliga nisbatan bir jinsli boMgan jam oalar madaniyatidir. Ikkinchisi «arabiy» degan nom olgan VII asming birinchi o ‘n yilligida G ‘arbiy Osiyo, Shimoliy Afrika va Janubiy Yevropaning ba’zi viloyatlarida dunyo ahamiyatiga ega boMgan madaniyatdir. Arab tili esa harakatlanish va o‘zligini ifodalashda bu madaniyatni yaratgan jamiyatning asosiy vositasi boMib kelgan. Eng muhimi, arab tili orqali qadimiy arab madaniyati va 0 ‘ria asr arab madaniyati orasida tushunchalar almashinuvi yoMga qo'yilgan. Aynan arab tilida ko‘pgina adabiy, ilmiy va siyosiy asarlar yozildi. Bu borada biz buyuk olim Abu Rayhon al-Beruniyning quyidagi fikrini esga olamiz: «Arab tili butun jahondagi ilmiy asarlaming yozilishiga asos boMdi. Bu til har bir tilga yoqimli his-tuyg‘u baxsh etdi va uni bezadi. Garchi har bir xalq o‘z ona tilini go‘zal hisoblasa-da, arab tilining go‘zalligi insonning qon tomirlarida oqa boshladi»2. Hozirgi zamon lingvist olimi A.D.Shvayser shunday deydi: «Til komponent sifatida madaniyat tarkibiga kiradi. Til xarakteri har qanday madaniyat tarkibida ta’riflangan boMishi kerak. U madaniyat quroli boMib, madaniyatning har xil jabhalariga tegishli boMadi, ammo shu bilan birga u uning tarkibiga kirmasligi ham mumkin»3. Arab tili rivojlanishida klassik arab tili madaniyatning faqatgina ustki qatlami boMib xizmat qilmay, balki unga o ‘ziga xos xususiyatlar berdi, uning asosiy tashkilotchisi boMdi, shu bilan birga, tarixiy chegaralami aniqladi va uning yaxlitligini ta ’minladi. Bu til yordamida odamlar o ‘zaro bir-birlarini tushunadilar, birga harakat qiladilar, fikrlashadilar va jam oa tajribasini bildiradilar. Madaniyat rivojida tilning quyidagi uch holatini o ‘rganish asosiy vazifalardan hisoblanadi:

1 К рач ковски й И .Ю . С б. Б еруни. -М ., —JI., 1950. - С . 65.2 С оврем ен н ая л и н гв и сти к а. Т еори я, п р о б л ем ы и м етоды . -М .. 1976. - С . 21.3 С оврем енн ая ли н гви сти к а. -С . 21.

1. T ilning ichki tizinii. Unda tilning ma’lum davrdagi hola-ti, uslubi. yozilishi va grammatik holati o ‘rganiladi.

2. T ilning tarix iy o 'zg a rish holati yoki tashqi tizimi, ya’ni vaqt 0‘tishi bilan tarixiy davrlar almashuvi jarayonida tilning tizimi shu davrga moslashgan holda o‘zgaradi.

3. Shaxsiy bo‘ltnagan lingvistika tarixi. Ma’lum bir xalq tiliga chetdan boshqa so‘zlar kirib kelib o ‘zlashadi va o‘zinikidek bo‘lib ketadi1.

VII asr boshlarida arab istilosi til jamoalarining oldingi til turg'un- ligiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi, an’analami ushlab turgan byurokratiya va sig‘inuvchilaming ijtimoiy qatlamlarini ustuvorlikdan mahrurn etdi. Arab tilidan foydalanganlarga ustivorlik ta’min etdi. Aynan shu g ‘olib til sifatida arab tiliga xalqlaming ishtiyoqi yanada oshdi. Islomga o‘tish bilan, hech bo‘imaganda, ibodatlami arab tilida talaffuz etish majburiyatlari qo'yildi. Islomga kirganlaming keyingi taqdiri va ichki tarixi, shu jumladan, tillari musulmon jamoalarining tarkibiy qismlariga aylana bordi. Arab tili butun xalifalik hududlariga tarqaldi va ko‘pgina jonli so‘zIashuv tillarini siqib chiqardi. Natijada Yaqin Sharq, Shimoliy Afrika, Janubiy Yevropaning ba’zi qismlarida, Eron, Kavkazorti mamlakatlarida va 0 ‘rta Osiyoda lingvistika sezilarli o ‘zgardi.

Islom mamlakatlari xalqlari madaniyati bu qadar ravnaq topishi bir tomondan iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy sabablarga aloqador bo‘lsa, ikkinchi, bevosita sababchi Islom ta'lim otining o ‘zi b o id i. Bu ta ’limotda din aqidalari va bilim, ilm-fan shunchalik chambarchas boglanganki, bunday holat hech qachon va hcch qaysi diniy ta iim otda uchramaydi, Amerikalik arabshunos, islomshunos olim F.Rauzental “Bilim tantanasi” risolasida shunday deydi “ Ilm islomda ustunlik qiluvchi konsepsiyalardan biridir, bu holat islom sivilizatsiyasini ham shakl, ham mazmun jihatdan boshqalardan ajratib turadi. Haqiqatdan musulmon sivilizatsivasining turli sohalarini ilm aniqlab beradi”2.

Ikki asrdan ortiq vaqt, ya’ni Markaziy davlat bo‘lgan davr ichida yuzaga kelgan til holati ba’zi o ‘lka!arda turg‘unlik kasb etdi. U bizning kunlargacha uncha ahamiyat kasb etmagan o ‘zgarishlar biian yetib keldi. Ilk islom davrida Arabiston yarim orolida va arab fathlarida esa undan tashqarida yagona arab so ‘zlashuv tili paydo bo‘ldi. Arab tilining xalifalikda mustahkam o ‘rin tutib qolishida Ummaviylar xalifalaridan (661-749) biri bo‘lgan Abdul Malik (685-705) davri katta ahamiyatga ega. U o‘zinmg hukmronlik davrida davlat ishlaridagi hujjatlami yuritishni arab tilida olib

1 С о вр ем ен н ая л и н гв и сти к а . 0 ‘sha asar. -C .2 1 .■ Р аузен тал Ф . Т о р ж еств о зн ани я. -М ., 1978. -С 21.

14

borgan. Boshqa tillarda yozishni man etgan. Ikkinchidan, pul birligi yo‘lga qo‘yilib, tanga chiqarish ishlari bilan shug‘ullangan. Bu pul birliklari Vizantiya va Sosand Eronidan qolgan edi. Yangi namunadagi tangalarga esa arab afsonalaridan tasvirlar zarb etilgan. Arab tilining bu ikki asosiy faoliyati, albatta, uning davlat tili bo‘lib qolishiga katta imkoniyat berdi. Shu bilan birga xalifa Abdul Malik tomonidan arab tili va yozuvining rivojlanishiga tomon katta qadam qo‘yildi'. Abbosiylar hokimiyat tepasiga kelishi (749-1258) bilan madaniy hayotda ham bir qancha o ‘zgarishlar ro‘y berdi. Arab islom madaniyati, ilm-fani rivojining eng yuqori cho‘qqisi Abbosiylar davriga to‘g‘ri keldi. Bu davrda ijtimoiy hayotning turli tomonlarini islomlashtirish kuchayadi. Fath etish siyosati davom etadi. Ihn-fanda qadimgi Gretsiya roli aw alg idan ham ortadi.

Misrdagi Aleksandriya, Edessa, Nisibin, Antioxiya, Jundishapur, Baqtriya kabi e'linistik madaniyat markazlari xalifalikka qaiam bo‘lib, musulmon madaniyati shakllanishida ijobiy rol o'ynagan. Bu davrda grek, suryoniy, sanskrit va forsiy tillardagi asarlami arab tiliga ag‘darish muammosi oldinga surildi. VIII asrda boshlangan tarjimonlik ishi yanada rivojlandi. Tanimonlar orasida Hunayn ibn Isxoq (810-873), Isxoq ibn Hunayn, Xubaysh Sobit ibn Kurra (886-901), Yahyo ibn Adi, ibn Muqaffa, ibn Manka alohida ajralib turadi. Arab tilida endilikda ancha boyigan ilmiy atamalar birmuncha ishlangan bo‘lib, avvalgi niavqeini yanada orttirgan edi'.

M a’lumki, VII-VIII asrlarda Movarounnahr va Xurosonda ham arab tili va arab yozuvi keng tarqalgan edi. Bu borada ushbu o ‘lkalarda arab tili va arab yozuvi o'rgatish uchun maxsus maktablar ochilgan edi. Akademik1 YU.Krachkovskiy fikricha: «VIII asrning birinchi yarmida arab tili butun Xuroson va Movareunnahrda davlat boshqaruv tili sifatida ishlatildi va undan, hattoki, yerlik aholi ham foydalaridi. Masalan, xorazmlik mateinatik Muso al-Xorazmiy (780-847), farg‘onalik astronom Ahmad al-I7arg‘oniy (IX asr), O lrta Osiyolik faylasuf olim al-Forobiy (X asr), tilshunos olim Mahmud Qoshg‘ariy (XI asr), buyuk olimlar al-Beruniy (973-1048) va Ibn Sino (980-1037) o‘z asarlarini aynan arab tilida yozishgan.

G ‘rta asrlarda Yevropada lotin tili xalqaro til hisoblanganidek, arab tili ham Shimoliy Afirika, Yaqin va 0 ‘rta Sharqda shunday m avqe’ga ega edi.

Klassik arab tili haqida biz faqat qadimgi yozuvlar va asarlardan emas, balki filologlarning yozuvlaridan ham bilib olsak bo‘ladi. Yangi musulmon davrining II asri tugashiga qadar arab grammatikasi bo‘yicha katta ish tugatilgan edi va u tan olinib, bizning kunlargacha yetib keldi. Bu asrlarda arab tili grammatikasi to‘iiq tartibga solinib, aniq ilmiy suratda yozildi.

1 Беляев E .A А рабы , ислам и арабский хали ф ат в раннее ередневекове. - М ., 1465. ~С. 187.2 S u laym onova F. S harq va G ‘arb. - Т ., 1997. 197-b.

15

Hunayn ibn Isxoq (810 - 873) inashhur 0 ‘rta asr nasroniy olimi, grek tilidan arab va suriya tillariga qilingan ilmiy tarjimalari bilan Abbosiylar davrida mashhur bo‘lgan. Hunayn ibn Isxoqning asl vatani Janubiy Iroq bo'lgan va o‘z hayotini yunon - arab taijimalari markazi bo‘lgan Bag‘dodda o ‘tkazadi. U arab, suriya, fors va yunon tillarini juda yaxshi bilgan. U yunon tilini juda yaxshi o ‘rgangani uchun hatto arab olimlari orasida “Taijimonlar shayxi” deb nom ham olgan. Uning tarjima qilish usuli keyingi tarjimonlar tom onidan davom yettirilgan.

Hunayn ibn Isxoq ko‘p sohalarda asarlar yaratgan. M asalan, falsafa- dan Arastu va Aflotun asarlarini hamda qadimgi grek olimlari sharhlarinl arab tiliga tarjima qilgan. U qishloq xo‘jaligi, meditsina, arab nahvi va leksikografiyasi ustida ilmiy ishlar olib borgan. Hunayn tarjimada so‘zma- so‘zlikka emas, balki matn m a’nosini ochib berishga harakat qilgan.

lin in g " (Toshlar kitobi), " " ( Ismlar haqida)kitoblari mavjud bo‘lib, afsuski, bizgacha yetib kelmagan.

Robert Ketton

Robert Ketton (1110 - 1160?) o‘rta asr ingliz teolog, astronom va arabshunos olimi. Robert Parijdagi cherkov maktablarining birida tahsil olgan. 1134 yilda Fransiyadan Sharqqa tomon o‘z talabasi va do‘sti German bilan 4 yilga sayohat qiladi. Ular Vizantiya imperiyasiga, salbchilam ing Falastin va Damashqdagi davlatlariga borib, u yerda arab tilidan mashhur tarjimonlar bo‘lib yetishadilar.

1141 yilda Robert Ispaniyadagi musulmon va nasroniy hukmdorlar tomonidan tashkil etilgan “Tarjimonlar bazasiga” ishga tak lif qilinadi.

Ijodiy faoliyati davomida Yevklidni o‘rgangan, al-Battoni va Abu Ali ibn Sino asarlarini bir necha tillarga tarjima qilgan. 1142 yilda Robert Piter Venerbel bilan uchrashadi va Q ur’oni karim ma’nolarini lotin tiliga taijima qilishni boshlaydi. Taijima 1143 yilda tayyor bo‘ladi. Bu tarjima Qur’oni Karim ma'nolarining Yevropa tillariga o‘girilgan birinchi taijimasi edi va XVI asrgacha asosiy manba bo‘lib qoldi. Biroq ushbu taijimani zamonaviy olimlar u qadar ishonchli deb hisoblashmaydi, chunki asliyatdan tarjima jarayonida bir qator o‘zgartirish va bo‘rttirishlarga yo‘l qo‘yilgan.

Tayanch iboralar: arab, ко ‘chmanchi, manba, lashon aravit, qabila, sura, bitik, epigrafik yozuv, Suriya dashtlari, janubiy arabiston. qabr toshi, an-Nimar yozuvi, L w r muzeyi, qo'lyozmalar fondi, Turkiya davlati, arxeolog Al-Ansoriy, kutubxona.

Qadimiy arablar o ‘troq va ko‘chmanchi bo‘lib kun kechirishgan. “Arab” degan nom ma’lum bir xalqning o‘zini atash uchun yaratilgan emas. Bu nom ulaming avlodlari sahrolarda ko‘clirrianchi bo‘lib yurgan- liklaridan kelib chiqqan. “K o'chm anchi” degan nom keyinchalik bir xalqning noini boMib qolgan. Zero “arab” so‘zining lug‘aviy m a’nosi ham “ko‘chmanchi” deganidir.

Eramizdan avvalgi IX-VIII asrlarga taalluqli manbalarda yozilishicha, Arabiston yarim oroiida yashovchi xalqlami “Aribi” deb nomlashgan. Xuddi shu davrda yozilgan Bibliya matnlarida ham Arabiston xalqi va Suriya aholisini “Aribi” yoki “Arivi” deb atashgan1. Eramizdan avvalgi 111 asrga oid qadimiy yahud tilidagi manbalarda esa bu xalqlam ing tilini “Lashon aravit” deb nomlashgan. Keyinchalik lotin tilidagi manbalarda arab tili “Arabica lingua” deb yuritilgan2.

Eramizning V-VI asri, ya’ni johiliya poeziyasi davri manbalarida “arab”, “arabiy” degan so‘z qoMlanilmagan edi. Bu davr shoirlari o ‘z asarlarida o‘z qavmlarini Qalb, Ibn Hilol, Ibn Asad kabi qabilaviy nom bilan atashgan. Arab tili rivoji tarixiga nazar iashlasak, arab tili degan nom birinchi bor eramizning VII asr o ‘rtalarida yozilgan Q ur’oni karim oyatlarida uchraydi. Masalan:

fj'r. j&l j .jll Le ' J W VI J ̂J lilij J I Aiii JC.̂ 1 M

(97 I : Ч я 51“A ’robiylar kufr va nifbqda qattiqroq va Alloh o‘z payg‘ambariga nozil

qilgan narsalaming chegaralarini bilmaslikka loyiqroqdirlar. Alloh bilim va hikmat sohibidir” . (Tavba surasi 97-oyat)3.

(103 s j j— ) ij* j"“Bu (Qur’o n ) esa ochiq ravshan arabiydir”. (Nahl surasi 103-oyat)4.Eramizning birinchi asridan boshlab Suriya davlati va Janubiy

Arabiston davlatlari hududida yashovchi ko‘chmanchi arab qabilalarining

1 Б ел о в а А .Г . «В веден и е в араб скую ф и л о л о ги ю » . -М ., 2003 , - С . 14.2 0 ‘sh a asar.3 A b d u laz iz M ansur. “Q u r’on i K arim m a ’n o la rin in g ta rjim as i” . - T : “T o sh k e n t islom un iv e rs ite ti” n a sh riy o t-m atb aa b irlash m asi, 2004 . 202-b .4 A b d u laz iz M ansur. “Q u r’on i K arim ” . - Т . , 2001 . 279-b .

vakillari toshga yoza boshladilar. Ular sobey va ximyoriy yozuv shaklidan foydalanganlar. Bu toshga bitilgan yozuvlar qadimiy arab tilining eng birinchi yozm a yodgorligi hisoblanadi. Shu davrdan boshlab kishilar lahyoniy, samudiy va safoviy yozuvlaridan foydalanganlar. Lahyoniy va samudiy yozuvlari Arabistonning shimoliy-g‘arbiy tomonlarida yashovchi arablar yozuvidir, safoviy yozuv esa Janubiy Suriyaning as-Sal'o deb atalmish yarim sahroviy mintaqalarida yashovchi xalqlar yozuvidir. Bu yozuvlarda faqatgina undosh harfdan foydalanilgan bo‘lib, juda qisqa bitilgan. Bu yodgorliklarda ko‘chmanchi arablar o ‘zlarirnng nomlarini va qabilasining nomini yozganlar. B a’zan bu yozuvlar to ‘liqroq bitilganki, unda m uallif o ‘zining nomi bilan birga shu joyga qachon kelgani va qaerga yo‘l olayotgani haqida hamda o‘z yaqin qarindoshining o‘limi to ‘g‘risida yozgan. Bu yodgorliklar shundan dalolat beradiki, o ‘sha davr ko‘chmanchi arablari ham yozislini va o ‘qishni bilganlar. Bu yozuvlarda arab tilining asosiy xususiyatlaridan biri bo im ish aniqlik artikli “xa” yoki “xan” tarzida qoilanilganida aks etadi. Shu bilan birga Janubiy Falastin va Suriya davlatining ba’zi bir mintaqalaridan topilgan yodgorliklar oromiy va nabotiy yozuvlarida bitilgan. Bu yozuvlarda arab tilidagi ism kategoriyasi, ismlaming turlari va “J ” aniqlik artikli bilan yozilgan so‘zlar kuzatiladi. 0 ‘sha davr yozma yodgorliklaridan ko‘chmanchi arab qabilalari lahjalarida aniqlik artiklining turli xil shakllarining qo‘llanilganligini bilib olish mumkin.

Bizgacha yetib kelgan arab tilining eng birinchi yozma yodgorliklari eramizning IV-V asriga taalluqlidir. Garchi bu yozuvlar so f arab xatida yozilmagan b o ‘lsa-da, unda oromiy va qadimiy arab tilining xususiyatlaridan farqli ravishda arab tilining asosiy xususiyatlari o ‘z aksini topadi.

Birinchi arab yozuvida bitilgan yodgorlik Damashqning janubiy shar- qidan 120 km. narida joylashgan “an-Nimar” qishlog‘idan topilgan. Uning yozilish sanasi eramizning 328 yiliga, qadimiy yil taqvimi bo‘yicha 223 yilga to 'g 'ri keladi. U 116 sm x 33 sm hajmdagi qabr toshiga hammasi bo‘lib 5 qator o ‘yib yozilgan xatdir. Arab adibi va tarixchisi Jurji Zaydon bu matnni quyidagicha izohlaydi: “Bu barcha arablaming podshosi, tojdor, Asad va Nizor qabilalari va ularning podsholarini bo‘ysundirgan, hozirgi kungacha Mazhijni yengib kelgan, zafar uni Shamaming shahri Najron devorlarigacha eltgan, M a’ad (qabilasi)ni tobe’ qilgan, o ‘g‘illarini qabilalarga boshliq qilib qo‘ygan, и I ami o‘z o‘rniga forslar va iimliklarga vakil qilib jo ‘natgan Imrul Qays bin Amming qabridir. Mamlakat shuhrat va qudratda hech qachon bugungi darajaga yetmagan. IJ 223 yili yettinchi kislul kuni vafot qildi”1. Ushbu yodgorlik hozirda Fransiyadagi Luvr muzeyida saqlanadi. Unda arab

1 H asanov A . Q ad im g i A rab is to n v a ilk islom . Joh iliya asri. - Т., 2 0 0 ! . 1 19-b.18

tilidagi ismlar va ularning aniqlik artikli “J ” bilan kelishi hamda o‘g ‘il so‘zining “Lh ” deb emas, balki “!>?” deb yozilishi kuzatiladi. Yozuvda arab tilidagi siniq ko'plik son qoliplari va “fJ” inkor yuklamasi bilan kelgan fe’l shakllari mavjud.

1970 yilda saudiyalik arxeolog al-Ansoriy tomonidan Kindlar davlati poytaxti boMmish <j j 5” (Gullagan qishloq)da janubiy arablamingsobey yozuvida bitilgan yodgorlik topildi. Bu yodgoriik qabr toshi bo‘lib, undagi yozuvlarga ham “J 1” aniqlik artiklining shamsiya harflari bilan boshlangan so‘zlardagi assimilyatsiya holati va ismlarda to ‘g‘ri ko'plik son yasovchi qo‘shimchalarning o J - va borligi aniqlangan.

Keyinchalik Suriyaning Aleppo hududidan eramizning 512 yiliga oid yodgorlik, Damashqning janubi-sharqiy hududidan eramizning 528 yiliga oid yodgorlik va Damashq atrofidan eramizning 568 yiliga oid yodgorlik topildi.

Klassik arab tilida yozilgan eng birinchi yozma yodgorlik eramizning VII asri o ‘rtalarida yozilgan Q ur’oni karim va payg‘ambarimizning yozish- malaridir. Misr hududidan topilgan davlat arboblarining hukumat va shaxsiy hujjatlari, papirusga yozilgan arablaming tarixiy hamda islomgacha davr she’riy asarlari eramizning V11I-IX asriga oid bo‘lib, bular ham keng m a’noda arab madaniyatining beqiyos boyligi hisoblanadi.

0 ‘rta Osiyodan ham arxeologik tadqiqotlar natijasida arab yozuvida bitilgan VHI asrga oid ikki yozma yodgorlik topilgan. Birinchisi qo‘ymng kurak suyagiga yozilgan arab yozuvidir. Unda faqat arab alifbosidagi harflar bitilgan. Ikkinchisi esa, qadimgi arab hujjati bo‘lib, Sug‘d shohi Devashtichning Xuroson hokimi Amir al-Jarroh ibn Abdullohga yozilgan m aktubidir (718-719)'.

Arab mamlakatlari ligasi qoshida ochilgan Arab qo‘lyozmalari institutining birinchi direktori Salohiddin al-Munjid qayd etishicha: “Hozirda jahon ilmiy xazinasi tarkibida 600 mingga yaqin arab qo‘lyozma asarlari mavjud bo‘lib, ularning soni 8 million nusxani tashkil etadi. 120 mingga yaqin arab tilidagi qo‘lyozma asarlaming va 300 mingga yaqin qisqa, har xil mavzudagi qo‘lyo.zma asarlaming ilmiy katalogi tuzib chiqilgan ”2.

Jahon miqyosida arab tilidagi qoMyozma asarlami saqlash bo‘yicha Turkiya davlati birinchi o ‘rinda turadi. Bu davlatda qariyb 155 mingga yaqin qoMyozmalar mavjud. Birgina Istambul kutubxonasida 85 ming qo‘lyozma asar saqlanadi.

1 О рански й И М . И ведение в И р ан ску ю ф и л о л о ги ю . -М ., 1960. -С . 2 602 Б елова Л Г. В ведени е в араб скую ф и л о л о ги ю . - М ., 2003 -С .

19

Xulosa qiiib aytish mumkinki, arablar tarixida Q urondan oldin biror yirik yozma asar bo‘lgan emas. Qur’on yozilishidan ilgari topilgan yodgor- liklardan ikki xilini tilga olish mumkin. Bulardan biri Janubiy Arabistonda. Yamanda vujudga kelgan sabo yozuvlari, juda kam miqdorda saqlanib qolgan ximyor, lahyon va samud yozuvlari yodgorliklari bo‘lib, ular faqat toshlarga o ‘yib yozilgan lavhalar shaklida saqlanib qolgan. Keyingi bir yarim asr davomida olimlar ana shu yozma yodgorliklami tadqiq qilganlar. Ulaming ko'p qismi arab hukmdorlari va qabila boshliqlari tomonidan yozib qoldi- rilgan janglar, yurishlar, sulolalaming hukmronlik davrlari haqidagi qisqa ma’lumotlar, ibodatgohlar va binolar devoriga yozilgan hamda chegara belgisi sifatida qo‘yilgan lavhalardan iborat.

Ikk inch i xil yodgorliklar islomdan ilgarigi johiliya davriga oid she’riyatd.ir. Ulaming ko‘p qismi islomdan ilgarigi qabilalar hayotiga. qahramonlik, jang, mardlik mavzulariga bag'ishlangan qasidalardir. Bu ijod namunalari Abbosiylar xalifaligi davrida to ‘planib kitob qilingan. Shuning uchuri ham Qur’on arab xalqlari tarixida birinchi yirik nasriy asar sifatida arab tilining o‘sha davrga xos xususiyatlarini, so 'z boyligi, iboralari va atamalari grammatik tuzilishini hamda boshqa xususiyatlarini o ‘zida ifoda etgan. Qur’on matnini o ‘rganish jarayonida arab tili grammatikasi (sarf va nahv) batafsil ishlab chiqilgan, arab yozuvi esa g‘oyat mukammal shaklga kelgan. Shuningdek, Qur’on tili har bir arab mamlakati va elatlarining o 'ziga xos lahjalarini saqlagan holda, barcha arablar uchun yagona bo'lgan adabiy tilga asos bo‘lgan.

Arab tilida yozilgan nodir asarlami o‘rganish sharq xalqlarining madaniyati, tarixi, tili va adabiyoti, uif-odatini mukammal bilishga hamda farovon hayotimizning turli sohalarida faoliyat ko‘rsatishimizga yordam beradi.

Amaliy m ashg‘ulot savollari:1. “Arab filologiyasiga kirish” fanining vazifasi va predmeti.2. Tilning uch holatini o'rganish - madaniyat rivojidagi asosiy vazifa.3. Yozma ijodiyot turlari haqida.4. Arab madaniyatining arab tili rivojidagi o'rni.5. Xalifa Abdulmalikning arab tili rivojiga qo'shgan hissasi.6. “Arab” so'zining etimologiyasi.7. Toshga bitilgan yozma yodgorliklardagi arab tiliga xos xususiyatlar.8. Arab yozuvida bitilgan birinchi yodgorlik.9. Arab madaniyatining bebaho boyligi.10. Arab tilidagi qo'lyozma asarlar.

Adabiyotlar:I Белова А.Г. Очерки no истории арабского языка. — М., 1999.2. Imomxo'jaev О. Arab yozuvi haqida risola / Sharqshunoslik, TDShl.

1998.3. Конрад II. И. Запад и Восток. - М., 1972.4. Конрад НИ. Старое востоковедение и его новые задачи. Стати. -

М.. 1972.5. Крачковский И.Ю. Сборник Беруни. — М., 1950.6. Оранский. Введение в Иранскую филологию. - М.. 19SS.7. Современная лингвистика. Теория, проблемы и методы. — М., 1976.

8. Sodiqov A.A. Abduazizov, Irisqulov. Tilshunoslikka kirish. —Т., 1981.9. Sulaymonova F. Sharq va G'arb. - Т.. 1998.10.Халидов Б.З. Академик И.Ю.Крачковский (к 100 летию со дня

рождения) / / Народы Азии и Африки. 1983.I I .Хапидсв А Б. Михайлова И. Библиография арабских рукописей. М.,

1982.

IKKJNCHI BOB

XOM -SOM T IL L A R I O ILA SI

2.1. Xom-som tilla r oilasining tarm oqlan ish i

layanc/t iboralar: tillar tasnifi, til oilasi, tarmoq, guruh, somiyshunoslik, qibt tili, arabizm, akkad tili, finikiy, oromiy lahjalari, xaos tili, kushiy tarmog 'i, Efiopiya va Eritriya xalqlari.

Dunyo tillari xaritasiga nazar tashlansa, tillar va shevalaming nihoyatda ko 'pligi va ularning vazifasi ham xilma-xilligiga shohid bo‘lamiz. Masalan, faqat Hindistonda 720 ga yaqin til va shevalar, Fillipinda 80 ga yaqin til va shevalar mavjud. YUNESKO axborotiga ko‘ra, hozirgi kunda dunyoda 5600 dan ortiq til va shevalar mavjud. Bu tillam ing rivojlanish darajasi va jamiyatda tutgan o‘mi, ularda gaplashuvchilaming soni turlichadir. 100-200 kishidan tashkil topgan qabilalaming tili ham, 100 millionli xalq gapiradigan til ham alohida til hisoblanadi. lnson turli tillami eshitganda yoki o ‘rganganda ularda asosan ikki jihatdan: moddiy o‘xshashlik (net - not, birodar - brother - brat) va so'zlam ing grammatik tuzilishi, negiz yasalishi, gapda so‘zlaming bir-biri bilan bog‘lanish usulidagi o 'xshashlik borligini sezadi. Bu masalalar bilan jiddiy shug‘ullanish XIX asrdan boshlanadi1.

Hozirgi zamon tilshunosligining asosiy masalalaridan biri dunyo tiliarini o'rganish va umumlashtirish asosida ularning tasnifmi tuzishdan iboratdir. Har qanday ilmiy tasnif umumiy belgilar va prinsiplarga asoslanadi.

Tilshunoslikda tillarning bir necha tasnifi mavjud.'Гтилшунос- 'l

ликдаги I тиллар <

ч таснифи j

; з.Функиионал •*. тасниф

4.Г«неологиктасниф

1. Areal (jug‘rofiy) tasnifda jahon tnlarining xaritasi, turli mamlakatlaming til tomonidan xarakteristikasi, ayrim tillar qo‘llanish doirasining kengayishi kabi masalalar o ‘z ifodasini topadi.

2. Tillam ing tipologik tasnifida tillaming grammatik qurilishiga asoslanib, ularning asosiy tiplari belgilanadi.

1 Y o 'ld o s h e v I., S h a rip o v a U. T ilsh u n o slik asosla ri. - Т ., 2007. 152-b.22

3. Tillaming funksional tasnifi quyidagi belgilarga asoslanadi: tilning o ‘zi tegishli bo‘lgan xalq tarixi bilan aloqasi va tilning jamiyatdagi vazifasi.

4. Tillaming geneologik tasnifi til hodisalarini tarixiy prinsip asosida o 'rganib, tillaming qarindoshlik munosabatini aniqlaydi.

XVII-XVI1I asrlar davomida turli tillami o‘rganish natijasida to‘plangan ma’lumotlar ulami bir-biriga qiyoslab o‘rganishga omil yaratdi. Bular natijasida qiyosiy-tarixiy tilshunoslik tiklanib bordi. Qiyosiy-tarixiy metodning shakllanishiga fransuz olimi T.Postellus (1510-1581). I.Skaliger (1540- 1609), nemis olimlari Frans Bopp (1791-1867), Yakob Grimm (1785-1863). daniyalik olim Rasmus Rask (1787-1832), rus olimi A.X.Vostokov (1781- 1864) va chex olimi Dobrovskiy (1753-1829)lar asos soldilar. Tillaming geneologik tasnifiga ko‘ra yer yuzida bir necha til oilalari mavjud. Masalan, hind-evropa tillari oilasi, xom-som tillari oilasi, kavkaz tillari oilasi, turkiy tillar oilasi va h.k.1.

Biz o‘rganayotgan arab tili xom-som tillar oilasining somiy tillar tarmog‘iga tegishlidir. Somiyshunoslik sharqshunoslik tarmog‘i bo'lib, juda qiziqarli fandir. Uning predmeti Shimoliy Afrika va Old Osiyodagi qadimdan istiqomat qilayotgan xalqlar tilini va unga taalluqli fanlami o‘rganadi. Nemis olimi A.Shlyotser izlanishlariga ko‘ra, XX asrgacha Tavrot rivoyatiga tayangan holda somiylaming ilk vatani hozirgi Iroq deb hisoblanib kelinadi. Tavrotning borliq kitobi 8-bobida keltirilgan bu rivoyatning qisqacha mazmuni shundan iboratki, xudolar tomonidan boMajak to‘fon xususida ogohlantirilgan payg‘ambar Nuh uch o‘g‘li bilan oldindan tayyorlangan qayiqda jon saqlab qoladilar. To'fon ulami qayig‘i bilan Ararat tog‘iga uloqtirib yuboradi. Suv qaytgach u yerdan Nuhning o‘g‘i!lari uch tarafga tarqab ketadilar: Yofas - sharqqa, Xom - G ‘arbga, Som esa - Janubga yo‘l oladilar. Aslida, Tavrot rivoyati bu masalada ham boshqa hollardagi kabi shu kitob bunyodga kelgan davrdagi mavjud voqelik, ya’ni somiy, xorniy, yafetik (turkiy) xalqlarining yashab turgan joylariga ishora qiladi, xolos. Oxirgi paytlarda esa somiy tillari guruhining va, umuman, afro-osiyo tillarining ilk vatani - Arabiston yarim oroli deb hisoblash ustun kelmoqda2.

Bir guruh olimlar xom-som tillar oilasi Shimoliy Afrikada, aniqrog‘i, Saxarada uzoq o ‘tinishda, u yashash uchun qulay bo‘lgan paytlarda shakllangan deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, miloddan avvalgi IV ming yillikda iqlim o‘zgarishlari natijasida Saxara aholisi ikki yo‘na!ish bo‘yicha ko‘chib ketgan: biri - Shimoli-sharqqa, Nil vodiysi va undan

1 S odiqov A ., A bduazizov A ., Irisqulov. T ilshunoslikka kirish. - Т., 1981. - В 190-191.2 H asanov A Q adim gi A rab is ton v a ilk is lom . - Т ., 2001. 33-b.

23

o'tib Osiyoga; ikkinchisi - Janubi-sharqqa, Sudan va Efiopiyaga qarab ketdi va yashay boshladi.

«Som» Nuh payg‘ambaming avlodlaridan birining noini, « Х о т» esa boshqa birining nomi deb ifoda etiladi. Demak, somiy - Som avlodlari, xoiniy esa Xom avlodlari tili va madaniyatini o ‘rganadi. Arab tili tarixan bu til oilasidagi eng yosh til hisoblanadi. Qadimgi somiy tilida bobilliklar, assuriylar, ibriylar, fmikiylar, oromiylar va arablar gaplashganlar. Somiyshunoslik fan sifatida 1781 yil Yevropalik nemis olimi A.Shlyotser tomonidan o ‘rganila boshlandi va fanga kiritildi.

Fransuz tilshunos olimi M .Koen, nemis olimi I.Fridrix, afrikashunos D.A.Olderogg va somiyshunos I.M.Dyakonov shunday xulosaga keldilarki, xom-som tillari bir-biriga juda yaqin. Bu esa xom-som tillar oilasini tuzishga yordam beradi. Oxirgi paytlarda xom-som tillar oilasini geografik o ‘m iga qarab ikki nom bilan atash tashabbusi olg‘a surildi, ya’ni:

1. Afro-Osiyo tillar oilasi yoki Qizil dengiz bc‘yi tillar oilasi.2. Afro-Arabiy tillar oilasi.Ammo xom-som tillar oilasi b o ‘lib qolaverdi. Somiyshunos olim

I.M.Dyakonov xom-som tillar oilasini besh tarmoqqa b o iib , tasnif q ild i1.

1. M isr til tarm og‘i.(Shimoli-sharqiy Afrika)

Bu til tarmog‘iga Qadimgi Misr tili kiradi. U bir necha davrga ajratib o‘rganiladi. Qadimgisi eramizdan avvalgi 3000 .yilda, yangisi esa, eramizning 3-XVI asrigacha mavjud boMgan. Hozirda bu til cherkov tili hisoblanadi. Bu til qibt tilidir (qibt xristianlar tili hisoblanadi).

1 С ем и тски е я зы к и . - М .. ’ 965. - S. 9 -13.

2. Barbar-Liviya til tarmog‘i.(Shimoliy Afrika va G ‘arbiy-markaziy Afrika tilla r i)

Yangi zamondagisi 300ga yaqin sheva va lahjalarga ega. Ularning asosiylaridan bin «tomashiq» tilidir. Bu tavorix xalqlarining tilidir. Bu tilda arabizmlar deyarli yo‘q. U Sahroi Kabirda tarqalgan. Yana bir til tashilxit tilidir. Bu tilning hozirgi nomi «shilx» bo’lib, Mavritaniyada tarqalgan. R if tili Marokashda tarqalgan, shuningdek, bn tarmoqqa kiruvchi xalqlar Senagaldan Misrgacha bo‘lgan joy - Siva vohasida yashaydi. «Guanch» tili o ‘n sakkizinchi asrga qadar iste’molda boMgan Afrikaning shimoliy-sharqiy sohillariga vaqin Kanar orollarida yashagan aborigenlar tili.

3. Kushiy til tarmog‘i.(Shimoli-sharqiy va Sharqiy Afrika tillari)

Yangi darajadagi til hisoblanib, bu guruhga kiruvchi barcha tillai hozirgi shakldagina mavjud. Ularning o‘tmishidan bizlarga hech qanday ma’lumot qolmagan. Bu tarmoq quyidagilarga boMinadi:

1) Shimoliy tarmoq -- badaviy tili -- bu tilda so'zlashuvchilar asosan Sudan Respubiikasida yashaydi.

2) Sharqiy tarmoq - a) saha - afar tili - Eritriyada va Efiopiyaning shimoli-sharqiy qismida yashovchi xalqlar till, b) oromo tili - Efiopiyaning g ‘arbida, janubida va markazida yashovchi aholi tili va Keniyaning shimoli-sharqiy aholisi tili. v) somali tili - Somali Respublikasi va Efiopiyaning janubi-sharqiy aholisi, Sharqiy Keniya aholisi tili.

3) Markaziy tarmoq - agau tilining mayda shevalari. Bu tilda Efiopiyaning shimoliy aholisi va Eritriya aholisi so‘zlashadi.

4) G ‘arbiy tarmoq - Habashistonning g ‘arbiy chekkalarida yashovchi aholi gaplashadigan kaffa, volamo chara va gimirra shevalari.

5) Janubiy tarmoq - iraku va mbugu tillari. Bu tilda gaplashuvchi aholi Tangan oMkalarida (Tanzaniyada) yashaydilar.

4. Chad til tarmog‘i.(Markaziy Afrika va G ‘arbiy-markaziy Afrika tillari)Bu tarmoqning faqatgina yangi darajasi mavjud va u to‘qqiz guruhga

boMib o‘rganiladi. U deyarli yuz xil tilni o‘z ichiga oladi. Ular ichida eng asosiysi xaos tilidir. Bu tilda asosan Chad, Kamerun, Nigeriya aholisi gaplashadilar. Gvandara, valeva, angas, sura kabi tillar ham G ‘arbiy Chad tillari qatoriga kiradi. Tera, margi, kotoka tillari Markaziy Chad tillari hisoblanadi. Mubi, sokoro tillari Sharqiy Chad tillariga kiradi.

5. Soin til tarmog‘i.(Arabiston yarim oroli, Old Osiyo, Shimoliy-sharqiy Afrika va

Markaziy Afrika tillari)Bu tarmoq juda katta tarmoq hisoblanadi va olim lar tomonidan yaxshi

o'rganilgan. Uning o‘zi to‘rt guruhga boMinadi.

a) shimoliy chet yoki shimoliy-sharqiy guruh. Unirig qadimgi va o‘rta darajasi bor. Bu guruhga akkad tili va uning ikkita katta shevasi - bobil va ashshuriy shevalari kiradi;

b) shimoliy-markaziy va shimoliy-g‘arbiy guruh. Uning qadimgi, o‘rta va yangi darajasi mavjud. Qadimgi darajaga xananay, oromiy, ug‘oriy tillari; o‘rta darajaga qadimgi yahud tili, finikiy va bir qancha oromiy lahjalar; yangi darajaga yangi suriya shevasi va Suriyadagi oromiylar shevasi kiradi;

v) janubiy chet yoki janubiy-g‘arbiy guruh. Bu guruhga janubiy arab tili va uning ko‘p shevalari kiradi. Qadirngisi haqida yetarli ma’lumot yo‘q. 0 ‘rta darajasi Sobey, Miney, Katabon, Xadramout shevalari va habash tilining (Efiopiya) ko‘p tarmoqlari; yangi darajasiga janubiy arab tili - mehriy, shahriy, soqatra tillari va unga yaqin boMgan shevalar kiradi;

g) janubiy-markaziy yoki Arabiston tili. Qadimgi darajasiga qadimgi arab tili, o ‘rta va yangi darajasiga klassik, zamonaviy arab tili va ulaming barcha shevalari kiradi

-tUshbu tarnioqqa kiruvchi o‘lik tillar quyidagilardir:1) Akkad tili - qadimgi Sharq(Vaviloniya)ga oid Mixxat yozma

yodgorliklaridan m a’lum,2) U g‘oriy tili.3) Qadimgi yahudiy tili so‘zlashuv tili sifatida eramizning boshlariga

qadar yashagan. XIX asrdan boshlab uning asosida ivrit (yahudiy) tili shakllandi. Ivrit tili lsroil davlatining (arab tili bilan birga) rasmiy davlat tili hisoblanadi. Yozuvi esa yahudiy alifbosiga asoslangan.

4) Oromiy tili. Eramizdan avvalgi III asrdan eramizning IV asrigacha G ‘arbiy Osiyoda yashagan oromiylar tilidir. Oromiylar Arabiston yarim orolidan chiqqan ko‘chmanchi somiy qabilalaridir. Bu til eramiz boshlarida G ‘arbiy Osiyoning asosiy og‘zaki nutqiga aylangan. Oromiylaming hozirgi avlodi assuriylardir.

5) Finikiy tili. Bu til eramizga qadar o‘lik tilga aylangan. Yozuvi finikiy alifbosida b o ig a n 1.

2.2. Xom-Som tillari oilasining umumiyligi.

Tayanch iboralar: fonetik umurniylik, jin s kategonyasi, grammatik s in f nahv, undoshlarnirtg uchlik guruhi, qo 'sh undoshli, Sahroyi Kabir, ichki Jleksiya, suffiksatsiya, matriarxat, butunlik va yakkalik tushunchasi.

Bu oilaga kiruvchi til va lahjalar jiddiy farqlansa-da, tilshunoslikning qiyosiy-tarixiy metodiga asosianib o ‘rganilganda, ularda o ‘xshash umumiylik borligini ko‘rish mumkin. Bu umurniylik quyidagilarda yaqqol ko‘zga tashlanadi:

1 Y o id o s h e v I. S h a r ip o v a O '. T ilsh u n o slik asosla ri. - Т ., 2007 , 171 -b.26

1. Fonetik uniumiylik:a) barcha xom-som tillarida unlilaming cho‘ziq va qisqa ko‘rinishlari

mavjud:a-a- fatha - fatha alif t ' 'i-i- kasra - kasra yoy <_s . «— .u-u- damma - damma vov j ’ «— 'b) undoshlaming uchlik guruhi mavjud, ya’ni,

tia j J (j* uj So £ £v) o‘zak hech qachon unli tovushdan boshlanmaydi:Masalan: opa, uka, aka singari;g) shuningdek, qo‘sh undoshli boshlanish ham so‘zlarda uchramaydi,

masalan: ekskavator, traktor kabi.2. Leksik umumiylik.Yevropalik olim M.Koenning kuzatishicha, barcha to‘rt tarmoq uchun

umumiy bo‘lgan uch yuzta so‘z bor. To‘rt tarmoq uchun umumiy boMgan bir necha o‘zak mavjud. Ular bir necha o ‘ndan oshmaydi. Uchta tarmoq uchun yuzta va ikkita tarmoq uchun besh yuzta umumiy so‘z yoki o‘zak boMishi mumkin (oila a’zolari nomlari, kishi tanasi a ’zolari nomlari, hayvon nomlari va raqamlar nomlarining o‘zak harflari bir xilda boMgan). Biroq bu borada som va xom tillarida gaplashuvchi xalqlaming ajralishi juda qadim zamon- larda, eramizdan avvalgi VI va IV ming yilliklarda sodir boMgani unutil- masligi kerak. Bu davrda xom-som xalqlarining asosiy vatani bo‘lmish Saxroi Kabirda qurg‘oqchilik boshlanadi. Natijada bu xalqlar avval ikki tomonga shimolga va janubga qarab tarqaladi. Shundan so‘ng besh tarmoq- dan iborat xom-som xalqlari Afrika qit’asini, Arabiston yarim orolini, Old Osiyoni egallab oladilar.

3. Morfologik umumiylik:a) barcha xom-som tillaridagi umumiy xususiyat o ‘zakning undosh

harfdan iborat boMishidir. Odatda o ‘zak uch undoshli, to‘rt undoshli va nisbatan besh undoshdan iborat boMadi.Masalan,

b) unlilar ba’zan qo‘shimcha undoshlar bilan o‘zak mazmunini ta’kidlash yoki grammatik kategoriyani ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Masalan, * »*п*л d_iU£ t<_u& n-ClS

v) barcha xom-som tillarida ichki fleksiya mavjud.Masalan,

g) shuningdek, suffiksatsiya ham mavjud, bunda so'zlam ing ichki qurilishi deyarli o ‘zgarmaydi.Masalan, ̂ivu io U k » .

d) barcha xom-som tillarida ikkita jins kategoriyasi mavjud: muzakkar muannas -e) barcha tillarda ismlaming grammatik sinfi mavjud.Masalan: «В» sinfi - yirtqich hayvonlaming nomlarini bildiradi: ayiq — ч1-3 bo‘ri - tulki -«L» yoki «R» sin f esa uy hayvonlari nomlarini bildiradi. s ig i r - ja j chum oli-< J" eshak — J tuya - cWf) barcha xom-som tillarida, jum ladan, arab tilida butun va yakkalik

tushunchasi mavjud:bitta daraxt — daraxt - 'bitta piyoz - piyoz -Bu ilmiy tilda «matriarxat» deyiladi.

2.3. Arab tili grammatikasi va lug‘atini o'rganishda o‘z hissasini qo‘shgan olimlar

Tayanch iboralar: Arab nahvi, nuqta va harakat belgilari, Tavba surasi, Basra va Kufa maktablari, aruzdagi kashfiyot, xalq tili, hofizlar kitobi, arab va ajamlar ustozi, lug 'atshunoslik.

Ma’lumki, arablar o ‘z tillarini, uning boyligi, ravnaqi va serjiloligini juda qadrlashadi. Arab olimlari tomonidan arab tili namunalarini yig‘ish va ulami ilmiy o 'rganish uchun juda katta mehnat sarf qilingan. Arablar o ‘z tillarini saqlashni o ‘zlarining milliy burchlari deb biladilar.

A n’anaviy arab grammatikasi shakllanishi uzoq yillar davom etdi. Arabshunos olim D.V.Frolov «Teoriya predlogov v tradisionnoy arabskoy grammatike» kitobida yozishicha: «Arab grammatikasining shakllanishi uch katta davrni o ‘z ichiga oladi:

1) Arab grammatikasining paydo boMish va uning qoidalarini ishlab chiqish davri (VIII asr o ‘rtalari va X asr boshlari).

2) Arab grammatik maktablar faoliyatini o‘rganish va tahlil qilish davri (X-XI1 asr).

3) Arab grammatikasini m a lu m va qat’iy tartibga solish hamda qomusiy yoritish davri (XIII- XV asr)»1.

Klassik arab tilining asosi Q ur’oni karim tilidir. M a’lumki, islomni qabul qilgan arab bo‘lmagan xalqlar uni o ‘qishda jiddiy lug‘aviy kam- chiliklarga yo‘l qo'yishadi. Bu jum boq Q ur’onning o‘zini to‘g‘ri, xatosiz o ‘qishni uyushtirish vazifasi bilan bogManib ketadi. Arab tilshunosiigi VII

1 А ки ни на О .Г . А р а б ск и й язы к . - М ., 2004 , - С . 32.28

asming ikkinchi yarmi va VIII asming birinchi yarmida Basra va Kufa shaharlarida paydo bo‘ladi. Arab tilshunoslari zimmasida quyidaga vazifalar bor edi:

A) Davlat boshqaruv ishlarida hamda diniy-ilmiy masalalarda to‘g ‘ri keladigan arab tilining m e’yoriy til holatini yaratish.

B) Arab tili grammatikasi va yozuvi qoidalari, so‘z va iboralami to ‘g ‘ri qo‘llash usullari hamda arab harflari talaffuzining mukammal bayonini qat’iy belgilab qo‘yish.

Arab grammatik maktabining b irinchi m ark az i janubiy Iroqda joylashgan Basra shahri hisoblangan. U qadimgi Mesopotamiyaning madaniyat o ‘chog‘i sanalgan.

Arab nahvi yafatilishida mashhur grammatik olim Abu Ubaydning quyidagi fikrlarini eslaymiz'. Hazrat Ali ibn Abu Tolibdan buyuk grammatik olim Abul Asvad ad-Dualiy arab tilining nozik tomonlarini o ‘rgangan edi Lekin bu to‘g‘rida hech narsa yozib qoldirmagan. Bir kun eronlik Amir Ziyod ibn Abixa ad-Dualiyning yoniga kelib, Allohr.ing kitobi bo‘lmish Qur’oni karimni o‘qishda odamlarga yordam beradigan biror bir narsa yozish to‘g ‘risida taklif qiladi. A w aliga ad-Dualiy ikkilanib, hech narsa yozmaydi. U shahar kezib yurganda, bir kishi «At-tavba» surasining uchinchi

oyatidagi "rasuluhu" so'zini "rasulihi" deb xato o ‘qiyotganini eshitib qoladi.

Undan quyidagi tarjima kelib chiqadi:«Darhaqiqat, Alloh mushriklardan va o ‘z elchisidan xoli»; aslida esa:«Darhaqiqat Alloh va uning elchisi mushriklardan xoli» boiishi kerak

edi.Abul-Asvad buni eshitib, «Men shunchalikka borar deb o‘ylamagan

edim» deb, o ‘zining til haqidagi qoidalar majinuasini yozadi2. Uning bu majmuasi "jajJI..." deb atala boshlanadi.

Bu borada yana shunday ilmiy qarash ham mavjud: Hazrati Ali ibn Abu Tolib (r.a.) bir qorining o‘sha oyatdagi huddi shu xatoni esbitganlar va bundan qattiq ta’sirlariganlar. Shundan keyin Hazrati Ali (r.a.) o‘sha zamon donish- mandlaridan Abul Asvad ad-Dualiyni chaqirib, musulmonlarga Qur’oni kaiimni to‘g‘ri o‘qib, to‘g‘ri tushunishlariga yordam beradigan qoida va yo‘riqlar majmuasini tuzish vazifasini topshirganlar va: “Masalan, bunday boshlagin, So‘z - ism yo fe’l yo haif bo‘ladi va hokazo” - deydilar. Abul Asvad o‘sha “hokazoni” ishlab chiqqan va o ‘shandan beri arab tilining qonun-qoidalari ilmi deb ataladi .

1 Зв еги н сев В. А. И стори я арабског о я зы к озн ан и я . - М ., 1958. - С . 23.2 0 ‘s h a a s a r . 13-Ь.3 A bdujabborov .A . M ahm ud Z am axshariy . A i - U nm uzaj. - Т . , 2001 . 5-b

Abul-Asvad Zolim ibn U m ar ad-D ualiy(melodiy 633-715 hijriy 11 -96)

Arab grammatikasining asoschisi hisoblanadi. U basralik juda buyuk olim bo iib , arab nahvi ravnaqiga o‘z hissasini qo‘shdi. Grammatikadagi unli tovushlami (harak3llami) - (vL^V1 ^*4) va undoshlaming ostki va ustki nuqtalarini aniqlovchini, bog'lovchilami, so‘roq va undovgaplarni o! kabi yuklarnalami ajratib chiqdi va grammatik jihatdan sharhlab berdi: Abul Asvad ad-Dualiy harakat belgilarini va Nasr ibn Osim nuqtalami ixtiro qilmaguncha, ular arab yozuvida mavjud emasdi.

VII asrda yashagan Abul Asvad ad-Dualiyga quyidagi parcha nisbat beriladi: “Bilimdan qudratliroq hech narsa yo‘q. Shohlar xalq ustidan hukmronlik qilsalar, olimlar shohlar ustidan hukmronlik qiladilar” 1.

Johiliyatdagi yoki hijriy asrning birinchi yarmidagi asarlarda harflar nuqta va harakat belgilari, shuningdek, tovushni qisqa va uzun cho‘zish (madd) alomatlaridan xoli edi. Payg‘ambarimizning (s.a.v.) maktublari ham nuqta va belgilarsiz edi. Usmon M usxaflarida ham ular yo‘q.

Arab tilshunosligining rivojiga juda ko‘p basralik va kufalik olimlar o‘z hissalarini qo‘shdilar. Bulardan Isa ibn Umar as-Saqafiy (766 y.)- grammatik olim, Hofizi Qur’on, Basra grammatika maktabining asoschilaridan biri va mashhur olim Sibaveyhiyning ustozlaridan bo‘lgan. Uning «£»ЬЛ» (To‘plam) va «JL^VI» yoki deb ataluvchi asarlari arab tilining grammatikqoidalarini ifoda'ab berdi.

A bu A bdurahm on al-Xalil ibn A hinad al-Faraxidiy

(melodiy 719-792, hijriy 100-175 yil)

Arab tilshunos olirni, filolog Sibaveyxiyning ustozlaridan biri hisoblanadi.

U o‘zinig kitobi bilan VIII asrning ikkinchi yarmida tash-kil qilingan lug‘atchilik maktabiga asos soldi. Uning bu kitobida so‘zlar tarkibi alifbo asosida emas, balki fonetik asosda qurilgan edi. U musiqa- shunos va aruzshunos olimlardan bo‘lgan. Al-Xalil she’m i musiqa bilan bog‘lashga urinishlari bilan aruz haqida risola yaratdi. 0 ‘sha zamon bilim- donlarining fikricha uning aruzdagi kashfiyoti ilohiy kashfiyot edi. Uning grammatik asarlari bizgacha yetib kelmagan. Nahv ilmining imomi bo‘lmish Al-Halil shunday deydi: “Inson boshqa kishilar suhbatida boimagunicha o‘z xatosini bilmaydi.” Al-Halil ibn Ahmaddan ibn Muqoffa haqida so‘ralganda: “Men ibn al-Muqaffani aqlidan ko‘ra ilmi ko‘p inson sifatida bilaman”- degan

1 S u 'av m o n o v a F. S h a rq v a G arb. -Т .: 1997. 197-b.30

ekan. Ibn al-Muqfa esa: “Men Al-Halilni iimidan ko‘ra aqli ko‘p inson sifatida bilaman”-degan ekan. Al-Halil ibn Ahmadning asarlari bizgacha deyarli to‘!iq yetib kelmagan. Uning eng yirik asarlari quyidagilardir:

1) ^ и* - “Ayn kitobi”2) - “Aruz kitobi”3) J i i l l j iliil - “Nuqta va shakl (harakat) kitobi”4) ujUS - “Musiqa kitobi”5) - “Omillar kitobi”Shogirdi Sibaveyhiy tomonidan uning m a’ruzalari qayta ishlanib, bir

kitob shakliga keltirilgan va «Sibaveyhiy kitobi» deb nom olgan. 565 bobdan iborat bo‘!gan « ч ^ '» dagi grammatik sharhlar mukammaliigi va toMiqligi bilan tengsizdir. « s ^ b m in g izchilligiga yana bir dalil shuki, undan keyin o ‘tgan barcha grammatik olimlar bu asarga birorta jiddiy yangilik qo‘sha olmadilar, balki uning ayrim boblariga aniqlik kiritish bilan shug‘ul!andi!ar.

Sibaveyhiy Abu Bashir A m r ibn Q am bar

Arab oilasidan chiqqan. Basrada as-Saqafiy va al-Halil qo‘Hda tahsil olgan. Bag‘dodda Horun ar-Rashid saroyida ham xizmat qilgan. 796 yili qirq yoshga yetganda Eronning Sheroz shahri yaqinidagi Bayda qishlog‘ida vafot etgan. Sibaveyhiy Basra nahv maktabining asoschilaridandir. Tilshunoslikka oid mashhur risolasi « J -^ '» bo‘lib, bunda nasmavislik va nazindan namunalar bor.

B asralik a l-M u b arrad (898 yil) arab shoiri, filolog olim. U leksika bilan shug‘ullangan. Uning «Tilda yig‘ilgan so ‘zlar» (*Ш ^ va«So‘zlarning kelib chiqishi» (JliiiV t <-Л )̂ kitoblari juda mashhurdir.

VII asr oxiri VIII asr boshlarida Kufa shahrida arab grammatika maktabining ikkinchi m arkazi faoliyat olib bordi. Bu maktabning eng yirik vakillari Abu Hasan ibn Hamza al-Kisaiy, Yahyo al-Farra, Abu Ja’far ar-Ruasiy va boshqalar edi.

Abu J a ’fa r M uham m ad ar-Ruasiy (805) Kufa grammatika maktabining asoschisi hisoblanadi. U j1j&1 4^ " («Birlik va ko‘plikson haqidagi kitobi») bilan arab grammatikasi ravnaqiga o‘z hissasini qo‘shdi. Muaz al-Xarra va Yahyo al-Farra ham bu sohada faoliyat ko‘rsatdi.

Abu Xasan ibn X am za al-K isaiy1 (804 yil) Kufa grammatik maktabining eng yirik namoyandalaridan biridir. U ko‘proq xalq tilini 0‘rgandi. Ustozlari Muaz al-Xarra va ar-Ruasiydir. Uning «Xalq tilidagi xatoliklar» («*-«Uil <UL-j») kitobida adabiy til grammatik qoidalari,ulam ing lahjalarda o ‘zgarishi hamda adabiy til va lahjalaridagi farqli, o 'xshash tomonlar haqida ftkr bildiriladi.

1 С ем и тски е язы ки. - М ., 1965. -С . 39.

Uning «-И-bJI i_iUS» («Hofizlar kitobi»)dan Qur'onni yodlagan hofizlar foydalanganlar.

IX asr oxiri X asming boshlarida arab grammatik maktabining uchinchi m arkazi Bag‘dod shahrida tashkil topdi. Bu maktab Basra va Kufa grammatik maktablari vakillari faoliyatini birlashtirdi va jamladi. Bog‘dod maktabining eng yirik namoyandalari Ibn Jinniy va Al-Farisiy edilar.

A rab Iug‘atchiligi. VIII asrdan arab lug‘atchiligi to‘rt maktabga bo‘lib o‘rganiladi. Birinchi maktab asoschisi al-Xalil ibn A hm ad "4xU! nomli lug‘atning muallifidir.

Ikkinchi maktab asoschisi ibn D urayd (837-933) izohli lug‘at yozgan.Uchinchi maktab asoschisi Ismoil al-Javhariy (1007 y. vafot etgan). U

«tilshunoslik imomi» deb nom olgan. Uning qirq rning so‘zni o ‘z ichiga olgan lug‘atining tuzilishi so‘z oxiridagi undoshga asoslangan. Masalan: so‘zini 0м harfidan qidirish kerak. Javhariy yashagan davr qofiya davri hisoblangan. Olimlar so‘zga shunday chechan edilarki, oddiy jumlalami ham. saj bilan gapirar edilar.

A bul Q osim ibn A hm ad ibn U m ar az-Z am axshariyTo‘rtinchi maktab asoschisi Abul Qosim ibn Ahmad ibn Um ar az-

Zamaxshariy boMgan. U yirik tilshunos olim bo‘lib, asli xorazmlik, Zamaxshar qishlog‘ida tug‘ilgan (1075-1144). U 60 dan ortiq asar yozgan (1998 yil Bayrutda olimning “Asas al Balag‘a” asari chop etildi. Ushbu asaming muqaddima qismida tadqiqotchi M uhammad Bosul Uyun as-Sud alloma asarlarining ro‘yxatini keltirgan. Ulaming soni 65 ta1. Uni «Л1 jU »- «Ailohning qo‘shnisi» deb atashgan. Uning ^ < 3^ '» (“H adis ilmida ishlatiladigan kamyob so ‘zlar”) lug‘ati Zamaxshariyning lug‘atchilik sohasidagi birinchi kitobi bo'lib, olim ushbu asari bilan lug‘at- chilikning to ‘rtinchi maktabiga asos soldi. 1945-1948 yillarda bu asam ing uch jildli kitobi Qohirada nashr qilindi. Birinchi nashri Haydarobodda, y a ’ni Pokistonda chop etildi. Bu kitobda birinchi va ikkinchi undoshlar alifbo bo‘yicha tuzilgan. Uchinchi undosh esa e ’tiborga olinmagan. Uning ikkinchi kitobi о*1*"!» («Chiroyli gapirish yoki so‘zamollik asos-lari») deb ataladi. Bu lug'atda birinchi, ikkinchi, uchinchi undoshlar alifbo tartibida olingan. Hozirgi lug'at kitoblarimiz shu kitob asosida tuzilgan. M .Zamaxshariyning quyidagi asarlari ham mashhurdir:

«(_!.&! («Tematik lug‘at») asari ko‘p tilli, murakkab tuzilishli,qomusiy asar b o ‘lib, bu kabi asar filologiya fani tarixida kam uchraydi. Asaming birinchi - ismlar qismi zamonaviy ensiklopedik lug‘at vazifasini o 'tasa, ikkinchi - fe’llar qismi arab tili grammatikasi qoidalari asosida

1 N o siro v a M . O r ta a s r a rab nahv idan nam unalar. - Т ., 2 0 0 4 ,6-b.32

yuksak ilmiy saviyada tuzilgan. Asaming yordamchi so‘zlar, ismlarning turlanishi, fe’l laming tuslanishi kabi uchinchi, to‘rtinchi, beshinchi qismlari ham so f arab tili grammatikasi qoidalariga bag‘ishlangan. Har bir grammatik qoida ko‘plab misollar bilan asoslangan.

(«Ochib tashlovchi») asari Qur’on ma’nolanni badiiy tasvir vositalarida tahlil qiladi. Bu asar Qur'onning ilmiy-grammatik va izohli tahlili yuzasidan bajarilgan ish hisoblanadi. Bu kitob arab mamlakatlarining diniy oliy o'quv yurtlarida darslik sifatida qo‘Ilanilib kelinmoqda.

«jaall » («Grammatika haqida mufassal kitob») Mahmud az-Zamaxshariyning eng nodir asari hisoblanadi. Alloma Makkada yashagan paytida hijriy 513-515 (melodiy 1119- 1121) yillarda mazkur asami yozgan. Asarda grammatik qoidalar, so‘z turkumlari - ism, fe’l, harf bo‘yicha ko‘rib chiqilgan. Asaming har bir qismida sintaksis va morfologiya o‘rganilgan boisa, so'nggi qismi, ya’ni “ ldg‘om” bobida fonetika bayon etilgan. Ko‘p- chilik munaqqidlar Malimud Zamaxshariyning 4 qismdan iborat bu asarini o‘rta asrlar tilshunosi Sibaveyhining o‘z ilmiy qimmati bilan mashhur “Al- Kitob” asaridan keyin ikkinchi o ‘ringa qo‘yadi!ar. M a’lumki, arab grammatik asarlarida arab nahvini bayon qilishning uch usuli mavjud. Birinchi usulga Xalil ibn Ahmad al-Farahidiy (718-791) asos solgan. Ikkinchi usulga Sibaveyhi (1080-796 yili vafot etgan) asos solgan. Mahmud Zamaxshariy esa “al-Mufassal” asarida arab nahvini bayon qilishning yangi - uchinchi usuliga asos solgan. Ushbu asarda barcha grammatik kategoriyalar so‘z turkumlari - ism, fe’l, harf - asosida bayon qilingan. Mazkur usul bozirga qadar arab tilshunosligida muvaffaqiyat bilan qo‘llanilmoqda'.

<,£j)^V>» - «Namuna» asari nahv ilmiga bag‘ishlangan. 0 ‘ttiz sahifa- dan iborat bu qoMlanma 1917 yilgacha 0 ‘rta Osiyoda arab tili darsligi vazifasini o‘tagan. Mazkur asaming 500 ga yaqin qo‘lyozma, ko‘chir- malari jahon qo‘lyozma manbalari fondlarida saqlanmoqda.

Nemis sharqshunosi K.Brokkelman 20 tomli “Arab adabiyoti tarixi ” fundamental asarida bu haqda shunday deydi:

ll ^ j i i -o i-iUS ja j ” va huva kitabun sag‘irun fi- n-nahvi muxtasarun min al-mufassali “Al-Unmuzzaj” u (arab) grammatikasiga oid m o‘’jaz kitob bo‘lib, “Al-M ufassal”ning kichraytirilgan shak- lidir»2.

XII - XV asrga kelib arab filologiyasi ravnaqiga Ibn Manzur (1232- 1311) “Arablar tili” asari bilan katta hissa qo‘shdi. Bu lug‘at arabtilidagi 80 ming o ‘zak so‘zni o ‘z ichiga oladi.

1 N o sirova M. 0 ‘rta asr a rab nah v id an nam unalar. - Т ., 2004 , 10-b2 N osirova M. M ahm ud Z am ax sh ariy n in g «A l-U nm uzzaj fi-n -n ah v i riso lasi» . - Т ., 2005 , 4-b.

33

Shunday qilib, arab ilmini rivojlantirishda ulkan hissasini qo‘shgan olimlar juda ko‘pdir. Ular o‘zlarining o'lm as asarlari bilan dunyo madaniyatini boyitdilar. Hozirgi kungacha u'am ing bu asarlaridan keng foy- dalanilmoqda.

Amaliy mashg'ulot savollari:1. Tillaming tasniflanishi.2. Xom-som tillar oilasining tarmoqlanishi.3. Xom-som tillarining umumiy belgilari.4. Basra va Kufa grammatik maktablari.5. Arab tilshunoslik maktablarining ilk namoyandalari.6. Aruzdagi ilohiy kashfiyot sohibi.7. Arab lug'atchilik maktablari faoliyati.8. Mahmud Zamaxshariy - arablar va ajamlar ustozi.

Adabiyotlar:1. Басипьев JI.C. История религии Востока. —Л/.- Высшая школа,

'983.2. Дяконов И М. Семито-хамитские языки. -М., 1965.3. Дяконов И М. Языки древней Передней Азии -М., 1967. 1972.4. Звегинсев В.А. История арабского языкознания. —М., 1958.5. Nosirova М Mahmud Zamaxshariyning "Al-Unmuzzaj fi-n-nahvi"

risolasi. -Т., 2005.6. Nosirova M. O'rta asr arab nahvidan namunatar -Т., 2004.7. Рождественский Ю.В. Введение в общую филологию. -М., 1979.8. Семитские языки. Сб. статей. -М., 1963.9. Семитские языки. Сб. статей. -М., 1965.lO.Sodiqov A., Abduazizov A., lrisqulov. Tilshunoshkka kirish. —Т., 1981.

UCHINCHI BOB

ARAB TILINING PAYDO BO‘LISHl

3.1. Arablarning qadimiy davlatlari

Fayanch iboralar: Ximyoriy, Nabotiy, Palmira, Kindlar davlatlari, G'amdon qasri, osmon suvi, X ira shohi, qasida ja nri asoschisi, Petro shahri, Tadmur maliLasi, arab xalifaligi.

Arab tilining vatani Qizil dengiz, Hind okeani Fors ko‘rfazidan tortib Frot daryosigacha maydonni egallaydi. Arabiston juda katta yarim orol hisoblanib, uning maydoni 3 tnln.kv.kmga teng1. Arablarning o‘zi Arabistonni «чо-^1 »>-*>?•», va’ni «Arablarning oroli» deb nomlashadi Arabiston yarim orolining ko'p qismini sahro va cho'llar tashkil etadi. Iqlimi juda issiq, yomg‘ir kam yog'adi. Qadimiy arablar o‘troq va ko‘chmanchi (badaviy) bo‘lib kun kechirishgari. 0 ‘troq arablar Arabiston yarim orolining janubiy qismida yashaganlar. Ular tijorat va qishioq xo‘jaligi bilan shug‘ullanganlar. 0 ‘troq arablar shaharlar, madrasalar va ulkan qasrlar qurishgan. Ular Arabiston yarim orolining janubiy qismida va boshqa chekkalarida yirik qadimiy arab davlatlarini barpo etganlar. Bu davlatlar V1I-VI1I asrlarda Arab xalifaligi tashkil topishi bilan o‘z faoliyatini tugatgan. Ulaming ba’zi birlari bilan tanishtirib o‘tamiz.

Janubiy Arabistondagi qadimiy davlatlar

1. Ximyoriylar davlati. Bu davlatga Tubbaa dinastiyasi hukmronlik qilgan. Eramizning 525 yiligacha bu davlatga Zu-Nuvos boshchilik qilgan. Bu davlat Arabistonning janubiy qismida joylashgan Bu davlatning poytaxti Sana shahridagi Kaydon qasri bo‘lgan. Ximyor savdogarlari G ‘rta dengiz sohiliga bemalol chiqa olmasdilar, chunks 0 ‘rtayer der.gizi bu paytda Buvuk Rim imperiyasining “ Ichki ko‘li” ga aylangan, uning havzasidagi barcha yerlar Imperiya tarkibiga kirgandi. Meloddan avvalgi 30 yil 1 avgust kuni Ptolemeylar Misrining oxirgi hukmdori Kleopatra Rim diktatori Oktavian Avgustning Iskandariyaga o ‘z floti biian kelganini eshit- gach, o‘zini zaharli ilonga chaqtirib halok bo‘ldi.

Yuliy Sezaming mashhur iborasi “Keldim, ko‘rdim, oldim” prinsipiga amal qilgan rirnliklar o‘zlari bosib olishi mumkin bo‘lmagan yer yo‘q deb hi- soblardilar. Shuning uchun Oktavian Avgust Miloddan avvalgi 24 yil Himvor davlatiga Rim tarixida xunuk xotira qoldirgan harbiy ekspeditsiya jo ‘natdi

1 Беляев E А. Арабы, ислам и арабский халиф ат в ранн ее сред н евекове -М ., 1965 -С . 3135

Eramizning 2 asrida Himyor podshohlarining nufuzi pasaya boshladi. Birinchi navbatda bu savdo yoMidagi joylaming tushkunlikka tushganligida o 'z ifodasini topdi. Afsuski, bu davrga oid janubiy Arabiston epigrafik yozuvlari yetarli emas. Eramizning 3 asrida Rim krizisi boshlandi va Himyor davlati o 'z mavqeini ko‘tara boshladi. Bu davlatga qo‘shni badaviy va o ‘troq qabilalar qo‘shildilar. Himyor podsholarining eng mashhuri Abu Karib A s’ad (385-415) bo‘lganki, Qur’onda zikr etiigan “Tubbu”’ aynan shu podshoh deb bejiz faraz qilinmaydi. Himyor davlati o‘z tarkibiga Yaman, Xadramavt, Ummon va sharqiy Arabistonni olgan. VI1I-IX asrlarda barpo bo‘lib, Kahtoniylar an’anasi deb nom olgan arab tilidagi adabiyotda ikkinchi Himyor davri (III-VI asrlar) “Davlatu Tabobi’a”, ya’ni Tubbular davlati nomi bilan m a’lum. Nemis olimasi M.Xyofhyoming fikricha: “Yaman VI asrda badaviy madaniyatiga ega bo‘lgan mamlakatga aylanib qolgandi” .

2. M ain davlati. Yamanning Jouf degan joyida, hozirgi Sana’adan sharqroqda vujudga keldi. Davlatning birinchi siyosiy markazi- Qamov, M ain shahri bo‘lgan, diniy markaz sifatida Yasil shahri hizmat qilgan. Yamanning ko‘zga ko‘ringan tarixchilaridan A .X .Sharof ad-Dinning fikricha, bu davlat miloddan avvalgi XIV va VIII asrlarda xukm surgan. M ain shahri haqida 80 dan ortiq Main yozuvlarini topishga muyassar bo 'lgan J.Xolevey shunday degan: “Bu shaliar xarobalarining o ‘zi uzoq o ‘tmishdagi Main davlati shon-shuhratining ramzidir, u tepalikda joylashgan, uzunligi 280 m etr va eni 240 inetrdan iborat bo‘lgan, atroflari m inorali devor bilan o ‘ralgan istehkomni tashkil qiladi” .

3. Sabo davlati. Janubiy Arabistorming qadimgi davlatlari orasida eng mashhuri Sabodir. Shuning uchun qadimgi Yaman tarixi va madaniyatini o ‘rganuvchi soha sobeshunoslik deb ataladi. Yamanning o‘zidan topilgan yozuvlarga ko‘ra Sabo tarixini ikki qismga bo‘lish muinkin. 1. Sabo hokimlari “Muqarrab” laqabiga ega bo‘lgan davr (miloddan avvalgi 950-610 yillar). 2. Malik, ya’ni podsholar davri (miloddan avvalgi 610-115 yillar). Hozirgi kunda qadimgi Sabo joylashgan yerlarda o ‘nlab oppoq shaharlaming harobalari xuddi kuni kecha buzilgandek bo‘lib turibdi. Ushbu xarobalardan Toshga o ‘yilgan bo‘lsa-da, mixxat bo‘!magan aiifboda yozilgan 6000 dan ortiq naqshinkor yozuvlar topilgan. Shuningdek, ushbu xarbalarda natislikda Yunoniston va Rim haykallaridan qolishmaydigan, biroq mifik-afsonaviy xudolaming emas, balki haqiqiy Sabo hokimlarining ismi va sanasi ko‘rsatilgan haykallar bor.

Xulosa qilib aytganda, V-VI asrlarda Yaman Vizantiya va Eron manfaatlari to‘qnashgan joylardan biriga aylandi. Yamanda dastlab Efiopiya (Vizantiya vassali), so‘ngra Eron hukmronligi o ‘rnatilgan bo‘lsa- da, arnmo tarixiy ahamiyatga ega bo‘lmadi. Bu davrda tashabbus ichki

36

Arabiston, aniqrog‘i Hijozga o ‘tgan edi. VI-VII asrlarda Hijozning yirik shaharlari Makka va Yasribda yuz bergan ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlar Vizantiya va Eronga qarshi kuchli uchinchi raqibning paydo boMishiga, markazlashgan davlat. Arab xalifaligining tug'ilishiga olib keldi1.

Shinioliy va m arkaziy A rabistondagi qadim iy dav la tla r

Nabotiylar davlati miloddan bir necha asr avval Arabiston yarim orolining shimoliy g'arbiy qismida antik mualliflar “Arabia Petrae” («Toshloq Arabiston») deb atagan joyda yuzaga kelgan. Bu hududlarda Nabotiy matnlarda bitilgan yodgorliklar topilgan. Bu matnlar oromiy xatida yozilgan, shuning uchun ba’zi mutaxassislar Nabotiylami arablar emas, balki oromiylar jumlasiga kiritadilar. Biroq bu fikrga qo'shilib boMmaydi. Chunki, birinchidan. matnlaming tili mumtoz arab tiliga juda yaqin, ikkinchidan, islom g‘alaba qozongunicha nafaqat Nabotiylar, balki Frot daryosidan g‘arbda istiqomat qilgan barcha xalqlar o ‘sha davrda xalqaro yozuv hisoblangan oromiy xatida yozganlar va o‘z ona tillarida so‘zlashganlar. Nabotiy davlati Damashq, Falastinning janubi va sharqi, Madyan, Qizil dengizning shimoliy sohili va hatto Nil deltasining sharqiy qismidagi maydonlami ishg'ol qilgan. Nabotiylar Arabiston yarim orolining ichkari rayonlaridan miloddan avvalgi VI-V asrda Falastinning janubiga ko‘chib kelganlar. Bu davlatning poytaxti Petro shahri miloddan avvalgi 1 ming yillikda shimoliy Arabistonning yirik siyosiy va madaniy markazi bo‘Igan. «Petro» lotin tilida «tosh» degani, ya’ni bu shahar tog‘lami yorib, toshlardan qurilgan edi. Uning hukmdorlaridan biri boMmish Rabbil II (70-106 y.) zarb qildirgan tangalar bizgacha juda ko‘p miqdorda yetib kelgan. Bu davlat eramizdan avvalgi III asrdan eramizning V- VI asrigacha mustaqil davlat hisoblangan. Bu davlatda yashovchilar arablarning milliy yozuvi paydo bo‘!ishiga 0‘zlarining sezilarli hissalarini qo‘shdilar. Bu til va yozuv hanuzgacha o ‘rganilmoqda va o'zining buyuk ilohiy mavqeini saqlab kelmoqda. Nabotiylardan arab alifbosidagi 6 ta barf olingan. Nabotiy yozuvi bilan ko'chmanchi arablar shug‘ullanganlar. Bu davlat arab xalifaligi Ьафо bo‘lguncha eng mashhur davlat hisoblangan.

Palm ira davlati. Bu davlat Rim imperiyasiga qo'shni joyda ya’ni, Suriyaning sharqiy qismida joylashgan. Poytaxti Tadmur shahridir. Hozirda tarixiy yodgorlik sifatida saqlanib qolgan. Tadmur haqidagi asosiy ma’lumot’.ami Tadmur yozuvlari beradi. Bu yozuvlar oromiy, yunon, lotin va yahudiy tillarida bitilgan. Melodning boshlarida Tadmuming aholisi oromiy xatidan foydalangan bo‘lsa-da, nabotiylar singari arab tilida so'zlashaidilar. Bu davlatlarda asosan eramizning II-III asrida oromiy tilda gaplashuvchi

1 H asan, Ibrohim H asan “T arix al Is lam ” a! Q oh ira , 1945 /1948 124/125-betlar.37

qabilalar yashagan. Ulammg oxirgi hukmdori Zebo ismli ayol bo‘lgan. Ba'zilar uni Kleopatra avlodidan deyishsa, bosbqaiai uning otasi arab, onasi esa rimlik bo‘lgan deb hisoblashadi. Italiyalak tarixchi Trebelliy Pollioning izlanishiga ko'ra, Zebo arab, yunon, lotin va qibt (qadimgi Misr) tillarida erkin gaplashgan. Zebo Tadmurni mustahkamlashga va uni bezashga katta e ’tibor berdi. U chetga chiqariladigan tangalarda o‘zini “Avgusta’", Tadmur uchuri chiqarilgan tangalarda esa “Malika” deb yozdirdi. Tadmur madaniyati Yunon, Suriya, Eron elementlarini o ‘z ichiga olgan edi, uning aholisi arablashgan oromiylami tashk.il qilgan. Bunga zodagonlaming arabcha ismlari va oromiy yozuvlarida arabcha so‘z)arning ko‘plab takrorlanishi dalil bo‘la oladi. Tadmuriiklar so‘zlashgan til g ‘arbiy oromiy shevaiariga kiradi. Bu tilda tadmurliklar o‘z talaffuzlariga rnoslashtirib olgan ko‘plab grek atamalarini o‘z ichiga olgan oromiylashtirilgan lotin sc‘ziari ham uchraydi. Tadmurliklar- ning oylari bobilliklar, nabotiylar, suriyaliklar va yahudiylarnikidan farq qilmasdi. 0 ‘z tarixini uiar Salavkiylar, ya’ni eramizdan avvalgi 312. yilning oktyabridan boshlashadi. Hozirda ham Oromiylar Damashqdan 30 km. uzoqdagi Anti-Livan tog‘larida (20-30 mingga yaqin) yashaydilar. Oromiylai yozuvidagi 22 harf va raqamlardan arab alifbosini tuzishda foydalamlgan.

Laxm iylar davlati. Munziriylar dinastiyasi hukmronlik qilgan bu davlat Iroqda bo‘!ib, uning poytaxti Hira shahri bo‘lgan. Ill asrdan boshlab, to musuimonlar bosib olgan vaqtgacha o‘z ishini olib borgan. Lahmiylar davlati fors shohlari qo‘i ostida bo‘lgan. Laxn ibn Ali qabilasi bu davlatda yashagan. Bu davlatni boshqargan eng yirik hukmdorlardan an-Nu’mon (403-431 yillar) katta shuhrat qozongan bo‘lib, juda ko‘p qasrlar, qal’alar qurdirgan. Shuningdek, al-Munzir III (505-554 yillar) ismli hokim ham o‘zining shuhrati bilan «Mous-samo» - fU» degan nom olgan. Lahmiylar sulolasidanboMgan merosxo‘r Imrul Qays III bu paytda Bahrayn va Najdda Nizor guru- hidan boMgan Robi'a qabilasi bilan kurashadi va ulardan “Osmon suvi” laqabli go‘zal qizni olib qochib, unga uylanadi. Uning asli ismi Mariya yoki Maviya bo‘lib, undan tug'ilgan al Munzir III ibn Mous-samo laqabi bilan m a’lum. Keyingi Amr ibn Hind degan hukmdor (554-568 yillar) esa bu davlatda til, adabiyot va madaniyatning rivojiga o‘z hissasini qo'shgan. U o‘zini.ng saroyiga butun Arabiston yarim orolida yashovchi shoirlami taklif etib, mushoiralar o ‘tkazgan. G 'olib chiqqanlami rag‘batlantirgan. Uning onasi johiliya davrining eng mashhur shoiri Imru) Qaysnirig ammasi bo‘lgan. Uning saroyiga Muallaqot asoschilaridan Tarafa, Amr ibn Kulsum, Al Hariz ibn Hilliz kabi mashhur shoirlar ham tashrif buyurgan. Bu sulolaning oxirgi vakiii Amming o‘g‘ii N u’mon III hisoblanadi (580-602). Xristian dini Hirada ijobiy rol o'ynadi, shu din tufayli hiraliklar o‘qish, vozishni o'rgandilar va o‘z navbatida /\rabiston orolidagi boshqa arablarni jozuvga va ma’rifatga

38

o'rgatdilar (hatto Makkadagi Quraysh qabilasining vakillari yozuvni Hiradan olganlar, degan fikr ham bor) Hiraliklar kundalik hayotda shimoliy arab tilidan, vozuvda esa Suiyoniydau loydalanardilar. Bu davlatning arab tili taraqqiyotida hizmati katta, arab tilida mavjud bo‘lmagan ko‘p fors tushunchalari ana shu davlat orqali 0‘zlashtirilgan1.

G ‘assoniyIar davlati. Bu davlatda Jafn ibn Amr boshchiligidagi qabila yashagan. Bu davlat Arabiston yarim orolining shimoliy qismi, ya’ni Suriyada joylashgan bo‘lib, siyosiy jihatdan Vizantiya hukmronligi ostida edi. Uning poytaxti Jillak shahri edi. Bu davlatning mashhur hukmdorlaridan biri al-Haris II (529-669) bo‘lib, uni cho‘loq, ya’ni

deb atashgan. U Hira shohi ustidan g‘alaba qozongan. Bu hukmdor ham o‘z saroyida mushoiralar o ‘tkazgan.

K ind lar davlati. Bu davlat Najda boMib, Suriyaning shimoliy qismi va Iroqning sharqiy qismidagi rnaydonni egallaydi. Bu davlat 450-540 yillarda faoliyat ko‘rsatgan. Qasida janrining asoschisi shoir Imrul Qays kindlardan bo‘lib, bu davlatda madaniyat, til va adabiyot rivojlanishiga о‘г hissasini ko'shgan.

3.2. A rab tilining paydo bo‘lishida qadim gi a ra b qabila larin in i;tu tgan o‘rn i

Tayanch ibotalar: Acinon va Oahton qabilasi, mudoriy va ximyoriy til, qabilaviy lahja (dialekt)lar, M akka shahri, Ukiiz bozori, Ка 'ba, metateza, fonetik о ‘zgarish, zulqa 'da oyi, haj mavsumi.

M a’iumki, arab tili somiy tillar guruhi ichida eng yoshi hisoblanadi. Biz arab tili rivojlanishining boshlang‘ich davri fo‘g ‘risida aniqroq bir narsa ayta olmaymiz. Faqat shuni eslatib o ‘tamizki, avval ikki til mavjud bo'lgan va qolgan barcha arab lahja- (dialekt)Iari shu tillar asosida kelib chiqqan. Bu tillar:

1. Janubiy arablar - ximyoriylar, ya 'ni Yamanda yashaydigan Kahtan qabilasining tili. Ular asosan janubiy arab tilida, ya 'ni somiy iarmog 'ining janubiy chet guruhchasiga kiruvchi tilda gaplashgan.

2. Shimoliy arablar - mudoriylar, ya ’ni Hijozda yashaydigan Adnon qabilasining tili (Adnon M uhammad (sav)ning 27-bobolari, Quraysh 7- bobolari va Hoshim esa 4-bobclari). Ular somiy tarmog 'ining janubiy markaziy guruhchasiga kiruvchi klassik arab tilida gaplashishgan.

Janubiy va shimoliy arablarning hayot tarzi va tashqi qiyofasi o ‘rtasida yaqqol ko‘zga tashlangan farqlar bor. B irinchidan, janubiy arablar

1 Al A li Solih A hm ad . T arix al A rab. - B ag 'd o d , 1968, 160-190-betlar.39

asosan shaharlarda o 'troq hayot kechirganlar, shimoliylari esa ko'chmanchi bo 'lib yashaganlar.

Ikk inch idan , janubiy arablar tili va yozuvi keyinchalik arab adabiy tiliga asos bo 'lgan shimoliy arablaming tilidan va yozuvidan farq qilgan.

Uchinchidan, shimol aholisi toshdan yo'nilgan sanamlarga sajda qiigan bo'lsa, janubiy arablar ko'proq samoviy jismlarga sig'inganlar.

T o ‘rtinch idan , antropologik jihatdan shimoliy arablar O 'rtaer dengizi havzasida yashagan aholi singari uzun boshli bo'lsalar, janubiy arablar kalta bosh, keng dahan, burgut burun edilar.

B eshinchidan, irqiy jihatdan janubiy arablar ko 'proq eflopiyalik yoki somaliylarga o'xshash qora tanli, shimoliy arablar esa, kichik osiyoliklar singari sariq m ag'iz rangda bo iganlar.

O ltinch idan , janubiy arablar shimoliylarga qaraganda qadimiyroq m adaniyatni vujudga keltirganlar.-1 Asl arablar («arab oriba») atamasiga kelsak, bu o'rinda jariubiy arablar,

qadiingi Yaman aholisi, ya’ni kahtoniylar ko‘zda tutilmoqda. Miloddan avvalgi ikki minginchi yillar davomida Yamanda yuksak madaniyat vujudga kelgan. Shuning uchun antik mualliflar Yamanni “Saodatli Arabiston” deb ataganlar. M a’liimki. milodiy VII-VIII asrlarda avval ummaviylar, so'ng abbosiylar halifaligi davrida shimoliy va janubiy arablar o'rtasida ziddiyat - markaziy hokimiyat uchun kurash kuchayib ketdi1.

Hijoz, mudoriy tili juda ko‘p boshqa tillarga qo'shilib, chatishgan holda bizgacha yetib kelgan. Birinchi bo 'lib bu tilda islomgacha bo'lgan arab adabiyoti va Qur’oni karim yozildi. Arabiston yarim orolining shiino- lida yashovchi Adnon qabilasi bilan janubda yashovchi Kahtan qabilasi o 'rtasida savdo-sotiq ishlari bo 'lib turar edi. Bunday birgalashib ish olib borish natijasida bu ikki til vakillari o'rtasida bir-birini tushunish jarayoni bo 'lib o 'td i va rivojlandi. Besh asr mobaynida mudoriy tili hukmronlikni qo 'lga kiritdi. Mudoriy tili juda boy tilga aylandi. Aynan mana shu mudoriy tili asosida arab adabiy tili paydo bo'ldi.

Arab adabiy tili paydo bo'lishidagi asosiy shart-sharoitlar quyidagilardir:

1. X im yoriylar va in u d o riy la r tilining qo 'sh ilib ketishi.Qabila lahjalarining bir kalimadan, bir o 'zakdan chiqqanligini ko'rish

mumkin edi. Ular turli lahjalarda gaplashsalar ham, bir-birlarini tushunar edilar.

Masalan, fonetik o'zgarishlari:

1 H asan o v A. Q adim gi A rab iston v a ilk islom . - Т . , 2001. 40-b.40

a) o ‘zaklarda tovushning boshqa, ya’ni o ‘zakda bo‘lmagan tovush bilan almashinuvi (substitutsiya).

— o‘tov, pal.atkab) o‘zakda bor boMgan undoshlarning o 'm ini almashtirish (metateza).

_ ijr-Ua _ gumburlashQabilaviy lahjalar bilan bir qatorda noaniqliklar va buzilishlardan xoli

boMgan arab adabiy tili yaratildi. Bu til ilmli odamlaming tili edi. U vaqtda shoir va xattoblar (notiqlar) ilmli kishilar edilar. Bu tilda barcha arab lahjalaridagi eng yaxshi atamalar, so‘zlar olib qolinib, qo‘pollari tashlab yuborildi yoki yaxshilari bilan almashtirildi. Bu tilning keyingi rivojlanishida Qur’oni karimning ahamiyati katta bo‘ldi.

2. Bozorlar. Arabiston yarim orolining juda ko‘p taraflarida katta- katta bozorlar bor edi. Unda kishilar m a’lum vaqtda o ‘zlarining tijorat va oilaviy ishlari bo'yicha to‘planar edilar. Eng mashhur bozorlardan Ukkoz, Majanna. Zul-M ajaz Makka shahri yaqinida joylashgan edi. Ukkoz bozori eng yirik bozor bo‘lib, zul-qa’da oyining (musulmon taqvimi bo‘yicha o‘n birinchi oy —> jj ) 1-20 kunlari bu yerda mashhur arab kishilari to‘planishar edi. Bu yerda hamma tushunadigan yagona arab tilida so‘zlashar edilar. Shoir va xattoblar hamma tushunadigan tilda yuksak mahorat bilan gapirar edilarki, bu til hech kimda taajjublanish hissini uyg‘otmas edi. Ukkoz bozori quraysh qabilasi maydonida joylashgan edi va u hal qiluvchi o‘rinni tutgan, desak xato qilmaymiz.

3. Makka shahri. Arabiston yarim orolining turli tomonlaridan keladigan karvonlaming to‘xtash joyi bo‘lgan. Arab kitoblarida Hijoz cMkasi sharqiy va g‘arbiy Arabiston o‘rtasida to‘siq (arabcha - hojiz) boMganligi uchun shunday atalgan. deyiladi. Hijozda ikki yirik shahar bor: Makka va Madina (Yasrib). Tarixchilar Makkani dunyoning eng qadimiy shaharlaridan biri, deb hisoblaydilar. Yunonlarga bu shahar Makoraba nomi bilan ma’lum bo‘lgan. Ba’zi sharqshunoslar Tavrotning “Borliq” kitobi 30-bobida zikr qilingan Mesha shahrini Makka bilan taqqoslaydilar. M akka haqidagi aniq tarixiy ma’lumot miloddan avvalgi V asrdan ma’lum: u M aqoraba nomi bilan Geiodot, so'ngra milodning II asrida ana shu nom bilan Ptolemey asarlarida tilga olingan. Qadimda Makkada ichishga yaroqli suv manbai boMmagan. Shuning uchun Makka aholisi yomg‘ir suvlarini jam g'arish yoki boshqa yerlardan suv keltirishga majbur bo‘lgan. Ayni vaqtda Makka atrofidagi yerlar kam unumli boMgani uchun makkaliklar oziq-ovqat mahsulotlarini ham uzoqlardan keltirganlar. Hai yili qishda Yamanga va yozda Shorn (Suriya)ga muntazam uyushtiriladigan katta karvon safarlari dastlabki davrlarda faqat shu maqsadga xizmat qilgan. Keltirilgan oziq-ovqat Makkada yiliga ikki marta — rajab va haj oyiarida tarqatilardi.

41

4. B avtul-liaram - ya’ni Ka’ba «<**». Bu masjid musul-m onlaining haj qiladigan muqaddas joyi hisoblangan va hozirda ham shunday. Turli tomonlardan musulmonlar islomning beshinchi rukni, ya’ni haj amallarini ado etish uchun bu yerga to‘planishardi. Tabiiyki, quraysh qabilasi mintaqasiga kelgan arablar ulaming lahjalarida gapirishga va ibodatni ham shu tilda olib borishga harakat qilardilar. Ibodat davomida eshitgan diniy ko'rsatmalarini Arabiston yarim orolining boshqa tomonlariga aynan mana shu til asosida tarqatardilar.

3.3. A rab yozuvi tarixi

Tayanch ikoralar: fin ikiya xalqi, Livan tog ‘lari, M isr papirusi, keng shox, qadimgi qo 'lyuzmalar, M usnad yozuvi, Kufa yozuvi, Yozuv turlari, Zayd ibn Hammon, risola, Qur ’on qo ‘lyozmasi, Oderna shahri, M urod ibn Murra, Abbosiy vaziri.

M a’lumki, arab alifbosi o ‘z-o'zidan yaratilmagan. Uning yaratilishi uzoq tarixga ega. Qadimgi arablar tuyalaming kurak suyaklariga, palma daraxtining keng shoxlariga, siliiq oq toshiarga, teriga, loyga va Misr papirusiga yozishgan. Qadimiy Misr yozuvi arab yozuvining paydo bo‘lishida dastlabki manba hisoblanadi.

Qadimiy Finikiya xalqi va Livan tog‘larida yashovchi xalqlar asosan tijorat bilan shug'ullanganlar. Shuning natijasida ular Misr davlatiga tez- tez borib turardilar. Ular qadimgi misr yozuvidan 15 ta harfni olib, unga shakl jihatdan o ‘zgartirish kiritib, yana boshqa harflar qo‘shib, finikiy alfavitini tuzib chiqadilar (er.av. V ll asrdan boshlab), keyinchalik esa bu xatdan ikki guruh ajralib chiqdi:

1. Musnad (ximyoriylar yozuvi).2. Oromiy.Oromiy va Musnad yozuvi - Arabiston yarim orolining janubida

yashovchi somiy xalqining yozuvidir. Uning shoxobchalari esa samudiy, safaviy, lahyoniy yozuvlaridir. Keyinchalik bu vozuvlar tez rivojlanib, Arabiston yarim orolining shimoliy qismiga tarqaldi.

Bu yozuv eramiznirig II-IH asrlarida Suriya, lordaniya, Iroq davlatlarigacha yetib bordi. Eramizning 111 asri, ya’ni melodiy 270 yilda Nabotiv yozuvi vujudga keldi (eramizning III asridan to V; VI asrgacha). Nabotiy yozuvidan xiriy, hijoziy singari bir qancha yozuvlar tarqaldi.

Harfli yozuv shimoliy arablarda eramizning IV asrida paydo bc‘ldi. Oromiylardan 22 harf va nabotiylardan 6 harf olindi. Hamrnasi bo‘lib, 28 ta h arf vujudga keldi. Bu yozuvdan mustaqil ravishda foydaiandilar.

Birinchi arab yozuvini yozgan kishi Zayd ibn Hamman hisoblanadi. Quyida arab yozuvining paydo bo‘lish tarixi chizma orqali ko 'rsatilgan1 :

Qadimiv M isr yozuvi *

Finikiv yozuvi (er.av.VII asr)

Musnad (xitnvoriv yozuvi- cr. II-III asr)

Samudiy. safoviy. laxyoniy. sohey vozuvi i

Nabotiy vozuvi (er . ill asri- 270-vil)I

Xira, hijoziy yozuvi

Ncmara (IV asr-328 yil). zayd (512- yil). xiron (.568- yil)

M a’qaliy yozuvi

Kufiv vozuvi (er. 1V-VII-IX asrlari)

Eramizning VII asridan boshlab «Xatti m a’qaliy» o 'm itii arab yozuvining eng qadimiysi va eng mashhuri hisoblangan «Xatti kufiy» egallaydi".

Kufa yozuvi - Kufa shahri notni bilan atalgan, geometrik kol- rinishdagi yozuv. Uning harakatlari (ч'Ь^У1 ^ ) v a undoshlarning nuqtalari

bii) bo‘lmaydi. Q ur’onning eng qadirngi qo‘lyoznnalari ushbu yozuvda bitilgan. Usmon Mushafi deb nom olgan Q ur’onning asl nusxalari ushbu kufa yozuvida bitilgan. Kufa yozuvi X asrga kelib ancha susaydi. Bu davrga kelib nasx va suls yozuvlari ancha rivojlandi. Kufa yozuvi asosida olti xil yozuv vujudga keldi. Bular:

1. Muhaqqaq -2. Suls3. Nasx —

4. Tavqi’5. Rayhoniy6. Riqo’

1 Х анн а аль-Ф ахури. И стория араб ской ли тер ату р ы . -М ., 1950. - С . 26.1 H akim jonov М. X atti m uallim i. - Т ., 1991. 4-b.

43

yijS K ufiy yozuvi

Kufa shahriciaVII asrda ijod etilgan. Aslida eramizning IV asrida paydo boMgan. Janubiy Arabistonda X asrgacha takomillashib, XIV asrga kelib Nasx xatiga almashdi, XIV asrda kitobat ishlarida, m e’morchilikda bezak uchun ishlatilgan. U geometrik ko‘rinishdagi qirrali yozuvdir.

iS®*-» M uhaqqaq yozuvi

Muhaqqaq yozuvida hartlarning ko‘pchiligi tekisdir. Tikka chiziqlarda uzur. yoziladi. 0 ‘ramlariiiing uchi ingichka bo‘lib tugaydi.

Rayhoniy yozuvi

Bu yozuv turi muhaqqaqdan kelib chiqqan. Bu ikki yozuvning ijrochisi Ibn Vahhob boMgan. U chiroyli yozuv uslubi bo'lib, aylanma shaklli harflar suls xatiga qaraganda yotiqroq, ? (m im ),j (ro), j (vov) harflari cho‘ziqroq yoziladi. U sahifalar va duo kitoblarini bezashda ishlatilgan.

&& Suls yozuvi

Suls "bir narsaning uchdan bir hissasi yoki uchinchi hissasi”I

demakdir. Unda harflar buramaning to ‘g‘ri chiziq qismiga nisbatan 3yoki26 rii tashkil etadi. Bunda 1 (alif), j (dol), J (lorn) gajakli boMadi. Boshlanishda strelkaning yarmiga o ‘xshash chiziq bilan boshlanib, J (dol), j (io), j (vov) harflari nafis burama bilan tugaydi. To‘rt bahrasi tekis, ikki bahrasi yumaloqdir.

R iqo’ yozuvi

Bu yozuvda harflar bir-biriga qurama qilib yoziladi. U Turkiyada Usmoniylar davrida keng iste’molda boMgan. U oddiy maktublami tez yozish uchun qo‘llanilgan. Shuning uchun ham bu yozuv turi arab mamlakatlarida keng ishlatiladi.

Nasx yozuvi

Bu yozuv xattotlar tomonidan keng qo‘llanilgani uchun ham shunday nom olgan. Nasxning arab tilidagi ma’nosi “o'chirish” boMib, bu xat turi ijod qilinishi bilan boshqa xat turlari chetga chiqdi. U X asrda keng tarqalgan bo‘lib, uning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri - unda alif, dol, lom harflari gajak qilimnaydi. Unda tez va ravon yoziladi. Uni faqat qog‘ozda emas, yozuv sifati va sur’atiga to‘sqinlik qiluvchi ma’danlar - temir, mis, jez, yog'ochlarga ham bitish mumkin. U go‘zal boMgani uchun ham manbalarda

chop eliladigan adabiyotlarda asos qilib olingan. Shuning uchun ham uni “bosma xat” deyiladi. Bu xatda ko‘plab qo‘lyozma asarlar yozilgan.

Arab yozuvidan namunalar:

Suls xati:

mm ¥■ ■-

,.«*4 x’-H ' *■ t4*. **

Nasx xati:

Kufiy xati:

Tug‘ro’ xati (guldor yozuv turi)

-v!» y > v * J . * ' v

,« * W , ** M l

O 'zR FA Abu Rayhon Beruniy nomli Sharqshunoslik institutida IX asrga monand Q ur’on qo‘lyozmasi saqlanib kelmoqda. U qadimiy (Kufa) yozuvida bitilgan

Shuningdek, bu institut fondida 2246 raqam ostida qoMyozma majmuida saqlanmoqda.Unda 30 ga yaqin asar bor. Ulaming 274a - 275b

varaqlari orasida arab yozuvi tarixiga bag‘ishiangan «Yozuv va qalamlar haqida» Ajtiill ^ i) nomli risola bor. QoMyozma nasta’liq usulidayozilgan bo‘lib, ba’zan so‘zlar sulsda bitilgan. Bu risola al-G‘aribiyning asari bo‘lib, u Muhyiddin al-Arabiyning Ja. asariga Shayx al-Makkiyning falsafiy javoblaridan iborat (127b, 197b varaqlar). Bu risola 924 yilda Turkiyaning Odema shahrida yozilgan. Unda shunday jumlalar bor: «Eng avval ximyoriy degan arab yozuvi paydo boMgan. Bu yozuvni bir qancha vaqt Yaman xalqi va uning islomdan oldin arablashgan podsholari ishlatishgan. So'ng bu xat Kufaga ko‘chdi. Bu yerda uni Murod ibn Murra degan kishi tarqatdi. Shu tariqa bu xat shu yerda shakllandi va Kulaga nisbatan «kufa xati» deb yuritildi». Risolada kufiy xati ummaviylar saltanati (661-750) davrida ishlatilgani haqida fikr yuritiiadi. Shu tariqa bu xat o ‘zgarmay ishlatilib, adabiyotda «Usmon Qur’oni xati» deb mashliur boidi. Shu bilan birga abbosiylar davlatining (749-1258) ikkinchi yuz yilligigacha iste’molda boidi. So‘ngra (IX asr) abbosiylar vaziri Abu Ali Muhammad ibn Muqla kufa xatining o ‘zgarishiga sababchi bo‘ldi. Yozish qiyin boMgan kufa xati hozirgi davrda ishlatiladigan arab xatiga ko‘chirildi.

Arab xati o‘ngdan chapga qarab yoziladi. Yigirma ikki harf to‘rt ko‘rinishli, oltitasi ikki ko‘rinishga ega. Alitbo tarkibidagi barcha harflar undosh tovushlardir. Unli tovushlar esa harakatlar orqali ifodalanadi, Alilbo tarkibidagi ba’zi undosh harflar ko‘rinislii jihatdan bir-biriga o‘xshash bo‘lib, faqat nuqtalari orqaligina farqlanadi. Ular orasida olti undosh harf

J i в i f i J i d < I

alohida ko‘iinishga ega, Ular boshqa harflarga o‘xshamaydi va nuqtalari bilan farqlanmaydi'.

Arab alifbosi bilan mukammal tanishish arab tili darslarining fonetika bo‘limida o‘rganiladi.

Am a/iy m ashg 'u lo t savollari:1. Arab Sharqidagi qadimiy davlatlar.2. Al-Munzir III - Lahmiylar davlatining buyuk hukmdori.3. Petro shahri - Nabotiy davlatining poytaxti.4. Tadmur malikasi Zebo.5. Kahtan va Adnan qabilalari orasidagi aloqalar natijasi.6. Qabila lahjalaiining qo'shilib ketishidagi shart-sharoitlar.7. Makka - karvonsaroy shahar.8. Somiy xalqining yozuvi - oromiy va musnad.9. Kufa yozuvi asosidagi arab yozuvi turlari.10. Abbosiylar vaziri Muhammad ibn Muqla.

1 Ш арб атов Г.Ш . С оврем ен н ы й ар аб ски й язы к. - М ., 1961. - С . 25.4 7

Adabiyotlar:1. Abdulaziz Mansur Our ’oni karim та 'nolari tarjimasi va tafsiri. -Т.,

2004.2. Ibrohimov N.I. Muqaddas kitoblar. Sharq mash’ali. 1992.3. Фипштинский И.М. Арабская классическая литература. -М., 19654. Филиппинский И.М. История арабской литературы. —М , 1965.

5. Ханна ач-Фахури. История арабской литературы. -М., 1950.6. Sharq Yulduzi. — Т., 1991, №1.7. Hasanov A.A. Qadimgi Arabiston va ilk islom johiliya asri. -Т., 2001.8. Ханна Аль-Фахури. История арабской литературы. -М., Т 1. 1959.9 Хасанов А. А. Меккей, Мадина, Верования арабов накануне возник

новения ислама. —Т., 1994.IO.Xakimjon М. Xatti muallimiy. -Т., 1991.II.Shayx Ismoil Maxdum. Toshkentdagi Usmon Mushafming tarixi. -Т.,

1995.

T O ‘RTlNCHI BOB

KLASSIK ARAB ADABIY TILI

4.1. Arab adabiy tilining rivojlanish bnsqichlari

Tayanch iboralar: rivojlanish bosqichi, qadimgi arab tili, klassik arab tili, tamaddun, oxirgi nusxa, oltin davr, turg'unlik davri, zamonaviy arab tili, tezkor xalqaro aloqalar, leksik tarkib, tushuncha, bolig ' xususiyatlar.

Arab adabiy tili bir necha davr mobaynida rivojlangan bo‘lib, uning rivojdanish bosqichlarini quyidagacha davrlashtirish mumkin:

1. Qadimgi arab tili davri - (eramizdan avvalgi IX-VII asrdan eramizning I asrigacha).

2. Klassik arab tilining paydo bo‘lish davri - (eramizning I asridan VII asrigacha).

3. Klassik arab adabiy tilining gullagan (oltin) davri - (VII asr o ‘rtalaridan XII asrgacha).

4. Klassik arab adabiy tilining turg‘unlik davri - (XIII-XIX asrning birinchi 10 yilligi).

5. Zamonaviy arab adabiy tilining ilk davri - (XIX asr oxiridan XX asr o ‘rtalarigacha).

6. Zamonaviy arab adabiy tilining hozirgi davri - (XX asr o ‘rtalaridan hozirgacha).

1. Qadimgi arab tili davri.Qadimgi arab tili ushbu vaqt oralig‘ida iste’molda bo‘lgan. Unga

qadimgi Vavilon va Assuriya tillari kiradi. Bu tilni antik davri mualliflari ijodida va janubiy Arabiston sivilizatsiyasi (tamadduni)ning yozma yodgorliklarida uchratish mumkin. Qadimgi arab tilidagi yozma yodgorliklar lahyon, samud, safoviy yozuvlarida bitilgan. Ular Arabiston yarim oroli mintaqasidan va Suriyaning janubiy qismidan topilgan.

2. Klassik arab tilining paydo bo‘lish davri.Klassik arab adabiy tili eramizning VII asrigacha shakllandi. Bu

haqiqiy arab tilini dastlabki epigrafik matnlarda hamda Arabiston yarim orolida mavjud boMgan lahjalami o ‘zining qudrati bilan besh asr mobaynida siqib chiqargan Makka lahjasida uchratish mumkin. Klassik arab adabiy tili paydo bo'lishida johiliya she’riyati va nasri, Qur’oni karimning yozilishi, ummaviylar davri adabiyoti katta o‘rin egallaydi. Shu asosda klassik arab filologiyasi vujudga keldi. Klassik arab tilining ilk davri og‘zaki holdagi johiliya poeziyasiga borib taqaladi. U eramizning

VIU va IX asriarida arab filologlari tomonidan tadqiq etildi. Qur’on klassik arab tilining eng yorqin namunasi hisoblanadi. Uning ohirgi nusxasi VIII asming ikkinchi yarmida nashr qilindi.

3. Klassik arab adabiy tilining gullagan (oltin) davri.Klassik arab adabiy tilining oltin davri jahon ilmiy xazinasida muhim

o‘ringa ega. Arab xalifaligining ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy hayotida arab tili ha! qiluvchi o ‘rin egalladi. Davlat hujjatlari, ilm-fan, din ishlari klassik arab adabiy tilida olib borildi hamda arab adabiyoti ham shu tilda yaratildi. Bu davrda an’anaviy arab grammatikasini shakllantirish poyoniga vetdi. Har bir hududda arab tili o‘ziga xos xususiyatlar bilan rivojlandi. Jahon xazinasi bo'lmish juda ko‘p adabiy, ilmiy, tarixiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, nahviy va falsafiy asarlar buyuk allomalar tomonidan klassik arab tilida yozildi.

4. Klassik arab adabiy tilining turg‘unlik davri.Bu davr arab tili va adabiyoti rivojidagi turg'unlik davri hisoblanadi. Arab

mamlakatlarining aksariyati ino‘g‘ullar, usmonli turklar,-keyinchalik esa G ‘arb (mgliz va fransuzlar) mustamlakalari qo‘l ostida edi. Bu davrda arab till va adabiyoti sohasida yangiliklar bo‘lmadi.

5. Zamonaviy arab adabiy tilining ilk davri.Bu davrda arab tilshunoslari iiodi ikki yo‘naiish orqali ko‘zga tashlanadi.

Bu, bir tomondan, klassik arab adabiy tilining eng yorqin va mukammal qonun qoidalariga rioya qilgan holda ijod etish tarzida namoyon boMsa, ikkkinchi tomondan, Yevropa tillari va adabiyotidan shidaat biian kirib kelgan yangi leksika va yangi iboralar hamda arab lahjalari ta’siri orqali arab adabiy tilini rivojlantirish asnosida ijod etish edi. Rus arabshunosi G.Sh.Shar- batov fikiicha: “Bu davr klassik arab adabiy tilining nvojlanishi orqali yangi arab adabiy tilining shakllanish davri, ya’ni zamonaviy arab adabiy tilining vujudga kelishi edi” l. Bu davrda arab tili o ‘zining bir necha asrlik turg!unlik davridan tezkor xalqaro aloqalar aavriga o‘ta boshladi. Tilshunoslikning ba’zi namoyondaiari arab tilini boshqa tillardan kirib kelgan atamalardan tozalash ishlari bilan shug ullana boshladilar.

6. Zanmnaviy arab adabiy tilining hozirgi davri.Bu davrga kelib, arab tili, ayniqsa, uning leksik tarkibi fan- texnika

taraqqiyoti hamda ijtimoiy va siyosiy aloqalaming ishlab chiqarishga ta’siri tufayli tubdan o'zgara bordi. Yangi atamalar paydo bo 'la boshladi.

Albatta, o 'rta asr arab adabiy tili yangi leksik tarkib bilairboyidi. Bu esa yangi davr talablarini qondira oldi. Zamonaviy tushunchalami angiash uchun uning m a’nosiga monand juda nozik iboralar qo‘llagan holda ijod etila boshlandi. Bu b>lan arab adabiy tili faqatgina rivojlanib qolmadi, balki bir

'А к и н и н а О .Г А р аб ск и й язы к. -М ., 2004. —S. 15.50

necha yillardaii beri mustamlaka davlatlaming tili hisobiga yo‘qolib keta boshlagan arab tilining nozik, niukammal va balig' xususiyatlari yana qayta tiklana boshlandi.

Zamonaviy arab tili klassik arab tilining keyingi rivojlanish mahsuliga aylandi.

4.2. Qadimgi arab og‘zaki ijodiyotining mum toz arab adabiy tilining shakllanishidagi o‘rni

Tayanch iboralar: Badaviy arablar, johiliya poezivasi, o g ‘zakiijodiyot, qasida janri, muallaqot, saroy shoirlari, badaviy jasoratningmadhiyasi, sahro risari, maddoh, al Burda, Imrul Qays, siyosiy lirika asoschisi, arab dunishmandi.

M a’lumki, Arabiston yarim orolining markaziy va shimoliy qismida yashovchi arablar ko‘chmanchi - badaviy arablardan iborat edi. Ular chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. Suv yetishmasiigi ko'pincha qabilalar o ‘rtasida qonli to‘qnashuvlarga sabab bo‘lar edi. Bu to‘qnashuvlar natijasida ko‘chmanchi arab qabilalari orolning chekka tomonlariga ko‘chib keta boshladilar. Fin imperiyasi, keyinchalik Vizantiya, Eron bu ko‘chmanchi arab qabilalarini o‘ziga xizmatga chaqirdi. Ulaming maqsadi o‘z ta’sir maydonini kengaytirish edi. Bu davr iiohiy qonuniyatlami tan olmaydigan hokimiyat davri bo‘lib, unga tegishli so‘z va iboralar yaratishdan iborat bo‘lgan butparastlik va ma’jusiylik davri johiliya she’riyati paydo bo‘ldi.

0 ‘rta asr arab fani namoyandaiari qadimgi Arabiston tarixiga oid m.a’lumotlami asosan “Johiliya adabiyoti” deb nom olgan qadimgi arab adabiyotidan olganlar. Johiliya adabiyoti og‘izdan-og‘izga o ‘tib kelgan nasriy va nazmiy asariardan iborat bo‘lib, tarixan u islomdan oldingi 1-11 asrlami o ‘z ichiga oladi. Folklor shaklidagi bu adabiyot VIII-X asrlarda arab filologlari tomonidan to‘plangan “Ayyom al-arab” (nasr) va “Muallaqot” (nazm) turkum to‘plamlari shaklida bizgacha yetib kelgan. Johiliya she’riyati masala- sida esa uning haqqoniy yoki haqqoniy emasligi, V-Vl asr shoirlariga man- submi yoki ustalik bilan qilingan to‘qimami, degan muammo yotadi. XX asming 20-yillari angliyalik sharqshunos S.Margolius va misrlik olim Toha Husaynlar butun isiomoldi she’riyatini ancha keyingi davrlarning adabiy mahsuli deb hisoblagan bo'lsalar, aksincha, akademik I.Yu.Krachkovskiy uni asl deb biladi. Johiliya davri asarlari haqiqatdari islom vujudga kelisnidan oldin muayyan shoirlar tomonidan ijod qilingan.

Taxminan V asr oxirlaridan VII asr o ‘rtalarigacha Shimoliy Arabiston yarim orolida og‘zaki she’riyat rivojlandi. U o 'zining juda boy, hayrat-

lanarli janrlari, y a ’ni o ‘ziga xos usullari bilan ajralib turadigan she’riyat hisoblanadi.

O rta asr arab namoyandalari o ‘z qadimgi shoirlari ijodiyotini yuksak baholaydilar. Ular ko‘chmanchi badaviy shoirlar asarlarini jam lab, to‘plamlar chiqardilar, ularga taqrizlar yozdilar, Qadimgi arab shoirining ijodi og‘zaki holda edi. Islomgacha bo‘lgan she’riy asarlar keyinchalik yozma ravishda bitildi. 0 ‘sha paytda asosan yuzlab she’rlarni yodda saq- lovchi deklamatorlar, ya’ni roviylar bo‘lgan. Ular bir-birlariga she’riy asarlami og‘zaki yetkazishgan. Faqatgina VIII asming o ‘rtalarida bu asarlar yozila boshlangan.

Qadimgi arab she’riyati usullaridan biri muallaqa hisoblanadi.Muailaqa asoschilari Imrul Qays, Tarafa, Zuxayr, al-Xaris ibn Xilliz, Amr ibn Kulsum, Aniara, Labid. Ulaming asarlarini VIII asrda roviy Xammad ar- Roviy (772 yil) bir to ‘plam shakliga keltirdi va bu to‘plam «Muallaqat» deb nomlandi.

Islomgacha boMgan arab she’riyatida qasida 50, 100 baytdan iborat bo‘lgan to‘liq bir doston hisoblangan, Q it’a 7 va 10 baytdan iborat. Q it’a alohida yoxud qasidaning ichida bo‘lishi ham mumkin. Arab qasidasi odatda sahroda piyoda yoki tuyada ketayotgan shoir haqida bo‘lib, u o‘zining hamrohiga bir paytlarda to‘xtab, dam olib o‘tgan joyi va o‘tkazgan kunlarini hamda badaviy arab qabilalari yashagan maskanlarni eslash bilan boshlanadi. Shundan so‘ng shoir o ‘zining tuyasi yoki otini maqtaydi, so‘ng tabiatni, toshqinlami va boshqa hodisalami eslab yozadi. Shundan so‘ng asosiy qismga o‘tadi. Dushman ustidan kuladi, jangga chaqiradi, o ‘zining, o ‘z qabilasining jasoratini, qabila boshlig‘ining donoligini va qo‘rqrnasligini maqtaydi. Bu davrda she’riy janr qasida tarkibidan chiqib ketmagan edi. Faqatgina hijo - (satira, hajviya) va risa - (marhumni eslash) aiustaqil, tugallangan she’riy janr bo‘lib qolgandi.

Qasida quyidagi tarkiblami o‘z ichiga oladi:1. Falir- o ‘zini, qabilasini maqtash bo4ib, qasidaning asosiy qismi

hisoblanadi.2. Madh - qismida shoir qabila boshlig‘ini, hukmdorlarni va

rnayda arab podsholarini maqtaydi.3. V asf - Arabiston tabiati, ya’ni sahrolari, qizdiruvchi quyosh,

yoing‘ir, o 'sim lik va hayvonlar dunyosi maqtaladi.4. Nasib - da esa, shoir o ‘z ishqiy kechinmalarini, yorining

go‘zal va latofatli jam olini kuylaydi.5. Hikma - asosan alohida baytdan yoki kichkina she’rdan iborat

boMgan. U axloqli, odobli kishilaming bir-biriga bo‘lgan munosabatlarini kuvlagan.

Islomgacha boMgan davrda she’riyat g ‘oyaviy va pessimistik mazmuni jihatdan alohida o ‘rin egallagan. Ularning mazmuni qabilalarning hayoti, turmush tarzi, o 'zaro janglari haqida boMgan. Islomgacha boMgan davrda arab she’riyatida mavjud ikki xil yo‘nalish bir asr mobaynida saqlanib keldi.

1. Badaviy a ra b sh o irla ri - asosan qabila boshliqlari bilan yaqin munosabatda boMganlar va ular olib borgan janglarda birga kurashganlar. Bu shoirlar ularning maqsad va manfaatlarini ko‘zlaganlar va bu haqda kuylaganlar.

Johiliya davri shoirlaridan biri ash -S hanfarad ir (VI asr boshiarida vafot etgan). U tcrg‘rida m a’lumotlar juda kam. Shoir she’rlaridan shuni aniqlash mumkinki, u qandavdir bir sabab bilan o‘z qabilasini tashiab, sahroda yovvoyi hayvonlar orasida yashagan. O lz qabilasini yomon ko'rgan va badaviy qabilalarga bir necha bor ularni qo‘rqitish uchun hujum qilgan. Uning asarlaridan biri mashhur lomiya - «Sahro qo‘shiq!ari» deb atalgan1. Shoir bu asarida o‘zining sahrodagi yolgMzlikda kechgan hayoti, ochlik,, tashnalik, sovqotish kechinmalarini, jasoratli hayot tarzini kuylaydi. U qabila tartibini buzganligi uchun o'zini ayblaydi. Uning she’riyatida arab qasidasiga xos uslublardar, bayt, tavil vaznini qoMlash, yagona qofiyaga amal qilish singarilar, oz boMsa-da, mavjud edi.

T aabbata S h a rran (530 yilda vafot etgan) - bu shoir ham o‘z qabi- lastdan haydalgan, sahroda kun kechirgan va o ‘z qabilasiga yordam bergan, dushman qabilalariga hujumni yakka holda olib borgan. Shuning uchun uning she’riyatini «badaviy jasoratining madhiyasi» deb ataydilar.

Badaviy (ко ‘chmanchi) arab she ’rivati

S aroy shoirlari she 'riyati

1 Филгатинский И М. Арабская классичекая литература. -М .. 1965. -С . 27.53

Uning she’rlarida qasidaning barcha elcmentlari mavjud bo‘lmasa-da, badaviylar hayotini yaqqol tasvirlagani uchun uning ijodiyoti islomgacha bo‘lgan she’riyat namunasi hisoblanadi.

Al-Muxalxil (VI asming ikkinchi yarmida vafot etgan) - tag ‘lib qabilasidan. Uni otliq - sahro ritsari deb atashgan. Uning akasi Kuleyb o‘sha paytlarda mashhur bo‘lgan. U ikki qabila, bakr va tag‘libning harbiy qo‘mondoni edi. O lz mansabidan foydalanib, Bakr qabilasidan Basusa ismli ayolning tuyasini uning tuyalari bilan yonma-yon suv ichayotgani uchun o‘ldiradi. Shuning oqibatida ikki qabila o ‘rtasida jang bo'ladi va u qirq yil davom etadi. Bu jang tarixda «Basusa tuyasi tufayli chiqqan jang» deb iz qoldirdi1. Bu jang uchinchi qudratli toinon Xira hukmronligining aralashuvi tufayli tugallanib, yagona bir davlat vujudga keldi, u markaziy Arabistonda o‘z mustaqilligini tiklab oldi.

Al-Muxalxil akasi Kulaybning o 'lim iga bag‘ishlab qasida yozdi.C)‘ttiz qatordan iborat bo‘lgan bu she’r juda sodda, ammo ta’sirchan tilda yozilgan edi.

lmrul-Qays (500 yilda tug‘ilgan) hukmron zodagon oilasidan chiqqan. Uning otasi asad qabilasining boshlig‘i edi. Kulayb esa uning tog‘asi edi. Bakr va tagMib jangida uning qabilasi ham ishtirok etadi va Xira hukindori M unzir III tomonidan yengiladi. Imrul Qays g‘assoniylar amiri al-Xarris orqali Vizantiya yordamida Eron ittifoqchilari bo‘lmish Xira qirolligi bilan bo‘lgan urushda qatnashadi. Shoir Vizantiyaga kelayotganda vafot etadi.

Arab she’riyatida Imrul Qaysni «qasida yaratuvchi» deb ataydilar. Uning qasidalarida qasidaga xos barcha badiiy jihatlar va uslublar qo‘llangan. Uning «To‘xtanglar, yig‘laymiz» (<^“ deb atalmish qasidasi arab poeziyasida juda katta o ‘rin tutadi.

J j " J 44#* o* ^ j J j i o l l <jjj j j l l l JaAuu

Ц i u j i_i>j j»J Si jL Jla

To ‘xtaylik,Yorni yo d olib y ig ‘lagim keldi,Duxul va Xavmala vodiysi aro.Yorim izlarini olib ketmabdi,Janub va Shimoldan esgan ul sabo.

(Imrul Qays)

1 Филшгннский И.М. Арабская классичекая литература. - М., 1965. - С. 29.54

Qasida tarkibida klassik element!ardan tortib, arab she’riyatidagi uslublaming barchasini uchratamiz.

Shoirlardan Tarafa, Am r ibn Kulsum, Zuxayr, Al-Xoris ibn Xilliza, Antara ibn Shaddat, Labid (560-661 y) singari laming barchasi ijodida muallaqalar mavjud. Bulardan Muhammad Labid xalifalar orasida yashagan shoir bo'lib, u islomni qabul qilgan va she’riyatdan voz kechgan.

Saroy shoirlari she’riyati. VII asrning ikkinchi yarmiga kelib badaviy arab shoirlari bilan bir qatorda boshqa guruh she’riyat arboblari ham mavjud bo‘lib, ulaming she’nyati aksar saroy ahli hayotini kuylar edi.

Bu shoirlar ijodiyoti asosan shahar madaniyati bilan bog'liq bo'lib, ular arab she’riyatiga yangi an’analami olib kirdilar. Junvladan. qasida elementlariga yangi xususiyatlar qo‘shildi. Shu boisdan ham saroy maddohi (panegerist - birovni haddan ortiq maqtovchi) - badaviy shoirdan farqlidir. U qasidasini bir niyatda o'ylab yaratadigati, saroy ayonlan foydasiga kuylaydigan, shoh tomonidan himoyalangan shoir hisoblanadi. Saroy maddohi qasidasi tarkibidagi madh qismi avj nuqtaga olib chiqib kuylanadi. Bu she’riyatning eng yirik namoyandalaridan biri Nabig‘a az- Zubyon (535-604) - birinchi maddoh hisoblanadi, U Naj viloyatining shimoli-sharqiy tomonida yashovchi Zubyon qabilasining farzandi. lining ijodi asosan Xira hukmdori Ami ibn Hind (569 yilda vafot etgan) va undan keyingi N u’mon ibn al-Munzir zamonasiga to‘g‘ri keladi. VI asr oxiriga kelib shimoliy Arabistonda siyosiy ahvol nisbatan mo‘4adii holatda edi. Qabilalar o ‘rtasidagi juda ko‘p to‘qnashuvlar shoirlarga kuchli himoyachilar kerakligini ko‘rsatdi. An-Nabig‘a o‘z qabilasining manfaati uchun 587 yil An-Nu'monni tashlab, G ‘assor.iylar saroyiga ketadi va keyinroq yana Xira hukmronligiga qaytib keladi. U bir qancha madhiyalarini Xira qirollariga bag‘ishlagan bo‘lib, siyosiy lirika asoschisi hisoblanadi. Chunki u qasidalarida o‘sha paytdagi siyosiy alivolni kuylar, qabila hukmronlari ishlarini maqtab, o‘zaio kelishmovchiliklarni qo‘yib, o‘sha qirollaming panohiga o'tishga da’vat qilardi. IJ vasf usulining ham juda katta namoyandasi hisoblanib, uning qasidalaridagi eng kerakli element vasf hisoblanar edi. U xalq masallarini ham o‘z qasidasiga kiritdi. Madh etishda doimo ajoyib ifodalar topib, oddiy tildan foydalandi, ishqiy qismini esa juda nozik ifodalar bilan tasvirladi, jasoratni jarangdor so‘zlar bilan ifodaladi.

Maddohlar ichida al-A’sha (629 yili vafot etgan) va hajviyachi al- Xutayba (679 yilda vafot etgan)ni ham qayd etish joiz. A l-A ’sha N abig‘a she’riyatini davom ettirdi. Islomgacha bo‘lgan davr she’riyati arab adabiyotida juda katta ahamiyatga ega bo‘lsa-da, nasm ing ham o'ziga xos o ‘rn; bor. Ushbu davr nasri turli yo'nalishlarda yozilgan katta maqollar, hikmatli so‘zlar (aforizmlar)dan iborat bo‘lib, bu epik asarlar keyinroq

55

«Arab kunlari» (чо*-11 fbi) deb atalgan to ‘plamga Abu Ubayd (728 825) tomonidan kiritilgan. Qadimgi arab she’riyati va nasri bir necha asrlar davomida og‘izdan-og‘izga o‘tib keldi va keyinchalik yozib olindi. 0 ‘rta asrlaming oxirida xalq romanlari uning asosida yaratildi. Arab adabiy tilining vujudga kelishida qadimgi arab og‘zaki ijodining o‘mi cheksizdir. Og'zaki ijodiyot sbunday ulkan cho‘qqiga ko‘tarilgan ediki, uning ta’sirisiz arab tilining rivojini belgilab bo‘fmas edi.

Yirik arabshunos olim K.Brokkelman ta’rificha: «Arab she’riyatining tili o'zining tuganmas 'grammatik shakllari bilan ajralib turadi hamda jumla- laming ifodaianishi, fikrlammg aniqligi jihatidan somiy tillari ichida rivojlangani hisoblanadi. Arab tili leksikasi juda katta so‘z boyligiga ega»1.

4.3. Q ur’on - klassik arah adabiy tilida yozilgan eng nodir manba

♦Tayanch iboralar: Q nr’oni karim, rasul, xalifa, sura, oyat, Makka

davri. Madina davri, xronologik tartib, Q ur’on nomlari, tafakkur, nodir yodgorlik, barkamol daraja, diniy yo ‘nalish.

j. , , rtrr VII asrga kelib, arab qabilalari judav>! katta iqtisodiy va ijtimoiy inqirozga

uchradilar. Yarim orolda yashayotgan (* aholini badaviy xo‘jaligi qoniqtinnay

qoldi. Suv tanqisligi yer haydash, yerdan foydalanishga zarar yetkazdi. Sug‘orish shoxobchalari kuchli qabilalar qo‘liga o ‘tdi. Badaviylar ortiq himoyalanmay qoldi, kelislunovchiliklar, qarshiliklar kelib chiqa boshladi, Natijada dehqonchilikdan tijoratga o ‘tish boshlandi. Tijorat, asosan, Makka shahrida avj oldi. Savdo karvonlari Makkadan Yamanga, Suriya, Iroq va Misrga qarab yo‘l oldi. Bu savdo karvonlariga quraysh qabilasi boshliqlari yetakchilik qilar edilar. Quraysh qabilasi juda boy bo‘lib, yeri, mahsulotlari, qo‘ylari va mollari nihoyatda ko‘p hamda uning iqtisodiy hukmronligi Makkadan tashqari yerlarga yoyilgan edi. Makkada quraysh qabilasining muqaddas maskani Ka’ba joylashgan edi TJ yerga Arabistonning shimoliy va g ‘arbiy chekkalaridagi badaviy arablar o‘z)arining qabiia butlarini qo‘ygan edilar. Shunday qilib, Makka shahri nafaqat iqtisodiy markaz, balki diniy markaz ham hisoblangan. Markaziy Arabistonda urug‘-qabila tuzumining yemirilishi, sinfiy aloqalaming vujudga kelishi arafasida qabilalami birlashtiradigan matlvura vujudga keldi. Bu esa yangi din ~ Islom dini edi.

1 Ханна аль-Фахури. История арабской литературы -М .. 1950 -С . 26.56

Islom dinini avval badaviylar, so‘ng shaharliklar, arab yurishlaridan so‘ng esa Osiyo, Afrika, Ispaniyadan tortib Hindistongacha bo‘lgan mamlakatlar xalqlari qabul qildilar. Islom dinining asoschisi makkalik Muhammad Mustafo (s.a.v.) edilar. M a’Iumki, Q ur’oni karimning 105- surasida habashlaming M akkaga qilgan yurishi o ‘z aksini topgan. Taf- sirlarda va o ‘rta asr arab adabiyotida aytilishicha, bu voqea sodir boMgan 570 yil arablarda fil yili (Q ur’onning mazkur surasi ham “Fil surasi” deb ataladi) deb nom olgan va aynan shu yili Muhammad (s.a.v.) payg‘ambar tugMlgan. Hozirgi zamon tarixiy adabiyotida bu voqeaning qaysi yili yuz bergani xususida turlicha fikrlar mavjud boMsada, bizningcha, 570 yilga shubha qilmaslik kerak, ammo arab adabiyotida qayd etilishicha, bu yurishni Abraha emas, balki uning o ‘gMllaridan biri uyushtirgan boMishi kerak. Abraha Yamanga melodiy 548 yilgacha hokiinlik qilgan, so‘ng ketma-ket uning o ‘gMllari Yaksum (548-567) va M asruk (567-578) hokimlik qilganlar.

Muhammad (s.a.v.) payg‘ambar Quraysh qabilasidagi hoshimiy av'o- diga mansub boMib, otalari Abdulloh mayda tijoratchi boMib, erta oMib ketgan, onalari Omina Muhammad (s.a.v.) besh yoshga kirganlarida vafot etganlar. Olti yoshlarida arnakilari Abu Tolib qoMida tarbiyalandilar, mo! boqish bilan shug'ullandilar, Muhammad (s.a.v.) o‘sib voyaga yetganlarida savdo karvonlari bilan yoMga chiqadilar va tijorat bilan shug'ullanadilar. Boy tijoratchi ayol Xadicha onanviz qoMlarida ishlaydilar. Ular bir necha yil tijorat bilan shug‘ullanganlaridan so‘ng yoshlari 25 ga yetganda shu ayolga uyiana- dilar. Qirq yoshga yetganlarida islom dinining asoschisi Alloh bilan ummatlar (xalqlar) o‘rtasida elchi - rasul - J>-*j sifatida tarixda qoladilar.

Makkada M uhammad(s.a.v.)ga qarshilik ko‘rsatuvchilar juda ko‘p boMib, islomni qabul qiiganlami oMdirar edilar. Chunki, o 'zlarining amaki- lari Abu Jahl ham o ‘z ayoli bilan Ka’badagi butlarga sigMnar edi. Muhammad (s.a.v.) esa islom dini bilan uning hukmronligiga qarshi chiqqan edilar. Muhammad (s.a.v.) o ‘z sahobalari - muhojirlar bilan Makkani tark etib, 622 yilda Madina shahriga yoM oldilar. Mana shu 622 yildan musulmonlaming hijriy yili boshlangan. Madinada Islomni quvonch bilan kutib oldilar. A vs va Xazraj qabilasi ulami qoMladi. Madinada ansorlar (yordamchilar) qoMlariga qurol olib, Arabiston yarim orolida Islom g ‘alabasi uchun kurashdilar. Keyinchalik Makka aholisi ham taslim boMdi. K a’ba musulmonlar ziyoratgohiga aylandi. Butlar sindirildi va yagona Alloh insonlarning panohi ekanligi, yaratguvchisi, rizq berguvchisi ekanligi va Muhammad Mustafo (s.a.v.) esa uning rasuli ekanligi butun A rabiston yarim orolida tan olindi.

630 yilga kelib, butun arablar Muhammad (s.a.v.) hukmronligini tan oldilar (islomgacha Arabiston yarim orolida nasroniy va yahudiy dinlari mavjud edi).

Qur’onning yozilishi payg‘ambar Muhammad Mustafo (s.a.v.)ning vafotlaridan so‘ng boshlandi. Chunki ular hayot ekanliklarida Alloh tomonidan vahiy albatta kelishi mumkin, deb o ‘ylaganlar. VII asm ing o‘rtalariga kelib, Abu Bakr Siddiq (632-634) va Umar ibn Hattob (634- 644) xalifaligi paytida roviylami to‘plab, Qur’onning yozilishi payg‘ambar sahobalaridar. biri bo‘lmish Zayd ibn Sobitga topshirildi. Xalifa Usmon ibn Affon (644-655) Q ur’onning to‘la matnini tuzishni buyurdi.

Q ur’onning olti nusxasi - Makkiy, Shomiy, Basriy, Kufiy, M adina ahli uchun umumiy bo‘lgan Madaniy va xalifaning o‘zlari uchun xos bo‘lgan madaniy Mushaflardir (ciau-a-.), Oxirgisini hazrati Usmon (r.a.) o'zlari uchun olib qolgan madaniy M ushafdir1.

Qur’on «o‘qish» degan m a’noni-bildiradi. Qur’on 114 suradan iborat. Ochiq-oydin, mantiqan tugallangan fikrni Muhammad Mustafo (s.a.v.) sura deb ataganlar. H ar bir sura miqdori har xil bo‘lgan oyatlardan iborat.

Eng uzun sura 286 oyatdan iborat 2-sura bo‘lib, u «Baqara surasi» (“j M 5j >“ ) dir.

Eng qisqa sura 103, 108, 110-suralar uch oyatdan iborat. Bular: «An- Nasr surasi» - » j> “, «Al-Kavsar surasi» - «Al-Asr surasi»

Qur’oni Karimning nomlari

1. - [al-Qur’a:n] — « 0 ‘qish kitobi»;2. - [al-Furqa:n] - «Haq bilan nohaqlikni aniqlab beruvchi»;3. C M -- Ial-Burha:n] — «Hujjat»;4. jSiSI - faz-Zikr] - «Yod etish»;5. uiUill - [al-Kiia:bJ - «Kitob»;6. (3^1' - [al-Haqq] - «Haqiqat»;7. - [an-Nu:r] — «Nur»;8. - [al-Vahiy] - «Allohning payg‘ambarlarga bevosita va

bilvosita o‘z ko‘rsatmalarini yuborishi vahiydir»;9 — [at-Tanzi:l] - «Nozil qilingan narsa»;10. - [al-Huda] - «Hidoyat»;1 1 . J j - a J I - fal-MushafJ - «Sahifalangari kitob»;12. - [Kala:m Allohi] - «Allohning kalomi»2.

1 Shayx Ismoil Maxdum. Toshkentdagi Usmon Mushafining tarixi. -Т., 1995. -В . 28.2 Abdulaziz Mansur. Qur’oni Karim. -Т ., 2001. -В . 614.

58

Qur’on suraiari ikki turga bo‘linadi: Makka suraiari va Madina suraiari. Makka suraiari 622 yilgacha, Madina suraiari esa 622 yildan keyin nozi! boMgan suialardir. Suralaming nozil bo‘lishiga har xil tarixiy sharoitlar sabab bo‘lgan, chunki Alloh har narsani ko‘rguvchi va bilguvchidir, shunday sharoitlami ko‘ra tv.rib Muhammad Mustafo (s.a.v.)ga yo‘l yo‘riq ko'isatish. uning payg‘ambar ekanini isbotlash faqatgina Allohga xosdir. Qur’onni o'qib o'rganar ekanmiz, yaratganimizning yanada buyukligiga, qudratli ekanligiga, o ‘zining to'qson to‘qqiz ismiga loyiq ekanligiga yana bir bor iymon keltiramiz.

Qur’on arab adabiyotining barcha davrlariga o ‘ziriing ulkan ta’sirini ko‘rsatdi. Faqatgina musulmon dinidagi bitiklardagina emas, balki boshqa mazinundagi asarlarda ham adiblar Qur’ondan iqtiboslar keltirdilar. Q ur’onning yaratilishi yagona arab tilini yaratishda hamda uning qonun- qoidalarni mustahkamiaslida ko plab asrlar mobaynida katta o ‘rin egalladi.

Muhammad payg‘ambarimizmng (s .a .v ) hayotlari va qilgan ishlari to‘g‘risida yozilgan asar «hadis» deb ataladi.

VII asrning o‘rtalariga kelib islom dini qabul qilinishi va Qur’onnmg yozilishi tufayli she’riyat va nasrga yangi mavzu kirib keldi. Bu diniy madhiyalardir. Ammo avvalgi qasidalaming ko‘p janiii kompozitsiyasi saqlanib qoldi Bu qasidalarda maddohlar islom dini va Muhammad (s.a.v.)ni maqtadilar, islom dushmanlarini qoraladilar. Maddohlardan eng mashhuri Ka’ab ibn Zuxayr (662 yil vafot etgan). U islomgacha boMgan shoir Zuxayming o ‘gMi edi. U avval islom diniga qarshi asarlar yozdi. Lekin islom g‘alabasi bilan u ham dinni qabul qildi va “°->^”«al-Burda» deb nomlangan qasidasini yozdi. Payg‘ambar (s.a.v.) bu qasida uchun unga o ‘z burdalari, ya’ni ustki kiyimlarini sovg‘a qildilar.

Islom diniga madh bagMshlaganlardan yana biri shoir Hasan ibn Sobit (563-674)dir, u avval G ‘assoniylar saroyida saroy maddohi boMib ishlaydi. Ayni shu paytda u g'assoniylar dushmani Xira amirini hain kuylaydi. Islomni qabul qilgach, islom maddohi boMib Muhammad (c.a.v.)ni va ulaming dinini maqtaydi.

Mashhur g‘aib arabshunos olimi T.Neldeke Q ur’onning xronoiogik tartibini topishga uringan. Unga muvofiq «Q ur’on» suraiari to 'rt davrga boMinib tasnif qilinadi. Shundan uch davr Makkaga, bittasi Madinaga to ‘g ‘ri keladi. I - Exsontologiya davri, ya’ni islomgacha da’vat davri. Bunda ilohiyat g ‘oyasi, haqqu subhonahu taolodan kelgan vahiy kabilar haqida gap ketadi. Qiyomat-qoyim, oMiklaming tirilishi, narigi dunyo so‘roqlari haqidagi fikrlar kiritiladi. Do'zax va arosat (do‘zax bilan jannat o ‘rtasidagi joy) azoblari, u yerga tushgan odamlai iannatni ko'rib, aani endi men ham bu lazzatlardan foydalansam deb shunday joylarga kira olmagani to‘g‘risida afsus-nadomatlarga borsa, do‘zaxni, ya’ni azob-

59

alanganlami ko‘rib, bunday joylarga tushmaganligiga suyunish holatlari jo ‘shib kuylanadi. II davr - Rahmon davriga ancha sokin suralar, tangri inoyati haqidagi undovlar kiradi. Bu davrda savol-javoblar, do‘zax azobidan qo‘rqish ikkinchi o 'ringa o‘tib, uning o‘rniga tangrining sahovati va kechiruvchanligi haqida gap ketadi. Ill davr - Payg‘ambarlik davri - bunda payg‘ambarlik da’vosi, uning so‘nggi asosiy payg‘ambar, elchi ekanligi tushuntiriladi. Odamlarga umumiy murojaat haqidagi gaplar uqtiriladi, qabul qilmaganlari ma’lum darajada qo‘rqitiladi. IV davr - Madina davri. Bu suralar hijratdan keyingi, ya’ni 622-623 yildan keyin nozil bo‘lgan suralar hisoblanadi. Bu suralar, LYu.Krachkovskiy fikricha: «Siyosiy davlat boshlig‘i va harbiy arbob Muhaminadning ish kunda- ligi»dir. Ularda Muhammad (s.a.v.) katta davlatnirig boshlig‘i sifatida namoyon bo‘ladilar. Ular juda ko‘p huquqiy ko‘rsatmalar, jumladan, meros, haj, namoz o‘qish va ro‘za tartiblari haqida hamda boshqa ko‘rsatmalar beradilar. Bir tomondan musulmonlar, ikkinchi tomondan, yahudiy- lar va nasroniylar o ‘rtasiga aniq chegara qo‘yiladi. Munofiqlar toifasiga ishora qilinadi. Suralar ko‘proq nasriy shakl olgan.

Islom ummati qaysi millatga, qaysi mazhabga inansubligidan qat’iy nazar, kelajak oldida, Alloh oldida barcha odamlar bab-barobardir. Tiriklikning eng oliy taffakkuriga va maqsadiga bo‘Igan e ’tiqodni inson o ‘z dinida topadi, shu bilan axloq va madaniy ijodning tamal toshini qo‘ya oladi. «Наг qanday dinning mohiyati shundan iboratki, u hayotga o‘lim ham barbod eta olmaydigan tafakkur bag‘ishlaydi» (Lev Tolstoy).

Islom dini odamzodga, jamiki mavjudotga nisbatan buyuk muhabbat bilan qarash joizligini qayta-qayta eslatadi. Islom deb atalmish juda qadirngi insonparvar ta’limot aynan shunday yo‘lni shar’iy, ya’ni qonuniy deb buyurgan. Muqaddas kitob musulmon qavmidagi barcha xalqlaming hayot tarzini bir ipga tizib, tartibga soladi. Uni, ya’ni insonni faqat diniy yo‘nalish orqali to‘g ‘ri yo‘lga solish bilangina chegaralanib qolmasdan, balki ijtimoiy, siyosiy, m a’naviy, axloqiy va oilaviy-maishiy jihatdan xam barkamol darajaga ko 'taradi1.

Q ur’oni karimning ahamiyati shundan iboratki,1. Arab adabiyotiga Q ur’on yozuv bilan qayd qilingan dastlabki proza

namunasi sifatida kirdi.2. Q ur’onning jamlanishi mumtoz arab adabiy lilining shakllanishini

tezlashtirdi va uning grammatik asoslarini qonunlashtirdi.3. Qur’on keyingi barcha adabiyot (ilmiy, diniy, siyosiy, badiiy,

ijtimoiy) rivojiga ta’sir ko‘rsatdi. Bu buyuk ta’sir esa, barcha musulmon

1 lbrohimov N. Muqaddas kitoblar // Sharq mash’ali. 1992, №2. - В. 1.60

oMkasida ijod etgan olimlar faoliyatida sezilarli aks etdi. Masalan, inqilobdan oldin 0 ‘zbekistonda birorta adabiyot namunasi yo‘qki, unda Qur’oni karimdan misol keltirilmagan bo‘lsin.

4.4. Quroni karimning tarjima lari

Tayanch ihoralar: Jahon madaniyati, yozm a yodgorlik, tarjima, Pyotr I, besh marta nashr, arab dunyosi, xalq diqqati, Ycvropa tillari, “Qur'ondan iqtibos", o'zbekcha m a ’nolar tarjimasi, 30-pora, ta/sir, akademik tarjima. asl qog ‘oz, kompyuter dasturlari, komillik.

Jahon madaniyatining eng nodir yodgorligi hisoblanmish Q ur’orii karim bilan tanishish Rossiyada XVIII asrda podsho Pyotr I tashabbusi bilan boshlanib, o ‘sha davming madaniyatli arboblaridan biri Postnikov tomonidan tayyorlangan ruscha tarjimasi 1716 yilda nashr etilgan. 1787 yil Peterburg (Rossiya)da ilk bor Q ur’onning arabcha matni nashr etildi. 1798 yilga kelib Yekaterina II topshirig 'iga binoan besh marta nashrdan chiqariidi. Keyinchalik akademik I.Yu.Krachkovskiv Q ur’onni rus tiliga tarjima qilgan.

1935 yil Qohira jum allarim ng birida M isr yozuvchisi M ahmud Taymuming I.Yu.Krachkovskiyga bag‘ishiangan maqolasi chop etildi. Unda yozuvchi tarjimonga minnatdorchiligini quyidagicha izhor etadi: «Men unga o‘zimning samimiy salomimni yo‘llayman, unga butun arab

dunyosining do‘stlik va minnatdorchilik tuyg‘usini izhor etish bilan baxtiyorman»'.

llg/or likrli kishilar Qur’on mohiyatini o‘rganishga bir necha asrlar muqaddam kirishganlar. Jumladan, Qur’oni karim nasrotiiy dinidagi xalqlar diqqatini ham o‘ziga jalb qilgan. Chunonchi, u 1698 yili lotin tiliga, 1770-1828 yillar orasida sakkiz marta fransuz tiliga; 1734-1826 yillarda o‘n marta ingliz tiliga; 1946 yili nemis tiliga; 1726, 1790, 1792, 1864, 1907 va 1963 yillarda olti marta rus tiliga tarjima qilingan. Shunisi diqqatga sazovorki, Qur’oni karim . buyuk rus shoiri A.S.Pushkinning ham e’tiborini tortgan. Shoir «Qur’ondan iqtibos» degan she’riy asar yaratgan. Bunda u sura va oyatlami mutolaa qilib, uning rnazmunini she’riy y o id a ifoda etishni maqsad qilgan"

Mustaqillik yillarida respublikamizning barcha sohalarida ulkan ishlar amalga oshirildi. M ustaqillik yillarida nashr qilingan Qur’oni karim xususida to‘xtalishdan oldin uning shu paytga qadar o ‘zbek tiliga tarjima qilingani yoki yo‘qligi borasida to ‘xtalib o ‘tamiz.

XVI-XVII asrlarda shoir Fazliy Qur’onning ayrim suralarini she’riy yo‘lda o ‘zbek tiliga o 'girgan. Shuningdek, “Qissai shoh Mashrab” asarida shunday deyiladi: “Q ur’oni karim nazmda o ‘zbek tiliga o'girildi. Lekin Boborahim M ashrab Qashqarga borganida, yer haydayotgan bir dehqon uning g‘azalini buzib xirgoyi qilayotganini eshitib, boshqalar ham nazmni tushunmay shunday qilishlari mumkin deb va bu esa Qur’oni karim m a’nolariga putur yetishini o ‘ylab bu ishidan afsus chekib o‘z tarjimasini yoqib yubordi».

Tarixiy manbalarda Q ur’oni karimning o ‘zbek tiliga tarjima qilingani haqida biror bir ishonchli ma’lumot uchramaydi, bunga ehtiyoj ham bo‘lmagan. Chunki o ‘sha davrlarda ko‘pchilik bolaligidayoq Qur’oni karimni arab tilida yod olib, keyinchalik kerak boMganda uning ma'nolarini 'ooshqalarga tushuntirib bera olgan. XX asr boshlarigacha shunday boMgan esa-da, keyinchalik bu an’anaga putur yetgan. Ayniqsa XX asr o 'rtalariga kelib xalqimiz orasida madrasa ko‘rgan domlalar, ya’ni Qur’oni karirnni yaxshi biladiganlar soni sezilarli darajada kamayib ketdi.

Mutallib domla Solihov, Abdufattoh domla Rasulov va Shoislom domla kabi bir guruh ziyolilar Qur’oni karimni o‘zbek tiliga taijima qilib, uni 0 ‘zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutiga topshirgan ekanlar. 0 ‘tgan asming 90-yillarida mazkur institutda boMgan bir majlisda marhum domla lsmatulloh Abdullaev tomonidan Qur’oni karimning taijima qilingani va uning taqdiri xususida so‘z boshlaganlaridayoq majlis hay’atining ayrim a’zolari darhol o‘rinlaridan turib, mavzudan chetga chiqmasliklarmi so‘ragan ekanlar. 0 ‘zbekiston mustaqil davlat boMgaeh, oradan ko‘p o‘trnay, ya’ni 1992 yilda Qur’oni

1 lbrohimov N. Muqaddas kitoblar // Sharq mash’ali. 1992, №2. -В . 1.2 Sharq vulduzi. -Т ., 1991. №1.

karimning o'zbek tilidagi ilk nashri chop etildi. Bu ishni marhurn domla Shamsuddin Boboxonov (Misr Arab Respubikasida bir necha yil davomida 0 ‘zbekistonning elchisi sifatida ish olib borganlar) amalga oshirgan edilar. Shundan keyin Qu’oni karimning boshqa tarjimalari ham birin-ketin dunyo yuzini ko‘ra boshladi. Mustaqillik yillarida Qur’oni karim manolarining quyidagi tarjimalari nashr etildi:

1. Qur’oni karim (30-pora). Shamsiddin Boboxonov tarjimasi. Moskva: COMIL, 1992.

2. Tafsiri Hilol (avval 27, 28, 29, 30-poralar, keyin to ‘liq holda). Muhammad Sodiq Muhammad Y usuf tarjimasi - Toshkent. 1991-2005.

3. Qur’oni karim (toMiq). Alouddin Mansur taijimasi (dastlab “Sharq yulduzi” jumalining 1990-92 yilgi sonlarida, 1992 yilda kitob holida ilk bor “Cholpon” nashriyotida, so‘ngra bir necha bor nashr etildi.

4. Al-Qur’on al-karim (to‘liq). Tarjimon va tafsir qiluvchi - Sayyid Mahmud ibn Sayyid Nazir at-Taroziy al-Madaniy - 01tinxonto‘ra. Nashrga tayyorlovchi va so‘z boshi muallifi - Hoji Ismatulloh Abdulloh. — Toshkent, G £afur G ‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1994.

5. Qur’oni karim ma’nolarining tarjima va tafsiri (to‘liq). Shayx Abdulaziz Mansur. - Toshkent, Toshkent islom universiteti nashriyoti. 2001,2004,2006.

6. Qur’oni karim, taijima va ilmiy-tarixiy izohlar. Birinchi kitob (1-15- poralar). Mutallib Usmonov, Abdusodiq Irisov, Hoji Ismatulla Abdullaev, Ubaydulla Uvatov. - Toshkent: “Fan” nashriyoti, 2004.

7. Qur’oni karim (toMiq). M uhammadjon mullo Rustam o ‘g ‘li X o‘qandiy hoji Hindistoniy. - Toshkent, 20061.

Mazkur nashrlardan har birining o ‘ziga xos afzallik jihatlari bor. Masalan, Shamsiddinxon domlaning nashri hajm jihatidan kichkina b o isa ham, ammo u a’lo sifatli qog‘ozga yozilgan va o ‘zbek tilida nashr etilgan birinchi tarjima ekanligi bilan ajralib turadi.

Muhammad Sodiq Muhammad Yusufning tarjimasida esa oyatlar tarjimasi bilan birgalikda ularning ilmiy, mukammal tafsirlari berilgan. Tafsir zamonaviy ilm-fan taraqqiyoti natijalari asosida va xalq turmush tarzi misolida bayon etilgarf.

Alouddin M ansur tarjimasi Qur’oni karimning to‘liq ko‘rinishidagi ilk o ‘zbekcha nashridir.

01tinxonto‘ra tarjimasi - Q ur’oni karimning ilk o ‘zbekcha tarjimasidir.

Shayx Abdulaziz Mansur tarjimasi - Q ur’oni karimning arabcha- o ‘zbekcha matnlari yonma-yon qo'yilib chop etilgan birinchi toMiq nashridir.

1 Imom al-Buxoriy saboqlan. -Т ., 2006. i66-b.63

Mutallib Usmonov nashri - Q ur’oni karimning ilmiy izohlar bilan boyitilgan ilk akademik nashridir.

Xulcsa o 'roida shuni aytish mumkinki:- mustaqillik yillarida Q ur’oni karim ma’nolarining o‘zbek tiliga

o'girilgan 7 ta tarjimasi nashr etildi;-- mazkur nashrlar Q ur’oni karimning to‘liq yoki qisman tarjimasidan

iborat;- muayyan sabab yoki tarixiy sharoit taqozosi bilan amalga oshirilgan

mazkur tarjimalarning har biri o ‘ziga xos afzal jihatlariga ega;Q ur’oni Karimni o ‘qib o 'rganish va unga amal qilish har birirnizning

Xoliq Alloh oldidagi insoniy burchimizdir.Hayotimiz telekommunikatsion vositalar ta’sirida keskin o‘z-

garib bormoqda. Yaqin o ‘tmishda kitoblar olamida yashab, bosma matnlami o‘qish va ulami tavyorlash bilan shug‘ullangan bo‘lsak, hozir kompyuter monitori olamida yashab, multimediaga boy giper- matnlar bilan ishlayapmiz.

Bugun O 'zbekistonda ham xalqaro talablarga javob beradigan elektron o ‘quv vositalari yaratilmoqda. Toshkent islom universiteti tomonidan tayvorlangan Q ur’oni karimning elektron ko‘rinishi ham ana shunday zamonaviy ta ’lim vositalaridan biridir. U shayx Abdulaziz Mansuming “Qur’oni karim m a’nolarining tarjimasi’"ga bag'ishlangan.

Dastur elektron kitob va informasion-qidirav tizimi ko'rinishida yaratilgan. Shu sababli ushbu dastur yordamida yuqorida zikt etilgan kito'odan darslik va tadqiqot masalalarini vechishda samarali foydalanish mumkin. Xususan, kitobdagi keiakli matnlami kalit so‘zlar, atamalar va mavzular asosida kompyuter monitoriga chiqarish mumkin. Buning uchun elektron mahsulot foydalanuvchisidan kompyuter bo‘yicha maxsus bilim talab qilinmaydi. Dastur bilan ishlash jarayonida foydalanuvchiga zamonaviy axborot texnologiyalariga xos muloqot vositalari havola etiladi. Bu esa, o‘z navbatida, foydalanuvchining ishini yengillashtiradi. Qur’onni o'rganish bilan bog'liq elektron maxsulotlar soni kun sayin oshib bormoqda. Biroq ulaming aksariyatida muloqot tili (interfeys) sifatida arab, ingliz yoki turk tili xizmat qiladi. Misol:

1. “Holy Quran Program 6.3” arab, turk, ingliz, malayziya, fransuz, nemis tillarida.

2. “TOR AN YAZILIM ” turk tilida.3. “Al-Qur’an al Karim va ulumuhu” arab tilida muloqot qiladi.4. Taklif etilayotgan “Q U R’ONI KARIM m a’nolari tarjimasi” dasturi

o 'zbek tilidagi Q ur’on m a’nolarini o 'rgatuvchi dastlabki tizimdir.Amaliy mashg ‘ulot savollari:

1. Arab adabiy tilining rivojlanish davrlari.2. Johiliya sbe’riyatining arab adabiy tili paydo bo'lishidagi o'mi.

3. Klassik arab tili paydo bo‘lishidagi shall sharoitlar.4. Saroy shoirlari she’riyati.5. Arab adabiyotining ilk davrida qasida jar.ri.6 Qur’on — arab adabiy tilida yozilgan bebaho asar.7. Qur’oni karimning chet cllarda o'rganiiishi.8. Qur’oni karim ma’nolarining o‘zbek tilidagi tarjimalari.

Adabiyotlar:1. Abdulaziz Mansur. Our oni karim та nolari tarjimasi va tafsiri. — 71,

2004.2. Акинина О.Г. Арабский язык. - М., 2004.3. Aloviddin Mansur. Qur’cni karim. - Т., 2001.4. Белкин В. М. История становления современного арабского

литературного языка / В сборнике статей «Арабская филология».- М.: изд. МГУ, 1968.

5. Звегинсев В. А История арабского языкознания. — М. 1958.6. Ibrohimov N. Г, Yusupov М. Arab tili grammatikasi. — Т., 1997.7. Mamatoxunova D.K. Arabfllologiyasiga kirish. — Т., 2002.8. Филштинский И.М. История арабской литературы. - М., 1965.9 Филштинский ИМ. Арабская классическая литература. -М., 1965.10 Shayx Ismoil Mahdum. Toshkentdagi Usrnon mushafming tarixi - Т.,

1995.11.Sharq Yulduzi — Т.. 1991, №1

BESHINCHI BOB

ZAMONAVIY ARAB ADABIY TILI

5.1. Zamonaviy arab adabiy tili va uning vazifalari

Tayanch iboralar: arab adabiy tili, lahjalar, kundalik so ‘zlashuv tili, radio, matbuot, og ‘zaki nutq, jahon tili, nemis arabshunosi, fe 'Ining ikkilik shakli, muammolar, davlat tili.

Zamonaviy arab tili hczirgi paytda yigirma ikki arab davlatida rasmiy til hisoblanadi. Bundan tashqari lsroil davlatining arab aholisi, Bahrayn, Efiopiya, Somalidagi xalqlar, Amerika, Eron va 0 ‘rta Osiyolik arablar bu tilda gaplashadi. Hindiston, Pokiston, Afg'oniston va Indoneziya davlatlarining musulmon aholisi ham bu tilni yaxshi bilishadi.

Zamonaviy arab tili klassik arab tilining rivojlanishi natijasida paydo bo‘ldi.

XIX asr boshlarida arab tilshunoslari qadimdan mavjud boMgan, ya’ni arab tili va arab madaniyatining gullagan davrida ijod etilgan asarlami deyarli sharhladilar hamda ularga qo‘shimchalar kiritdilar.

XX asrga kelib arab tilshunoslari arab milliy grammatikasini zamonaviy tilshunoslik prinsip va g‘oyalari bilan boyitdilar. Misrlik tilshunos olim Ibrohim Anis arab tili fonetikasi va fonologiyasi sohasida katta tadqiqotlar olib bordi. Iroqlik Ibrohim as-Samarra G ‘arbiy Yevropa tilshunosligining qiyosiy-tarixiy metodi asosida arab tilining tarixiy rivojini o ‘rganish bilan shug‘ullandi. Mahdiy al-Mahzumiy esa arab tili sintak- sisiga aloqador bir necha ishlarni o'rgandi. M uhammad al-Muborak arab tilining psixolingvistik tomonlarini o‘rgana boshladi, ya’ni arab xalqining dunyoqarashi va o ‘z-o‘zini anglashida arab tilining o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rib chiqdi. Tilning semantik xususiyati va etimologiyasi rivojlanishida tadqiqotlar o ‘tkazdi.

Arab tili va lahjalarini qiyosiy-tarixiy metod asosida o'rganishda Ibrohim as-Samarra, shayx Jalol al-Hanafiy (Iroq), Murod Komi! (Misr), T a’an Hashim, Mahmud al-Gul, Al-Iryaniy (Yaman) va boshqalar o ‘zlarining katta hissalarini qo‘shdilar.

XX asrda Misr, Suriya, lroq, Marokashda “Arab tili akademiyasi”ning maxsus markazlari ochildi. 1945 yil 10 mayda tashkil topgan “Arab davlatlari ligasi” qoshida maxsus boMim tashkil qilindi. Bu boMim arablashtirish, arab atarnashunoslik masalalari hamda maktablar va oliy o ‘quv yurtlarida arab tilini o ‘qitish uslublari kabi masalalarni hal qilish bilan shug‘ullanadi.

Zamonaviy arab tili XIX asming ikkinchi yarmida milliy ozodlik harakatlari vaqtida yuzaga keidi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida yashab ijod etgan yirik yozuvchi, shoir va jum alistiar zamonaviy arab tilini yaratishda o ‘zlarining katta xissalarini qo‘shdilar. Bular misrlik Ahmad Shavqiy, Hofiz Ibrohim, Abdulloh Nodim, Mustafo Komil, Jurji Zaydon, livanlik N asif al-Yazijiy, Butrus al-Bustoniy, Ahmad Foris ash-Shidyak, Amin ar-Rayhoniy, suriyalik adib Isxoq Abdurahmon al-Kavokibi, iroqlik Abu Tamma ash-Shiroziy, Mahdi al-Xolis va boshqalardir1.

Hozirgi vaqtda arab tilining iste’molda mavjud bo‘lgan 4 ta shakli bor:1. Klassik arab tili.2. Zamonaviy arab tili.3. Kundalik so‘zlashuv tili.4. Lahjalar (shevalar).Arab adabiy tili klassik arab tili va zamonaviy arab tilini o ‘z ichiga

oladi. Klassik va hozirgi adabiy til esa har xil tushunchalar bo‘lib, ularni farqlash kerak2.

1. Klassik arab tili arab madaniy rnerosining tarixiy tilidir, qadimgi arab she’riyati, qahramonlik qasidalari ushbu tilda yozilgan. Shu bilan birga u «Qur’oni karim» va «Hadisi sharif» tilidir. Hozirda klassik til diniy mavzulardagi radio va talevidenie eshittirishlarida, diniy oliygohlarda, masalan, Misrdagi «Al-Azhar» universiteti ustozlarining ma’ruzalarida va boshqa musulmon markazlarida ishlatiladi. Bu tilda mukammal grammatik ko‘rinishga ega bo‘lgan, keng leksik tarkibli, joniliya davri nazmi va qadimiy qabilalar lahjalarining nodir xususiyatlarini o‘zida umumlashtirgan boy tilni ko‘ramiz. Klassik tii hozirgi zamon arab adabiy tilining shakllanishi uchun zamin bo‘ldi. Qadimgi arab tili nihoyatda barqarordir. Zamonaviy o‘quvchi tegishli tayyorgarlik bilan bir necha yillar oldin yozilgan a^arlami o'qishi va tushunishi mumkin.

2. Zamonaviy arab tili klassik arab tilidan farqli ravishda kiVp qirralidir. U ilm-fanda, badiiy adabiyotda, ijtimoiy-siyosiy, ommaviy xabarlarda, ta ’lim-tarbiya muassasalarida qo‘l!ani!adi. Ingliz olimi T.F.Mitchell qayd etishicha: «Yozma klassik adabiy til Q ur’on hamda ilk adabiyot tilidir. Zamonaviy arab tili esa adabiyot, jum alistika, radio, televidenie, rasmiy muhokama tili bo ‘lib, ozm i-ko‘pmi, butun arab dunyosi uchun umumiydir»3.

1 Шарбагов Г.Ш. Современный арабским язык. - М., 1961. - С. 8-9.2 Швайсер А Д. Социальная дифференциация английского языка. - М.. 1983. - С. 22.3 Шагаль В.К. Языковой аспект национальных процессов в арабских странах. -- М., 1987.-С. 52.

Ammo klassik til va zamonaviy arab tili o ‘rtasida farqlar bor. Garchi zamonaviy arab adabiy tilini biladigan kishilar arab madaniy merosining oltin fondiga kirgan, klassik arab tilida yozilgan asarlami c 'q ib tushun- salar-da, ushbu ikki til o ‘rtasida leksika va ma’lum darajada sintaksisda farq borligini ko‘rishadi. Zamonaviy arab adabiy tili o ‘zining uzoq tarixiy rivojlanish davrida bir qancha o'zgarishlami boshidan kechirdi. Sezilarli farqlar nafaqat klassik va zamonaviy til o'rtasida, balki johiliya (VII asrning o'rtalari), ummaviya va abbosiylar davrida (VIII asrdan XII asrgacha) yaratilgan asarlarda ham ko‘nnishi mumkin.

Johiliya adabiyoti m a’naviv dunyosi anchagina chegaralangan badaviy laming hayotga rnunosabatlari va qarashlarini o ‘zida aks ettirgan. Ilk islom davriga kelib esa, arab tili ancha barkamol, ravon, boy va ta’sirchan boMgan. Uning grammatik tuzilishi badaviylar tiliga xos boMgan ortiqcha ism va fe’llarning qiyin ko‘nnishlaridan xoli boMgan.

Zamonaviy arab adabiy tili ham yozma, ham og‘zaki suhbatlashish shakllarida ishlatiladi. Arab adabiy tilidagi xat turi va og‘zaki so'zlashuv turi chegaralarini belgilash muammosi arab va Yevropa lingvist olimlari tomonidan hali u qadar keng muhokama qilinmagan. Molbuki, ommaviy kommunikatsiya (radio, kino, televidenie) kuchayishi bilan dining og‘zaki turi hamda uning xat turi bilan munosabati allaqachon ilmiy izlanishlar mavzusi boMishi kerak. Zero, og‘zaki suhbatlashish shakli asosan ilmga doir suhbatlarda, jam oat oldidagi chiqishlarda, m a’ruza о qishlarda qoMlaniladi. Garchi og‘zaki arab tilining uslubi yozma arab tilining uslu- biga o ‘xshasa-da, biroq nutq so ‘zlayotgan kishi o 'z fikrini to ‘g ri ifodalashi va vaqtdan yutish uchun «masalan» - «ya’ni» - «mumki n» - kabi so‘zlam i bir necha bor takrorlaydi. Og‘zaki nutqning yana bir xususiyati gapirganda so‘zlami takrorlashda, murojaat so'zlarini ifodalashda qisqa ismiy jum lalam i (ya’ni bir-biri bilan bogMiq boMmagan) zikr etishda ko'rinadi. M asalan1:

dJjll itUaJ) . . , SUaJ!JibJI Си I j Ui. ^

, *£■ <ракл3 K undaiik so‘zlashuv tili: Arab adabiy tilining yana bir ko‘rinishi

mavjud boMib, u kundaiik so‘zlashuv tilidir. Bunday tilning yuzaga kelishiga asosiy sabab zamonaviy arablarda o'zgarishga duch kelgan tushunchalarni. tasavvurlami ifodalab berish ehtiyoji boMdi, ularning ona tillari boMgan lahjaning ta ’lim-tarbiya, madaniyat va texnika rivojlanishiga

1 Шагаль B E Языковой аспект национальных процессов в арабских странах -- М., 1987.- С . 55.

bogMiq bo‘lgan yangi jarayon va hodisalam i ifodaiab berish uchun yetarli imkoniyati yo‘q edi. Zamonaviy arab tiliga kelsak, u yuqoridagilami bajarishga moyil ЬоЧгаау qoldi.

Mazkur til o ‘qimishli odamlaming tilidir.Arablar uni ya’ni «o‘rta til» yoki «ziyolilar tili»

deb ham atashadi. Bu til morfologik va sintaksis jihatidan so‘zlashuv tiliga yaqinroq. leksik jihatdan esa adabiy tilga yaqin hisoblanadi. Ziyolilaming kundalik so‘zlashuv tili zamonaviy arab tili taraqqiyoti va arab madaniyati erishgan yutualami ifodalashning o‘ziga yarasha vositasi bo 'lib qoldi, U zamonaviy adabiy til bilan birga maktablarda va ta’lirn maskanlarida ta’lim tili sifatida ishtirok etadi. Ziyolilar kundalik so‘zlashuv tilining shaklianishi jarayonida Misr, Suriya va boshqa mamlakatlaming ko‘zga ko‘ringan yozuv- chilari, mashhur shoirlaii, shuningdek, nutqlarida har doim tilning shu shakliga murojaat qilgan siyosiy arboblar katta rol o ‘ynadi. Hozirda bu funksional shakl o zining egalari doirasini kengaytirmoqda va ommaviy axbo- rotning ma’lum darajada kengayishiga olib bormoqda. Bu tildan yozma shaklda ham foydalanilayapti.

Ziyosizlaming nutqi tomonidan ifodalangan kundalik so'zlashuv tili ko'proq hududiy lahjatlarga yaqin. Turli shahar, tumanlar va hattoki davlatlaming kundalik so‘zlashuv uslubi ham bir-biridan farqlidir. Poytaxt ziyoli- larining kundalik so‘zlashuv tili qaysi mamlakat bo‘lishidan qat’i nazar, o ‘sha mamlakatning barcha ziyoli aholisi saqlab qolishga harakat qilayotgan shakl sifatida ishtirok etadi.

L ah ia la r. Arab davlatlaridagi aholining asosan oddiy qatlami - qishloq aholisi, maktab yoshiga to ‘lmagan bolalar, ayollar lahjalarda gaplashadilar. Lahjalardan radio, televidenicda, matbuotda foydalanilrnay- di. Faqatgina badiiy so‘z ustalari o ‘z qahramonining nozik xarakterini ochib berishda ba'zida iahja nutqidan foydalanadilar. Arab adabiy tili va kundalik so‘zlashuv tili jamiyatning o ‘qimishli qatlamiga xizmat qilsa, lahjalar savodsizlar tilidir. 0 ‘qish va yozishni bilmaslik adabiy tilni o ‘rganishning asosiy manbalaridan judo qiladi.

Qadimgi Arabistonda ko‘plab turli qabilalar yashab kelgan va ular o‘z lahjasida gaplashganlar. Vaqt o ‘tishi bilan xalqlar va ularning lahjalari o‘zgaravergan. Adabiy til bilan lahja orasidagi farq tobora kengayib borgan. Kim qaysi davlatda yashagan boMsa, shu davlat lahjasiga o‘rganib borgan.

Xalq og‘zaki ijodida lahjalar juda boy xazina hisoblanadi. Chunki o‘z lahjasida ijod qilgan va qilayotgan shoirlar ko‘p. Arab lahjalarining o'ziga xosligi shundaki, ular bir-birlaridan ajralib turadi. Masalan, Jazoir va Iroq aholisi bir-birmi devarli tiishunmaydi. Suriyalik esa iroqlikni va misrlikni

69

qiyinchiiiksiz tushunishi mumkin. Bu esa arab tili lahjalari orasidagi tafovut somiy tiliga yaqin bo'lgan yoki uzoq bo‘lgan tillar, jumladan, forsiy, turk tillari ta’siri sabablariga ko‘ra ajralib turadi. Arab tilining zamonaviy lahjalari bir-biri bilan hududiy uzoqlikda bo‘lsa-da, fonetika, leksika, grammatikada bir-biri bilan bog‘liq va asosiy qoidalari bir xil. Shu tarzda ba’zi arab lahjalari hozirda alohida va mustaqi! tilga aylangan.

Nemis arabshunosi l.Fyuk barcha arab davlatlaridagi tilning tipologik o ‘xshashligini qayd qilib, unga xos b o ig an tomonlami quyidagicha qayd etadi:

1) Klassik arab adabiy tilining «а» unlisi, ya’ni fatha «i» deb talaffuz qilinadi. Masalan:

2) Uch turdagi noqis fe’llar faqat kabi tuslanadi -iT'Ji- u*J

.3) Ikkilangan fe’llar, ya’ni Aaxuddi noqis fe’l kabi tuslanadi- >JT*J4) j* difiongi (av) cho‘ziq «о:» yoki «u:» deb, ii' (ay) diftongi esa «i:»

yoki «e:» deb talaffuz etiladi: - £0 *0 ,5) Fe’Ining ikkilik shakli, sifatiaming muannas jinsidagi orttirma

darajasi qo‘llanilmaydi:a . - ( jM a k t 9 t j L u fLj - - u j S

6) Klassik tilda mavjud bo'lgan ayrnn so‘zlar qoMlanilmaydi1.Hozirgi zamon arab jamiyati zamonaviy arab tilini rivoj-lantirishga,

boyitishga, hozirgi zamon siyosiy vaziyatiga javob berishga intiladi. Zamonaviy arab tili leksik, stilistik va sintaktik modernizatsiya (yangilash)ga muhtoj bo‘lib, ayniqsa, ilmiy-texnik atama va yangi so‘zlar bilan boyishi kerak. Bu muayyan bir mamlakat uchun emas, balki har bir arab mamlakatlari uchun kerakli vazifadir.

Arab tilining boyligi, rivojlanishdagi zamonaviyligi mamlakatning taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liqdir.

1 Шагаль B.E. Языковой аспект национальных процессов в арабских странах. - М., 1987.- С . 136-137.

Hozirgi kunda arab marnlakatlarida zamonaviy arab tili, lahjalar faqatgina og‘zaki nutqda foydalanilmasdan, balki radio eshittirishlarida, teatr, kinoda va adabiyotda o‘z o‘rnini topmoqda. Biz xalq og‘zaki ijodining boy merosidan lahjalar orqaligina bahramand boMamiz, Misr, Suriya, Iroq lahjalarida yozilgan ko 'pgina asarlami uchratish mumkin, adabiy asarlardagi so'zlashuv ham ko‘pincha lahjalarda aks etadi. B a’zi yozuvchilar o ‘z asarlarini ham adabiy tilda, ham dialektda yozadilar. Masalan, Misr yozus'chisi Mahmud Teymurning asarlari ikki tilda, ya’ni adabiy tilda va Misr lahjasida yozilgan1.

Misr lahjasida yozilgan shc’riyat Misr adabiyotida salmoqli o ‘rin egallaydi. Nagib Surur, Abdurahmon Anudi, Salah Gahin kabi shoirlar lahjada yozilgan she’rlari bilan keng ommaga tanilgan.

Arab davlatlarida iste’molda bo‘lgan aiab tilining qaysi sohalarda ishlatilishi quyidagi jadvalda yaqqol namoyon bo‘ladi2. ___________________

Arab tilining ishlatilishi

Misr Sudan Kuvayt Tunis Jazoir

Muomala tili - yerlik aholining К ST va L KST va L KST va L KST va L KST vaL

Mamlakatda yerlik aholining boshqa davlat

KST KST KST KST KST

1 Шарбатов Г'Ш. Современный арабский язы к.-М ., 1961 -С . 11.2 Шагаль В.Е. Языковой аспект национальных процессов в арабских странах. -М ., 1987. -С . 86.

kishisi bilan muomala tiliArabdavlatlararo va xalqaro muomala tili, rasmiy til

ZAT ZAT ZAT ZAT ZAT

Boshlang‘ichmaktablarda KST KST-L KST KST-L KST-

ZAT0 ‘rtamaktablarda ZAT ZAT ZAT ZAT ZAT

Oliy o‘quv yurtlarida

ZAT, ang. fran. ang. ZAT-

angZ AT - fran.

ZAT - fran.

Din tili KAT.ZAT KAT-ZAT KAT KAT KATMatbuot tili ZAT-

ang. frari. ZAT-KAT ZA1’ ZAT - fran.

ZAT-fran.

Radio,televidenie tili

ZAT-KST

ZAT-KST ZAT ZAT -

ital. fran. ZAT

Armiya, polisiya tili KST KST KST KST KST

> ZAT - zamonaviy arab til> K S T -k u n d a iik so’zlashuv tili> KAT - klassik arab tili> L — lahjalar

5.2. Z am onaviy a ra b adabiy tilining m uam inolari

Tayanch iboralar: Birlashish siyosati, tendensiya, rezolyusiya, arablashtirish harakati, a n ’anaviylik, zamonaviylik, atamashunoslik, til holati, milliy madaniyat, majburiy kurslar, muammo, diqqat markazi,ta’lim tizimi, og ‘zaki muloqot.

Hozirgi kunda yer yuzida 5600 dan ziyod tillar va shevalar mavjud bo‘lib. ulaming eng keng tarqalganlari va yiriklari atigi o‘n beshtadir. Shu tillar orasida arab tili ham o'ziga xos mavqega ega.

Arab tili ham boshqa tillar kabi o ‘zining uzoq tarixiga ega bo‘lib, xom-som tillari oilasiga mansubdir.

Ikki ming yildan beri rivojlanib kelayotgan bu til hozirda ham rivojlanishda davom etmoqda. Arab tili yer yuzidagi yigirma ikki davlatning rasmiy davlat tili hisoblanadi.

G eograf olimlar fikricha, arab tilida taxminan 250 mln.dan ortiq kishi gaplashar ekan (2005 yil m a’lumotiga ko‘ra).

72

Hozirgi vaqtda arab tilida gaplashuvchi davlatlar maydoni 13 mln km2 ni, aholisi esa 1300 mlndan ortiqni tashkil etadi.

Undan tashqari, bu til butun yer yuzidagi musulmonlar uchun muqaddas va aziz boMgan «Qur’oni karim» va «Hadisi sharif» yozilgan tildir.

Arab tili jahon tili deb atalsa, xato bo‘lmaydi. Chunki jahondagi o‘n besh yirik tilning bittasi arab tilidir. Birlashgan Millatlar Tashkiloti kengashlarida ish yuritish uchun qoMlaniladigan yetti tilning bittasi arab tilidir. Arab tili haqida BMTning sobiq rahbari Butros G ‘oliy shunday degan:

«Arab tili shunday bir tilki, biz bu tilsiz sharq madaniyati o ‘tmishini va sharq xalqlari urf-odatlarini hech qachon va hech qaysi til vositasida o 'rgana olmaymiz».

Bu tilda Birlashgan M illatlar Tashkiloti, Arab davlatlaii ligasi, Fors ko‘rfazi arab davlatlari kengashi, AOPEK, Arab tili akademiyasi, Islom robita tashkilotlari singari bir qator xalqaro tashkilotlarda kengashlar, sessiyalar va majlislar olib boriladi.

«1970-1980 yillarda arab marnlakatlarida «arablashtirish» harakati avj oldi», - deb yozadi Muhammad al Munjiy as-Sayyodi’. Bu arab davlatlarida arab tilini qaytadan ko 'rib chiqish va arab filolog olimlarini qiynab kelayotgan savollarga javob qaytarish harakatidir.

«Bu harakatning asosiy g ‘oyasi bir millatga mansub boMgan tarixi, tili, madaniyati, qiziqishi hamoxang boMgan barcha arablaming birlashishidan iborat shiorni o‘z oldiga qo‘ygan arab millatchiligi hisoblanadi»2.

A rablash tirish m aqsadi arab adabiy tilida bunyod etilgan arab madaniyatini rivojlantirgan holda barcha arab niamlakatlaridagi arablami o‘zaro yaqinlashtirib, bir millat holiga keltirishdan iborat. Bu hoi, ayniqsa, Misr, Jazoir, Tunis, Yaman, M arokashda yaqqol ko‘zga tashlanadi Shu yillarda chop etilgan gazeta va jum allardagi maqola va feletonlar fikrimizga dalil boMa oladi. 1980-85 yillarda til va birlashish siyosati ostida MAR hokimiyati tepasiga marhum prezident Anvar Saodat va uning tarafdorlari keldi. U prezidentligi mobaynida arab mamlakatlari birlashishi voMida tinimsiz kurash olib bordi va Misr bilan Suriyani birlashtirishga muvaffaq boMdi. Lekin bu ittifoq uzoqqa cho‘zilmadi. Anvar Saodatning shiori va uning tarafdorlarining birdan-bir orzusi quyidagicha edi:

«Ko‘p yillar mobaynida chet elga qaramlik va arablaming boMinib ketishi tufayli yuzaga kelgan tilning tarqoqligi va milliy baxtsizlik haqida, shuningdek, mustaqil rivojianish yoMiga o ‘tgan arab xaiqining tarixdagi va bugungi kundagi ahamiyati, o ‘m i haqida gapirishga har bir arab

* Г r{j a i \ ^ Л Y j jj ia ^11

2 Шзгаль B E. Языковой аспект национальных процессов в арабских странах -М ., 1987. -С . 178-179

qonuniy huquq olishi kerak». Xullas, Anvar Saodat prezidentlik qilgan davrda hozirgi kunda bo‘linib ketayotgan arab mamlakatiarini birlashlirish va arab adabiy tilini saqlab qolishga urinishlar kuchaydi.

Arablashtirish tendensiyasi arab madaniyatining o ‘ziga xosligi va chuqur tarixiy an’anaga ega ekanligini ko‘rsatishdan iboratdir. Shuningdek, arablashtirishdan maqsad g‘arb madaniyati va tillarining zo'rlab kiritilishi, ya’ni inglizcha, fransuzcha, nemischa va boshqa yevropa tillaridan atamalar kiritilishi natijasida arab tili strukturasining buzilishiga qarshi faqat arab tili va madaniyatining o‘zligini va milliyligini saqlab qolishdan iboratdir. Masalan, Xitoy davlati o 'z ona tilini uch ming yildan beri hech bir tiluan (na inglizchadan, na fransuzchadan) qabul qilmay, o‘zligicha va qadimiyligic.ha saqlab kelmoqda. Agar xitoy tili birorta so'zga, atamaga muhtoj bo‘lsa, darrov xitoy filologlari bu muammoni hal qilishga urinadilar va yechimini topinaguncha izlanishda boMadilar. Nega endi bu siyosatni arab davlatlari eplay olmaydiiar? Arab tili ham juda boy til. Agar biror neologizmga ehtiyoj boMsa, arab tilidan darrov yangi atama yaratish rnumkin. Hozirgi kunga kelib, ushbu muamino arab filologlari tomonidan hal etilmoqda. Tilshunoslik nuqtai nazardan qaraganda arab adabiy tilini nafaqat tiklasn, tozalash, balki, yozma va og‘zaki ushibda ham ishlatiladigan vosita sifatida qo‘llash haqiqiy til siyosati bo‘lsa kerak.

1972 yil dekabr oyida Shimoliy Yamanning poytaxti Sana shahrida o‘tkazilgan «Butun arab davlatlari maorif vazirlari anjumani»da quyidagi rezolyutsiya qabul qilindi: «Arab adabiy tili arab xalqining fikr va xohishlari ifoda etiladigan til boTishi hamda ta’lim uchun vosita sifatida zarur va ishlatilishi kerak». «Arablashtirish siyosatini faqat shu til siyosati orqaligina muvaffaqiyatli amalga oshirish m umkin»', degan taklif barcha arab davlatlari tomonidan ma’qullandi. Muhokama jarayonida til tanlash muammosi katta ahamiyatga ega bo‘lgan siyosiy statusga aylandi. Shunda ular arab adabiy tilini lahja va shevalardan afzal ko‘rdilar. Arab xalqining madaniyati va ta’lim tizimiga nazar tashlansa, ulaming o‘z tillariga bo‘Igan e'tiqodlari ortib borayotganining guvohi bo‘lamiz. Hozirda arab davlatlarining ayrimlarida chet ellik kishilarga arab tilini o'rganishlari uchun majburiy kurslar tashkil etilganini uchratish mumkin. Bundan ‘tashqari, arab tili Qur’oni karim tili bo‘igani uchun nafaqat arab davlatlari doirasida, balki musulmon davlatlari uchun ham ahamiyatlidir. M a’lumki, Qur’on tilovat qilinayotganda uning musiqaga monand ohangi hamda o'ziga xos jilosi mavjudligi namoyon bo'ladi. Arab bo‘lmagan musulmon xalqlari Qur’on tilovat qilayotganlarida

1 Шагаль. B E. Языковой аспект национальных процессов в арабских странах. -М ., 1987. -С . 178.

ularning nutq organlari bu filga to‘liq moslashmaganligi sababli uning ohangiga ma’lum darajada putur yetishi mumkin. Binobarin, arablashtirishning asosiy vazifalaridan birini boshqa xalqlar uchun shu tildagi ohangni saqlab qolish masalasi tashkil etadi.

A rablash tirishn i am alga osh irishda ikki xil y o ‘na!ish bor

1. A n’anaviylik. An’anaviylik tarafdorlari arablashtirish orqali qadimda taraqqiy etgan iqtisod va madaniyatni tiklab, o ‘sha asosida jamiyatni rivojlantirishni yoqlaydilar, ya’ni klassik arab tiliga sodiq qolish musulmon an’analariga sodiqlik va arab adabiy tiliga xos barcha an’analaming yoMboshchisi bo‘Iishi kerak, degan fikmi yoqlaydilar.

2. Zam onaviylik. Zamonaviylik tarafdorlari g ‘arb yo‘lini tanlab, fransuz va ingliz tillariga katta ahamiyat bergan holda arab davlatlarining g‘arb madaniyati asosida rivojlanishini m a’qullaydilar. Bu fikrdagilar, asosan, Marokash, Tunis, Mavritaniya va Misrda ko'pdir. Lekin davlat rahbarlari ularning bu fikrlariga qarshidirlar.

Arab mamlakatlaridagi bunday muammolarni o ‘rganish markazi tomonidan keyingi yillarda o ‘tkazilgan ko‘p sonli simpoziumlarda arablashtirish va arab adabiy tili haqida turli xil fikrlar aytildi. Ulaming asosiylari quyidagilardir: 1. Arab birlashish muammosida maorifning roli.2. Arab millatchiligi, fikrlar va amaliyot. 3. Arab birlashishidagi til va adabiyotning roli.

Fikrimizcha, har ikkala yo'nalish m a’lum m a’noda o ‘z afzalliklariga ega. Arablashtirish jarayonida ulami bir-biriga hamjihat, uyg'uri holda olib borish maqsadga muvofiqdir.

Doktor Ehson Abbos «Zamonaviylik milliy madaniyatdagi an’ana» maqolasida arablashtirish siyosatini, yuqorida eslatib o ‘tganimizdek, lingvistik nuqtai nazardan kelib chiqqan holda shunday ta’riflayldi: «Arablashtirishga arab tilining muloqot jarayonidagi bir vosita sifatida qarab bo‘lmaydi. A rablashtirish - bu adabiy tilning o ‘zaro muloqot vositasi, chet tillardagi ilmiy-texnikaviy atamalaming arab tilida milliy atamalar asosida yaratilishi bo‘libgiria qolmay, balki yana boshqa xususiyatlami o ‘zida mujassam etadi. Arablashtirish bu arab tilida fikrlashga undaydigan harakat hamdin)1.

Aynan atamalar masalasi arablashtirish bo‘yicha hozirgacha bo‘lib o‘tgan butun arab anjumanlarining diqqat markazida bo‘lib kelmoqda. Aynan mazkur masala va muammolar bilan birinchi navbatda “Arab dunyosida arablashtirishni muvofiqlashtirish bo‘yicha doimiy muassasa”, “M aorif fan va madaniyat masalalari bo‘yicha arab tashkiloti” (arab dunyosining o‘ziga

1 . ̂ ‘ 4 S Ч Л ^

xos YUNESKOga o'xshash tashkiloti) faol shug‘ullanib kelmoqda. Marokash poytaxti Rabot shahrida “Arab dunyosida arablashtirishni muvofiqlashtirish bo‘yicha doimiy muassasa”sining atamalar masalalarini o ‘rganish va ulami hal qilish muammolariga bag‘ishlangan deganjum al nashr etiladi.

Hozirgi arab tilidagi so‘z tuzilishining imkoniyatlari va resurslarini yanida chuqurroq idrok etishda arab tilidagi ilmiy-adabiy merosni yanada faolroq o ‘rganish kabi ob’ektiv zaruriyatni ham hisobga olish kerak. Chunki atamalar tuzishda bular boy zahira bo‘lib xizmat qiladi.

“Maorif, fan va madaniyat tashkiloti”ning bosh direktori Muhiddin Sobir fikricha: “Bizning muammomiz lug‘atimiz kam bag‘alligida emas, balki uning boyligidadir, ular orasidan shunday so‘zni tanlab olish kerakki, u faqat atama o‘miga mos kelibgina qolmay, balki ayni paytda u bilan barcha arab inamlakatlari yoki, hech boMmaganda, ularning ko‘pchiligi m uvofiq bo‘lishlari lozim” 1.

1 “v.j'-ii // №19,1982, bosh maqola.

Xulosa qilib aytganda, arablashtirish siyosati keng qamrovli tushuncha bo 'lib , o 'zining dasturlarini ishlab chiqqan, asosan, arab davlatlarida tar- qalib, avj olayotgan siyosiy, m a’naviy harakatdir. Bu harakat nafaqat arabshunos-tilshunos, balki butun dunyodagi ко pchilik olimlar, siyosatshu- noslar diqqat markazidadir.

5.3. H ozirgi zam on a ra b m am lakatiarida so 'z lashuv liolati va ta ’lim ti/im i

Tayanch iboralar: Arab davlati, ta ’lim tizimi, til holati, Misr iahjasi, madaniyat o'chog'i, ieroglif Arab tili akademiyasi, fransuz tili, barbar, liviya, elat, Tunis tili, fors ко ‘rfazi, maorif, Fahd mamlakati, boshlang ‘ich maktab, neft, mineral.

M isr A rab R espublikasi. MaTumki, hozirda 23 arab davlati mavjud bo‘lib, ular orasida umumiy muomala tili arab adabiy tili hisoblanadi. Arab adabiy tili tizimiga kiruvchi M isrdagi so'zlashuv holatiga nazar solinsa, bu davlatning arab mamlakatlari ichida nisbatan yirik hamda iqtisodiy va madaniy jihatdan yaxshi rivojlanganrog‘i emas, balki M isr misolida barcha arab davlatlari so‘zlashuv tilining bir manbadan kelib chiqqaniga amin boMamiz. M amlakat aholisining 90% Nil vodiysi va Suvaysh kanali mintaqalarida yashaydi. Misida so 'zlashuv holati takomillashuviga oxirgi yillardagi urbanizatsiya (shaharlar kengayishi)ning keskin oshishi sabab bo‘ldi. Qohira va Ismoiliyada mamlakat aholisining 25% dan ko‘prog‘i yashaydi. Mamlakatning janubiy g ‘arbida yashovchi, kam sonli afrika tilida so‘zlashuvchilar, annanlar, greklar va boshqalar so‘zlashuv holatiga ta ’sir ko‘rsata olinaganlar.

Tarixdan m a’lumki, M isr Arab Respublikasi qadim-qadimdan madaniyat o ‘chog‘i bo‘lib hisoblangan. Insoniyat sivilizatsiyasining taraqqiy eta boshlagan eng avvalgi maskani ham Misr hisoblanadi. Ilk yozuv, ya’ni ierogliflar ham birinchi bo‘lib shu davlatda paydo bo‘lgan. M isr hozirgi kunda ham sayyohlar nazaridan chetda qolmayotgan va dunyoning yetti m o‘jizasidan biri bo‘lmish piramidalari bilan mashhurdir.

Misrning rasmiy tili arab tilidir. Bu til boshlang‘ich, o ‘rta ta’lim maktablarida hamda til bilan bog‘liq bo‘lgan bilim yurtlarida va oliy o‘quv yurtlarida o‘qitiladi. “STATISTICAL YAERBOOK” ma’liunotnoinasi xabar- lariga ko‘ra, 1952 yilgi inqilob arafasida mamlakat aholisining qariyb 90% savodsiz bo‘lgan. So‘ngra asta-sekin bu raqamlar qisqara bordi. Mamlakat ta’lim tizimida darslar asosan arab tilida olib boriiadi. Dars mobaynida arab

atainalari bilan bir qatorda, ingliz ilmiy terminlari ham qo‘llaniladi. Oliy ma’lumotlilar soni oshishi natijasida adabiy tilga ham, kundaiik muomala tiliga ham ayrim atamalar kiritildi. Bunday ishlami 1932 yilda Qohirada ta’sis etilgan “Arab tili akademiyasi” bajaradi. Adabiy tilning klassik va zamonaviy variantlarida Misr kundaiik muomala tili va hududiy lahjalar bor. Kundaiik muomala tili maishiy hayotda, norasmiy aloqalarda shuningdek mamlakatda yashovchi boshqa inillat vakillari bilan muloqot tilidir.

M intaqa shevalari bir-biriga fonetik va grammatik jihatdan yaqinligi nuqtai nazaridan. quyidagi 3 lahjaga ajratiladi:

1 Shimoliy Misr lahjasi.2 Janubiy Misr lahjasi.3. Sharqiy Misr lahjasi.Bu lahjalar orasida o ‘ziga yarasha o‘xshashliklar mavjud.VII asrda Misrni arablar istilo qilgandan keyin islom diniy maktablari

ko‘plab ochila boshladi. X asrda al-Azhar musulmon universitetiga asos solindi. Dastlabki dunyoviy o‘quv yurtlari XIX asrning ikkinchi yarmida paydo boMdi. Xorijiy va mahalliy xususiv maktablar Ьафо etildi. 4 yillik boshlangMch maktab eng ko‘p tarqalgan o‘quv maskani edi. 1956 yilda barcha bolalarga 6 yoshdari majburiy bepul boshlang‘ich ta’lim berish haqidagi qonirn qabul qilindi. 1962 yildagi dekret maktabgacha tarbiyadan oliy o ‘quv yurtigacha bo‘lgan barcha davlat o‘quv yurtlarida bepul ta’limni joriy etdi. Endilikda bolalar uchun 6 yoshdan boshlab 6 yillik boshlangMch ta’lim, so‘ngra 3 yillik to iiq siz tayyorlov maktabi, uch yillik to‘liq o‘rta maktab mavjud. Barcha bosqichlarga ega boMgan xususiy maktablar ham bor. Hunar-texnika ta’limi esa, hunar-bilim yurtlari, hunar markazlari, o‘rta maxsus o ‘quv yurtlari va 5 yillik texnika maktablarida olib boriladi.

Oliy ta ’lim tizimiga universitet, institut va 4 yillik kollejlar kiradi. Mamlakatdagi 14 universitetning eng yiriklari Qohira, Ayn ush Shams, Iskandariya, Amerika, al Azhar universitetlari boMsa, eng yirik institutlari al M ansura, Qohiradagi Politexnika instituti va Asvondagi Industrial institutidir.

A l-A zhar Qohiradagi jo m e’ masjid, universitet, o ‘rta va o ‘rta maxsus bilim yurtlarini o ‘z ichiga olgan yirik rasmiy diniy muassasa. Masjid 970- 972 yillari Fotimiy xalifa al M u’iz amriga binoan Qohira shahri bilan barobar qurilgan. Uning tarkibidagi madrasa 996 yildan boshlab, Qur’on, Hadis, Fiqh, til hamda balog 'a fanlari o ‘qitiladigan universitetga aylandi.XVIII asrda al Azhar eng m o‘tabar umummusulmon fan va ta ’lim maskani sifatida shuhrat qozondi. XIX asr boshlarida al Azhar ulamolari Napoleon Bonapart istilosiga qarshi xalq harakatiga boshchilik qildilar. XX asr

boshlarida al Azhar Muhammad Abdu boshliq islohot tarafdorlari bilan konservatorlar o ‘rtasidagi kurash maydoniga aylandi. 1961 yilda “al Azharni rivojlantirish haqidagi” qonun qabul qilingach, unga vazirlik maqomi berildi. Ushbu qonunga ko‘ra al Azhar universitetida idora ishlari, savdo, politexnika, qishloq xo‘jaligi, tibbiyot, pedagogika va hotin-qizlar fakulteti singari bir qator dunyoviy fakultetlar ochildi.

Azhar huzurida 50 yirik ulam odan tashkil topgan “ Islom tadqiqotlari akademiyasi” faoliyat ko‘rsatmoqda. Uning kutubxonasida 20000 dan ziyod qoMyozmalar jamlanmasi mavjud.

IJniversitet J*jV' jum alin i nashr etadi. Azhar universiteti fakultetlariga shu muassasa tarkibiga kiruvchi boshlang‘ich, o ‘rta va o ‘rta- maxsus bilim yurtlarini muvaffaqiyatli tugatgan tolibi ilmlar qabul qilinadi. C)‘rta ta ’limda o ‘qish muddati 4 yil, maxsus tu’limda esa 5 yil.

Jazo ir Xalq D cm okratik Respublikasi. Bu davlat ko‘p yillar mobaynida fransuz mustabidlari zulrni ostida yashagan. Boshqa bir qator sharq davlatlari qatori u ham yetmishinchi yillarda o‘z inustaqilligiga erishdi va hozirda erkin iqtisodiy, siyosiy davlat sifatida faoliyat ko'rsatmoqda. Uning so‘z!ashuv holati, vaziyati haqida to'xtalirisa, uning asosiy xususiyatlaridan biri, jazoirliklardan biri aytganidek “Umumiy yagona ona tili” iborasining qo’llanilishidadir Ya’ni bu yerda ikkitillik xukmron, liransuzcha- arabcha, arabcha-barbarcha, fransuzcha-bai barcha. Yana aniqroq aytadigan bo‘lsak, uch tillik fransuzcha-arabcha-barbarcha. Jazoirlikiat kamida ikki yoki uch tilning c.g‘zaki, yozma, adabiy hamda lahja shakilarini bilishlari lozim. 1976 yilgi Konstitutsiyaga binoan davlat tili arab tili hisoblanadi Jazoir ko'prnillatli mamlakatdir. Bu elatlarni bir-birlaridan bir qancha til belgilari ajratib turadi Ular quyidagilar:

1. Arab adabiy tili asosan o ‘rta maktabning boshlang'ich harnda asosiy bosqichlarida o ‘qitiladi. O 'rta-m axsus, oliy va maxsus kasbiy oliygohlarda fransuz tili bilan bir qatorda qoMlaniladi. Shuningdek undan radio, televidenie va matbuotda foydalaniladi. Har hil rasmiy ilmiy ora- mabop anjumanlar o 'tka/iladi. Shu bilan bir qatorda u badiiy adabiyotda va turli ijtimoiy fanlar yo‘nalishi bo‘yicha keng qo‘llaniladi. Klassik va zamonaviy adabiy til diniy tarmoqlarda ham qoMlaniladi. Bu tilni faqat arablargina emas, balki Jazoim ing davlat dini islom deb hisoblovchi barbarlar ham qoT.aydilar. Aholining savodli qismi arab adabiy tilini fonetik va leksik qonun-qoidalarigacha biladi.

2. Jarcir kundalik muomala tili juda keng hajmdagi vazifani bajaradi, ya’ni umumdavlat aloqa tili sifatida qadrlanadi. Bu turli siyosiy uchrashuvlar, sport va turli ilmiy anjum anlar tili hisoblanadi.

3. Davlat tilining asosiy raqibi fransuz tilidir. Jazoim ing markaziy gazetalaridan biri “<■: gazetasi fransuz tilida chop etiladi.

4. Haqiqiy jazoir tili asosini barbar tili tashkil etadi. U og'zaki holda ayniqsa ayollar ichida keng. tarqalgan. Arablashtirilgan barbaming aksariyati hozirda ham Glaviya va M ozambit tillarida gaplashadilar.

Jazoir ilmiy tadqiaotchisi Turki Rabig‘ mamlakatdagi til holatiga baho berib shunday degan edi: “Jazoir arablashtirish jarayoniga kirar ekan, boshqaruv sohalari, madaniyat, ijtimoiy-siyosiy hayotda barcha harakat noldan boshlanadi” .

Bu harakat quyidagi uch sohada yaqqol ko‘zga tashlanadi:> T a’lim tizimida - bu sohada fransuz tili o 'qitish tili maqomidan

mahrum b o ‘ldi va chet tili maqomini oldi.> Boshqaruv sohasida - aloqa va hujjatlar tili arab tiliga aylantirildi.> Atamashunoslik sohasida - arab termini aridan samarali darajada

foydaianib, ijtimoiy hayot, tijorat, texnika, ishlab chiqarish, ommaviy axborot vositalari va boshqalarda qo‘llanila boshlandi.

Hozirgi kunda Jazoirda 7 universitet, 170 oliy o‘quv yurti, 700 hunar- texnika ta’iim nmrkazlari mavjud. Turli sohalardagi mutaxassislar Jazoir shahridagi maxsus maktablarda tayyorlanadi.

Tunis respublikasi. Tunis ensiklopedik jihatdan bir xil millatli davlat hisoblanadi. Tunisda arab tili davlat tili hisoblanadi. Mamlakat hayotida butun hududga tarqalishi bilan ahainiyati katta. Aholining 95% shu tilda gaplashadi. Arab tili adabiy va og‘zaki o ‘zaro so‘zlashuv uchun kitob shaklida keltiriladi. Shahar va qishloq aholilari o'"/, shevalarida gaplashishsa- da, bir-birlarini yaxshi tushunadilar va bir millatning odamlari deb tan oladilar. Tunisdagi o‘zaro muloqot tili m a’nosiz hisoblanmaydi. Xalq og‘zaki ijodi namimalari va adabiy asarlami yozishda yozish uchun qoTlaniladigan maxsus arab grafikasidan foydalaniladi. Mahalliy so‘zlashuv tili fonetik, morfologik va leksik jihatidan uch guruhga bo‘lingan:

1. Shaharda so'zlashuv asosan markaz aholisi so ‘zlashuvida talqin etiladi.

2. Qishloqcha so‘zlashuv sharqiy qirg‘oqlar tomonda tarqalgan.3. Qolgan barcha hududlarda badaviy so‘zlashuvi mavjud.M a’lumki, Tunis tili bir necha bor o ‘zgarishlami o‘z boshidan kechirgan.

Tunis tili o‘z tarixiga egadir, ya’ni filippincha, lotincha, barbarcha kcyinchalik turkcha va fransuzcha arabchaga qorishib ketgan. Arab tili barbar tili bilan aralashib ketib, turk va fransuz tillariga nisbatan o ‘z o‘mida ayiim qismini yo‘qotib borgan. 1960 yillarga nisbatan jamoatchilikda, ma’inuriy boshqaruv idoralarida, ta’lim muassasalarida arab tili sekin-asta fransuz tilini

siqib chiqarmoqda. Biroq adabiy arab tilining ta’lim tizimida keng tadbiq etilishini ta’minlash uchun ko‘p yillar kerak bo‘ladi.

M aorifi, ilmiy va m adaniy-m a’rifiy m uassasalari. Ta’lim tizimi fransuzcha uslubda tashkil etilgan. Keyingi yillarda uni arablashtirishga harakat qilina boshlandi. Boshlang‘ich maktab 6 yillik (6-12 yoshli bolalai uchun majburiy), umumiy o‘rta ta’lim maktabi 7 yillik bo‘lib, u 3 yillik quyi va 4 yillik vuqori o‘rta ta’limdan iborat. Boshlang‘ich maktab negizida 4 yillik hunar-texnika ta’limi tashkil etilgan. Mamlakatda 50 ga yaqin fakultet va oliy o ‘quv yurtlari mavjud bo‘lib, ulaming eng yiriklari poytaxldagi Tunis universiteti (I960), Milliy ma’muriy maktab (1949), Milliy musiqa, raqs va xalq san’ati konservatoriyasi, san’at, me’morchilik va shaharsozlik texnika instituti, Milliy agronomiya institutidir.

Q uvayt davlati. Arabiston yarim orolining shimoli-sharqiy qismi va Fors ko'rfazi sohilida joylashgan. Quvayt atrofidagi o‘nga yaqin kichik orollar ham unga tegishli. Mamlakat aholisining 85 foizi islom diniga e’tiqod qiladi. Davlat tili arab tili, ikkinchi til esa ingliz tili hisoblanadi. Quvaytdagi til muammolari, ba’zi bir tarixiy m a’lumotiarga ko‘ra, Quvayt aholisining tabiiy o‘sishi tufayli emas, balki dunyoning barcha yerlaridan ko‘chib kelgan xalqlar, ya’ni Osiyo mamlakatlaridan chiqqan hindular, pokistonliklar va eronliklar kabi xalqlar tili hisobiga paydo bo'lgan. Mamlakat aholisining 35 foizi arablar, qolgani esa chet ellik emigrantlar. Mamlakatda arab tili awalam bor adabiy, yozma va og‘zaki so‘zlashuv tili hisoblangan o'zaro so‘zlashuv tili sifatida Quvayt tili ham qo‘l!ani!adi. Adabiy til barcha yo‘nalishlardagi so'zlashuvlarda keng tarqalgan - ma’muriy lx)shqaruvda, ommaviy axborotda, jamoa siyosiy faoliyatida, ta’lirn tizimida, badiiy adabiyotda. diniy masalalarda ushbu tildan foydalaniladi. Q ‘zaro oilaviy, maishiy munosabatlarda ko'pincha mahalliy shevalar va leksik, fonetik, grammatik jihatdan Iroq davlatidagi Basra va Iroqning janubiy rayonlaridagi aholi tiliga yaqin bo‘lgan quvaytcha kundalik so‘zlashuvlar qo‘Ilaniladi. Xalqaro so‘zlashuv tillar orasidagi sodir bo'lgan bog‘lanishlami birdek deb bo‘lmaydi. Bu xil munosabatlami qay darajada va qay ahvoldaligiga qarab baholab bo‘lmaydi. Til jihatdan har xil bog‘lanishlar asosan marnlakatdagi mahalliy aholining tarixiy jihatlariga bog‘liq ravishda aniqlanadi. Bunda imrnigratsiya tufayli qo‘shilgan aholining mahalliy aholi sonidan ko‘pligi asosiy o'rinni egallaydi.

M aorif. 1936 yilgi ma’lumotga qaraganda, Quvaytda bor-yo‘g ‘i ikkita maktab bo‘lgan bo’Isa, hozirgi kunga kelib maktablar soni mingdan oshib ketdi. Quva>l fuqarolarining farzandlari maktab yoshidan uni vers itetgacha bepul taqsil oladilar. Maktab ta’limi majburiy hisoblanadi. T a’lim tizimiga

bog‘cha (2 yil), boshlang‘ich maktab (4 yil), to‘liqsiz o ‘rta maktab (4 yil), to‘liq o ‘rta maktab kiradi. ToMiq o ‘rta maktab qatorida mamlakatda ko'plab diniy, pedagogik, tibbiyot va xususiy kollejlar bor. Bolalar va qizlar alohida o ‘qiti!adi. Quvayt endigina mustaqiliikka erishgan paytda aholining oz qismi savodli edi, hozirda esa 80 foiz aholi yozish va o‘qishni biladi. 1966 yil Quvaytda universitet ochilgan. Keyinchalik u l’ors ko‘rfazidagi eng katta universitetga aylandi. Kuvayt talabalari Misr, Suriya, lordaniya, Buyuk Britaniyada o‘qishadi.

Saud iya arab iston i podshohligi. Arabiston yarim orolining beshdan to‘rt qisinini o‘z ichiga olgan Saudiya arabistoni podshohligi markazlashgan davlat sifatida ilk marta XVJII asrda, uning hozirgi maydonidan ancha kichik hududda tashkil topgan. Saudiya arabistonida zamonaviy tushunchadagi ta ’lim tizimiga XX asr o ‘rtalarida asos solingan. Ta’lim va m aorif tizimining shakllanish davrida podshoh Fahd mamlakatning ta’lim vaziri va ta ’lim bo‘yicha oliy kengash raisi vazifalarida ishlagan.

Boshlang‘ich va o‘rta ta ’lim. Boshlang‘icb va o‘rta ta’lim tizimi to‘rt bosqichni o 'z ichiga oladi. Birinchisi maktabgacha tarbiya bosqichi bo‘lib, hozirda bu bosqich faqat katta shaharlar va yirik aholi hududlaridagina yo‘ Iga qo‘yilgan. Ikkinchisi boshlang‘ich maktab darajasi bo‘lib, u 6 yoshdan 12 yoshgacha bo‘lgan bolalarni o ‘qitish bilan shug‘ullanadi. Uchinchi, o 'rta boshlang‘ich maktab darajasi 12 yoshdan 15 yoshgacha va nihoyat, to‘rtin- chisi, 15 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lganlar tahsil oladilar. Oxirgi bosqichda oliy o ‘quv yurtlarida o‘qishni davom ettirmoqchi bo‘!gan yoshlargina o ‘qiydilar. Boshlang‘ich va o‘rta maktablar asosan SAP maorif vazirligi tasarrufidagi muassasalardir.

Boshlang' ich va o ‘rta maktablardagi o‘quvchilar soni 1990-2001 yillarda taxminan 98 m ing o ‘g‘il-qizni tashkil qiisa, boshlang'ich maktabda i million 877 mingni tashkil qiladi.

Taxminiy statistik m a’lumotlarga ko‘ra, o‘rta boshlang‘ich maktabda 890 ming o‘g ‘il-qiz, o ‘rta ta ’limda 470 ming o‘quvchi tahsil oladi.

Oxirgi o ‘n yilliklarda Saudiya arabistoni podshohligida oliy ta’lim tizimini rivojlantirishga juda katta e ’tibor berilmoqda. Davlat mazkur tizimni rivojlantirishga yirik miqdorda mablag‘lar ajratmoqda. Albatta, boshqa sohalarda boMgani kabi, oliy ta’lim tizimini yaratishda minglab chet ellik inenedjerlar, olimlar, muhandislar va o‘qituvchilar yordamidan foydalanilgan.

Podshohlikda hozirda quyidagi yetti universitet faoliyat k o ‘rsatmoqda:

> Riyoz shahrida 1957 yilda Riyoz universiteti tashkil etilgan. 1882 yilda unga podshoh Saud nomi berilgan.

> M adina shahridagi Islom universiteti, 1961 yilda tashkil etilgan.

> Riyoz shahridagi Imom M uhammad ibn Saud nomidagi Islom universiteti, 1953 yilda tashkil etilgan va 1974 yilda universitet maqomi berilgan.

> Dammom va H ufuf shaharlaridagi podshoh Fay sal nomli universitet, 1975 yilda tashkil etilgan.

> Zahron shahridagi podshoh Fahd nomli Neft va M inerallar universiteti, 1963 yilda tashkil etilgan va 1975 yilda universitet maqomi berilgan.

> Makka shahridagi Umm al-Qura universiteti, 1979 yilda tashkil etilgan.

Podshoh Fahd nomidagi neft va minerallar universiteti va Madinadagi Islom universitetidan tashqari zikr etilgan barcha universitetlarda erkaklar va ayollar tahsil oladilar. Saudiya Arabistonidagi barcha universitetlar saudiyalik fuqarolar bilan bir qatorda chet elliklarni ham o 'qishga qabul qiladi.

■4Mustafo Amin

Mustafo Amin 1814 yil 21 fevralda Qohira shahrida tug‘ilgan.U Misr Arab Respublikasidagi mashhur yozuvchi va jum alistlardan

biri hisoblanadi.1935 yilda huquqshunoslik fakultetiga o ‘qishga kiradi. Shundan so‘ng

Arnerika Q o‘shma Shtatlariga safar qilib, Jorjtaun umversitetiga o ‘qishga kiradi va 1938 yilda siyosiy, iqtisodiy, va jum alistika sohasida sharafli o ‘rin bilan magistr darajasiga erishdi. I / shu sohalarga tayanib, M isr gazetasida sayohatchi muharrir sifatida faoliyat ko‘rsatdi.

U 1941 yilda ak.asi bilan “Axbar al-yavm” gazetasini tashkil etdi.1946 yilda esa “So'nggi soat” jum alini nashr etish huquqini sotib oldi.Mustafo Amin o‘zining ijodiy faoliyati davomida arab tilshunosligi

rivojiga ulkan xissa qo‘shdi. Uning arab grammatikasiga oid “ nomli 3 jildlik darslik kitobi hozirgacha arab tilini o‘rganuvchilar uchun muhim asl manba hisoblanadi. Shuningdek, uning arab tili rivoji va muammolari haqidagi bir necha kitob xamda ilmiy maqolalari ham mavjud.

Hifni N osif

Hifni N osif 1856 yil 16 dekabrda Qalnubiyya shahri yaqinidagi Barakatul haj qishlog‘ida tug‘ilgan.

U dastlabki ta’limni qishloq kuttobi -- boshlang‘ich maktabida oldi. Unda Nosif o ‘qish-yozishni o ‘rganadi, Q ur’oni karimni yod oladi. 1869 yildan 1879 yilgacha o ‘n yil mobaynida “AI-Azhar’’da tahsil oladi. 1879- 1882 yillarda “Dor-ul -ulum” institutida o 'q ishi davomida talabalar orasida doimo birinchi bo‘ldi.

1880 yilda hali “Dor-ul-ulum ”da tahsil olayotganida Imom Muhammad Abdun uni Misr voqealari (tarixi)ni yozishda hamkorlikka oladi. 0 ‘qishr.i bitirgani zahoti X o 'rs va Imyon maktabiga dars berish uchun ishga kiradi.

1885 yilda Shafiq M ansurbek uni o ‘ziga kotiblikka taklif qildi. Shafiq M ansurbek qonun sohasida ishlardi. Shu tariqa Hifni N osif qonunchilik, sud sohasiga kirib keldi, qonunchilik va huquqiy tarjimaning boshida turdi, ulanii tartibga soldi.

1887-1892 yillarda “Tarixiy huquqlar maktabi”da “yuridik tizim” fanidan, shuningdek, nutq, munozara odobidan dars berdi.

1892 yilda Qonun bo‘yicha tanlovda ishtirok etib, unda imtiyoz bilan g 'alaba qozondi. 1892 yilda sudya etib tayinlandi va Qohira, Quna, Tant viloyatlarida ishladi.

1908 yilda shu yili ta ’sis etilgan “Xalq universiteti”ni boshqardi, ̂undagi birinchi o ‘qituvchilardan bo‘ldi. “Birinchi., til m aktabrni tashkil etishda ishtirok etdi. U 1912 yilda sud sohasidau ketdi. Shu yildan M aorif vazirligida arab tili noziri lavozimida ish boshlab, nafaqaga chiqqunga qadar ishladi.

1914 yilda Misr m aorif vazirligi Hifni Nosifga Hazrat Usmon (r.a.) M ushafi asosida nashr etilgan “Mushafi Sharif’ni tadqiq etishni topshirdi. Bu ishda unga Ahmad Iskandariy, Shayx Mustafo Inoni hamkorlik qildi.

1918 yiida Hifni N osif falaj bo‘lib qoladi. Biroq kurash va mehnatda o‘tgan hayoti unga umid bag‘ishlaydi va shifo topadi hamda “Mushafi Sharif’ ustidagi ishiga qaytadi.

1918 yilda oktyabrda qizining oMimi unga katta yo'qotish boMdi, bundan qayg‘urgan olim 1919 yil 25 fevralda vafot etdi.

U hayoti davomida Yevropaga bir necha bor safar qildi. Sharqshunos olimlar bilan hamkorlik aloqalarini o ‘matdi. Avstriya poytaxti Venadagi Sharqshunoslar konferensiyasiga a ’zo etib saylandi.

Olimning jj j l j" Adabiyot tarixi” yoki iilll sUa." “Arab tilihayoti”, “Arab tillarining farqli tomonlari”, “Ba’zi Misr lahjalari o‘rtasidagi tafovutlar” kitoblari mavjud. Shuningdek , “Nahv darslari”kitobini yozishda ishtirok etgan. Uning o‘g‘li Majididdin Nosif otasining she’rlarini to‘plab,"t-*“a,-‘ “Hifni Nosif she’rlari” devonini tuzadi.

Fuad N i’maFuad N i’ma m ohir yozuvchi hamda Arab olami tarjimachiligining

ilg‘or namoyandalaridan biridir. U 1925 yil 8 oktyabrda Qohirada tug‘ilgan. 1958 yilda Qohira universitetining huquq fakultetiga o ‘qishga kirdi. Fuad N i’ma bir rnuddat “M isr xalq banki”da kasaba uyushmasi mudiri lavozimida ishladi. U til qoidalari bo‘yicha ikki to ‘plam tuzgan.

1. “Arab tili qoidalari” Jftijill"

2. “ Ingliz tili qoidalari” " ^и#ЬЛМ jcijsJl "Saudiva podshohligi va boshqa arab malakatlaridagi arab tili

qoidalarini o ‘rgatuvchi o‘qituvchi-olimlar Fuad N i’maning til borasidagi qo‘llanmalari asosida dars beradilar.

U arab tilshunosligi rivojiga ulkan hissa qo‘shgan olimdir.

Muhammad Sayyid TantoviyM uhammad Sayyid Tantoviy 1928 yil 28 oktyabrda M isrdagi Tanto

shaharchasining Sulaym ash-Sharqiyya qishlog‘ida tavallud topdi. U dastlabki bilirnni o ‘z qishlog‘idagi olimlardan olib, yosh olim sifatida qishloq odamlari orasida tanila boshladi. U yoshligidanoq Q ur’oni karimni yod oldi.

U 1944 yil Iskandariyadagi dinlami o'rganish institutiga o'qishga kirdi. U oliy dargohni bitirgach, ilmiy faoliyatini boshladi va olimlar orasida hurmat topa boshladi.

1968 yil 28 oktyabrda Misr Arab Respublikasining Bosh muftiysi etib tayinlandi. Bu sohada 10 yildan oshiq faoliyat olib bordi. 1996 yil 27 mart kuni rnamlakat Prezidenti Muhammad Husni Muborak tomonidan al-Azhar rnasjidining Bosh imom xatibi va al-Azhar universitetining Bosh shayxi (rektori) lavozimiga tayinlandi.

M uhammad Sayyid Tantoviyning quyidagi asarlari mam lakat va jahon miqyosida keng tarqalgan,

jW iii “At-Tafsir al-Vasit” - 15jild,^ “Al-Qissa fi al-Q ur’on al-Karim” - 2 jild,

^ 4^1 “Adab al-Hivar fi al-Islom”,aju j ^ X a W ‘Muomalat al-Bunuk va ahkamuha ash-

Shar’iyya”,o^uul J 2-^' “Ahkam al-Haj va al-Umra”,

“Ahkam as-Siyam”, s l j j l “Al-Mar’a fi al Islam’' kabilar.

Amaliy mashg'ulot savollari:1. Arab tilining iste'molda mavjud bo‘lgan turlari.2. Yozma klassik adabiy til ilk adabiyct tilidir.3. Kundaiik so‘zlashuv tili ziyolilar tilidir.4. Nemisolimi i.Fyuk tadqiqotlari.5. Arablashtirishning asosiy vazifalari.6 Arab tilshunosligining muammolari.7. Misr Arab Respublikasida til holati.8. A!-Azhar majmuasi.9. Tunis, Quvayt, Jazoir, Saudiya Arabistonida so‘zlashuv holati va ta’lim.10. Yirik arab olimlari hayotidan iavhalar.

Adabiyotlar:1. Mamatoxunova D.K. Arab ftlologiyasiga kirish. — Т., 2002.2. Рибалкин Б.С. Арабская лингвистическая традиция. — К., 2000.3. Шагаль В.З. Арабские страны: язык и общество. - М , 1998.4. Шагаль В.З. Арабский мир: пути познания. - М., 2001.5. Шагаль В.З. Языковой аспект национальних процессов в арабских

странах. -М ., 1987.6 Серетели Г. В. Арабские диалекты в Средней Азии. — М., 1954.7. Шарбатов Г.Ш. Арабский литературный язык, совремменные

арабские диалекты..... -М ., 1991.8. Шарбатов Г.Ш. О трехкомпонентной функциональной парадигме

арабского языка и статуса арабских региональных обыходно- разговорных языков / В сб. статей: Проблемы арабской культуры. Памяти академика И.Ю.Крачковского. - М, 1987.

9. Шарбатов Г.Ш. Современный арабский язык. - М., 1961.10 .. 1 9 8 6 - ^ j . ( о 1^11.8 Aj * 1981-»j*l*l'

G ‘ARB VA ROSSTYADAGI ARAB TILINING UFQLARI

6.1. G‘arb arahshunosligining rivojlanishi

Tayanch iboralar: arabshunoslik markazlari, arab grammatik yozish- malari, grek tilshunosligi, sanskrit tili, Leyden universiteti, teologiya, Silvestr da Sase, Nemis sharqshunoslik jamiyati, qiyosiy-tarixiy uslub, arab geografik kutubxonasi, papirusshunoslik, arabcha-fransuzcha-inglizcha lug‘at.

G ‘arbiy Yevropada arabshunoslik islom dinining asosiy yodgorligi bo‘lgan Q ur’oni karimni o‘rganish va lotin tiliga tarjima qilish (XIII asr) hamda tibbiyot bo‘yicha arabcha ilmiy asarlami o‘girishdan (XI asr) boshlanadi. Yevropaliklaming arab Sharqi bilan tanishuvida mazkur min- taqadagi xristian faoliyati katta rol o ‘ynaydi. Xristian dini targ‘ibotchilari islom asoslari bilan tanish bo‘lishlari lozim bo‘lgan. Faoliyatning bu turi G ‘arb va Rossiyada ham hozirgacha davom etmoqda. Qur’on nafaqat lotin, balki ko‘plab g ‘arb tillariga tarjima qilinmoqda.

Tarjimonlik faoliyati birlamchi natija sifatida arab leksikografiya- sining rivojlanishiga olib keladi, ya’ni arab tili lug‘atlari va glossariylari (biror asar, ayniqsa, qadimgi qo'lyozmadagi eskirgan va kam qo'llana- digan, tushunilishi og'ir bo'lgan so'zlarga т а'no beradigan izohli lu g‘at) yaratiladi. Ilk lug 'atlar arab-lotin va lotin-arab tillarida bo‘Igan.

XIII-XV asrlarda Ispaniya hududidagi xristianlar faoliyati qator arab Iug‘atlari va qisqa grammatik qo‘llanmalar yaratilishiga olib keldi, ular o ‘z ichiga nafaqat mumtoz til materialini, balki qayta ishlangandan keyin yo ‘q bo‘lib ketgan ispan-arab shevalarini ham qamrab olgan. Qadimgi shevalar yodgorligi sifatida mazkur lug‘at va glossariylar o ‘z ahamiyatini hozirgi paytgacha saqlab qolmoqda.

Italiyadagi tiklanish (renessans) davri ham sharq tillari, jum ladan, arab tiliga ham e ’tibom i jalb etadi. Sharq bilan, xususan, Usmoniylar imperiyasi bilan siyosiy va madaniy munosabatlar rivojlanadi. XVI asrda arabcha qo'lyozm alarga qiziqish o‘sib boradi, bu esa, o ‘z navbatida, arab tilining yanada faolroq o ‘rganilishiga olib keladi. XVI asming o ‘rtasida sharq harflari bo ‘yicha ilk asarlar va birinchi arab grammatikasi lotin tilida chop etiladi. Arab tilidagi qoMyozmalarning Yevropada to ‘planishi ham arab tilining fao) o‘rganilishiga olib keladi.

Mazkur davrda Germaniyada arab tili va yozuvi bo‘yicha birinchi qo‘llanmalar chop etiladi.

XVI-XVII asrlarda Sharq inamlakatlari bilan savdo aloqalari jadai rivojlangan sharoitlarda sharq tillarini bilish ehtiyoji Gollandiyada arabshunoslik rivojlanishining asosiy sabablaridan biri bo‘ldi.

Aynan shu mamlakatda Foma Erpeniusning (1614) "Arab tilining birinchi ilmiy grammatikasi" paydo bo‘ladi. Bu grammatika kitobi asosida g‘arbiy Yevropada ikki asr arab tili o‘rgatildi va bu darslik Yevropada arabshunos!ikning keyingi livojiga jiddiy ta’sir o‘tkazdi. Leyden universiteti arabshimoslik va umuman sharqshunoslikni an’anaviy markazi bo‘lib qoladi. Hozirgi kunda ham u o ‘z mavqeini yo‘qotgani yo‘q. Bu yerda arab qo‘lyozmalarini o‘rganish va tanqidiy nashr etishga ilmiy asoslar solindi.

XVII asrdan boshlab Arab Sharqi mamlakatlari bilan G ‘arbiy olimlar aloqalari mustahkamlanadi. Arab milliy leksikografiyasi asosida arab leksikografiyasi rivojlanadi (Ya.Gopius). Angliyada tarixiy mazmundagi arab asarlari asosida arablaming islom oldi va islomdan keyingi tarixini, musulmon diniy adabiyotini o'rganish boshlanadi.

Olimlar arab tili va ilohiy yozuvlaming qadimgi tillarini XVII-XVIII asrlarda o ‘rganib, arab, xaldey, suriya va efiopiya tillarining o‘xshashligini aniqlaydilar, bu esa keyinchalik mazkur tillami o'rganishda tarixiv-qiyosiy yoridashuvga asos solib, ularning qardoshligini aniqlashga xizmat qiladi.

Asta-sekin G ‘arbiy Yevropa arabshunosligi fan sifatida teologiyadan ajralib ketadi. Bir qator olimlar, ayniqsa, Angliyada g ‘arb uchun arab so‘z san’atining estetik qadrini ochib beradi. XVIIT asr oxiri - XIX asr boshida arab she’riyati bo‘yicha tarjima va asarlar paydo bo‘ladi.

M aorif davrining m a’naviy va tnadaniy ta’siri, Napoleon ekspedit- siyasming Yaqin Sharqdagi siyosiy va iqtisodiy manfaatlari, Shampoiion tomonidan M isr ierogliflarining ochish-o‘qilishi natijasida Fransiyada arabshunoslik va arab tilini o ‘rganish faol rivojlandi. Bu mamlakatda yirik sharq tillari maktabi shakllandi va u tez orada nazariy tadqiqotlar ilmiy markaziga aylanadi.

Por Royal universal grammatikasining paydo bo‘iishi va undagi universalizm g‘oyalarining rivojianishi (tilshunoslikka ki>'ish kursini qarang) 1810 yilda Silvestr de Sasening arab tili ilmiy grammatikasining birinchi kitobi paydo bo‘lishiga olib keldi. Bu grammatika g ‘arbiy Yevropa filologiyasi rivojida tub o‘zgartiruvchi bo'lib, mazkur filologiyaning yo‘naiishini butun bir asrga belgilab berdi.

XIX asr o'rtasiga kelib, Fransiyada sharqshunoslik milliy va xalqaro maikazlari, qo‘lyczmaiaming katta to‘plamlari shakllanadi. Mumtoz arabshunoslik bilan bir qatorda, arab shevalariga ham qiziqish paydo bo‘ladi.

Silvestr de Sase maktabi XIX asr mobaynida uning an'analarini davom ettirib, XIX asr birinchi choragida yashab ijod qilgan, ilm bilan shug‘ullangan Rossiyadagi arabshunoslar shakllanishiga olib keldi.

Silvestr de Sase maktabi XIX asrning 1-yarmi va o ‘rtasida arab leksikografiyasi bo‘yicha fundamental ishlar olib borgan, Q ur’on, “ 1001 kecha” ertakiarini nashr ettirgan. Germaniyadagi shogirdlarining sa’y- harakatlari bilan u yanada rivojlandi.

XIX asr o ‘rtasiga kelib Germaniyaning Leypsig va Gal! shaharlarida yirik arabshunoslik markazlari shakllanadi. Mumtoz arabshunos!ikning German maktabi arab qo‘lyozma merosining an’anaviy o'rganilishi va nashr etilishiga tayanadi.

G ‘arb sharqshunoslari birlashtirilishida XIX asrning 1-yarmida tashkil qilingan “Nemis sharqshunoslik jam iyati” (Zeitschrift der Deutschen Morgenlendischen Gesellschaft —ZDM G) katta o ‘rin tutadi, u hozirgi paytgacha chop etiladigan davriy nashi iarga ega.

Arab qo‘lyozmalarining Parij, Berlin, London, Vena, Gollandiyadagi to‘plamlari ulami o‘rganish va nashr etish bo‘yicha ishlami davom ettirish uchun asos bo‘lib qolmoqda.

Arabshunoslikning asosiy yo ‘nalishlari tilshunoslikdagi evolyu- sionizm, rivojlanish, harakat, qiyosiy-tarixiy uslub va g‘oyalar ta’siri ostida taraqqiy etadi. Mazkur g ‘oyalar natijasida somiy tillar tarixi bo‘yicha asarlar paydo bo‘ladi (E.Renan, 1853). Parijda somiy yozuvlarini nashr etish bo‘yicha akademik markaz tashkillashti- riladi, arab va islom tarixi bo'yicha P.Kossen de Persevalriing mashhur asari nashr etiladi (1847).

Arab ilmiy merosini o ‘rganish sohasida Leydenda nashr etiladigan “Arab geografik kutubxonasi” deb noinlangan fundamental xalqaro nashr yirik hodisa bo'ldi.

Arab tarixiy yilnomalarining nashr etilishi olimlarga arab tarixining qadimgi va o‘rta asr davrini chuqur va keng yoritish imkoniyalini beradi. Hozirgi paytgacha ham Yu.Velxauzen (1844-1918), I.Goldsier (1850- 1921), Kr.Snuk Xyurgrone (1857-1936), A.Myuller (1848-5 892) kabi olimlaming asarlari o ‘z ahamiyatini saqlab qolmoqda.

Tadqiqotning tarixiy uslubi va faktik materialga qat’iy tayangan holda Qur’on tarixi, arab tarixi, arab qabilalarining islom oldi she’riy ijodi, mumtoz arab va somiy tillarining tarixi bo‘yicha Teodor Nyoldeke (1836-1930)ning fundamental asarlari yaratiladi.

Shu bilan bir paytda arabshunos filologlar og‘zaki arab tili, arab shevalarini o ‘rganishga ham e’tibor qaratadilar, bular qatoriga Vilgelm Spitta (1853-1883), Karl Follers (1857-1909), Genrix Torbeks (1837- 1890), Albert Sotsin (1844-1899), Bruno Meysner (1868-1947), Martin Gartmann (1851-1918), Karlo Nallino (1872-1938), Karl Landberg (1848- 1924), Gans Shturnme (1864-1936) kabi olim lar kiradi.

Arab tilshunosligi qiyosiy somiyshunoslik (Yakov Bart, Zigmund Frenkel, Pol de Lagar) bo‘yicha faktik material bilan boyidi. Qiyosiy somiyshunoslik o‘z navbatida, janubiy Arabiston va Efiopiya til materiallarini jalb etuvchi asarlar bilan to‘ldiriladi (David G.Myuller (1846-1912), Eduard Glazer (1855-1908), Nikolaus Rodokonakis (1876- 1945), Maksimilian Bittner).

XX asr boshiga kelib, arab she’riyati va filologik mavzudagi asarlami o‘rganish va nashr etishga Oksford va Kembrij kabi ingliz ilmiy markazlari ham o*z hissalarini qo‘shadilar.

Arab sharqi tarixi bilan bog 'liq arxeologiya va numizmatikaning tarkibi qismi sifatida arab epigrafikasi paydo bo‘ladi va rivojlanadi.

G ‘arbiy Yevropada mumtoz arab filologiyasini ko‘p tomonlama o‘rganish natijasi sifatida arab adabiyoti tarixi va somiy tillar qiyosiy grammatikasi bo‘yicha Kari Brokkelman (1868-1956)ning fundamental asarlarini hisoblash mumkin. Bu asarlar XX asr boshiga kelib, jahon arabshunosligida yig‘ilgan barcha -bilim va materiallaming to‘plamic!ir. Bu asarlar o-z ahamiyatini hanuzgacha saqlab kelmoqda.

Arab filologiyasidan adabiyotshunoslik, rnanbashunoslik, matnshunoslik, epigrafika, papirusshunoslik, paleegrafiya ajralib chiqadi.

Somiy tilshunosligi o ‘z ichiga arab tilshunosligini ham qamrab oiadi. XX asm ing oxirgi 10 yilligida somiy tilshunosligi kengroq fanga, ya’ni qiyosiy-tarixiy uslubga asoslangan - Somiy-homiy yoki Afrika-Osiyo tilshunosligiga kirib ketadi.

XX asrda arabshunoslik o‘z geografik chegaralarini kengaytirib, Shimoliy Amerikada ham qaror topadi.

AQShda arab filologiyasining ilk yo‘nalishi amaliy vazifalar bilan boshlangan edi, ya’ni buni Amerika neft kampaniyalari faoliyati hududida og 'zaki arab shevalariga ega bo‘lish vazifasi taqozo qilgan. Bu yo‘nalish bir qator hududiy arab shevalari bo‘yicha o‘quv qoMlanma va lug'atlaming yaxlit turkumiga asos soldi. XX asr oxiriga kelib, Amerika arabshunosligi mustaqil fan hamda somiy va Afrika-Osiyo tilshunosligining qismi sifatida arab tili va uning shevalarini o ‘rganish hamda tadqiq etish bo‘yicha bir qator markazlarga ega bo‘ladi.

XX asr arabshunosligi rivojlanishida unga arab olimlari qo'shilganligi muhim hodisa bo‘ldi.

Yetakchi arab inamlakatlari (Misr. Suriya, Iroq, Tunis, Marokash, lordaniya) ilmiy markazlarida arab filologiyasi milliy filologik an’ana va uning xususiyatlari bilan uzviy bog‘liqlikda arab merosini mumtoz g‘arbiy filologiya va adabiyot hamda til o ‘rganishning zamonaviy uslublari yutuqlarini hisobga olgan holda tadqiq etadi. Qohira, Damashq va Bog‘dodda uni vers itet markazlaridan tashqari "Arab tilini o‘rganishning akademik markazlari" tashkil qilinadi.

Arab tilshunosligming asosiy muammolaridan biri sotsiolingvistik muammo bo‘lib, ikki tillilik hodisasini hal etish, arab adabiy tili va og'zaki shakli o ‘rtasidagi chegarani bartaraf etish, arab davlatlari o‘rtasidagi ilmiy atamashunoslikni birxillashtirish (unifikatsiya), savodsizlikni bartaraf etish va adabiy tilga ega shaxslar doirasini kengaytirish singarilarda namoyon boMadi.

Arab tilshunosligi va filologiyasi rivojiga hozirgi davrda Polsha (arabshunos somiyshunos Anujey Zaborskiy), Chexiya (Karl Petrachen maktabi shogirdi - Petr Zamanek), Sloveniya (Ladislav Drozdin va uning o ‘quvchilari), Bolgariya (lingvist-arabshunos Penka Samsareva) ilmiy markazlari va ularning vakillari katta hissa qo‘shmoqdalar.

Arabshunoslik va somiyshunoslik borasidagi tadqiqotlar Ispaniya (F. Korrente), Skandinaviya (Paolo Xeikki, Yan Retso), Gollandiya, Belgiya an ’anaviy markazlarida ham davom etmoqda.

XX asr o ‘rtalariga kelib arabshunoslik barcha yo‘nalishlarining yakun va natijalari Islom ensiklopediyasida o ‘z aksini topadi.

XX asr o ‘rtalarida(1950) Berlinda logann Fyukning arab tili tarixi - bo‘yicha ilk tizimli ocherki nashr etiladi.

Mumtoz arab adabiyotshunosligi, uning keng faktik va bibliografik materiallari arabshunoslik german maktabining vakili boMgan F uat Sezgin (1967-1984) tomonidan "A rab yozma adabiyoti ta rix i" bo‘yicha asarda o ‘z aksini topadi.

Mumtoz arab filologiyasi (tilshunoslik va adabiyotshunoslik)ning natijalari, mazkur sohalarda yangi material, kashfiyot va tadqiqotlar natijasi Germaniyada mualliflar jam oasi tomonidan (1982-1987) yilda chop etilgan ikki jildli asarda o‘z aksini topgari.

Hozirgi paytga qadar yakuniga yetmagan, hujiatli materiallarga asoslangan holda davom ettirilayotgan katta xalqaro asar mumtoz va zamonaviy arab tilining arabcha-fransuzcha-inglizcha lug‘atidir (Parijda nashr etiladi).

Mumtoz arab tilining xuddi shunday lug‘ati (materialning boshqa to ‘plamiga asoslangan) jamoaviy tarzda 1957 yildan boshlab Germaniyada nashr etilmoqda.

Amerika arab shevashunosligi Saudiya Arabistoni arab shevalarining tadqiqoti, Chad koMi hududi va Nigeriya hududlari yangi sheva materiallarining nazariy va qiyosiy tadqiqotlari bilan boyimoqda.

M umtoz arab filologiyasi mumtoz arab tilining etimologik tadqiqotini olib borishni ham boshladi: 2002 yilda Q ur’on leksikasining ilk qiyosiy tadqiqoti nashr etildi. Bu ishni leksik-statistik uslublar asosida maitalik arabshunos olim M artin Z am m it amalga oshirdi.

Tayanch iboralar: Karl Brokkelman, I. Yu.Skaliger, arab grammatik yozishmaiari, madaniy meros, grek tilshunosligi, Hind fanlari, arab tilshunoslari, tarixiy xujjat, tovushlar yasalishi, nutq organlari. grammatik kategoriyalar. gap bo ‘laklari

Uzoq vaqt davomida Yevropa olimlari arab tilshunosligi yutuqlariga e ’tibor bermaganiar. Faqat Iosif Y ustus Skaliger (1540-1609) o 'z faoliyatini shu ish^a bag'ishlagandan keyingina Yevropa sharqshunoslari somiy tillariga qiziqa boshlaganlar. Natijada ular arab grammatikasini chet tillarga, jum ladan, lotin tiliga ham tarjima qilganlar, birinchi kitoblar paydo bo 'la bosh lagan, ba’zilarida esa grammatikaning sharhlari ham berilgan. Bizgacha yetib kelgan Sibaveyhiy asarining eski varianti chopetildi. Uning birinchi kitobi 1981-1989 yillarda Parijda chop etildi. Keyin Berlinda va Qohiraning o 'zida ham bosib chiqarildi. Arab grammatik yozisbm alariga uch xil turdagi ilmiy yondoshish mavjud bo'lib, unga uch xil nuqtai nazar bilan qaralgan:

1. Arab tarixi haqidagi ishlar tarixiy faktlami eslatuvchi eng nodir manba.

2. Arab adabiyoti tarixi haqidagi ishlar nodir adabiy meros sifatida.3. Arab tilshunosligi muammolari haqidagi ishlar ilmiy yutuq sifatida.Bu borada bir qator nazariy muammolar paydo bo'lib, ular orasida eng

munozarali muammo - arab grammatikasining kelib chiqishi haqida edi. Bu muammolar bo'yicha ilmiy adabiyotda quyidagicha turli nazariy qarashlar mavjud:

1. Ulardan biriga ko 'ra arab tilshunosligi mustaqil ilmiy yutuq hisoblanadi, Bu fakt arab olimiarining fikriga to 'g 'r i keladi. Ular fikricha, arab grammatikasi haqidagi izlanishlar arablargagina xos ilmdir (Avtohtan ta ’limot).

2. B a’zi sharqshunoslar fikricha, arab grammatikasi tizimidagi tilshunoslik nazariyasiga Gretsiya, Hindiston kabi davlatlaming madaniy merosi ta ’sir ko'rsatgan va bu ta’sir arab xalifaliklari rivojlanishida hamda turli ilmiy sohalar rivojlanishida muhim rol o ‘ynagan. Ba’zi olimlar grek tilshunosligi arab grammatikasiga ta’sir qilganligini inkor etmoqchi bo'iadilar. Boshqalar esa X asrda arab grammatikasi namoyandalari o 'z materiailarini bir tizimga solayotgan vaqtda grek grammatikasi ham kirib keigan deydilar. Qadimgi grek fanlari arab grammatikasiga ta’sir ko'rsatganligini tasdiqlovchilar sharqshunoslar orasida ko'plab topiladi.

3. Bundan tasliqari qadimgi hind fanlari, Sanskrit tili arab grammatikasi tizimiga ta ’sir ko'rsatganligi haqidagi fikrlar ham yo 'q emas.

V.M. Zveginsev 1957 yilda chop etilgan «A rab tilshunosligi tarix i» kitobida yuqoridagi fikrlar haqida shunday deydi: “Arab grammatikasi tizimiga tashqaridan bo‘!gan ta’simi shu paytgacha qilib kelingan tor doiradagi tilshunoslik ta’siri sifatida emas, balki keng qamrovli qadimgi va o‘rta asrlar madartiyatining o ‘zaro aloqasi va qadimda yashagan xalqlar turli doiralarining ta 'siri sifatida qarash kerak. Arab xalifaligi fanlarining rivojlanishida qadimgi yunon va qadimgi hind fanlari muhim rol o‘ynagan. Bular haqidagi ma’lumotlar ilm ahliga o ‘rta asr arab ilmlarining tarjima qilinishi natijasida ma’lum bo‘lgan.

Bunday tarixiy dalillar o ‘rganilar ekan, arab grammatikasi ihniga tashqi davlatlar tillari ta ’sirini inkor qilish qiyin. Ikkinchi tomondan esa, nemis sharqshunosi K. Brokkelman ta’kidlaganidek, arab grammatikasi boshqa tillar grammatikasidan keskin farq qiladi. Bu esa tashqi ta ’sir faqatgina arabiarga va ular grammatikasi vakillarining tilshunoslik haqidagi fikrlari rivojlanishiga majbur qiladi.

Lekin arab grammatikasi tashqi tilshunoslik ta’siri boshlanishidan oldin ham ma’lum yo‘lni bosib o ‘tgan edi. Demak, arab grammatikasiga koYsatilgan ta’sir arab grammatik nazariyasi shakllangandan ancha vaqt key in bo‘lgan” .

Arab grammatikasining shakllanishi asosan VII asrga to‘g‘ri keladi. Bunda ham tashqi tilshunoslik ta ’siri ko‘rinmas edi.

0 ‘rta asrdagi arab grammatikasining shakllanishi X asrga to‘g‘ri keladi. Arab grammatikasining shakllanishi uchun ketgan bunday katta vaqt biror til nazariyasining ta’sir ko‘rsatganligini inkor qiladi. Tarixiy hujjatlar guvohligicha, ko‘plab tillar grammatikasi yunon grammatikasi ilmlari asosida yuzaga kelgan, ammo ulaming shakllanishi uchun bu qadar uzoq muddat talab qilinmagan.

Keyinchalik arablar tili va dini arab xalifaligida hamda uning jamoatchilik hayotida muhim o ‘rin tutgan holda keng ко‘lam da tarqala boshladi. Arab tili xalifalikda va uning ko‘plab sohalarida muhim o'rin tutgan. U savdo-sotiq, madaniyat va davlatni boshqarishda asosiy aloqa vositasi bo‘lgan, natijada bunday holat arab klassik tili hamda m e’yoilarini puxta o‘rganish va uning oldiga yangi muammolar qo‘vishni taaozo qilgan. Bu esa Qur’on tili sofligini saqlash va uni puxta o‘rganish imkonini bergan. Bu izlanishlar, o ‘z navbatida, XX asrga kelib arab grammatikasi shakllanishini nihoyasiga yetkazdi. Binobarin, arab grammatika nazaiiyasiga tashqi tilshunoslikning ta’siri ancha vaqt o ‘tgandan so 'ng namoyon bo‘la boshladi. Shunday bo‘lsa-da, arab grammatikasi o ‘zining asosiy xarakterini saqlab qoldi. Uning ba’zi terminlari yoki ikkinchi darajali hisoblangan ba’zi holatlarigina o‘zgardi. Tilshunoslik rivoji tarixini o‘rganish ham arab tilshunosligini to 'la qamrab olmagan.

Biroq bu o‘rganishIar o 'rta asrlardan hozirgi kungacha boMgan tilshunoslik tarixini o‘rganishga bag‘ishlangan asarlarda ham to ia ochib

berilmagan; uning sababi esa arab tili nazariyasi boshqa tilshunoslik nazariyalariga qaraganda mukammal o‘rganilmagan!igidadir. Shuning uchun arab graminatika ilmining asosiy holati nazariyasini o'rganib chiqish va uning metodologik tamoyillarini aniqlasb zarur. Ilmiy adabiyotlarda ko‘pincha arab tilshunosligi yutuqlariga e’tibor beriladi. Bunday yutuqlarga hind, yevropa tilshunosligi rivojiga ta’sir ko‘rsatgan o‘zak va turlanishlar haqidagi tushuncha kiradi. Shuningdek, tadqiqotchilar diqqatini Arabiston yarim oroli tilshunoslarining fonetika sohasidagi izlanishlari, xususan, tovushlarning yasalish o‘m i va usuli tasnifi, so‘zlashda nutq organlarining holati (arti- kulyatsiya) va ayniqsa fonetik holatlami tushuntirish va assimilvatsiya hodisasi singari’ar ham tortadi. Albatta, ular shakllangan tarixiy davr hisobga olinsa, bunday holatlarning ahamiyati juda katta. Biroq ilmiy adabiyotlarda faqat mana shunday hodisalamigina qayd etish arab grammatik nazariyasining katta ahamiyatga ega bo‘lgan tamoyillarini bir chekkada qoldiradi va grammatika nazariyasi haqida aniq tushuncha hosil qilish imkonini bermaydi. Holbuki, arab grammatikasini o ‘rganish o‘zming maxsus yo'llari bilan ajralib turadi. Bu yo‘llar arab klassik tilidagi o‘zgarishlarni tajribalarga asoslanib kuzatish natijasida kelib chiqadi. Bu usulning asosiy belgisi sifatida tildagi o‘zgarishlar va ulaming til tizimidagi o ‘zaro aloqasi tushunilgan. Bunday baholash asosida grammatik kategoriyalar tuzilgan. Arab klassik tilidagi turli holatlar tasnifi qilingan. Namuna sifatida gap bo‘laklari kategoriyasi so'zlarning ism, fe’l va xarflarga ajratilishini taqozo qilgan. Agar bu tenninlar Aristotelning mantiq ilmi bilan hamkorlik qila olish deb hisoblansa, shuni qayd etish joizki, arab tilidagi gap bo‘lak!ari Aristotei kitobidagi gap boiaklaridan tubdan farq qiladi.

Iosif Y'ustus SkaligerFransuz tilshunos, tarixchi, matematik, astronom, astrolog va teolog

olimi, antik matnlar to‘plovchisi va sharhlovchisi.Yuliy Sezar Skaligeming o‘g ‘li va mashhur kartograf olim Benedetto

Bardonenirig nevarasi bo‘lgan olim 1540 yil 5 avgustda Fransiyaning Ajen shahrida tavallud topdi. U 12 voshida Bardo shaliridagi Giena kollejida tahsil olgan. Yoshlik chog‘laridan boshlab lotin, qadimiy yunon tillarini, yahud va arab tillarini juda yaxsh; o‘rgangan.

I. Skaliger qomusiy olim sifatida 1573 yili M.T. Vorronaning “De Lingua L a tin a” traktatiga va 1575 yil Rim tilshunosi S.P. Festaning leksikografik asariga sharx yozdi.

U 1593 yilda Niderlandiyaga boradi va Leyden universitetida filolog olim sifatida ish olib boradi va Niderlandiya filologiyasi rivojiga o‘z hissasini qo‘shadi. U 1609 yil 21 yanvarda Leyden shahrida vafot etgar.. Leydendagi mashhur universitetlardan bin uning nomiga qo'yilgan.

T eodor NyoldekeNemis somiyshunos, arabshunos, eronshunos, turkshunos olimi. l.T

1836 yil 2 martda Harburg shahrida tavallud topdi. 1868 yildan Kilsk va Ciattigen universitetlarida, 1872 yildan 1906 yilgacha Strasburg ur.iver- sitetida sharq tillari bo‘yicha professor lavozimida ishlagan. 1885 yil Peterburg Fanlar akademiyasida muxbir a’zo va 1927 yildan SSSR Fanlar akaderniyasida fahriy a ’zo hisoblangan.

U Qur’oni karim, somiyshunoslik, eronshunoslik, turkshunoslik hamda sharq madaniyati va tili haqidagi 700 ga yaqin asarlar muallifi.

U 1930 yil 25 dekabrda Karlsrue shahrida vafot etgan.

Fyuk logann Vilgelm

I.V. Fyuk nernis sharqshunos arabshunos olim. U 1894 yil 8 iyulda Germaniyaning Mayn daryosi sohilidagi Frankfurt shahrida tug‘ildi. IJ 1930-35 yillarda Dakka shahri universitelida professor bo‘lib ishlagan. 1948 yilda Leypsig shahridagi Sakson Fanlar akademiyasining a ’zosi, 1961 yilda Qohiradagi “Arab tili akademiyasi”ning muxbir a ’zosi bo‘igan. 1956 yilda Nemis arabshunosligi rivojiga qo 'shgan hissasi uchun GDR ning “Milliv mukofoti”ga sazovor bo‘lgan.

I.Fyuk ijodi davomida arab tili va adabiyoti tarixiga oid asarlar, arabshunoslik tarixiga oid 1950 yildan shu kunlargacha chop etilayotgan “Arabiya 1950” nashrining hamda ilk islom tarixiga oid bir qancha inanbalar muallifidir. U ba’zi g ‘arb tilshunoslaridan farqli oMaroq islom ta’limotidagi hadis ilmini mukammal o'rgandi va haqiqiy hamda to‘g ‘ri hadislar borligini ilmiy jihatdan isbotlab berdi.

I.Fyuk 1974 yil 24 noyabrda Galle shahrida vafot etdi.

K arl B rokkelm anNemis sharqshunos olimi Karl Brokkelman 1868 yilning 17

sentyabrida Germaniyaning Rostok shahrida dunyoga kelgan. Sharq tarixi, arab adabiyoti, somiyshunoslik, arab adabiyoti va arab bibliografik lug'atlari tuzish ishlari bilan shug‘ullangan. Uning e ’tiborga sazovor ishlaridan biri “A rab tili ta rix i” nomli so‘rovnomasi(spravochnigi)dir.

Rus sharqshunos olimi Krachkovskiy fikricha, bu asar arablaining arab tilida ijod qilgan yozuvchiyu shoirlari, undan tashqari VII asrdan XX asrgacha bo‘lgan tarixchilari haqidagi to‘liq m a’lumotlar to ‘plamidir. Asarning I tomi 1898 yilda, II tomi 1902 yilda nashr qilingan.

Brokkelman Brekley, Kyoniksberg, Galle, Berlin universitetlari professori unvoniga ega bo‘lgan. 1956 yilning 6 mayida Galleda vafot etgan.

Tayanch iboralar: Moskva universiteti, arab xrestomatiyasi, rus arabshunosligi, to'liq matn, yahudiy tili, Shohnoma, Peter burg xalq kutubxonasi, darslik tuzish, arabcha-ruscha lug'at, akademik, arab qo ‘lyozmalari, general, musulmon ekzotik madaniyati.

XVIJI-XIX asr oxirlari va XX asr boshlarida mustaqil maktab sifatida shakllangan m s arabshunosligi butun dunyo arabshunos lari tomonidan tan olingan olimlar avlodini yetishtirib chiqardi.

A.V. B oldirev (1780-1842), X.D. F rena (1782- 1851), B.A. D arka (1805-1881), V.F. G irgax (1835-1887), V.R. Rozen (1849-1908) singari mashhur arabshunoslar shular jumlasidandir.

A.V. BoldirevMoskva universiteti 1811 yilda A.V. Boldirev sharq tillarini o ‘qitishni

boshlagan yagona bilim dargohi edi. Boldirevning bu tiilarga qiziqishi universitetni tugatgan yilda (1806) ayon boMgan edi. Uning tarbiyachisi M.N.Muravyov o 'sha paytdayoq unga sharq tillarini o'rgatish uchun Gat- tegenga jo ‘natish niyati borligini yozgan edi. Boldirev GermaniyadaA.G. Eyxorn (1752-1827) huzurida somiyshunoslik va adabiyotshunos- likning jiddiy maktabini o‘tadi va bir necha yil mobaynida Parijda Silvestr de Sase (1758-1838)dan musulmon sharqi tillarini o ‘rgandi. Ustozlaridan birinchisinmg ta’sirida u 1898 yilda Gattegenda V. Jonsning (1746-1797) inglizcha asari asosida u'zining ilk tekstologik ishi, ikki muallaq, matnini nashr ettirdi. Boldirev yaratgan birinchi qoMIanma o‘sha pavtdagi fan yutug‘i deb e ’tirof etildi va uning har ikkala nashri (1827, 1836) ham hech mubo- lag'asiz, butun Rossiya bo‘ylab tarqaldi. Uning Silvestr de Sasening puxta ishlangan to'plam iga asosiangan grammatikasi - g'oyat siqiq, lekin o 'z davriga nisbatan olganda qoniqarli edi, Bu qo‘llanma Navrotskiyning (1867) keng ko'lamli «T ajriba lari» chiqqunga qadar o ‘zining o'quv ahamiyatini saqlab qoldi. Yosh tadqiqotcni tomonidan yaratilgan «A rab xrestom atiyasi» yanada katta ahamiyatga ega bo‘ldi va ikki maita (1827, 1832) nashr qilindi. Oxirgi naslirida bu asar til o‘rganishni boshlovchilar uchun qulay bo‘lgan lug‘at bilan to‘ldirildi. Boldirev «Arab xrestomatiyasi» kitobining aharniyati fan tarixida nihoyatda kattadir, Kitobga ko‘plab mu’jaz hikoya va rivoyatlar kiritilganligi tarjimalar uchun juda katta qulaylik tug‘dirdi va rus tiliga o'girilgan holda shu asarlar Boldirevning o‘zi va shogirdlari tomonidan o ‘sha paytilagi turli nashriyotlarda, asosan, Moskva jumallari va almanaxlarida chop etiidi. Boldirevni arabshunos sifatida qiziqtirib kelgan johiliya she’riyatidan «M uallaqa»larning to‘liq matni va taijimasi 1832 yilda ikki kitob bo‘lib nashr etildi. 1829 yilda Moskvada chop etilgan Qur’on parchalarining nashri ham Boldirevga tegishlidir.

V.R. RozenV.R.Rozen sharq tillari fakulteti taiabalari safiga 1866 yilda 17 yoshda

ao ‘shildi. U universitetda odat bo‘lib qolgan sharqshunoslik an’analariga muvofiq D.A.Xvalsondan yahudiy tili bo‘yicha tahsil olgan holda, arab va fors tillariga birday e ’tibor qaratgan edi. «Shohnom a»ga bag' ishlangan mavzuidagi inshosi uchun oltin medal bilan taqdirlangan Rozen butun umri davomida chuqur bilimli eronshunos va arabshunos bo‘lib qoldi. V.R. Rozen o‘z tadqiqotlarining asosiy qismini Sharqiy Yevropa bilan bog 'liq arab manbalari sari yo‘naltirda. Uning geograf al-B akriy (1878-1903) va sayyoh ibn Fazlan (1904)ga bag‘ishlangan tadqiqotlari hozirgacha tengi yo‘q bo‘lib qolmoqda. Uning N.Ya. M arr (1864-1934), S.F. O ldenburg (1863-1934), V.V. B artold (1864-1930) singari ko‘pgina shogirdlari borki, ulaming nomlari fan tarixida hech qachon unutilmaydi. Rozenning shogirdlari orasida nafaqat olim arabshunoslar, balki diplomat arabshunoslar ham bot edi. Shunday arabshunoslar amalga oshirgan ishlardan biri A.F. Shebuning Peterburg xalq kutubxonasida uzoq yillardan buyon saqlanib kelayotgan mashhur «Usmoniy» Q ur’onning (1897) atroflicha paieografik tadqiqotidir. Keyinchalik Qohirada konsul bo'lgan davrda u Xeziv kutubxonasidagi yana bir «Usmoniy» Qur’on nusxasiga batafsil ilmiy ish bag‘ishladi. N.A. Karaulov bir muncha keyinroq o ‘sha yerda «M usulm on huquq lari asoslari» (1909) to‘plamini chop ettirdi.

Shuningdek, tarixchi N.A. Mednikov (1855-1815) ham yuqoridagi olimlar kabi edi. Uning qalamiga mansub to‘rt tomlik asar Falastinning arablar iste’losidan salb yurishlarigacha bo‘lgan tarixi haqidagi materiallar to‘plamidir.

X K .B aran o vArab filologiyasi o ‘qitilishi kengaytirilishi ushbu fan bo‘yicha turli

o ‘quv qoMlanmalari yaratilishiga olib keldi. U laming orasida ko‘zga ko‘ringani X.K.Baranovning 1947 yilda nashr etilgan «Arab tili» dars- ligidir. Bu kitob tez orada sharqshunoslik markazlarimizda arab tili boshlang'ich kurslari uchun asosiy qoMlanma deb tan olindi. Bu darslik o ‘sha yillaming uslubiy talablarini hisobga olib yozilgan. Baranovning ushbu kitobi o'tm ishda yaratilgan qo‘llanmalaming qimmatli jihatlarini o ‘zida mujassamlashtirgan birinchi chinakam dars'ikdir. Shuni aytish joizki, Baranov lug‘ati mainlakat arabshunosligini rivoilantirishda nechog‘lik katta ahcimiyat kasb etgan bo‘lsa, ushbu darsligi tilni o ‘qitishda shunday ahamiyatga ega bo‘ldi. Shundan keyingi yillarda o ‘qitish uslubiyati tako- millashtirilishi munosabati bilan yangi darslik tuzish muammosi maydonga keldi. Shuningdek, 1937 yil X.K. Baranovning toshbosmada chiqarilgan «Arab xrestomatiyasi»dan Suriya, M isr va Iroq gazeta, jum al uslublari, badiiy proza asarlari namunalari o ‘rin olgan. Bu asar talabalami hozirgi

zamon arab poeziyasi bilan tanishtiradi. Yuqorida tilga olingan «Namu- nalar»dan qariyfc o‘n yil keyin nashr etilgan ushbu asar uning ba’zi bo'lim larini birmuncha yangiladi va to ‘ldirdi. Ikkinchi jahon urushi oxirida Moskva Sharqshunoslik instituti tomonidan klassik arab tili matnlari bilan nashr etilgan yana bir xrestomatiya ham X.K. Baranov qalamiga mansubdir. Biroq xrestomatiyalardan tashqari arab tili darsliklari hamda arab tili o ‘rganish yuzasidan amaliy qo‘llanma ham zanir edi.

1933 yilda Moskvada X.K. Baranov, A.M. Kaxaev va R.A. Subbotin- lardan iborat o'qituvchilar guruhi tomonidan tuzilgan ikki qismdan iborat «A rab tili darslig i» bosmadan chiqdi. Shuningdek, X.K. Baranovning katta "A rab ch a-ru sch a lug‘at"in ing nashr etilishi (1940-1946) e’tiborga sazovor voqea bo‘ldi. Lug"at hozirgi zamon tili leksikasini qamrab olgan va 1880-1940 yillar arab badiiy adabiyoti hamda matbuoti matnlari asosida tuzigan edi.

I.Y u. KrachkovskiyI.Yu. Krachkovskiy 1883 yil 4 (16) martda Vilnyusda tug'ildi.

I.Yu. Krachkovsiy zamonaviy arabshunoslik tnaktabining yaratuvchilaridan biri bo‘Igan arabshunos olimdir. U 1905 yilda Peterburg universitetining sharqshunoslik kulliyotini tugatdi. 1910 yil privat dotsent (revolyusiyadan oldingi Rossiyada va ba’zi Yevropa mamlakatlarida oliy o‘quv yurtlarida unvon jiliatidan dotsentga to‘g ‘ri keladigan shtatsiz o‘qituvchi va uning unvoni), 1918 yildan Petrograd, keyinchalik Leningrad universiteti professori, ko‘pgina o ‘quv va izlanish maskanlari olimlari kengasliining a’zosi, bir qator ehet el sharqshunoslik jamiyati akademiyalari, xususan, Damashq Fanlai akademiyasi, Buy<ik Britaniya qirolligining Osiyo jamiyati, Polsha va Lron Fanlar akademiyasi va boshqa ko‘pgina jamiyatlar a’zosi bo4di. 1921 yilda u SSSR Fanlar akademiyasi akademigi etib saylandi. I.Yu. Krachkovskiy 1942 yilda SSSR Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti direktori etib tayinlandi.

I Yu. Krachkovskiy o‘rta asr, shuningdek, yangi davr arab adabiyoti, tarixi va san’ati bo‘yicha ko'pgina ilmiy ishlar muallifidir. I.Yu. Krachkovskiy, avniqsa, yig‘ilishlarda arab qo‘lyozmalariga alohida e ’tibor qaratar edi. 1943 yilda I.Yu. Krachkovskiy SSSR Fanlar akademiyasi til va yozuv instituti olimlari kengashining a’zosi bo‘ldi.

Olim. shuningdek, arab xristian adabiyoti, o‘rta asr Efiopiya adabiyoti va san’ati, qadimgi Janubiy Arabistonning tarixiy-madaniy va epigrafikaga oid yodgorliklar bilan shug‘ullanib, ular bilan tanishib chiqqan.

Unirig Efiopiya adabiyoti va san’atini o ‘rganishg3 oid bo igan «Efiopiya filologiyasiga k irish» (1955 у ) nomli kitobi mavjud.

I.Yu. Krachkovskiy SSSRdagi arabshunoslar uvushmasi asoschisi hamda uning rahbat i bo ‘lgan.

Uning juda ko‘p kitoblari, risolalari, ocherk, maqolalari mavjud. «Ispariiyadagi arab madaniyati» risolasi (1937), «Arab adabiyoti» maqo-

98

Iasi, «Избранные сочетания» — «Tanlangan asarlar», «Abu-1 Ala al- Maarri», «Risolat al-inalaa-ika» (1932), «Arab geografik adabiyoti», «Arab qo‘lyozmalari ustida», «Abul-Faradj Al-Vava damaskiy» tanlangan asari, «Arab adabiyoti Amerikada» (1928), «XX asrdagi arab adabiyoti» (1946y), «Muxammad Tohir al-Karoxi» (1946), «Rus arabshunosligi bo‘yicha ocherklar» (1950), «Shayx Gentariy professor» kabi asarlar shular jumlasidandir.

I.Yu. Kraclikovskiy yer yuzasidagi barcha inusulmonlaming muqaddas kitobi boim ish «Qur’oni karim»ni rus tiliga taijima qildi.

I. Yu. Krachkovskiy 1951 yil 24 yanvarda Leningradda vafot etdi.XIX asr 70-yillarida arab asl nusxasidan «Qur’on» rus tiliga tarjima

qilingan edi. Bulaming biri (1871) general D.N. Boguslovskiy (1826-1893), ikkinchisi esa (1878 y.) G.S. Sablukov (1804-1880) tomonidan amalga oshirilgan edi. Lekin arabshunoslikka e ’tibor kuchaygan sari, kitobxonlar bu tarjimalaming ko‘pgina joylarida xatolar mavjudligini, ma’nolar noto‘g ‘ri talqin qilinganligini anglab bordilar.

Shu boisga ko‘ra I.Yu. Krachkovskiy boshqa tarjima yaratishga kirishdi. I.Yu. Krachkovskiy «Q ur’on»ni tarjima qilish ishlarini 1921 yilda «Q ur’on» ma’ruzalari kursi bilan bog‘liq holda boshladi. Uning birinchi qilgan ishi G. Flyugel tarjimasi matn xatolarini to ‘g ‘rilash bo'ldi. Flyugelning Qur’on bo‘yicha birinchi ma’ruzalari I.Yu. Krachkovskiy tomonidan 1915-1916 yillar o ‘qilgan edi.

M a’lumki, I.Yu. Krachkovskiy tarjimasi rus tilidagi eng oxirgi tarjim a. Bu tarjimani ko'rib chiqadigan bo‘lsak, I.Yu. Krachkovskiy tanlagan uslubga alohida e ’tibor berish kerak. Chunki, undan oldingi tarjimaiaming barchasida, aynan bir xil bo‘lmasa ham, bir tipdagi xatolarga yo‘l qo yilgan. Bn tarjimalaming barchasi, ozmi-ko‘pmi, musulmon ekzotik madaniyati an’analariga asoslangan.

I.Yu. Krachkovskiy bajargan «Q ur’on» tarjimasi esa umuman boshqa o ‘zakka asosianib yaratilgan. U o‘z tarjimasida, avvalo, tarixiylik tamoyiliga suyangan, I.Yu. Krachkovskiy «Qur’on»ni adabiy yodgorlik, nasrda yoziigan arab adabiyotining ilk vodgorligi sifatida tarjima qilgan. I.Yu. Krachkovskiy «Qur’on»ni hech qanday diniy talqinsiz tarjima qilishni oldiga maqsad qilib qo‘ydi va u tushunmagan joylarini ham «Qur’on»ning o‘zi yordamida, Q ur’on yaratilishidagi tilshunoslikka asosianib tarjima qildi. U qadimgi arab poeziyasi va prozasidan foydalangan.

Q ur’onni bu yo‘l bilan tarjima qilish I.Yu. Krachkovskiy ilmiy faoliyatini Qur’onni undan oldin tarjima qilgan rus va g ‘arbiy Yevropa olimlari faoliyatidan ajratib turadi.

Biroq bir qator narsalar I.Yu. Krachkovskiyga «Qur’on»ning tarjimasini butunlay tugatishga xalaqit berdi. Tarjima matni adabiy tomondan ishlab chiqilmagan edi. Yana l.Y u Krachkovskiy «Q ur’on»ni tahlil qilish uchun umri oxirigacha yiqqan materiallar ham yozihnay qoldi. U bu

materiallami larjimaning qo‘lyozmasiga qisqacha izoh konspekt sifatida yozib qo‘ygan edi. Bu izohlar Q ur’on haqidagi ilmiy adabiyotlarga asoslangan va uning matni alohida so‘z, birikma, konstruksiya va boshqalar filologik talqinini o ‘z ichiga olgandir. Agar gapning ma’nosini bildirish uchur. so‘z qo‘shilgan b o isa , bu so‘zlar qavs ichida berilgan.

Izohlarda berilgan matenallaming barchasi «Qur’on»ga adabiy yodgorlik sifatida qarash kerakligini ko‘rsatadi. Qayd etilgan bu material va sharhlarda qo‘shimcha so‘zlarsiz iloji bo‘lmagan joylardagina qavs ichida so‘zlar berilgan. f.Yu. Krachkovskiy taijimasi 1963 yilda nashr qilindi. Unga V. Belyaev va P. Greznevichlar so‘zboshi yozgan edilar.

I.Yu. Krachkovskiy yozgan izoh-sharhlar 1986 yilgi nashrda to ‘liq bosilib chiqqan.

Amaliy mashg‘ulot savollari:1. G'arbdagi yirik arabshunoslik markazlari.2. Arab nahvi yaratilish tarixiga chet el olimlarining ilmiy yondashuvi.3. Karl Brokkelman va boshqa arabshunoslar.4. I. Yu.Krachkovskiy ilg‘or tarjimon.5. Arabcha-ruscha lug‘at kitobining yetuk muallifi.6. Sibaveyhining al Kitob asari Parijda.7. Arab tilshunosligi mustaqil ilmiy yutuq.8. Arab tilshunosligi tarixi kitobi muallifi.9. Italiyada arab qo'lyozmalariga qiziqish.10.Gollandiyalik arabshunoslar.11.Nemis sharqshunoslik jamiyati.12.Arab va somiyshunoslikning fransuz maktabi.

Adabiyotlar1. Белова А.Г. Семитский occuu. —М., 2004. язык в P.2. Конрад НИ. Старое востоковедение и его новые задачи. Стати.

-М., 1972.3. Крачковский М.Ю. Очерки по истории русской арабистики.

Избранные сочинения. Т. У. -М.. 1958.4. Рибапкин Б. С. Арабская лингвистическая традиция. — К., 2000.5. Fuck. J. Untersuchungen zur arabischen Sprach-und Stilgeschichte -

Berlin, 1959.6. FtickJ. Die arabischen studien in Europa. — Leipzig. 1955.7. Шагаль В. 3. Языковой аспект национальных процессов в арабских

странах. - М. 1987.

YETTINCHI BOB

0 ‘ZBEK IST0N D A ARABSHUNOSLIK FANINING TARAQQIYOTl

О ‘z-o ‘zini el ishiga bag ‘ishlagan, inson larbiyasiga jon tikkan oliyjanob о 'qituvchilarni, mo ‘ ’tabar muallimlarni bundan buyon ham boshimizga к о 'taramiz.

Islom Karim ov

7.1. O ‘zbekistonning yirik arabshunos olimlari ijodidan lavhalar

Tayanch iboralar: Allomalar, arabiyzabon asarlar, lib qonunlari,B.Z.Xolidov maktabi, O'zbekiston arabshimoslari, ilmiy izlanish, Bobur nom-li oltin medal, Oozon universiteti, arab xalq romani, Leningradlik toliba, arabshunos tarixchi, arab tili grammatikasi, Zamaxshariy izdoshlari.

M a’lumki, eramizning o ‘rtalarida Xorazm, Buxoro, Marv, Samarqand shaharlari yirik bilim va m a’rifat o'choqlari bo ‘lgan. 0 ‘rta Osiyoda arab tili ilmiy til hisoblangan va barcha maktab, madrasalarda o‘qitilgan. 0 ‘rta Osiyolik yirik olimlar arab tili va madaniyatining rivojlanishida o ‘zlarining katta hissalarini qo‘shganlar. Dunyoga mashhur matematik M uhammad ibn Muso Xorazmiy, astronom Ahmad Farg‘oniy, yirik faylasuf Abu Nasr Forobiy, qomusiy olimlar Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, tilshunos olim Mahmud Koshg'ariy, xorazmlik buyuk filolog Mahmud Zamaxshariy kabi olimlar o‘zlarining o 'lm as asarlari bilan arab fanini yuqori bosqichga ko‘tardilar.

Mazkur allomalaming ilmiy faoliyatlarini davom ettirgan m a’rifatparvar arabshunos ustozlarimiz soni juda ko‘p. Ikki-uch yo‘nalish bo'yicha ijod qilgan arabshunos olimlar arab tili va adabiyotini tadqiq etishda, arabiyzabon asarlami nashr etishda o‘zlarining salmoqli hissalarini qo‘shdilar. Shunday olimlar jumlasidan bo‘lmish E.Muhammadxo‘jaev, S.G‘aniev, S.Mirzaev, Yu.Xakimjonov, A.Sale, B.Xolidov, U.Karimov, I.Abdullaev, P.Bulgakov, Solih Ahmad Baxshi, Q.Nosirov. A.Irisov. H.Hikmatullaev, A.Karimov, O'.Qoriev, A.Abdujabborov, M.Xo‘jaev va boshqalaming ilmiy faoliyatlarini arabshunoslik fanining ulkan yutuqlari deb atashimiz mumkin.

Keyingi yillarda 0 ‘zbekistonda arabshunoslik fanining rivojiga ulkan hissa qo‘shayotgan usfozlarimizdan I.G.Fateyeva, N.Ibrohimov, E.Talabov,A.Hasanov, T.Sattarov, R.Xo‘jayeva, T.Muxtorov, Z.Islomov, T.Qodirov,

G.Toshmuhammedova, N.P.Ashixmina, M.Akbarova, M.Ziyovuddinova, M.Toshqo‘ziyev, G.F.Kolesnikova, B.Ibrohimov, D.Aliev, O. Musaev,B.Irisov, N.Orifxo‘jaev, S.Rustarniy, Yu.Ismoilova, M.Nosirova kabi olim- larimizning ilmiy faoliyati ibrat oladigan darajadadir

Eshonxo‘ja Muhammadxo‘jaev

1872 yilda tug‘ilgan. U 1920 yil Buxoro revolyutsiyasidan keyin Xalq adliya komissarligida ishladi. 1928 yilda yoshi o4ib qolganligi uchun ishni tashlab, bir muddat dehqonchilik bilan shug‘ullandi. E.Muhammadxo-jaev 1944 yili 0 ‘z FA Sharqshunoslik institutiga ishga qabul qilindi.

Bu arabshunos olim juda ko‘p asarlami arab va fors tillaridan o‘zbekchaga tatjima qilgan, Afsuski, Beruniyning “Hindiston” asaridan qilgan tarjimasidan tashqari deyarli barcha taijimalari qo‘lyozma holida qoigan va Sharqshunoslik institutining qo'lyozma fondida saqlanmoqda.

E. Muhammadxo‘jaev islom huquqshunosligi - fiqhga oid atamalardan 1200 tasini va tasavvufga oid atamalardan 400 tasini to'plab, o'zbekchaga tarjima qildi (inv.№25, 45-I-II). So‘ngra faylasuf ibn al Arabiyning “Fusus al- hikam”(“Qimmatbaho bikmat toshi” inv .№9586-11) asarini , Forobiyning “Fusus al-hikam” (9586-1) “Uyun al-Masoil” (“Masalalar bulogT'), “Savollar va javoblar”, “Falsafani bilishdaii oldin nimalarni bilish kerak”, “Aql haqida”, “ Ikki hakim (Arastu va Aflotun) qarashlari haqida” va boshqa bir qancha asarlami arabchadan o‘zbekchaga tatjima qildi.Undan tashqari E. Muhammad- xo‘jaev 0 ‘rta Osiyoning mashhur kishilari tarjimai holiga oid ko‘p mate- riallarni arabcha, forscha manbalardan to‘plab, taijima qilgan. Ibn Hallikon- ning “Vafoyot ul-a’yon” (“Mashhur kishilar vafotlari”), Qutfiyning “Tarix ul- hul<a!no” (“Hakimlar tarixi”), Bayhaqiyning “Tatimmat sivonul hikma” (“Hikmat sandig‘iga qo‘shimcha'’) asarlarini arabchadan, o‘rta asr tarixchisi Mir- xondning “Ravzat us-safo” asaridan hamda XIX asrda Eronda nashr etilgan ‘‘Nornai donishvaron” asarida mashhur kishilar tarjimai hollarini to‘plab, ulami forschadan o‘zbekchaga taijima qilgan. Undan tashqari, E.Muhammadxo‘jaev Ibn Ro‘shd, Abu Bakr Roziy, Abdulhomid G ‘azzoliy, Alimad Donish kabi mutafakkirlar asarlaridan tarjimalar qilgan. Bu taijimalar albatta, sharq tillarini b:lmagan xodimlarga va yosh olimlarga katta yordain beradi

E.M uhammadxo‘jaev 1953 yilda 81 yoshida Toshkentda vafot etdi.

Sodiq MirzaevUrushdan keyingi davrda 0 ‘rta Osiyo davlat universiteti (hozirgi

0 ‘zbekiston Milliy universiteti) sharq fakultetining eng hurmatli o ‘qituv- chilaridan biri edi. U 1885 yilda Toshkentda ko‘nchi oilasida tug'ildi. Dastlab maktabda, so‘ng madrasada o‘qib, uni 1917 yilda tugatdi. Madrasada u arab,

fors tillari adabiyoti bilan bir qatorda mantiq va matematika fanirn ham o ‘rgandi. Revolyutsiyadan so‘ng Mirzaev o‘rta maktab va texnikumlarda dars berdi. 1918 yildan boshlab o‘ttiz besh yil davomida o‘rta va oliy maktablarda pedagog boMib ishlab keldi. Yuzlab kadrlar tayyorlashga o‘z ulushini qo‘shdi.S.Mirzaev dastlab taijimonlik bilan shug‘ullandi.

1939 yilda SSSR Fanlar akademiyasi 0 ‘zbekiston filialining Til va adabivot institutiga xodim bo‘lib keldi.

S.Mirzaev bu institutda Navoiy asarlarini o ‘rganish va uning asarlariga izohli lug‘at tuzishda ishtirok etdi. Navoiy devonini nashrga tayyorladi. 3942- 44 yillar orasida u 0 ‘zbekistonning XVI asr tarixiga oid qimrnatbaho qo‘lyozma asar bo‘lmish Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarini (60 bosma taboq) o ‘zbekchaga tarjima qildi. S.Mirzaev Toshkentda Sharq- shunoslik institutida saqlanayotgan Ibn Sino asarlari bibliografiyasini tuzdi. Bu asar Ibn Sinoning Sharqshunoslik institutida mavjud asarlari (bibliogra- fiya) nomi bilan 1955 yilda Toshkentda nashr etildi. U “Bobumoma” asarini nashrga tayyorlovchiiardan biri edi. 1947 yili S.Mirzaev “Navoiy aruzi” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi. S.Mirzaevning bu ishiga taniqli olim E.E. Bertels katta baho bergan edi: “Bu isb inuallifdan juda katta chidam, matonat va aniqlikni talab qilardi. Natijada, bu ish Navoiy doston- larini o‘rganuvchilar uchun tengsiz qo‘llanma bo‘lib qoladi” .

S.Mirzaev “Navoiyda qofiya”, “0 ‘zbek she’riyatida qofiya”, “Navoiy va medisina”, “Beruniy va saydala ilmi” kabi maqolalar bilan bir qatorda “Fors-tojikcha she’r tuzilishi kursi”, “Navoiy g‘azallarida vazn ko‘rsat- kichi”, “Arab adabiy tili grammatikasi”, “ Arab poeziyasida aruz vazrii” kabi katta hajmli asarlar ham yozgan. 1948 yilda u Forobiyning “Kitobu oro ahl al fozila” (Ideal shahar odamlarining qarashlari haqida kitob) asarini arabchadan o'zbekchaga tarjima qildi. Lekm S.Mirzaevning ahamiyatga molik bir qancha ilmiy ishlari nashr qilinmay, qoiyozm aligicha qolib ketdi. S.Mirzaev Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarining asosiy tarjimonlaridan biri edi. U sharq tabobatidan yaxshi xabardor bo‘lganligi sababli bu soha bo‘yicha yaxshi maslahatchi ham hisoblangan. S.Mirzaev “Tib qonunlari”ning 1-3 tomlarining arabchadan o‘zbekcha va nischa tarjimasida qatnashgan.

S.Mirzaev 1944-1949 yillarda 0 ‘rta Osiyo Davlat universiteti (hozirgi 0 ‘zbekiston Milliy universiteti) sharq fakulteti arab kafedrasini boshqardi. Sharq fakultetida u arab tili va aruz vaznidan dars berib, ko‘p studentar hurmatiga sazovor boMgan edi. 0 ‘rta Osiyoning hozirgi juda ko‘p ziyolilariS.Mirzaev shogirdlaridir. U xalq medisinasini o ‘rganishga juda qiziqar edi, xatto dorivor o‘simliklardan to ‘plab borib, keyinchalik isitma, bezgak (malyariya)ni davolaydigan dori topadi va 0 ‘zSSR Sog‘liqni saqlash

ministrligining 1951 yil 8 yanvardagi qarori bilan S.Mirzaevga shu donning mualliflik xuquqi beriladi.

S.Mirzaev 1961 yil 11 martda Toshkentda vafot etdi.

Boqi Zohidovich Xolidov0 ‘zbekistonda sharqshunoslik fanining rivojlanishiga, ayniqsa, sharq-

shunos mutaxassislar tayyorlash borasida katta hissa qo‘shgan olim. U 1905 yilda Tataristonning Buva shahriga yaqin bo igan Kamzo qishlog'ida dehqon oilasida tug'ildi. Dastlabki ta’limni qishloq madrasasida oldi. U yerda arab tili va adabiyotini o‘rgandi, ayni zamonda maxsus rus maktabiga qatnab, rus tilini o ‘rganadi, so‘ngra o‘qituvchilik qildi. Keyinchalik Ashxobodda «Sho‘rolar Turkmanistoni» gazetasida xodim, taijimon, bo‘lim boshlig‘i bo‘lib ishladi. U bir qancha olimlardan sharq xalqlari tillari va adabiyotini o ‘rgandi. U K.Shamun, A.Umariy va Alizoda kabi olimlardan arab tili grammatikasi, arab adabiyoti nazariyasini, arab poeziyasini, aruz ilmini, fors tili va adabiyotini, ozarbayjon hamda turkman tili va adabiyotini o ‘rgandi. 1935 yilda Qozon universitetining fizika-matematika fakultetiga o‘qishga kirdi. 0 ‘qishni tugatgandan so‘ng, Toshkentga yo ilanm a oladi va 1941 yil boshiga kelib kichik ilmiy xodim bo‘lib ishlaydi. 0 ‘zbekiston Fanlar akademiyasining Til va adabiyot instituti hamda Tarix institutida astronomiya bilan shug‘ullanadi. Lekin ko‘p o‘tmay urush boshlanadi. Urushda zobitlik va tarjimonlik qiladi.

1947 yildan boshlab, B.Xolidov 0 ‘rta Osiyo davlat universitetining sharq kulliyotida ishlaydi. Bu yerda mudarris, dotsent, eron-afg‘on kafedrasi mudiri, 1957 yildan umrining oxirigacha arab filologiyasi kafedrasida m udir b o iib ishlaydi. U matematik, ixtisosi - astronomiya, pushtu tilidan fan nomzodi, arab tilidan darslik kitobini yaratgan ustoz hisoblanadi.

Olim vatandoshimiz M ahmud Zamaxshariy asarlarini ham o ‘rga-nib bizga tanishtirdi. U o 'z ishini 50 dan ortiq asar yozgan Zamaxshariy merosining tasnifidan boshlaydi. Har bir asar ilmning qaysi sohasiga taalluqli ekaniigini va o ‘sha sohani qanchalik qamrab olishini aniqlaydi. Shundan so‘ng B.Xolidov M ahmud Zamaxshariyning mashhur asari «

ni tadqiq qila boshlaydi. Olim bu leksikografik asar haqida ayrim ilmiy filcrlar aytishga ulgurdi, biroq 1968 yilda vafot etadi.

B.Xolidovning etimologiya sohasidagi ishlari ham diqqatga sazovordir. Uning ba’zi so‘zlaming etimologiyasiga doir tadqiqoti yuksak darajadagi ilmiy asar hisoblanadi. Bu ishni yozishda olim somiy (oromiy, fmikiy, ifrit, arab), turkiy, (o‘zbek, tatar, qozoq, uyg‘ur), eroniy (dariy, pushtu, paxlaviy) va yevropa tillarida materiallardan foydalangan.

Uning yirik asari b o im ish is***" «A rab tili darslig i» birnecha marta nashr qilindi. Bu darslik 0 ‘zbekiston arabshunoslarining bir nechta avlodini tarbiyalab yetishtirishda yordam bergan.

Shayx Ziyovuddinxon ibn Eshon BoboxonShayx Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon 1908 yilda Toshkentda

tug‘ilgan. Mufti, diniy rahbar, Hofizul kalom bo‘lgan. 1923 va 30 yillar davomida o‘z otasi Eshon Boboxon Abdumajidxon o ‘g ‘li qo‘lida, so‘ngra Toshkentdagi Baroqhon, Ko‘kaldosh madrasalarida tahsil olgan. 1947 yilda Qohiradagi al-Azhar dorulfununini tamomlagan. 1943 yildan 0 ‘rta Osiyo va Qozog'iston musulmonlari diniy boshqarmasining raisi o'rinbosari va 1957 yildan umrining oxirigacha shu boshqarma raisi bo‘lib ishlagan. 0 ‘z hayoti davomida eng yuksak insoniy axloqqa zamin bo'luvchi diniy m e’rosimizni, ya’ni Muhammad ibn Ismoil al Buxoriy, Bahouddin Naqshband kabi alloma- larimiz merosini tarjima qilib, ommalashtirib kelgan. Bir qancha risolalar yozgan. 1982 yili 1’oshkentda vafot etgan1.

U baydulla Isroilovich K arim ovSharqshunos olim, dorishunoslik fanlari tadqiqotchisi, 0 ‘zbekiston

Respublikasi Fanl&r akademiyasining haqiqiy a ’zosi (1995 yil), 0 ‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1980 yil), Beruniy nomidagi Davlat mukofoti sohibi (1973 yil).

U 1920 yil 1 aprelda Toshkent shahrida tug‘ildi. U.Karimov 1941 yilda O 'rta Osiyo industrial kimyo-texnologiyasi institutini injener- texnolog ixtisosligi bo‘yicha bitirib, 1942-1944 yillarda shu fakultetda yordamchi o ‘qituvchi bo‘lib qoldi. 1944 yilda 0 ‘rta Osiyo davlat universitetining sharq filologiyasi kulliyotiga o ‘qishga kirib, 1949 yilda uning eron-afg‘on bo‘limini tugatdi.

U. Karimov 1952 yildan O ‘zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi sharqshunoslik institutida kichik ilmiy xodim, katta ilmiy xodim lavozimlarida ishladi. 1959-1975 yillarda shu institutning sharq qo‘lyozmalarini tavsiflash va kataloglashtirish bo‘!imiga aiudirlik qildi. 1976-88 yillarda sharq yozma yodgorliklarini o ‘rganish va nashr qilish bo‘Iimini boshqaradi. 1988-99 yillarda institutning yetakchi ilmiy xodimi va vafotigacha bosh ilmiy xodim lavozimida ishlab keldi.

U. Karimovning asosiy ilmiy faoliyati sharqdagi kimyo, dorishunoslik, tabobat ilmlari tarixi kabi sohalarini o ‘rganishga qaratilgan. Shu bilan birga uning arab badiiy adabiyoti bo'yicha ham anchagina ishlari bor.1953 yilda U. Karimov sharqning buyuk tabib va kimyogari Abu Bakr ar- Roziyning fanga nom a’lum boMgan «Kitob sirr ul-asror» asari bo‘yicha « Неизвестное сочинение Абу Бакра ар-Рози «Книга тайны тайн» в свете других его трудов по химии» mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi va 1957 yilda uni monografiya tarzida nashr etdi.

1 Хасанов М., Абзалова М. Араб тили дарспари. - Т., 2007. 162-6.105

Olim Abu Ali ibn Sino ilmiy merosining asosiy tadqiqotchisi va tarjimonlaridan biri edi. Uning faol ishtiiokida 1953-61 yillarda «Tib qonunlari»ning besh kitobi to‘la holda rus va o‘zbek ti'lariga tarjima qilinib, ilmiy izohi bilari nashr etildi.

IJ. Karimov 80-yillarda Z. Boboxonov bilan hamkorlikda ibn Sinoning gigienaga oid risolasini rus tilida, 1987 yilda X. Hikmatullaev bilan birga ibn Sinoning ikkinchi risolasini o ‘z ichiga olgan «Tibbiy risolalar» nomli kitobini o ‘zbek tilida chop etdi.

1972 yilda U. Karimov «Kitobi as-Saydana (Farmokognoziya) Beruniy» mavzuida doktorlik dissertatsiyasini himoya qiladi. Bu tadqiqot1973 yilda nos tilida Beruniyning tanlangan asarlarinirig IV tomi sifatida nashr etildi.

U. Karimov yirik ilmiy asarlari bilan dunyoga tanilgan olimdir. Uning bir qancha kitoblari chet ellarda xorijiy tillarda ham nashr etilgan. Uning yirik asarlari 40 ga yaqin bo‘lib, ulardan 12 tasi monografik xarakterga ega. Bulardan tashqari U.Karimov fan tarixi, sharq xalqlari tarixi, sharq adabiyoti va filologiyasi bo‘yicha yozilgan yigirmadan ortiq ilmiy ishga mas’ul muharrirlik qilgan. Uning rahbarligida 4 nomzodlik va 1 doktorlik dissertatsiyasi yoqlandi.

1993 yilda U. Karimov ijtimoiy fanlar sohasidagi xizmatlari uchun Bobur nomli oltin medal bilan mukofotlangan. Olim 1995 yil iyun oyida 0 ‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasiga haqiqiy a’zo etib saylandi.

U. Karimov umrining oxirgi yillarida Beruniyning «Kitob as-saydana fi-t-tib» asarini o ‘zbekchaga tarjima qilib nashrga tayyorlagan edi.

Ism atulla AbdullaevSharqshunos va manbashunos olim, filologiya fanlari doktori, professor,

0 ‘zbekistonda xizmat ko'rsatgan fan arbobi, Abu Rayhon Beruniy nomidagi Davlat mukofoti sovrindori. 1927 yil 10 rnartda Namangan shalirida tug'ilgan. 1957 yilda Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti aspiranturasiga kirib, Leningrad Davlat universiteti sharq fakultetiga yo‘llanma oladi va bu yerda klassik arab poeziyasi yuzasidan ilmiy ish olib boradi. U 1963 yilda professor V.I.Belyaev rahbarligida o‘z ilmiy ishini tugatib, Toshkentga keladi va 0 ‘z FA Sharqshunoslik institutida kichik ilmiy xodim vazifasida ishlay boshlaydi. Shu yili I.Abdullaev 0 ‘z FA Til va adabiyot instituti ixtisoslashgan kengashida “Поэзия на арабском язы ке в Бухаре и в С ам арканде” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qiladi. Uzoq yillar davomida Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida kichik ilmiy xodim, katta ilmiy xodim va yetakchi ilmiy xodim lavozimlarida xizmat qilib keldi.

I. Abdullaev 1979 yilda Moskvada SSSR FA Sharqshunoslik instituti ilmiy kengashida “Yatimat ad Dahr”- источник по истории арабаязыч-

ной литературы народов Мавераннахра и Хорасана» mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan.

Olim arabiyzabon olimlar asarlarini chuqur o‘rgana borib, 1984 yilda “ Поэзии на арабском язы ке в Средней Азии и в Хорасане Х -начало XI в.” monografiyasini nashr ettirdi. l.Abdullaevning arab tilidagi adabiyotga bag‘ishlangan maqola va ilmiy ishlari to‘plam hamda monogratlyalardan, ko‘p jildlik kitob va darsliklardan, jum ladan, besh jildlik “0 ‘zbek adabiyoti”(2-kitob, 1968), “0 ‘zbek adabiyoti tarixi’Yl-jild, 1977)dan joy olgandir. Saolibiyning O 'rta Osiyo arab tilidagi adabiyotiga oid “Yatimat ad Dahr”, “Tatimmat al Yatima” tazkiralari, “Latoif al Maori!” asarlari I.Abdullaev tomonidan o ‘zbek tiliga tarjima qilinib, ilmiy izohlar bilan nashr etilgan. “Yatimat ad Dahr” tazkirasi keyinchalik rus tiliga ham tarjima qilinib, chop etishga tayvorlab qo'vilgan. I.Abdullaev ilmiy faoliyat bilan bir qatorda yosh avlodga ta ’lim-tarbiya berish, yosh sharqshunos mutaxassislar tayyorlash ishlariga ham hissa qo‘shib kelgan. U 1962-1963 yillarda Toshkent davlat universiteti sharq fakuitetida arab tilidan dars bergan, 1972-1981 yillarda “0 ‘rta Osiyoda arab tilidagi adabiyot” mavzusida maxsus kurs o 'qigan, 1979-1980 yillar Toshkent davlat konservatoriyasida, 1980-1987 yillar davomida Toshkent davlat chet tillar instituti (Hozirgi Jahon tillari uni vers iteti)da o‘rindosh bo‘lib ishlab, talabalarga arab tilidari dars bergan. 1989 yilda unga O'zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi fahriy urivoni berildi va u shu yili Beruniy noniidagi Davlat mukofoti bilan ham taqdirlandi.

Olim 1993 yilda Namangan davlat universiteti Sharq tillari kafedrasiga mudir bo‘lib ishga o 'tdi va talabalarga arab tili, adabiyoti, islom tarixi, manbashunoslik, matnshunoslik kabi fanlardan ma’ruzalar o'qigan.

1. Abduilaev juda ko‘p ilmiy asarlar, monografiyalar, risolalar va ilmiy ommabop maqolalar inuallifidir.

Erninjon T alabov

Filologiya fanlari doktori, Toshkent Islom universiteti Sharq tillari kafedrasi professori, 1938 yilda tug‘ilgan.

Toshkent davlat universiteti sharq fakultetining arab filologiyasi bo‘limini 1963 yilda tugatgan.

1973 yili 0 ‘zbekiston FA Sharqshunoslik instituti qoshidagi ixtisoslashgan kengashda akademik U.I.Karimov rahbarligida “Abu Ali ibn Sino- ning sog‘!iqrii saqlashga doir risolalari” (filologik tadqiq, ilmiy tarjima, izoh va ko'rsatkichlar) mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi.

2004 yilda Toshkent davlat sharqshunoslik institutidagi ixtisoslashgan kengashda “Arab she’riyatida aruz tizimi” mavzuida doktorlik dissertatsiyasini yoqladi.

Olim o‘zbek tilidagi birinchi “Arab tili” darsligining muallifidir. Olimning 20 ga yaqin ilmiy maqolalari mavjud.

107

U darsliklar, o 'quv qoMlanmalari ustida ishlayapti, aruz muammolari va Abu Ali ibn Sino ilmiy merosini xalqqa taqdim etish masaialari borasida ilmiy tadqiqot olib bormoqda.

Ne’maiilla lbrohim ov0 ‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining akademigi (2000),

filologiya fanlari doktori (1984), professor (1985), O ‘zbekiston Respub- likasida xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1990), Imom al-Buxoriy xalqaro mukofoti laureati (1996, 1999), Misr Arab Respublikasidagi “M ajma’ al- lug‘at al-arabiyya"’ Arab akademiyasi a’zosi (2003).

Ilmiy yo'nalishi; 0 ‘rta asr arab adabiyoti, islomshunoslik, manbashunoslik, arab tilshunosligi va folklor.

1945 yil 8 avgustda M arg‘ilon shahrida tug‘ilgan. 1970 yilda Tashkent davlat universitetining Sharq fakultetini arab bo‘liinini bitirgan. 1970 yildan o ‘qituvchi, 1979 yildan dotsent, 1985 yildan professor, 1980 yildan arab filologiyasi kafedrasi mudiri, 1989 yildan sharq fakulteti dekani, 1991-2005 yillarda Toshkent davlat sharqshunoslik instituti rektori. N. lbrohimov SSSR FA Sharqshunoslik instituti aspiranturasini bitirib, 1975 yilda «Путешествие Ибн Баттуты - источник по истории Средней Азии» mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi. So'ngra Toshkentga qaytib, arab filologiyasi kafedrasida pedagoglik faoliyatini davom ettirdi.

Toshkent davlat universiteti sharq fakultetida o ‘qituvehi, katta o‘qituvchi, 1979 yildan dotsent lavozimida ishlab, arab tili, o ‘rta asr arab adabiyoti, islom tarixi kabi fanlar va maxsus kurslardan dars berdi.N. lbrohimov 1984 yilda Moskva sharqshunoslik instituti Ilmiy kengashida « Арабский народный роман (проблемы жанрообразования и стилья)» mavzuida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi.

N. lbrohimov Markaziy Osiyo tarixi va madaniyati, sharq adabiyotshunosligi va tilshunosligi, manbashunoslik, sharq tillarini o ‘qitish masalalariga oid nashr etilgan 150 dan ortiq kitoblar, monografiyaiar va ilmiy maqolalar muallifidir.

Olimning arabiyzabon yodgorliklami tadqiq qilish asosida yaratilgan «Ibn Battuta va uning 0 ‘rta Osiyoga sayohati», «Arab xalqlari romani», «O 'rta Osiyo xalq adabiyoti», uning umumiy taxriri ostida tayyorlangan to‘rt jildlik «Hadis» va boshqa bir qancha kitoblari o ‘zbek, rus, arab, tillarida nashr etilgan.

Olim sharqshunos, jumladan, arabshunos mutaxassislami tayyorlash borasida tinmay mehnat qilgan. Lining rahbarligida bir qancha fan doktori va fan nomzodi yetishib chiqdi. Hozirda u bir necha tadqiqotchilaming doktorlik va nomzodlik dissertatsiyasiga rahbarlik qilmoqda.

Olim Misrdagi Qohira, Al-Azxar, Ayn Shams universitetlarida, Quvayt universiteti va Fors ko‘rfazidagi qator boshqa o ‘quv va ilmiy

markazlarida o‘zbek faniing yutuqlari va madaniy merosi haqida ma’ruzalar qilgan.

N. Ibrohimov 1995 yildan O 'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga ikki marta deputat etib saylangan.

N. Ibrohimovning Aj.hAII kitobi 1994 yilda Bayrutdanashr qilindi. 1998 yilda N. Ibrohimov va M. Yusupov «Arab tili grammatikasi» darsligini yozdilar. Toshkentda saqlanayotgan arab tilidagi qo'l- yozma asarlaming katalogini arab tiliga o ‘girib nashr ettirgan. (“

Ai«5tu.Vlj iiiUajha «11 nomli 11 jildlik kitobi hamBayrutda nashr qilindi.) 2004 yilda ushbu darslikning ikkinchi kitobi nashr qilindi. 2000 yilda 2002 yilda “O 'zbekiston islom arxitektura yodgorliklari” kitobi o ‘zbek, ingliz va arab tiilarida nashr qilindi. 2004 yilda “Dinshunoslik” darsligi hammualliflikda chop etildi.

2005 yildan hozirgi kunga qadar Toshkent davlat sharqshunoslik instituti Islomshunoslik kafedrasi mudiri lavozimida faoliyat olib bormoqda.

Ahadjon Hasanov Ahmadjonovich

Tarix fanlari doktori, professor. Toshkent islom universiteti Dinshunoslik va jahon dinlarini o'rganish YUNESKO kafedrasi mudiri.

1940 yilning 29 martida tug‘ilgan. 1958 yil Toshkent davlat universitetining Sharq fakultetiga o'qis'nga kirib, 1964 yilda tamomlagan.

1975 yilning 11 aprelida «Социально- политический строй мам- люкского Египта при черкесских султанах (1382-1517)» mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini Moskvada hirnoya qilgan.

1994 yilning 28 oktyabrida «Qadimgi Arabiston tarixi va uni o 'rganish muammolari» («История древней Аравии и проблемы ее изучения») mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini 0 ‘zR FA Sharqshunoslik institutida himoya qilgan.

Ilmiy izlanishlari sharq tarixi, islom tarixi va qiyosiy dinshunoslik sohalarini tadqiq qilish bilan bog‘liq.

2 monografiya, 3 risola muallifi, shuningdek, 4 kitobning hammuallifi. Jumallar, ilmiy to ‘plamlar, gazeta sahifalarida 60 dan ortiq, qomusiy va izohli lug‘atlarda 40 dan ziyod maqolasi e ’lon qilingan. Maqolalari Rossiya va arab davlatlarida chop etilgan.

6 o ‘quv qo'llanmasi, darsliklar, 15 o ‘quv-uslubiy dastum ing hammuallifi.

Uning mas’ul muharrirligi va taqrizi ostida 30 monografiya, risola va o‘quv qo'llanmasi chop etilgan.

3 nomzodlik, 1 doktorlik dissertatsiyasiga rahbarlik qilgan.Olimning oxirgi yillarda chop ettirgan kitoblari:1. Qadimgi Arabiston. - Т.: «M ovarounnaxr», 1994.

2. 0 ‘zbekiston - an’anaviy diniy bag‘rikenglik o‘lkasi. «Hamjihatlik va bag‘rikenglik - taraqqiyot omili». - Г., 2001.

3. Qadimgi Arabiston va ilk islom. 1-kitob. Johiliya asri. -Т ., 2001.4. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushunchalar, tamoyillar va atamalar

(qisqa izohli tajribaviy lug‘at). - Т.: «Yangi asr avlodi», 2002 (hammuallif).5. Ilk islom jamiyati: diniylikdan dunyoviylikka o‘tish / Islom va

dunyoviy-m a’rifiy davlat (xalqaro ilmiy-nazariy anjuman materiallari). - Т., 2003.

6. Diniy ekstromizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy-ma’rifiy asoslari. - Т.: TIU nasbriyot matbaa birlashmasi 2005 (hammuallif).

7. Diniy bag‘rikenglik va konfessiyalararo hamkorlikni ta'm inlash- ning ustuvor yo‘nalishlari. «Bag‘rikenglik - barqarorlik va taraqqiyot omili». - Т., 2007.

R a’no Umarovna Xo‘jayeva.Arabshunos olima, filologiya fanlari doktori. 1941 yil 7 iyulda Tosh-

kentda tavallud topgan. 1958 yilda Toshkent davlat universiteti Sharq fakultetining arab boMimiga o‘qishga kirdi. U 1963 yilda o ‘qishni tugallab, 1964- 1967 viiiar mobayiiida 0 ‘z FA Sharqshunoslik instituti aspiranturasida tahsil ko‘radi. R.Xo‘jayeva 1968 yilda 0 ‘z FA Sharqshunoslik instituti ixtisoslashgan kengashida “Художественная проза и драматургия Абд ар-Рах- мана алъ-Хамиси” degan mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini va 1995 yilda Toshkent davlat sharqshunoslik instituti ixtisos'ashgan kengashida “Египед- ская поезия в первой половине XX века: эволюция художественного сознания ” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan.

U iqtidorli tarjimon, 1963 yilda 5-bosqich talabaiik davrida Sh.Rashi- dovning “Kashmir q o ‘s h ig ‘ i” asarini Qohira universiteti professori Hamid Sulaymon bilan birgalikda arab tiliga tarjima qilgan. 1979 yil shoir Omon M uxtor bilan birgalikda Al-Xamisiyning she’rlar to ‘p!amini “Ko‘ngil dardi” nomi bilan o‘zbek tilida nashr ettirgan.

R .Xo‘jayeva pedagog sifatida ko‘p yillar davomida Toshkent davlat sharqshunoslik instituti Xorijiy Sharq xalqlari adabiyoti kafedrasi professori lavozirnida ishlab, talabalarga “Hozirgi zamon arab adabiyoti” kursidan ma ruzalar o ‘qib keimoqda. Olima yosh arabshunos kadrlar va yetuk mutaxassislar tayyorlash ishini ham faol olib bormoqda. Uning rahbarligida bir necha nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilingan.

Olima ilmiy-pedagogik faoliyati davrida 40 dan ortiq ilmiy ishlar yozgan. Jumladan, 3 monograflya, qator risola va maqolalar uning qalamiga mansub.

Baxtiyor lbrohim ovToshkent islom universiteti Sharq tillari kafedrasining katta o ‘qi-

tuvchisi, G ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devonida arab tili tarjimoni (2004 yildan).

1942 yilda Toshkent shahrida tug‘ilgan.1962 yilda Toshkent davlat universiteti sharq fakultetiga o‘qishga

kirib, 1967 yilda imtiyozli diplom bilan tugatgan.1968-2003 yillarda Toshkent davlat universitetining Sharq fakultetida,

keyinchalik Toshkent davlat sharqshunoslik instituti arab tili kafedrasida o‘qituvchi va katta o‘qituvchi

2003 yildan hozirgacha Toshkent islom universiteti Sharq tillari kafedrasida katta o‘qituvchi.

1993-2003 yillarda Misr Arab Respublikasining 0 ‘zbekistondagi elchixonasi Matbuot sho'basida arab tili tarjimoni.

0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning arab davlatlari rahbarlari bilan uchrashuv va muzokaralari, yurtboshimizning 2003 yil yanvar oyida Quvayt davlatiga, 2007 yil aprel oyida Misr Arab Respublikasiga, 2008 yil mart oyida Birlashgan Arab Amirliklari davlatiga rasmiy tashriflarida tarjimonlik qilgan.

0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning tabriklari, nutqlari va chop evgan asarlarini arab tiliga o‘girishda qatnashgan.

0 ‘zbekistonda chop etiladigan qator gazeta va jumallarda 0 ‘zbekiston va Misr, O 'zbekiston va Saudiya Arabistoni, O'zbekiston va Quvayt, 0 ‘zbekiston va Birlashgan Arab Amirliklari aloqalari haqida turkuin maqolalar chop ettirgan. Shu mavzudagi ilmiy anjuman va musobaqalarda ishtirok etib, sovrinli o‘rinlarni egallagan.

Bir necha arab adiblarining roman va qissalarini o‘zbek tiliga tarjima qilib nashr ettirgan. Qator arab filmlari, shu jum ladan, ko 'p qismli filmlar uning tarjimasida o‘zbek tiliga dublyaj qilinib, 0 ‘zbekiston televide- niyasida nainoyish etilgan.

Olim shu kungacha “Arab tilidan ilk saboqlar”, “Arab tilidan” (2-sinf uchun darslik), “O ‘zbekoha-arabcha so ‘zlashgich”, “0 ‘zbekcha-arabcha lug‘at” va “Arab tilidan birinchi yil uchun darslik” kitoblarini nashr ettirgan.

Temur Asqadovich MuxtorovFilologiya fanlari doktori, professor. U 1948 yil 22 martda

Toshkentda tug‘ilgan. 1972 yilda Toshkent davlat universiteti (hozirgi 0 ‘zbekiston M illiy universiteti)ning sharqshunoslik fakulteti arab bo‘limini tugatgan. 1972-75 yillar davomida Yaman Arab Respublikasi va Iroqda tarjimon sifatida ishladi. 1975-78 yillarda Toshkent davlat univer-

siteti (hozirgi 0 ‘zbekiston M illiy universiteti) sharqshunoslik fakultetining arab tili kafedrasida dars berdi. T.Muxtorov 1983 yilda “Сират Амир Хамза - образец средневекового арабского эпоса” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi. 1994 yilda Toshkent davlat sharqshunoslik institutining ixtisoslashgan kengashida “Средневековая арабская новелла” mavzuida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi.

Olim o‘rta asr arab adabiyoti namoyandalari ijodi bo‘yicha izlanishlar olib borib, 30 dan ortiq monografiya, risola va ilmiy maqolalar e’lon qilgan.

R ahm atilla Qosimovich ObidovTarix fanlari nomzodi, dotsent.1951 >il Namangan viloyatida tug‘ilgan. Imom Buxoriy nomli Tosh

kent islom institutini 1983 yil bitirgan.Toshkent davlat sharqshunoslik institutini 1998 yil bitirgan.2001 yil “Qur’oni karim da Iyso payg‘ambar siymosi” mavzuida

nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi.Hozirda Toshkent islom universitetining Islomshunoslik kafedrasi

dotsenti va Shayx Zayniddin jom e’ masjidining bosh imom xatibi lavozimlarida faoliyat olib bormoqda. Olimning shu kungacha nashr ettirgan ba’zi ilmiy ishlari quyidagilar:

!. Hadis / Sahihi Buxoriyning tarjimasi. 3-kitob. -Т .: Qomuslar bosh tahririyati, 1997.

2. Q ur’oni karim: Iso payg'am bar haqida. risola, -Т .: Movarounnahr, 1998.

3 Imon va e ’tiqod. - Т.: M ovarounnahr, 1999.4. llohiy kitoblar. — Т., 2000.5. Ey farzand, to ‘g ‘ri yo ‘ldan adashtna. - Т., 2001.6. Q ur’oni karimda Iyso payg‘ambar siymosi. - Т., 2002.

Z oh id jon M ahm udovich IslomovFilologiya fanlari doktori, professor, manbashunos, matnshunos,

islomshunos olim.1956 yilda Toshkent shahrida tug'ildi.1994 yilda “Mahmud Zamaxshariyning “Muqaddamatul-adab” asaridagi

turkiy fe’llarning tahlili” mavzuidagi nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi.1999 yilda “M ahmud Zamaxshariyning “Muqaddamatul-adab” asari-

ning qo‘lyozma manbalari va arabcha-turkiy fe’llar so‘zligming yig‘ma ilmiy-tanqidiy matni (Toshkent qo‘lyozmalari asosida)” mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. 2004 yili professor ilmiy unvonini oldi.

Olim hozirgi kunga qadar 16 ga yaqin kitoblar va 70 ga yaqin maqolalar, 14 ga yaqin o ‘quv-uslubiy ishlar hamda 30 ga yaqin ilmiy- ommabop maqolalar muallifidir.

Tuyanch iboralar: Tarjima, arab nahvi, arab tilini o'qitish, muammolar, dolzarb vazifalar, oliy ta ’lim, ihtisoslashgan maktab, akademik litsey, til markazlari, o'qitish masalalari, Davlat mukofotlari, mehribon usloz va tarjimon, arabcha talaffuz.

Arab tilining jahon tillaridan biriga aylanishi VII-VIII asrlardan boshianadi. M a’lumki, bu davrda tarqoq arab qabilalari yagona davlatga birlashdilar. Shuni ham qayd etish lozimki, arab tilining bu darajada yuksalishiga islom dinining muqaddas kitobi Q ur’oni karim ham juda katta ta ’sir ko‘rsatgan.

Vl-VIII asrlardan boshlab arab tili 0 ‘rta Osiyoda keng tarqaladi. Shu davrga kelib nafaqat Movarounnahr, balki Xuroson va boshqa mamla- katlarda ham arab tilining keng ko ‘lamda tarqalishi kuzatiladi. Buninig asosiy sababi arablaming O 'rta Osiyoni mustamlaga aylantirishlari bo'lsa, ikkinchi sababi Islom dinining G ‘rta Osiyoga kirib kellshidir.

Shu davrdan boshlab arab tili 0 ‘rta Osiyoda, hususan, Movaro- unnahrda keng iste’molga kira boshlagan. M ovarounnahrda turkiy va fors- tojik tillari bilan bir o ‘rinda arab tili ham qo'llanilib kela boshlagan.

Keyinchaiik, ya'ni so'nggi honliklar davriga kelib, arab tili o 'z mavqeini birmuncha yo‘qotadi hamda faqat diniy til mavqeiga tushib qoladi. Ko‘plab diniy asarlar ko‘pincha arab tilida yozila boshlaydi.

Sho‘rolar bu tilni mutlaqo iste’moldan chiqarishga xarakat qildilar. Albatta, bu muddaolarga qay m a’nodadir erishildi ham.

Istiqlolga erishganimizdan so ‘ng milliy, madaniy, adabiy, tarixiy, diniy qadriyatlarimiz qayta tiklana boshlashi munosabati bilan arab tilida yozilgan ko‘plab asarlar o‘zbek tiliga o‘girila boshlanib, zamoriaviy arab adabiy tilini keng miqyosda o‘rgatishga kirishildi.

Hozirgacha O 'zbekistonda arab tili gramniatikasini o 'qitish va o ‘rganish borasida ikkita yo‘nalish shakllandi.

Birinchisi, G ‘arb va Rossiya arabshunos tilshunoslai ining an’analariga tayangan holda O ‘zbekiston arabshunoslarini yetishtirib beradigan va ular ilmiy faoliyatlari asosida ijod etadigan, arab tili grammatikasini va adabiyotini shu yo'nalishda o‘rgatadigan arabshunos olinilar maktabi vakillari: B.Xalidov, 1.Abdullaev, Solih Ahmad Baxshi, N .lbrohimov, E.Talabov, A.Hasanov, R.Xo‘jayeva, J.G.Fateyeva, A.Raupova, A .Karimov, A.Abdujabborov, O.Musaev, N .P.Ashixmina, M .H.Akbarova, M.Z.Ziyovuddinova, N.Oriixo‘jaev, M. Hasanov va boshqalar.

lkkinchisi esa, asl arab manbalari asosida aiab nahvini o 'qitish va o‘rganishga asoslangan rnadrasa ta ’limini olgan arabshunos olimlar maktabi vakillari: A.Mavlonqulov, M. M uhammadyusuf, Sh.Boboxonov,A.Azimov, R.Obidov, A.Hikmatov va boshqalar.

Istiqlolga erishganimizdan so‘ng islom dinini o 'rganishga qayta yo‘l ochildi va, tabiiyki, arab tilini o ‘qitish va o‘rganishga bo‘lgan ehtiyoj yanada ortmoqda.

Bu ikki maktab vakillari o ‘rtasida ilmiy izlanishlar va ta’lim sohasida, xususan, arab nahvini o‘rgatish borsida hamkorlikni vo‘lga qo'yish 0 ‘zbekiston arabshunoslarining dolzarb muammolaridan sanaladi. Ular o‘rtasida ilmiy kanferensiyalar, bahs-munozaralar o ‘tkazish, o ‘zaro dars tahlillarida ishtirok etish, hozirgi davming eng dolzarb o‘rgatish usullari hisoblangan interfaol usullami o‘rtoqlashish asosiy vazifalardan hisoblanadi.

Hozirda 0 ‘z'bekistondagi ko‘plab oliy o‘quv yurtlarida arab tili o ‘qitiladi, Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, Toshkent islom universiteti, O ‘zbekiston jahon tillari universiteti, 0 ‘zbekiston milliy universiteti, Pedagogika universiteti, Samarqand davlat chet tillar universiteti, Andijon davlat universiteti, Andijon tillar pedagogika instituti, Farg‘ona davlat universiteti, Q o‘qon davlat pedagogika instituti, Nam angan davlat universiteti, Urganch davlat universiteti singarilar shular jumlasidandir.

Hozirgi kunda Toshkent shatiridagi arab tiliga ihtisoslashgan 1, 22, 29, 150- o ‘rta maktablarda hamda bir necha akademik litseylar, til o ‘qitish markazlarida arab tili grammatikasi malakali ustozlar tomonidan o‘rgatilayapti.

Yana shuni aytib o‘tish kerakki, Imom al Buxoriy nomidagi Toshkent islom instituti, Mir Arab islom o ‘rta maxsus bilim yurti, Xadichai Kubro ayol qizlar islom o‘rta maxsus bilim yurti singari o ‘quv dargohlarida ham arab tilini o ‘qitish va o ‘rganish hozirgi davr talablariga javob bermoqda.

O ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining “Din sohasidagi m a’naviy-ma’rifiy, ta’lim ishlarini va faoliyatini yanada takomillashtirishda ijtimoiy ko‘mak va imtiyozlar berish to‘g‘risida»gi qarori (2003 yil 22 avgust) diniy ta’limni isloh qilishda yangi imkoniyatlar ochdi. Mazkur qaror 0 ‘zbekiston Musulmonlari idorasining m a’naviy-ma’rifiy va ta’lim ishlarini takomillashtirish dasturini ma’qullash bilan birga, diniy ta’lim samarasini keskin oshirish, o‘quv jarayonini takomillashtirish, bilim yurtlari moddiy- texnika bazasini mustahkamlashning aniq yo‘llarini belgilab berdi. Qarorda jumladan: “ Islom ma’hadi va Islom o‘rta maxsus bilim yurtlarida joriy etilgan ta ’lim standartlari, o ‘quv rejalari hamda talabalaming qabul qilingan davlat m e’yorlariga muvofiq diniy va dunyoviy bilimlarni egallayotganini inobatga olib, mazkur o ‘quv yurtlarining bitiruvchilariga beriladigan diplomlar davlat ta’lim hujjati sifatida e’tirof etilsin hamda ana shu hujjat (diplom)larga ega bo‘lgan shaxslarga davlat oliy ta’lim tizimida o‘qishni davom ettirish huquqi berilsin ”, deb belgilab qo‘yildi.

M isr Arab Respublikasining O ‘zbekistondagi elchixonasi qoshida ochilgan M isr madaniy markazida ham zamonaviy arab adabiy tilini va M isr lahjasini o ‘qitish har ikkala davlatning malakali o‘qituvchilari tom onidan amalga oshirilayapti.

Hozirgacha asl arab tilida yoziigan manbalami o'rganish va arab nahvini talabalarga o'qitish borasida juda katta ilmiy ishlar amalga oshirilayapti.

Shu jum ladan, milliy qadriyatlarimiz va ma’naviyatimizning asl durdonalari bo 'lm ish, xalqimizning bitmas-tuganmas merosi hisoblanmish allomalar Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, Abu Martsur al-Moturudiy, Burhoniddin al-M arg‘inoniy, Mahmud az-Zamaxshariy va boshqalaming ilmiy asarlari klassik arab adabiy tilidan zamonaviy o ‘zbek adabiy tiliga tarjima qilindi. Hozirgi kunda yurtimiz oliygohlarida ta’lim olayotgan yosh mutaxassislar bu qimmatli manbalardan arab tilini o'rganishda eng noyob adabiyot sifatida foydalanib kelmoqda.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, klassik va zamonaviy arab tili grammatikasini hamda adabiyotini o ‘qitishda nihoyatda ehtiyotkorlik, diqqat e’tibor darkor bo‘ladi. Shundagina ma’naviyatimizning asl durdonalarini yaratib shu kungacha yetib kelishida o‘zining chin insoniylik, chin olimlik burchini ado etgan allomalarimizning nihi biz arabshunoslardan rozi boiardi. Shundagina go‘zal Ona Vatanimizda yosh avlodga tarbiya - ta’lim berishda bor kuchimiz bilan harakat qila olamiz, bu esa o‘zbek arabshunoslarining eng asl maqsadidir.

Shu o ‘rinda O ‘zbekiston arabshunoslarini yetishtirib berishda eng birlamchi va faol ish olib borgan Toshkent davlat sharqshunoslik institut arab filologiyasi kafedrasi haqida to‘xtalib o ‘tamiz.

Bu kafedra 1944 yilda Q ‘rta Osiyo davlat universiteti Sharq fakulteti tarkibida tashkil topgan. Kafedraga 1944-1949 yillarda S.Mirzaev rahbarlik qilgan. 1947 yildan 1958 yilgacha kafedra yopib qo‘yilgan, bu esa m a’lum m a’noda arabshunoslik ilmiga sezilarli zarar yetkazgan.

1957-1968 yillarda B.Xolidov, 1968-1980 yillarda O '.Q oriev, 1980-1989 yillarda N .Ibrohimov va E.Talabov, A. Abdujabborov, R.Xo‘jayeva,B.Irisov, M.Nosirova, Q.Zohidov. I.Bultakov kafedraga rahbarlik qilishgan, hozirda N.Orifxo‘jaev shu lavozimda faoliyat ko‘rsatmoqda.

1990 yilda Sharq fakulteti negizida Toshkent davlat universiteti qoshida Sharqshunoslik instituti tashkil qilindi. 1991 yil 15 iyulda bu institut 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov farmoni bilan Toshkent davlat sharqshunoslik institutiga aylantirildi. Arab filologiyasi kafedrasida yetishib chiqqan arabshunoslar xozirda mamlakatimizning turli o‘quv maskanlarida arab tilini o'qitishda samarali mehnat olib bonnoqdalar.

Solih Ahmad BaxshiToshkent davlat sharqshunoslik instituti Arab filologiyasi kafedrasi

katta o‘qituvchisi, filolog olim.Solih Ahmad Baxshi Iroq Arab Respublikasining go‘zal bir shahrida

tug‘ildi. Yoshlik chog'laridan boshlab ilm olishga bo‘lgan intilishlari katta edi. Toshkent davlat universitetining Sharq fakultetida va keyinchalik, Tosh-

kent davlat sharqshunoslik instituti Arab filologiyasi kafedrasida umrlarining oxirigacha o ‘zbek talabalariga arab tilidan dars berdilar. 0 ‘zbek arabshunos olimlarini yetishtirishda o ‘z mehnatlarini ayamadilar. Talirrs va tarbiya borasida hammaga ibrat edilar. Ular 0 ‘zbekiston arabshunoslari orasida “Ustozlar ustozi” degan mashhur nomga sazovor bc‘ldilar.

Solih Ahmad Baxshi domla bir necha o ‘quv qo‘llamr,alar, m a’ruza matnlari va ilmiy m aqolalaming muallifi hisoblanadilar. Ulami tom m a’noda “Arab tilining jonli ensiklopediy3si” deb atasak xato boMmaydi.

Aziz va muhtaram ustozimiznmg yorqin xotiralari arabshunoslar qalbida abadiy muxrlanib qoladi.

Qobiljon Nosirovich NosirovToshkent davlat universiteti arab filologiyasi kafedrasi dotsenti,

filologiya fanlari nomzodi, arabshunos, shevashunos oiim.1935 yil Toshkent shahi ining 0 ‘qchi mahallasida tug‘i!dilar.1958 yil ToshDUning Sharq fakulteti arab bo‘limiga o ‘qishga kirib

mazkur argohni 1963 yil imtiyozli diplom bilan tugatdi. Shu yildan boshlab arab filologiyasi kafedrasida arab tili fanidan dars berganlar.

Olim bir necha arab davlatlarida hizmat safarida bo‘lib tarjimonlik ishlari bilan shug‘ullangan. “Arab tilining Chad diolekti” mavzuyi bo‘yicha ilmiy tadqiqot olib borganlar.

Bir necha ilmiy maqolalar, ilmiy-uslubiy va o‘quv qo‘llanmalami yozib o'zbek arabshunoslik fan rivojiga o‘z xissalarini qo‘shganlar.

Akbar Umarovich KarimovToshkent davlat sharqshunoslik instituti Arab filologiyasi kafedrasi

dotsenti, filologiya fanlari nomzodi, arabshunos shevashunos olim.1939 yil 12 martda Toshkent viloyati Chinoz tumanida tug‘ildi. 1958-

1963 yillarda 0 ‘rta Osiyo davlat universiteti sharq fakultetining arab filologiyasi kafedrasida arab tili o ‘qituvchisi boMib ishladi. 1963-1964 yillar davomida Yaman arab respublikasida tarjimon bo‘lib ishlaydi.

A.Karimov 1973 yilda SSSR FA Sharqshunoslik instituti ixtisoslashgan kengashida “Arab tilining Yam ar shevasi” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yoqlaydi. U 1977 yildan boshlab sharq fakultetida dotsent lavozimida ishlab arab tili, mutaxassislikka kirish, arab shevashunosiigi kabi fanlardan dars berdi.

A.U.Karimov bir necha ilmiy maqolalar va qo‘llannialar muallifidir.Abduhaflz Abdujabburov

1940 yil 10 avgustda Toshkent shahrida tug‘ilgan. 1960 yil Toshkent davlat universitetining Sharq fakultetiga o ‘qishga kirib, 1966 yili imtiyozli diplom bilan tugatdi.

Mclinat faoliyatini 1965 yilda o‘qishdan ajralmagan holda mazkur fakultet arab filologiyasi kafedrasida arab tilidan dars berishdan boshlagan. 1970 yillar o ‘rtalarida “Progress” nashriyotining Toshkent bo‘limida arab

116

tahririyatiga rabbar va bosh nazoratchi muharrir sifatida o'zbek adabiyotining durdona asarlarini arab tiliga tarjima qilib, arab afkor ommasiga yetkazishda faol ishtirok etgan. 1980 yillarda Suriya, Yaman, Liviya kabi arab mamlakatlarida yurtiiniz ishtirokida bunyod etilgan qator muhim ob’ektlarda tarjimonlik qilgan. 1993-1998 yillar mobaynida Toshkent davlat sharqshunoslik instituti arab filologiyasi kafedrasini boshqargan.

A.Abdujabborov 2000 yildan umrining oxirigacha Toshkent islom universiteti Sharq tillari kafedrasida arab tilidan dars bergan. “Arab filologiyasiga kirish”, “Arab nahvi”, “Klassik til xususiyatlari”, “Tarjima nazariyasi va amaliyoti”, “Balog‘a ilmi - stilistika”, “Arab nazariy grammatikasi” kabi maxsus kurslam i yaratib, o ‘quv jarayoniga tadbiq etishga rnuvaffaq bo‘lgan. Shu tariqa respublikamizda arabshunoslik rivojiga munosib hissa qo‘shgan.

U “Arabcha-o'zbekcha lug‘at" (Toshkent, 1998), “Arab tili” uarsligi (Toshkent, 2007) hamda bir necha ilmiy maqolalaming muallifi hisoblanadi.

0 ‘tkir Ziyodovich QorievToshkent davlat sharqshunoslik instituti Arab filologiyasi kafedrasi

dotsenti, filologiya fanlari nomzodi, arabshunos manbashunos olim.1941 yil 8 noyabrda Toshkent shahrida tug‘ilgan.1957 yil ToshDUning sharq fakulteti arab bo‘limiga o‘qishga kiidi.1966yil “Hozirgi zainon arab adabiy tilida ot va sifatlaming yasalishi”

mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini him oya qiidi0 ‘.Qoriev 1965 yilda ToshDUning sharq fakulteti arab fiiologiyasi

kafedrasida dastlab o‘qituvchi, 1968-1980 yillar kafedohra inudiri vazifalarida ishlab, arab tili va arab leksikografiyasi bo‘yicha darslar berdi. Olimning 30dan ortiq ilmiy maqola va ilmiy-uslubiy qo'llanm alari mavjud. Umrlarining ohirigacha Mahmud az-Zamaxshariy ilmiy merosini o 'rganib o‘zbek arabshunoslari faoliyatiga o ‘z xissalarini qo‘shdilar.

Inga Grigorevna FateyevaFilologiya fanlari nomzodi, arabshunos, tilshunos olima.1937 yilda Qozon shahrida tug‘ilgan. 1954-1959 yillarda Leningrad

davlat universitetida o‘qigan.1959 yildan 1961 yilgacha Q irg‘iziston Respublikasi Vazirlar

mahkamasi huzuridagi Davlat xavfsizlik qo‘mitasida tarjimon bo"lib ish lagan.

1961 yildan 1991 yilgacha Toshkent davlat universiteti sharqshunoslik fakultetida, 1991 yildan 2005 yilgacha Toshkent davlat sharqshunoslik institutida o‘qituvchi va dotsent vazifalarida ishlagan.

2005 yildan Toshkent islom universiteti sharq tillari kafedrasida dotsent lavozimida ishlaydi.

Olimaning ilmiy jurnal va to ‘plamlarda nashr etilgan 15 ga vaqin maqolalari hamda “Сборник контрольных работ и тестовых заданий по арабскому языку для студентов 1-2 курсов” va “Arab matbuot tili ustida ishlash” o‘quv qo'llanmalari mavjud.

T u rg 'u n Sharopovich QodirovToshkent davlat sharqshunoslik instituti Arab filologiyasi kafedrasi

dotsenti, filologiya fanlari nomzodi, arabshunos manbashunos olim.1940 yil 22 fevralda Toshkentda tug‘ildi. 1959 yilda Toshkent teatr

san’ati va rassomlik instituti aktyorlik fakultetining musiqiy-badiiy bo‘limiga o‘qishga kirdi. 1962 yilda Toshkent davlat universiteti sharq fakultetining arab bo‘limida o'qishni davom ettirdi. 1965-1966 yillarda o‘z ihtisosligi bo'yicha Jazoirda malaka oshirda.

1967-1969 yillarda 0 ‘zbekiston Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Adabiyot muzeyida katta laborant, kichik ilmiy xodim hamda ekspozitsiya bo‘limi boshlig‘i lavozimlarida ishladi.

T.Qodirov 1988 yilda 0 ‘zFA Til va adabiyot instituti ixtisoslashgan kengashida “ Mirza Muhammad “Xulosa-ye Abbosiy” lug‘atining filologik tadqiqoti” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qiladi. U 10 dan ortiq ilmiy maqolalar, “Arabcha-o‘zbekcha-ruscha tematik lug 'at” (Toshkent, 2006), “Arab adabiy tilining fonetikasi” (Toshkent, 2009) singari bir necha qo‘llanmalar muallifidir.

T.Qodirov 1993 yildan Toshkent davlat sharqshunoslik instituti arab filologiyasi kafedrasida dotsent vazifasida ishlamoqda.

M ohira H idoyatovna A kbarovaToshkent davlat sharqshunoslik instituti Xorijiy Sharq xalqlari

filologiyasi kafedrasi dotsenti, filologiya fanlari nomzodi, arabshunos olima.

1940 yil 1 sentyabrda Andijon shahrida tug‘ildi. 1962 yilda Toshkent davlat universiteti Sharq fakultetini tugatdi. 1966 yilda SSSR FA Sharqshunoslik instituti ixtisoslashgan kengashida “Лига Сирийских писателей и ее роль в развитии жанра рассказа в Сирии” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Olima 1973 yildan Toshkent davlat universiteti sharq fakultetida dotsent lavozimida arab adabiyoti tarixidan saboq berdi. Uning arab adabiyotiga oid 20 dan ortiq maqolalari, bir inonografiya va o ‘quv qo‘llanmalari nashr qilingan.

M uxlisa ZiyovuddinovaToshkent davlat sharqshunoslik instituti Xorijiy Sharq xalqlari

filologiyasi kafedrasi dotsenti, filologiya fanlari nomzodi, arabshunos olima.

1943 yil 13 avgustda Toshkent shahrida tug‘ildi.1969-1984 yillar O lz FA Sharqshunoslik institutida ilmiy hodim.

1990 yil Abu Abdulloh al-Xorazmiyning “M afotih al-Ulum asari” bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan va shu yildan boshlab ushbu kafedrada ishlab kelmoqda.

Bir qator ilmiy maqclalar va o ‘vuq uslubiy qo‘llanmalar muallifi,Om on M usaev

Toshkent islom universiteti Sharq tiilari kafedrasi katta o ‘qiluvchisi, filolog, arabshunos olim.

1946 yilda Andijon shahrida tug‘ildi.1965-1970 yillarda Toshkent davlat universiteti Sharq fakulteti arab

boTimida o ‘qigan.1970-1972 yillarda Farg‘ona Pedagogika institutida o ‘qituvchi, 1976-

1981 yillarda 0 ‘z FA Tarix institutida ilmiy xodiin, 1981-2005 yillarda Toshkent davlat sharqshunoslik instituti Sharq fakulteti arab tillari kafedrasida katta o‘qituvchi, 2005 yildan hozirga qadar Toshkent islom universitetida Sharq tillari kafedrasi katta o‘qituvchisi vazifalarida ishlagan.

O.M usaev “O'zbekcha-arabcha lug‘at” (Toshkent, 2000), “Arab tili asosiy qoidalari tizimi” (Toshkent, 2000) singari o ‘quv qo‘llanmalari va 15 ga yaqin ilmiy maqolalar nashr ettirgan.

Dilshod Inomjonovich AlievToshkent davlat sharqshunoslik instituti Arab filologiyasi

kafedrasining katta o ‘qituvchisi, filolog arabshunos olim.1942 yilda Q o‘qon shahrida tavallud topdi.1961-1966 yillarda Toshkent davlat universiteti Sharq fakulteti arab

bo‘limida o ‘qigan. Shu yili M arg‘ilondagi 8-o‘rta maktabda arab tili o ‘qituvchisi davozimida ishladi.

2004 yildan Toshkent davlat sharqshunoslik instituti Arab filologiyasi kafedrasida katta o‘qituvchi bo‘lib ishlab kelmoqda.

D.Aliev “O ‘zbekiston Xalq ta ’limi a ’lochisi” nishoni, “O 'zbekistonda xizmat ko‘rsatgan xalq ta’limi xodimi” unvoni hamda “ D o‘stlik ” ordeni va boshqa medallar sohibi.

Olim “Arab olami”, “Arab tili darsida yangi pedtexnologiya”, “Arab tili darslarida noan’anaviy usullar” singari o ‘quv qoMlanmalari, bir necha ilmiy m a’ruza va maqolalar muallifi.

Nosirxo‘ja M a’rufovich Orifxo‘jaevToshkent davlat sharqshunoslik instituti Arab filologiyasi kafedrasi

katta o ‘qituvchisi, filolog arabshunos olim.1954 yilda Toshkent shahrida tug‘ildi.1971-1978 yillarda Toshkent davlat universiteti Sharq fakultetining

arab bo‘limida o ‘qigan.

1978-81 yillarda Toshkentdagi 150-o‘rta maktabda o ‘qituvchi bo‘lib ishladi.

1981-1984-yillarda Liviyada xizmat safarida boMdi.1984-1987-yillarda 0 ‘zSSR M aorif vazirligida sharq tillari bo‘yicha

melodist bo‘lib ishladi.1987-1990-yillarda Yaman Arab Respubiikasida xizmat safarida

bo‘ldi.1991 yildan hozirga qadar Toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Arab filologiyasi kafedrasida katta o‘qituvchi.“Arabcha-o‘zbekcha-ruscha chastotali lug* at” (Toshkent. 1998), “Arab

tili” (3-kurs talabalari uchun xrestomatiya, 2009), “Arab tili darslarida o‘quv o'yinlari” o ‘quv qoilanm asi, “Arab tili nazariy grammatikasi”, magistratura talabalari uchun “Arab tili qiyosiy grammatikasi”, “Arab tilidagi tarkibotlar”, “Mutaxassislik fanlarini o ‘qitish metodikasi” fanlaridan qoMlanma darajasidagi m a’ruza matnlarini tayyorlagan va o‘nga yaqin ilmiy maqolalar chop etgan.

Shavkat Ilhomovich Oripov1958 yilning 20 dekabrida Toshkent shahrida tug‘ilgan.1979-1985 yillarda Toshkent davlat universiteti Sharq tillari fakulteti

arab bo 'lim ida o ‘qib, imtiyozli diplom bilan tugatgan. Sharq tillari fakultetida o‘qish davrida, 1982-1983 yillarda, Jazoirda nialakasini oshirdi. 0 ‘qishni tugatgach, 1985 yilda Sobiq Ittifoq “ Soyuzproftexzagran- postavka” tashkiloti orqali Suriya Arab Respubiikasida tarjimon bo‘lib ishladi. 1990 yilda Toshkent viloyati Toshkent tumanidagi 4-o‘rta m aktabda o 'qituvchi bo‘)ib ishladi. 1990 yil sentyabridan dastlab Toshkent davlat universiteti Sharq fakultetita, so‘ng Toshkent davlat sharqshunoslik institutida arab tili o ‘qituvchisi lavozimlarida ishladi. 1994-1996 yillarda 309-sharq tillari litseyida ilmiy mudir va direktor vazifalarida faoliyat ko‘rsatdi. 1996-1997 yillarda Toshkent davlat sharqshunoslik instituti ilm iy-uslubiy boMimida uslubchi bo‘lib ishlab, 1997 yil oktyabridan 325- sharqshunoslik litseyida, keyinchalik Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qoshidagi Yunusobod Xorijiy tillar akademik litseyida direktor lavozimida ishlab kelmoqda. 2008 yilda “Jamiyat taraqqiyotiga diniy radikalizm tahdidining zanionaviy xususiyatlari (Musulrnon Sharqi m isolida)” mavzuidagi nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilib, siyosiy fanlar nomzodi ilmiy darajasini oldi. U hammualliflikda “Ta’lim va tarbiya texnologiyasi” metodik qoMlanmasi va bir necha ilmiy maqolalar yozgan.

Nasiba Haydarovna UsmonovaToshkeni davlat sharqshunoslik instituti Arab filologiyasi kafedrasi

katta o ‘qituvchisi, arabshunos olima.U 1959 yilda Toshkent shahrida tug‘ildi. 1977-1982 yillarda Toshkent

davlat universiteti Sharq fakulteti Arab boiim ida o‘qib, imtiyozli diplom

bilan tugatdi. Shu yildan sharq xalqlari adabiyoti kafedrasida stajyor, aspirant bo‘lgan. Aspiranturani tugatgach, arab filologiyasi kafedrasida o‘qituvchi, katta o‘qituvchi lavozimlarida ishlab kelmoqda, Yaman hikoyachiligini o ‘rganish borasida ilmiy izlanishlar olib bormoqda. “Arab tili” (2002) 3- kurslar uchun o‘quv qo‘llanmasi va bir qator ilmiy maqolalar, na’munaviy dasturlar v am a’ruza matnlariga muallif va muharrir.

M ahfuza A nvarovna Shom aqsudova

Toshkent davlat sharqshunoslik instituti Arab filologiyasi kafedrasi katta o‘qituvchisi, arabshunos olima.

1959 yilda Toshkent shahrida tug‘ildi.1976-1981 yillarda Toshkent davlat universiteti Sharq fakulteti Arab

boMimida o‘qib, imtiyozli diplom bilan tugatdi.1982 yilda Xorijiy sharq mamlakatlari adabiyoti yo‘nalishi bo‘yicha

aspiranturaga kirib, Ibn al-Muqaffa ijodi bo‘yicha ilmiy ish olib bordi.1986 yildan Arab filologiyasi kafedrasida o‘qituvchi, katta o ‘qituvchi

lavozimlarida ishlab kelmoqda.1989-2009 yillar mobaynida Toshkent davlat sharqshunoslik instituti

ilmiy-pedagogik kadrlami tayyorlash bo‘limi boshlig‘i lavozimida ishlagan.10 dan ziyod ilmiy maqolalar muallifidir.

Y ulduz A nvarovna IsmoilovaToshkent davlat sharqshunoslik instituti Sharq tillari kafedrasi

dotsenti, filologiya fanlari nomzodi, arabshunos olima.1964 yil 12 aprelda Toshkent shahrida tug'ildi.1982-1987 yillarda Toshkent davlat universiteti Sharq fakulteti Arab

boMimiga o 'qishga kirib, imtiyozli diplom bilan tugatdi.1986-1988 yillar Yaman arab davlatida arab tilidan tarjimon bo’lib

ishladi.1995 yil «Tarix Muxtasar ad-Duval «Абуль Фараджа Бар Эбрея и

его источники мусульманского происхождения»» mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi va shu yildan boshlab ushbu kafedrada arab tilidan dars berib keldi. Hozirda Sharq tillari kafedrasi mudiri lavozimida ishlab kelmoqda.

Bir qator ilmiy maqolalar va o ‘quv qo'llanm alar muallifi.Z um rad N izam hanovna A lim djanova

Toshkent davlat sharqshunoslik instituti Arab filologiyasi kafedrasi katta o ‘qituvchisi, arabshunos olima.

1964 yilda Toshkent shahrida tug‘ildi.1982-1987 yillarda Toshkent davlat universiteti Sharq fakulteti Arab

bo‘limiga o 'qishga kirib, imtiyozli diplom bilan tugatdi.

1985-1986 yillarda lordaniya Hoshimiylar Qirolligi Ummon universitetida o ‘quv amaliyotini o ‘tadi.

1989-1998 yillarda 0 ‘zbekiston davlat teleradiokompaniyasining Arab tahririyati bo'lim ida bosh muharrir bo'lib ishlagan.

1998 yildan Toshkent davlat sharqshunoslik instituti Arab filologiyasi kafedrasida o‘qituvchi, katta o 'qituvchi lavozimida ishlab kelmoqda.

“Аль-Бируни просветитель Востока” (2003), “Арабская лексикология” (2010) singari o ‘quv qoMlanmalar va 10 ga yaqin ilmiy maqolalar muallifi.

Salima Alibek qizi Rustamiy1962 yil 20 mayda Toshkentda tug'ilgan.1984 yilda Toshkent davlat universiteti sharqshunoslik fakulteti arab

bo‘limini tugatgan.1984-1992 yillarda o‘ita maktabda arab tili o‘qituvchisi boMib ishlagan.1998 yildan Toshkent davlat sharqshunoslik instituti arab filologiyasi

kafedrasida va Mumtoz sharq filologiyasi kafedrasida dotsent bo‘lib faoliyat ko‘rsatib kelmoqda.

1998 yilda “Лексикографические особенности словарья Махмуда Кошгари” mazvusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan.

“Arab balog‘atida tilshunoslik nazariyalarining yoritilishi” mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasi ustida ish olib bormoqda. 1 darslik, 1 rnonografiya, 1 o ‘quv qoMlanmasi va 50 dan ortiq ilmiy maqolalar muallifi.

Malika Anvarovna NosirovaToshkent davlat sharqshunoslik instituti Arab filologiyasi kafedrasi

dotsenti, arabshunos tilshunos olima.1967 yilda Toshkent shahrida tug‘ildi.1985-1990 yillarda Toshkent davlat sharqshunoslik instituti Sharq

fakultetining arab bo'lim ida o‘qib, imtiyozli diplom bilan tugatdi.1991 yildan arab filologiyasi kafedrasida o'qituvchi lavozimida ishlay

boshladi.1990 yilda Suriya Arab Respublikasiga, 2006 yili Misr Arab Respub-

likasiga malaka oshirishga bordi.2003 yilda “M ahmud az-Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj fi-n-nahv”

risolasi - arab tili grammatikasiga oid asar” mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi.

M .Nosirova “0 ‘rta asr arab nahvidan namunalar” (2004) o ‘quv- uslubiy qoMlanmasi, “M ahmud az-Zamaxshariyning “Al-Unmuzaj fi-n- nahv” risolasi” (2005), “Языковая ситуация в арабских странах (конец XX века)” (2010) o ‘quv qo‘llanmasi, 1 rnonografiya va 50 dan ortiq ilmiy maqolalar nashr ettirgan.

Hozirgi kunda Toshkent davlat sharqshunoslik instituti doktoranturasida “0 ‘rta asrlar Movarounnahr arab tilshunosligi maktabi: shakllanishi va yuksa- lishi” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasi ustida izlanish olib bormoqda.

Ikrom Yusupovich BultakovToshkent davlat sharqshunoslik instituti Arab filologiyasi kafedrasi

dotsenti, arabshunos tiishunos olim.1968 yil 18 aprelda Toshkent viloyatida tug‘ildi.1985 yil ToshDUning Sharq fakulteti arab bo‘limiga o‘qishga kirib

1992 yil ToshDShlni imtiyozli diplom bilan tugatdi.Bir necha yil Sharq filologiyasi va XMT fakultetida dekan muovini

lavozimida ishladi.1.Yu.Bultakov Misr arab respublikasida, Saudiya arab podshohligida

va bir qancha arab davlatlarida malaka oshirish kurslarida hamda hizmat safarlarida bo‘ Idi.

2006 yil “Misr adabiyotida yangi she’riyat harakati va Amal Dunqul ijodi” mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qiidi.

2008 yilda arab filologiyasi kafedrasiga mudir ctib tayinlandi. 2008 yil may oyidan boshlab ToshDShl o ‘quv ishlari bo’yicha prorektor lavozimida faoliyat ko‘rsatib kelmoqda.

Bir qator o ‘quv qo‘llanmalar muallifi va ko‘plab ilmiy maqolalami horijda nashr ettirgan.

Amaliy m ashg'ulot savoltari:1. 0 ‘zbekistonda arab fanining rivoji.2. B.Z.Xolidovning o ‘zbek arabshunos olimlarini yetishtirib

berishdagi o ‘mi.3. O 'zbekislondagi arabshunos olimlar hayoti.4. “ Tib qonunlari ” kitobi o ‘zbek tilida.5. Arabshunoslikka baxshida umr.6. M.Zamahshariy izdoshlari.7. 0 ‘zbekistonda arab tilini o'qitish va o'rganish.8. Arabshunos so‘z ustasi.9. Arabshunos ustoz va tarjimon.

10. 0 ‘zbekiston arabshunoslarining maqsad va vazifalari.

Adabiyotlar:1. Beruniy - О 'rta Osiyoning buyuk olimi. - T : О ‘z FA nashriyoti, 1950.2. Востоковеды Узбекистана. -Т., 20053. Imom al-Biccoriy saboqlari. -Т., 2007. №3.4. Irisov.A. Toshkentda arabshunos I ik. -Т., 1964.5. Mamatoxunova D.K. Arab filologiyasiga kirish. -Т ., 2002.6. 0 ‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. -Т., 2002.7. O'zbekiston sharqshunoslari - Т., 19968. О ‘zSSR FA arxivi. fo n d II, ro ‘yxat 1 . 322 son9. Халидов Б.З. Академик И.Ю.Крачковский (к. 100 лептю со дня

рождения) Народы Азии и Африки. 1983.

TEST TOPSHIRIQLARI:

BIRINCHl BOB

Arab filologiyasi fan sifatida

1. Filologiya mustaqil fan bo’Iib, quyidagilarni o’z ichiga oladi:A Matnshunoslik, dinshunoslik, adabiyotshunosiik.B. Tilshunoslik, matnshunoslik, dinshunoslik.C. Adabiyotshunosiik, matnshunoslik, tilshunoslik.D. San’atshunoslik, adabiyotshunosiik, matnshunoslik.E. Barchasi to ’g ’ri.

2. Filologiya grekcha so’z bo’lib uning ma’nosi:A. "filo" -'til, "logiya" - muhabbat.B. "filo" - so’z, "logiya" - fan.C. "Filo" - sevaman, "logos" - so’z.D. "filo" - sevgi, "logos" - fan.E. "filo"- do’st, "logos" - ilm.

3. Filologiyaning Sharq va G ’arbda paydo bo’lishi:A. Avval Sharqda, so’ng G ’arbda.B. Sharqda va G ’arbda bir paytda.С Ellinizm davridaD. Avval G ’arbda, so’ng sharqda.E. To’g’ri javob yuq.

4. Eilinizm davri quyidagi vaqt oralig’iiii o’z ichiga oladi:A. Eramizdan avvalgi VII asrdan eramizning III asrigacha.B. Eramizdan avvalgi IV asrdan eramizning VII asrigacha.C. Ejramizdan avvalgi 1 asrdan eramizning VIII asrigacha.D. Eramizdan avvalgi III asrdan eramizning IV asrigacha.E. T o’g ’ri javob yo’q.

5. Lng birinclii filolog olim:A. Sibavayhi.B. Xalil ibn Ahmad.C. Aflotun.D. Suqrct.E. Ptolemey. ~

6. M adaniyatning rivojlanishida tilning uchta holatini o ’rganisli asosiy vazifa hisoblangan. Birinchisi:

A. Shaxsiy bo’lmagan lingvistika tarixi.B. Tilning ichki tizimi.

C. Tilning tarxiy o ’zgarish holati.D. Barcha javoblar to ’g ’ri.E. To’g’ri javob yo’q.

7. Epigrafika xalq ijodiyoti bo’lib:A. O g’zaki ijodiyot turi bo’lib, tangalardagi yozuvni o’rganadi.B. Yozma ijodiyot turi bo’lib, teri, papirus va daraxt po’stloqlaridagi

yozuvlarni o’rganadi.C. Yozma ijodiyot turi bo’lib, qattiq narsalar, ya’ni g ’or devorlariga,

toshlarga yozilgan yozuvlarni o’rganadi.D. O g’zaki ijodiyot turi bo ’lib, muhrlar, shtamplami o ’rganadi.E. Barcha javoblar to ’g ’ri

8. "Arabiy" deb nom olgan madaniyatning rivoji:A. VII asrning birinchi 10 yilligida yopiq Arabiston yarim orolida.B. VII asr o ’rtalarida faqat Yevropa mamlakatlarida.C. VII asrning oxirida Markaziy Osiyoda.D. VII asrning birinchi 10 yilligida Markaziy Osiyo, Afrikar.ing

shimolida va Janubiy Yevropaning ba’zi joylarida.E. To’g ’ri javob yo’q.

9. VII asrning oxirida arab tili rivojlanishiga o ’zining katta hissasini qo’sligan xalifa:

A. Xorun ar-Rashid.B. Abdul Malik.C. Al-Xalil ibn Ahmad.D. Al-Mansur.E. Sibavayhi.

10. Dunyo olimlari sharq tillarini o’rganishni bosh lagan yil:A. 1438.B. 1535.C. 1538.D. 1568.E. 1570.

11. “Arab" degan so’zning lug’aviy ma’nosi:A. Ko’chmanchi.B. Sahrolik.C. O ’troq.D. Tog’lik.E. Qavm.

12. “Arab tili” degan atamaning ilk bor Qur’oni kariinda zikr etilishi:

A i ] o ' j & j . A

jc- tjluJ !i*j .BЛ л и л 4_12JC . & Л Д '(2

jjLJ li* j .£)UUij I x i l 4JjcV I .E

13. Eramizning birinchi asridan boshlab Suriya davlati va Janubiy ArabLstonda yashovchi arabiar yoza boshlagan dastlabki narsa:

A. Filning kurak suyagi.B. Teri.C. Papirus.D. Pergament.E. Tosh.

14. Arab yozuvida bitilgan birinchi yodgorlik topilgan qishloq:juali .a

*£■ j i i l A_:j5

.c3 * ^ .D

~ J ̂ ^ ^ >E

15. Jahon miqyosida arab qo’lyozma asarlarini saqlash bo’yicha birinchi o’rinda turgan davlat:

A. Misr.B. Fransiya.C. Turkiya.D. Saudiya Arabistoni.E. Germaniya.

16. Tilni ijtime»iy xodisa sifatida o ’rganish bu ...A. Introlingvistika.B. Ekstralingvistika.C. Komparativistika.D. Lingvistika.E. To’g ’ri javob yo’q.

17. “VIII asrning birinchi yarmida arab tili butun Xuroson va Movarounnahrda davlat boshqaruv tili sifatida ishlatildi va undan, hattoki yerlik aholi ham foydalandi”. Ushbu fikrning muallifi:

A. I.Yu.Krachkovkiy.B. Lev Tolstoy.

C. X.К.Baranov.D. T.Nyoldeke.E. A1 Ansori.

18. Qadimgi yahud tilidagi manbalarda Arabiston halqi quyidagicha atalgan.

A. Arabi.B. Arivi.C. Lashon aravit.D. Arabika lingvua.E. Aribi

IKKINCHI BOB

Xom-som tillari oilasi

1. Al-Xalil ibn Ahmad m a’ruzalarini to’plab, arab nahviga asos solgan olim:

A. Al-Kisaiy.B. Sibaveyhiy.C. Az-Zamaxshariy.D. As-Saqafiv.E. To’g’ri javob yo’q.

2. Xalifalikda lug’atchilik maktablariga asos solingan davr:A. VII asming oxiri VIII asm ing boshlarida.B. VI asrning oxiri VII asm ing boshlarida.C. VII asrda.D. VIII asrda.E. IX asr.

3. Sibaveyhining mashhur asari:A. "Al-adab".B. "Al-mufassal"C. "Al-kashshof.D. “Al-unmuzaj”.E. "Al-kitab".

4. ''Al-kashshof' asari mualliil:A. Sibaveyhiy.B. Az-Zamaxshariy.C. Al-Xalil ibn Ahmad.D. Ismoil al-Javhariy.E. Ibn Aqiyl.

5. Xom-som tillarida so’zlashuvchi xalqlarning yo'nalish tarmoqlari:

A. 5 ta.B. 3 ta.C. 2 ta.D. 6 ta.E. 4 ta.

6. Xom-som tillar oilasining shimoliy qismiga kiruvchi tarmoqlar:A. Misr, kushiiy, chad, barbar-liviya.B. Kushiiy, chad.C. Misr, somiy, kushiiy.D. Misr, barbar-liviya, somiy.E. Barcha javoblar to ’g’ri.

. 7. Xom-som tillar oilasining janubiy qismiga kiruvchi tarmoqlar:A. Kushiiy, chad.B. Somiy, kushiiy, chad.C. Misr, barbar-liviya, somiy.D. Somiy, misr, chad.E. Somiy, chad.

8. Soniiyshunoslikni fan sifatida o’rganish quyidagi olim tomonidan fanga kiritildi:

A. Kramer, 1871.B. Koen, 1781.C. Shlyoser, 1781.D. Fyuller, 1789.F.. Shveyser, 1783.

9. Somiy tarm og’ining bo’Iinishi:A. 2 ta.B. 4 ta.C. 3 ta.O. 5 ta.E 6 ta.

10. Chad tarm og’iga kiruvchi mashhur yagona t i l : .A. Qadimgi klassik va hozirgi arab adabiy tili.B. Chad tili.C. Akkad tili.D. Xaos tili.E. Misr tili.

11. G cograf olimlar ma’lumotga ko'ra Y er yuzida arab tilida so ’zlashadigan aholi soni:

A. 160 milliondan ortiq.B. 230 milliondan ortiq.C. 250 milliondan ortiq.D. 200 milliondan ortiq.F,. 300 milliondan ortiq.

12. Aruz ilmining bilimdoni va asoschisi:A. As-Sibavayhi.B. Al-Xalil.C. As-Saqafiy.D. Ar-Ruasiy.E. Al-Kisaiy.

13. Arab undosli harflaridagi nuqtalarni va harakatlarni ixtiro etgan olimlar:

A. Nasr ibn Osim, Al-Halil.B. Al-Halil, Ar-Ruasiy.C. As-Saqafiy, Al-Kisaiy.D. Abul Asvad, Nasr ibn Osim.E. Abul Asvad, Ar-Ruasiy.

14. Xom-som tillarining leksik umumiyligini tadqiq qilgan olim:A. i.Fridrix.B. M.Koen.C. I.Fyuk.D. D.Olderog.E. A.Shleser.

15. Qiyosiy-tarixiy metodning shakllanisliiga asos solgan olim:A. l.Skaliger.B. K.Nibur.C. E.Glazer.D. JozefX alevi.E. K.Biokkelman.

16. Arab tili grammatikasidagi butunlik va yakkalik tushuncha- sining ilmiy tilda aytilishi:

A. Ichki fleksiya.B. Suffiksatsiya.C. Matriarxat.D. Grammatik sinf.E. Jins kategoriyasi.

17. Klassik va zanionaviy arab adabiy tiliga mansuh xom-som tillarining quyidagi tarm og’i va guruhi:

A. Kushiy tarm og’ining markaziy guruhi.B. Somiy tarm og’iningjanubiy chet yokijanubi-g’arbiy guruhi.C. Qushiy tarm og’ining shimoliy chet yoki shimoli-sharqiy guruhi.D. Somiy tarm og’ ining janubiy chet yoki janubiy markaziy guruhi.E. To’g’ri javob yo’q.

18. Arab she’riyatida aruzning vaznlari:A. 16ta.B. 15 ta.C. 12 ta.D. lOta.E. 13 ta.

UCHINCHI BOB

Arab tilining paydo bo’lishi

1. Xiinyoriylar davlati hukmronligi:A. Eramizning 625 yiligacha. munziriylar sulolasi.B. Eramizning 586 yiligacha. Tubba’ sulolasi.C. Eramizning 525 yiligacha. Tubba’ sulolasi.D. Eramizning 500 yiligacha. Munziriylar sulolasi.E. Eramizning 515 yiligacha. Munziriylar sulolasi.

2. Birinchi arab yozuvini yozgan kishi:A. Zayd ibn Xammon.B. Abul Asvad ad-Duvaliy.C. Xajjoj ibn Yusuf.D. N asr ibn Osim.E. Zayd ibn Sobit.

3. Arab yozuvining dastlabki namunasi saqlanayotgan davlat:A. Fransiya.B. Angliya.C. Misr.D. Saudiya Arabistoni.E. Germaniya.

4. IX asrda Kufa xatini nasx xati bilan ahnashtirishga farraon bcrgan vazir:

A. Amr ibn Kulsum.B. M uhamad ibn Muqla.

C. Al-xaris ibn Xilliza.D. Imrul Qays.E. To’g’ri javob yo’q.

5. Arab tiiining paydo bo’lishiga asos bo’lgan til:A. Eramizdan avvalgi V asrda shimolda yashovchi arablar ta’siri.B. Eramizning IV asrida janubida yashovchi kahtan qabilasining

ximyoriy tili ta’siri.C. Eramizdan avvalgi 111 asrda janubda yashovchi arablar ta’siri.D. Eramizning IV asrida shimolda yashovchi Adnon qabilasining

mudoriy tili ta’siri.E. Eramizning IV asrida janubda yashovchi arablar ta’siri.

6. Ilk arab yozuvi paydo bo’lgan davr:A. Eramizning I asri.B. Eramizning X asri.C. Eramizning IV asri.D. Eramizning V asri.E To’g’ri javob yo’q.

7. “Osmon suvi ” nomini olgan liukm dor...A. Amr ibn Hind.B. Lahn ibn Ali.C. A n - N o ’mon.D. AI - Munzir III.E. Jafn ibn Amr.

8. 529 - 569 yillarda G ’assoniylar davlati hukmdori bo’lgan Al - Haris II ning laqabi.

A. KarB. Cho’loq.C. G ’ilay.D. Och qolgan.E. Chanqoq.

9. Qasida janri asoschisi Im r ul - Qays yashagan davlat.A. Nabotiy davlati.B. Sabo davlati.C. Lahmiy davlati.D. Kind davlati.E. Palmiyra davlati.

10. Tadmur malikasi hisoblanmish go’zal ayolning ism i...A. Zaynab.B. Zarifa.C. Uminu Gulsum.D. Fotima.E. Zebo.

11. Arab tili paydo bo’lishida juda katta hissa qo’shgan arab qabilasi...

A. Tag’iib qabilasi.B. Quraysh qabilasi.C. Adnon qabilasi.D. Bakr qabilasi.E. Kahtan qabilasi.

12. Zulqa’da oyninig birinchidan — yigirmanchi kunlarigacha qadimgi mashhur arab shoirlari to’planadigan joy ...

A. Makka sbahri.B. Ukoz bozori.C. Zulmajaz bozori.D. Madina sbahri.E. T oif shahri.

13. Mashhur arab shahri nomi bilan ataladigan arab yozuvi turi...

A. Suls.B. Nasx.C. Riqo.D. Kufa.E. Tavqi’.

14. Nastaliq yozuvida bitilgan “ Yozuv va qalamtar ” asarini muallifi...

A. A! - Arabi.B. A l - G ’aribi.C. A l - Halil.D. Ad - Dualiy.E. Az — Zamahshariy.15. Arab yozuvining paydo bo’lishidagi eng dastlabki manba ...A. Oromiy yozuvi.B. Finikiy yozuvi.C. Nabotiy yozuvi.

D. Qadimgi M isr yozuvi.E. Himyoriy yozuv.

16. Arabiston variin orolidagi karvonsaroy shaliar .A. Madina.B. Toif.C. Jidda.D. Makka.E. Ar-Riyod.

17. Himyoriy arab yozuvini Kufada tarqatgan kisliiA. Muliammad ibn Muqla.B. Muhyiddiri al-Arabi.C. Ablul Malik.D, Murod ibn Murra.E. Nasr ibn Osim.

18. Dsmon musxafi yozilgan arab xatining tu r i :A. Suls.B. Riqo.c. Kufa.D Tavqe.E. Rayhoniy.

TO'RTINCHI БОВ

Klassik arab adabiv tili

T. "Sahro ritsari" unvoniga sazovor bo’lgan shoir:A. Badaviy arab she’riyatining vakili al-M uhallil. "Basus tuyasi

tufayli sodir bo’lgan jang" asari.B. Badaviy arab she’riyatining vakili ash-Shanfara "Sahro

qo’shiqlari" noinli lomiya.C. Saroy she’riyati vakili al-Xulay'a.D. Badaviy arab she’riyatining vakili Irnrul Qays "Keling-lar,

yig’laylik" '•«S) asari.E. To’g’ri javob yo’q.

2. Qasidaning kulininasion qismi va unda shoir:A. Madh qismi. Unda shoir qabila boshliqlari, sarkardalami madh

etadi.B. Fahr qismi. Unda shoir o ’z.ini, urug’ini, oilasini maqtaydi.

C. Vasf qismi. Unda shoir tabiat manzaralarini, sahro hayoti, hayvonot olamini maqtaydi.

D. Hikma qismi. Unda shoir insonlaming odob-ahloqi haqida o ’z fikrlarini bildiradi.

E. Hamma javoblar to ’g’ri.

3. Qur’onni xronologik o’rganib, to’rtta davrga bo’lgan olim:A. Nemis olimi Neldeke. 1-Madina davri, 2-Payg’ambarlik davri, 3-

F.xsontologik davr, 4-Rahmon davri.B. Nemis olimi Neldeke. 1-Exsontologiya, 2-Rahmon, 3-Pay-

g ’ambarlik, 4-Madina.C. Rus olimi Krachkovskiy. 1-Rahmon, 2-Payg’ambarlik, 3-Ex-

sontologik, 4-Madina.D. Barcha javoblar to ’g’ri.E. To’g ’ri javoblar yo’q.

4. Q ur’on suralari nozi) bo’lgan shaharlar:A. Makka, Jidda.B. Toif, Jidda.C. Madina, Jidda.D. Makka, Madina.E. Madina, Toif.

5. Arab tili tarixan bo’linadigan davrlar soni:A. 2 ta.B. 6 ta.C. 4 ta.D. 5 ta.

6. Usman ibn Afvon davridaei M ushaflar soni:A. 2 ta.B. 4 ta.C. 7 ta.D. 6 ta.E. 8 ta.

7. Postnikov Q ur’onni inglizchadan ruschaga tarjima qilgan yil:A. 1716.B. 1772.C. 1798.D. 1780.E. 1783.

8.1992 -- yilda Qur’oni karimni o’zbckchaga tarjima qilgan olim:A. Hasan Basriy.B. Alovuddin Mansur.C. Abul Ali ar-Riyohiy.D. Alixon T o’ra Sog’uniy.E. Abdulaziz Mansur.

9.1878-y ild a Qur’oni karimni ruschaga tarjima qilgan olim:A. Sablukov.B. Boguslovskiy.C. Kalmakov.D. Krachkovskiy.E. Postnikov.

10. Arab tili va adabivotining gullagan oltin davri:A. Ummaviyiar davri.B. Johiliya davri.C. To’g ’ri javob vo'q.D. Abbosiylar davri.E. Usinonli turklar davri.

11. Qadimgi arab tiliga taalluqli til:A. Xaos tili.B. Akkad tili.C. Tashilxit tili.D. Qibt tili.E. Yahud tili.

12. “Badaviy jasoratining niadhiyasi” deb ataluvchi she’riyatning muallifi:

A. Al-Haris.B. Ash-Shanfara.C. Imrul Qays.D. Al-Muhalhil.E. Taabbata Sharran.

13. “To’xtanglar yig’laymiz” qasidasi muallifi:A. Al-Haris.B. Ash-Shanfara.C. Imrul Qays.D. Al-Muhalhil.E. Taabbata Sharran.

14. Ochiq-oydin, mantiqan tugallangan fikrni Muhammad (s.a.v) atadilar:

A. Oyat.B. Sura.C. Pora.D. Hadis.E. Tafsir.

15. Maddohlardan K a’ab ibn Zuxayrning eng mashhur qasidasi:A. Al-Burda.B. Al-M i’tof.C. Al-Badla.D. Al-Qamiis.E. Al-Qubba’a.

16. “Har qanday dinning mohiyati shundan iboratki, u hayotga o’lim ham barbod eta olmaydigan tafakkur bag’ishlaydi” degan:

A. Al-Benjniy.B. Az-Zamaxshariy.C. Lev Tolstoy.D. Ali ibn Abu Tolib.E. A.S.Pushkin.

17. Shoir qabila boshlig’ini, hukmdorlarni va arab podsholarini maqtaydigan qasidaning tarkibiy q ism i...

A. Fahr.B. Hijo.C. Vasf.D. Madh.E. Nasib.

18. Quroni Karimning 30 porasini o’zbek tiliga tarjima qilgan olim...

A I.AbdulIaev.B. A.Mansur.C. M.Sodiq.D. M.Usmonov.E. Sh.Boboxonov.

BESHINCHI BOB

Zamonaviy arab adabiy tili

1. Arab davlatlarida davlat tili hisoblanadi:A. Klassik arab tili.B. Kundaiik arab tiliC. Laxjalar.D. Zamonaviy arab tili.E. Barcha javoblar to’g ’ri.

2. Zamonaviy arab tilining paydo bo’lishi:A. XX asr boshlarida.B. XVIII asr oxirida.C. XIX asrning ikkinchi yarmida.D. XX asr oxirida.E. XVII asr oxirida.

3. Qur’oni karim arab tilining iste’molda mavjud bo’lgan ...A. Laxja shaklida yozilgan.B. Klassik arab tilida yozilgan.С Kundaiik so’zlashuv tilida yozilgan.D. Zamonaviy arab tilida yozilgan.E. To’g ’ri javob yo’q.

4 y0|tj 4iUI" deb ataluvchi tilni ko’rsating.A. Zamonaviy arab tili.B. Laxjalar.C. Klassik arab tili.D. Kundaiik so’zlashuv tili.E. Qadimgi arab tili.

5. Arab davlatlaridagi tilning tipologik o’xshashligini ko’rsatib o’tgan olim :

A. I.Fyuk.B. V.E Shagal.C. D. Koen.D. Ahmad Shavqiy.E. T.Nyoldeke.

6. "Arablashtirish" harakati avj oigan yillar:A. 1990-y illa r .B. 1 9 7 0 - 1980-yillar.C. 1995 -yillar.

D. 1985-y illa r.E. 1960-y il .

7. Arab mamlakatlarining birlashish siyosati yo’Iida kurash olib borgan prezident:

A. Anvar Saadat.B. Husni Muborak.C. Jamol Abd ul-Nosir.D. To’g’ri javob yo’q.E. Muammar Qaddofiy.

8. "Arablashtirish"ni amalga oshirishdagi yo’nalishlarni ko’rsating.

A. A n’anaviylik.B. Badiiylik va zamonaviylik.C.. Zamonaviylik va qadimiylik.D. A n’anaviylik va zamonaviylik.E. A n’anaviylik va qadimiylik

9. "Zamonaviylik - milliy madaniyatdagi an’ana" deb ataluvchi maqolaning muallifi:

A. Ehson Abbos.B. Ahmad Shavqiy.C. Hofiz Ibrohim.D. Butrus G ’oliv.E. Sayyodiy.

10. "Arab tili shunday bir tilki, biz u tilsiz sharq madaniyatini, o’tmishini va sharq xalqlarining urf-odatlarini hech qachon va hech qaysi til vositasida o’rgana oimaymiz" degan shaxs:

A. Ehson Abbos.B. Ahmad Shavqiy.C. Butrus G ’oliy.D. Hofiz Ibrohim.E. Husni Muborak.

11. Arab tilida fikrlashga undaydigan harakat bu ...A. A n’anaviylashtirish harakati.V. Zamonaviylashtirish harakati.C. Milliylashtirish harakati.D. Arablashtirish harakati.E. M adaniyatlashtirish harakati.

12. M isrdagi eng yirik universitetlardan biri?A. АГ — Qohira.B. Umm - ul Qura.C. Faysal.D. To’g ’ri javob yo’q.E. Industriya.

13. 1976 yildan boshlab Jazoirda davlat t i l i ...A. B arbartili.V. Arab tili.C. Fransuz tili.D. Barcha javoblar to’g’ri.E. Ingliztili.

14. Saudiya Arabistoni Podsholigida zamonaviy tushundiadagi ta’lim tizimiga asos solingan vaqt.

A. XX asr o ’rtalari.B. XX asr boshlari.C. XIX asr oxiri.D. XX asr oxiri.E. XIX asr o ’rtalari.

15. Arab davlatlari orasida aholisining 35% arablar lashkil qilgan davlat:

A. Misr.B. BAA.C. Qatar.I). Liviya.E. Kuvayt.

16. Tunis universiteti tashkil topgan yil ...A. 1974.V. 1957.C. 1950.D. 1960.E. 1955.

17. Zamonaviy arab tilini yaratishda o’zlarining katta hissalarini qo’shgan misrlik shoir va yozuvchilar

A. Ahmad Shavqiy, Hofiz Ibrohim.B. N asif al-Yazijiy, Butrus al-Bustoniy.C. Abu Tamma ash-Shiroziy, Mahdi al-Holis.D. Abdurahmon al-Kavakibiy, J Zaydon.E. To’g ’ri javob yo’q.

18. Arab adabiy tili va M isr lahjasida ijjod etgan yozuvchiA. Abdurahmon al-Kavakibiv.B. M ahmud Taymur.C. J Zaydon.D. Mahdi al-Ho!is.E. Hofiz Ibrohim.

OLT1NCHI BOB

G ’arb va Kossiyadagi arab tilining ufqlari

3. Rossiya arabshunos olimlarining nomlari to’g’ri ko’rsatilgan qator:

A. A.V. Boldirev, T. Neldek, V.R. Rozen.B. V.R. Rozen, X.K. Baranov, I.Yu. Krachkovskiy.C. X.K. Baranov, M.Ya. Marr, A.D. Shvayser.D N.I. Konrad, 7 . Postellus, P.S. Pallasa.E. N.I. Konrad, A.V. Boldirev, N.Ya. Marr.

2. A.V.Boldirevga Parijda musulmon sharqi tillarini o’rgatgan olim:A. Silvestr De Sasi.B. A.D. Shvayser.C. Г. Postellus.D. N.I. Konrad.E. I.Fyuk.

3. V.R. Rozenning oltin medal bilan taqdirlangan ilmiy tadqiqoti:A. Usmonli Q ur’onning paleografik tadqiqoti.B. Al-Bakri va ibn Fazlanga bag’ishlangan tadqiqoti.C. "Shohnoma"ga bag’ishlangan inshosi.D. To’g ’ri javob yo’q.E. Ibn Fazlanga bag’ishlangan tadqiqoti.

4. Q ur’oni karimni rus tiliga tarjima qilgan general.A. T.S.Sablukov.B. l.Yu.Krachkovskiy.C. D.N.Boguslovskiy.D. V.Belyaev.E. T.Postellus.

5. Sibaveyhining “Al — kitob” asari 1981-1989 yillarda nashr etilgan similar:

A . London.B. Parij.

C. Berlin.D. Moskva.И. Madrid.

6. “Arab tilshunosligi mustaqil ilmiy yutuq ” - degan ilmiy qarash tarafdorlari...

A. Nemis tilshunoslari.B. Rus olimlari.C. Grek tilshunoslari.D. Arab tiishunoslari.E. To’g ’ri javob yo’q.

7. “Arab tilshunosligi tarixi” kitobi m uallifi...A. K,Brokkelman.B. V.M.Zveginsov.C. I.Fyuk.D. I.Yu.Skaliger.E. I. Yu.Krachkovskiy.

8. Italiyada arab qo’lyozmalariga qiziqish boshlangan davr ...A. XV asr.B. XVI asr.C. XVII asr.D. XVIII asr.E. XIX asr.

9. 1614 yilda Gollandiyada “Arab tilining birinchi ilmiy grammatikasi”ni yozgan olim ...

A. Ya.Gopius.B. F.Erpenius.C. Por Royal.D. E.Leyn.E. G.Shtuinme.

10. Nemis sharqshunoslik jam iyati tashkil topgan davr.A. XX asr.B. XIX asr.С XVI asr.D. XV asr.E. XVIII asr.

11. Q ur’on tili, arab tarixi, arab qabilalarining islom oldi she’riy ijodi, mumtoz arab va somiy tiilar tarixi haqidagi asarlar muallifi

A. M.Koen.B. I.Fyuk.

C. T.Nyoldeke.D. K.Follers.E. M. G oilm an.

12. Arab va somiyshunoslik fransuz maktabi v a k ili...A. M.Koen.B. l.Fyuk.C. T.Nyoldek.D. K.Follers.

M.Gortman.

13. K.Hrokkeiman yashab ijod etgan davrA. 1885-1930 yillar.B. 1890-1960 yillar.C. 1850-1940 yillar.D. 1868-1956 yillar.E. T o’g ’ri javob yo’q.

14. Arab geografik kutubxonasi deb nomlangan fundamental nashr chop etiladigan shahar

A. Parij.B. BerlinC. Leyden.D. London.E. Moskva.

15.“Q ur’on leksikasining ilk qiyosiy tadqiqotF'ni nashr ettirganolim

A. M altalik Martin Zammit.B. Ispaniyalik F.Korrente.C. Chexiyalik Karl Petrochen.D. Bolgariyalik P.Somsaryov.E. To’g ’ri javob yo’q.

16. “Arab tili tarixi” kitobi muallifiA. M. Gortman.B. l.Fyuk.C. K.Brokkelman.D. T.Nyoldeke.E. K.Follers.

17. “Arabiya 1950” fundam ental nashrining ilk muallifiA. M.Gortman.B. l.Fyuk.

C. K.Brokkelman.D. T.NyoIdeke.E. K.Follers.

18. Qohirada konsul bo’lib ishlagan diplomat arabshunos olimA. V.V. Bartold.B. N.Ya.Marr.C. AF.Shebu.D. V.R.Rozen.E. N. A.Karaulov.

YETTINCHI BOB

O ’zbekistonda arabshunoslik faninig laraqqiyoti

1. Arabshunos olim B.Z. Xolidov yashab ijod etgan yillar.A. 1903-1968.V. 1900-1967.S. 1904-1968.D. 1905-1968E. 1905-1969.

2. "Abduilanoma" asarini o ’zbek tiliga tarjima qilgan olim.A. Eshonxo’ja Muhammadxo’jaev.V. Saidaziz G ’aniev.S. Sodiq Mirzaev.D. Yunus Hakimjonov.E. Hamid Olimjon.

3. Fandagi yutuqlari uchun birinchi bo’lib “Bobur” nomli oltin medal bilan mukofotlangan olim.

A. Sodiq Mirzaev.V. Ubaydulla Karimov.S. Yunus Hakimjonov.D. Hamidulla Hikmatullaev.E. Saidaziz G ’aniev.

4. "Tib qonunlari" kitobining U. Karimov tomonidan qilingan tarjimasining to’liq nashri...

A. 1953-1961.V. 1980-1982.5. 1981-1990.D. 1953-1955.E. 1949-1953.

5. To’rt jildlik "Hadis" kitobi tarjimasining inuharriri ...A. U. Karimov.V. T. Muxtorov.5. M. Hakimjonov.D. N. Ibrohimov.E. A. Mansur.

6. Yaponiya Fukusirna prefekturasining O ’zbekistondagi faxriy elchisi unvoniga sazovor bo’lgan arabshunos.

A. 1993 y. N. Ibrohimov.V. 1994 y. N. Ibrohimov.S. 1994 y. U. Karimov.D. 1993 у U. Karimov.E. 1995 у Sodiq Mirzaev.

7. Arab filologiyasi kafedrasini 1968 yilgacha boshqargan, o’zbek arabshunoslari maktabining asoschilaridan biri...

A. A. Karimov.V. B. Xolidov.S. I. Abdullaev.D. S. Mirzaev.E. U. Qoriev.

8. Ibn llallikanning "M ashhur kishilar vafoti" asarining muallifi.A. S. Mirzaev.B. Yu. Xakimjonov.C. I. Abdullaev.D. E. M uhammadxo’jaev.E. I. Karimov.

9. "Al-Azhar universiteti ming yillik arab filologiyasi inarkazi" degan mavzudagi nomzodlik dissertatsiyasi muallifi ...

A. I. Abdullaev.B. N. Ibrohimov.C. Yu. Shakirov.D. E. Talabov.E. A. Karimov.

10. Arab yozuvchisi G ’oib Tu’ma Farmonning "Besli ovoz" roma- nini o ’zbek tiliga tarjima qilgan olim.

A. O ’. Qoriev.B. E. Talabov.C. M. Xo’jaev.

D. В. Irisov.E. A. Hasanov.

11. 1444 va 1449 yillarda arab filologiyasi kafcdrasini boshqarganolim

A. O ’.Qoriev.B. N .lbrohimov.C. S.Mirzaev.D. B.Xolidov,E. A.Hasanov.

12. Qadimgi Arabiston va ilk Islom johiliya asri kitobi muallifiA. O ’.Qoriev.B. N .lbrohimov.C. S.Mirzaev.D. B.Xolidov.E. A.Hasanov.

13. Arabshunos ustoz va davlat tarjimoniA. E. Talabov.B. R .X o’jayeva.C.. B.lbrohimov.D. A.Hasanov.E. O.Musaev.

14. Arab tili fonetikasining zo’r bilimdoniA. O. Musaev.B. E.Talabov.C. T.Qodirov.D. R .Xo’jayeva.E. A.Hasanov.

15. M .Zamaxshariy merosining davomchisiA. E.Talabov.B. R .X o’jayeva.C. A.Hasanov.D. Z.Islomov.E. M.Hasanov.

16. “Q ur’oni karimda Iso payg’ambar siym osi” mavzuidagi dissertatsiya rnuailifi

A. R.Obidov.B. Yu.Shokirov.

C. E.Talabov.D. A.Hasanov.E. A.Abdujabborov.

17. O ’zbekistonda a ra b tilin i o ’qitishda ustozlar ustozi m aqom iga cga bo’lgan iroqlik olim

A. A.Sale.B. Ibrohim Sulaymon.C. Solih Ahmad Baxshi.D. Hofiz Ibrohim.E. JuijiyZaydon.

18. “Diniy ekstrem izm va te rro ri/m g a q a rsh i ku rashn iug m a’naviy m a’rifiy asoslari k itob in ing chop etilgan sanasi

A. Toshkent, 2005.B. Toshkent, 2008.C. Toshkent, 2003.D. Toshkent, 2007.E. Toshkent, 2006.

1. Sharqda uyg’onish davri.2. Arab nahvining yaratilish tarixi.3. Nemis arabshunos ollimlarining arab grammatikasi haqidagi

fikrlari4. Kufa va Basra tilshunoslik maktabi arming faoliyati.5. Q ur’or. klassik arab tilida yozilgan manba.6. “ Donolar uyi ” (Bayt - ul Hikma)ning faoliyati va uning arab

tiliga qo’shgan hissasi.7. Markaziy Osiyolik nahvchi olimlar.8. Imr — ul Qays “Qasida jan ri”ning asosochisi.9. Arab mamlakatlarida arablashtirish XX asr ikkinchi yarmi.

10. Suriya va Liviyada an’anaviylik va zamonaviylik XX XXI asrlar.11. Misr Arab Respubiikasida arablashtirish siyosati 1970-- 1980

yillar.12. Tunis va Jazoirda til holati.13. Misrda ta’lim tizirni.14. S.A.P. dagi yirik oliygihlar faoliyati.15. 11.K.Baranov hayoli va ijodi.16. I.Y.Krachkovskiy ilmiy merosi.17. B.Z.Holidov maktabi.18 O ’zbek arabshunoslik maktabi.19. Zamonaviy arab adabiyotidan na’munalar to ’plash.20. Klassik arab adabiyotidan na’munalar to ’plash.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Karimov LA. Barkamol avlod orzusi. —T. 1999.2. Abdulaziz Mansur. Our ’oni karim та 'nolari tarjimasi va tafsiri. -

T„ 2004.3. Abdujabborov A. M.Zamaxshariyning “Al Unmuzzaj asari". -Г.,

2001 .

4. Abdusamatov M. O'zbekiston Sharqshunoslari. -Т., 1996.5. Akinina O.G. Arabskiyyazik. -М ., 2004.6. Alovidain Mansur. Qur ’oni Karim. —Т., 2001.7. Холидов Б.З. Академик И.Ю.Крачковский (к. 100 летию со дня

рождения). Народы Азии и Африки. 1983.8. Ахвледиани В.Г. Арабские языкознания средних веков в книге

«История лингвистических учений». Средневековый Восток. -Л .: Наука. 1981.

9. Бартольд В. В. История изучения Востока в Европе и России. Лексии. Изд.2. —Л., 1925.

10. Белкин В.М. «История становления современного арабского литературного языка». В сборнике статей. Арабская филология. -М .: изд. МГУ, 1968.

11. Белкин В.М. Арабская лексикология.-М., 1975.12. Белова А.Г. История арабского языка. Курс лексии. -М.:

Военный институт, 1979.13. Белова А.Г. Введения в арабскую филологию. —М., 2003.14. Белова А.Г. “Очерки по истории арабского языка " -М ., 1999.15. Белова А.Г. Семитский язык в России. -М ., 2004.16. Беляев Й.А. Арабы, ислам и Арабский Халифат в ранее

средневекове. -М ., 1966.17. Брагинский И.С. Основные веки развития востоковедной

науки. В сб. статей, Проблемы востоковедения. -М ., 1974.18. Васильев Л.С. История религии Востока. -М .: Высшая

школа, 1983.19. Г'абучан Г.И. теория артикля и проблемы арабского синтак

сиса. -М ., 197320. Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно-

историческом освещении. - М .... 1998.21. Дяконов И.М. Семито-хамитские языки. —М., 1965.22. Дяконов ИМ . Языки древней Передней Азии.-М ., 1967,1972.23. Завадовский Ю.Н. Арабские диалекты Магриба. - М., 1962.

24. Завидовский Ю Н. Проблемы языка в странах Магриба. В сб. статей: Языковая ситуация в странах Азии и Африки. —М., 1967.

25. Звегинсев В.А. История арабского языкознания. —М., 1958.26. Ibrohimov N.I., Yusupov М. Arab tili grammatikasi. —Т., 1997.27. Ibrohimov N.I. Muqaddas kitoblar. Sharq mash ’ali. 1992.28. Imomxo'jaev O. «Arab yozuvi haqida risola» / / Sharqshunoslik,

TDShl. 1998.29. Irisov A. Toshkentda arabshunoslik. —Т., 1964.30. Karamatov X. O'zbek adabiyotida Qur'on iqtiboslari. —Т., 1985.31. Конрад Н.И. Старое востоковедение и его новые задачи.

Стати. —М., 1972.32. Крачковский И.Ю. Очерки по истории русской арабистики.

Избранные сочинения. Т. У. М —JJ., 1958.33. Крачковский И.Ю. Сборник Беруни. —М., 1950.34. Ковалев А. А., Шарбатов T.UI. Учебник арабского языка. -М.,

1998.35. Mamatoxunova D.K. Arab filologiyasiga kirish. —Т., 2002.36. Nosirova M.A. Mahmud 7Mmaxshariyning “al-Unmuzaj fi-n-

nahv”. -Г ., 2005.37. Nosirova M.A. O'rta asr arab nahvidan namunalar. -Т ., 2004.38. Оранский. Введение в Иранскую фиюлогию. -М ., 1988.39. Рождественский Ю.В. Введение в общую филологию. -М..

1979.40. Рибалкин Б.С. Арабская лингвистическая традиция. —К.,

2000 .

41. Семитские языки. Сб. статей. -М ., 1963.42. Семитские языки. Сб. статей. -М ., 1965.

43. Современная лингвистика. Теория, проблемы и методы. —М., 1976.

44. Sodiqov A, A. Abduazizov. Irisqulov. Tilshunoslikka kirish. -Т., 1981.

45. Sulaymonova F. Sharq v a G ’arb. -Т., 1998.46. Talabov E. Arab tili. —Т., 1993.47. Филштинский ИМ . Арабская классическая литература. -М .,

1965.48. Филштинский ИМ. История арабскойлитератури. -М , 1965.49. Филштинский ИМ. Ш идфар Б.Я. Очерки арабо-мусул-

манской културы. —М., 1971.50. Fuck.J. Die arabischen studien in Europa. -Leipzig. 1955.

149

51. Ftick.J. Untersuchungen zur arabischen Sprach-und Stilgeschich- te. -Berlin, 1959.

52. Халидов В.З. Академик И.Ю.Крачковский (к 100 летию со дня рождения). Народи Азии и Африки. 1983.

53. Халидов А.Б., Михайлова И. Библиография арабских рукописей. -М., 1982.

54. Халидов В.З. Учебник арабского языка. -Т., 1981.55. Ханна ачь-Фахури. История арабской литературы. -М.,

1950.56. Храковский B.C. очерки по общему и арабскому синтаксису. -

М., 1973.57. Серетели Г.В. Арабские диалекты в Средней Азии. -М., 1954.58. Шагаль В.З. Языковой аспект национальных процессов в

арабских странах. -М .. 1987.59. Шагаль В.З. Арабский мир: пути познании. -М ., 2001.60. Ш агачь В.З. Арабские страны: язык и общество. -М., 1098.61. Shayx Ismoil Maxdum. Toshkentdugi Usmon Mushafinmg tarixi. -

Т., 1995.62. Ш арбатов Г.Ш. Арабистика СССР (1917-1959) Фтология. —

М. 1959.63. Шарбатов Г 111. О трехкомпонентней функциональной парадиг

ме арабского языка и статуса арабских региональных обиходноразговорных языков. В сб. статей: Проблемы арабской културы. Памяти академика И.Ю.Крачковского. - М., 1987.

64. Ш арбатов Г.Ш Современный арабский язы к.-М ., 1961.65. Ш арбатов Г.Ш. Арабский литературный язык современные

арабские диалекты ...... -М., 1991.66. Sharq Yulduzi. -Г ., 1991, №1.67. Халидов Б.З. Академик И.Ю.Крачковский (к 100летию со дня

рождения). Народы Азии и Африки. 1983.68. Xosanov A.A. «Mekkey, Madina, Verovaniya arabov пакапипе

vozniknoveniya islama». -Т., 1994.69. Ханна Аль-Фахури. История арабской литературы. —М., Т. 1.

1959.70. Xakimjon М. Xatti muallimiy. -Т., 1991. ~71. Hasanov A.A. Qadimgi Arabiston va ilk islom johiliya asri. -Т.,

200!72. Sulaymonova F. “Sharq v a G ’arb" -Т., 1997. 190-192-hetlar.73. О 'zSSR FA arxivi, fo n d II, ro ’yxat 1 , 322 son

1.?

www.eooele.comwww.wikipedia.com

3. www.vahoo.com4. www.vandex.ru5. www.mdfa.uz6. wsvw.arab.ru7. www.rambler.ru

http://www.eooele.com

http://www.wikipedia.com

http://www.vahoo.com

http://www.vandex.ru

http://www.mdfa.uz

http://www.rambler.ru

TEST JAVOBLARI:

Bo’lim i=C> 1 2 3 4 5 6 7Savol Л

1 С В С А D В D2 С D А А С А С3 В Е А В В С В4 В В В D D С А5 D А D | В А В D6 Гв D С D В D D7 С А D А А В D8 D А В В D Е D9 В В D А А В С10 С D Е D С В В11 А С С В D С С12 В В В Е А А Е13 Е D D С В D С14 А В В В А С С15 С А D F Е А D16 В С D С D С А17 А D D D А В С18 С D С Е В С А

M U NDARIJA

So’z b o sh i.............................................................................................................3

K irish .....................................................................................................................5

B IR IN C H I BOB

Arab filologiyasi fan sifatida

1.1. Filologiya уэ uning rivoji. Arab filologiyasi ...,.................................... 7

!.2. Arab xalifaligida arab tili va arab madaniyatiningtutgan o ’rn i ........................................................................................................... 12

1.3. Arab tilidagi yozma yodgorliklar.............................................................17

IKKINCHI BOB

Xom-soni tillari oilasi

2.1. Xoin-som tillar oilasining tarm oqlanishi................................................22

2.2. Xom-Som tillari oilasining uniumiyligi.................. ...............................26

2.3. Arab tili grammatikasi va lug’atini o ’rganishda o ’zhissasini qo’shgan olim lar................................................................................. 28

UCHINCHI BOB

Arab tilining paydo bo’lishi

3.1. Arablaming qadimiy davlatlari................................................................ 35

3.2. Arab tilining paydo bo’lishida qadimgi arab qabilalariningtutgan o ’m i .......................................... .................................................................39

3.3. Arab yoaivi ta r ix i.......................................................................................42

TO ’RTINCIII BOBKlassik arab adabiy tili

4.1. Arab adabiy tilining rivojlanish bosqichlari..........................................49

4.2. Qadimgi arab og’zaki ijodiyotining mumtoz arab adabiytilining shakllanishidagi o ’m i ...........................................................................51

4.3. Q ur’on - klassik arab adabiy tilida yozilgan eng nodir m anba......... 56

4.4. Quroni karimning tarjim alari............................................................... ....61

BESHINCHI BOB

Zamonaviy arab adabiy tili

5.1. Zamonaviy arab adabiy tili va uning vazifalari.................................... 66

5.2. Zamonaviy arab adabiy tilining m uam m olari........................................72

5.3. Hozirgi zamon arab mamlakatlarida so’zlashuv holati vata ’lim tiz im i...........................................................................................................77

OLTINCHI BOB

G ’arb va Rossiyadagi arab tilining ufqiari

6.1. G ’arb arabshunosligining rivojilanishi................................................... 87

6.2. Yevropa arabshunoslari arab nahvi haqida............................................ 92

6.3. Rus arabshunos olim lari............................................................................. 96

YETTINCHI BOB

O'zbekistonda arabshunoslik fanining taraqqiyoti

7.1. O ’zbekistonning yirik arabshunos olimlari ijodidan lavhalar........... 101

7 2. O ’zbekistonda arab tilining o’qitilish i.................................................... 113

Test topshiriqlari................................................................................................124

Mustaqil ish uchun savollar........................................................................... 147

Foydalanilgan adabiyotlar............................................................. ................148

Test javoblari...................................................................................................... 152

Tex.muharrir: Texnik kotib: Kompyuter verstkasi

M.M. ZurifovIS.A. MamatoxunovB.A. Mamatoxunov

Bosishga mxsat etildi 15.10.10.Bichimi 60x84 '/i6. Shartli 9,75 b.t. 100 nusxada bosildi. Bnyurtma № . is 3 . Toshkent davlat sharqshunoslik institutining kichik bosmaxonasi.Toshkent, Shahrisabz ko’chasi, 25 uy.

© Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2010

теьебзтлггск - Jizzax davlat pedagogika instituti

Documents

Transcript of теьебзтлггск - Jizzax davlat pedagogika instituti