Tajemnice szczuczyýskich krypt (tom I

Tajemnice szczuczy�skich krypt

(tom I)

Materia�y z konferencji naukowej Szczuczyn - 21 IX 2013 r.

pod red. dr hab. Ma�gorzaty Grupy i dr. Tomasza Dudzi�skiego

Grajewo 2013

Korekta j�zykowa: Wioleta Zaremba

Recenzent: Rimantas Jankauskas

ISBN: 978-83-934271-9-2

© Copyright by Towarzystwo Przyjació� 9 PSK w Grajewie – 2013

Towarzystwo Przyjació� 9 PSK ul. E�cka 30, 19-200 Grajewo

www.9psk.pl e-mail: [email protected]

Organizatorzy konferencji:

Towarzystwo Przyjació� 9 PSK w Grajewie Grajewska Izba Historyczna w Grajewie

Patronat honorowy:

Wojewoda Podlaski - Maciej �ywno Dziekan Wydzia�u Nauk Historycznych UMK w Toruniu - prof. dr hab. Jacek Gzella

Konferencja zrealizowana przy wsparciu finansowym Urz�du Marsza�kowskiego Województwa Podlaskiego,

Starostwa Powiatowego w Grajewie oraz Urz�du Miasta i Gminy Szczuczyn

Spis tre�ci: Wst�p …………………………………………………………………………… T. Dudzi�ski, M. Krajewska, M. Grupa Krypty ko�cio�a p.w. Imienia NMP w Szczuczynie �ród�em do bada� historycznych ………………………………………………………………….. M. Nowak, A. Wojciechowska Architektura krypt w Szczuczynie …………………………………………….. M. Przymorska-Sztuczka, M. Majorek Kobiece nakrycia g�owy odkryte podczas bada� archeologicznych krypt ko�cio�a p.w. Imienia NMP w Szczuczynie (cz. 1)…………………………… M. Grupa, D. Grupa Wst�ki, wst�eczki z krypt ko�cio�a p.w. Imienia NMP w Szczuczynie (cz. 1) M. Nowak, M. Przymorska-Sztuczka Szkaplerze szczuczy�skie (cz. 1) ……………………………………………… M. Majorek, D. Grupa Malowane czy obijane – oznaka mody czy potrzeby na przyk�adzie trumien z krypt ko�cio�a w Szczuczynie (cz. 1) ……………………………… T. Koz�owski, M. Krajewska Mumifikacja cia�a ludzkiego – wst�pne wyniki bada� antropologicznych pochówków w kryptach ko�cio�a p.w. Imienia NMP w Szczuczynie ………… M. Grupa, A. Wojciechowska, T. Dudzi�ski W czym do trumny – upany, kontusze, dezabilki i inne ubiory pochowanych w szczuczy�skich kryptach (cz. 1) ……………………………… Ryciny do artyku�ów ……………………………………………………………

7

9

21

31

41

53

69

83

99

111

Magdalena Przymorska-Sztuczka Magdalena Majorek

Kobiece nakrycia g�owy odkryte podczas bada� archeologicz-nych krypt ko�cio�a p.w. Imienia NMP w Szczuczynie (cz. 1)

Nakrycia g�owy stanowi�y uzupe�nienie kadego rodzaju ubioru, zarówno u ko-biet jak i m�czyzn. Potwierdzeniem tego s� pochówki z XVIII i pierwszej po�owy XIX wieku odkryte w trakcie prac archeologiczno – inwentaryzacyjnych krypt ko�cio-�a p.w. Imienia NMP w Szczuczynie w latach 2012 i 2013. Stan zachowania poszcze-gólnych nakry g�owy by� róny, w g�ównej mierze uzaleniony od rodzaju surowca, z którego zosta� wykonany (jedwab, we�na, len).

Wiek XVIII przyniós� niespotykany wcze�niej rozwój damskich nakry g�owy i fryzur. Wyst�powa�y zarówno czepki przylegaj�ce do g�owy, ko�paki, jak i duych rozmiarów czepce o najróniejszych kszta�tach. Jak pisa� S. Lam Nakrycia g�owy w ci�gu wieków by�y przeró�ne. Od fantastycznych czapek pocz�wszy, a� do siateczek z z�otych nici, bogato per�ami naszywanych. Zmienia�y si� one cz�sto, a wraz z form� i nazw nowych natworzy�o si� sporo1. Do ko�ca lat 30. XVIII wieku wychodz�c poza dom, kobiety nak�ada�y marszczone w tyle kapturki zwane bagnolet2. Noszono take wzorowane na XVII-wiecznych czepki, bogato zdobione z�otym i srebrnym haftem oraz wst�kami. Zast�piono je w pó�niejszym okresie batystowymi czepkami – bone-tami3. Czepce mieszcza�skie szyto z bogatych tkanin przetykanych z�otymi, b�d�

1 S. Lam, Stroje pa� polskich (XV – XVIII wiek), Warszawa 1921, s. 52. 2 M. Gutkowska-Rychlewska, Historia ubiorów, Wroc�aw 1968, s. 597. 3 M. Bartkiewicz, Polski ubiór do 1864 roku, Wroc�aw 1979, s. 121; Bonet – czepeczek

z gazy, batystu, mu�linu, wst�ek i koronek noszony w XVIII wieku, I. Turnau, S�ownik ubio-rów: tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, bro� i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od �re-dniowiecza do pocz�tków XIX wieku, Warszawa 1999, s. 26.

Magdalena Przymorska-Sztuczka, Magdalena Majorek _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

32

srebrnymi nimi i zdobiono haftem o motywie ro�linnym. Okrycia te, o dwudzielnym (ryc. 6)4 lub trójdzielnym kroju (ryc. 7), przylega�y do g�owy5. Czepki dwudzielne sk�ada�y si� z szerokiego paska (otok) oraz doszytego do niego podkowiasto wyci�te-go elementu zakrywaj�cego ty� g�owy (ryc. 6). Tylna cz�� czepka mog�a by u�oona w pionowe rurkowate fa�dki b�d� uk�adana g�sto w drobne zak�adki. Trójdzielny cze-pek wykonany by� z pasa tkaniny, stanowi�cego jego �rodek i biegn�cego od czo�a do potylicy oraz doszytych do niego po bokach owalnych fragmentów (ryc. 7). Od spo-sobu ukszta�towania ty�u i od szeroko�ci paska otaczaj�cego twarz zalea� fason czep-ka. Je�li otok by� w�ski to czepek zakrywa� ty� i czubek g�owy, je�li szeroki to zakry-wa� równie twarz6. Powszechne by�y równie czepki szyte z kilku klinów (ryc. 8). Cz�sto miejsca ��czenia poszczególnych fragmentów czepka zakrywano naszywaj�c koronk� b�d� przymarszczano wst�eczki. Wyka�czane by�y od �rodka podszewk�, a na kraw�dziach lamówk�7. Irena Turnau dzieli czepki XVIII-wieczne na czepki ze srebrnym haftem i podszyte p�ótnem, czepce ze z�otego galonu o motywach geome-tryczno-ro�linnych obszytych na przedzie szerok� z�ot� koronk�, z charakterystycz-nym wyci�ciem z przodu w „z�b”, watowane czepce w drobne wzory z koronk� na przedzie i zakrywaj�c� szwy oraz czapki futrzane czy ko�paki8.

W powszechnym uyciu by�y take kornety9, które wyst�powa�y w wielu for-mach. Od duych obejmuj�cych ca�� g�ow�, wyko�czonych koronk�, po ma�e upinane na czubku g�owy zwane daszkami. Jak pisa� Kitowicz: Rzuci�y si� wszystkie m�ode panny i nie-panny do kornetów, których kszta�tu opisa� trudno, poniewa� ten odmie-nia� si� niemal co miesi�c. Zawis� za� na rozmaitym sk�adaniu, fa�dowaniu, strz�pie-niu, wykrawaniu, bryzowaniu mu�linu, r�bku, koronek i wst��ek10. Zim� zak�adano na nie duety11 ocieplone puchem, watolin� lub pikowan� bawe�n� i podszyte at�asem lub

4 Ryciny do artyku�u znajduj� si� w kolorowej wk�adce na ko�cu publikacji. 5 A. Dr�kowska, Ozdoby i nakrycia g�owy na ziemiach polskich od X do XVIII wieku, To-

ru� 2012, s. 240. 6 Ibidem, s. 242. 7 Ibidem, s. 243. 8 I. Turnau, Odzie� mieszcza�stwa warszawskiego w XVIII wieku, Wroc�aw 1967, s. 267-

269; Ko�pak – wysokie nakrycie g�owy m�skie i kobiece, o cylindrycznym kszta�cie, z filcu, futra, lub sukna, z szerok� futrzan� opuszk�, I. Turnau, S�ownik ubiorów: op. cit. s. 91.

9 Kornet – nazwa wszelkich czepców z rogami noszonych od �redniowiecza. W Polsce to usztywniony czepiec, nieraz wysoki, z p�ótna, mu�linu, lekkich tkanin jedwabnych lub koro-nek, przybrany haftem i wst�kami, posiadaj�cy usztywnione rogi, noszony od XVII po koniec XVIII wieku, Ibidem, s. 94.

10 J. Kitowicz, op. cit., s. 262. 11 Duet – cieplejsze nakrycie g�owy noszone w ko�cu XVII i w XVIII wieku, cz�sto nak�a-

dane na kornet, szyte z tkanin we�nianych, pó�we�nianych lub jedwabnych, obszywane koron-kami, cz�sto watowane, I. Turnau, S�ownik ubiorów: op. cit. s. 48.

Kobiece nakrycia g�owy odkryte podczas bada� archeologicznych … _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

33

kitajk�12. Wychodz�c z domu, modne panie zas�ania�y g�ow� i twarz zas�onkami z gazy lub tiulu zwanymi kwefami13. W ostatniej wierci XVIII wieku, pod wp�ywem angielskim, nast�pi� wzrost popularno�ci kapeluszy. Wyrabiano je z bia�ej s�omki, gazy, kitajki i koronek14. Wybór nakrycia g�owy uzaleniony by� od stroju, w jaki przyodziana by�a kobieta. Inne czepki zak�adano do strojów domowych (cz�sto szyte z jednego kawa�ka materia�u, zebrane na czubku i zwi�zane ta�m� jedwabn�), inne do stroju oficjalnego, dworskiego15. Ponadto dostosowane by�y do fryzury, która w latach 70. i 80. XVIII wieku by�a najwaniejszym elementem kreuj�cym wygl�d kobiet16. Utrzymanie fryzury, na przygotowanie, której modysta po�wi�ca� kilka godzin, wy-maga�o od kobiet duego po�wi�cenia. Cz�sto spa�y one w pozycji pó�siedz�cej, pod-parte poduszkami, aby nie uszkodzi fryzury17. Do ich ochrony zak�adano na noc szyte z tafty czepki18. Ca�o� wygl�du modnej XVIII-wiecznej kobiety dope�nia�y dodatki takie jak jedwabne buty, r�kawiczki, wachlarze oraz komplety biuterii, w których kady element dopasowany by� do siebie stylistycznie19.

Spo�ród ca�ego zadokumentowanego zbioru wybrano do analizy 8 damskich na-kry g�owy, z czego 3 pochodz� z krypty zachodniej, a 5 z krypty wschodniej. Ich lokalizacj� przedstawiono w tabeli poniej.

Tab. 1. Zestawienie poddanych analizie damskich nakry� g�owy

Nr Przedmiot Lokalizacja znalezisk

Krypta Trumna Szkielet

1 czepek z jedwabnej tafty zachodnia cz�� A

nr 8 nr 8

12 M. Bartkiewicz, op. cit., s. 121. 13 M. Mody�ska-Nawotka, O modach i strojach, Wroc�aw 2003, s. 170; Kwef – zas�ona

na twarz wykonana z lekkiej, przezroczystej tkaniny, noszona poza domem przez kobiety mu-zu�ma�skie; w Polsce w XVI-XVIII wieku kobiece nakrycie g�owy, niekiedy os�ona twarzy, szyte z lekkich, rónobarwnych tkanin jedwabnych, gazy, mu�linu, r�bku lub koronek, zdobio-ne haftem. Pod koniec XVIII wieku kwef usztywniano drutem lub fiszbinami. Czarne kwefy z zas�on� na twarz uywane by�y podczas a�oby, I. Turnau, S�ownik ubiorów: op. cit. s. 102.

14 M. Bartkiewicz, op. cit., s. 122. 15 A. Dr�kowska, Ozdoby i nakrycia g�owy ..., s. 240. 16 A. Sieradzka, ony modne. Historia ubiorów kobiecych od staro�ytno�ci do wspó�czesno-

�ci, Warszawa 1993, s. 75. 17 M. Mody�ska-Nawotka, op. cit., s. 167. 18 F. Boucher, Historia mody. Dzieje ubiorów od czasów prehistorycznych do ko�ca XX

wieku, Warszawa 2003, s. 281. 19 A. Sieradzka, Tysi�c lat ubiorów w Polsce, Warszawa 2003, s. 53.


34

2 czepek z jedwabnej siatki z meta-lowym, z�otym oplotem

zachodnia cz�� B

nr 2 nr 2

3 czepek jedwabny z koronk� kloc-kow�

wschodnia cz�� A

nr 19 nr 23

4 dwa czepki: wierzchni jedwabny i spodni lniany


nr 23 nr 27

5 dwa czepki: wierzchni z czarnego aksamitu i spodni lniany


nr 27 nr 31

6 czepek lniany wschodnia

cz�� A nr 28 nr 32

7 czepek z jedwabnego rypsu wschodnia

cz�� A nr 50 nr 39

8 czepek jedwabny zachodnia cz�� B

nie dotyczypoza trumn�

w piasku Opis 7 czepków wykonano na miejscu, natomiast jeden poddany zosta� szczegó-

�owym analizom laboratoryjnym w Instytucie Archeologii UMK w Toruniu, gdy zosta� odnaleziony w piasku. Poddany zosta� zabiegom konserwatorskim.

Obecny stan bada� nakry g�owy pozwala wychwyci cechy indywidualne po-szczególnych egzemplarzy.

1) W trumnie nr 8 pochowano kobiet�, w wieku 25 – 35 lat. Na g�owie mia�a czepek z jedwabnej tafty w kolorze b��kitnym (ryc. 1), zdobiony dwiema kokardami. Jedna wykonana zosta�a z jedwabnej siatki w kolorze beowym, druga natomiast z jedwabiu w splocie at�asowym20. Ozdobiona zosta�a na brzegach motywem geome-trycznym w postaci prostok�tów kszta�towanych dodatkow� osnow� w postaci je-dwabnej nici z metalowym oplotem, która obecnie ma szarosrebrzysty kolor. Jej kra-w�dzie dodatkowo ozdobione s� p�telkami. Obie kokardy ukszta�towano poprzez odpowiednie ich upi�cie najprawdopodobniej w cz��ci przedniej g�adkiego czepka. Stanowi� on dodatek do jedwabnej sukni w kolorze kremowym, zdobion� b��kitnymi pasami i bukietami drobnych kwiatów. Na d�oniach mia�a r�kawiczki skórzane w ko-lorze kremowym, na nogach natomiast bia�e, jedwabne dziane po�czochy oraz tek-stylne czerwone buty.

20 Splot at�asowy – splot tkacki, w którym po jednej stronie tkaniny widoczne s� niemal wy��cznie pokrycia osnowowe, a po drugiej w�tkowe, daj�c efekt g�adkiej i l�ni�cej po-wierzchni prawej i matowo�ci lewej. Najmniejszy raport at�asowy jest pi�cionitkowy, wi�ksze do 12, 20 i wi�cej nitek tworz� sploty pochodnie i kombinowane, M. Micha�owska, S�ownik terminologiczny w�ókiennictwa, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, seria B, t. XCII, Warszawa 1995, s. 105.


35

2) W trumnie nr 2 pochowana zosta�a kobieta, w wieku 35 – 55 lat. Na g�owie mia�a najprawdopodobniej lniany czepek ozdobiony delikatn� jedwabn� siatk�. Do-datkowo wzd�u kraw�dzi obejmuj�cej twarz doszyta jest falbanka z jedwabnej ta�my. Powierzchnia czepka ozdobiona jest drobnymi tekstylnymi (by moe jedwabnymi) kwiatami. Ponadto kobieta ma na sobie sukni� z jedwabnej zielonej tafty, p�ytkie, skórzane buty z ta�mami zawi�zanymi wokó� kostek oraz siatkowe r�kawiczki wyko-nane z prz�dzy jedwabnej.

3) W trumnie nr 19 odkryto wyj�tkowy czepek, który ozdobiono koronk� kloc-kow�21 (ryc. 2, 9). Czepek ten wykonany jest z trzech cz��ci: z szerokiego, d�ugiego paska os�aniaj�cego przód g�owy i uszy oraz dwóch fragmentów, zszytych razem i tworz�cych podkowiasto ukszta�towany fragment, zakrywaj�cy ty� g�owy (ryc. 9). Pasek okalaj�cy twarz po�rodku uformowany jest w „z�bek”. Brzegi zdobi szeroka na 9 cm koronka klockowa, wykonana z jedwabnej nici z metalowym oplotem, jako uzu-pe�nienie wzoru dodatkowo wprowadzono ta�m� metalow�. Czepek wykonany jest z grubej tkaniny jedwabnej by moe rypsowej22 z ornamentem kwiatowym, najpraw-dopodobniej ukszta�towanym poprzez broszowanie lub lansowanie. Mona za�oy, e nakrycie to oryginalnie by�o dwukolorowe. Motyw ro�linny ma obecnie kolor beowy, natomiast t�o jest intensywnie b��kitne (kolor widoczny fragmentarycznie od we-wn�trz). Ca�o� podszyta by�a lnian� podszewk� w splocie p�óciennym 1/123. Kraw�-dzie wzmocniono natomiast jedwabn� ta�m�. Ponadto od wewn�trz przypi�ta szpil-kami by�a równie lniana koronka klockowa o szer. 2,4 cm. Ty� czepka by� przy-marszczany przy uyciu ta�my jedwabnej. Podobnie ukszta�towany czepiec odkryto podczas bada� w krypcie ko�cio�a p.w. Znalezienia Krzya �wi�tego i �w. Andrzeja

21 Koronki klockowe – wykonywane na specjalnej poduszce z umieszczonym na niej patro-

nem (konturem wzoru) poprzez manewrowanie parami klocków, których liczba zalea�a od szeroko�ci i skomplikowania ornamentu koronki. Miejsca przeplotów wzmacniano szpilkami wed�ug dziurek patronu. Technika rozpowszechniona od XVI wieku, I. Turnau, S�ownik ubio-rów: op. cit. s. 94.

22 Splot rypsowy – splot tkacki charakteryzuj�cy si� wyst�puj�cymi na powierzchni wyra�-nymi pr�kami, jednakowej lub rónej szeroko�ci o kierunku poprzecznym, pod�unym albo sko�nym. Zbudowane na bazie splotu p�óciennego poprzez dodawanie pokry (wzd�u osnowy b�d� w�tku) w taki sposób, e tworz� si� pionowe lub poziome linie pokry osnowowych b�d� w�tkowych, M. Micha�owska, S�ownik terminologiczny, op. cit. s. 111.

23 Splot p�ócienny – najprostszy splot tkacki, którego pokrycia osnowowe i w�tkowe wy-st�puj� w uk�adzie szachownicowym – w stosunku 1:1, tzn. nieparzyste nitki osnowy pokrywa-j� nieparzyste nitki w�tku, a parzyste osnowy – parzyste w�tku – 1,3,5,7 itd. nast�pnie 2,4,6,8..., Ibidem, s. 104.


36

Aposto�a w Ko�skowoli24. Tego kroju czepce znajduj� si� równie w zbiorach Mu-zeum Narodowego w Warszawie25.

Czepek stanowi� dodatek do bogato zdobionego stroju z grubej jedwabnej tkaniny z ornamentem ro�linnym oraz doszytymi na ko�cu spódnicy koronkami z koralikami. Ponadto mia�a ona zamszowe b��kitne r�kawice do �okcia oraz jedwabne buty26 obec-nie w kolorze „herbacianym”.

4) W trumnie nr 23 odkryto pochówek kobiety, która na g�owie mia�a dwa czepki (ryc. 3). Wierzchni wykonany by� z dwóch elementów (ryc. 6), zarówno ty� jak i przód stanowi�a czarna tkanina jedwabna z wzorem ro�linnym. Dodatkowo przód zdobiony by� czarn� koronk� klockow�, której poszczególne widoczne pó�okr�g�e modu�y roz-mieszczone by�y co 1,2 cm. Na uwag� zas�uguje równie to, e kraw�d� wierzchniego czepka jest nieregularna co moe wskazywa, e móg� by uszyty do grobu (a nie noszony za ycia). Dodatkowo czepek zdobiony by� ta�m� o szer. 2,7 cm z motywem geometrycznym na brzegach. Wzór prawdopodobnie kszta�towany by� nici� podsta-wow� osnowy. Pod nim znajdowa� si� lniany czepek, w kolorze beowym, z koronk� klockow� zako�czon� fali�cie. Czepek ten dope�nia� lniane odzienie kobiety.

5) W trumnie nr 27 pochowano kobiet�, która na g�owie mia�a take dwa czepki (ryc. 4). Wierzchni wykonany by� z ciemno-brunatnego strzyonego aksamitu, którego brzegi ozdobione s� dwoma rodzajami jedwabnej koronki klockowej o szer. ok. 2 cm. W obu przypadkach nici koronki s� w skr�cie S. Uchwycono jedynie otok o d�. 50 cm, maksymalna jego szeroko� wynosi 14,5 cm, a minimalna 12 cm. Natomiast spodni uszyto z delikatnej tkaniny lnianej w kolorze beowym, w splocie p�óciennym 1/1, o g�sto�ci nici na 1 cm: 33 w osnowie27 w skr�cie Z i 26 w w�tku28 równie w skr�cie Z. Sk�ada� si� zasadniczo z czterech elementów. Cz��ci tylnej o kszta�cie pó�kola i maksymalnych wymiarach d�. 31 cm, szer. 16,5 cm; dwóch jednakowych cz�onach bocznych o d�. ok. 33 cm i przedniego pasa tkaniny o d�. 144 cm i szer. ok. 8 cm uformowanego w silnie przymarszczon� falban�. Czepek stanowi� dodatek do we�nia-nej sukni w kolorze fioletowo-bordowym.

24 A. Dr�kowska, Odzie� grobowa w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, Toru� 2008,

s. 188. 25 A. Dr�kowska, Ozdoby i nakrycia g�owy..., s. 244, ryc. 178. 26 M. Grupa, Pochówki w krypcie grobowej ko�cio�a p.w. Imienia NMP w Szczuczynie jako

ród�o do lokalnych bada� kostiumologicznych, [w:] Pozaarchiwalne materia�y �ród�owe do dziejów powiatu szczuczy�skiego w XIX wieku, (Materia�y z konferencji popularno - nauko-wej, Grajewo - 14 IV 2012 r., pod red. Tomasza Dudzi�skiego), Grajewo 2012, s. 112.

27 Osnowa – uk�ad nici biegn�cych prostopadle do w�tku, M. Micha�owska, S�ownik termi-nologiczny, op. cit. s. 93.

28 W�tek – uk�ad nici biegn�cy w poprzek tkaniny, w procesie tkania wprowadzony mi�dzy nitki osnowy wed�ug okre�lonego splotu tkackiego, Ibidem, s. 129.


37

6) W trumnie nr 28 odkryto trzy szkielety o numerach 32, 33 i 34. Na szczycie trumny znajdowa�a si� data 1751 oraz nazwisko Teresy Umi�skiej. Zmar�a, starsza kobieta29 (nr szkieletu 32), ubrana w lnian� koszul�, na g�owie mia�a lniany czepek, obecnie w ciemnobr�zowym kolorze, mocno przylegaj�cy do g�owy. By moe wy-konany z dwóch fragmentów tkaniny, z przymarszczonym u do�u ty�em i przeci�gni�-t� przez tunel (uformowany na dolnej kraw�dzi) tasiemk�. Na kraw�dziach doszyta jedwabna (?) tasiemka.

7) W trumnie nr 50 pochowano kobiet�, która na g�owie mia�a jedwabny rypsowy czepek, obecnie w kolorze jasnobr�zowym, przetykany co drug� ni w�tku nici� z metalowym oplotem. Wykonany z dwóch fragmentów tkaniny (ryc. 6) – szerokiego pasa okalaj�cego twarz oraz jednego fragmentu zakrywaj�cego ty� g�owy, ukszta�to-wanego podkowiasto przy pomocy zaszewek, marszczonego na dole, z tasiemk� prze-chodz�c� przez wykonany na dolnej kraw�dzi tunel. Kobieta ubrana by�a w strój wy-konany z jedwabnego rypsu i tkaniny pó�jedwabnej.

8) Nakryciem g�owy poddanym szczegó�owej analizie jest znaleziony poza po-chówkiem czepek wykonany z 11 rodzajów jedwabiu (ryc. 5). W kszta�cie owalny o d�ugo�ci 21 cm, szeroko�ci 19 cm, obwód wynosi 56 cm. Czepek zako�czony jest „z�bkiem”, ozdobiony 12 „p�atkami”, kokard�, kwiatem wykonanym nici� z metalo-wym oplotem oraz delikatn� koronk� klockow�, równie wykonan� z nici z metalo-wym oplotem. Podstaw� czepka stanowi jedwabna tkanina w splocie p�óciennym 1/1, o g�sto�ci nici na 1 cm: w osnowie 74 oraz 52 w w�tku (oznaczone nr 5-1 na ryc. 5). Na tkaninie widoczny jest delikatny kwiatowy wzór wykonany poprzez wprowadzenie dodatkowej nici osnowy. Ponadto mona na niej zauway liczne b��dy tkackie. Obecnie czepek jest w kolorze zielonym. Naszyte na czepku aplikacje w postaci p�at-ków maj� �rednic� ok. 5 – 6 cm. Wykonane s� z 7 rodzajów jedwabiu. Wszystkie p�atki obszyte s�, b�d� by�y (�wiadcz� o tym nici na kraw�dziach p�atków), cienkim jedwabnym sznurkiem. Pierwszy rodzaj stanowi jedwab o niebieskawym zabarwieniu, w splocie p�óciennym 1/1, o g�sto�ci nici na 1 cm: 74 w osnowie i 33 w w�tku (5-2 na ryc.5). Wykonano z niego dwa przyszyte obok siebie p�atki. Z kolejnego rodzaju je-dwabiu (w kolorze ó�tym) wykonano trzy p�atki (5-3 na ryc. 5). Uyto tkaniny równie w splocie p�óciennym 1/1, o g�sto�ci nici na 1 cm: w osnowie 43 oraz 32 w w�tku. Trzecim rodzajem jedwabiu jest tkanina w splocie p�óciennym 1/1, o g�sto�ci nici na 1 cm: w osnowie 69 i 40 w w�tku (5-4 na ryc. 5). Co trzeci� ni w�tek jest podwójny,

29 Prawdopodobnie w�a�nie Teresa Umi�ska, gdy wg zachowanych aktów zgonu parafii

szczuczy�skiej zmar�a ona w wieku 90 lat, AP�, Parafia Szczuczyn, Liber mortuorum 1751 r. [mikrofilm].


38

co powoduje uwypuklenie jego linii. Wykonano z niego trzy p�atki, obecnie w kolorze zielonym. Nast�pnym uytym rodzajem tkaniny jest jedwab w kolorze zielonym, w splocie at�asowym 7/1 (5-5 na ryc. 5). Pi�ty rodzaj jedwabiu stanowi tkanina rów-nie w splocie at�asowym 7/1, obecnie w kolorze ó�tym (5-6 na ryc. 5). Kolejnym typem jest jedwab w splocie p�óciennym 1/1, o g�sto�ci nici na 1 cm: w osnowie 64 i 33 w w�tku, w kolorze ó�to-br�zowym (5-7 na ryc. 5). Ostatnim rodzajem tkaniny, uytym do wykonania aplikacji, jest strzyony aksamit w kolorze ciemnobr�zowym (5-8 na ryc. 5). P�atek obszyty jest jedwabn� nici� z metalowym oplotem.

Wszystkie p�atki w celu usztywnienia podszyte by�y papierem (zachowa� si� fragmentarycznie, w miejscach przyszycia na brzegach sznurka). Na dole czepka przyszyto kokard� wykonan� z jedwabnego rypsu o g�sto�ci nici na 1 cm: 102 w osnowie i 10 w w�tku (5-9 na ryc. 5). Brzeg zdobi� wyodr�bnione z w�tku p�telki. Kolejn� aplikacj� stanowi naszyty po�rodku, z ma�ym odchyleniem w lew� stron�, kwiat. Wykonany on jest z grubej jedwabnej nici z metalowym oplotem, naszytym na delikatn� jedwabn� siateczk� (5-10 na ryc. 5). Na ko�cu czepka, uformowanego w „z�bek”, naszyty jest fragment jedwabiu o szeroko�ci 7 cm, w splocie p�óciennym 1/1, o g�sto�ci nici na 1 cm: w osnowie 68 i 28 w w�tku (5-11 na ryc.5). Widoczne s� na nim �lady po szpilce. Do wyrobu tkanin, z których uszyty jest czepek, w wi�kszo-�ci uyto nici bezskr�towych. Tylko w przypadku tkaniny nr 3 nici osnowy s� S-skr�tne.

Na ca�ej kraw�dzi czepka doszyta jest koronka (5-12 na ryc. 5) wykonana z je-dwabnej nici z metalowym oplotem wykonana technik� klockow�. Ca�o� podszyta by�a papierem w celu usztywnienia konstrukcji, którego fragmenty zachowa�y si� w miejscach szwów. Mimo bardzo bogatego zdobienia mona przypuszcza, i by� on wykonany do grobu. �wiadczy o tym sposób wykonania - widoczny od �rodka prosty �cieg fastrygowy.

Szczuczy�skie krypty przedstawiaj� wi�c wyj�tkowo bogaty i rónorodny zbiór

zarówno nakry g�owy, jak i samych ubiorów i dodatków do nich. Czepki o nume-rach: 4 i 8 zosta�y prawdopodobnie wykonane na potrzeby ceremonii pogrzebowej, natomiast pozosta�e mog�y by noszone za ycia. �wiadczy o tym przede wszystkim ich wykonanie – uycie �ciegów �ci�le ��cz�cych ze sob� poszczególne elementy, zamiast �ciegów fastrygowych, których z regu�y uywano do wykonania odziey przeznaczonej tylko do pochówku.

Bogaty ilo�ciowo i rodzajowo zestaw XVIII i XIX-wiecznych jedwabnych na-kry g�owy, zarówno m�skich, kobiecych jak i dzieci�cych, odkryto równie podczas bada� archeologicznych na terenie ko�cio�ów p.w. �w. Jana w Gda�sku i �w. Miko�aja


39

w Gniewie30. Znane i opracowane s� równie znaleziska z bada� w Toruniu31, w Warszawie32, w S�upsku33, w Ko�skowoli i Lublinie34, w Kostrzynie nad Odr�35 oraz w �abiszynie36, w Pu�tusku37 i w ko�ciele �w. Miko�aja w Gda�sku38.

Ludno� zamieszkuj�ca Szczuczyn i jego okolice pod�a�a za trendami mody pa-nuj�cymi w ówczesnym �wiecie. Prym w dyktowaniu tego, co modne, wiod�y kobiety. To one najszybciej przyjmowa�y wszelkiego rodzaju nowinki modowe i wprowadza�y je do obiegu. Naraa�y si� przez to na krytyczne uwagi niektórych m�czyzn, strzeg�-cych moralno�ci oraz na satyryczne komentarze w postaci rycin i krótkich tekstów, opisuj�cych ich codzienn� toalet� i prac� fryzjerów oraz modystów. Nie zraa�o to jednak XVIII-wiecznej damy w jej d�eniu do posiadania tego, co akurat w tym sezo-nie jest najmodniejsze. Jak wida ówczesne kobiety nie róni�y si� pod tym wzgl�dem od tych yj�cych dzisiaj. Literatura: Bartkiewicz M., Polski ubiór do 1864 roku, Wroc�aw 1979. Boucher F., Historia mody. Dzieje ubiorów od czasów prehistorycznych do ko�ca XX wie-

ku, Warszawa 2003.

30 E. Brzuska, Nakrycia g�owy z XVII – XIX wieku z bada� archeologicznych w ko�cio�ach

p.w. �w. Miko�aja w Gniewie i �w. Jana w Gda�sku, (maszynopis pracy magisterskiej), Toru� 2011.

31 M. Grupa, Ubiór mieszczan i szlachty z XVI – XVIII wieku z ko�cio�a p.w. Wniebowst�-pienia Naj�wi�tszej Marii Panny w Toruniu, Toru� 2005; A. Dr�kowska, Dodatki do ubiorów toru�skich, [w:] Non omnis moriar, Toru� 2005, s. 54-63.

32 M. Grupa, D. Grupa, Analiza tkanin i wybranych reliktów wyposa�enia grobowego oraz rekonstrukcja ubiorów z ko�cio�a p.w. �w. Katarzyny na S�u�ewiu w Warszawie, (maszynopis w archiwum Instytutu Archeologii UMK), Toru� 2013; Grupa M., Grupa D., Nowak M., Kata-log tkanin i wyposa�enia grobowego z ko�cio�a �w. Katarzyny na S�u�ewiu w Warszawie, (ma-szynopis w archiwum Instytutu Archeologii UMK), Toru� 2013.

33 A. Rawa-Szubert, H. Hryszko, J. Kehl, Konserwacja ubiorów pochodz�cych z sarko-fagów ksi��t s�upskich, [w:] Ochrona Zabytków, t. XXXIV, nr 1-2, Warszawa 1981, s. 72-81.

34 A. Dr�kowska, Odzie� grobowa …, s. 188, 191. 35 A. Dr�kowska, Dzieci�ca odzie� grobowa z krypty ko�cio�a NMP w Kostrzynie nad Od-

r�, [w:] Lubelskie Materia�y Konserwatorskie, t. 2, Zielona Góra 2004, s. 31-40. 36 A. Dr�kowska, M�ska XVIII-wieczna domowa czapka z krypty ko�cio�a �w. Miko�aja

w �abiszynie, [w:] Pomorania Antiqua, t. XXIII, Gda�sk 2010, s. 275-286. 37 A. Dr�kowska, Jedwabne, XVIII-wieczne tekstylia wydobyte z krypty grobowej w ko-

�ciele p.w. �w. Józefa w Pu�tusku, [w:] Pu�tuskie osobliwo�ci, Warszawa 2007, s. 32. 38 A. Dr�kowska, Jedwabne XVIII-wieczne dodatki do odzie�y ko�cio�a p.w. �w. Miko�aja

w Gda�sku, [w:] Od pó�nego �redniowiecza do czasów nowoytnych, XVI Sesja Pomorzo-znawcza, cz. 2, Szczecin 2009, s. 241-246.


40

Brzuska E., Nakrycia g�owy z XVII – XIX wieku z bada� archeologicznych w ko�cio�ach p.w. �w. Miko�aja w Gniewie i �w. Jana w Gda�sku (maszynopis pracy magisterskiej. Instytut Archeologii UMK), Toru� 2011.

Dr�kowska A., Dzieci�ca odzie� grobowa z krypty ko�cio�a NMP w Kostrzynie nad Odr�, [w:] Lubelskie Materia�y Konserwatorskie, t. 2, Zielona Góra 2004, s. 31-40.

Dr�kowska A., Dodatki do ubiorów toru�skich, [w:] Nom omnis moria. Zwyczaje po-grzebowe w XVII i XVIII wiecznym Toruniu, Toru� 2006, s. 54-63.

Dr�kowska A., Odzie� dzieci�ca w Polsce w XVII i XVIII wieku, Toru� 2007. Dr�kowska A., Odzie� grobowa w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, Toru� 2008. Dr�kowska A., Jedwabne XVIII-wieczne dodatki do odzie�y ko�cio�a p.w. �w. Miko�aja

w Gda�sku, [w:] Od pó�nego �redniowiecza do czasów nowoytnych, XVI Sesja Po-morzoznawcza, cz. 2, Szczecin 2009, s. 241-246.

Dr�kowska A., M�ska XVIII-wieczna domowa czapka z krypty ko�cio�a �w. Miko�aja w �abiszynie, [w:] Pomorania Antiqua, t. XXIII, Gda�sk 2010, s. 275-286.

Dr�kowska A., Ozdoby i nakrycia g�owy na ziemiach polskich od X do XVIII wieku, To-ru� 2012.

Grupa M., Ubiór mieszczan i szlachty z XVI - XVIII wieku z ko�cio�a p.w. Wniebowst�pie-nia Naj�wi�tszej Marii Panny w Toruniu, Toru� 2005.

Grupa M., Pochówki w krypcie grobowej ko�cio�a p.w. Imienia NMP w Szczuczynie jako ród�o do lokalnych bada� kostiumologicznych, [w:] Pozaarchiwalne materia�y �ró-d�owe do dziejów powiatu szczuczy�skiego w XIX wieku, (Materia�y z konferencji popularno - naukowej, Grajewo - 14 IV 2012 r. pod red. Tomasza Dudzi�skiego), Gra-jewo 2012, s. 109-125.

Grupa M., Grupa D., Analiza tkanin i wybranych reliktów wyposa�enia grobowego oraz rekonstrukcja ubiorów z ko�cio�a p.w. �w. Katarzyny na S�u�ewiu w Warszawie, (ma-szynopis w archiwum Instytutu Archeologii UMK w Toruniu), Toru� 2013.

Grupa M., Grupa D., Nowak M., Katalog tkanin i wyposa�enia grobowego z ko�cio�a �w. Katarzyny na S�u�ewiu w Warszawie, (maszynopis w archiwum Instytutu Archeologii UMK), Toru� 2013.

Gutkowska-Rychlewska M., Historia ubiorów, Wroc�aw 1968. Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, Warszawa 1985. Lam S., Stroje pa� polskich (XV–XVIII wiek), Warszawa 1921. Micha�owska M., S�ownik terminologiczny w�ókiennictwa, Biblioteka Muzealnictwa

i Ochrony Zabytków, seria B, t. XCII, Warszawa 1995. Mody�ska-Nawotka M., O modach i strojach, Wroc�aw 2003. Rawa-Szubert A., Hryszko H., Kehl J., Konserwacja ubiorów pochodz�cych z sarkofagów

ksi��t s�upskich, [w:] Ochrona Zabytków, t. XXXIV, nr 1-2, Warszawa 1981, s. 72-81. Sieradzka A., ony modne. Historia mody kobiecej od staro�ytno�ci do wspó�czesno�ci,

Warszawa 1993. Sieradzka A., Tysi�c lat ubiorów w Polsce, Warszawa 2003. Turnau I., Odzie� mieszcza�stwa warszawskiego w XVIII wieku, Wroc�aw – Warszawa –

Kraków 1967. Turnau I., S�ownik ubiorów: tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, bro� i klejnoty oraz bar-

wy znane w Polsce od �redniowiecza do pocz�tków XIX wieku, Warszawa 1999.

Ryciny do artykułu“Kobiece nakrycia głowy odkryte podczas badań archeologicznych

krypt kościoła p.w. Imienia NMP w Szczuczynie”

Ryc. 1. Czepek zdobiony siatkową kokardą (fot. M. Przymorska-Sztuczka)

Ryc. 2. Czepek z koronką klockową zdobiącą brzegi (fot. M. Przymorska-Sztuczka)

Ryc. 3. Czepki z pochówku nr 23 /krypta wschodnia/ (fot. M. Przymorska-Sztuczka)

Ryc. 4. Czepki z pochówku nr 27 /krypta wschodnia/ (fot. A. Wojciechowska)

Ryc. 5. Czepek z „płatkami” obszyty koronką z metalowym oplotemoraz mikroskopowe zdjęcia użytych w nim tkanin (fot. M. Przymorska-Sztuczka)

5-1 5-2 5-3 5-4

5-5 5-6 5-7 5-8

5-9 5-10 5-11 5-12

Ryc. 6. Wykrój czepka dwudzielnego (rys. E. Brzuska)

Ryc. 7. Czepek trójdzielny (rys. E. Brzuska)

Ryc. 8. Czepek zszyty z klinów (rys. E. Brzuska)

Ryc. 9. Prawdopodobny wykrój czepka z pochówku nr 19 w krypcie wschodniej(rys. M. Przymorska-Sztuczka)

Tajemnice szczuczyýskich krypt (tom I

Documents

Transcript of Tajemnice szczuczyýskich krypt (tom I