Sociology, Caste and Class, in Sholoana magazine

16 ÌìæìèPçéú û»Þ• «*Çâ ¼¤ÔÖì

äìæãúìèë 2015

¼@øìóæì

óúìûçé ëìú ß øìÇÞ¼ìëèÇ

èû»ú¼ïè÷

¼@øìóôéú-ë ûóíÜ 5

óúìûçé ëìú ¼âìäç+U• äìçøìç ß vx*èË 9

øìÇÞ¼ìëèÇ ÍíóíÐ ¼âìäèûÚìæ ÷÷Þì Ìøã,% vôæÀ 35

Ììæ`óíâìðæ ôë øèëíûÐ ß ùËâìÓÖâ 45

Ììjãë ëèØô vû¼ëôìèë èûóÖìÜú ß Å ‰ç âìíæë 55

ø§ì™æì ½ ÓìëËì ß ûì¬t¬?û

âìÜèûôì èâr Punch-Punchanan: âì æú ÓìÈâì 61

v¼îèârÐ¤ôë v¼æI: Ððë x*éëìâøãë ½ Èèçðìí¼ë ÌìíÜìú 71

¼ãôæÖì ÷¹ûçÞé Ðëèó`óã ûí`óÖìøìÓÖìíúë vùìíú`óìôìèðèæë 85

æìëé ÷èërëì ½ Íôèå ¼âìäçìè+Uô ÌìíÜì÷æì

16 Ììæì

äìæãúìèë• 2015

ISSN: 2349-2481 SHOLOANA

«*ôìÐô

èûxHæìÇ æt¬›ë

†Œìâ½ ûåçÜì

vøì½ ¾Ôúìâìëì• äúæùë-743337

óèáË 24 øëùæì

vöìùìíöìù½ 9432541080Ý9433173954

È-vâÜ½ [email protected]

«*ìè:òìæ

¼ãæéÜóìë ûãô šÜ ‘Åí^åìõìàì’

ôÜÖìËóìë ûãô šÜ ‘ëì¼èûðìëé’

øìèçëìâ ûãô šÜ ‘ôíÜä èš³å’

ûÈè÷r ‘ôíÜä è¬š³å’

ÓÖìæèû`óã ‘ôíÜä èš³å’

èø èû Í¼ ‘ôíÜä è¬š³å’

ûãô âìôÞ ‘ôíÜä è¬š³å’

ÌáëèûæÖì¼

¼ãóéø óì¼

âã°Ë

èæÅ vëæddíûì ÜÖìèâíæÐædd¼dd

31Í• øåhúìíçìÜì vÜæ• ôÜôìçì 9

óìâ½ 30 åìôì

¼@øìóôéú-ë ûóíÜ

“v†Œå èõôíååë” ÷ÜèE÷ír ÷ìèÜÞ

÷ÖìøèÜíæë ûk·çì

[1940 ¼ìÜ¯ ™ëg ðíúí× èPçéú èûxHöãºo¯ äìâÞìèæë “âðì Íôæìúô” èðåÜìíëë Äèåôì

ûìèðæé Ííôë øë Íô vóÐ øóóèÜç ôëíç ™ëg ôíëí×¯ öãºo• Ó[¤¼ Ììë ëkøìíçë

v¼È ôÜãè»ç ÌÓÖìíú ÷ìèÜÞ ÷ÖìøèÜíæë ¼ü,% “v†Œå èõôíååë” ÍôÈ ëôâ vóÔíç óãèå

÷èër_ Íôäæ ÈTèó váîëôìë• ÌæÖäæ âðì Íôæìúô¯ vÐí» Ùåæì÷í¹ váîëôìëíô

Íôæìúô vÛíû ÛhÜ ôíë çhíÜ vóßúì vðìÜ ûk·çì âí˜• Üá Üá v¼æìë ¼ìâíæ Ûì»Ë

vóßúìë äæÖ¯ v¼È èûÔÖìç ûk·çìú ÷ÖìøèÜæ çhíÜ ÓëíÜæ vùìåì èûíxHë èæøéè§ç

âìæãí»ë âíæë ôÇì Ììë öãíù öãíù Íôæìúôíóë t¬HëCø¯ Ììäíôë èóíæß ÌìèÓøçÖ•

èð¤¼ì Ììë ëkøìçâú ÍÈ øüèÇûéíç ÍÈ ûk·çìåì Ììäß «*ì¼èàô ûíÜ âíæ ðú¯]

Ììèâ óã¥èÔç¯ Ììèâ Íôäæ ¼@¬Œìå ðíç ÷ìÈèæ¯ ßåì Ììâìë ôìä æú• Ììèâ Ðì¼ô

ûì èûäúé vôìæßåìÈ ðíç ÷ìÈ èæ¯ Ììèâ ™Óã v÷íúè× ¼ûìÈíô ¼ìðìöÖ ôëíç_ ¼@¬cû

ðíÜ ÈTèó• ¼ìóì• ôìíÜì ¼ûìÈíô¯ Ììâëì ¼ûìÈ ÷ìÈ Ííô Ìøëíô ¼ìðìöÖ ôëíç¯

âìæã» âìrÈ çìÈ ÷ìú¯ Ììâëì ¼ûìÈ ÷ìÈ ÌæÖëìß ¼ãíÔ ûì¼ ôëgô• óã¥Ô-ôí,% æú¯

Ììâëì Ííô Ìøëíô ÙüËì ûì èÓ}ìë èóíç ÷ìÈ æì¯ ÍÈ øüèÇûéåì ¼ûìë äæÖ¯ ÍÈ

øüèÇûé ¼ôÜíô ÒìÈ vóßúìë âíçì öíÇ,% ¼âüºo¯ Ììâìíóë ¼ôíÜë äéûæ ¼ã óë ðíç

øìíë• âãk ðíç øìíë¯ èô¬Q; Ììâëì øÇq,% ðíúè×¯

Ì¼éâ vÜìÛ âìæãí»ë ÌìKìíô èûè»íú çhíÜí×• Ììâìíóë ÷ìëèóíô ÙüËìë «*ì÷éë

çhíÜ èóíúí×• Ììâìíóë Ìøèë¼éâ ö¬QŸËì Ììë ëkøìíç èæíáø ôíëí×¯ Ììâëì ùèç

âíÓÖ• vçìâìë âíÓÖß¯ vçìâëì v¼È äæùË öìíóë ðìíçÈ ëíúí× Ìì¼Ü ¾çèëë

áâçì• ö¬QŸ ¾çèë áâçì• ¼ãÔ-¼@øó ¾çèëë áâçì• vçìâëìÈ ÍÈ øüèÇûéíô âãk

Ììë ¼ã óë ôëíç øìíëì• äéûæíô óìëgË óã¥¼ìðè¼ô ôâÞ-öíÚ Ûèëíú çhÜíç øìíë¯

Ìì¼ãæ• ùËçí¬QŸë æìíâ ÑôÖûºo ðÈ• äæùíËë áâçìíô ôìíä ÜìùìÈ¯ Ìì¼ãæ•

Íô æçhæ óãèæúì ù§ìë Ü§ìÈ-Í ¼ìèâÜ ðÈ• Íâæ Íô ¼ã óë óãèæúì öì ¼ôÜ

âìæã»íô ôìíäë ¼ãíöìù vóíû• öãûôíô vóíû Ûèû»Öç Ììë ûüºoíô èæëìø+ì¯ ÍÈ¼û

ÌìÐìë ôÇì ûíÜÈ óìæûIíÜì áâçìú Íí¼í×¯ èô¬Q; ßëì èâíÇÖûìóé• ßëì vôìíæìèóæ

«*èçx*gèç øïËÞ ôíëèæ• vôìæßèóæ ôëíû æì¯ Íôæìúô èæíä t¬HìÓéæçì vÛìù ôíë Ììë

äæùËíô ûìæìú vùìÜìâ¯ Ìì¼ãæ• Ììâëì v¼È¼û «*èçx*gèç øïëË ôëíç Ü§ìÈ ôèë¯

Ìì¼ãæ• Íô âãk óãèæúìë äæÖ Ü§ìÈ ôèë• ¼â¬t¬? äìçéú ¼éâìæì âãí× vØÜíç• vÜìÛ

ÙüËì Ììë Ì¼èðÃãçì óïë ôëíç Ü§ìÈ ôèë¯ Ìì¼ãæ• Ììâëì öãèk Ììë æÖìúèÛè+ô

Íô óãèæúì ùí§ çhèÜ• vöÔìíæ èûÚìæ Ììë «*ùèç ¼ôÜ âìæãí»ë äéûíæ ¼ãÔ-¼âüèºo

èæíú Ìì¼íû¯ Ìì¼ãæ ùËçí¬QŸë æìíâ Ììâëì ¼ôíÜ ÑôÖûºo ðÈ¯

¼üè,% ôíëè×• èô¬Q; èæíäëì èæíäíóë âíÓÖ Ììûºo ðíú øí§è×¯ «*ì÷höÞ ÅÁøìóæôìëé

vâèÐæ Ììâìíóë äéûæ ÌÛìíû Ûèëíú èóíúí×¯ Úìæ Ììâìíóë âìæãí»ë «*èç ÌèûxHì¼é

Ììë ¼èð`óðìæ ôíë çhÜí×¯ Ììâìíóë ûãèºoâ+ì ôíÒìëçì Ììë èæâÞâçìë äˆŠ

èóíúí×¯ Ììâëì «*÷hë Ûìûíç èÐíÔè×• èô¬Q; ÌæãÛ—èç ðìèëíú vØíÜè×¯ ö¬QŸ¼ÛÖçìë

vÇíô âìæûçì Ììâìíóë vûèÐ óëôìë¯ ÷ìçhíöÞë vÇíô vûèÐ óëôìë ¼ðìæãÛ—èç Ììë

æ@¬Œçì¯ ÍÈ ¼ôÜ IËIèÜ ðìèëíú vùíÜ äéûæ èð¤¼ìíç Ûíë öìú• ¼ûèô×ã ðìèëíú

vöíç ûí¼¯

Åí§ìäìðìä Ììë vëèõíúì Ììâìíóë ôì×ìôìè× Ííæ èóíúí×¯ ÍÈ¼û Ììèû,¬›ìíëë

Åí!ÐÖ è×Ü âìæãí»ë ÛìíÜì ôëì• èûxHqìç·& Ììë âìæãí» âìæãí» ÑôÖ ùí§ vçìÜì¯

ÍÈ âãðïíçÞ Ììâìíóë ô.t¬Hë Üá Üá âìæãí»ë ôìí× vøþîí× öìíE×• vøþî×íE× ÍÈ

ûÖûòìë èÐôìë Üá Üá Ì¼ðìú èæøéè§ç æìëé-øãëg»-èÐ™íóë ôìí×ß• vö ûÖûòìú

âìæã» âìæã»íô èæøé§æ ôíë• èæëøëìÓ âìæã»íô ôìëìùìíë èæíáø ôíë¯

öìëì Ììâìë ôÇì ™æíç øìíE×æ• çìíóë ûÜû• ðçìÐ ðíûæ æì¯ Ììâìíóë ßøë

vö óã¥Ô-ôí,%ë vûìÄì v÷íøí×• çìë äæÖ óìèú âìæãí»ë vÜìÛ• Ììë âìæãí»ë «*ùèçíç

¼¬QŸ¬t¬? èô×ã âìæãí»ë èçkçì¯ âìæãí» âìæãí» ÍÈ ÙüËìë Íôèóæ Ìû¼ìæ ðíû•

Íôæìúôíóë èóæ Øhíëìíû Íû¤ äæùíËë ôì× vÇíô vôí§ væßúì áâçì äæùíËë

ôìí× èØíë Ìì¼íû¯ âìæã» öçèóæ «*ìË èóíE×• ççèóæ t¬HìÓéæçìë Ìû¼ìæ ðíû æì¯

vØîèä ¼ìÇéëì• vçìâëì v¼È¼û âìæã»íóë ðìíç èæíäíóë ÛìùÖ v×í§ èóß æì•

öìëì vçìâìíóë ÙüËì ôíë• vçìâìíóë óì¼ ôíë ëìíÔ• vçìâìíóë äéûæ ÐübèÜç ôíë¯

vçìâëì ôé Ûìûíû• ôé ôëíû• ¼û èÒô ôíë vóú¯ öìëì vçìâìíóë ¼ìíÇ vùìëg-

×ìùíÜë âíçì ûÖûðìë ôíë• vçìâìíóë ôìâìíæë vÔìëìô ûìæìú¯ Íëì ÍôóÜ

Ìt¬HìÛìèûô âìæã»• vâèÐæ âìæã» öìíóë âè¬t¬?,¬› ß óú øöÞQ? vâèÐæ ðíú vùí×• Ííóë

vùìÜìèâ ôíëì æì¯ vçìâëì vâèÐæ æß• ä¬Q;-äìíæìúìë æß• vçìâëì âìæã»¯ vçìâìíóë

´óíú Ììí× âìæûçìë äæÖ ÛìíÜìûì¼ì¯ vçìâëì ÙüËì ôíëìæì• v¼È¼û Ìt¬HìÛìèûô

âìæã» öìëì ÛìíÜìûì¼ì øìúæì• çìëìÈ Íôâìr ÙüËì ôíë¯ vØîèä ÛìÈëì• vùìÜìèâë

äæÖ Ü§ìÈ vôìíëìæì• Ììäìèóë äæÖ Ü§ìÈ ôë¯

v¼`å èÜÅô-Íë ¼:óÐ ÌÓÖìíú vÜÔì ðíúè×Ü• “Ûùûìíæë ëìä& âìæãí»ë âíÓÖÈ

Ììí×”• vôìíæì Íôäæ âìæãí»ë âíÓÖ æú• vùìèVûºo âìæãí»ë âíÓÖ• ¼ôÜ âìæãí»ë

¼âìäç+U• äìçøìç ß vx*èËóúìûçé ëìú

Í vóíÐ ¼âìäç+U ûì ¼ì¤t¬›üèçô æüç+U ø§íç vùíÜ vö äìçøìç (caste) ¼@¬Híao

ø§íçÈ ðú Íåì vûìÓ ðú ôìëgëÈ Ìäìæì æú¯ ™Óã Í vóíÐ vôæ• vóíÐë ûìÈíë

vö vôìíæì èûxHèûóÖìÜíú vöÔìíæÈ Ûìëçéú ¼âìä ß ¼¤t¬›üèç èæíú øÒæ-øìÒæ ß

ùíû»Ëì ÷ìÜã Ììí× v¼ÔìíæÈ äìçûÖûòì ¼@¬Haoéú èû»úèå ÌûÐÖ øìÒÖ¯ ôìëË• ûÜì

vûìÓ ðú ûìTÜÖ ðíû vö äìçûÖûòì Ûìëçéú ¼âìíäë Íôèå èûíÐ» ¾ûèÐ,%Ö¯ èô¬Q;

«*x‰ ðÜ äìçøìç ¼âìäç+U ÷÷Þìíô ôéÛìíû «*Ûìèûç ôëí× ûì èæÓÞìëË ôëí×À

ôéÛìíûÈ ûì vx*èËÌûòìæ «*Ûìèûç ôëí× ¼âìäç+UíôÀ ûì ûçÞâìæ ¼âíú óþìè§íú

äìçøìç èû»úèå ôéÛìíû ø§ûÀ Ììë vôæÈ ûì ø§û Íû¤ ø§íÜ Íë vôìæ vôìæ

èóô ø§ûÀ «*x‰IíÜì ÔãûÈ Iëg&øïËÞ ôìëË Ììäíôë ¼âìä °gç ûóÜìíE×¯ °gç

vÛíÂ÷híë öìíE× ¼âìíäë Ìíæô èô×ã øìÐìøìèÐ ûóíÜ öìíE× ¼âìäç+U ûì

¼ì¤t¬›üèçô æüç+U_ ÍÈ èû»ú óãèåë øÒæ-øìÒæ-Íë Óëæ Íû¤ Úìæçí+Uë øèë¼ëß¯

v¼È ûóíÜ öìßúì ç+UèûóÖìë óüè,%íôìË vÇíô ¼âìäç+Uíô æçhæ ôíë ø§íç øìëì Ôãû

äëgèë¯ äëgèë ¼âìäç+U ÷÷Þìë èûôìíÐë øíÇ vö¼û ûìÓìIíÜì Ììí× v¼IíÜì

Ìæã¼aoìæ ôëì¯ Ììûìë øèëûèçÞç ÑèçðÖùç ¾ûèÐ,%Ö èðí¼íû äìçøìçíô æçhæ ôíë

ø§íç æì øìëíÜ Ìíæô èô×ãÈ vöæ ÌÓëì vÇíô öìú¯ ™Óã vö ÌÓëì vÇíô öìú

çìÈ-È æú• öìëì ø§íûæ Ììë öìëì ø§ìíûæ ÅÛíúÈ èû»úèå øí§ ûì øè§íú Ììæ`ó

øìíûæ æì¯ ™Óã vö Ììæ`ó øìíûæ æì çì æú• ûãÄíçß øìëíûæ æì ¼âìäèûôìíÐ

ûì ¾û»âÖðéæ ¼âìäùÒíæ èû»ú óãèåë Iëg&¯ Ììë èÒô ÍÈ ôìëíËÈ ¼âìäç+U ûì

¼ì¤t¬›üèçô æüç+U_ ÍÈ èû»ú óãèåë Ìûòì Ôãû Íôåì ÛìíÜì æú¯ ™Óã ÍÈ óãèå èû»ú

vôæ• ù§ø§çì vùìåì ¼âìäèûÚìíæëÈ ÍÈ ðìÜ ðíú ÅíÒí× ûÜíÜ vûìÓ ðú ÌçhÖèk

ôëì ðíû æì¯ ôíúôèå ûÖèç¹âé «*èçVìæ ×ì§ì ¼âìä èû»úô ø§ìíÐìæì ß ùíû»Ëìë

10 11

ôíë øëéáìë Ôìçìú Åùíë vóßúìë âíÓÖÈ áìQ? ÇìôÜ¯ t¬‰ìçíôì+ë vôìí¼Þë vùìåì

¼âú äãí§È vöæ ¼ì¤t¬›üèçô û¬t¬;ûìó-Íë âíÓÖ ÌìÜìø-ÌìíÜì÷æì ß ø§ì™æì ¼éâìûºo

ÇìôÜ¯ ¼éâìûºo ÇìôÜ ¼ìâìèäô èûûçÞæûìó-Íë v÷îðè!ë âíÓÖ¯ vö¼û èÐáìÇÞé

Ðìëéèëô æüç+UèûóÖì èæíú ø§ì™æì ôíëè×Ü çìíóë ÌæÖëôâ èô×ã ÌèÛÚçì ðíÜß

ûìèôíóë ÌèÛÚçì Ììâìë âçÈ ðíúè×Ü ûíÜ Ììâìë èûxHì¼¯ èô¬Q; vôæ Íâæ ðÜÀ

Ìì¼íÜ ¼âìäç+Uèûó ÌìÐé» æ`óéë Ûì»Öèå ÍÔìíæ vûìÓ ðú Ôãû «*ì¼èàô ðíû¯

èçèæ ûÜí×æ ½ “Ôãû ôâäæÈ ÌìäôìÜ ¼ìâìèäô õìëÅÈæûìíóë ôÇì âãíÔ ûíÜæ¯

èô¬Q; ¼ìâè†Œô èûûçÞæ çí+Uë øèë¼íë «*ìú vôÅÈ ÍÈ çí+Uë øèë™ºo ¼¤t¬›ëËèå

øèëçÖìù ôëíç øìíëæ æì¯ Å ‰ç Íû¤ Ìæã ‰ç• Ì†Œ¼ë Íû¤ øfìóøó• «*ùèçÐéÜ

Íû¤ ëáËÐéÜ ûì ÌìÓãèæô Íû¤ ¼ìíûôé_ õìëÅÈæûìó vÇíô ¼Jìç ÍÈ¼û ¾Pç

øèëÛì»ìIíÜì ™Óã ¼ìâìèäô õìëÅÈæûìóé è÷Q?ìèûó ðìûÞìåÞ vtøAìíëë âìÓÖíâÈ ÍÔìíæ

Ììí¼èæ• Íí¼í× èûèÐ,% ûìâ vðíùÜøpéíóë ôì× vÇíôß• öìëì Ìèûëç Ñèçðìè¼ô

øûÞ• Ñèçðìè¼ô ûìÓÖçì• ÌÇÞÊæèçô ûüèºoë øûÞ ûì Å ‰úæ ÈçÖìèó ç+U Ììßí§ öìæ¯”

‘2012’

èûxHèûóÖìÜú äéûíæë vùìåì øöÞìúèå vöæ ÍÈ ¼ìâìèäô õìëÅÈæûìó ß èûûçÞæ

çí+Uë ÷÷Þì ôëíç ôëíçÈ vôíå vùÜ¯ Ììë Ììâìë âíçì vö¼û èÐáìÇÞé v¼È ¼âú

vÇíô Óéíë Óéíë âìRÞûìíóë «*èç Ììô·,% ðèE×Üìâ çìíóë váír ûÖìøìëèå vöæ Ììëß

äèåÜ ðíú ÅÒÜ¯ Íôèóíô èûûçÞæûìó• øöÞìú ç+U Íû¤ «*ùèçë ÓìëËì ¼ìâè†Œô

Ûìíû Ììâìíóë è÷Q?ìÛìûæìíô ÌìE× ‰ ôíë ëìÔÜ¯ ÌæÖèóíô• âìRÞûìíóë ¼íà Ìíæôåì

¼àèçøïËÞ ¼ì¤t¬›üèçô û¬t¬;ûìó Íû¤ âìôÞ¼éú æüç+U-Íë «*èç èûíÐ» Ûìíû Ììô·,% ðÜìâ¯

ØíÜ ¼ì¤t¬›üèçô æüç+UèûóÖì v¼Ûìíû ø§ì ðíú ÅÒÜ æì¯ èûíxX»Ë ôëìë «*úì¼ ¾çèë

ðÜæì ûçÞâìæ ¼âíúë ¼âìíäë ùèç-«*ô·èç ß åìæìíøìí§æíô¯ èû÷ìë ôëìë Ììôì)áì

äìùÜ æì ¼óì øèëûèçÞç ÍÈ ¼âìíä Åè(ç æçhæ æçhæ ¼ìâìèäô ëCø ß

«*ôìÐÛèà¼âïðíô¯ ¼âìíÜì÷æìâïÜô óüè,%Ûèà vÇíô ¼ì¤t¬›üèçô æüç+UèûóÖìë èûèÛ ‰

ç+Uíô ôÔíæìÈ èûíxX»Ë ôëíç èÐÔÜìâ æì• èÐÔÜìâ æì «*x‰ ôëíç vö øãëíæì

ßÈ¼û ç+U Ììäíôë èóíæ ¼âìä «*è¹úì¼âïðíô ûãÄíç ôçåì «*ì¼èàô ûì

«*íúìäæéú¯ ØÜt¬HëCø• öì ðûìë çìÈ ðÜ¯ ¼âìíä äìçøìç ‘ûì ÓâÞ• èÜà ûì

ÍÇèæè¼èå ûì äìèç’ ôéÛìíû èåíô Ììí×• ûì ûÜì ÛìíÜì• ôéÛìíû æçhæ ëCíø æçhæ

ðìÜ vôæ Íëôâ ÌØÜì ðíú ÅÒí×• äìçøìç ß vx*èË Ìûòìíæë ¼íà ¼âìäç+U

÷÷Þìë ôé ¼@øôÞ ûì ôéÛìíû ¼âìäç+Uíô «*ìËûQ?• ôìöÞôëé ß ¼âçìûìóé Íôèå èû»ú

ôíë vçìÜì öìú ÈçÖìèó èû»íúë ßøíë Íôåh ÌìíÜìôøìç ôëìë ÈíE× vÇíô ÍÈ

«*ûíaoë ¼ïrøìç¯

ùç «*ìú óã-óÐô Óíë èûèÛ ‰ èûxHèûóÖìÜíú Íû¤ èÐáì «*èçVìíæ ø§ì™íæì ôíë•

ùíû»Ëìë ¼íà öãk vÇíô Íû¤ èôè˜Á èÐáôçì ôíë ¼âìäèûóÖìë øÒæ-øìÒæ ß

ùíû»Ëì ¼@¬Híao ôíúôèå ÓìëËì ¹âÐ óìæì ûìÓí×¯ v¼È ÓìëËìIíÜì Å+íëì+ë øã,%

ðíúí× Ììûìë ÍÈ óã-óÐíôë âíÓÖ vûÐ ôíúôåì û×ë èûèÛ ‰ Óëíæë ¼ìâìèäô

ëìäÊæèçô ôìíä ¼è¹ú Ì¤Ð†ŒðË ôëìë ØíÜ¯ èûÚìíæ t¬‰ìçô ðßúìë øë öÔæ

âØt¬HíÜë Íôåì èûxHèûóÖìÜíú æüç+U èæíú ø§ì™æì ôëíç vùÜìâ çÔæ Ííôûìíë

vùì§ìë èóíô vôæ äìèææì âìæû ¼üè,%ë èû»úèåíç Ôìèæôåì Ìì†Œð vøíúè×Üìâ¯ âìæãí»ë

âìæã» ðíú ßÒìë vø×íæ ôìëËIíÜì èæíú çÔæ vûÐ ÅÁ¼ìð è×Ü¯ âìšìëâÐìÈëìß

ÍÈ èû»úåìíç vûÐ Ôìèæôåì Iëg& vóßúìë v÷,%ì ôëíçæ¯ âìæãí»ë Ðìëéèëô ¾ûèÐí,%Öë

è ûô ìÐ• ¼¤t ¬ › ü èçë èûô ìÐ• â ìæû ¼â ì íäë èûô ì íÐ ð ì èçú ì íëë

Û—èâôì• ¼íûÞìøèë v¼Ôìíæ ¼ûèô×ãë ßøë øèëíûÐ ôéÛìíû «*Ûìû vØÜí× Í¼û èæíú

väìëôóíâ çÔæ çôÞèûçôÞ ÷Üç èÐáìÇÞéíóë âíÓÖ¯ ™Óã ôìÜ÷ìë ûì ¼¤t¬›üèç-ë ¼¤Úì

èæíú çÔæ ôYìí¼ë øë ôYì¼ ÷Üç¯ «*bç+U-Íë ôYì¼IíÜìíç âìæãí»ë ûÖûðìë ôëì

û¬t¬;¼ìâ†Œé ß ðìèçúìë¼âïð Íû¤ çìíóë vx*èËèûÛìù èæíú èÐáô ß ø§…úìëì ÅÛíúÈ

æìíäðìÜ ðíú ÅÒç¯ ûçÞâìæ ¼âìíäë ¼âìä ôìÒìíâì ß ¼ìâìèäô «*èçVìæ ¼@¬Híao

øÒæ-øìÒæ vö ôâ ðíúí× çì æú• çûã Ììâìë âíæ ðú ÍÈ èû»íúë ßøë èÐáìÇÞéíóë

âíÓÖ Ôãû vûèÐ ÅÁ¼ìíðë ¼˜ìë ðúèæ¯ Ììèóûì¼é †Œìâ Íû¤ ûT äìçèûèÐ,% (multi-

caste village) †Œìíâ èùíú vûÐ èô×ãèóæ Óíë vÇíô vár ¼âéáì ôëìë øëß Ûìëçéú

¼¤t¬›üèç ß ¼ìâìèäô «*èçVìæ èæíú v¼Ûìíû çìè+Uô óüè,%Ûèà ùí§ ßÒì óïëòìæ æçhæ

ôíë Ûìûûìë vôìíæì v«*ëËì ¾çèë ðÜ æì¯ Ûìëíçë äìçûÖûòì èæíú vôìíæì Ìì†ŒðÈ

¾çèë ðÜ æì çÔæ¯ äìçûÖûòì ôéÛìíû ûóíÜ öìíE×• ôéÛìíû çì ëìäæéèçë ¼íà

öãk ðíE×• ôéÛìíûÈ ûì èæøé§íæë Óëæ ûì äìç¼ìíâÖë äæÖ Ììôì)áìß ûóíÜ ûóíÜ

öìíE× çì èæíú vôìíæì «*çôÞ ßÈ vôìí¼Þ òìæ vøÜ æì¯ vö¼û èÐáìÇÞéë ¼ì¤t¬›üèçô

æüç+U èûíÐ» vøøìë è×Ü çìëìß vöæ ôíúôèå âìaoìçìë ÌìâíÜë ¼âìäç+U âãÔ¬t¬?

12 13

Íåìß ÛìûÜìâ æì vö Ììâìíóë ¼âìä ôéÛìíû øèëûèçÞç ðíú ÷íÜí×• v¼È øèëûçÞíæë

vôìíæì èæúâ ûì ¼ïr Ììí× èôæì• ûì v¼È øèëûçÞíæë ØíÜ ¼ìâìèäô ¾û»âÖ ß

¼ìâìèäô èûôìÐÈ ûì ôé ëCø ÓìëË ôëí×¯ Ììâìíóë vâì!ì ôÇì çÔæ è×Ü vö• Ììë

¼âìäç+U ø§ìë v¼Ûìíû óëôìë væÈ• óëôìë væÈ ¼âìä vûìÄìë äæÖ ÌæÖ vôìíæì

ç+U• ™Óã «*íúìù ôíë öìß¯ «*íúìù ôíë öìß ™ÓãÈ âìôÞ¼ûìó¯ Ììâëì Ûìûçìâ vx*èËë

ßøë vØìôì¼ ôíë vx*èË¼¤†Œìâ ¼¤ùèÒç ôëíÜÈ ÅÁøìóæ ¼@øôÞ øèëûèçÞç ðíú

öìíû¯ Ùãí÷ öìíû óìèë°Ö• vÐì»Ë ß èæøé§æ¯ Ììë v¼È øèëûèçÞç ß Å ‰ç ÌÇÞæéèçë

Åøë èÛè+ ôíëÈ Åøèë¬t¬?íëë èûôìÐ Ùåíû¯ ¼ììâìèäô ¾û»âÖ• ¼¤t¬›ìë• “øfìóøó”

âìæè¼ôçìëß Ìû¼ìæ Ùåíû¯ ÌÇÞìÁ Íô ¼ìûÞäæéæ èæøé§æ Íû¤ âìæûâãèkë ç+Uíô

Ìæã¼ëË ôíë vöæ Íèùíú vùÜìâ• Íèùíú vùÜìâ ¼âìä èûûçÞíæë ç+Uíô Ìæã¼ëË

ôíë¯ ÌìÐé» æ`óé ûÜí×æ• “¼ìâìèäô õìëÅÈæûìó Ålcíûë øë Èèçðì¼• ÌìÓãèæôéôëË•

ëì,%³ ùÒæ Íû¤ øëûçÞéôìíÜ ÌÇÞÊæèçô èûôìíÐ ¼âìä èûûçÞíæë çí+Uë Ììùâæ¯

ÍÈ¼û ç+U¼âïð¿¿¿ «*ûÜ èû¹íâ ÍèÐúì Íû¤ ÌìèØ‹ôìë øüÇô ß Ì¼â¼+U óüè,%íôìËIèÜíô

â¼üË ûì ¼âçÜ ôíë èæíú èæíäíóë ø×`óâíçì Íôâìèrô óüè,%íôìíË ëCøìQ?èëç ôëìë

v÷,%ì ôëí×¯¿¿¿ èæøéè§ç ß óèë° âìæãí»ëì Ìì¼íÜ vöæ Íôèå ¼ìâìèäô vùìVé• vöæ

Íôèå ¼@¬cìûÖ èû«Xûé ëCø ûì èûí°ìðé äæçì Íû¤ öÔæ çìëì èæíäëì öÇìöÇÛìíû

¼í÷çæ ðßúìë øë¿¿¿ Íôëôâ Ûìíû Íôåì øèëâìíË ¼@¬cìûæìâú ÌìK-¼è¹úçì

vóÔìíæìë áâçì ëìÔíç øìíëæ• çÔæ èæøé§ôëìÈ çþìíóë ðíú ÅíóÖìù èæíú væú

ÍÈ vÛíû vö çìíóë ‘èæøé§ôíóë’ Íôåì Ñèçðìè¼ô Û—èâôì øìÜæ ôëíç ðíû¿¿¿”

‘Ñ’¯

ÅíóÖìù væßúìë v¼È Ñèçðìè¼ô Û—èâôì øìÜæ ôëíç èùíú ÌíæíôëÈ ÌèÛÚçì

ðÜ vö ¼âìä èûûçÞíæë vö èæøé§æ çí+Uë Åøë èÛè+ ôíë âìæûâãèkë ÜíáÖ Íèùíú

÷Üû ûíÜ vÛíûè×Üìâ v¼Ôìíæ vôìÇìß vôìíæì ÛhÜ Çìôí× ûì Ôìâèç Çìôí×¯ Ììâìíóë

âíÓÖ ÌíæíôÈ Ììûìë vÛíû û¼íÜæ ÍÈ ÛhÜ ûì Ôìâèç âïÜç v¼È «*íúìíùë äìúùìú¯

Ììûìë vôÅ vôÅ ÛìûíÜæ• vö ¼âìíä ûì ¼ìâìèäô øèë¼íë ÍÈ âìæûâãèkë ç+U

«*öãk ðíE× v¼È ¼ìâìèäô øèë¼ëíôÈ Ììâëì vûìÓ ðú ÛìíÜìÛìíû è÷èææì¯ ÛìûíÜæ•

¼âìíäë ùèç«*ô·èç ß «*è¹úì¼âïð ¼@¬Híao Ììâëì vûÐ ÌÚ¯ öìÈ vðìô ¼âìä èæíú

ùíû»Ëì ôëìë ÜáÖ èæíú Í ëìíäÖë Íô æìâôëì ¼âìäèûÚìæ ùíû»Ëì «*èçVìíæ

Ûìíû ¾û»âÖ ß èæøé§íæë ÅÁ¼ èðí¼íû ôìä ôëí×• ôéÛìíû çì vÇíô æçhæ æçhæ

øèë÷ú (identity) ¾çèë ðíE× v¼ ¼@¬Híao Åóì¼éæ ÇìôÜìâ¯ èÐáìÇÞé ûaãoëì èæíäëì

èæíäíóë âíÓÖß ôÔíæì v¼Ûìíû äìçøìç ¼@¬Híao èûçôÞ ûì ÌìíÜì÷æì ôíëè× ûíÜ

vçì âíæ øí§ æì¯ çíû ôÔíæì ôóìè÷ç öÔæ äìçøìç èæíú vôìíæì «*x‰ ÅÒç çÔæ

vóÔçìâ• öìëì çÇìôèÇç ÅE÷ äìíçë çìëì Ììùûìè§íú èæíäíóë äìç øèë÷ú vöâæ

äìæìíç Ìì†Œð «*ôìÐ ôëç vçâèæ Ììûìë èô×ãäæ v¼È «*íx‰ Ôìèæôåì èûûuç vûìÓ

ôëç¯ ôÔíæì ôÔíæì çìëì èPÓìú èæíäíóë äìç øèë÷ú äìæìç Ììûìë ôÔíæì

ôÔíæì çì äìæìíç Ííôûìíë Ìt¬Héôìë ôëç¯ vôæ èPÓìíûìÓ ôëç ûì vôæ äìæìíç

Ìt¬Héôìë ôëç çì Ììä Ììâìë ôìí× Ìíæôåì tø,%¯ çÔæ Í¼û èæíú âìÇì

ÙìâìÈèæ¯ âìëèÛæ ðìèë¼-Íë ¼ì¤t¬›üèçô û¬t¬;ûìó ûÈ-Íë âíÓÖ çÔæ èæâ†‰ è×Üìâ¯

ôéÛìíû øèëíûÐ ß ûì¬t¬?ûèûóÖì ¼¤t¬›üèçíô èæÓÞìëË ôëí× Íû¤ ôéÛìíû ÌÇÞæéèçë

(base) Åøë èÛè+ ôíë Åøèë¬t¬?ë (superstructure) ûì ¼¤t¬›üèç ß âçìóÐÞ èæèâÞç

ðíú ÷íÜí× v¼¼û èæíú âÐIÜ ÇìôÜìâ¯ âìRÞûìíóë ¼íà vö TûT èâÜ Í¼íûëÀ

Ììë ™Óã Í¼û øí§È ûì Í¼ûèô×ãë Åøë èæÛÞë ôíëÈ ¼ìØíÜÖë ¼íà øëéáìú

Å+éËÞ ðíç ôìëgëÈ vôìíæì ûìÓì ëÈÜ æì¯

ÌìíùÈ ûíÜè×• âìRÞûìíóë «*èç Ììô»ÞË vÇíô vöâæ æüçí+Uë ÍÈ¼û çí+Uë «*èç

Ìì†Œð ¾çèë ðÜ• ÍÈ¼û ç+U øí§ Ììûìë âìôÞ¼ûìóíô Ìíæôì¤íÐ ¼èÒô ûíÜ âíæ

ðÜ• èûÚìæ èÛè+ô ûíÜ âíæ ðÜ• âíæ ðÜ Ìíæô ôìí×ë ß ôìöÞôëé¯ øèfâûíà

«*ìèçVìèæô ûìâøpéëì çÔæ âÓÖùùíæ¯ ¼ìëì ëìíäÖë âìæãí»ë ôìí× çÔæ âìôÞ¼ æìâèå

ÔãûÈ øèëè÷ç• †ŒìâùíJ Ùãëíç èùíú vóíÔè× vôÅ vôÅ âìôÞ¼íô ûìÂìèÜ ûíÜß ÒìÅë

ôëíç ûí¼è×íÜæ¯ èô¬Q; øìÐìøìèÐ Ìíæíô çÔæ Íåìß ûãÄíç øìëè×íÜæ vö èû«Xû

ûì vÐì»Ëâãèk ¼@¬Híao ûì¤Üìë vóßúìíÜ vóßúìíÜ öçÈ vxXìùìæ vÜÔì Çìôhô• ûì¬t¬?íû

çìë èû`óãèû¼ùÞß ¼âìääéûíæ vóÔì èâÜí× æì¯ Ììâëì öìëì æçhæ ôíë Ûìûíç ™ëg

ôíëè×Üìâ çìëì çÔæ vÛíû û¼Üìâ vö Íåì vûìÓ ðú âìôÞ¼ûìíóë «*íúìíùë ¼â¼Öì¯

ÌÇÞìÁ èÒôÒìô Ûìíû âìôÞ¼ûìóíô «*íúìù ôëì ðíE× æì• çìÈ «*çÖìèÐç ØÜß èâÜí×

æì¯ ôÔíæì vÛíû vóÔÜìâ æì Úìæ÷÷Þìë äùíç ôé Óëíæë èûôìÐ Ùåí×• ¼âìä èûôìÐ•

¼ìâìèäô ¾û»âÖ Íû¤ ¼ìâÖ ß æÖìíúë «*íx‰ ôé ôé çí+Uë Ålcû ðíE×• Ììë v¼È¼û

ç+U Ììâìíóë vóÐ ß ¼âìä èûíxX»íË ôçåì «*ì¼èàô ß «*íúìäæéú¯ ôÔíæì vûìÓðú

14 15

øÒæ-øìÒæ ÷Üí×• øìÒÖ¼ïè÷íç ¼âìíäë vôìæ èóô ûì È¼ãÖ Iëg& øìíE×• vôæ Iëg&øìíE×• ôìëì ø§í×æ• ôìëìÈ ûì ø§ìíE×æ• vôæ ø§í×æ ûì vôæ ø§ìíE×æ• v¼È

¼âìäçìè+Uô øèë¼íë vôìíæì vôìíæì «*çôÞ ôéÛìíû Íû¤ vôæ âïÜç vûèÐ ûì ôâ

väìë øìíE× ÈçÖìèó¯ ÌÇÞìÁ vôìíæì Íô èæèóÞ,% ¼âìä ûì¬t¬?ûçì ¼âìäç+U èû»úèåíô

ôéÛìíû Íôèå èæèóÞ,% ëCøóìæ ôíë ÷íÜí× Íû¤ øìÐìøìèÐ èæÓÞìëË ôíë ÷íÜí×¯

Ììâìíóë ðúíçì ¼ôíÜëÈ Íåì äìæì vö ¼âìäç+U vöâæ vôìíæì Íô ¼âìä ûì

¼ìâìèäô Ìûòìíô ÌÓÖúæ ôíë ÷íÜ• ¼âìäç+U èû»úèåß Ììûìë v¼È ¼âìä ûì

¼ìâìèäô v«*áìøå vÇíôÈ ùí§ ßíÒ ûì èæèâÞç ðú¯ ÌÇÞìÁ ¼âìäç+U ¼ìâìèäô «*Ûìû

ëèðç vôìíæì èû»ú æú¯

ÌìäôìÜ ¼âìäç+U èû»úèåë ¼íà æìæìÛìíû öãk Ìíæôíô ûÜíç ™èæ vö

¼âìäç+U èû»úèå Í vóíÐ v¼Ûìíû èûôèÐç ðíE× æì¯ ûì ¼âìäçí+Uë Ìûòì Í

vóíÐ ÍÔæ Ôãû Ôìëìø¯ èôE×ã ðíE× æì¯ Èèwúìæ v¼ìè¼ßÜèäôìÜ ¼¤òì (Indian

Sociological Association)-Íë ûìÁ¼èëô ¼í@‡Üæ vÇíô èØíë Íí¼ Íôäæ

ÌÓÖìøôíô ûÜíç ™æÜìâ• “¼âìäçí+Uë Ìûòì vö Ôìëìø çì äìæçìâ• èô¬Q; Íçåì

Ôìëìø Ûìèûèæ”¯ ðçìÐìë ÍÈ «*ôìÐ âïÜç èçæÛìíû ÅE÷ìèëç ðíç vóèÔ¯ Íô•

èûxHèûóÖìÜú ¬t¬?íëë èÐáôíóë ûÜíç ™èæ• èÐáìÇÞéëì èô×ãÈ øí§æì• ø§íç ÷ìúæì•

èû»úèåíç vôìíæì Ìì†ŒðÈ væÈ¯ èåÅåë-Íë ôì× vÇíô ôíúôåì væìå èæíú âãÔò ôíë

øëéáìú øìÐ ôëíç ÷ìú¯ èôE×ã èÐÔíç ÷ìæ æì¯ ÌæÖèóíô• ¼ìÓìëË èÐáìÇÞéëì ûíÜ•

ôYì¼ ôëíç ÛìíÜì Üìíù æì¯ ôé vö øÒæ-øìÒæ ðú èô×ãÈ ûãÄíç øìèëæì¯ vôìíæì ôìíä

Üìíùæì• ÷ìôèë váír ûìäìë væÈ ûÜíÜÈ ÷íÜ¯ ç·çéú Íôèå óíÜë âç ðÜ_ Í vóíÐ

¼âìäçí+Uë ßøë Ôãû ôâÈ ÛìíÜì ùíû»Ëì ðíE×¯ èÐáôëì Íû¤ ×ìr×ìréëì vôÅÈ

ùíû»ËìâãÔé æú• ¼üäæÐéÜß æú¯ ùíû»Ëìë Åøë èÛè+ ôíë ø§ìíæìß ðú æì¯

¼âìäèûÚìíæë vö ùíû»Ëì «*èçVìíæë ôÇì Ììíù ÅíGXÔ ôíëè× v¼åìë ¼âìäçí+U

öìßúìë Ììíù Í ëìíäÖë ÌæÖ óãèå èûxHèûóÖìÜíúë ¼âìäç+U èûÛìíùë ôÇì Íôåh

ûèÜ¯ óãèå èûxHèûóÖìÜíúë âíÓÖ Íôèå âØt¬HíÜë• Ììíëôèå Ííôûìíë ÍÈ âðìæùíëë

vôí\¯ óãèå èûxHèûóÖìÜíúÈ èÐáìÇÞéíóë ¼íà ÌìíÜì÷æì ôíë ûãíÄè× ¼âìäç+U èû»úèå

Ôãû ôâ äæÈ ÛìíÜìíûí¼ ø§íç Íí¼í×¯ «*x‰ Ìì¼íç øìíë Í vóíÐ ôç äæÈûì

ÛìíÜìíûí¼ èû»ú èæûÞì÷æ ôíë ø§íç Ììí¼• ø§íç Ìì¼íç øìíë ûì ø§ìë ¼ãíöìù

øìú¢ âØt¬HíÜë èûxHèûóÖìÜúIèÜíç ûÜì ûìTÜÖ èÐáìÇÞéíóë âíÓÖ ÌíæíôëÈ †Œìíâ

öìçìúìç ™ëg ôëÜìâ¯ ùíû»Ëìú ÅE÷âìíæë ÅÁô»Þçìë äæÖ ÍÈ «*èçVìæèåë

ÌìQ?äÞìèçô ûìäìíë vûÐ ¼ãæìâß Ììí×¯ Ììâìë âíçì öìëì âØt¬HíÜë èûxHèûóÖìÜú

vÇíô øìÐ ôíë ÍÔìíæ Ììí¼ çìíóë ÍÔìæôìë øÒæ-øìÒíæë ëéèçæéèç Ìíæôåì

ÌæÖëôâ Üìíù¯ Í vóíÐë èûxHèûóÖìÜúIèÜíç øÒæ-øìÒíæë ù§ø§çì vö Óëæ ß

âìæ çìë vÇíô Íåì ÌíæôÔìèæ ÌìÜìóì¯ öìëì ÍÔìíæ ø§ìæ• öìëì øí§• öì ø§ìíæì

ðú• vöÛìíû ø§ìíæì ðú çì Ìíæôåì vöæ ÌæÖëôâ¯ ¼âìäèûÚìíæë ¼ûí÷íú ÌìÓãèæô

ß ¼ì@eèçô ç+U vöâæ ÍÔìíæ ùíû»Ëì «*èÐáË øìÒÖ¼ïè÷ë Ì¤Ð• vçâèæ ¼âìäèûÚìæ

ß ¼âìäíô ÌæÖÛìíû ûì èûèÛ ‰ Ûìíû vóÔìë Íôåì ÅíóÖìù vö ÍÔìíæ ¼û¼âú væßúì

ðíú Çìíô çì øìÒÖ¼ïè÷èå Íô ÄÜô vóíÔ èæíÜÈ vûìÄì öìú¯ Íôâìèrô vôìíæì ¼âìä

èûûçÞæ ûì «*ùèçë çí+Uë Åøë èÛè+ ôíë ÍÔìíæ ùíû»Ëìë «*èÐáË vóßúìë vôìíæì

ëéèç væÈ¯ Í ëìíäÖë ÌæÖ Íôèå ¼ëôìèë ùíû»Ëì ¼¤òìú vö ëéèç Ûé»ËÈ ûÖì:¯

Ììë ÍÔìíæ öìëì ø§ìæ çìëì «*ìú ¼ôíÜÈ èûíóíÐë vôìíæì èûxHèûóÖìÜú vÇíô ùíû»ô

èðí¼íû t¬Héô·èç èæíú ôìä ™ëg ôíëí×æ¯ ÌÇÞìÁ ûÜì öìú çìíóë èÐáì ß ùíû»Ëìë

âìæ vûÐ ÌìQ?äÞìèçô âìíæë¯ Ììë ÌæÖèóíô öìëì ÍÔìíæ ø§íç Ììí¼ çìëìß vö

èÐáìë IËâìíæë èóô èóíú èû÷ìë ôíë vóÔíÜ ÔãûÈ çÇìôèÇç ÅE÷âìíæë Íû¤ vûÐ

Äì§ìÈ-ûì×ìÈ ôíë væßúì v¼ ôÇì ûÜì ûìTÜÖ¯ öìÈ vðìô Íëôâ Íô «*èçVìæ vöÔìíæ

èÐáôëì ÌìQ?äÞìèçô âìíæë• èÐáìÇÞéëìß IËâìíæë Åøë èÛè+ ôíë èæûÞìè÷ç

ôíúôäæ Íû¤ ¼íûÞìøèë vöÔìíæ ¼ì@eèçô ôìíÜë ¼ûí÷íú æçhæ Íû¤ «*ÛìûÐìÜé

¼âìä ç+UIíÜì øìÒÖ¼ïè÷ë Ì¤Ð v¼Ôìíæ vö ÅE÷âìíæë ¼âìäèûÚìæ ÷÷Þì ðûìë «*Û—ç ¼@¬cìûæì Çìôíû çì ¼ôíÜë ôìí×È «*çÖìèÐç¯ èô¬Q; Iëg&øïËÞ «*x‰ ðÜ• ôé Óëíæë

¼âìäèûÚìæ ß ¼âìäç+U Ììâëì èûxHèûóÖìÜúIèÜíç Íû¤ ÍÈ ùíû»Ëì «*èçVìíæ

èÐÔè×• ôçåì èÐÔè×• ûì ¼âìäç+U Íôèå èû»ú èðí¼íû ÍÔìíæ ôéÛìíû èæèâÞç ðíú

÷íÜí×À ôéÛìíû çì èæèâÞç ðíú ÷íÜí× ¼ìâìèäô «*è¹úìë Ì¤Ð èðí¼íûÀ ÌÇÞìÁ

¼âìäçí+Uë ¼âìäç+U èû»úèå ÍÔìíæ Iëg&øïËÞ

¼âìäçí+Uë ¼âìäç+U

¼âìäçí+Uë ¼âìäç+U ûÜíç Ììâëì ôé ûãÄûÀ ¼âìäçí+Uë ¼âìäç+U âìíæ vôìíæì

Íô èæèóÞ,% ¼ìâìèäô v«*èáíç ¼âìäç+U èû»úèå ôéÛìíû ùí§ ÅíÒí×¯ ÌÇÞìÁ ôéÛìíû

16 17

vâîèÜô ¼â¼Öìë ôÇì ûíÜ Í vóíÐë ¼âìäç+Uíô ûT&ûìóé (puralistic) ôíë vçìÜìë

õìô èóíúí×æ èçèæ¯ èçèæ ûÜí×æ• ùíû»Ëì Íû¤ «*ôìÐæìë ûÖìøìíë Ôãû ôâ ûì «*ìú

vôìíæì ÅÁ¼ìðóìíæë ûÖûòì æì Çìôìú òìæéú èûxHèûóÖìÜúIèÜ ÷ìëøìíÐë ¼ìâìèäô

Ìûòìíôß ûÖìÔÖì ôëíç øìíë æì Íû¤ vëìäôìë ëgèåæ ß ÌìâÜìçìè¬QŸô ôìíä â†‰

Çìíô ‘2011’¯

èÐáìÇÞéíóë ¼íà ôÇì ûíÜ ûì ø§ìíç èùíú ûãíÄè× ø§ìíÐìæìíç ÅÁ¼ìð æì

øìßúìë Íôåì û§ ¼â¼Öì ðÜ Ûì»ìë ¼â¼Öì¯ ÍÔìíæ ¼âìäçí+Uë øìÒÖ¼ïè÷ë «*ìú¼â¬t¬? ûÈÈ È¤ëìèä Ûì»ìú vÜÔì¯ Ííôûìíë vùì§ì vÇíô t¬‰ìçô ¬t¬?ë øöÞQ? ûì¤Üì

Ûì»ìú ø§ì™æì ôíë Ìì¼ì ø§…úìíóë øíá È¤íëèä Ûì»ìú vÜÔì ¼âìäçí+Uë ûÈ ûì

«*ûao øí§ ûãíÄ ßÒì ¼ðä¼ìÓÖ vö æú çì Ììë ûÜìë Ìíøáì ëìíÔ æì¯ çì×ì§ì

¼âìäç+U ÷÷Þì ôëíç vùíÜ• vö Ûì»ìú çì ÷÷Þì ôëì ðíE× v¼È Ûì»ìú óáçì Çìôì

vö ÌçÖQ? ÌìûÐÖô çì-ß Ììâëì äìèæ¯ ¼âìäç+U ÔãûÈ ¼üäæÐéÜ Íôèå èû»ú

vöÔìíæ Ûì»ì ûÖûðìë ôíëÈ çôÞ ûì «*çíôÞë äìÜ èû¬t¬?ìë ôëíç ðú¯ Ûì»ì ûÖûðìë

ôíëÈ ¼âìäçí+U ç+U èæâÞìË ôëíç ðú• ç+U Ô„æ ôëíç ðú• ç+U ûãÄíç ûì

èûíxX»Ë ôëíç ðú¯ ç+U-Ûì»ìë ÌèÜíç ùèÜíç ÙãíëèØíë çí+Uë ØþìôíØìôë vöâæ

Ôãþäíç ðú• Ììûìë vçâèæ v¼È ç+Uíô øãæèæÞâÞìË ôëíç ûì ¼ìäìíç «*íúìäæ ðú

Ûì»ìë ¾æøãËÖ¯ ÌæÖèóíô ¼âìíäë Ûì»ì ûì ¼ìèðíçÖë Ûì»ì ûãÄíç æì øìëíÜß Ììûìë

¼âìä vûìÄì öìú æì• vûìÄì öìú æì v¼È ¼âìíäë ¼¤t¬›üèçíô¯ ¼ãçëì¤ Ûì»ì vûìÄì•

Ûì»ìíô ùÛéë Ûìíû äìæì• Ûì»ìÚìæ Çìôìåì ¼âìäç+U ø§íç vùíÜ Ôãû äëgèë¯

èô×ãèóæ Ììíù ÍÈ «*íx‰ Íôåì èûçôÞ ¾çèë ðíúè×Ü¯ Í ëìíäÖë vôìíæì Íô

çÇìôèÇç ÍèÜå èûxHèûóÖìÜíúë ¼âìäçí+Uë âìšìëâÐìÈ v¼È èûxHèûóÖìÜíú ¼âìäçí+U

ÛèçÞë váír ¼¤ëáíËë èûíëìèÓçì ôíë ûíÜè×íÜæ vö ÛèçÞë øëéáìú ‘vöÔìíæ

Ûì»ìë óáçìë øëéáìß væßúì ðú’ øìÐ æì ôíë ÌÇÞìÁ æïÖæçâ vöìùÖçì ûì vâÓìæì ÇìôíÜ ¼âìäç+U ø§íç Ìì¼ì èÒô ðíû æì¯ ‘Èèwúì vëèäš¼ 2014’¯ ôìëË

™Óã ¼¤ëáíËë ¼ãûìíó ÛèçÞ ðßúì Ôãû èÐáìÇÞéëì èû»úèå ¼ìØíÜÖë ¼íà øí§

ÅÒíç øìëíûæ æì¯ èçèæ Ììíëì ûíÜí×æ vö Ûì»ìë óáçìú æïÖæçâ vöìùÖçì æìÇìôíÜ ¼âìäç+U ø§ìÈ öìú æì¯ âìšìëâÐìÈ-Íë öãèk ÌôìåÖ ß öÇìÇÞ âìšìëâÐìÈ-

Íë ÍÈ èûûüèçë èûíëìèÓçì ôíë çìë øëøëÈ Í ëìíäÖë «*Çâ ¼ìèëë èÐáì

«*èçVìíæë ôíúôäæ èÐáô èÐáìíáír ¼¤ëáíËë «*íúìäæéúçìë øíá ¼ßúìÜ

ûìè§ ûì †Œìâ¼âìíäë ¼íà vöìùìíöìù Ììí× Íû¤ óã-Íôäæ ûìó èóíÜ ¼ôíÜÈ ûì¤Üì

âìÓÖíâ ø§ì™æì ôíë Íí¼í×¯ ÌæÖ èûxHèûóÖìÜúIèÜíç ø§…úìíóë âíÓÖ «*ìú

vûèÐëÛìùÈ ÍÔæß †Œìâ vóíÔèæ Íû¤ ÍÔìíæß ôíúôäæ ûìó èóíÜ «*ìú ¼ôíÜÈ

ûì¤Üì âìÓÖíâ ø§ì™æì ôíë Íí¼í×¯ èô¬Q; óãèå èûxHèûóÖìÜíúÈ èÐáìÇÞéëì ¼âìäç+U

ø§íç Ôãû vö Ììô»ÞË vûìÓ ôíë çì âíæ ðú æì¯ óãèå äìúùìíçÈ èÐáôíóë Ììûìë

ûÜíç ™èæ vö ø§…úìíóë èÐáìùç âìæ Ôãû èæ@¬‰âìíæë ÌÇÞìÁ ×ìr èðí¼íû çìëì ÔãûÔìëìø¯ Ííóë âíÓÖ vûèÐëÛìùÈ ôYìí¼ Åøèòç Çìôíç «*íúìäæ ß ÅÁ¼ìð vûìÓ ôíë

æì¯ öèóß âØt¬HíÜë èûxHèûóÖìÜúèåíç «*Ðì¼èæô ô§ìôè§ Çìôìú ÌÇÞìÁ èæèóÞ,%

øèëâìË Åøèòèç æì ÇìôíÜ øëéáì vóßúìë Ìæãâèç vâíÜ æì ÍÈ ûìÓÖçì Çìôìë

äæÖ ø§…úìëì Åøèòèçë v¼È ðìë øïëË ôëìë äæÖ ôYìí¼ Ììí¼¯ âðìæùíëëèûxHèûóÖìÜúèåíç Åøèòèç ðìíëë v¼È «*Ðì¼èæô ûìÓÖçì æì Çìôìë ØíÜ èÐáìÇÞéëì

ôYì¼ ôëìë vôìíæì «*íúìäæéúçì ÌæãÛû ôíë æì¯ èô¬Q; «*x‰ ðÜ èÐáìÇÞéëì vôæ ôYìí¼

Ìì¼íç ÷ìú æìÀ ôé Ûìíû çìðíÜ çìëì ø§ì™íæì ûì øëéáìë ûÖìøìëèå ¼ìâÜìúÀ

¼âìäç+U øí§È ûì ôé ôíëÀ

ÍÈ¼û «*x‰ âìÇìú vëíÔ èûxHèûóÖìÜúóãèåë ¼âìäç+U vûìÄìë äæÖ èÐáìÇÞéíóë

¼íà èô×ã ôÇìûìçÞì ûÜìë v÷,%ì ôíëè×Üìâ Íû¤ ¼âìä ¼¤¹ìQ? ôíúôèå èû»íúë ßøë

ßíóë èÜÔíç ûíÜè×Üìâ¯ ßíóë ¼íà ôÇì ûíÜ ß ßíóë vÜÔì øí§ Ììâìë ÅøÜèBo

ðÜ vö óã-Íôäæ ûÖèç¹â ×ì§ì ßëì «*ìú vôÅÈ ¼âìäç+U èû»úèå ÅÁ¼ìð èæíú

ø§í×æ æì¯ èô¬Q; vôæ ÅÁ¼ìð øìíE× æìÀ èû»úèå èæíú Ììâìë ôíúôäæ ¼ðøìèÒë

¼íà ÌìíÜì÷æì ôëìíç çìëì èû`óãâìr Ìûìô æì ðíú ûÜÜ• “Ììâëìß vçì ×ìräéûíæ

Íëôâ è×Üìâ¯ èûxHèûóÖìÜíú ôYì¼ ôëíç ÅÁ¼ìð vøçìâ æì¯ øëéáìë Ììíù

vôìíæìëôíâ èûèÛ ‰Ûìíû âÖìíæä ôëçìâ¯ âìÄìèë âìíæë èûxHèûóÖìÜúIèÜíç ÍëôâÈ

ðú¯ ÍåìÈ t¬HìÛìèûô¯” ÛìûÜìâ• ðúíçì Íôèóô èóíú èÒôÈ¿¿¿¯ öÔæ ø§…úì è×ÜìâçÔæ v¼Ûìíû ÍÈ ¼â¼Öìèå èæíú âìÇì ÙìâìÈèæ• çìÈ èû»úèåë Iëg& ß ùÛéëçìß

ûãÄíç øìèëèæ¯ ÍÔæ ¼âìäç+U ùíû»Ëì ôëíç Íû¤ ø§ìíç èùíú ûãÄíç øìèë

èÐáìÇÞéíóë ÅÁ¼ìð æì øìßúìë ¼âìäçìè+Uô Iëg& ôçÔìèæÀ èô¬Q; ¼âìäçí+Uë ÍÈ

âìÄìèëâìíæë Ìûòì ‘vôÅ vôÅ ûíÜæ âãâï»Þ Ìûòì’ èô ™Óã âØt¬HíÜë èûxHèûóÖìÜúIèÜíçÈèûëìä ôëí×À æìèô vóíÐë ¼â¬t¬? èûxHèûóÖìÜíúëÈ ÍôÈ ÌûòìÀ Í¿ Ììë¿ ûì¼ûé

û×ë èçíæô Ììíù ûíÜí×æ Ûìëíçë ¼ûÞr ¼âìäçí+Uë ÍôÈ ðìÜ¯ ÌíæôIíÜì

18 19

vâÜìíç øìíëæì Íû¤ çìë ØíÜ ÅÁ¼ìð ðìèëíú vØíÜ¯ †Œìâ¼âìíäë ¼â¼ìâèúô

Ùåæì• È¼ãÖ Íû¤ ¼â¼Öìë ¼íà ¼@øôÞöãk ôíë †Œìâ-¼âìäçìè+Uô èû»ú ø§ìíç ûì

ÌìíÜì÷æì ôëíç øìëíÜ Ììûìë ¼ôíÜÈ Ôãû ÅÁ¼ìèðç ðíú ßíÒ Íû¤ ¼üäæÐéÜ

Ûïèâôì ëìÔíç øìíë¯

†ŒìâéË ¼âìäç+U ûìó èóíú ¼âìäçí+Uë øìÒÖ¼ïè÷ë ÌæÖ èû»úIèÜë ôÇì öèó Óèëv¼Ôìíæß ßÈ ÍôÈ ¼â¼Öì¯ Ìíæô ¼âú øìÒÖ¼ïè÷ë ¼íà çìëì èæíäíóë ¼âìä ßäéûæíô èÒô èâèÜíú ø§ìë ÅíóÖìù væúæì Íû¤ çìë ØíÜ ø§ì™íæì ôëìë ÅÁ¼ìð

ß Ììæ`ó ðìèëíú vØíÜ¯ èô¬Q; ¼ûí÷íú û§ ¼â¼Öì ðÜ ¼âìäç+U ø§íç vôìíæì

v«*ëËì æì øìßúì¯ vôæ ¼âìäç+U ø§íç Íí¼í× Íû¤ vôæ ø§í×_ ÍÈ «*íx‰

èÐáìÇÞéíóë ¼íà âìíÄâíÓÖ ÌìíÜì÷æì ôíë vóíÔè× çìíóë âíÓÖ «*ìú vôÅÈ ¼âìäç+U

ø§û ûíÜ ø§íç Ììí¼èæ¯ ™Óã âØt¬HíÜë èûxHèûóÖìÜúèåë «*çÖQ? †Œìâ vÇíô Ìì¼ì

Íôèå vâíúíô ûÜíç ™íæè×Üìâ• “†Œìâ¼âìíä Íç ¾û»âÖ ß óìèë°Ö vóèÔ• ¼âìäç+U

øí§ v¼È ¾û»âÖ èô×ãåì öèó óïë ôëíç øìèë ÍÈ ÜíáÖ ¼âìäç+U ø§íç

Íí¼è×Üìâ¯” ø§ì™íæì ôëìë øìÐìøìèÐ vâíúèå Íôèå Íæ èä ß-vçß ôìä ôëç¯

ÌìØíÐì¼ ðú vôìíæì Íô ôìëíË vâíúèå t¬‰ìçíôì+ë ¬t¬?íëë ø§ì™íæì vÐ» øöÞQ?

÷ìèÜíú vöíç øìíëèæ¯ èô¬Q; ø§…úìíóë ÍÔæ ¼âìäç+U ø§íç vôâæ Üìùí×_ ÍÈ«*íx‰ë Å+íë ÌíæíôÈ ûíÜí× vö ÍÔæ æìèô ¼âìäç+U ø§íç çìíóë ÛìíÜìÈ

Üìùí×¯ èô¬Q; Ììíëì ùÛéíë èùíú öÔæ ßíóë ¼íà ÌìíÜì÷æì ôëíç vùè× çÔæ v¼È

ÛìíÜì Üìùìë vôìíæì «*èçØÜæ ßíóë âíÓÖ Ôãþíä øìÈèæ¯ çíû âØt¬HíÜë èûxHèûóÖìÜúèåë

Íôèå vâíú ûíÜè×Ü• “¼âìäçí+U t¬‰ìçíôì+ë ¬t¬?ë vÐ» ôëìë øë ûãÄíç øìèë

äéûíæë ¼ûèô×ã Ììë Íô äìúùìú óþìè§íú væÈ¯ âìæûéèûóÖì ß èÜàèûóÖì ø§ìë øë

øèëûìíëë ß ¼âìíäë Ìíæô èæúâôìæãæ ß ¼¤t¬›ìë vâíæ èæíç øìèë æì¯ Ìíæíôë

¼íà èûçôÞ ß Äù§ì ðíú öìú¯ Äù§ì ðíú öìú ¼âìíä èÜàùç ¾û»âÖ èæíú¯”

Ìì¼íÜ èû»ú èðí¼íû ¼âìäç+U èÐáìÇÞéíóë vö ÛìíÜì Üìùí× v¼ëôâ vôìíæì

«*èçØÜæ ßíóë âíÓÖ Ôãþíä øìÈèæ vôæ ûÜè×À ÍÈäæÖ ûÜè× vö ôíúôäæ ûìó

èóíÜ ÌèÓôì¤Ð ø§…úìÈ âæ èóíú ôYì¼ ôëíç ÅÁ¼ìð øìú æì• ûì¤Üì ûì È¤ëìèä vöÛì»ìíçÈ vÜÔì vðìô ¼âìäçí+Uë vôìíæì ûÈ ø§íç ¼ìÓìëËç çìëì Ìì†Œðé ðú æì•

ÌæÖèóíô Ììûìë «*ìú Ìíæíô «*ìÈíÛå èåÅÐæ væú¯ óãèå èûxHèûóÖìÜíúë ÌèÓôì¤Ð

ø§…úìÈ vö âæ èóíú ôYì¼ ôëíç ÅÁ¼ìð øìú æì çìë vø×íæ Íôèå û§ ôìëË ðíç

ôíë ¼¤ûìóøírë øìçìú Íôèå «*ûao èÜÔíÜæ¯ ¼¤ëáíËë øíá ßíóë öãèkß

ÌôìåÖ¯ ¼ìâìèäô ¾û»íâÖ Ûëì Í vóíÐ èÐáìíáír ¼ìâìèäô æÖìú Íû¤ ¼ìâÖ «*èçVì

ôëíç vùíÜ vö ¼¤ëáíËë vôìíæì èûôGF væÈ çì vçì èÒôÈ¯ èô¬Q; ÍÈ èûçíôÞ vö

èû»úèå ¼@¬Híao vôìíæì øáÈ ÌìíÜì÷æì ôëíÜæ æì v¼åì ðÜ ¼âìäç+U ÷÷Þì ôëíç

vùíÜ vö Ûì»ìë óáçì Çìôì Ìèç ÌìûÐÖô_ Í «*íx‰ vûìÓ ðú ôìëgëÈ èPâç Çìôì

Åè÷ç æú¯ èô¬Q; «*x‰ ðÜ• vö Ûì»ìú óáçì Çìôì Ìèç ÌìûÐÖô v¼È Ûì»ìèå È¤ëìèä

vôæÀ vôæ òìæéú Ûì»ìú ¼âìäç+U ÷÷Þì ôëì öìú æìÀ òìæéú Ûì»ìú ¼âìäç+U

÷÷Þì ôëìë ¼ãíöìù ÇìôíÜ öìíóë ôÇì vÛíû ÍÈ ¼¤ëáË çìëì èô Ììëß ¼ØÜÛìíû

¼âìäçí+U èæíäíóë Ìûóìæ ëìÔíç øìëíçæ æìÀ

¼âìäç+U ø§íç ÅÁ¼ìð æì øìßúìë Ììë Íôèå û§ ôìëË vûìÓ ðú Ôãû

¼ìóìâìåì Ììô»ÞËðéæ ÍôíÙíú øìÒÖ¼ïè÷¯ ÌÇÞìÁ Ìíæô¼âú vóÔì öìú vûèÐëÛìùèûxHèûóÖìÜíúÈ ¼âìäçí+Uë øìÒÖ¼ïè÷ ûTèóæ Óíë ÌøèëûèçÞç Çìíô¯ ™Óã vöÌøèëûèçÞç vÇíô öìú çì æú Ìíæô ¼âúÈ øìÒÖ¼ïè÷íô èæèóÞ,% ¼âú• òìæ ß¼¤t¬›üèçë èÛè+íç èæâÞìË ôëì ðú æì¯ çìÈ ø§…úìíóë ôìí× v¼È èû»íúë øìÒ¼û¼âú «*ì¼èàô âíæ ðú æì• ôÔíæì ôÔæì âíæ ðú Ìíôíäì¯ âðìæùíëë vö

èûxHèûóÖìÜíúë ôÇì Ììèâ Ììíù ûÜè×Üìâ v¼Ôìíæ vöâæ vóíÔè× èÐáìÇÞéëì †ŒìâéË

¼âìäç+U ¼@¬Híao Ííôûìíë Ìì†Œðé æú¯ †Œìâ ¼âìäíô ø§íç ûì äìæíç v¼Ûìíû

ÈE×ãô æú¯ èô¬Q; vôæÀ Íôåì û§ ôìëË vûìÓ ðú vûèÐëÛìù èÐáìÇÞéÈ ÍÔìíæ Ððë

vÇíô Ììí¼¯ †Œìâäéûæ «*ìú vóíÔèæ ûÜíÜÈ ÷íÜ¯ èô¬Q; †Œìâäéûæ vóíÔèæ ûíÜ èô

çì äìæìë ÈíE×ß Çìôíû æìÀ ûë¤ öì Ìäìæì çì äìæìë Íôåì ¼ðäìç «*ûËçì vçì

Çìôì Åè÷ç¯ ¼â¼Öìåì çìðíÜ ™Óã v¼Ôìíæ æú¯ ¼â¼Öìåì vûìÓ ðú Ììíëì ùÛéíë¯

Ìì¼íÜ †Œìâ¼âìä ß †Œìâäéûæ vö äìæìë âíçì Íôåì èû»ú ðíç øìíë• Ððë vÇíô

Ìì¼ì èÐáìÇÞéíóë âíÓÖ Íôåì û§ Ì¤íÐë ôìí× v¼åìÈ tø,% æú¯ †Œìâäéûæ âìíæ•

çìëì âíæ ôíë• øfìÁøó• ôh¼¤t¬›ëìE× ‰• èæ@¬‰âìíæë Íô ¼âìä¯ vö ¼âìäíô Ììä

öìëì Ððíë Çìíô çìëì v×í§ vûèëíú Íí¼í×¯ v¼È ¼âìä ÌÇÞìÁ †Œìâ¼âìäíô äìæìë

Ììë vôìíæì «*íúìäæ væÈ¯ ÌæÖèóíô• âØt¬HíÜë èûxHèûóÖìÜúIèÜíç vûèÐëÛìù

ø§…úìÈ †Œìâ ûì †Œìâ¼¤Ü†‰ ÍÜìôì vÇíô Ììí¼¯ ÌÇÞìÁ çìëì †Œìíâ û¼ûì¼ ôíë•†Œìíâë ¼íà Çìíô• †Œìâ èæíú ûþìí÷¯ çìëì ¼û¼âú †Œìíâë èû»íú Ìì†Œðé¯ èô¬Q;

ø§ìíç èùíú vóíÔè× vö Ìíæô ¼âú øìÒÖ¼ïè÷ë ¼íà çìëì èæíäíóë †Œìâäéûæíô èÒô

20 21

¼àèç Çìíô æì Ììë èæíäëìß èû»úèåíç Õhôíç øìíëæì ûì ûãÄíç øìíë æì çìíóë

øëéáìë Ôìçì• âìšìëâÐìÈëì ûíÜæ• ø§ì öìú æì¯ «*ìÈíÛå èåÅÐæ çìÈ ™Óã

¾û»âÖ ûì§ìíE× æì èÐáìë âìæß èæ@¬‰ùìâé ôíë èóíE×¯ v¼È ¼íà vû¼ëôìèëôëíËë

ØíÜ èÐáìë vö ûìèËèäÖèôôëË ÷Üí× çì Ììíëì ûìè§íú èóíE×¯

âìæûé âäãâóìë vöâæ Ôãû ¼@eèç èûóÖìÜú ¬t¬?íëë èÐáìú «*ìÈíÛå èåÅÐæ-Íë

«*Ûìû ¼@¬Híao ûÜíç èùíú ûíÜí×æ vö «*ìÈíÛå èåÅÐæ Íôèóíô ¼ìâìèäô ¾û»âÖ

vöâæ ûì§ìíE×• ÌæÖèóíô vçâæ Å+íëì+ë èÐáìë ûìèËèäÖôéôëË ÙåìíE× ‘2014’¯

¼ãçëì¤ Íåì tø,% vö èÐáìÇÞéíóë èûxHèûóÖìÜú ûÖûòìë ßøë Ûë¼ì æì Çìôìú

ÍôÓëíæë ¼âìQ?ëìÜ èÐáì ûÖûòì ÷ìÜã Ììí×¯ ÍÈ ¼âìQ?ëìÜ èÐáì ûÖûòì Ììûìë

ôìöÞç Ììíëì Ôìëìø ôíë èóíE× èûxHèûóÖìÜú èÐáì ûÖûòìíô¯ çíû ¼âìäç+U

èû»úèåë Åøë èÐáìÇÞéíóë Ìì†Œð ¾çèë æì ðßúìë Ììíëôèå ÅíGXÔíöìùÖ ôìëË ðÜ

÷ìôèë ûì ôâÞíáír ¼âìäçí+Uë v¼ëôâ ûìäìë ¾çèë æì ðßúì¯ èô¬Q; öìëì

¼âìäç+Uíô ÛìíÜìíûí¼ øí§ Íû¤ ¼âìäçí+Uë Åøë èÛè+ ôíë èæíäíóë ôâÞäéûæ

ùí§ çhÜíç ÅE÷ èÐáìë äùíç øìè§ vóú çìíóë ôé ÌûòìÀ

Íûìë Í ëìíäÖë v¼È æìâôëì ¼âìä èûÚìæ ùíû»Ëì «*èçVìíæë «*¼íà Ììè¼¯

ÌìíùÈ ûíÜè× ÍÔìíæ vö ¼û èÐáô ø§ìæ• vö¼û ø§…úì øí§• öì ø§ìíæì ðú Íû¤vöÛìíû ø§ìíæì ðú çì òìæéú èûxHèûóÖìÜúIíÜìë vÇíô Ìíæôåì ÌæÖëôâ¯

¼ìÓìëËÛìíû ëìíäÖë èûxHèûóÖìÜúIíÜìë ôÇì öèó Óèë çìðíÜ vóÔû çÇìôèÇç

èøè×íú ø§ì ¼ìâìèäô vùìVéIíÜìë ‘vöâæ çøèÐèÜ äìèç• çøèÐèÜ Åøäìèç ß

ÌæÖìæÖ Ìæ†Œ¼ë äìèç’ äæÖ ¼¤ëèáç øóIíÜì ×ì§ì èÐáôëì vâìíåë Åøë ¼ôíÜÈ

çÇìôèÇç ÅE÷ äìíçë¯ ôíúô û×ë Ììíùë Íôèå èëíøìåÞ ûÜí× çÇìôèÇç èøè×íú

ø§ì ¼ìâìèäô vùìVéIíÜìë äæÖ ¼¤ëèáç øóIíÜì «*ìú vûèÐëÛìù ¼âú “vöìùÖ”

«*ìÇÞéë ÌÛìíû ÔìèÜ Çìíô ûì ôÔíæì ôÔíæì Ì-¼¤ëèáç ûíÜ vÙì»Ëì ôíë vóßúì

ðú¯ Ììë èÐáôëì ÍÔìíæ «*ìú ¼ôíÜ ûì¤Üì âìÓÖâ vÇíô ø§ì™íæì ôíë Íí¼í×æ•

vôÅ vôÅ Íâæèô âØt¬HíÜë èûxHèûóÖìÜú vÇíô øìÐ ôíë Íí¼í×æ¯ èô¬Q; Åk èÐáì

«*èçVìæèå ¼âìäèûÚìíæë ùíû»Ëìú ÅÁô»Þ ¾çèë ôëìë äæÖÈ «*èçèVç ðíúí×¯ ØíÜ

ÍÔìíæ ¼¤ëáíËë ¼ëôìèë ÅíóÖìù öì ÌæÖ äìúùìú ÷íÜ çì-ë vôìíæì ûìÓÖçì Ôìíå

æì¯ ÍÔìæôìë èÐáôëì çìÈ «*ìú ¼ôíÜÈ ™Óã çÇìôèÇç ÅE÷äìíçë æú• çÇìôèÇç

ÅE÷ vx*èËëß_ ôé vâÓìú ôé ¼@øíó¯ Ììë ¼ôíÜÈ «*ìú èûíóèÐ èÐáìú èÐèáç

øìíë èÐáìóìæùç ¼â¼Öì ûì Ùìåèç¯ ÌÇÞìÁ vöÛìíû èÐáôëì ¼âìäç+U ø§ìíE×æ

çìíç èÐáìÇÞéëì Ììô·,% ðíE×æì¯ ûì èÐáìÇÞéëì öì ÷ìÈí× vöÛìíû ÷ìÈí× èÐáôëì

v¼Ûìíû èÐáìóìæ ôëíç ÷ìÈí×æ æì¯ ØíÜ Íôåì û§ Øþìô ¾çèë ðíú öìíE× èÐáô

ß èÐáìÇÞéíóë âíÓÖ¯ èÐáôíóë ôÇì öèó Óèë çìðíÜ Ììèâ Ììíù ûíÜè× vö vóíÐë

ù§ø§çì èûxHèûóÖìÜúIíÜìíç èÐáìóìíæë «*è¹úì Ì¤Ð†ŒðËèÛè+ô (participatory)

ß ùËçìè¬QŸô æú¯ vûèÐëÛìù váír èÐáôëì vôìíæì Íôèå èû»íúë ßøë èæíäíóë

ûk·çì èóíú öìæ Ììë èÐáìÇÞéëì çì ™íæ öìú ‘Ìíæô ¼âú vÐìíæß æì’¯ ÌÇÞìÁ

èÐáìóìíæë «*è¹úìú èÐáìÇÞéíóë vôìíæì Ìûóìæ Çìíô æì• èÐáô ß ø§…úìëìèâèÜçÛìíû vôìíæì Íôåì èû»ú vûìÄìë «*úì¼ Çìíô æì¯ ØíÜ èÐáìóìæ «*è¹úìèå

vôìíæì ¼üäæÐéÜ ôìä ðíú ßíÒ æì öì ¼âìäç+U ø§íç vùíÜ Ûé»Ë äëgèë¯ Ììë

ÌæÖèóíô èÐáìóìíæë «*è¹úì Ì¤Ð†ŒðËèÛè+ô ôíë çhÜíç vùíÜ ÷ìëøìíÐë æìæì

¼ìâìèäô È¼ãÖ ß Ùåæì ûì ¼â¼Öì çhíÜ Ííæ vÔìÜìíâÜì ÌìíÜì÷æìë øèëíûÐ ¾çèë

ôëíç æì øìëíÜ èÐáìÇÞéëì vöìù èóíç Ìì†Œðé ðíû æì¯ Ììë «*ìèËç ÌìíÜì÷æì ¾çèë

ôëíç øìëíÜ èÐáìÇÞéëì vö ™Óã ¼âìäçí+Uë «*èç Ìì†Œðé ðíú ÅÒíû çìÈ æú•

¼âìäç+U èû»úèåß ¼âüºo ðíú ÅÒíû¯ ¼âüºo ðíú ÅÒíû èÐáìÇÞéíóë Ìûóìíæ¯ èô¬Q;

èÐáìÇÞéëì èæíäëì èô ÍÈ Óëíæë èÐáìóìæ «*çÖìÐì ôíëÀ

èô×ãèóæ Ììíù âðìæùíëë èûxHèûóÖìÜúèåíç Íôèå «*íx‰ë Å+ë èÜíÔ äâì

èóíúè×Ü èÐáìÇÞéëì¯ v¼IíÜì ø§íç èùíú vóèÔ ÍôÈ èäèæ¼ ûìë ûìë èÜíÔ øìçì

Ûèëíúí×¯ vôæ èÜíÔí× èäíÚ¼ ôëìú çìëì ¼ât¬Híë ûíÜ ÅíÒè×Ü• “vûèÐ æì èÜÔíÜ

æ@¬Hë øìßúì öìú æì¯ èÐáôëì Ììíù vóÔíûæ vô ôç øìçì èÜíÔí×• çìëøë

âïÜÖìúæ ôëì ™ëg ôëíûæ¯ èÐáìûÖûòìåìÈ ÍÈëôâ¯ Ììâëì v¼åìÈ Ìæã¼ëË ôèë¯”

™Óã çìÈ æú vôìæ ûÈ vÇíô væìå ¾çèë ôíë èÜÔí× çìë ßøíëß æìèô èæÛÞë ôëíû

vô ôç æ@¬Hë øìíû¯ ÌùçÖì çìëì æìèô «*ìÈíÛå èåÅÐæ øí§¯ ôé øí§ çìëì

«*ìÈíÛå èåÅÐìíæ èùíúÀ Íôäæ ûÜÜ• “ôéÛìíû èÜÔíç ðíû vóèÔíú vóú¯ Å+ë

ûì væìåß èÜèÔíú vóú¯ ûÈ-Í óìèùíú vóú ÌÇÞìÁ ôçåì ø§íç ðíû ûíÜ vóú¯”

çÔæ ûãÄíç øìëÜìâ• vö vôæ èÐáìÇÞéëì «*ìÈíÛå èåÅÐæ øí§¯ ûãÄíç øìëÜìâ•

ÑÛìíû ¼ôíÜ Å+ë âãÔ¬t¬? ôíë øëéáìë Ôìçìú “æìèâíú” vóú¯ ÍÈÛìíûÈ ÷Üí×

èÐáìûÖûòìåì¯ «*x‰ Íôåh Ùãèëíú ¼ìäìíÜ ø§…úìëì v¼È «*x‰ vôæ ûãÄíç ÅÒíçøìíëæì v¼åìß ûãÄíç ûìèô ëÈÜ æì¯ Ììë öìíóë «*ìÈíÛå èåÅÐæ ø§ìë ÍíôûìíëÈ

22 23

ÌæÖìæÖ èûxHèûóÖìÜíú ôé Óëíæë ùíû»Ëì ðíE× ûì ôé ôé èû»ú Iëg& øìíE× v¼¼û

äìæíç vôìíæì Ìì†Œð «*ôìÐ ôíëæ æì¯ ûë¤ ôÔíæì ôÔæì âØt¬HíÜë èûxHèûóÖìÜúIíÜìíç

vö¼û ùíû»Ëì ðú v¼IíÜì ¼@¬Híao ÌGFèû¬t¬?ë ÌûÚì «*ôìÐ ôëíçß vóíÔè×¯ ÌÇÞìÁ

vöåì ûÜìë v÷,%ì ôëè× çì ðÜ ëìíäÖë èÐáì «*èçVìæ ß èûxHèûóÖìÜúIíÜìë èæíäíóë

âíÓÖ vûèÐëÛìù ¼âú vôìíæì vöìùìíöìù Çìôí× æì¯ èæíäíóë âíÓÖ æçhæ æçhæ

ùíû»Ëì ¼@¬Híao vôìíæì âç èûèæâú ðíE× æì¯ Ííô Ìøíëë ôì× vÇíô ùíû»Ëì ß

øÒæ-øìÒíæë ûÖìøìíë ¼âüºo ðíE× æì¯ ØíÜ ¼âìä èûÚìæ ß èûíÐ»ç ¼âìäç+U-

Íë «*èçVìæ ß èûÛìùIíÜì èæíäë èæíäë âíçì ôíë Íô Óëíæë ¾ûè÷rÖðéæçìë

èÐôìë¯ ôìëË vöîÇ ôìíäë øèë¼ë æì ûì§ìíÜ Úìíæë øèë¼ë vö ûì§íû æì Íû¤

¾ûè÷rÖâú ðíú ÅÒíû æì çì vûìÓ ðú Ììë ûÜìë Ìíøáì ëìíÔ æì¯

ÌÇÞìÁ ÍÈ ùíû»Ëì «*èçVìæèåíç ùíû»Ëìë èû»úIíÜì vöâæ Íôèóíô ëìíäÖë

èûxHèûóÖìÜúIíÜìë ø§ø§çì ùíû»Ëìë èû»ú¼âïð vÇíô Ìíæôåì ÌìÜìóì• vçâèæ

Ììûìë ÌæÖèóíô ¼ìâìèäô È¼ãÖ ß ¼ìâìèäô ¼â¼Öìë øèëí«*èáíç vóÔÜ âíæ ðíû

Ôìèæôåì ÌèÛ ‰ ÷èëírë¯ vôæ âíæ ðíû ÌèÛ ‰À âíæ ðíû çìë Íôåì û§ ôìëË

vûìÓ ðú ÍÔìíæ ¼âìäèûÚìíæë óã-èçæèå èû»íúë ÌçÖèÓô «*ìÓìæÖ Íû¤ øìÐìøìèÐ

ÌæÖ ôíúôèå ¼âIëg&øïËÞ èû»íúë «*èç ÌûíðÜì¯ ™Óã ÌûíðÜì ûÜíÜ vûìÓðú ÍÈçìÁøöÞøïËÞ Ùåæìèåíô ÌûíðÜì ôëì ðíû¯ óã-èçæèå èû»ú ÌçÖèÓô «*ìÓìæÖ øìíE×Ììèâ ÍÈ äæÖ ûÜè× ôìëË ÍÔìíæ ÌæÖ ôíúôèå èû»ú ôâ «*ìÓìæÖ øìú¯ öèó ¼û

èû»ú ¼âìæ Iëg& vøç çìðíÜ èû»íúë «*ìÓìæÖ ûì ÌûíðÜì èæíú vôìíæì «*x‰ ÅÒç

æì¯ vôìæ óã-èçæèå èû»ú ÍÔìíæ ÌçÖèÓô «*ìÓìæÖ øìíE×À «*ìÓìæÖ øìíE× ¼¤t¬›üèç

èûóÖì (culture studies)• ÌÇÞæéèç Íû¤ Èèçðì¼¯ ÌÇÞæéèç ×ì§ì Å ‰úæ ðíûæì ÍÈ

ÓìëËì ÍÔæ ¼ëôìèë• Ì¼ëôìèë ß vû¼ëôìèë âðíÜ vûÐ «*ôå¯ Å ‰úíæë ¼â¼Öì

ß «*Ûìû vûìÄìë äæÖ ¼ëôìèë• Ì¼ëôìèë ß ÌìQ?äÞìèçô Åíóìíù ûì ÌÇÞ ¼ìðìíöÖ

vö¼û ùíû»Ëì ¼¤Ùèåç ðú v¼IíÜìë óìèú& vûèÐë Ûìù ¼âú ÌÇÞæéèçë øè„çëìÈ

vøíú Çìíôæ¯ Ììë èÒô v¼È äæÖ vö vôìíæì ùíû»Ëì «*èçVìíæ ÌÇÞæéèçë Iëg&

Ì¼éâ¯ ÌæÖèóíô Úìæ÷÷Þìë ôÇì öèó Óèë çìðíÜ ûÜíç ðú• ÍÔæ øè„çâðíÜ

Å+ë ÌìÓãèæô• vøìš š³ìô÷ìëìÜ Íû¤ Å+ë NøèæíûèÐô çí+Uë vûÐ ëâëâì¯

ÍÈ¼û çí+Uë Åøë èÛè+ ôíë ÍÔæ ¼¤t¬›üèç èûóÖì• ¼ìèðçÖ Íû¤ Èèçðì¼ ÈçÖìèó

èû»úIíÜì ¼âìä÷÷Þìë váír vûÐ ¾û«Xèûô Û—èâôì ëìÔí×¯ áâçìë ¼ïr Óíë ÍÈ¼û

ÌÇÞìÁ ÈÅíëìø ûì Ììíâèëôì vÇíô ¼âìäèûÚìíæë èõè†Œ èæíú Ìì¼ì¯ ¼ãçëì¤ vûÐ

ÌæÖëôâ øèëíûÐ¢ ÍÔìæôìë èÐáôíóë ÷í¹ Ìôt‡ìÁ vôÅ Íí¼ ø§íÜ ðúíçì

vÛíû û¼íç øìíëæ Íèå èûíóèÐ vôìíæì «*èçVìæ¯ ÌÇÞìÁ ™Óã Ûì»ì È¤íëèä æú• ÷Üæ

ûÜæ ¼ûÈ vûÐ øèfâé¯ ûì¤Üì âìÓÖíâ ø§ì Ììâìë Íô ¼ðøìÒé Íôûìë ûíÜè×Ü•

“È¤ëìèäë èô ¼¬QŸì¼¢ äéûíæ ôÔíæì Íç È¤ëìèä ™èæèæ”¯ ÌÇ÷ «*èçVìæèå È¤ëìèä

âìÓÖâ ûíÜ vôìÇìß èô¬Q; ÅíGXÔ væÈ¯

Íôûìë Ììâìë øèëè÷ç Íô Û°âèðÜì èóèGX vÇíô ÍÔìíæ èÐáô øíó «*ìÇÞé

èðí¼íû È`åìëèÛÅ èóíç Íí¼è×íÜæ¯ Åèæ Ììâìíô èô×ã Íôåì èäíÚ¼ ôíëè×íÜæ¯

ÌûÐÖÈ È¤íëèäíç¯ Åèæ vö ûìÂìèÜ çì Ììèâ äìæçìâ• çìÈ Íôåhß èPÓì æì ôíë

ûì¤Üìú äûìû èóíúè×Üìâ¯ çìíç Åèæ èût‡ú «*ôìÐ ôíë ûíÜè×íÜæ• “Ììâìë Ìûìô

Üìùí×¯ Íëôâ Íôåì «*èçVìíæ ûì¤Üìú ôÇìûìçÞì ðú¢” Ûìûãæ ôé Ìûòì¢ öìÈ vðìô•

ÌìíùÈ ûíÜè× èÐáìÇÞéíóë ÍÔìíæ Äì§ìÈ-ûì×ìÈ ôíë ÍÈ «*èçVìíæë Åøöãk èôæì

v¼åì vóíÐÔãíæ væßúì ðú¯ ûÜì ûìTÜÖ• È¤ëìèäíç ¼ìûÜéÜ æì ðíÜ ÍÔìíæ èô×ã

ôëì öìú æì¯ çìÈ ÍÔìíæ öìëì ø§íç Ììí¼ çìëì âïÜç vóíÐë «*Çâ ¼ìèëë

èûxHèûóÖìÜúIíÜì vÇíô Ììí¼• Ììí¼ Ððëì˜Ü vÇíô¯ †Œìâì˜Ü ûì âØt¬HÜ vÇíô

vôÅ ÍíÜ v¼åì ûÖèç¹â¯ Ììë ÅE÷ èÐáìú «*Çâ «*äíˆŠë èÐáìÇÞéëì ¼@¬cûç ÍÔìíæ

vôìíæìÛìíûÈ òìæ øìú æì¯ ØíÜ èÐáô ß ø§…úì ÅÛú vùìVéë âíÓÖ vôâæ Íô¾ûè÷rÖðéæ ÌèÛ ‰ Ûì»ì ß ¼¤t¬›üèç èûëìä ôíë¯ vö ÌèÛ ‰ Ûì»ì ß ¼¤t¬›üèç Ìíæô

¼âú vóíÐë ûüð+ë ¼âìä ß äìèçë ¼íà çhÜæì ôëíÜ vûâìæìæ âíæ ðú¯

«*x‰ ðÜ• ûüð+ë ¼âìä ß ¼¤t¬›üèç vÇíô Ìíæôåì óïíë Çìôì• ûÜì ÛìíÜì• èûèE× ‰

Çìôì ÍÈ ùíû»Ëì «*èçVìíæ ôé ôé Óëíæë ¼âìä ùíû»Ëì ðú Íû¤ ôé Ûìíû çì

¼@ø ‰ ôëì ðúÀ ôé ôé ø§ìíæì ðú Íû¤ ôé Ûìíû ðúÀ ¼âìäèûÚìíæë ùíû»Ëì

ß øÒæ-øìÒæ ¼@¬Híao öìëì èôè˜ç Ìì†Œðé ûì vÔþìäÔûë ëìíÔæ çìëì ÍôûìíôÖ ÍÈ

ùíû»Ëì «*èçVìæèå ¼@¬Híao ¼@¬µìâ «*ôìÐ ôíëæ¯ ÍçåìÈ ÅE÷ ÓìëËì vøì»Ë ôíëæ ûì

¼@¬µâ vóÔìæ vö ÍÔìíæ ôé èû»íú ùíû»Ëì ðú çìë vÔþìäÔûë ëìÔìëß v÷,%ì ôíëæ

æì¯ vÔþìäÔûë Ôìèæôåì ëìÔíÜß v¼¼û ÷÷Þì ôíëæ æì¯ Í ëìíäÖ ¼âìäèûÚìíæë

òìæéú Ìíæô âìšìëâÐìÈíô ûÜíç ™íæè×• “ßëì vö¼û èû»ú èæíú ùíû»Ëì ôíëæ

Ììèâ Ìíæô ¼âú v¼¼û ûãÄíç øìèëæì¯ çíû ûãèÄ Ôãû ÌìQ?äÞìèçô âìíæë ùíû»Ëìë

¼íà öãk Ììí×æ ßëì¯” ÌæÖèóíô Åk ùíû»Ëì «*èçVìíæë èÐáôëì Ììûìë ëìíäÖë

24 25

Iëg&øïËÞ æú• ûë¤ ÍÈ èû»úIíÜì çþìíóë ôìí× Íôëôâ ÌÓéæ• ðéæçë• Ðï°¯ ÍÈèû»úIíÜìë ÷÷Þì ÌæÖëì ôëíûæ öìëì çìè+Uô ôìíä ûì èûâïçÞ ¼âìäèûÚìíæ ççåìóá ææ¯ Ììë ôìëì óá ææÀ èÐáìèûóíóë ¼ìâìèäô Ìûòìæ èûíxX»Ë ôëíÜ vóÔì

öìíû çÇìôèÇç v¼È èøè×íú ø§ì ¼@eóìú ûì âØt¬HÜ vÇíô Ìì¼ì èÐáôëìÈ ÍÈ

ðéæçë vùìVéë âíÓÖ ø§í×æ¯

Ììèâ ÌìíùÈ ûíÜè× Íèå âðìæùëéë Íôèå ùíû»Ëìë «*èçVìæ Íû¤ ÍÔìíæ öìëì

èÐáô çþìëì «*ìú «*íçÖíôÈ vôìíæì æì vôìíæì âðìæùëé vÇíô Ìì¼ì¯ ÌÇÞìÁ ¼ôíÜÈ

ÍÔìíæ «*ìú ÅE÷ûíùÞë¯ çìÈ ÍÔìíæ vö øëéáì ûì «*íúìù èæÛÞë ¼âìä ùíû»Ëì ôâ

ðûìë Íôåì «*ûËçì Çìôíû çì äìæì ôÇì¯ èô¬Q; Èèçðì¼ ûì ¼ì¤t¬›üèçô ÷÷Þì ÍÈ óãèå

èû»ú ûìó èóíÜ ÌæÖ vö¼û èû»íú øëéáì ÜBo Úìíæë vö âìíÄ âìíÄ «*íúìäæ ðú

çì ôé Ûìíû ¼¤Ùèåç ðúÀ ÌÇÞìÁ ôìëì vár ¼âéáì ôíë v¼È Úìæ ÌìðëË ôíëæÀ

èÐáôëì èæíäëì èùíú ÍÈ ôìä ôíëæÀ öèó çì ôëíçæ çìðíÜ ÍÈ èûçôÞ ÌæÖèóíô

Ùãíë vöíç øìëç¯ èô¬Q; çì çþìëì ôíëæ æì¯ ûë¤ vûèÐë Ûìù ¼âú ¼âìäèûÚìíæë

¼íà öãk ææ• èûèÛ ‰ Óëíæë vøÐìë ¼íà öãk ûì vôìíæì vøÐìë ¼íà öãk ææ

Íôûìíë ôâÞðéæ âìæã»íóë øèëè÷çíóë vöìùìíöìíùë Åøë èÛè+ ôíë ÌòìúéÛìíû

vár ¼âéáô èðí¼íû èæíúìù ôëì ðú¯ öìíóë ¼íà ùíû»Ëìèåë vôìíæì vöìùÈ Çìíô

æì¯ vûèÐëÛìù váír çþìëì äìæíçß øìíëæ æì ùíû»Ëìèåë ÜáÖ ß Åí!ÐÖ¯ çþìëì

™Óã ùíû»Ëìèåë Íôèå Ì¤Ð ÌÇÞìÁ vár ¼âéáìë Ì¤Ðèå ¼@ø ‰ ôíë vóæ¯ ¼@ø ‰

ôíëæ èûèE× ‰ Ûìíû¯ ÌæÖ ôÇìú ûÜíÜ• çþìëì èô×ã çÇÖ Ííæ vóæ¯ Ííæ vóæ çþìíóë

ôìí× öþìëì Ìì¼íÜ ùíû»Ëìèå øèë÷ìÜæì ôëí×æ¯ ¼ãçëì¤ ûÜì öìú vö ùíû»ôëìß

ÍÔìíæ Ìíæôåì èûèE× ‰ ôìëË çþìíóë ¼íà ûì¬t¬?û Úìæ ûì vár ¼âéáìäìç Úìíæë

vôìíæì vöìù Çìíô æì¯ âäìë ôÇì ðÜ• öþìëì èûèÛ ‰ ùíû»Ëìë äæÖ ÍÈ Óëíæë vár

¼âéáì ôíë Çìíôæ çþìëì èæíäíóë ùíû»Ëì x*èâô (research labour) ûíÜ øèë÷ú

vóæ¯ Ììèâ Íëôâ ôíúôäæíô è÷èæ öìëì vóÐ èûíóíÐë èûèÛ ‰ Óëíæë ùíû»Ëìë

äæÖ çÇÖ ¼¤†Œð ôíëæ¯ ôíëæ vár ¼âéáì¯ Ìíæô ¼âú ÍÈ vár ¼âéáôíóë

¼íà ùíû»íôë vóÔìß ðú æì¯ øãíëì ôìäåìÈ ÷íÜ çëíàë âìÓÖíâ ÌÇÞìÁ vØìæ ß

È`åìëíæå-Íë âìÓÖíâ ûì ç·çéú vôìíæì ûÖèkë âìÓÖíâ¯ ÌæÖèóíô• v¼È çíÇÖë Åøë

èÛè+ ôíë ùíû»ôëì ùíû»Ëìørß èÜíÔ vóæ ¼ã÷ìëgÛìíû¯ èô¬Q; vö çíÇÖë Åøë

èÛè+ ôíë èÜÔíÜæ çì vôìÇì vÇíô ÍÜ• ôéÛìíû ÍÜ äìæíÜæ æì ÌÇÞìÁ várèåíôÈ

èû»úIíÜì Úìæ÷÷Þìë váír Ìíæô æçhæ Úìæ ¾çèë ôíë Ìûóìæ ëìÔíç vøíëí×¯

èô¬Q; çìë âìíæ èô ÍÈ vö ¼âìäç+U• ¼ì¤t¬›üèçô æüç+U• æìëéèûóÖì• ¼ìâìèäô ¾û»âÖ

èûóÖì ÈçÖìèó èû»ú ÌìÜìóì ôíë ÷÷Þì ôëìë âíçì Ììë «*íúìäæ væÈÀ æì•ëìäÊæèçô

Ûìíû ¼èÒô Çìôìë äæÖ ¼âìäèûÚìíæë ÌèÛÛìûôëì Ìt¬Héôìë ôëíûæ æì vö Åk

èû»úIíÜìë Iëg& vôìíæì Ì¤íÐ ôâ¯ ûë¤ ðúíçì ûÜíç øìíëæ ¼âìäç+U•

¼ì¤t¬›üèçô æüç+U• æìëéèûóÖì• ¼ìâìèäô ¾û»âÖ èûóÖì ÈçÖìèó èû»ú ÌÓÖúæ ôëìë äæÖ

¼âìíä vöìùÖ ¼âìäèûÚìæéë ÌÛìû¯ v¼ÈäæÖ ÌìíÜìè÷ç ùíû»Ëì «*èçVìæèåíç

¼âìäç+U ß ¼ì¤,¬›üèçô æüçí+Uë vôìíæì èÐáô øìßúì öìú æì¯ Å ‰úæ èûóÖìë

(Development studies) âíçì èû»ú ùíû»Ëì ôëìë äæÖ Íô-ÌìÓ äæ öãk Ììí×æ

âìr¯ èô¬Q; «*x‰ ðÜ ¼èçÖÈ èô vöìùÖ èÐáô øìßúì öìú æìÀ æìèô Ììëß ûüð+ë

vôìíæì ëìäæéèç ÍÔìíæ è¹úìÐéÜ¯

«*ìú Íô óÐíôëß vûèÐ Ììíù ÌÓÖìøô vùìøìÜ Iëg “Ûìëíçë ¼âìäèûÚìæ

ôçåì ¼âçìûìóéÀ”_ ÍÈ «*x‰ çhíÜ ûÜí×æ• Í vóíÐë ¼âìäèûÚìæ óãÛìíù èûÛk_

Íô• øëéáì ûì ÌèÛÚçì èæÛÞë (empirical) èæ@¬‰çë ¼âìäèûÚìæ• óãÈ• ¼ãèûÓì«*ì:

èûâïçÞ ¼âìä èûÚìæ¯ çþìë Ûìí»Ö• “Íôèóíô• ÌùèËç èæ@¬‰çë èÐáìèûó öìëì øëéáìèæÛÞë ¼âìä ùíû»Ëì ÷ìÜìæ Íû¤ ÌæÖèóíô• ¼ãèûÓìíÛìùé ôíúôäæ öìíóë è÷Q?ì ôëìë

áâçì-¼@ø ‰ çìè+Uô øè„ç ûíÜ Óëì ðú Íû¤ vöäæÖ çþìëì øïûÞçæ vùìVéë v÷íúvûîèºoô èóô èóíú ÅE÷çë_ ÍÈ óãÈ Ûìíù Ûìù ôíë ¼âìäèûÚìæ ÷÷Þì Íô Óëíæë

¼ì¤t¬›üèçô ¹íâìE÷ vx*èË èûÛìù ¾çèë ôíëí×¯ Ôãû ÷ìÜã Íôèå Åøâì ûÖûðìë ôíë

ûÜíÜ• Ûìëçéú ¼âìäèûÚìæ çìè+Uô ûuìsË Íû¤ «*ìíúìèùô ûì ÌèÛÚçì èÛè+ô

Ðï°_ ÍÈ óãÈíúë âíÓÖ Íô áèçôë èûÛìäíæë «*èçèæèÓ& ôëí×¯” ‘Iëg 2002 ½

5003’¯

vö ùíû»Ëì «*èçVìæ ¼@¬Híao ÌìíÜì÷æì ôëè×Üìâ v¼Ôìíæ ÍÈ Óëíæë èûÛìäæ

Ììí× èôæì• ÇìôíÜ çì ôéÛìíû Ììí× Íû¤ çìë ØíÜ ôé «*Ûìû ø§í× Íûìë vóÔì

öìô¯ «*Çâç• ¼âìäç+U ûì ¼ì¤t¬›üèçô æüç+U ÈçÖìèó èû»úIíÜì vôæ ùíû»Ëì

«*èçVìæèåíç v¼Ûìíû væÈ çìë Íôåì û§ ôìëË vûìÓ ðú ÍÈ èû»úIíÜì ÍÔìíæ

öÇìöÇ Ì†ŒìèÓôìë øìíE× æì¯ Ììë Ì†ŒìèÓôìë øìíE× æì çìë Íôåì û§ ôìëË

Úìæ÷÷Þìë váír ÍÈ èû»úIíÜì èæ@¬‰çë ûíÜ øèëùèËç¯ ÌæÖÛìíû ûÜíÜ• vùìøìÜ

Iëgë çôÞ Ìæãöìúé• øè„çûíùÞë ôìí× ¼âìäèûÚìæ ÷÷Þìú ÍÈ èû»úIíÜì ççåì

26 27

«*Çâ ðÜ¯” Ììèâ ÔãûÈ Ìûìô ðÜìâ¯ Íëôâ Íô ùíû»Ëì «*èçVìíæ ÍÈ Óëíæë

Íôèå ¼ìóìâìåì ôìä Ììíù ðúèæ¯ öèó æì ðíú Çìíô• çìðíÜ vôæ ðúèæÀ

äìçøìíçë ¼âìäç+U

øìÇÞ ÷íªìøìÓÖìú «*ìèçVìèæô øèëí«*èáç vÇíô óèáË ÍèÐúìíç ¼âìäèûÚìæ ùíû»Ëìë

Ìûòì vûìÄìíç èùíú ûíÜè×íÜæ• Í vóíÐ âðìæùíëë ôíúôèå èæèóÞ,% vô\

¼âìäèûÚìæíô ôhèáùç (colonisation) ôíë vëíÔí× ‘2002’¯ Ììâëì Ììíù

vóíÔè× ¼ìÓìëË èûxHèûóÖìÜúIèÜíç ¼âìäèûÚìæ ùíû»Ëì Íû¤ øÒæ-øìÒíæë ôé

ôëgË ðìÜ¢ ¼âìäçí+Uë èÐáôëìÈ ûÜí×æ• Í vóíÐ ¼âìäçí+Uë ðìÜ Ííôûìíë

Ôìëìø¯ èô¬Q; vö ùíû»Ëì «*èçVìæèåë ôÇì ÍÔæ ûÜè× v¼èå Í vóíÐë âðìæùëIíÜìíç

vö ôèå èæèóÞ,% vô\ ¼âìäèûÚìæíô ôhèáùç ôíë vëíÔí× çìë âíÓÖ ÌæÖçâ¯

ÍÈëôâ Íôèå ùíû»Ëì «*èçVìíæ Ôãû ÅE÷âìíæë Íû¤ «*ì¼èàô ‘¼ì@eèçô èû»ú’

¼âìä ùíû»Ëì ðíû v¼åì vçì ÔãûÈ «*çÖìèÐç¯ v¼È ùíû»Ëì «*èçVìíæ ùç ôíúô

óÐíô †ŒìâéË ¼âìíä ôé Óëíæë øèëûçÞæ ðíúí× ûì ÍÔæß ðíú ÷íÜí× çìë vôìíæì

÷hÜí÷ëì èûíxX»ËìKô ùíû»Ëì ðúèæ¢ óéÙÞ èçæ óÐíôëß vûèÐ ¼âú Óíë ûìâøpéëì

öÔæ áâçìú çÔæ äìçøìç• vx*èË Íû¤ èÜàèÛè+ô ¾û»âÖ vôìÇìú èùíú óþì§ìÜ çì

èæíú vôìíæì ÍÇíæì†ŒìèØ ðúèæ¢ ÍÔæ Ôìèæôåì ûãÄíç v÷,%ì ôèë †Œìâ¬t¬?íë èùíú

¼âìä øèëûçÞíæë ÷hÜí÷ëì èûíxX»Ë æì ðßúìë vø×íæ ¼@¬cìûÖ ôìëËIíÜì¯ çìè+Uôíóë

ûì ÅE÷ äìíçë ùíû»ôíóë âíÓÖ ¼ìÓìëËÛìíû øëéáìèÛè+ô ùíû»Ëìë (empirical

research) «*èç Íô ÓëíËë ¾û»âÖâïÜô âíæìÛìû Çìíô Ììë ðúíçì v¼È ôìëíËÈ ÍÈ

Óëíæë ùíû»Ëì ôëìë ÅíóÖìù vóÔì öìúèæ¯ èô¬Q; «*x‰ ðÜ ™Óã èô ÍåìÈ ôìëË ÍÈ

Óëíæë ¼âìä ùíû»Ëì æì ðßúìë vø×íæÀ æìèô ôé Óëíæë ¼ìâìèäô È¼ãÖ ûì ¼â¼Öì

èæíú Íôäæ ùíû»ô ùíû»Ëì ôëíû v¼åìß Ìíæô ¼âú èæÛÞë ôíë çþìë vx*èË• äìç

ûì ÌæÖìæÖ øèë÷íúë ÅøëÀ ÌÇÞìÁ Ììèâ ûÜíç ÷ìÈè× ôéÛìíû ùíû»Ëì ôëíû v¼åì

™Óã æú• ôé Óëíæë èû»ú èæíú ùíû»Ëì ôëíû v¼åìß ôÔíæì ôÔíæì èæÛÞë ôíë

ùíû»ôíóë èÜà• äìçøìç Íû¤ vx*èË Ìûòìíæë Åøë¯

ôé Óëíæë èû»ú èæíú ùíû»Ëì ôëíûæ v¼åìÈ vö Ìíæô ¼âú ‘¼û ¼âú öèó

æì-ß ðú’ èæÛÞë ôíë ùíû»ôíóë äìçøìç Íû¤ vx*èË Ìûòìíæë Åøë_ Ûìëíçë

vóÔíÜæ æì¯ äìèææì “ùíû»ô ß vár ¼âéáô” ûì “ûuìsË ß Ðï°”_ ÍÈ ÅÁøìóæ

¼@øôÞ ôé Óëíæë ùíû»Ëì «*¼û ôëí×¢ çíû Ìíæô ¼âú vár ¼âéáôíóë ûÜíç

™èæ vö Ììâìíóë ôìä ðÜ ùíû»ôíóë ¼¬Q;,% ôëì¯ ôé ùíû»Ëì ðÜ• ôé ëôíâë çÇÖ

ÍÜ• ÛìíÜì æì â`ó_ Í¼û èæíú Ììâìíóë vôìíæì âìÇìûÖÇìÈ væÈ¯ ùíû»Ëìë èû»ú

èæíúß vôìíæì ÅÁ¼ìð væÈ¯ ÅÁ¼ìð væÈ ¼èÒô çÇÖ Ììæìë¯ Íû¤ ¼ûí÷íú Iëg&øïËÞèû»ú ðÜ ÍÈ vö• vár ¼âéáìíô ûì øëéáìèÛè+ô ¼âìäèûÚìæíô ðéæçë Ûìûì_

Íë ØíÜ vùìåì ùíû»Ëì «*è¹úìú Íô Óëíæë ðéæçë óüè,%Ûèàë ûÖìè: Ùíå¯ âïÜ

ùíû»ô vöâæ vár ¼âéáôíóë èæ÷h vùìírë ûíÜ Ûìíûæ• vár ¼âéáôëìß

vûèÐëÛìù ¼âú öìíóë ôì× vÇíô çÇÖ ¼¤†Œð ôëíç öìæ ÌÇÞìÁ ¼ìÓìëËç †Œìâì˜Ü

ûì Ððíëë ¼ìÓìëË âìæã»íóë ðéæçë Ûìíûæ¯ ôÔíæì ôÔíæì vðú ôíëæ¯ óéÙÞèóæ

Óíë ùíû»Ëìë ¼íà öãk Çìôìë ØíÜ Ììèâß Íß vóíÔè× vö vôìíæì vôìíæì vár

¼âéáô ûÜí×æ• “Íëì ‘†Œìâûì¼éëì’ èô×ãÈ ûÜíç øìíë æì• èô×ãÈ äìíæ æì”¯ ÍíôÈ

èô ûíÜ áâçì ¼@øôÞ¢ öìíóë ôì× vÇíô çÇÖ ¼¤†Œð ôëì ðíE×• èûæì Ìæãâèçíç

öìíóë Ííôûìíë Ì`óëâðíÜ Õhíô öìßúì öìíE×• öìíóë ÌâïÜÖ ¼âú väìë ôíë vôí§

væßúì ðíE× çþìíóë ÛìíùÖ èôè˜ç ô·çÚçì Úìøæß väìíå æì¯

Ììèâ Íâæ ¼âìä ùíû»ôíóëß vóíÔè× öìëì âðìæùíëë Ìæèçóïíë ôóìè÷ç

Íôèóæ vár ¼âéáíôë ¼íà †Œìâ ¼âéáì vóÔíç †Œìíâ öìæ¯ ¼óÜûíÜ¯ ÌûÐÖÈ

ûìðæ ¼ðíöìíù¯ vôìíæìâíç v¼Ôìíæ Íô vûÜì vÇíô ôíúôäæ †Œìâûì¼éíô ôíúôèå

÷åôóìèë «*x‰ ôíë vØëç Ììí¼æ¯ †Œìâûì¼éíóë ÌìQ?èëô ÌæãíëìÓ ¼í+Uß çþìíóë

ûìè§íç äÜtøÐÞ æì ôíë âðìæùíëë ÌìÓãèæô vëí¬t¬?ìëþì vöâæ võìèâèæíç ÌìíúÐ

ôíë âÓÖìÿíÛìä ôëíç vóíÔè×¯ Ììë çìëøë vëí¬t¬?ìëþìë øìíÐ vôìíæì Íô ðçóèë°

væì¤ëì ûè¬t¬? vóíÔ ûÜíçß ™íæè×• ÍÔìíæ Íôåì ÍÇíæì†ŒìèØ ôëíÜ ðú æì¢ ôëíÜ

ðú æì âìíæ vár ¼âéáôíóë èóíú ôëìíÜ ðú æì¢ ÍÔæ Ììèâ ûãÄíç øìèë ÍÈ

Óëíæë ùíû»Ëì «*èçVìíæ vôæ èÒôÒìô vár ¼âéáì ðú æì¯ vôæ èûôèÐç ðú æì

¼âìäç+U Ììâìë vûÐ âíæ Ììí×• 2003 ¼ìíÜ Íëôâ Íôåì «*èçVìíæ ùíû»Ëì

«*èÐáË væßúìë ¼âú ôé ùíû»Ëì ôëû Ûìûè×¯ Ììâìë Íôäæ è«*ú èÐáô çÔæ

øëìâÐÞ èóíÜæ• “ùç èrÐ û×íë †Œìíâ ôé ôé øèëûçÞæ ðíúí× v¼åì vóÔíç øìíëì”¯

Ììèâ ÛìûÜìâ Í Ììë Íâæ ôé û§ ôìä¢ v¼ìÁ¼ìíð ôíë ÌìæÜìâ ùíû»Ëìåì¯ Åèæ

çÔæ vóíÔÈ «*ìÇèâô «*èçè¹úìú ûíÜè×íÜæ vö• “ÛìíÜì ðíúí×¯ Íëôâ ôìä ÍÔìíæ

28 29

ëìíÔ¯ èô¬Q; äìç ß vx*èË Ìûòìæ èô øÒæ-øìÒæíôß «*Ûìèûç ôíë æìÀ óãèå

èûxHèûóÖìÜíú ¼âìäç+U èûÛìíù ø§ìíæìë ÌèÛÚçì èóíú ÍÈ èû»úèå Íôåh ÌìíÜì÷æì

ôëì öìô¯ «*Çâç• ¼âìäçí+Uë øìÒÖ¼ïè÷íç ôíúôèå Iëg&øïËÞ øìÒÖ èû»ú ðÜÛìëíç ¼âìä ß ¼¤t¬›üèç• Ûìëíçë ¼âìäç+U ß ¼ìâìèäô æüç+U Íû¤ †ŒìâéË

¼âìäç+U ÍIíÜì Ììâëì ôéÛìíû ø§ûÀ Ììèâ ÍÈ øìÒÖ èû»úIèÜ èôè˜ç

øè§íúè×¯ ø§ìíç èùíú vóèÔ ø§…úìëì Ôãû ÅÁ¼ìð èæíú ø§í× æì¯ ÌÇÞìÁèû»úIíÜìë vÛçíë Ôãû Íôåì Õhôíç øìëí× ûíÜ âíæ ðÜ æì¯ ÌÇ÷ ÍÈ èû»úIíÜì

vçì çìíóë øèëè÷ç èû»ú• çìíóë èæíäíóë ¼âìä• †Œìâ• ¼¤t¬›üèç ÈçÖìèó ¼@¬HíaoÈ

vçì øÒæ-øìÒæ ÷Üí×¢ Ììèâ çÔæ vÔìÜìíâÜì ÌìíÜì÷æì ™ëg ôëÜìâ¯ Ôãû èæèóÞ,%

èô×ã èû»ú vöâæ äìçøìç• ÓâÞ• èÜà ¼@øôÞ èæíú èûçôÞ Ììíúìäæ ôëÜìâ¯

ÌlcãçÛìíû vóÔÜìâ èÐáìÇÞéëì «*ìú ¼ôíÜ ¼íà ¼íà ¼è¹ú ðíú ÅÒÜ¯ ¼è¹ú ðíú

ÅÒÜ «*íçÖôèå ôYìí¼• óãèå èûxHèûóÖìÜíúÈ¯ ßíóë ÍÈ ëôâ ¼è¹úçì Ììâìë ôìí×

vûÐ Ì«*çÖìèÐç è×Ü¯ Ûìûíç øìèëèæ èûçôÞ Íçåì vÔìÜìíâÜì ðíú ÅÒíû• Íåìß

Ûìûíç øìèëèæ èûçíôÞ èæí@¬‰ èÜèÔç Óëíæë vôìíæì âçìâç ÅíÒ Ìì¼íû¯ vöâæ

äìçøìç ¼@¬Híao èûçôÞèåë ôÇì Óëì öìô¯ èûçíôÞë èû»ú_ Ûìëíç äìçøìç

ûÖûòìåì èô ¾û»âÖâïÜôÀ Ììèâ äìèæ• ¼âìäçí+Uë ¼íà öìëì öãk çþìëì Ûìûíûæ Íåì

Ììûìë vôìíæì èûçíôÞë èû»ú ðÜ¢ âãðïíçÞë âíÓÖ ÍÈ èûçíôÞë èæë¼æ ðíú öìíûÍû¤ ¼ûìÈ ûÜíû• ðþÖì• Ûìëíç äìçøìç ûÖûòìåì ¾û»âÖâïÜô¯ ÍÔìíæß ÌûÐÖ

Ìíæôåì çìÈ-È ðÜ¯ vûèÐëÛìù ø§…úìÈ äìçøìç ûÖûòìåì ¾û»âÖâïÜô ûíÜ ëìú

èóÜ¯ èô¬Q; ëìú èóÜ ¼@øïËÞ èûøëéç ôìëíË¯øìÒô èæfú ÍçáË Ûìûí×æ Ììèâ èô vðþúìèÜ ôëì ™ëg ôíëè×¢ Ìì¼íÜ vûèÐë

Ûìù èÐáìÇÞé ûÜÜ• äìçøìç ûÖûòìåì ¾û»âÖâïÜô ôìëË äìçøìç ûÖûòìë ÅøëèÛè+ ôíë èÐáì ûÖûòìú Íû¤ ¼ëôìèë ÷ìôhèëíáír ¼¤ëáË ÷ìÜã Ììí×¯ Íôåì

çÇìôèÇç ÌìÓãèæô èÐáì «*èçVìíæ ¼âìäç+U ø§íç Ìì¼ì èÐáìÇÞéëì äìçøìç

¼@øíôÞ ÍÓëíæë âçìâç ëìÔíç øìíë Ììøæìëìß èæfú Ûìûíç øìíëæèæ¢ Ìì¼íÜ

¼âìäûì¬t¬?ûíô äìæíç ðíÜ vö vár ¼âéáì ûì ÍÇíæì†ŒìèØë vôìíæì èûôGF væÈ Íåì

èæíú vôìíæì «*x‰ ÷íÜ æì¯ ûÜì ûìTÜÖ vûèÐë Ûìù èÐáìÇÞé öìëì äìçøìç èÛè+ô

¼¤ëáË ¼ìâìèäô ¾û»âÖ ûì§ìíE× ûíÜ âíæ ôíë çìëì ¼ôíÜÈ çÇìôèÇç ÅE÷ äìç

vùìVéë ÌÇÞìÁ ¼¤ëáíËë Ììßçìë âíÓÖ øí§ æì¯ Ììë öìëì ÍÈ âíçë èûëgíºo ÌÇÞìÁ

øèëí«*èáíç ÍÈ ôÇì vûÐ èô×ãèóæ Óíë ¼âìäèûÚìíæë ùíû»ôëì ûíÜ Ìì¼í×æ¯

¼@eèç ¼ìëì vóíÐë âíçì øèfâûíàë ëìäæéèçíçß vö äìçøìç ÛìíÜìÈ Û—èâôì

ëìíÔ v¼åì vûìÄìíç èùíú Ôãû ¼ã óë Íôèå èûçôÞ ¾çèë ôíëí× Åóú ÷\ Íû¤

vôíæÇ vûì èæíúÜí¼æ¯ çþìëì ûÜí×æ• äìçøìç vö øèfâûíà ëìäæéèçë ¼íà

Ûé»ËÛìíû öãk v¼åì óãèå ôìëíË t¬Héô·ç ðú æì¯ çìë Íôèå ùíû»Ëì øºoèçùç•

ÌæÖèå ëìäÊæèçô¯ ëìäÊæèçô ôìëËèå ðÜ èÐáìäùíç Íû¤ ëìäæéèçíç Û°íÜìô

ûì ÅE÷äìç vùìVéë âìæã»íóë «*ÓìæÖ¯ ÌìíÜìè¼úì¼-Íë ‘1998 ½ 69’ èûíxX»íËë

¼íà çþìëì Íôâç¯ ÌìíÜìè¼úì¼ ûÜí×æ• “ûãèºoäéèûíóë âíÓÖ ÅE÷ äìíçë v÷çæì

ÍâæÛìíû ôç·Þ& ôëí× vö ¼ìâìèäô èóô èóíú ûè˜ç vùìVéIíÜìë vÛçë vÇíô vö

¼ìâÖûìóé Ììôì)áì äì†Œç ðíE× çìë Åøë Ôãû ôâÈ ùíû»Ëì ¼¤Ùèåç ðú¯” ÌÇÞìÁ

¼ìâìèäô Ìûòìæ• äìç Ìûòìæ ûì vx*èË Ìûòìæ Ûé»ËÛìíû èæÓÞìëË ôíë vóú

ùíû»Ëìë èû»íúë Óëæ¯ èÒô ôíë vóú ¼âìä ùíû»ôíóë ùíû»Ëìíç ¼ìâìèäô

¾û»âÖ Íû¤ çì vÇíô ûè˜çíóë âãèkë Ììôì)áì ôçåì «*èçØèÜç ðíû¯ Ììë

øºoèçùç èóôèå öèó Óèë çìðíÜ vóÔû Åk óãäæ ùíû»ô vùìøìÜ Iëg öì ûíÜí×æ

Íû¤ Ììèâ ÍçáË vö ÌìíÜì÷æì ôëÜìâ Ìíæôåì v¼È ôÇìÈ ûÜí×æ¯ çþìëì ûÜí×æ•

Í vóíÐë ÅE÷ äìçÛhk âÓÖèû+ vx*èËë vöâæ ôìèúô x*â vóßúìë váír Íôåì

Ìæéðì (taboo) Ììí×• vçâèæ ô,%¼ìÓÖ vár ¼âéáì ôíëí×æ Íâæ Û°íÜìô

ûãèºoäéûéë ¼¤ÔÖì ðìíç vùìæì ôíúôäæ¯ ØíÜ Íôèå èû»ú tø,% ðíú ÅÒí× vö

ùíû»íôë ¼ìâìèäô Ìûòìæ ôéÛìíû ùíû»Ëìíô «*Ûìèûç ôíë¯ èÒô v¼ÈäæÖÈ èô

“èæ@¬‰ ûùÞ ÷÷Þì” ‘subaltern studies’• Í Ììë ûì¼ûéß vöâæ ûÜí×æ• ¼âìäçí+Uë

ßøë vçâæ vôìíæì «*Ûìû vØÜíç øìíëèæ vöâæåì vØÜíç vøíëí× ëì,%³èûÚìæ•

Èèçðì¼ Íû¤ ¼¤t¬›üèçë ÷÷Þìë váírÀ Åóú ÷\ëì Ôãû ¼èÒôÛìíûÈ Óíëí×æ vö øìÇÞ

÷íªìøìÓÖìú Íôèóíô ûÜí×æ “èæ@¬‰ ûùÞ ÷÷Þì” Ûìëçéú Èèçðì¼ ë÷æìú ÍÇíæì†ŒìèØ

ûÖûðìíë Ì†ŒËé Û—èâôì vëíÔí×¯ èô¬Q;• ÌæÖèóíô èæ@¬‰ûíùÞë Èèçðì¼ ÷÷Þì †Œgíøë t¬Œ,%ìëìöìíóë âíÓÖ vûèÐëÛìùÈ ÅE÷äìíçë èð`óã ûuìsË çþìëì vôÅÈ ÍÇíæì†ŒìèØ èÛè+ô

Èèçðì¼ ë÷æì ôëíÜæ æì• ûë¤ èæ@¬‰ûíùÞë èûxH ûéáì ¼@¬Híao Íô«*ôìë èæíäíóë

ÓìëËìùç óìèûë âíÓÖÈ ¼éâìûºo ÇìôíÜæ¯

çìðíÜ vóÔì öìíE× äìç ß vx*èË Ìûòìæ ¼âìä èûÚìíæë èû»ú èæûÞì÷íæë

váírÈ ™Óã «*Ûìû vØíÜ æì• ùíû»Ëìë èû»ú èÒô ôëìë váírß Íôåì û§ Û—èâôì

30 31

èûôìÐ Ùíå æì• ÌæÖèóíô ¼âìäç+U-èÐáìß èÐáìÇÞéíóë Åøë vçâæ vôìíæì «*Ûìû

¾çèë ôëíç øìíë æì¯ ÌæÖÛìíû ûÜíÜ• ¼ìâè†ŒôÛìíû ¼âìäçí+Uë vôìíæì ¼ìâìèäô

Iëg& ¾çèë ðú æì¯ ¼âìäç+Uíô çÔæ âíæ ðú âãâï»Þã Íôèå èû»ú¯ èô¬Q;

¼âìäç+Uíô ¼â¼Öìèúç ôíë æì ø§íç øìëìë âíÓÖ Ììûìë ôíúôèå ûì¬t¬?û ûì

ôìÒìíâìùç ¼â¼Öì Ììí×¯ ¼â¼Öìèå ðÜ• Ììâëì Íë Ììíùß ÌìíÜì÷æì ôíëè×•

ÅE÷èÐáì äùíç “æçhæ” äìç ß vx*èËë âìæãí»ëì «*íûÐ ôëíÜß• vöâæ ¼èçÐ

vóÐøìí„ ‘2008’ ûÜí×æ• ÍÔíæì ÍÔìíæ• èûíÐ»ç væç·í&• âïÜç ÅE÷ äìçÛhk

ß ÅE÷ vx*èËë «*ìÓìæÖ¯ ÍÈ «*ìÓìæÖ èÐáô ß èÐáìÇÞé óãÈ èÐèûíëÈ¯ ØíÜ ¼âìä•

¼¤t¬›üèç ûì ¼ìâìèäô ¾û»íâÖë Ìì¼Ü ùèç«*ô·èç èÐáìíáír Ìíæô ¼âú v¼Ûìíû

ÅíÒ Ììí¼ æì¯ ÅíÒ Ìì¼íÜß çì Ìíæô ¼âú ÓìëËì«*¼ïç Úìíæë âíÓÖÈ ¼éâìûºoÇìíô¯ vöâæ äìçøìç ûÖûòìë ôÇì öèó Óèë_ èÐáìèûó ß ëìäæéèçèûóíóë âíÓÖ

vöíðçh Íôåì ÓìëËì ÷ìÜã Ììí× vö øèfâûíà ôé ëìäæéèçíç ôé ÌæÖìæÖ váír

äìçøìç ççåì Iëg&øïËÞ æú• v¼ÈäæÖ äìçøìç èû»úèåë Åøë v¼Ûìíû ÍÔìíæ

÷÷Þìß ðú æì¯ Íâæôé äìçøìç ¼â¼Öìèåíô ¼âìäèûÚìíæë øèë¼íë Íôèå û§

¼â¼Öì èðí¼íûß Óëì ðú æì¯ çìÈ Í Ììë ûì¼ûé ¼âìäç+Uíô ûT&ûìóé ôíë

vçìÜìë äæÖ vö ôíúôèå øëìâÐÞ èóíúí×æ çìë âíÓÖ Íôèå ÍÈ v«*èáíç Iëg&øïËÞ

øëìâÐÞèå ðÜ ÍÈ èû»úèåë ¼íà öìëì öãk çìíóë Ììëß ûüð+ë ß èÛ ‰çë èû»ú

ß È¼ãÖ èæíú ùíû»Ëì ôëíç Íû¤ v¼È ¼íà èæíäíóë “øìèëøìèxHÞô” ûì¬t¬?ûçìíô

èûíxX»Ë ôëíç ÅÁ¼ìèðç ôëì¯ èô¬Q; ¼@¬cûç ÍÈ øëìâÐÞèå çÔæÈ ôìöÞôë ôëì öìíû

öÔæ æçhæ vx*èË ÌÇÞìÁ ¼ìâìèäô Ûìíû öìëì Íçèóæ ÅE÷èÐáìë váír ûè˜ç è×Ü

çìëì ¼âìä ùíû»ô èðí¼íû ÅíÒ Ìì¼íû¯ çìÈ Ììâìë Ûìûæì ðÜ• ¼ûÞìí†Œ æçhæ äìç

ß vx*èËÛhk èÐáìÇÞéíóë ¼âìä ùíû»Ëìíç Ìì†Œðé ôíë vçìÜì «*íúìäæ¯

Ììë ÍÈ æçhæ äìç ß vx*èËÛhk ùíû»ôëì Ììëß ûÖìøô Ûìíû ÅE÷ èÐáìíç

Ì¤Ð†ŒðË ôëíç øìëíÜ• Í Ììë ûì¼ûéë èPçéú øëìâÐÞèå ÌÇÞìÁ èÛ ‰ èÛ ‰ èû»ú

ß È¼ãÖ èæíú ùíû»Ëì ôëíç ðíÜ Ìíæô ëôâ ùíû»Ëì øºoèç ûÖûðìë ôëì «*íúìäæ•

v¼èåß ôìöÞôë ôëì öìíû¯ ôìëË øãëíæì ÍèÜå ¼@eóìú öìëì Í vóíÐë ¼âìä

ùíû»Ëì váír è¼¤ðÛìù äãí§ è×íÜæ ûì ÍÔíæì ûTÜì¤íÐ äãí§ Ììí×æ çìíóë

ùíû»Ëìë èû»úIíÜì Ìíæô ¼âú ¾ûè÷rÖðéæ ðú¯ ÍôÈ ¼¤t¬›üèç• ÍôÈ ¼ìâìèäô

Ìûòìæ vÇíô ÍôÈ Óëíæë èû»ú ÅíÒ Ìì¼ìë Íôåì ¼@¬cìûæì Çìíô¯ èô¬Q; æçhæ äìç

äìçøìç èÛè+ô ¼¤ëáË «*íúìäæéú ûíÜ âíæ ôëÜ çìëì çÇìôèÇç çøèÐèÜ äìèç

vùìèVÛhk¯ çìÈ Ìè÷íëÈ «*íçÖôèå vx*èËôíá óãèå óÜ ¾çèë ðíú vùÜ¯ Íôèå ¼¤ëáË

èûíëìÓé óÜ• ÌæÖèå ¼¤ëáË ¼âÇÞæôìëé¯ ¼¤ëáË èûíëìÓé óÜèå ¼¤ÔÖìIëg ‘4-5

äæ ×ì§ì ¼ôíÜ’• ÌæÖèóíô ¼¤ëáË ¼âÇÞæôìëé óÜèå ¼¤ÔÖìÜÙã ‘û§íäìë 4-5

äæ’¯ çÇìôèÇç ÅE÷äìçÛhk ¼¤ëáËèûíëìÓé óÜèå öÔæ ûÜí× ¼¤ëáË-Íë ØíÜ

ÅE÷äìíçë âìæãí»ëì ¾û»íâÖë èÐôìë ðíE× Íû¤ ¼âìíä äìçøìç èÛè+ô vÛóìíÛó

ûì§í×• çÔæ çÇìôèÇç çøèÐèÜ äìèçÛhk ¼¤ëáË ¼âÇÞæôìëé óÜèå ûÜí×

¼¤ëáíËë ØíÜ çìëì ÅE÷èÐáìë Ìàíæ Ìì¼íç øìëí× Íû¤ ¼âìíä Íô Óëíæë

¼âçì «*èçVì ðßúì ™ëg ðíúí×¯ «*Çâ óÜèå öÔæ ûÜí× öçèóæ Ûìëçû»Þ Çìôíû

ççèóæ äìçøìç ûÖûòì Çìôíû• ôìëË äìçøìç ûÖûòì vóíÐë ÑèçðÖ Íû¤

äìçøìç ûÖûòì Çìôìë ØíÜ ÍôÓëíæë òìúé x*â èûÛìäæ ÷ìÜã Ììí× vöåì æ,% ðíú

vùíÜ ¼âìíä «*èçíöìèùçì Ììëß vûí§ öìíû¯ ÌæÖèóíô çÔæ èPçéú óÜèå ûÜí×•

äìçøìç ûÖûòì ÷ìÜã Çìôìë ØíÜ Ììâëì ¼âìíä ÅE÷âìíæë ôìä ûíÜ vöIíÜì

øèëè÷ç v¼IíÜìíç ¼ðíä vöíç øìèëæì ØíÜ èæóìëgË ¾û»íâÖë èÐôìë ðÈ¯ «*Çâ

óÜèå öÔæ ûÜí×• äìçøìç èÛè+ô Ìûâìææì ß èæøé§æ ÍÔæ Ððëì˜íÜ vçì

ÍíôûìíëÈ vóÔì öìú æì• Íâæ èô †Œìâì˜íÜß çì èûëÜ¯ ÌæÖèóíô èPçéú óÜèå

çÔæ ûÜí×• †Œìâì˜íÜ äìçøìçèÛè+ô ¾û»âÖ ÍÔíæì ûÖìøô Íû¤ Ððëì˜íÜ

Íâæôé ÅE÷çë èÐáì «*èçVìíæß æìæìèûÓ vðæòì ß Ìøâìíæë èÐôìë ðíç ðú

çìíóë¯ «*¼àç ÅíGXÔÖ• Íôèå vx*èËôíá èûçôÞ ÷ÜìôìÜéæ Íôäæ ÅE÷ äìíçë

¼¤ëáË èûíëìÓé èÐáìÇÞéë ¼íà Íôäæ çÇìôèÇç çøèÐèÜ äìçÛhk ¼¤ëáËøpé

èÐáìÇÞéë ôÜðß ¾çèë ðíú öìú¯

Åø¼¤ðìíëë ûóíÜ èô×ã ôÇì

Åøíëë ÌìíÜì÷æì vÇíô Íôèå èû»ú tø,% ðíú ÅÒÜ vö ¼âìäçí+Uë øìÒÖ

èû»úIíÜì ¼â¼Öìèúç ôíë æì ø§ìíÜ èû»úIíÜì vx*èËôíá äéûQ? ðíú ßíÒ æì¯

ÌÇÞìÁ èÐáìÇÞé Íû¤ èÐáôíóë èæíäíóë äéûíæë ÌèÛÚçì ß è÷Q?ìÛìûæìë ¼íà

¼@øôÞ ¾çèë ôíë Íû¤ øìèëøìèxHÞô ¼âìä ûì¬t¬?íûë ¼íà èâèÜíú æì ø§íÜ ¼âìäç+U

ÌÇÞðéæ ðú ßíÒ æì¯ Ììë èÒô v¼È ôìëíË Íôèóíô èû»ú èðí¼íû ¼âìäçí+Uë vöâæ

32 33

èæíç øìèë¯ èô¬Q; ¼â¼Öìèå èô Ìì¼íÜ ™Óã våôèæôìÜÀ æìèô ¼â¼Öì Ììëß ùÛéíëÀ

èÐáìíáír Íçèóæ Óíë öìíóë ôìíúèâ t¬HìÇÞ ûäìú Ììí× çìíóë ôìí× È¤ëìèä æì

äìæì “æçhæ” vx*èË ß äìçíùìVé vÇíô Ìì¼ì ùíû»ôíóë v×þíå vØÜìë Íôåì ¾ûÓ

Åøìú æú vçì¢ ÌÇÞìÁ È¤íëèä ûìÓÖçìâïÜô ôíë ëìÔìåì èô ÍôÓëíæë ûäÞíæë

ëìäæéèçÀ ôìëË• Ììâëì äìèæ• Ìíæíô ùíû»ôíóë ùíû»Ëì¼ïír Iëgçë ÛhÜ ÇìôíÜ

çì èæíú v¼ëôâÛìíû ¼è¹ú ðæ æì• ÌÇ÷ È¤ëìèä ôâ äìæì ùíû»ôíóë È¤ëìèäíç

vôìíæì ÛhÜ ÇìôíÜ èû°gø ôíëæ¯ çìÈ vûìÓ ðú ôìæ÷ì ÈÜìÈúìë âíçì óèÜç

øè„çëìß ûíÜ ßíÒæ ‘2013’• “¼¤ëáË æú• È¤ëìèä èÐáìÈ ðÜ ¼ìâÖ ÌäÞíæë

øÇ¯ Ììâìíóë ‘óèÜçíóë’ óÐ Ðçì¤Ð èÐ™ öèó È¤ëìèä èÐáì øìú çìðíÜ

èûóÖì÷÷Þìë äùçèå øìí^å öìíû¯ vóíÐß øèëûçÞæ Ìì¼íû¯”

È¤ëìèä Ûì»ìú ôâ ë: óèÜç èÐáìèûó Íû¤ èÐáìÇÞéëì «*ìúÐÈ È¤ëìèä Ûì»ìú

v÷îô¼ èÐáìèûóíóë ôìí× èû°gíøë èÐôìë ðú¯ v¼È èû°gíøë «*ìÇèâô «*èçè¹úì

äìæìíç èùíú ðúíçì ôìæ÷ì ÈÜìÈúì ÍÈëôâ Íô âQ?ûÖ ôíëí×æ¯ ôìëË È¤ëìèä

èÐÔíÜÈ óèÜçëì ¼ìíâÖë èóíô Íèùíú öìíûæ ôìæ÷ì ÈÜìÈúìë ÍÈ óìßúìÈ ¼@øíôÞ

Íôåh ðíÜß ¼¤Ðú äìíù¯ ÍÈäæÖ vûìÓðú ¼¤Ðú äìíù vö óèÜç «*x‰èå È¤ëìèä

äìæì ûì æì äìæìë ßøë óþìè§íú væÈ¯ ÅE÷èÐáì äùíçë ¼íà öãk vôìíæì óèÜç

Íôåh vûèÐ È¤ëìèä äìæíÜ èæíäíô Íôåh vûèÐ áâçìÓë Ûìûíç øìíëæ ûíå• èô¬Q;

çìíç óèÜç ¼â¼Öìèåë òìúé ¼âìÓìæ ðíû ûíÜ âíæ ðú æì¯ ûë¤ Í Ììë ûì¼ûéë

ç·çéú øëìâÐÞèå ÍÔìíæ Ôìèæôåì «*ì¼èàô ðíç øìíë¯ èçèæ ûÜí×æ• Ûìëçéú

¼âìäç+Uíô ûT&âãÔé ôíë çhÜíç vùíÜ ÍÈ èû»úèåë ¼íà èÐáìóìæùç• øìÒùç•

ç+Uùç Åøìóìæ èðí¼íû Ûìëçéú Ûì»ìë vÜÔìør¼âïðíô vâÜìíç ðíû¯ vôìíæì

¼í`óð væÈ vö ¼èçÖÈ öèó Ûìëçéú Ûì»ìë vÜÔìør¼âïíðíô ÍíóíÐë ¼âìäçí+Uë

¼íà öãk ôëì öìú çìðíÜ Ìíæôèô×ãë ¼íà óèÜç ¼ìèðçÖß ÅE÷èÐáì váír

Ôìèæôåì ÅíÒ Ìì¼íû¯ Íû¤ çÔæ ¼èçÖ¼èçÖ óèÜç èÐáìÇÞé Íû¤ èÐáìèûóëìß

èÐáìíáír vûÐ èô×ãåì øèë¼ë øìíûæ Íû¤ Ôìèæôåì ðíÜß ûT& Íû¤ ¼ìâÖ-ë øíÇ

Ííùìíæì öìíû¯ èô¬Q; «*x‰ ðÜ Ûìëçéú Ûì»ìë vÜÔìør¼âïð ¼âìäçí+U ÌQ?ÛhÞk

ôëíû vôÀ ÌÇÞìÁ ûì¼ûéë øëìâÐÞIèÜ ôìöÞôë ðíû ôéÛìíûÀ ÍÈ Óëíæë øëìâÐÞ

Íë Ììíùß vôìíæì vôìíæì èÐáìèûó ÍÔìíæ ßÔìíæ èóíúí×æ Íû¤ ðúíçì ÌíæíôÈ

vöîèkô ôìëíË Í Ììë ûì¼ûéë øëìâÐÞIèÜë ¼íà Íôâçß ðíûæ¯ èô¬Q; ¾æèçô

ß vx*èËÛhk ùíû»ôëì ¼âìä ùíû»Ëì ôëìë ¼ãíöìù vøíÜ Ôãû t¬HìÛìèûô «*è¹úìíçÈ

Ìíæô æçhæ æçhæ «*ì¼èàô èû»ú ß È¼ãÖ ÅíÒ Ìì¼íû¯ Ììë çìëì Ìì¼íç øìëíÜ

çìè+Uô ûì èûâïçÞ ùíû»Ëì øºoèçë øìÐìøìèÐ øëéáì ûì ÌèÛÚçì èÛè+ô ùíû»Ëì

øºoèçIèÜß Iëg& øìíû¯ Iëg& øìíû èûèÛ ‰ Óëíæë ùíû»Ëì øºoèç¯ Iëg& øìíû

ç+U ß øëéáì ûì ÌèÛÚçì ÌÇÞìÁ Úìæçí+Uë ÅÛú ÓëæÈ¯ vâÜûaoæ ðíû çí+Uë

¼íà ÌèÛÚçìë¯ çìë ØíÜ ç+U ûì èûâïçÞ Úìæ vöâæ ¼âüºo ðíû• øëéáì ûì

ÌèÛÚçìÜBo Úìæß ðíú ÅÒíû Ìíæô çìè+Uô¯ èô¬Q; «*x‰ ðÜ• Íç èô×ã ðíû ôé

ÛìíûÀ ÌÇÞìÁ æçhæ äìç ß vx*èËÛhk èÐáìÇÞéëì èô ¼âìä ùíû»ô èðí¼íû ÅíÒ

Ìì¼íç øìëíûÀ Ìì¼ìë øíÇ vôìÇìú ûìÓì çìíóëÀ

æçhæ äìç ß vx*èËÛhk èÐáìÇÞéíóë ÅE÷èÐáì váír ûì ¼âìä ùíû»Ëì váír ÅíÒ

Ìì¼ìë øíÇ Íôåì û§ ûìÓì ðÜ Ûì»ìë ûìÓì¯ Ììë ûìÓì vóßúìë Ûì»ìèå ðÜ

È¤íëèä¯ È¤íëèä Ûì»ì vö âðìæùíëë ûìÈíë âØt¬HíÜë èÐáìíár vÇíô Ìì¼ì

èÐáìÇÞéíóë ôìí× ¼âìä ùíû»Ëì váír «*íûÐ ôëìë øíÇ Íôåì û§ ûìÓì ÍÈ

èû»úèå ûTèóæ ÓíëÈ t¬Héô·ç¯ èÐáìèûó• æéèçèæÓÞìëô Íû¤ ëìäæéèçèûó ôìëgëÈ

vûìÓ ðú ÍÈ èû»íú vôìíæì èPâç væÈ¯ èPâç ÅíÒ Ìì¼íû ÌæÖ Íôèå èû»íú¯

èû»úèå ðÜ È¤ëìèä ×ì§ì ÌæÖ vôìíæì vóÐéú Ûì»ìú ùíû»Ëì ¼@øìèóç ðíÜ

ùíû»Ëìë âìæ ôéëôâ ÇìôíûÀ ûÜì ûìTÜÖ• ÍÈ «*íx‰ vûèÐë Ûìù èÐáìèûó ß

æéèçèæÓÞìëËôìëé ûÖèk Íû¤ ôÔíæì ôÔíæì ëìäæéèçèûóëì ÍôûìíôÖ ûÜíûæ È¤ëìèä

Ûì»ìú ùíû»Ëì æì ôëíÜ ùíû»Ëìë âìæ èæí÷ væíâ öìíû¯ Ììë ÍÔæ èûxHìúíæë öãíù

vçì È¤íëèä ×ì§ì vôìíæì Åøìú væÈ¯ Åøìú æì Çìôìë ôìëË óãèå¯ Íô• ¼âìä

ùíû»Ëìë äæÖ ûÈør_ v¼ ÈíÜôå³èæô vðìô ûì ôìùíä ×ìøì vðìô Íû¤ ÌæÖ æìæì

Óëíæë Åøìóìíæë vûèÐë ÛìùÈ È¤ëìèä Ûì»ìú vÜÔì¯ È¤ëìèä æì äìæíÜ v¼¼û

ûÖûðìë ôëì öìú æì¯ Ììë Íß ¼ôíÜë äìæì Ííô Ìøíëë ¼íà ùíû»Ëì ÜBo Úìæ

ûì è¼ºoìQ? èûèæâú æì ôëíç øìëíÜ ùíû»Ëìë vôìíæì ÌÇÞ ðú æì¯ Ììë v¼èå

È¤íëèä ûì ÌæÖ vôìíæì ÌìQ?äÞìèçô Ûì»ìú ôëíÜ vö ÛìíÜì ðú çì-ß ¼ôíÜë äìæì¯

Ûìëíç vçì ¼â¼Öì Ììëß äèåÜ¯ vóíÐë vÛçíë ÌæÖìæÖ «*íóíÐë ùíû»ôíóë ¼íà

âçèûèæâú ôëíç ðíÜß È¤íëèä Ûì»ìë âìÓÖíâ ôëíç ðú¯ ØíÜ ÍÈ óüè,%íôìË vÇíô

ÛìûíÜ È¤ëìèä Ûì»ì ×ì§ì Ììë vôìíæì ùèç Çìôí× æì¯ çíû ÷éíæ ûì äìøìíæ

¼¤íöìùôìëé Ûì»ìë ÍÈ ¼â¼Öìèå ôé Ûìíû ¼âìÓìæ ôëì öìíE× çì vÇíô Ììâëì èÐáì

34 35

ÍíóíÐ ¼âìäèûÚìæ ÷÷Þì Ìøã,% vôæÀøìÇÞ¼ìëèÇ

Ììâìíóë vóíÐ v×ìå v×ìå v×íÜíâíúíóë öÔæ ø§ì™æìú ðìíçÔè§ ðú• çÔæ ÌìðLìó

ôíë ÌèÛÛìûôëì ûíÜæ• çhÈ ûí§ì ðíú õìkìë ðèû• ÈèJèæúìë ðèû• vôÅ ûíÜææì

èûÚìæé ðèû• ¼âìä-èûÚìæé ðßúìë ÌìÐéûÞìó vçì óïíëë ôÇì¯ Íôåh ûí§ì ðíú öÔæÛèû»ÖÁ èÐáìë ÐìÔì vûí× væßúìë «*x‰ Ììí¼• çÔæ «*ìú ÌèæûìöÞÛìíû vÜÔìø§ìú

“ÛìíÜì” ×ìrëì èûÚìæ ÐìÔìíô vûí× væú• Ììë ø§ì™æìú çÇìôèÇç èøè×íú ø§ì

Ì¤Ðåì vûí× væú “ÌìåÞ¼” ûì ôÜìèûóÖì¯ èûÚìæ ÐìÔì vûí× væßúìë vø×íæ Çìíô

ßÈ õìkìë ÈèJèæúìë ðßúìë Ììôì)áì• ôóì÷ èûÚìæé ðßúìë æú• ôìëË ÍíóíÐ

èûÚìæéíóë Ûìç väìåì âãÐèôÜ¯ Ììë ¼âìäèûÚìæé_ t¬ã›Ü äéûíæ ÍÈ ÐjåìÈ Ìäìæì

Çìíô ×ìr-×ìréíóë ôìí×• ¼âìä èæíú vö Íôåì èûÚìíæë ÐìÔì Çìôíç øìíë vô

çìë Ôûë ëìíÔÀ ôìëËåì Ììë èô×ãÈ æú• ßÈ ÐìÔìú Ûìç väìåìë ¼@¬cìûæì Ììíëì

ôâ¯ ¼ãçëì¤ ¼ìÓìëËÛìíû èûÚìæ-÷÷Þì Íû¤ èûíÐ» ôíë ¼âìä-èûÚìæ-÷÷Þì ÍíóíÐë

èÐáìûÖûòìú ôÜíô øìú æì• ™ëg vÇíôÈ ûuìçÖ Çìíô Íû¤ èæóìëgË Ìøãè,%íç vÛìíù¯

èô¬Q; ™Óã ¼ëôìèë ûì «*ìèçVìèæô øüVíøì»ôçìë ÌÛìûÈ èô Íë vø×íæ ÍôâìrôìëËÀ ÷ìôèëë ¼ãíöìù ÇìôíÜ ¼âìä-èûÚìæ ø§ìë «*èç ×ìr-×ìréëì Ìíæô vûèÐ

Ììô·,% ðíçì èÒôÈ• èô¬Q; çìíçß èô ¼âìä-èûÚìæ-÷÷Þìë Ìøãè,% ôâíçìÀ «*Çíâ vóÔìöìô Ììâìíóë ¼âìíä Íû¤ èÐáìûÖûòìú ÷Üèç óüè,%Ûèàåì èûÚìæ-÷÷Þë «*èç•

èûíÐ»Ûìíû ¼âìä-èûÚìæ ÷÷Þìë øíá ôíçìåì Ìæãô—Ü¯

Íô õ=ë èô vâîç

ÍíóíÐë èÐèáç ¼âìä ÚìæìäÞæ vÇíô ÌíÇÞìøìäÞíæ vûèÐ Ìì†Œð vóèÔíú Çìíôæ Íû¤

ÍåìíôÈ ¼âìíä t¬HìÛìèûô «*ûËçì ûíÜ âíæ ôëì ðú¯ ûÖèç¹âé ðíú öþìëì Úìæ-

óìèú& Íû¤ âçìóÐÞùç väìíëë ÌÛìíû ÍÈ Óëíæë øëìâÐÞIèÜ ¼ìÓìëËç ëCøìèúç

ðíú ßíÒ æì¯ Ììë ¾æèçô óìèú& ùí§ ßíÒ ¼ìâÖ ß ûT&ûìíóë ÌìóíÐÞë Åøë èÛè+

ôíë¯ Ììèâ ÌìíùÈ ûíÜè× ÅE÷ äìç ß ÅE÷ vx*èËùç ¼ìâìèäô Ìûòìæ Ìíæô ¼âú

¼ìâÖ ß ûT&ûìíóë øÇèå ûaãoë ôíë vçìíÜ¯ ÌæÖèóíô çÇìôèÇç èæ÷h äìç ß

vx*èËùç ¼ìâìèäô Ìûòìæ Åè!,% øÇèåíô «*Ð¬t¬? ôëíç ûì¬t¬?û Åøìóìæ vöìùìæ vóú¯

çìÈ çÇìôèÇç ÅE÷ ß èæ÷h ÍÈ óãÈ Óëíæë vx*èË ß äìçíùìèVë âíÓÖôìë

ÌìQ?¼@øôÞÈ èæÓÞìëË ôëíû Ûèû»Öç ¼âìäç+U-Íë ùèç«*ô·èç¯

çÇÖ¼ïr½

Ashis Nandi (2012), ‘Theories of Oppression and another Dialogue of Cultures’,

4lh Ambedkar Memorial Lecture, Delhi: Ambedkar University.

A R Vasavi (2011), ‘Discussion for a sociology of India: Plurising the sociology

of India’, Contributions to Indian Sociology, 45, 3: 399-426.

G Aloysius (1998), Nationalism without a Nation in India, New Delhi: Oxford

Univrsity Press.

Gopal Guru (2002), ‘How Egalitarian Are the Social Sciences in India’, Economic

and Political Weekly, December 14: 5003-5009.

Manabi Majumdar (2014), ‘The Shadow School System and New Class Divi-

sions in India’. Max Weber Stiftung, TRG Poverty and Education, Working Paper

Series.

Partha Chatterjee (2002), ‘Institutional Context of Social Science Research in

South Asia” Economic and Political Weekly, August 31: 3604

Satish Deshpande (2008), ‘Declining Simplistic Narrrative’, Economic and Po-

litical Weekly, February 2: 25-28.

Uday Chandra, Kennenth Bo Nielsen (2012), ‘The Importance of Caste in

Bengal’, Economic and Political Weekly, November 3, Vol XLVII, No, 44: 59-61.

17

36 37

våš èåÅû vûèûë äˆŠ vóæ¯ øëûçÞéôìíÜ v¼È “vûèû” ôìæãè«*úì ÌìùëßúìÜ çþìë 25

û×íëë äˆŠèóæèåíô õìkìë âãíÔìøìÓÖìíúë t‡üèçíç ÅÁ¼ùÞ ôíë çþìë äˆŠ-ëð¼Ö

èûíxHë ¼ìâíæ çhíÜ Óíëæ¯ øìÐìøìèÐ Ììíëì óã-Íôäæ õìkìë-èûÚìæéë «*í÷,%ìú

¼ãÛì» âãíÔìøìÓÖìíúë öãùìQ?ôìëé ùíû»Ëìë âëíËì+ë t¬Héô·èç vâíÜ• ¼ìëì øüèÇûéíç

è÷èôÁ¼ì èûÚìíæ çþìë Ìûóìæ èÜèøûºo ðú World Foundation «*ôìèÐç ‘Dictio-

nary of Medical Biography’-vç¯ è÷èôÁ¼ì èûÚìíæ øÇ«*óÐÞô Ììèû,¬›ìíëë äæÖ

èûíxHë 100èå vóíÐë 1100 äæ èûÚìæéë âíÓÖ çþìë æìâ ÌQ?ÛhÞk ðú¯

«*x‰ ðÜ• Ììâìíóë vóíÐ çþìë t¬Héô·èç èâÜíÜì æì vôæ• vôæ çþìíô çþìë

Ììèû,¬›ìíëë äæÖ ™Óã õìkìë âðÜÈ æú• ¼ëôìèë ôçÞì-ûÖèkíóëß èçët¬›ìíëë èÐôìë

ðíç ðÜÀ Íë Å+ë Ôãþäíç ðíû Ììâìíóë vùìåì ¼âìä Íû¤ èÐáìûÖûòìë âíÓÖ•

vöÔìíæ Úìæ-èûÚìíæë vâîèÜô ÷÷Þìë øèë¼ë èæçìQ? ¼¤ôéËÞ• vöíôìíæì vâîèÜô è÷Q?ì

ûì ÓÖìæÓìëËìíô ÌþìçhëÙíëÈ åhþèå èåíø ðçÖì ôëì vö vóíÐë øèëûÖì: ¼¤t¬›üèç¯

¼âìäèûÚìæ ÷÷Þìë váír ÍôÇì Ììíëì vûèÐ ¼çÖ¯ ôìëË ¼âìäèûÚìæ ÷÷Þì vôìíæì

ùíû»Ëìùìíëë èæÛ·ç vôìíæì õìkìë âãíÔìøìÓÖìíúë âíçì vôìíæì ùíû»íôë øíá

÷ìèÜíú öìßúì ¼@¬cû æú¯ ¼âìäèûÚìæ ÷÷Þì vóíÐë ¼âìäíô ÌQ?ëàÛìíû äìæì-vûìÄì

ß èûíxX»íËë âíÓÖ èóíúÈ Ííùìíæì ¼@¬cû¯ v¼È ôìíä Ííùìíæìë äæÖ «*íúìäæéú

Åøìóìæ Ììâìíóë vóíÐ ôíçìåì Ììí×• v¼åìÈ ÍÈ «*ûíaoë âãÔÖ ÅøäéûÖ¯

vôæ ¼âìäíô äìæûÀ

¼âìäèûÚìæ ÷÷Þìë ™ëg ÍÈ «*x‰åì èóíú ôëì vöíç øìíë¯ vöíôìíæì Úìæ-èûÚìæ

÷÷Þìë váírÈ ÷÷Þìôìëéë “vâìèåíÛÐæ ÌÇÞìÁ ÍÈ ÷÷Þìú èÜ: ðßúìë vø×íæ çþìë

âìæè¼ô Åí!ÐÖåì ‘ÌQ?ç çþìë èæíäë ôìí×’ tø,% Çìôì Åè÷ç¯ Ììâìíóë vóíÐ èÐ™

ûúí¼ èÐáìú ðìíçÔè§ ðíç æì ðíçÈ Iëgäæëì èÐ™ë ôìíæ ÍÈ â¬QŸ «*èû,% ôëíç

çÁøë ðæ vö• “vÜÔìø§ì ôíë vö ùìè§-vÙì§ì ÷í§ v¼”¯ èÐáìäéûíæë ™ëgíçÈ

øÈøÈ ôíë ¼âìä-øèëûìë ÍÈ èÐáì vóú• ÛìíÜì ôíë vÜÔìø§ì ôëíÜ çhèâ äéûíæ

óþì§ìíç øìëíû• âìíæ çhèâ ûí§ìíÜìô ðíû• ÌÇÞ-öíÐë ÌèÓôìëé ðíú ùìè§-ûìè§-

èû»ú-¼@øè+ ôëíç øìëíû• Ììë vÜÔìø§ì ÛìíÜì ôíë æì ôëíÜ vçìâìú âãíå-âäãë

ðíú äéûæ ôìåìíç ðíû¯ ÍÈ “vÜÔìø§ì”-ë ¼¤Úìåì ôéëôâÀ vö-vÜÔìø§ì vçìâìú

èûÚìíæë «*¼ìë Ùåìíæìë äæÖ äéûíæë ÌâïÜÖ ¼âú ûÖú ôëíç ÷ìæ• çþìíóë ôøìíÜ

Ìíæô ¼âíúÈ ÌíÐ» óãùÞèç väìíå¯ ÍâæÈ Íôäæ èûÚìæéë äéûæ èæíú «*ÔÖìç

÷ÜèE÷rôìë çøæ è¼¤ð “Íô õ=ë èô vâîç” æìíâ Íôèå ÷ÜèE÷r èæâÞìË ôíëæ¯

×èûíç vóÔìíæì ðú Íôäæ ¼ëôìèë õìkìë ôéÛìíû çþìë ûèkùç äéûíæë ¼ãÔ-

ÌìðLìó èû¼äÞæ èóíú ÍôìQ? èæät¬H ÅíóÖìíù ß ¼ìâíÇÞÖ ùíû»Ëì ÷ìèÜíú ôhV vëìíùë«*èçí»Óô “ÛÖìôè¼æ” Ììèû,¬›ìë ôëí×æ• Ììë v¼äæÖ øãët¬›ìíëë ûóíÜ çþìë ôøìíÜ

äãåí× õìkìèë vøÐìú öÐt¬Hé Íû¤ ÌíÇÞìøìäÞíæ èæâ†‰ çþìë ¼ðôâÞé vÇíô ™ëg ôíë

ÅøëßúìÜì ¼ëôìèë õìkìëíóë ÌûÚì• èçët¬›ìë ß Üìzæì¯ çþìíô ûóèÜ ôíë vóßúì

ðíE× Íâæ Íô †ŒìâéË ðì¼øìçìíÜ vöÔìíæ vÇíô Ììë vôìíæì ùíû»Ëì ÷ìÜìíæì ¼@¬cû

æú¯ ×èûë vÐí» vóÔìíæì ðú ùíû»Ëìú ¼ØÜ èô¬Q; äéûæ-öãíºo øëì¬t¬? èûÓ[¬t¬?

èûÚìæé Íôèå èûuèåÐ ùíû»Ëì ¼¤òìë Ììâ¬QŸË †ŒðË ôíë ùíû»Ëì ÷ìÜìíæìë äæÖ

èûíóÐ øìè§ èóíE×æ¯

ÍíóíÐ ùíû»Ëìë ¼ãíöìíùë ÌÛìíû Íâæ ÌíæíôÈ èûíóíÐ øìè§ vóæ Íû¤ vÐ»

øöÞQ? v¼ÔìíæÈ vÇíô öìæ• Íâæ ÅóìðëíËë vôìíæì ÌÛìû væÈ¯ èûíóíÐ ÌíÇÞìøìäÞíæë

¼ãíöìù vûèÐ• ÍÈ ôìëíË Ììâëì ÍÈ Óëíæë Ùåæìíô t¬Hìùç äìèæíú Çìèô• Íë vø×íæ

vôìíæì ââÞ¬Q;ó ôìèðèæ Çìôíç øìíë• v¼ èû»íú âìÇì ÙìâìÈ æì¯ èô¬Q; vö Ùåæìíô

ÌûÜ@¬Hæ ôíë ÍÈ ÷ÜèE÷írë èæâÞìË• v¼È Ùåæì è×Ü Ìíæô vûèÐ ââÞ¬Q;ó¯ çþìë ¼¤èá:

èûûëË Ììâìë «*èçøìóÖ èû»íúë «*ìâìËÖ óèÜÜ èðí¼íû Åºüoç ôëíç ÷ìÈ¯

1981 ¼ìíÜë 19 äãæ ôÜôìçìú ¼ãÛì» âãíÔìøìÓÖìú æìíâ Íôäæ õìkìë

ÌìKðçÖì ôíëæ¯ Íë ôíúô û×ë Ììíù 1978 ¼ìíÜë 3 Ìí=ìûë çþìë óéÙÞ

ùíû»Ëìë ØíÜ Ûìëíç «*Çâ Íû¤ èûíxH èPçéú “våš èåÅû vûèû” óãùÞì äˆŠÜìÛ ôíë¯

âìç·ùíÛÞë ûìÈíë èõ@¬HìËã Íû¤ ™¹ìËãë èâÜæ Ùèåíú ¼Q?ìíæë äˆŠ vóßúìë v¼È

Ñèçðìè¼ô ùíû»Ëìë “t¬Héô·èç” èðí¼íû çþìë ôøìíÜ ÍâæÈ Üìzæì väìíå vö çþìíô

vÐ» øöÞQ? ÌìKðçÖìë øÇ vûí× èæíç ðú¯ ÌûÐÖ çøæ è¼¤íðë ×èûíç õìkìíëë

ÌøâüçhÖ ðúèæ• öèóß Üìzæìë øèëâìËåì ûì¬t¬?ûìæãù vóÔìíæì ðíúè×Ü¯ Ùåæì ðÜ•

óãùÞìë äíˆŠë âìr 67 èóæ Ììíù èûíxH «*Çâ våš èåÅû vûèûë äˆŠ ðú èûuíåíæ Íû¤

v¼È ôìíäë äæÖ èûuíåíæë óãäæ èûÚìæé ™Óã vóÐ-èûíóíÐë t¬Héô·èçÈ æú• vÐ» øöÞQ?

væìíûÜ øãët¬›ìë ÌûèÓ ÜìÛ ôíëæ¯ Ììíëì ÅíGXÔÖ èû»ú• õìkìë ¼ãÛì» âãíÔìøìÓÖìú

èô¬Q; èûuíåíæë èûÚìæéíóë Ìæã¼ëË æì ôíë• çþìë t¬Hôéú øºoèçíç ÍíóíÐë «*Çâ

38 39

“ÌìâÜì ¾çèëë ôìëÔìæì” ûìæìíæìë äæÖÈ¯ ëûé\æìÇ v¼È ¼âíú ÍÈ èÐáìë t¬HëCø

ÅíˆŠì÷æ ôëíÜß• Üyìë èû»ú ðÜ• çÇìôèÇç t¬HìÓéæçìë 6 óÐô øíëß v¼È

èÐáìûÖûòìèå ëâëèâíú ÷Üí× Íû¤ Ììíëì vûèÐ ôíë È¤íëèä-âìÓÖâ èÐáìë «*èç

Ìæãëk ðíú NøèæíûèÐô ÑèçðÖíô äìøíå Óíëè×¯ “vçìçìøìèÔ”ë âíçì È¤íëèä

Ûì»ìú ÌæùÞÜ ôÇì ûÜì öìú Ììë È¤íëèä Ììóû-ôìúóì vÐÔìíæìë äæÖ v×ìíåìíûÜì

vÇíô èÐ™íóë Èþóãë vóî§ ôëìèE×¯ ôìëË• È¤íëèä Ûì»ìú óÔÜ æì ÇìôíÜ ÍíóíÐ

ÅE÷èÐáìë Èèç Ùíå• ÷ìôèëë ûìäìíë èæíäíô vöìùÖ «*âìË ôëì öìú æì¯ ÍÈ Ìûòìú

¼ôíÜ È¤íëèä-âìÓÖâ èÐáìë vø×íæ vóî§íE×¯ Ììë vöíðçh «*÷hë ÌíÇÞë èûèæâíú

È¤íëèä âìÓÖíâ èÐáì øìßúìë áâçì âãè,%íâú Óæé ß ÅE÷ âÓÖèûí+ë ôhèáùç• çìÈ

Ììäíôë èÐáìûÖûòì ÅøèæíûÐûìíóë ùíÛÞ ¼ü,% ÍèÜèåš âíæìÛìûíôÈ Ììíëì øìôìíøìk

ôíë çhÜí× âìr¯

û¬t¬;ç• «*ìÇèâô vx*èË vÇíôÈ ™Óãâìr èÐáìë âìÓÖíâë çìëçíâÖë èÛè+íç

¼âìäíô óãíåì ûíùÞ Ûìù ôëì ðíE×¯ Íôèóíô• ûì¤Üì ûì Ìì˜èÜô Ûì»ìë âìÓÖíâ

èÐèáç ûüð+ë äæ¼âìä ‘öìëì èPçéú Ûì»ì èðí¼íû È¤íëèä vÐíÔ ûíå• èô¬Q; ÍÈ

Ûì»ìú èÜÔíç-ûÜíç Ìøåh vÇíô öìú ¼ìëìäéûæ’ Ììë ÌæÖèóíô• áh° Íôåì vùìVé

öìëì v×ìåíûÜì vÇíô È¤íëèä Ûì»ìú èûóÖìäÞæ æú• ÈÅíëìøéú Ììóû-ôìúóì ÍçåìÈ

Ììøæ ôíë væú vö• èæíäë âìç·Ûì»ìú ôÇì ûÜíç øöÞQ? ¼¤íôì÷ vûìÓ ôíë¯ vöíðçh

ÅE÷èÐáì Íû¤ ÷ìôèëë váír È¤íëèä Ûì»ìë ôóë Ìíæô vûèÐ• çìÈ t¬HìÛìèûôÛìíûÈ

ûì¤Üì-âìÓÖíâ ø§ì™æì ôëì èûøãÜ-¼¤ÔÖô ×ìr-×ìré «*èçíöìèùçìë ûìäìíë èøè×íú

Çìíô• Íû¤ ™Óãâìr È¤íëèä âìÓÖíâ èÐáìë vóîÜíç ûí§ì ûí§ì èõè†Œ ß ÷ìôèë

ðþìèåíú Íôåì áh° Ì¤Ð ¼ëôìèë-vû¼ëôìèë «*èçèå váír âìçû[ë ðíú ûí¼æ¯

ûüð+ë ×ìr-¼âìíäë vö Ì¤Ðåì ûì¤Üì ûì Ìì˜èÜô Ûì»ìú èûóÖì÷÷Þì ôëÜ• çìë

Íôåì áh° Ì¤Ð ÌûÐÖ ÅE÷èÐáìë ¼ãíöìù øìú¯ çíû ¼ìÓìëËÛìíû öìíóë ûìè§ë

Ìûòì t¬HE×Ü• çìëìÈ ÅE÷èÐáìë äæÖ èûxHèûóÖìÜú ÌûèÓ vøþî×íç øìíë¯

“Äíë-øëì” ûæìâ ÅE÷ûùÞéú ¼âìä-÷÷Þìë èûÜìè¼çì

öèóß èÐáìíô ¼ëôìèëÛìíû ÕìôíÕìÜ èøèåíú ¼ìûÞäæéæ Íôåì èû»ú ûíÜ «*÷ìë ôëì

ðíE×• Ìì¼Ü ôÇì ðÜ• ¼ìÓìëË èæ@¬‰èû+ Ùë vÇíô Ìì¼ì ×ìrëì ÌèÓôì¤ÐÈ t¬ã›Üäéûæ

èõè†Œ vóíû• vçìâìë ÌíÇÞìøìäÞíæë øÇ ¼ãùâ ôëíû• v¼åìÈ ðÜ “vÜÔìø§ì”¯ vôÅ öèó

vôìíæì èû»úíô äìæìë äæÖ èæ×ô Úìæèøøì¼ã ðíú è¼íÜûìí¼ë ûÈ v×í§ èóíú ôí»

è¼íÜûì¼-ûèðÛ—Þç ûÈ ø§íç ™ëg ôíë• çìðíÜ ûìè§ë vÜìô vÇíô ¼ôÜ ÌèÛÛìûôôhÜ•Íâæôé èÐáôëì øöÞQ? çìë vø×íæ øíë öìíûæ• è¼íÜûìí¼ë ûÈ âãÔ¬t¬? ôëìíæìë

äæÖ ÅíÒøí§ vÜíù öìíûæ¯

ÍÈ «*¼íà «*ÔÖìç èûÚìæé vä èû Í¼ ðÖìÜíõæ-Íë Íôåì ÌèÛÚçìë ôÇì âíæ

øí§ öìíE×¯ ðÖìÜíõæ çÔæ vôìÜôìçìë Åøôí. Èèwúìæ šÖìèåèšôìÜ ÈæèšèåÅå-

Í ÌÓÖìøæì ôíëæ¯ Íôèóæ ¼íaoíûÜì èçèæ Íô ¼ðôâÞéíô èæíú ðþìåíç vûè§íúí×æ•

™æíÜæ vôÅ vöæ vôìíæì ÓâÞéú â¬QŸ Ììûüè+ ôëí×• ÍôÈ ôÇì ûìëûìë ¼ãë ôíë

ÅE÷ìëË ôíë ÷íÜí×¯ vôîç—ðÜé ðíú èçèæ çþìë ¼ìÇéíô ™íÓìíÜæ• ßÈ Ììûüè+ë

èû»úû¬t¬; ôéÀ çþìíô Ìûìô ôíë ¼ìÇéèå äìæìíÜæ• Íôäæ ×ìr È¤íëèä Ûì»ìú

èûÚìæ ø§í×¯ èçèæ «*Çíâ èûxHì¼ ôëíÜææì• ßëôâÛìíû vôÅ èûÚìæ ø§íç

øìíë¢ ¼ðôâÞéíô èæíú t¬Hú¤ Åøèòç ðíÜæ ÌôhòÜ Íû¤ vóÔíÜæ ¼èçÖÈ Íôäæ

×ìr vÛîçèûÚìæ ø§í×• ø§í× âìíæ øëéáìë “ø§ì” âãÔò ôëí×¯ èû»úèå ðÖìÜíõæ

¼ìíðíûë ôìí× öìëøëæìÈ èût‡úôë âíæ ðÜ• ôìëË çþìíóë vóíÐ ‘ÌÇÞìÁ È¤ÜÖÖìíw’

Íôâìr ÓâÞéú vxXìô ûì ôèûçì ßÈÛìíû âãÔò ôëì ðú¯ èûÚìæ vçì âãÔò ôëìë

èû»ú æú• ûë¤ æìæìæ èóô vÇíô vôìíæì èû»úíô ÌìíÜì÷æì ôíë Íû¤ æìæìæ

óüè,%íôìË vÇíô «*x‰ ôíëÈ Íôâìr èûÚìíæë èû»úû¬t¬; «*ìJÜ ðíú ÅÒíç øìíë¯ 1

èô¬Q; Ììâìíóë vóÐéú èÐáìûÖûòìú ×ìr-×ìréëì ÍÛìíûÈ “èûÚìæ-÷÷Þìú” ÌÛÖ¬t¬?

ðú• vö ÷÷Þìë âíÓÖ èóíú «*ô·èç ûì ¼âìäíô äìæìë Ìæã¼èaoÁ¼ì Ôãû Íôåì ¾çèë

ðúæì• ùí§ ßíÒ æì èûÚìæâæt¬›çì ‘öì ™ëg ðú âãÔ¬t¬? ôëì æú• «*x‰ ôëì èæíú’¯

ÍÈ ûÖûòìú ¼ìëì û×ë ×ìrëì ø§ì™æì ôíë• vôÅ vôÅ øëéáìë Ììíù ëìç väíù

“ø§ì” âãÔ¬t¬? ôíë ™Óãâìr øëéáìú øìÐ ôëìë äæÖ• Ììë vô ôíçì èæÔãþçÛìíû

øëéáìë Ôìçìú øãþèÇùç âãÔ¬t¬?-èûóÖì Åùíë èóíç øìëí× øëéáì-ûÖûòìú çìëÈ

èû÷ìë ôëì ðú¯ vâîèÜô è÷Q?ì çÇì t¬Hôéú Ûìûæìë èûôìÐ çìÈ ÍÈ ûÖûòìú èûëÜ

óü,%ìQ? èðí¼íû «*ôìÐ øìú Íû¤ öìëì v¼È «*ôìÐ Ùåìíæìë ¼ìð¼ vóÔìæ• çþìíóë

ôøìíÜ ¼ìÓìëËç õìkìë âãíÔìøìÓÖìíúë âíçì óãùÞèç äãíå Çìíô¯

Ìì¼íÜ• èûuèåÐ Ðì¼ôëì ÍíóíÐ ÚìæèûÚìæ ÷÷Þìë èûôìÐ Ùåìíæìë äæÖ çÇìôèÇç

“ÌìÓãèæô” èÐáìûÖûòìë «*÷Üæ ôíëèæ• ôíëè×Ü ¼ì@¬ŒìíäÖë v¼ûìóì¼& ôëìë Åøíöìùé

40 41

çìðíÜ ¼âìäèûÚìæ ÷÷Þìë Ì†Œùèç ¼ìÓæ ôéÛìíû ¼@¬cûÀ ëìäæéèç-÷÷Þìë váír

vóíÔè×• Ìèç ûí§ì èû«Xûé ôâÞéë âíÓÖß ¼ìÓìëË âìæãí»ë ÚìæùèâÖë «*èç x*ºoì ß

âíæìíöìíùë ÌÛìû• öì çþìíóë èûøãÜ øèëx*â ß ÌìKçÖìù ¼í+Uß äæ¼ìÓìëíËë ôì×

vÇíô èÐáì væßúì ß çìíóë âíæìÛìû ûãíÄ ßÒìë øíÇ èûÐìÜ ûìÓì èðí¼íû ôìä

ôíë¯ èû«Xûé øìèåÞë âíÓÖ “Ì†ŒËé v÷çæì” ß “Ì†ŒËé ôâÞé”-ë ÓìëËì ûºoâïÜ Çìôìú¼âìä-ûóíÜë øìÒ äæùíËë ôì× vÇíô væßúìë ûóíÜ væçìíóë âè¬t¬?,¬›«*¼ïç ôâÞ¼ïè÷äæùíËë ßøë ÷ìèøíú vóßúìë «*ûËçì vóÔì vóú¯

øëûçÞéôìíÜ ¼âìä-èûÚìæ ÷÷Þìë vô\IèÜíç vóíÔè× ùíû»ôíóë ¼ìíÇ ¼ìÓìëË

âìæãí»ë èû¬t¬?ë óïë&¯ ¼ìÓìëË âìæãí»ë ¼ìíÇ ÌQ?ëà ÌìÜìø÷ìèëçìë ÌçÖQ? ÌÛìû¯

Ûì§ì-ôëì çÇÖ-¼¤†Œìðô èóíú ¼ìÓìëË âìæãí»ë ôì× vÇíô çÇÖ èæíú ùíû»Ëì ôëìë

÷Ü¯ Íë èûøëéíç âíæ ðú• ¼âìä èûÚìæ ûì ¼âìä èû«Xû¿¿¿ ¼âìä èæíú vöíôìíæì

÷÷ÞìÈ ¼ØÜ ðíç øìíë öèó ÍÈ ÷÷Þìë «*ìÇèâô èû`óã èðí¼íû äæ¼ìÓìëíËë âíÓÖ

Üãèôíú Çìôì “¼ìÓìëË Úìæ” ûì «*Úì ¼@øíôÞ Ìûèðç ðíç øìèë• vö ¼ìÓìëË Úìæ

ûì «*Úìë ÌÛìíû Ììâìíóë ¼ûí÷íú ÌìQ?èëô «*í÷,%ìIíÜìß âìíÒ âìëì öìú¯ ÍíóíÐ

¼ìÓìëËç “ôÖìèëúìë” ù§ìë ÜáÖ èæíú èô×ã âìæã» ¼âìä-èûÚìæ ÷÷Þìú èÜ: ðæ•

ùíû»Ëì ôíë ÅøìèÓß ÜìÛ ôíëæ• èô¬Q; ¼âìíäë ùèç-«*ô·èç çþìíóë ôìí× ÌäìæìÈ

vÇíô öìú¯

èæíäë ÌèÛÚçìú vóíÔè×• è¼àãë-æ`óé†Œìíâë Ììí`óìÜíæë øë öÔæ ûìâØ‹ å °gç

äæùË vÇíô èûèE× ‰ ðíç ™ëg ôëÜ• çÔæß vôìÜôìçìë «*èÇçöÐì ¼âìäèûÚìæéíóë

Íôåì ûí§ì Ì¤Ð ûìâØ‹í`åë «*èç vâìð ôìèåíú ÅÒíç øìëíÜæ æì• çþìëì èûxHì¼

ôëíÜæ vö• è¼àãë-æ`óé†Œìíâ öìÈ Ùíå Çìôhô æì vôæ èæûÞì÷íæ èäíç Ììûìë

ûìâØ‹í`åë ¼ëôìëÈ øèfâûíà èØíë Ìì¼íû¯ øèfâûíàë ¼âìä-ûì¬t¬?ûçì vÇíô

çÇìôèÇç ÍÈ ¼âìä-èûÚìæéíóë èûèE×ˆ‰çì Ììâìë ¼ìâíæ tø,% ðÜ¯ ¼âìä-

èûÚìæéíóë æìíâ ÍíóíÐ ¼ëôìèë ÌíÇÞë Ìø÷ú ×ì§ì Ììë èô×ã ðú ûíÜ Ììâìë âíæ

ðúèæ¯ âíæ ðíúè×Ü• ÍíóíÐ ¼âìä-èûÚìæ ÷÷Þì èæ×ô ÅE÷ vôìèåë èô×ã âìæãí»ë

èûÜìè¼çì ûÈ Ììë èô×ã æú¯ çþìëì vâìåì ÌíWë vûçæ èæíú ûT ÌÇÞ ûÖú ôíë vóÐ-

èûíóíÐ v¼èâæìë ôíë vû§ìæ ûíå• èô¬Q; èæä ëìíäÖ çþìíóë ÌìíÐøìíÐ Ùãíë vû§ìíæì

äæ¼âìíä vö øèëûçÞíæë vt¬Œìç ûÈí× ‘ôÔíæì «*ôìíÐÖ ôÔíæì ÌQ?ÜÞéæ’• çìë

ùèç«*ô·èçë èûíÐ» vÔþìä ëìíÔæ æì¯ ¼âìä-èû«Xûéëì vöâæ èæíäíóë ¾çèë ôëì

vÐ» ðßúìë ÌìíùÈ Äíë öìú• ¼ëôìèë Ûì»ìú “õ‹ø ÌìÅå” ðíú ôâÞäéûíæ «*íûÐ

ôëíç ûìÓÖ ðú ‘Ííóë Íôåì ûí§ì Ì¤Ð èÐ™ x*èâíô øèëËç ðú’¯ vÐ» äìçéú

t¬HìòÖ ¼âéáì ‘2005-06’ Ìæãöìúé• ÍíóíÐ äæèÐáìë ðìÜ ðÜ• 28 Ðçì¤Ð èÐ™

t¬ã›íÜë âãÔ vóíÔ æì• ûìèô 72 Ðçì¤Ð öìëì «*ìÇèâô ¬t¬?íë t¬ã›íÜ ÛèçÞ ðú• çìíóë

ÌíÓÞíôë vûèÐ âìÓÖèâô ¬t¬?ë ÌûèÓ vøþî×ú æì¯ Ììë âìÓÖèâô ¬t¬?íëë èÐáì vÐ»

ôëíç øìíë âìr 24 Ðçì¤Ð ×ìr ß 14 Ðçì¤Ð ×ìré¯ 2 ÈÅíæít¬›ì-ë ¼ì@eèçô

“ÍõhíôÐæ Øë ÌÜ ¥ v†XìûìÜ âèæåèë¤ èëíøìåÞ”-Í vóÔì öìíE×• ÍíóíÐ ûçÞâìíæ 5¿7

vôìèå èÐ™ ß 7 vôìèåë âíçì ÌGFûíúè¼ v×íÜ-vâíú t¬ã›Ü-èÐáìë ûìÈíë ëíú

vùí×¯ 3

Ííóë èûøëéíç• âïÜç Óæé Íû¤ t¬HE×Ü øèëûìë ÅíÒ Ìì¼ì Íôåì áh° Ì¤ÐÌìâìíóë èÐáìûÖûòìú ÅE÷èÐáìú òìæ øìú Íû¤ çìíóë âíÓÖ Íôì¤Ð «*Çìùç

èûÚìæ÷÷Þìú Ììô·,% ðú Íû¤ vôÅ vôÅ ¼âìäèûÚìæ ÷÷Þìíô “ôÖìèëúìë” èðí¼íû vûí×

væú¯ ¼í`óð væÈ• ÍÈ Ì¤Ðèå ÍíóíÐë èÐáìûÖûòìú çÇìôèÇç ÛìíÜì ×ìr• öìëì

«*÷hë ûÈ âãÔ¬t¬? ôíë øëéáìú «*÷hë æ@¬Hë vøíú “vâÓì” çìèÜôìë Ðéí»Þ èæíäíóë

äìúùì ôíë èæíç vøíëí×¯ Ììë çìíóë ÍÈ “ÌÓÖû¼ìú”-Íë vø×íæ ôìä ôíëí×

v×ìåíûÜìú âìÇìú vÕìôìíæì v¼È Ìì:ûìôÖèå “vÜÔìø§ì ôíë vö• ùìè§-vÙì§ì ÷í§

v¼”¯ v¼ Ìì:ûìôÖ Ìæãöìúé öìëì ùìè§-vÙì§ì ÷í§• çìëìÈ «*ô·ç âìæã»• ûí§ì âìíøë

âìæã»• äéûíæ ¼ØÜçìë «*Óìæ âìøôìèÒ âìæãí»ë ùìè§-vÙì§ì ÷§ìë ¼áâçì ÌäÞæ•

æì ðíÜ äéûæåìÈ ûüÇì¯ ÍÈ óüè,%Ûèà èæíú Ììâìíóë vóíÐ öìëì ÅE÷èÐáìë ¼ãíöìù

øìú• çìëì vóíÐë Ììøìâë ¼ìÓìëË âìæã» çÇì vâðæèç äæ¼âìäíô ÌûÚìë v÷ìíÔ

vóÔíç èÐÔíû çìíç Ììë ÌìfíöÞë èôÀ

Íë ØíÜ ÍíóíÐ çÇìôèÇç èÐèáç âìæã»íóë ¼ìíÇ ÌèÐèáç ûì t¬HGF-èÐèáç

âìæãí»ë óã¬t¬?ë ûÖûÓìæ ¾çèë ðú• èÐèáçíóë âíÓÖ Ììûìë È¤íëèä-âìÓÖíâ èÐèáç

Ììë âìç·Ûì»ìú vÜÔìø§ì ôèëíúíóë âíÓÖ èûÐìÜ ûÖûÓìæ¯ Ììâìë âíæ ðú•

¼âìäèûÚìæ ÷÷Þìë váír ÍÈ ûÖûÓìæ ¼ûí÷íú ûí§ì ûìÓì Íû¤ «*Óìæç ÍÈ ûÖûÓìæ

Çìôìë óëgæÈ ÍíóíÐ ¼âìä-èûÚìæ ÷÷Þì Ìøã,% vÇíô öìú¯ ôìëË öìëì ¼âìíäë ùèç-

«*ô·èç-÷Üæ èæíú Ìæã¼aoìæ ÷ìÜìíûæ• ¼âìíäë ùÛéíë Üãèôíú Çìôì ¼â¼Öì ß

ûÖìèÓIíÜìë ÅÁ¼ Ôãþíä vûë ôëíûæ• ¼âìä-øèëûçÞíæë dynamics vûìÄìë v÷,%ì

ôëíûæ• çþìíóë âæíæ öèó ¼ìÓìëË âìæãí»ë «*èç ùÛéë ÌûÚì ß Nóì¼éæÖ Çìíô•

42 43

Ûìëíçë èõèäåìÜ ûìèËíäÖ ÅíóÖìùøèçíóë Íô «*èçèæèÓ óÜ ÷éæ ¼Øë ôíë Ììí¼æ

Íû¤ v¼Ôìæôìë ûí§ì èçæèå èõèäåìÜ vôì@øìèæ ûìÈóã• ÌìèÜûìûì ß vçæ v¼`å-Íë

ôçÞìíóë ¼ìíÇ ÌìíÜì÷æì ôíëæ• vö èçæèå vôì@øìèæë äˆŠÈ ÷éæíóíÐ• ÷éíæë èæät¬H

øãþèä ß vâÓìÐèk Pìëì øèë÷ìèÜç ÍÈ vôì@øìèæIèÜ ÷éíæë ¼â†Œ ÌÇÞæéèçíç

ûçÞâìíæ 4¿4 Ðçì¤Ð âïÜÖ vöìùìíE× Íû¤ Üá Üá ÷éæûì¼éë ôâÞ¼¤òìíæë ¼ãíöìù¾çèë ôíëí×¯ åìÈâ¼ ÌØ Èèwúì-ë ¼@øìóôéú «*x‰ çhíÜí×• ÷éæ öèó èæíäë

èõèäåìÜ ÌÇÞæéèç èæíä èæú¬QŸË ôëíç øìíë• çìðíÜ Ûìëç vôæ “vâõ Èæ Èèwúì”

¾ûóãÖèçæ ûìäìë ùí§ çhÜíç øìëíûæì¢ 4

øìëíûæì• ôìëË Ììâìíóë ¼âìíä-ëìí,%³ ûÖì: èûÚìæ÷÷Þìë «*èç Ìøìë Nóì¼éæÖ•

¾ûíóèÐô «*öãèk ß øíËÖë «*èç óì¼ ¼ãÜÛ èæÛÞëçì Íû¤ ØÜt¬HëCø t¬HìÓéæ t¬Hôéú

Ûìûæì-è÷Q?ì èûôìíÐë váír ÷—§ìQ? ¾óæÖóÐì¯ ÍÈ ¾óæÖ-óÐìë ×ìø Ììâìíóë ¼âìä-

èûÚìæ ÷÷Þìë váírß ¼ãtø,%¯ Íë Íôåì ÅóìðëË• ÍíóíÐë èûxHèûóÖìÜíú ¼âìäç+U

ø§ìíæìë ûÖûòì ÇìôíÜß• ûì¤Üìú ¼âìä-çí+Uë øìÒÖøã¬t¬?ô væÈ ûÜíÜÈ ÷íÜ¯ ÌÇ÷

öìëì ¼âìä-ç+U ø§íç Ìì¼í×• çìíóë ÌèÓôì¤Ð ûì¤Üì âìÓÖíâ ø§ì™íæì ôíëí×¯

ÍâèæÛìíû èûÚìíæë «*èçèå ÐìÔìú ÅE÷¬t¬?íë øìÒÖ ûÈ ÌèæûìöÞÛìíû È¤íëèäíç

èÜèÔç• t¬HìÓéæçìë Ííçì û×ë øíëß âìç·Ûì»ìú ÅE÷èÐáìë øìÒÖøã¬t¬?ô vôæ ë÷æìôëì öìúæì• Í èæíú vóíÐë ôçÞìûÖèkíóë Ììíóî âìÇìûÖÇì Ììí× ûíÜ vçì âíæ ðú

æì¯

Íôåì ûÖèkùç ÌèÛÚçìë ôÇì ûíÜ vÐ» ôëíûì¯ Íôåì ÌìQ?äÞìèçô ôâÞÐìÜì

ÅøÜíá ôìÒâì„híç ÷éíæë èô×ã æûéæ èûÚìæéë ¼ìíÇ Ììâìë ÌìÜìø ðíúè×Ü¯

vóÔÜìâ• ßíóë «*íçÖíôë ôìí× Íôåì ôíë v×ìå ÜÖìøåø Íû¤ çìíç è÷æì Ûì»ìú

¼â¬t¬? v«*ì†Œìèâ¤ ôëì¯ ÌÇÞìÁ ôè@øÅåìë vÐÔìë äæÖ ßíóë È¤ëìèä vÐÔìë «*íúìäæ

væÈ¯ û¬t¬;ç• øüèÇûéíç Íâæ vôìíæì vóÐ øìßúì öìíû æì vö vóÐ èûíóèÐ Ûì»ìú

Úìæ-èûÚìæ ÷÷Þì ôíë Å ‰èç¼ìÓæ ôëíç vøíëí×¯

Ûìëíç t¬ã›Ü ¬t¬?ë vÇíô ôè@øÅåìë vÐÔìë ûÖûòì ôëí× ¼ëôìë• èô¬Q; ôè@øÅåìíëë

Ûì»ì È¤íëèä¯ ÛìíÜì È¤íëèä æì äìæíÜ ôè@øÅåìë vÐÔìÈ âãÐèôÜ¯ ÍÈÛìíû èûíóèÐ

Ûì»ìë ßøë èæÛÞëçì ÍíóíÐ Úìæ-èûÚìæ ÷÷Þìë váír èûëìå ûìÓìë «*ì÷éë çhíÜ

èóíúí×¯ vö ûìÓìë «*ì÷éë èõèÂíú èæ@¬‰ûíùÞë øíá Úìæ÷÷Þìë ÌìèÂæìú øóìøÞË ¼@¬cû

ðíú ßíÒ æì¯ èÐáì ß ùíû»Ëìú ÅE÷ûíùÞë «*ÓìæÖ ÷Üíç Çìíô• vö ÅE÷ûíùÞë ôìí×

äùíç ûì¼ ôíëæ Íû¤ èûxHì¼ ôíëæ vö äæ¼ìÓìëË Ìè÷íëÈ çþìíóë âçìóÐÞ †ŒðË

ôíë Íôåì Óãaãoâìë ôì„ Ùåìíûæ• vçâèæ ßÈ ¼âìä-ùíû»ôëì èûxHì¼ ôëíÜæ•

ÍëìíäÖ ûìâØ‹í`åë vôìíæì èûôGF væÈ• ðìíç øìíëæì• ûìâØ‹ å-èûíëìÓéëì ¼û ðìßúìú

èâèÜíú öìíû¯ ‘è¼àãë Ììí`óìÜæ èæíú çÇÖè÷r ûìæìíæìë øë ÍâæÈ Íôäæ Ììâìú

ûíÜè×íÜæ• ÌìE×ì ÍëìíäÖ ââçìë èô Ûèû»Öç Ììí× ûÜãæ vçìÀ’

ÍÈ «*¼íà èûÚìæ ÷÷Þìú ¼ëôìèë Ììæãô—ÜÖ ¼@øíôÞ èô×ã ÌìíÜì÷æì «*íúìäæ¯öèóß Íèû»íú öíçì ôâ ÌìíÜì÷æì ôëì öìú• ççÈ ÛìíÜì¯ èûuèåÐ Ðì¼ôíóë âíçìÈ

çÇìôèÇç t¬HìÓéæ Ûìëíçë Ðì¼ôôhÜß ÍíóíÐ Úìæ-èûÚìæ-÷÷Þìë èûôìÐ èæíú

èû`óãâìr Ûìèûç ûíÜ âíæ ðú æì¯ Íë ¼ì@eèçôçâ «*ôìÐ• Ììíâèëôì ¼Øíë èùíú

«*ûì¼é Ûìëçéúíóë ¼Ûìú «*Óìæâ¬QŸé æíë\ vâìèóë ÅE÷èôç Ûì»Ë• vöÔìíæ èçèæ ùûÞ

ôíë ûÜí×æ• Ììíâèëôìú ¼û vóíÐë vÜìô Íí¼ Çìíô• Ììë Ûìëíçë vÜìô ¼ìëì

øüèÇûéíç ×è§íú öìú• Ììâëì èûèÛ ‰ vóíÐ vâÓì ¼ëûëìð ôíë Çìèô¯ t¬Hú¤ «*Óìæâ¬QŸé

ÍíóíÐë vâÓì ÌæÖíóíÐë øì÷ìíëë øíá ßôìÜèç ôëí×æ• Íë vÇíô Üyìë Ììë

èô ðíç øìíëÀ ¼ìëì øüèÇûéíô èçèæ äìæìæ èóíÜæ• ÍíóíÐ vâÓìë vöìùÖ òìæ væÈ•

¼@‡ìæ væÈ• «*íúìäæ væÈ¯ çíûÈ vçì èçèæ ÌæÖ vóíÐ vâÓì øì÷ìë ðßúìë

èû»úèåíô ÅÁ¼ìèðç ôëí×æ¢ âäìë èû»ú ðÜ• Íôèóíô öÔæ «*Óìæâ¬QŸé èûíóíÐ

vâÓì øì÷ìíëë øíá ßôìÜèç ôëí×æ• ÌæÖèóíô èô¬Q; çÇìôèÇç “Å ‰úæ”-Íë äæÖ

ÍÈ Ðì¼ôëìÈ èûíóèÐ øãþèä-«*öãèk ß vâÓìë ßøë ÷—§ìQ?Ûìíû èæÛÞë ôíë ëíúí×æ¯èûíóíÐë ßøë Ûìëíçë èæÛÞëçì «*¼íà ¼ì@eèçô Íôåì Ôûë ðÜ ½ 2014

¼ìíÜë Ìí=ìûë âìí¼ Ûìëç ¼Øë ôíëí×æ Ììâìäæ• âìÈí¹ì¼Øå• vØ¼ûãô ß

IùÜ-Íë ôçÞìûÖèkëì¯ ûÜì öìú ÍÈëôâ ôíúôèå èûíóèÐ vôì@øìèæ ‘Ííóë âíÓÖ

èØYøôìåÞ• öìë 80 Ðçì¤Ð âìèÜôìæì èûíóèÐ èûèæíúìùôìëéíóë ðìíç• ¼ûí÷íú vûèÐ

¾ûóãÖèçæ °íûÖë ûìèËäÖ ôíë/ IùÜ Ììë vØ¼ûãô ÍíóíÐ ¼ìâìæÖ ôâÞé-èæíúìù ôíë

èõèäåìÜ èûÚìøíæë 75 Ðçì¤Ð Ììú ôíë• âìÈí¹ì¼Øíåë Íôí÷èåúìøæìë ôÇì

ûÜìÈ ûìTÜÖ’ Ûìëíçë °gç vûí§ ÷Üì èõèäåìÜ ûìäìíëë è¼¤ðÛìù ôZì ôíë

vëíÔí×¯ Ìí=ìûíëë vÐ» ¼:ìíð äìøìèæ ¼¤òì ¼ØåûÖìíWë ôçÞì âì¼ìöèÐ ¼æ

Ûìëç ¼Øë ôíëí×æ Íû¤ èçèæ Ûìëíçë èõèäåìÜ ÌÇÞæéèçíç 10 èûèÜúæ õÜìë

èûèæíúìíùë ôÇì vÙì»Ëì ôíëí×æ¯ Ííç Ììâìíóë vóÐéú ôçÞìûÖèkëì öìëøëæìÈ

ÌìðLìèóç¯ Íë èûøëéíç ÷éíæë ×èûåì vóÔì vöíç øìíë¯ âìr èô×ãèóæ ÌìíùÈ

44 45

øèëíûÐ ß ùËâìÓÖâÌìæ`óíâìðæ ôë

«*èçèóæ ¼ôìÜ vûÜìú• “ôÜôìçì ô” vëèõß všÐíæ “«*ìçÖèðèô” æìíâë Íô ÌæãVìæ

ðú¯ ÌæãVìæ ÷ÜìôìÜéæ• vâìåìâãèå Ûìíû ¼ìçåì ôhè§ æìùìó• ûìè§ë vôÅ æì vôÅ

vëèõß v¼íåë ÛèÜÅâ ûìè§íú vóæ¯ ßÈ ¼âíú Ììûðìßúìë Ôûë ûÜì ðú_

ôÜôìçì ß çìë øìxHÞûçÞé Ì˜íÜë¯

ûìè§ vÇíô vûèëíú ôâÞòíÜë èóíô ÷Üíç ™ëg ôèë¯ çÔæß ûìí¼ ûì vå³æ

èæçÖöìréíóë âãíÔ ™èæ Ììûðìßúì èæíú èåèÛ èæÅä èô ûíÜí× çìë ôÇì¯ Ìíæô

¼âú ÌìíÜì÷æì vûÐ äíâß öìú¯ øèëíûÐ óï»Ë ðíE×• v†XìûìÜ ßúìèâÞ¤ ðíE×• ùëâ

ûì§í×• ûüè,%øìíçë èÒô væÈ• ûOøìç ûì§í×_ Ííðæ æìæì ûkíûÖ vûìÄì öìú vö

øèëíûÐ èæíú ¼ìÓìëË âìæã»ß Ììä vÔþìäÔûë ëìÔí×æ¯ Ìíæíôë ûkíûÖë âíÓÖ

vÇíô ÍôÇì vûìÄì öìú vö çìíóë vûèÐëÛìù çíÇÖë ÅÁ¼È ðÜ ¼¤ûìóâìÓÖâ¯

vÔìÜìíâÜì Í¼û Ìì±ìú• ¾ûÒôÔìæì vÇíô ™ëg ôíë vå³æ ô@øìåÞíâí`å• øèëíûÐ

èæíú ÅíPù ™íæ âíæ ðú vö øèëíûÐ èæíú ¼í÷çæçì ûì§í×¯ Ììëß âíæ ðú•

ÍÈ ¼í÷çæçì ûì§ìíç û§ Û—èâôì Ììí× ùËâìÓÖíâë¯

Ìt¬Héôìë ôëìë Åøìú væÈ vö ¼ãVãÛìíû øèëíûÐ vóÔÛìíÜë äæÖ ÷ìÈ äæùíËë

Ì¤Ð†ŒðË¯ ÍÈ Ì¤Ð†ŒðË ¼ãèæèfç ôëíç óëôìë ¼í÷çæçìë «*¼ìë Ììë Ííáír

ùËâìÓÖíâë Û—èâôì Ìøèë¼éâ¯ øèëíûÐ èæíú Ìì†Œð vóíÔ âíæ ðú ùËâìÓÖâ ÍíóíÐ

Íô ¼óÇÞô Û—èâôì øìÜæ ôëí×¯

èô¬Q; öÔæ vóèÔ øì§ìë ëì¬t¬?ì vÇíô ™ëg ôíë èøôèæô tøíå örçr äJìíÜë

¬t¬?ïø• ùì× vÇíô Ôí¼ ø§ì ™ôíæì øìçìíô ëì¬t¬?ìë øìíÐ Åøã§ ôíë vøì§ìíæì• çìß

Ììûìë vôìíæì ùìí×ë vùì§ìú• ¼¤ëèáç ÌëíËÖ ûæíÛìäæ óíÜë ÅE÷ëíû ¼ìÅw ûR

¼âìäèûÚìæ ÷÷Þì ÌæÖçâ ôÖìèëúìíëë âìÓÖâ ûì èûÜìè¼çì ×ì§ì Ììë èô×ã æú¯ Ììë

èæ@¬‰ûíùÞë ôìí× ¼âìä-øèëûçÞíæë äæÖÈ ¼âìä-÷÷Þì ÌìûÐÖô ûíÜ âíæ ðú¯ Íô

ôÇìú• èæ@¬‰ûíùÞë èû÷ëË ×ì§ì ÍíóíÐ Ììë öìÈ vðìô ¼âìä-èûÚìæ èûôìÐ ¼@¬cû ðíû

ûíÜ âíæ ðú æì¯

¼ïr½

1¿ vä èû Í¼ ðÖìÜíõæ-Íë What Ails Indian Science vÜÔìú ÍÈ ÌèÛÚçìë ûËÞæì

Ììí×• ¼ïr ½ http:/www.iisc.ernet.in.

2¿ 2005-06 ¼ìíÜ ÌæãèVç äìçéú øìèëûìèëô t¬HìòÖ ¼âéáì (NFHS-3) Ìæãöìúé¯

3¿ åìÈâ¼ ÌØ Èèwúì• 18 äãæ 2014¯

4¿ åìÈâ¼ ÌØ Èèwúìë ¼@øìóôéú• 29 Ìí=ìûë 2014¯

46 47

«*¼àç ÅíGXÔ ôëì öìú vö vôûÜ ¼ì¤ûìèóôëìÈ vö øèëíûÐíô ÌìíÜì÷æìú ûìó

èóíú vùí×æ• çì æú¯ ¼âìäèûÚìæéëìß «*Çâ èóíô• Íâæèô èû¤Ð Ðçìjéë

âìÄìâìèÄ ¼âú øöÞQ?• øèëíûÐíô èûíÐ» Iëg& èóíç ÷ìæèæ¯ çìíóë âíæ ðíúè×Ü•

¼ìâìèäô ¼@øôÞÈ ¼âìä èæíú ÌìíÜì÷æìë èû»úû¬t¬; âìæãí»ë ¼âìíäë ¼ìíÇ

«*ìô·èçô øèëíûíÐë ¼@øíôÞë Iëg&åì çìëìß «*Çâ èóíô ùÛéëÛìíû ÅøÜèBo ôëíç

øìíëæèæ¯

èô¬Q; øíë ¼¤ûìóâìÓÖâ ß ¼âìäèûÚìæ• ÍÈ óã-äìúùìíçÈ øèëûçÞæ vóÔì öìú¯

¼¤ûìóâìÓÖíâë váír ÜáËéúÛìíû øèëèòèçë ûóÜ ™ëg ðú ÅèæÐíÐì ¼+íëë øë

vÇíô¯ ¼ì¤ûìèóôëì Ìíæíô âíæ ôëíç ™ëg ôíëæ vö ûì¬t¬?û ¼@øíôÞ ÓìëËìíôß

“«*¬t¬;ç ôíë” Åøòìøæ ôëíç ðú¯ ¼ãçëì¤ øèëíûÐíôß vôûÜ óüÐÖâìæ ûì¬t¬?û

èðí¼íû ¼èëíú æì vëíÔ• çìëß Åøòìøíæë èû»úåì Ûìûì äëgèë¯ ÍëôâÛìíû

¼¤ûìóâìÓÖíâë âíæìÛìû ûóÜìíç ™ëg ôíë¯ øìÐìøìèÐ• øüèÇûéíç øèëíûÐ ûþì÷ìíç

æìæì ÅíóÖìùß ™ëg ðú¯ ™ëg ðú û×ë û×ë “ÌìÇÞ võ” ûì “û¼ãaoëì èóû¼” øìÜæ¯

ÍÈ ÌæãVìæIíÜì ¹âÐ ¼¤ûìóâìÓÖíâ òìæ vøíç ™ëg ôíë¯ ÅèæÐíÐì èçúì+ë-

÷húì+ë ¼ìíÜ Ðèk-Ùìåèç ‘ÍæìèäÞ ¹ìÈè¼¼’ ðú¯ v¼åì èæíúß «*ìô·èçô ¼@øó

¼@øíôÞ øèfèâ vóÐIíÜìíç è÷Q?ìÛìûæì ûìí§¯ ¼¤ûìóâìÓÖíâë ¼¤ûìó øèëíûÐæì ß

ÌìíÜì÷æìíç v¼È ÅíPù «*èçØèÜç ðú¯ çíû v¼ ¼âíú èûxH¬t¬?íëë øèëíûÐ ¼â¼Öì

èæíú Ôãû vûèÐ ÌìíÜì÷æì ðúèæ¯ ç·çéú èûíxHë øèëíûÐ ¼¤¹ìQ? èû»úß øèfèâ

¼¤ûìóâìÓÖíâë æäíë èûíÐ» Ììí¼èæ¯ Ííáír øèëûçÞæ Ììí¼ ÅèæÐíÐì ÌìèÐë

óÐíôë âìÄìâìèÄ ¼âú vÇíô¯ ÅèæÐíÐì Ì,%ÌìèÐ ¼ìíÜ †Œé,‡ôìíÜ «*÷„ ùëâ øí§¯

çìëøë øüèÇûé äãí§ “èûxH ÅÃìúæ” èæíú ÅíPù ûì§íç Çìíô¯ ¼¤ûìó âìÓÖíâß

èû»úåì Ììëß vûèÐ vûèÐ ôíë Iëg& vøíç ™ëg ôíë (Hannigan 1995)¯

¼âú öç ù§ìú• øèëíûÐ èæíú ÌìíÜì÷æì ß Ìì†Œð çç vûí§ ÷íÜ¯ Íôèû¤Ð

Ðçìjéíç vôûddÜdd våèÜèÛÐæ °gç äæè«*ú ðú¯ øèëíûÐ èæíú ÌæãVìæ ¼@e÷ìë ôëì

èûèÛ ‰ ÷ÖìíæÜ_ vöâæ æÖìÐæìÜ èäß†ŒìèØô• èõ¼ôÛìèë• ÌÖìèæâÖìÜ «XÖìíæå_ ÈçÖìèó

«*÷hë øèëâìíË óÐÞôíóë óüè,% Ììô»ÞË ôíë¯ øèëíûÐ èæíú æìæìæ äìæÞìÜ «*ôìèÐç

ðíç Çìíô/ Ìíæô ¼¤ûìóøír æìèâ øèëíûÐèûóíóë vÜÔìß èæúèâç Ûìíû «*ôìèÐç

ðíç Çìíô¯ øèëíûÐ ¼¤¹ìQ? ÷ÜèE÷rß ûì§íç Çìíô ¼¤ÔÖìú¯

ûìäìíæì èô¤ûì çÇìôèÇç èÐèáç Û°íÜìíôë «*ôìíÐÖ Óïâøìæ_ çÔæ «*x‰ äìíù•

¼èçÖÈ èô ùËâìÓÖâ øèëíûÐ èæíú ¼í÷çæçì ûì§ìíç vøíëí×À æì èô øèëíûÐ èæíú

ùËâìÓÖâ vôûÜ æìæì çÇÖ äìèæíú vùí×• èô¬Q; ôçÞûÖíûìÓ äìùìíç øìíë èæ¢

ùËâìÓÖâ öíÇ,% øèëâìíË ÅÁ¼ìð äìùìíç øìíëèæ âìæã»íô øèëíûÐ ëáìú Íèùíú

Ìì¼íç¢

øèëíûÐ ¼¤ëáíËë váír ùËâìÓÖâ ôç û§ Ìûóìæ ëìÔíç øìíë çì ôíúôèå

ÅóìðëíË øèë,¬›ìë¯ óã-ðìäìë ¼ìíÜ Ûìëçéú Åøô—íÜ ¼ìâãè°ô «*ìËéíóë èæèûÞ÷ìíë ðçÖì

èæíú ¾çèë ðú çÇÖè÷r_ “vÐìë¼ ÌØ ¼ìÈíÜA”¯ èæâÞìçì âìÈô øìí„¯ ÍÈ çÇÖè÷r

¾çèëë øë Ûìëç ¼ëôìíëë ßøë ÷ìø ¼üè,% ðú ß ¼ëôìë ÍÈ ðçÖì ûao ôëíç

ÌìÈæ «*Ëúæ ôíëæ¯ Ììíëô çÇÖè÷r¯ “ÌÖìæ ÈæôæíÛèæíú`å å³ãÇ”• ¼ìëì øüèÇûéíç

“v†XìûìÜ ßúìèâÞ¤”-Íë èû»íú óüè,% Ììô»ÞË ôíë¯ ÍÈ çÇÖè÷írë âìÓÖíâ øèëíûÐ-

¼í÷çæçì ûì§ìíæìë äæÖ èûøãÜ øèëâìË ÌÇÞß ¼¤ùüðéç ðú¯ ™Óã çÇÖè÷rÈ æú•

ðèÜÅíõë óãÈ èûÔÖìç ÷ÜèE÷r_ “èó võ ÌìØåìë åhâíëì” ‘2004’ ß “Ìûçìë”

‘2009’_ ¼ìëì èûíxHë âìæã»íô Ûìèûíú vçìíÜ øèëíûÐ èæíú¯ ÍÈ ÍôÈ ôìä

ôíëí× Ììëß Ìíæô æìâôëì ÷ÜèE÷r• vöâæ_÷ìúæìíšìæ ‘1974’• ¼úíÜ`å †Œéæ

‘1973’• ôúìèæ¼ôìåè¼ ‘1982’• vðìíåÜ ëìÈõìë ‘2003’• ØìæÞ ùìÜé ½ èó Üìš

vëÈæ Øíëš ‘1992’• ÷ìúæì è¼æíõ‹ìâ ‘1979’• Íèëæ ûuíôìèÛ÷ ‘2000’• ßúìÜ-

È ‘2008’ ÈçÖìèó¯ Í×ì§ì Ììëß Ìíæô ÷ÜèE÷r ß çÇÖè÷írë ôÇì ÅíGXÔ øìßúì

öìú vöIíÜì øèëíûÐ èæíú æìæìæ ¼â¼Öìë èóíô óüè,% Ììô»ÞË ôíëí×¯

ÍÔìíæ ÅíGXÔ ôëì óëôìë vö øèëíûíÐë ßøë ÍÈ æäëåì èô¬Q; ûëìûë è×Ü

æì¯ ¼+íëë óÐíôë Ììíù øèëíûÐ ¼¤¹ìQ? èû»ú vçâæÛìíû Ìì¼íç vóÔì öìúèæ

øèfèâ ÷ÜèE÷ír¯ ÍôÈ ôÇì øèfèâ ¼¤ûìóâìÓÖâ ¼@øíôÞß «*íöìäÖ¯ ÅèæÐíÐì

¼+íëë Ììíù• ¼¤ûìóâìÓÖíâß øèëíûÐ òìæ vøíúí× ¼ìâìæÖ¯ èô×ã èûíÐ»Úëì çìë

ôìëËß Ôãþíäí×æ¯ çìíóë âíç• ¼ì¤ûìèóôëì Íô ¼âú Ûìûíçæ vö «*ô·èç•

øèëíûÐ_ ¼û ÍâèæíçÈ óüÐÖâìæ• ûì¬t¬?û¯ øèëíûÐ óï»Ë ûì «*ìô·èçô èûøöÞú âìæã»

ÍâèæíçÈ èæíäëì vóÔíç øìæ• ûì ûãÄíç øìíëæ¯ çìÈ ¼ì¤ûìèóôíóë èóô vÇíô ÍÈ

èû»úIíÜìíô ÌìÜìóìÛìíû ÌÇûì Í èæíú Ìèçèëk èô×ã vóÔìíæìë ß ûÖìÔÖì ôëìë

èô×ã væÈ (Hannigan 1995)¯

48 49

¼ãíöìùåìë v¼Ûìíû ¼PÖûðìë ôíëèæ_ Í ôÇì ûÜíÜ ðúíçì Ôãû vûèÐ èâíÇÖ ûÜì

ðíû æì¯ ÅèæÐíÐì ÌìèÐë óÐíô øèëíûÐ ¼¤ëáíËë ûìçÞì èæíú óïëóÐÞíæë óãèå èåèÛ

è¼èëúìÜ äæè«*ú ðú¯ Íôèåë æìâ “ëáô” Ììë Íôèå “Ìì«Fã ÌìÅë øì«Fã”¯ èô¬Q;

øëûçÞéôìíÜ è¼èëúìÜ èæâÞìçìíóë âíÓÖ øèëíûÐ èæíú Ôãû vûèÐ Ìì†Œð Üá ôëì

öìúèæ¯ øèëíûÐ èæíú ÓìëìûìèðôÛìíû ¼¤ûìó øèëíûÐíæ Ìíæô ÷ÖìíæÜÈ èûíÐ»

Íôåì Ìì†Œð vóÔìúèæ¯ Ííáír Íæ¿èõ¿ èåèÛ ÷ÖìíæíÜë Óìëìûìèðô ¼¤ûìó ÌæãVìæ

“ûËÞ ßúìÈ<” ûÖèç¹â¯ Ûìëíçë èûèÛ ‰ ¼¤ëèáç ûæì˜íÜë ûçÞâìæ Ìûòìë è÷r

çhíÜ ÓëìÈ ÍÈ õôhíâ`åìèë è¼èëíäë Åí!ÐÖ¯ Íëôâ ÌæãVìæ èûèÛ ‰ ÷ÖìíæíÜ Ììëß

vûèÐ ôíë ðßúì Åè÷ç¯ øìÐìøìèÐ• øèëíûÐ èæíú õôhíâ`åìèë èØÜddâ Ììëß vûèÐ

ôíë ¾çèë ðßúì óëôìë¯ Ììë öì ¾çèë ðíE×• çìíóëß «*÷ìë «*íúìäæ¯ Ûìëç

Í¼û èóíô ÌíæôåìÈ èøè×íú¯ ÌQ?ç vçâæåìÈ âíæ ðú¯

ÍáíË Í «*¼íà Íôåì øèë¼¤ÔÖìæ ÅíGXÔ ôëì vöíç øìíë¯ óã-ðìäìë v÷ì!

¼ìíÜë vØûugúìèë âìí¼ ÅÈèôíøèõúìú ÅíGXÔ ôëì 77èå øèëíûÐ ¼¤¹ìQ? çÇÖè÷írë

çìèÜôìú Ûìëç ¼¤¹ìQ? çÇÖè÷r âìr óãèå¯ ÅÈèôíøèõúìë ßíúû¼ìÈíåë çíÇÖë

†ŒðËíöìùÖçì èæíú æìæì ¼àç «*x‰ vçì Ììí×È¯ èô¬Q;• Íôåì èû»ú ðúíçì Íë âíÓÖ

vÇíôß Ìþì÷ ôëì öìú_ Ììâìíóë Ûìëçûí»Þ øèëíûÐ ¼¤¹ìQ? çÇÖè÷r ¾çèë ß çìë

«*÷ìíëë ûÖìøìëåì ÍÔæß v¼ëôâ Iëg& øìúèæ¯

Íûìë çÇÖè÷r vÇíô v÷ìÔ vØëìíæì öìô ôìèðèæè÷írë èóíô¯ v¼Ôìíæ Ìûòì

Ììëß ôëgË¯ èûèÛ ‰ äíæë ¼ìíÇ ôÇì ûíÜ vóíÔè× vö ÌíæíôÈ øèëíûíÐë ùGF èæíú

vôìíæì Ûìëçéú ÷ÜèE÷írë ôÇì âíæ Ììæíç øìíëæèæ¯ öìëì vøíëí×æ• çìëì æìâ

ôíëí×æ “¼íØó ðìèç¯” èô¬Q; èûÔÖìç ÷ÜèE÷r øèë÷ìÜô çøæ è¼¤ð èæèâÞç ÍÈ èðè`ó

×èûèå âãèk øìú 1978 ¼ìíÜ¯ çìëøë 2014 ¼ìÜ øöÞQ? âìæãí»ë âíæ ëìÔìë âíçì

×èû vö ðúèæ ‘vö vóíÐ Íç è¼íæâì ¾çèë ðú’• v¼åì vûÐ ÌìfíöÞë¯ Ììíëôûìë

Ûíú Ûíú ÅÈèôíøèõúìë øèë¼¤ÔÖìæ ÅíGXÔ ôèë¯ óã-ðìäìë v÷ì! ¼ìíÜë vØûugúìèë

âìí¼ vóÔì öìíE× vö øèëíûÐ ¼¤¹ìQ? 22èå ôìèðèæè÷írë çìèÜôìú òìæ øìßúì

Ûìëçéú ÷ÜèE÷r âìr Íôèå_ ÍÈ÷¿ åh¿ ß¯ èô¬Q; ÍÈ ÷ÜèE÷rèåß èÒô ÌíÇÞ øèëíûÐ

¼¤¹ìQ? èû»íú æú¯ Íèå âïÜç óèáË Ûìëíçë æóéë äÜ èæíú èûûìóíô èÙíë¯

Ììûìëß ûíÜè×• ÅÈèôíøèõúìë çÇÖ èæíú ¼â¼Öì Ììí×¯ èô¬Q;• øèëíûÐ èæíú

¼ì@eèçôôìíÜ Ûìëíçë è÷rß Ìíæôåì Íëôâ¯ ¼¤ûìóøír øèëíûÐ èæíú

èëíøìèåÞ¤ vûí§í×¯ øèëíûíÐë æìæìæ èû»úÈ ¼¤ûìíó ÅíÒ Ìì¼í×¯ èô×ãèóæ Ììíù•

ôÜôìçì vÇíô «*ôìèÐç èûèÛ ‰ ¼¤ûìóøír øèëíûÐ ¼¤¹ìQ? èëíøìåÞ-Íë ¼¤ôÜæ

«*ôìÐ ôíëí× “èóÐì” æìíâë Íôèå vt¬HE×ìí¼ûé ¼¤òì¯ èçæ û×íëë_ 2008• 2009

ß 2010 ¼ìíÜë ¼¤ôÜæIíÜì «*ôìèÐç ðíúí×¯ ÍIíÜì vÇíô vóÔì öìíE× vö

øèëíûÐ ¼¤¹ìQ? èûèÛ ‰ Óëíæë Ôûë ¼¤ûìóørIíÜìíç òìæ vøíúí×¯ vöâæ_Ììûðìßúì

øèëûçÞæ• èûèÛ ‰ Óëíæë óï»Ë• èûèÛ ‰ ÌìûäÞæì• äíÜë ¼â¼Öì• ¼ûãä èæÓæ ß

¼¤ëáË• Åøô—íÜë øèëíûÐ• ¾äûÊûè÷r• Ì«*÷èÜç Ðèk• âìæã»-ø™ ¼¤Ùìç•

äÜìÛ—èâ vûìäìæ ÈçÖìèó¯

Ûìëíçë «*Çâ ¼ìèëë È¤íëèä ¾óèæô “èó èð`óã” èûùç vûÐ ôíúô û×ë Óíë ¼ìëì

û×íëë Iëg&øïËÞ øèëíûÐ¼¤¹ìQ? vÜÔìIíÜìíô Íôr ôíë «*ôìÐ ôëí× èûíÐ»

¼¤ÔÖì_ “èó èð`óã ¼ìíÛÞ ÌØ ÍæÛìúëæíâ`å”¯ ÍÈ ¼¤ôÜæIíÜì vÇíôß vóíÐë

øèëíûíÐë èûèÛ ‰ èóô èæíú ÓìëËì ôëì öìú¯ ¼@eèç• Ûìëíçë ÷ìëèå «*Çâ ¼ìèëë

È¤íëèä ¾óèæôíô ùíû»Ëì ôíë «*ôìèÐç Íô ùíû»Ëìøír vóÔì öìíE× vö øèëíûÐ

¼@øèôÞç èûèÛ ‰ èû»ú ¼¤ûìóøír òìæ øìíE×• vöâæ_äÜûìúãë øèëûçÞæ• èûxH

ÅÃìúæ• óï»Ë• ûæÖ«*ìËé• Ðèkë ûÖûðìë• øèëíûÐ ¼¤ëáË• ÔìóÖ ¼ãëáì• «*ìô·èçô

èûøöÞú ÈçÖìèó (Durrani & Parveen 2013)¯

¼¤ûìóør vö øèëíûÐ ¼¤¹ìQ? æìæìæ èû»íú vÔþìä èæíE×• ™Óã çìÈ æú¯

¼¤ûìóøír èûíÐ»Úóë ôÇìß òìæ øìíE×¯ Ììä øèëíûÐèûóëìß ôÜâ Óíëí×æ¯

ÅóìðëË èðí¼íû ûÜì öìú vö âìíæôì ùìèao ß èûªã v¼ðùìÜ-Íë vÜÔì• È¤íëèä

¾óèæô “èó všå¼âÖìæ”-Í èæúèâçÛìíû vûíëìíE×¯ øèëíûÐ ¼¤¹ìQ? äìæÞìÜß vûë

ðíE×• vöâæ “õìÅæ åh ÌìÇÞ ” ûì¤Üìíçß vóÔì èâÜû Í Óëíæë øèrôìë_ vöâæ

“ûæ”• vöâæ “ÌìëËÖô” ÈçÖìèó¯

öèóß Ûìëíç ¼¤ûìóøír øèëíûÐ èæíú ÌìíÜì÷æì ÌíæôÔìèæ vûí§í×• èô¬Q;

våèÜèÛÐæ ûì ÷ÜèE÷írë váír v¼ëôâåì ðúèæ¯ våèÜèÛÐíæë ¼ãèûíÓ ðÜ• èæ×ô

“™ôíæì Ôûë” øèëíûÐíæë ûìÈíëß ¼ãíöìù Çìíô õôhíâ`åìèë èØÜddâ ûì èåèÛ

è¼èëúìíÜë âìÓÖíâ vôìíæì èû»ú âìæãí»ë æäíë Ììæì• v¼È ¼ìíÇ v¼ èû»íú

¼í÷çæçì ûì§ìíæì¯ èô¬Q;• øèëíûíÐë váír ÌQ?ç• Ûìëçéú våèÜèÛÐæ v¼È

50 51

ß ÌæÖìæÖ øãæûÞÖûðìëíöìùÖ °íûÖë èë¼ìÈèôY¤-Íë ûÖûòì ôëíç• È-ûäÞÖë èû»úèåíô

¼âìÓìæ ôëíç¯ Íë øìÐìøìèÐ• ÍÈ ÌíÇÞë Íôåì û§ Ì¤Ð ûÖû´ç ðú 600-ë

vûèÐ †Œìíâ v¼îëÜ.íæë ¼ãèûÓì vøþîí× èóíç (http://green.ndtv.com)¯

ÍÈ ÍôÈ èâèõúì ðìÅ¼ Íæ¿èõ¿èåèÛ• õèûLÅ õèûLÅ ÍØ-Èèwúìë ¼ìíÇ Ììíëôèå

«*÷ìë ÌæãVìæ ™ëg ôíë 30 äìæãúìèë• 2010¯ Íë tøæ¼ë è×Ü våèÜôâ vôì@øìèæ

Íúìëí¼Ü¯ Ûìëíç ûìíÙë ¼¤ÔÖì vö Ôãû °gç ôíâ Íí¼í×• v¼ ¼@øíôÞ ¼í÷æçì

ùí§ çhíÜ ûìÙ ¼¤ëáíËë Åøöãk øèëíûÐ ¼üè,% è×Ü ÍÈ «*÷ìíëë Åí!ÐÖ¯ «*Çâ

û×íëë «*÷ìë vÐ» ðú Íôåìæì ûìíëìÙ–åìë våèÜèÛÐæ ¼@e÷ìë ÌæãVìíæ ‘våèÜÇæ’¯

ÍÈ ÌæãVìíæë âìÓÖíâ ¼âìíäë èûèÛ ‰ Ì¤íÐë èûèÐ,% ß ¼ìÓìëË âìæã»ëì Íèùíú Íí¼

ëìäÊæèçô væçìíóë ôìí× Ììíûóæ ôíëæ ûìÙ ¼¤ëáíËë ÅíóÖìùíô ¼ØÜ ôëìë

äæÖ¯ ¼óÇÞô ¼ì§ì èóíú væçìíóëß Ìíæíô Íèùíú Ììí¼æ¯ èûèÛ ‰ ÌæãVìíæë âìÓÖíâ

ôíúô vôìèå åìôì vçìÜì ðú¯ øíë ÍÈ ÌÇÞ óìæ ôëì ðú “ëÖìèøõ vë¼øA ÈÅèæå”-

vô¯ ÍÈ ÅíóÖìíùë èPçéú ûí»Þ• ¼í÷çæçì ûì§ìíç• èóèGXíç Ììíúìèäç ðú Íô ôìë

ëÖìèÜ¯ Íúìëí¼Ü-Íë ¼ìíÇ ôæèšèåÅÐæ ôYìû ÌØ Èèwúìß è×Ü ÌæÖçâ Ììíúìäô¯

Ì¤Ð†ŒðËôìëéíóë âíÓÖ èûèÐ,% ûÖèkíóë øìÐìøìèÐ ¼ì¤¼óëìß è×íÜæ¯ ç·çéú ûí»Þ

èûèÐ,% ÷ÜèE÷r èÐGFé ÌèâçìÛ ûE÷æ t¬Hú¤ Íôèå Ü@¬Hì våèÜèÛÐæ ÌæãVìæ ¼˜ìÜæì

ôíëæ¯

èûèÛ ‰ ÌìøóôìÜéæ Ìûòìú_ vöâæ âìæã»-ø™ ¼¤Ùìç• v÷ìëìèÐôìë vëìíÓ

åðÜóìèë• ÌëíËÖ Ìè†‰èæûÞìøË_ ÈçÖìèó váír ûæó:ëíô Íû¤ èûèÛ ‰ vt¬HE×ìí¼ûé

¼¤ùÒæíô Ììëß øìëóÐÞé ôíë vçìÜìë äæÖ ÍÈ ÌÇÞ ûÖûðìë ôëì ðíû• Íâæ vÙì»Ëì

ôëì ðú (tiger.ndtv.com/)¯

Íæ¿èõ¿èåèÛ-ë âíçì “èä èæÅä” ÷ÖìíæÜíôß vóÔì vùí× øèëíûÐ ¼í÷çæçì «*÷ìë

ôâÞ¼ïè÷ èæíú Íèùíú Ìì¼íç¯ “èä èæÅä” 2010 ¼ìíÜë 5 äãæ ™ëg ôíë “âìÈ ÌìÇÞ

âìÈ èõÅèå” æìíâë «*÷ìë ôâÞ¼ïè÷¯ öãû ¼âìäíô äÜûìúã øèëûçÞæ ß «*ô·èç-

¼¤ëáíËë ûÖìøìíë ÅíóÖìùé ôëìÈ è×Ü Íë Åí!ÐÖ¯ óìèû ôëì ðú• Íô û×íëë

âíÓÖÈ ÍÈ «*÷ìë ôâÞ¼ïè÷ 5 vôìèå öãûô-öãûçéë ôìí× vøþî×ú¯ ÍÈ ôâÞ¼ïè÷ë Ìà

èðí¼íû• Íô èóíæ 2¿5 Üá †Œìâ ß ¼â¬t¬? väÜìÐðë èâèÜíú 73 Üá ùìí×ë ÷ìëì

Üìùìíæì ðú¯ ÍÈ èûëìå û§ ÅíóÖìù “èÜâôì ûãô ÌØ vëôõÞ¼”-Í òìæ ôíë væú¯

è¼íæâì vö ÍíóíÐ Ôãû vûèÐ ðú æì• çìë Íôåì Èèàç ÍÔìæ vÇíô øìßúì öìú¯

Ûìëíç ûèÜÅíõë âíçì Íç ûí§ì ÷ÜèE÷r èÐGF Çìôì ¼í+Uß vö øèëíûíÐë èóíô

æäë øí§èæ• v¼åì vûÐ Ìûìô ôëìë âíçì¯ øèëíûÐ ¼í÷çæçì ¾çèëíç Íô û§

âìÓÖíâë Åøöãk ûÖûðìë æì ôëíç øìëìëß Íåì Íôåì û§ ÅóìðëË¯ Í èæíú

Ììíáø ôíëí×æ èë÷ìõÞ ÍõßúìõÞ• èöèæ v†Œå èûuíåíæë Íôäæ øèëíûÐ ¼¤ëáË

ôâÞé¯ Í×ì§ìß çìë Íôåì û§ øèë÷ú ðÜ èçèæ øüèÇûéë ¼û÷íú û§ ûæÖ«*ìËé ß

øèëíûÐ èû»úô ÷ÜèE÷r ÅÁ¼û “ßúìÈ< t¶éæ vØèšÛÖìÜ”-Íë «*Óìæ¯ ÍõßúìõÞ

21 vØûugúìèë• 2011-vç “èó èð`óã”-vç «*ôìèÐç Íô ¼ìáìÁôìíë ûíÜí×æ_ ‘If

there is little bit of an attempt from mainstream cinema like Bollywood to

present issues on environment and wildlife, then it help us reach more

audience.’

çíû ÷ÜèE÷ír øèëíûíÐë È¼ãÖIíÜì òìæ æì vøíÜß• ûçÞâìíæ Íô æçhæ «*ûËçì

Üá ôëì öìíE×¯ èØGŠšìëëì vûÐ èô×ã øèëíûÐ-¼í÷çæçì «*÷ìíëë ÌæãVìíæ vöìù

èóíE×æ¯ Ììë Íëôâ ÌæãVìæ Ììíúìäíæ Íèùíú Ìì¼í× èô×ã û§ èâèõúì ðìÅ¼¯

vöâæ Óëì öìô• våèÜèÛÐæ ÷ÖìíæÜ Íæ¿èõ¿èå¿èÛ¿-ë ÌæãVìæ Íæ¿èõ¿èå¿èÛ¿

†ŒéæìÇæ¯ äÜûìúã øèëûçÞæ èæíú ¼í÷çæçì ûüèºo ß †Œìíâë ¾ûóãÖèçèôôëíËë äæÖ ÍÈ

ÌæãVìæèå «*Çâ ™ëg ôëì ðú 2008 ¼ìíÜ¯ Íë âìÓÖíâ èûùç ôíúô û×íë ôíúô

vôìèå åìôìë ÌÇÞ ¼¤ùüðéç ðú¯ vâìåë vôì@øìèæ åíúìåì-ë tøæ¼ëèÐíø ÍÈ

ÌæãVìíæë ¼ìíÇ öãk ðæ ¼¤ùéç• ÷ÜèE÷r ß ¹é§ì äùíçë ûT èûèÐ,% ûÖèk&_

ôÖìåèëæì ôìÈØ• èóúì èâäÞì• ëËûéë ôìøãë• IÜäìë• Ðìûìæì Ììäèâ• Ï»ì

Å(ãø•è«*úìWì v÷ìø§ì• ÐìðëgÔ Ôìæ ß ôëË väìðë• èÐGFì vÐÒé• öãûëìä è¼¤ «*âãÔ¯

âÖìëìÇæ âÖìæ èâèÜ`ó v¼ìâìÜ ûT èôíÜìèâåìë vóî§æ ¼í÷çæçì «*¼ìíë¯ çþìë 2012

¼ìíÜ 30 èóíæ 1500 èôèâ vóî§íô èÜâôì ûãô ÌØdd vëôõÞ¼ èûxH vëôíõÞë t¬Héô·èç

äìæìú¯ øèëíûÐ â¬QŸé• çÁôìÜéæ äúëìâ ëíâÐ ß Ì-è÷ëì÷èëç Ðèk ó:íëë â¬QŸé

õ¿ ØìëgÔ ÌìûóãGXì ÍÈ ÅíóÖìùíô ¼âÇÞæ äìæìæ¯ ÍÈ ÅíóÖìíùë Ìà èðí¼íû ùìí×ë

÷ìëì èûçëË ôëì ðú ðìú°ìûìó ß ûÖìàìíÜìíë¯ øèë,¬›ìë ôëì ðú v÷ ‰ìÈ-Íë ÍèÜúå

¾¼ôç• x*éæùíëë õìÜíÜô ß Üíá£î-Íë vùìâçé æóé¯ ûT øèëíûÐ ôâÞé Íë ¼ìíÇ

öãk ðæ¯ ¼ìðìíöÖë ðìç ûìè§íú vóú væìèôúì• vôìôìíôìÜìë âíçì ôíøÞìíëå ¼¤òì¯

ÍÈ ÅíóÖìíùë ØíÜ ¼¤ùüðéç ÌÇÞ Íôèóíô ûÖûðìë ôëì ðú û§ û§ Ððíë «Xìèšô

52 53

øèëèòèçíç ¼¤ûìóâìÓÖâ Ìíæô ¼âúÈ “Å ‰úæ”-Íë øá æú¯ v¼äæÖ Ìíæô ¼âú

øèëíûÐ Ììí`óìÜæíô “øèëíûíÐë äæÖ” èðí¼íû æì vóíÔ çìë ùìíú “Å ‰úæ èûíëìÓé”

çôâì Íþíå vóßúì ðú¯ ÍÈ óüè,%Ûèàë ØíÜ øèëíûÐ çìë öÇìíöìùÖ Iëg&

¼¤ûìóâìÓÖíâ øìú æì¯

ÍÈ ÌÇÞæéèç-èæÛÞë è÷Q?ìÛìûæìëÈ Ììíëôåì «*ôìÐ ÍÔìíæ ÅíGXÔ ôëì öìú¯

øèëíûÐíô ¼¤ûìóâìÓÖâ ÌìäôìÜ Ìíæô ¼âú vóÔìú ÌÇÞæéèçë ÅøôëË èðí¼íû•

Ììëß ÛìíÜìÛìíû ûÜíÜ æçhæ øãèäûìóé ÌÇÞæéèçë ÅøôëË èðí¼íû¯ Íë ØíÜ•

Ìíæô ¼¤ûìóâìÓÖíâÈ Ììä vóÔì öìú øèëíûÐ-ûìaoû æìæì °ûÖ• ÌìúãíûÞèóô ß»ãÓ•

øèëíûÐ øöÞåæ ÈçÖìèó èæíú æìæìæ Ôûë ß v¼È ¼ìíÇ èûÚìøæ¯

¼¤ûìóâìÓÖíâ øèëíûíÐë öÇìöÇ Iëg& æì øìßúìë Ììëß èô×ã ôìëË Hannigam

ÅíGXÔ ôíëí×æ¯ ÍÈ ôìëËIíÜìë âíÓÖ Íôåì «*Óìæ ôìëË ðÜ øèëíûÐ ¼@øíôÞ

¼ì¤ûìèóôíóë øöÞì: Úìíæë ÌÛìû¯ v¼äæÖ• vôìíæì øèëíûÐ-¼â¼Öìë vÛçë «*íûÐ

æì ôíë• Íôèåâìr ôìëíËë (mono causal) èÛè+íç Ìíæô ¼âú ¼â¼Öìíô ûÖìÔÖìë

«*úì¼ vóÔì öìú¯ ôÔíæì Ììûìë øèëíûÐ-¼â¼Öìë ØÜìØÜ Iëg& øìú• çìë

vø×íæë ôìëË æú¯ øèëíûÐ Íôèå ÌçÖQ? äèåÜ èû»ú• öìë ¼ìíÇ æìæìæ èóô

äè§ç Çìíô¯ v¼¼û èûèÛ ‰ èû»íú ÓÖìæÓìëËì æì Çìôìú• èô¬Q; ÷åäÜèó èëíøìåÞ

¾çèëë çìèùíó• Ìíæô ¼ì¤ûìèóôÈ ûìÓÖ ðæ èûíÐ»Úíóë âçìâç èæíç¯ èô¬Q;

ÍÛìíû ¼â¼Öì øãíëìøãèë vâíå æì¯ èûèÛ ‰ ôìëíË èûíÐ»Úíóë âçìâíçß øìÇÞôÖ ðú¯

èô¬Q;• ôìë ûkûÖ ¼èÒô v¼åì Ììë ¼¤ûìèóôëì èæèfç ôíë ûãÄíç øìíëæ æì¯ çÔæ

“èæëíøáçì ûäìú ëìÔíç” çìëì óãÈ âçìâçíôÈ ¼âìæ Iëg& èóíú «*ôìÐ ôíëæ¯

èô¬Q; ¼èÒô âçåì øìÒô ûì óÐÞôëì Óëíç øìíëæ æì¯ ÍÈ v«*áìøíå óþìè§íú

¼¤ûìóâìÓÖíâë Íôåì ¼âìíÜì÷æì ôëì vöíçÈ øìíë¯ èâèõúì ðìÅ¼IíÜì èûèÛ ‰

Óëíæë ÌæãVìæ ûì Ôûíëë äæÖ èûíÐ»Ú ¼ì¤ûìèóô ¾çèë ôíë¯ vöâæ_ëìäæéèç•

vÔÜìÓãíÜì• ÌÇÞæéèç• vÐúìëûìäìë• ÷ÜèE÷r• ÌøëìÓ Íâæèô Ôìûìë-óìûìë-Íë

âíçì èû»íúß¯ èô¬Q;• øèëíûÐ_ öìë ßøë ¼ãòÛìíû vûþí÷ Çìôì ÌíæôåìÈ èæÛÞë

ôíë_ v¼íáír èûíÐ»Ú ¼ì¤ûìèóô ¾çèëë ÅíóÖìù vóÔíç øìßúì öìú æì¯

¼¤ûìóâìÓÖâ èæíú Hannigam ß ÌæÖìæÖ ¼âìäèûÚìæéíóë ÍÈ¼û øöÞíûáË

Ûìëíçë váírß «*íöìäÖ¯ ÍôÇì èÒô vö Ììíùë vÇíô øèëíûÐ èæíú ¼¤ûìóâìÓÖíâë

v¼È ¼ìíÇ• ëì,%³éú ëìäéû ùìaoé øãët¬›ìë èóíúß øèëíûÐ ¼¤ëáíËë ÍÈ ÅíóÖìíùë

¼ìØÜÖíô t¬Héô·èç vóßúì ðú¯ óã-û×ë øë• 2012 ¼ìíÜ• èä èæÅä “âìÈ ÌìÇÞ âìÈ

èõÅèå” øãët¬›ìë vÙì»Ëì ôíë¯ Ûìëíç øèëíûÐ ¼¤ëáíËë äæÖ 12èå váír ÍÈ

øãët¬›ìë vóßúì ðú¯ øèëíûÐ ¼¤ëáíË èæíäíóë ÅíóÖìùíô èû¬t¬?ìë ôëíç• èä èâèõúì

ðìÅ¼ ôìä ôëí× Íôíöìíù èûèÛ ‰ ¼¤òìë ¼ìíÇ• vöâæ_ vô\éú ¼ëôìíëë öãû

ôÜÖìË ó:ë• øÖìëì èâèÜåìèë vØì¼Þ• èû¿ Í¼¿ ÍØ• è¼¿ Ììë¿ èø¿ ÍØ•

ÈíôìÜèäôìÜ åìt¬› vØì¼Þ• ûusôhâìëé ¼âìä Íû¤ Íæ¿ è¼¿ è¼¿ ÈçÖìèó¯ çìíóë ÍÈ

ÅíóÖìíùë ¼ìíÇ ¼ìèâÜ ðíúí×æ Ìíæô èûèÐ,% ûÖèk&• vöâæ_ õ¿ Í¿ èø¿ vä¿

ÌìûóãÜ ôìÜìâ• ÌèâçìÛ ûE÷æ• Ììèâë Ôìæ• ôèøÜ vóû• ÈëØìæ «*âãÔ (http://

myearthmyduty.zeenews.com/)¯

¼ãçëì¤• Èóìæé¤ôìíÜ• Ûìëíç øèëíûÐ ¼¤ëáíËë váír èô×ã èô×ã èâèõúì

ðìÅí¼ë çëíØ èô×ã èô×ã ÅíóÖìù v÷ìíÔ ø§í×¯ çíû øèëíûÐíô vö Ûìíû

¼¤ûìóâìÓÖíâ Åøòìøæ ôëì ðíE×• ÍÈ Åøòìøæìë âíÓÖ vö ¼û èû»ú Iëg& øìíE×

æì• v¼ èû»íú èô×ã ÌìíÜì÷æìë ÌûôìÐ Ììí×¯

Hannigan-Íë âíçì ¼âìäèûÚìæéíóë Íôåì Ì¤íÐë âíç• âïÜ ÓìëìëÝ¼¤ûìó

âìÓÖíâë ôìí× ôÔæÈ øèëíûÐ èæíú ¼í÷çæì ûüèºo «*ìÇèâô ÜáÖ æú¯ øèëíûÐ

çìíóë ôìí× ¼¤ûìíóë Åøìóìæ¯ ¼¤ûìóâìÓÖâ Ìíæô ¼âúÈ øèëíûÐíô vóíÔí×

¼¤Ùìíçë ÅÁ¼ èðí¼íû_ vö ¼¤Ùìç èÐGFøèçíóë ¼ìíÇ ÷ì»éíóë ðíç øìíë•

¼ëôìíëë ¼ìíÇ vt¬HE×ìí¼ûé øèëíûÐôâÞéíóë ðíç øìíë• èô¤ûì âìæãí»ë ¼ìíÇ

ø™íóëß ðíç øìíë¯ Ìíæô ¼âú• ÍÈ ¼¤ÙìçÈ ðíú ßíÒ «*Óìæ¯ v¼åìíôÈ âãÔÖ

èû»ú ôíë æìåôéú ëCø vóûìë v÷,%ì ôëì ðú• Ììë Í¼íûë vø×íæ ÷ìøì øí§ öìú

øèëíûíÐë ¼â¼Öìë «*Óìæ È¼ãÖIíÜì¯

¼¤ûìó øèëíûÐíæ øèëíûÐ ¼¤¹ìQ? èû»íúß øèëíûÐ vØìôìí¼ æì Çìôìë Íôåì

ôìëË ðÜ ¼¤ûìó âìÓÖíâë Å ‰úæ èæíú ÓìëËì¯ ¼¤ûìó âìÓÖíâ Ììäß Å ‰úæ ûÜíç

ÅÁøìóæ ûüèºo ß èÐGFèæÛÞë ÌÇÞæéèçë «*¼ìëíôÈ âïÜç vûìíÄ¯ èô¬Q; èÐíGFìÁøìóæ

ûì§ìíæìë äæÖ• ÌÇûì æçhæ èÐGF òìøíæë äæÖ «*ìúÈ øèëíûÐ óï»Ë ß «*ìô·èçô

øèëíûíÐë øèëûçÞíæë ÙåæìIíÜì ¼ìâíæ Ììí¼¯ çÔæ øèëíûÐ ôâÞéëì øèëíûíÐë

Ìûáú vëìíÓ «*èçûìó ôíëæ¯ Å ‰úæ ûæìâ øèëíûÐ_ ÍÈ èûçôÞ ™ëg ðú¯ Íâæ

54 55

vû¼ëôìèë èûóÖìÜú ß Å ‰ç âìíæë

ø§ì™æì ½ ÓìëËì ß ûì¬t¬?ûÌìjãë ëèØô

vû¼ëôìèë èûóÖìÜúíô Ììâëì ÛìíÜì ûèÜ¯ vôæ ûèÜÀ v¼Ôìíæ ø§íÜ èô ûìè§íç

ø§ìë ûÖìøìíë ÌèÛÛìûôíóë ÌìÜìóì vôìíæì æäë èóíç ðú æìÀ æìèô• vôìíæì

ø§…úì ø§ì™æìú èøè×íú ø§íÜ èûóÖìÜú çìíô èûíÐ» öíbë âìÓÖíâ Íèùíú ÌìíæÀ

v¼Ôìíæ èô ÌìÓãèæô «*öãèk ûÖûðìë ôíë øÒæ øìÒæíô ¼ðä ôíë vóßúì ðú Íû¤

ø§…úìëì Ììæí`óë ¼íà çìíç Ì¤Ð†ŒðË ôëíç øìíëÀ v¼Ôìæôìë øèëôìÒìíâì èôvûèÐ Å ‰çÀ v¼Ôìíæ öìëì ø§ìæ çìëì èô èÐáìùç ß «*èÐáËùç èóô vÇíô

vûèÐ vöìùÖçì¼@øˆ‰À æìèô èûóÖìÜúIèÜë “ÛìíÜì” Ð¤¼ìør øìßúìë èø×íæ ÌæÖ

vôìíæì ôìëË Ììí×À Í ¼â¬t¬? «*íx‰ë Å+ë vÔþìäìÈ ðÜ ÍÈ èæûíaoë âïÜ «*èçøìóÖ

èû»ú¯

«*ÇíâÈ Ìì¼ì öìô vû¼ëôìèë èûóÖìÜíúë ø§…úìíóë ûìè§íç æäíëë ûÖìøìíë¯

Ììâìë âíæ ðú vû¼ëôìèë èûóÖìÜíúë «*ìú ¼ûìÈ ûìè§íç ø§ì ¾çèëë äæÖ

ùüðèÐáíôë ¼ìðìöÖ væú¯ öèó vôÅ çì æì èæíú Çìíô çìðíÜ vÔþìä èæíÜ vóÔì öìíû

ûìè§íç ÌæÖ ôìíëì ôì× vÇíô v¼ ¼ìðìöÖ vøíú Çìíô¯ vûìÓðú Íâæ vôìíæì

ÌèÛÛìûô øìßúì öìíû æì èöèæ vû¼ëôìèë èûóÖìÜíú ¼Q?ìæ øìÒìæ Íû¤ èûxHì¼

ôíëæ vö çìë ø§ì™æìë äæÖ ûìè§íç öíbë vôìíæì óëôìë væÈ¯ ûë¤ ûìè§íç

ÌèÛÛìûíôëì öèó öb æì vææ çìðíÜ èûóÖìÜú ôç·Þøá çìíóëíô Í ûÖìøìíë væìèåÐ

øìÒìíûæ¯ ôíúôûìë væìèåÐ øìÒìíæìë øëß öèó çìëì vóíÔæ vö vôìíæì ØÜ ðú

èæ çìðíÜ çìëì Íô¼âú Íâæ væìèåÐß øìÒìíûæ öìíç ûÜì ðíû ¼¤èxX,% ×ìr ûì

Ìì†Œð vûí§í×¯ øèëíûÐ ¼¤ëáíËë æìæì ÅíóÖìù ¼¤ûìó âìÓÖíâ òìæ vøíí×¯ èô¬Q;

ÍÔìíæß «*x‰ Ììí×¯ ûçÞâìíæ ¼¤ûìíó çÇìôèÇç “¾ûÚìèæô” øºoèçíç ¼¤ëáË èô¤ûì

ÌìÈíæë øíÇ ¼¤ëáË Iëg& vøíúí× vûèÐ¯ èô¬Q; øèëíûÐûìó ûì ÍæÛìúëæíâ`åìèÜäâ

Iëg&È øìúèæ¯

Ììûìë• øèëíûÐ ¼¤ëáíËë váírß vóÔì öìíE× vôìíæì ÈíÛ`å-Íë «*èçÈ vöæ

¼¤ûìóâìÓÖíâë Ìì†Œð vûèÐ¯ ÍÈ Ìì†Œð Ììëß vûí§ öìú öèó û§ û§ ûìèËäÖ ¼¤òì

çì tøæ¼ë ôíë¯ Ììë v¼èÜíûuèåëì çìíç Ì¤Ð vææ¯ ØíÜ• Í¼û váír• È¼ãÖë

vÇíôß ûÖèk vûèÐ Iëg& vøíú öìßúìë ÌìÐWì Çìíô¯ v¼È ¼ìíÇ ÌìÐWì Çìíô•

øèëíûÐ ¼â¼Öìë vö âïÜ ôìëË_ v¼È «*÷èÜç Å ‰úíæë ÓìëËìíô ß vÛìùûìóé

óÐÞæíô ¼âìíÜì÷æì æì ôëì¯ ðúíçì èûÚìøæ-èæÛÞë ùËâìÓÖíâë øíá v¼åìÈ

t¬HìÛìèûô¯ ØíÜ• øèëíûÐ ¼¤ëáíË öçÔìèæ ¼óÇÞô Û—èâôì ùËâìÓÖíâë øíá †ŒðË

ôëì ¼@¬cû• vÐ» øöÞQ? v¼åì ðíú ßíÒ æì¯ Ûìëíç vôìíæì vôìíæì váír èô×ã èâèõúì

ðìÅ¼ øèëíûÐ èæíú «*÷ìë ôâÞ¼ïè÷ ðúíçì †ŒðË ôíëí×¯ ÍÈ ÅíóÖìù èæfúÈ t¬Hìùç

äìæìíæìë âíçì¯ çíû ÍÈ ÅíóÖìùß ÍÔæ øöÞQ? vôûÜâìr û§ û§ ÐðëèÛè+ô

èâèõúì ðìÅí¼ë váírÈ ¼éâìûºo¯ Ìì˜èÜô ¬t¬?íëë èâèõúì ðìÅ¼IíÜìë váír•

ÌQ?ç øèfâûíà• v¼ëôâ vôìíæì ÅíóÖìù ÍÔæß v¼Ûìíû æäíë Ìì¼í× æì¯

çÇÖ¼ïr½

Hannigan, John A. 1995. Environmental Sociology : A Social Constructionist Per-

spective. Routledge : London and New York.

Durrani, N.A.K. and Parveen, Huma, 2013. Print Media and Environment : A study

of four English dailies, in Communication Today, Vol 15, No 3 (July-Sept) 2013, P

40-51.

vóû• ÐÐìW ‘¼@øìèóç’• 2010¯ ¼¤ûìó øèëíûÐ ½ øèfâûà 2009• v¼ì¼ìÈèå Øë

õìÈíë= ÈèæèÐíúèåÛ Øë v¼ìÐÖìÜ ÌÖìw vðÜÇ ÌÖìôÐæ ‘èóÐì’ ½ ôÜôìçì

Schoenfeld, A.C., Meier, R.F. and Griffin, R.J. (1979) ‘Constucting a Social Prob-

lem: the press and the environment,’ Social Problems 27(1) : 38-61.

56 57

øèëôìÒìíâìë èóô vÇíô èô×ã vû¼ëôìèë èûóÖìÜú Ôãû Å ‰ç âìíæë ðíÜß

Ìíæíôë øèëôìÒìíâì ÔãûÈ ¼ìÓìëË ûì èæ@¬‰ âìíæë¯ ÍôÇì èæ¥¼í`óíð ûÜì öìú vö

èûóÖìÜíúë øèëôìÒìíâì öç ÛìíÜì çìë æìùìÜ ¼ìÓìëË âìæãí»ë ûìÈíë ÷íÜ öìßúìë

¼@¬cìûæì çç vûèÐ¯ çìðíÜ ¼ìÓìëíËë äæÖ vö ¼ôÜ vû¼ëôìèë èûóÖìÜú øèëí»ûì

vóú• ûÜì ûìTÜÖ çìíóë ¼¤ÔÖìÈ vûèÐ• v¼IèÜë øèëôìÒìíâì ¼ìÓìëË ¼ëôìèë

èûóÖìÜíúë âíçìÈ ûÜì ÷íÜ¯ ØíÜ ç+Uìæãöìúé øÒæ-øìÒíæë âìæ èæËÞíú øèëôìÒìíâìë

vö Û—èâôì çì ¼ëôìèë èûóÖìÜíú vöâæ• vû¼ëôìèë èûóÖìÜíúß vçâæÈ ûÜì vöíç

øìíë¯

ûë¤ vû¼ëôìèë èûóÖìÜíúë Íôåì èû»ú èûíÐ» ÅíGXíÔë óìèû ëìíÔ Íû¤ çì ðÜ

ø§ì™æìë ÷ìø¯ vû¼ëôìèë èûóÖìÜíú ø§ì™æìë ÷ìø ¼ìÓìëËç ¼ëôìèë èûóÖìÜíúë

v÷íú vûèÐ ðú¯ Íâæèô Ìíæô v×íÜíâíú Ììí× öìëì ÍÈ ÷ìø ¼ðÖ ôëíç æì vøíë

âìæè¼ô vëìíùë èÐôìëß ðíú øí§¯ çíû ÍôÇì Ìt¬Héôìë ôëìë Åøìú væÈ vö

¼ëôìèë ß vû¼ëôìèë èûóÖìÜíúë ø§…úìíóë âíÓÖ öèó vôìíæì ¼ìÓìëË øëéáì væßúì

ðú çìðíÜ v¼È øëéáìë ù§ ØíÜ vû¼ëôìèë èûóÖìÜíúë ø§…úìëìÈ Íèùíú Çìôíû¯

vôâæ Íâæ ðúÀ

Íëôâ ðßúìë âïÜ ôìëË ðúíçì èÐ™ë øìèëûìèëô v«*áìøå¯ ç+Uìæãöìúé Íôäæ

èÐ™ë ÌèÛÛìûíôë èÐáì ûì çìíóë ÌÇÞÊæèçô Ìûòìë ¼ìíÇ èÐ™ë èÐáìë âìíæë

Íôèå ÙèæV ¼@øôÞ Çìíô¯ ÌÇÞìÁ ÍÈ ¼â¬t¬? ûÖìøìíë Íôèå øèëûìë öç vûèÐ Íèùíú

Çìôíû• v¼È øèëûìíëë èÐ™ë èÐáìë âìæ ÛìíÜì ðßúìë ¼@¬cìûæìß çç ûì§íû¯

Ùåæì¹íâ vóÔì öìú vö• vö ¼â¬t¬? èÐ™ëì vû¼ëôìèë èûóÖìÜíú öìú çìëì «*ìú ¼ûìÈ

Åøíëìk èû»úIèÜíç çhÜæìâïÜôÛìíû Íèùíú Çìôì øèëûìíëë¯ çìÈ Ììâìë âíæ ðú

vû¼ëôìèë èûóÖìÜíúë ø§…úìëì ø§ì™æìú ÛìíÜì ðßúìë èø×íæ ¼¤èxX,% èûóÖìÜíúë

öç æì Û—èâôì Çìíô çìë v÷íú û§ Û—èâôì Çìíô çìë øìèëûìèëô v«*áìøíåë¯

vû¼ëôìèë èûóÖìÜúIèÜ ÍÔìíæ öì ôíë çì ðÜ èÐ™ë øèëûìíëë ÍÈ ¼@øóIèÜíô

ôìíä Üìèùíú çìë ø§ì™æìë âìæ ûì§ìú Íû¤ èæíäíóë æìâ vôíæ ß «*¼ìë ûì§ìú¯

ÍÈ Óëíæë øèëûìíëë v×íÜíâíúëì vö èûóÖìÜíúÈ Ììí×• ¼ëôìèë ûì vû¼ëôìèë öìÈ

vðìô æì vôæ• v¼È èûóÖìÜúIèÜÈ ÛìíÜì ûíÜ æìâ ôëíç vøíëí×¯

™ëg vÇíô «*ìÇèâô èûóÖìÜíúë vÐ» vx*èË øöÞQ? vû¼ëôìèë èûóÖìÜíú ø§ìíæìë

×ìréíô vöæ èûóÖìÜúèå vÇíô ×ìè§íú væßúì ðú¯ Íåì ÌûÐÖ «*ìú ¼â¬t¬? “ÛìíÜì”

æìâÓìëé èûóÖìÜíúë vÇíô «*íöìäÖ_ ¼ëôìèëÈ vðìô ûì vû¼ëôìèë¯ öèó vôìíæì

ûÖèç¹â Çìíô çíû çìë ¼¤ÔÖì æùËÖ ûì v¼IèÜíç ¼ìÓìëË Ùíëë v×íÜ vâíúíóë

ø§ìë ¼ãíöìù ÔãûÈ ¼éèâç¯ Åøíëìk ÌìíÜì÷æì ðíç øíëìáÛìíû Íåìß øèë,¬›ìë vö

¼ìÓìëËç vôìíæì ø§…úìÈ èûóÖìÜíú Íâæ vôìíæì ûì§èç öb øìú æì öìíç v¼

ø§ì™æìú ÌæÖíóë v÷íú èøè×íú ÇìôíÜ çì§ìçìè§ èæíäíô Íèùíú èæíú vöíç

øìíë¯

èûóÖìÜíú øìÒóìíæ ÌìÓãèæô «*öãèkë ûÖûðìë ôíúôèå ûÖèç¹âé èûóÖìÜú ×ì§ì

¼ìÓìëËç ðú æì ûÜíÜÈ ÷íÜ¯ Ìíæô èûóÖìÜíú ÌûÐÖ ôè@øÅåìë Çìôíç øìíë

çíû çì ÌæÖìæÖ èû»ú ø§ìíæìë ôìíä Ôãû Íôåì ûÖûðìë ðú ûíÜ âíæ ðú æì¯

öèó Ììíóî ûÖûðìë ðíú Çìíô çìðíÜ çì âïÜç ôè@øÅåìë ÷ìÜìíç vÐÔìíæìë ôìíäÈ

¼éâìûºo ëìÔì ðú¯ øìÒóìíæë ûÖìøìíë vû¼ëôìèë èûóÖìÜúIèÜ ûë¤ vûèÐ ¼¤ëáËÐéÜ

ûÜíÜ ÛhÜ ðíû ûíÜ âíæ ðú æì¯ çìëì vûèÐ ùçìæãùèçô¯ øìÒóìíæ æçhæ æçhæ

øºoèç ÌûÜ@¬Hæ v¼Ôìíæ «*ìú vóÔì öìú æì ûÜíÜÈ ÷íÜ¯ Ììûìë• v¼Ôìæôìë

ø§…úìëì æçhæ èô×ã Ûìûæì è÷Q?ì ôëgô• èæíäíóë âíçì ôíë çì «*ôìÐ ôëíç èÐÔãô

Íåìß èÐáô-èÐèáôìëì Ôãû Íôåì ø×`ó ôíëæ æì¯ ôYìí¼ vöëôâ ø§ìíæì ðú

øëéáìë Ôìçìú öìëì èÒô v¼ëôâèå Åùíë èóíç øìíë çìëì vûèÐ æ@¬Hë øìú¯

vû¼ëôìèë èûóÖìÜíúë èÐáô-èÐèáôìíóë ø§ì™æìë âìæ ûì «*èÐáíËë èû»úèå

öèó vóÔì ðú çìðíÜ vóÔì öìíû ¼ìÓìëËç çìëì ¼ëôìèë èûóÖìÜíúë èÐáô-

èÐèáôìíóë v÷íú Ôìèæôåì ðíÜß èøè×íú¯ ¼ëôìèë èûóÖìÜíú ÷ìôèë vøíç vùíÜ

«*èçíöìèùçìâïÜô øëéáìú ¼ØÜ ðíç ðú¯ çìíç çìíóë ø§ì™æìë âìæ öì÷ìÈ ðú¯

ø§ì™æìë âìæ öìíóë vûèÐ ÛìíÜì Åøíëìk øëéáìú ¼ØÜ ðßúìë ¼@¬cìûæìß çìíóë

vûèÐ¯ vöíðçh èÐáôçìë váír ¼ûìÈ ¼ëôìèë ÷ìôèëíôÈ vûèÐ ø×`ó ôíëæ çìÈ

èæ¥¼í`óíð ûÜì öìú vû¼ëôìèë èûóÖìÜíú öìëì ø§ìæ çìëì ¼@¬cûç Åk øëéáìú

¼ØÜ ðíç øìíëæ èæ¯ çì×ì§ì èÐáô-èÐèáôìíóë «*èÐáíËë ôÇì öèó Óëì ðú

çìðíÜ vóÔì öìíû vû¼ëôìèë èûóÖìÜíú öìëì ø§ìæ çìíóë ÌíæíôëÈ «*Çìùç

«*èÐáíËë Ð¤¼ìør væÈ¯ çìíóë vôÅ öèó «*èÐáíËë vôìíæì vôì¼Þ ôíëß Çìíôæ

Ìíæíôë váírÈ v¼èå èô¬Q; ¼ëôìë Pìëì âìæÖçì«*ì: æú¯

58 59

væßúìë âìæè¼ôçì ÌèÛÛìûôíóë âíÓÖ Çìíô æì ûÜíÜÈ ÷íÜ• èûíÐ» ôíë öèó

vôìíæì Ì¼ãèûÓì æì ðú¯

™Óã ôâ ûúí¼ ÛèçÞ ôëíç øìëìë ¼ãíöìùÈ æú• óìèú ¼ëôìèë èô×ã æéèçß¯

¼ëôìèë èûóÖìÜíúë váír Íâæ èô×ã æéèç Ììí× öì çÇìôèÇç èÐèáç âìæã» âíæ

«*ìíË vâíæ èæíç øìíëæ æì¯ v¼ûëôìèë èûóÖìÜúIèÜ ÍÔìíæ âìæãí»ë âæ äú ôëìë

äæÖ Íèùíú Íí¼í×• ÌQ?ç «*÷ìíëë âìÓÖíâ¯ vöÔìíæ ¼ëôìèë èûóÖìÜúIèÜíç

È¤ëìèä èÐáìë «*èç vûÐ èô×ãèóæ Iëg& vóßúì ðú èæ ûì ÍÔæß ðú èôæì ¼í`óð•

v¼Ôìíæ vû¼ëôìèë èûóÖìÜúIèÜíç ÍÈ èû»íúë Åøë èûíÐ» Iëg& vóßúìë ôÇì

väìë èóíú «*÷ìë ôëì ðú¯ ÌèÛÛìûôíóë âíç È¤ëìèä èÐáì äëgèë¯ ØíÜ

vû¼ëôìèë èûóÖìÜúIèÜ çìíóë ø×í`óë çìèÜôìú Íèùíú Çìíô¯

vû¼ëôìèë èûóÖìÜíúë ø§…úìëì ÌÇÞÊæèçô èóô vÇíô çhÜæìâïÜôÛìíû t¬HE×Üøèëûìíëë¯ çìÈ èûóÖìÜíú ëì ‰ì ôëì Ôìûìë vóßúìíô ÌèÛÛìûôëì ÌQ?ë vÇíô vâíæ

èæíç øìíëæ èæ¯ ûë¤ çìëì âíæ ôíëæ ÍÈ «*ôGF èûóÖìÜíúë øÒæ-øìÒíæë áèç

ôíë¯ ÍÈ ÓìëËìß çìíóëíô vû¼ëôìèë èûóÖìÜíúë èóíô Ììô·,% ðíç ¼ìðìöÖ ôíëí×¯

Ììëß èô×ã èû»ú Ììí× öìë äæÖ ¼ëôìèë èûóÖìÜíúë «*èç ÌèÛÛìûôíóë Ììô»ÞË

ôíâí×¯ Ííóë âíÓÖ ÌæÖçâ ðÜ ¼ëôìèë èûóÖìÜíú èûøãÜÛìíû «*Çâ «*äíˆŠë

ø§…úìë Ììùâæ¯ æìæì ôìëíË Åøíëìk ÌèÛÛìûôëì ÍÈ èÐ™íóëíô çìíóë èÐ™íóë

¼ðøìèÒ èð¼ìíû vâíæ èæíç øìíë èæ¯ Íë ÌæÖçâ ôìëË èð¼ìíû âíæ ôëì ðú

¼¤t¬›üèçë øìÇÞôÖ¯ èæ@¬‰ûíùÞë ¼¤t¬›üèçë ¼ìíÇ ÅE÷ûíùÞë ¼¤t¬›üèçë Ìíæô çØìÁ¯

èæ@¬‰ûËÞ Ùíëë v×íÜíâíúëì æì èô ðìíâÐìÈ ÌûìôÖ-ôhûìôÖ ûíÜ¯ öèó ¼ëôìèë

èûóÖìÜíú Íô¼íà øí§ çìðíÜ èæ@¬‰ûíùÞë ÍÈ ¼¤t¬›üèç ÅE÷ûíùÞë v×íÜíâíúíóë âíÓÖ

¼˜ìèëç ðßúìë ÌìÐWì Çìíô¯ ØíÜ ÅE÷ûíùÞë ÌèÛÛìûíôëì ¼ëôìèë èûóÖìÜú vÇíô

¼íë Ìì¼ìÈ vx*ú âíæ ôíëí×æ¯

øèëíÐí» ûÜì öìú vû¼ëôìèë èûóÖìÜíú ¼ëôìèë èûóÖìÜúIèÜë vÇíô vûèÐ

ÛìíÜì ø§ì™æì ðú Íèå Íôèå vôîÐíÜ «*÷ìèëç ÓìëËì âìr• ûì¬t¬?û æú¯ öèó ÍôÇì

ûì¬t¬?û ûíÜ vâíæ èæíç ðú çìðíÜ ¼¤èxX,% ç+UIèÜ øãæèûÞíû÷æìë óìèû ëìíÔ¯

øãæèûÞíû÷æì ôëíç ðú èÐáô èæíúìíùë «*÷èÜç âìøôìèÒIèÜíô• èÐáô «*èÐáË

øºoèçíô¯ vû¼ëôìèë èûóÖìÜúIèÜ Ìì¼íÜ ø§…úìë øìèëûìèëô ¼@øóíô• ÌÇÞìÁ

äæÖ ÌèÛÛìûôíóë âíÓÖ öç âìÇìûÖÇì Çìíô Åþ÷h vx*èËIèÜíç ø§ìíæìë váír Ìçåì

Üá ôëì öìú æì• âãè,%íâú èô×ã ÌèÛÛìûô ûìíó¯ vû¼ëôìèë èûóÖìÜíúë «*èç

ÌèÛÛìûôíóë Ììô·,% ðßúìë âïÜ ôìëË öèó ø§ì™æìë âìæ ðç çìðíÜ vûìÓðú

Íâæåì ðç æì• ÅE÷çë vx*èËíç ø§ìíÐìæìë váírß çìíóë ¼âìæ Ìì†Œð Çìôç¯

ôìëË óÐâ ß PìóÐ vx*èËë ¼ìÓìëË øëéáìë ØÜÈ vôûÜ øëûçÞé äéûíæ ôìíä

Üìíù• èæ@¬‰çë vx*èËë øëéáìë ØÜ çç Iëg&øïËÞ æú¯

ÍÔæ «*x‰ ðÜ vö• ø§ì™æìíç Íôäæ èÐ™ë ÛìíÜì ðßúìë èø×íæ öèó

èûóÖìÜúIèÜë v¼ëôâ vôìíæì Û—èâôìÈ æì Çìíô çìðíÜ ÌèÛÛìûôëì vû¼ëôìèë

èûóÖìÜíú v×íÜíâíúíóëíô øìÒìæ vôæÀ Í «*íx‰ë Å+ë Ôãþäíç ðíÜ Ììâìíóëíô Üá

ëìÔíç ðíû ¼â¼ìâèúô Ìûòìë øèëûçÞíæë èóíô¯ Ìt¬Héôìë ôëìë Åøìú væÈ vö

Èóìèæ¤ vûÐ û§ Óëíæë ¼ìâìèäô ß ÌÇÞÊæèçô øèëûçÞæ Ùíåí×¯ èæíäíóë

v×íÜíâíúíóë ø§ì™æì èæíú• èûíÐ» ôíë èÐáìë ™ëgíç• âìÇì Ùìâìíæì ÌèÛÛìûôíóë

¼¤ÔÖì ÍÔæ Ìíæô vûí§í×• ûì ûì§í×¯ Ìíæô vûèÐ ¼¤ÔÖô øèëûìíë ÅøìäÞæß

vûí§í×¯ Ììûìë• øèëûìíë èÐ™ë ¼¤ÔÖì ôíâí×¯ ØíÜ èÐ™ «*èç ÌèÛÛìûôíóë

Ôë÷ ôëìë ¼ìâÇÞÖß vûí§í×¯ Í ¼â¬t¬? øèëûçÞíæë ØíÜ èÐ™-èÐáìë váír æçhæ

Íô ÷ìèðóìë ¼üè,% ðíúí×¯ ÌÇÞìÁ èÐáìë váír Íô æçhæ ûìäìíëë Ålcû Ùíåí×¯

èûíÐ» ôíë «*ìÇèâô èÐáìë váír¯ Ììë• ÍÈ øèëûçÞíæë ¼íà vöìù ðíúí×

vû¼ëôìèë èûóÖìÜúIèÜë «*÷ìíëë ÷âô¯

ÍôóÜ ÌèÛÛìûô Ììí×æ öþìëì çìíóë èÐ™ë èÐáì ™ëg ôëíç øþì÷ ûì ×ú û×ë

ûú¼ ðßúì øöÞQ?• öì ¼ëôìèë èûóÖìÜíúë èæúâ• Ìíøáì ôëíç øìíëæ æì¯ ÍÈ

Óëíæë ÌèÛÛìûíôë ¼¤ÔÖì èóæ èóæ ûì§í× ûÜíÜ vûìÓðú ÛhÜ ðíû æì¯ ÍÈ ¼û

ÌèÛÛìûíôëì èÐ™ öÔæ ¼íû ôÇì ûÜíç ™ëg ôíë çÔæ vÇíôÈ Ììë@¬c ôíë vóæ

“çìÈ çìÈ çìÈ” ÈçÖìèó ¼û ×§ìë âìÓÖíâ vÜÔìø§ì vÐÔìíæì¯ èçæ û×ë ûú¼ ðíÜÈ

çìëì ÛèçÞ ôëíç ÷ìæ vôìíæì èûóÖìÜíú¯ èô¬Q; Íç ôâ ûúí¼ ÛèçÞ ôëìë äæÖ

¼ëôìèë vôìíæì èûóÖìÜú væÈ ûÜíÜÈ ÷íÜ¯ ÍÈ ÷ìèðóì vâåìíæìë äæÖ Íèùíú Íí¼í×

vû¼ëôìèë èûóÖìÜú¯ ÍôÇì vûìÓðú ûÜì öìú vö «*Óìæç ÍÈ ÷ìèðóìë äæÖÈ

vû¼ëôìèë èûóÖìÜíúë «*¼ìë ¼ûí÷íú vûèÐ Ùíåí×¯ Ììë• vôìíæì èÐ™íô Íôûìë

vôìíæì èûóÖìÜíú ÛèçÞ ôíë èóíÜ v¼Ôìíæ ø§ì™æì vÐ» æì ôíë âìÄøíÇ ×ìè§íú

60 61

Punch-Punchanan: âì æú ÓìÈâìâìÜèûôì èâr

Íô

âìíÄ âìíÄÈ ×ìrëì ôYìí¼ ûìúæì Óíë “Ììä ø§íûì æì• ùGF ™æíûì Ììâëì”¯ Ììë

v¼È ôYìÐ öèó vôìíæì Ìæãøèòç èå÷ìíëë “«*èÛÐæìÜ” ðú• çìðíÜ vçì ôÇìÈ væÈ¯

ùGF Íôûìë ™ëg ðíÜ Çìâíç ÷ìú æì• çìëøë¿¿¿ Ììë çìëøë äãí§ äìÜ vûìæì

÷íÜ¯ Ììøèæ Ííô “Ìì»ìíÆ ùGF” ûì ùíGFë ùëg ùìí× ÷§ì” ûíÜ öç ûÖàèû°Cø ôëgæ

æì vôæ• ùGF Çìâíç ÷ìú æì¯ Èóìæé¤ v¼È ùíGFë èóæ ûãèÄ vÐ» ðÜ¯

¿¿¿çìëøë Ûìíûì Íôûìë¢ ÈíÜôèå³ô ÌìíÜì ÷ìÜã ðúèæ• vôíëìè¼æ ûìèçåì ôèâíú

ëìÔì ðíúí×• ÌìíÜì ÌþìÓìèë âìúìâú ¼aoÖì¯ vÛìë vÇíôÈ x*ìûíËë Óìëì èûëìâðéæ¯

øì§ìë ûü óìûæóìë v×íÜ Íô ùìâÜì vâìëÜì-øãþèå èóíú vùí×• ¼ìëìèóæ ÔìíÜ Óíëí×¯

¼aoÖìú väèÒâì óìßúìú ûí¼ v¼È âì× Ûìäí×æ¯ ûÖìøìë ôé ðÜ¢ øìír âì× ëìÔí×

vÛíä• èô¬Q; Íôåìß væÈ¢ väèÒâì Ìì§ v÷ìíÔ vóÔí×¯ óÖìíÔ• Íôåì ôWìíÜë ðìç•

÷hè§ øëì ðìç• âì× ¼ëìíE×¯ vâí×ì vøèbë ôì„• ûãÄíç ûìèô væÈ¯ Íûìë väèÒâì

ôëíÜæ ôé ô§ìÈ vÇíô âì× æìâìíæìë Ììíù ÍôâãíÒì ™ôíæì ÜWì èóíÜæ ùëâ

ô§ìÈíúë vçíÜ¯ v¼ ôé ðþÖìíE÷ì ðþÖìíE÷ì¯ äÖìÒìâÐìÈ ðþÖìíE÷ì¢ óìóã ðþÖì¿¿¿ vE÷ì¢ ¼ôíÜ

ðþÖì¿¿¿ ðþÖì¿¿¿ vE÷ì¢ Ííôûìíë ÜWìôì„¢ vûùèçô vóíÔ vâí×ì vøèb æìíô ôìø§ ÷ìøì

èóíú èE×¥¢ ðþÖìèE×¢ ôíë ëì¬t¬?ìë ßøìíëë èÐèë» ùìí×¿¿¿¯

ðìú vôìÇì v¼È èóæ¢ Í¼û ùGF ûìE÷ìëì vÐìíæ æì¿¿¿ vôíëìè¼æ ûìèç¿¿¿ ÜWì

vØì§æ¿¿¿ óìßúìú ûí¼ âì×Ûìäì¿¿¿ ôìíÒë Åæãæ¿¿¿ ðìçì-ÔãèQ?¿¿¿ ðþÖìíE÷ì¿¿¿ ¼ûåìÈèûâïçÞ• ÌÖìûš³ì=¯ vûìÄìíç vùíÜÈ æìôìÜ¯ ûìE÷ìëì äìíæ è÷íôæ ûíÜì_ âìåæûíÜì_ èØ¼ ûíÜì_ øèæë ûíÜì ¼ûÈ ðÜ øÖìíôå¯ vôíæì_ ôìíåì_ âìÈí¹ìßíúÛ

ÌèÛÛìûôíóë ¼í÷çæçì• èÐáì Íû¤ ÌÇÞÊæèçô ¼ãèûÓìäæô Ìûòìíô• ¼ãøèëôèGFçÛìíû

Íôèóíô vöâæ èÐ™ë ø§ì™æìë Å ‰èçíç ÌæÖèóíô vçâèæ èæíäíóë ûÖû¼ìë «*¼ìíë

ôìíä Üìùìú¯ èûóÖìÜú èÐáìú ¼ëôìèë æéèç èæÓÞìëíËë váír öèó ÍÈ ¼@øóIèÜíô

ôìíä Üìùìíæìë ôÇì âìÇìú ëìÔì ðç Íû¤ ûì¬t¬?íû ëCøìèúç ôëì ðç çìðíÜ ðúíçì

vû¼ëôìèë èûóÖìÜíúë «*¼ìë Ùåìë ¼@¬cìûæì ôíâ vöç¯ ¼ëôìèë èûóÖìÜúIèÜíô

öãíùìøíöìùé ôíë vçìÜìë äæÖ âìíÄ âìíÄ äæ¼ìÓìëíËë ÷ìèðóìë Óëæ öì÷ìÈ ôëì

Íû¤ v¼È Ìæãöìúé v¼IèÜë t¬HëCø ûóÜ ôëì ÔãûÈ äëgèë¯

62 63

ôíúôûìë ¼¤íÐìÓíæë øë èæÛhÞÜ ×ìøì ¼@¬cû ðú¯ Ììâìë v÷ìíÔ øãíëì øûÞåì

äÜäÖìQ?• ûì¬t¬?û• âïçÞ ×ìríóë v÷ìíÔ óãíûÞìÓÖ¿¿¿ èûâïçÞ¿¿¿ “èÒô ûãÄíç øìëÜìâ æì”Ûìû¯ ùGF çìÈ vÇíâ öìú¯

ÍôìíÜë ×ìrëì øÖìíôíåë Ôìûìë v÷íæ¯ ßëì äìíæ “Íâ Í¼ ßúìõÞ”¿¿¿ èôYôdd¿¿¿åìÈø ôíëì¿¿¿ Ø`å ÷íúä ôíëì¿¿¿ øíú`å¿¿¿ âìèäÞæ¿¿¿ ™Óã åìÈø ôëìåìÈ Ôìåhæé¿¿¿

ßåhôhÈ Èæøãå¿¿¿ ûìèô ¼û vûìçìâ våøì¿¿¿ èôYôdd¿¿¿ èôYô¿¿¿¯ çìëøë ØìÈæìÜ è«* å•

v¼ß ôç æì ÌìÓãèæô ö¬QŸ¿¿¿ ÌØí¼å vâèÐæ¿¿¿ ¼â†Œ ôìäåì Øíåì Úìíæ v×íø vóú¯

øÜíô ×ìøì ðú ðìäìë ðìäìë¯ vâèÐæ ÌæùÞÜ ûèâ ôëíç Çìíô¯ Ììë “ôìæìÈ”íúë

×ìøìÔìæìú Ììâìë âìæí¼ ûÈíúë øüVìåì Ììíù äˆŠ væú¯ v¼È øüVì Åí^åì âìèäÞíæ•

Åí^åì ðëíØ ¼üè,% ðú ôí@øìèäåìíëë èæøãË vôîÐíÜ¯ ââçìâúé âìçì ¼öíb ÜìÜæ

ß ÓìëË ôíë ùíÛÞë ¼Q?ìæíô¯ ôç ôGFæì• t¬H«‰¢ Ìç¥øë v¼È ôí@øìíäë ßøë

vëìÜìë Íí¼ ôìèÜë øëÐ vûìÜìíû¯ Íôèå ôíë ¼ìóì øüVìú v¼È ôí@øìä Íí¼

ôìèÜë ×ìø vØÜíû¯ äˆŠ væíû ×ìøìíæì Íôåì øüVì¯ øì„hèÜèø vÇíô ™ëg ôíë×ìøìíæì øüVì ÍÈ øûÞåìë ÜìÜæ ß ÷öÞì ÍÔæ Ì«*ì¼èàô¯ ôìëË vÜÔô èæíäÈ vÜíÔæ¼ëì¼èë ôè@øÅåìíë¯ øì„hèÜèø væÈ• vÜÔì È-vâÜ ôíë vóßúì ðÜ¯ «*gØ vôìÇìß

Üìíù æì• vÜÔìë ¼âíúÈ ¼¤íÐìÓæ ðíú vùí×¯ ÜìÜæ ß ÷öÞì øíûÞ ôí@øìèäåíëë

Ììæ`ó-vûóæì-èûëèk• ùè§íú ø§ì Ùìíâë vØþìåì• óãÈ ÌìÂãíÜë ÌìÜíçì v×þìúì•

Å+ìø• ÌâÜôìèQ?ë ùGFåìÈ væÈ¯

èçæ

™Óã vçì ÌâÜôìèQ? æú¯ çìë Ììíùë ùGFåìÈ ûì ôâ ôéÀ v÷îíôì ¼ëg Ü@¬Hì ôìèÒåìëâìÇìú Ìáëåì vÔìóìÈ ôëì• v×ìª èæÔãþç Åí^åì Ìáë vÔìóìÈ¢ Ííçì v×èæë Åøë

ðìçhè§ë Ùì æú• ¼öíb ÌìÜíçì Ùì• ØhíÜë Ùì¯ ¼Q?ìæ ÓìëË ß ÜìÜíæë çhÜæìåì

v¼äæÖÈ¯ vÔìóìÈ ôëì Ìáë ûìæìíæìë øë çìë ×þì÷ ¾çèë¯ çìëøë v¼È ×þì÷ vÇíô

Ìíæô ðëØ ¾çèë• ÕìÜìÈ¯ çíûÈ vçì ðëíØë øë ðëØ ¼ìèäíú èûæÖì¼¯ vÔìóìÈôë

Íôåì èóùQ? ÅíˆŠì÷æ ôíë èóíÜæ¯ ûì¤Üì ðëØ vÔìóìÈíú ÍÈ öãùìQ?ôìëé ôìäåì

ôíëè×íÜæ vÔìóìÈèÐGFé ø˜ìææ ôâÞôìë¯ Ììâìíóë ÍÈ TùèÜë èríûËéë ûìè¼`óì¯

vÔìóìÈíúë È¤íëèä æìâ “øìæ÷” (Punch)¯

ø˜ìææ ôé Ì¼ìÓÖ ¼ìÓæ ôëíÜæ v¼åì ûãÄíç vùíÜ Ììíù èôÛìíû ×ìøì ðíçì

ßíÛíæ vÕìôìß_ Ôìß¯ ôhè÷æìë Íùäš ØÖìæ ûì âìÈí¹ìßíúíÛë öãíù vØì§æ væÈ•

ÇìôíÜß ðþÖìíE÷ì væÈ¯

ÌËÞû vùíÜì äìâÞìèæíç ø§íç¯ ßë ë¼æì èûÜì¼ ¼@øíôÞ Ììâëì ¼ûìÈ Ìûùç¯

ß èæíú vùÜ æìæìèûÓ âÐÜìøìèçë Íôåì Üìíùä¯ vûèÐëÛìù èóæÈ èæíä ëì ‰ì ôíë

Ôìú¯ ß ûíÜ «*èçíûÐé vûÜèäúìæ• ¼ãÈ¼ ûì çhèôÞ ¼ðøìèÒëì vØì§æíô ûíÜ ôìÜ÷ìëìÜÍæìôÞé¯ ÌçÍû väèÒâì ß vâí×ì vøèbë ùGF Ííùìú æì¯ vØì§íæ Ììåíô öìú¯ äìèæ•

âíæ âíæ ûÜí×æ• “çhèâ èô øÇ ðìëìÈúìí×ìÀ” ÌìíÚ æì• øíÇÈ Ììè×• èÒô øíÇ¯ ÍÈvçì v¼èóæ• ×ìríóë v÷æì Ììûóìë “ùGF ûÜãæ”• ÌùçÖì ûÜíç ™ëg ôëÜìâ¿¿¿¯

âìâì ðíÜæ vÜÔô¯ èçæíå ûÈ «*ôìÐ ðíúí×¯ ûÈ¿¿¿ èû»ú æì¿¿¿ Ùåæì æú¿¿¿

×ìøìë Ìáíë èæíäë æìâ¯ çì æì ðíÜ âìâì• vÜÔô âìâì èôæì çìë ¼óÖ Ìáë

v÷æì Ûìùæì ôìæìÈíô ûíÜ “ÍÈ vóÔ ôìæìÈ• ûìæìæ ôíë ø§íçì”¯ ôìæìÈ øí§ “vô

óì ë æì Ç¿¿¿¢¢ vôóìëæìÇ¢¢ ß âìâì• Ííçì vçìâìë æìâ¢” ç·è:ë ðìè¼ vðí¼ âìâì

ûìè§íú èóÜ Ììë Íôåì ûÈ “ÍÈ vóÔ• Íåì”¯ ôìæìÈ Ìûìô “ß âìâì¢ Íåìß vçìâìë

æìâ¢” âìâì ç·:• ×ìøìë Ìáíë æìíâë ç·è:¯ øëèóæ ðÜ èô• ôìæìÈíúë Èt¬ã›íÜë

øìíÐ è×Ü Íô ×ìøìÔìæì¯ v¼Ôìæ vÇíô Ûìùíæ èæíäë æìíâë ôíúôåì ¼éí¼ë Ìáë

äãèåíú Ííæí×• vôìæåì v×ìå vôìæåì ûí§ì¯ v¼È Ìáíë ôìèÜ Üìèùíú ôìæìÈ ¼ìëìèóæ

vöÔìíæ vö ûÈ øìú• v×íø vóú èæíäë æìâ “ôì æì È”¯ ÍÈÔìíæ Íí¼ ùGF vðþì÷å

vÔÜ¿¿¿¯ “æìíâë vÔÜì” ùGFåìÈ ûÜì ðÜ æì¯ ëûé\æìÇ Ì«*ì¼èàô¢¢

óãÈ

¼éí¼ë Ìáë¢ v¼åì Ììûìë ôé¢ v÷îíôì ôìèÒë âíçì Ììô·èç• ôìèÒë âìÇìú Åí^åìÌáë vÔìóìÈ ôëì• Ììí× Åí^åì Ììôìë-Èôìë-Åôìë¯ Ììë Ììí× ™ÓãÈ v÷îíôì Óìçû

ôìèÒ• âìÇìú èô×ã vÔìóìÈ væÈ¯ ßIíÜì ðíÜ óãíåì Ðíjë âìíÄ “vtø¼”¯ ×ìøìíæìøüVìú öèó ûþìèóíô âìèäÞæ ëìÔíç ðú• çíû ¼éí¼ë ÌáëIíÜì õìæ èóô vÇíô âìèäÞæ

vëíÔ ¼ìäìíæì ðú¯ èÒô vöæ Åí^åìíæì ûÈíúë øüVì¯ ôìèÜ âìèÔíú öÔæ ôìùíäë

Åøë v÷íø Óëì ðú• v¼ìäì ×ìø «*çÖá ôèë¯ Ììèâ öì èô×ã ×ìøíç ÷ìÈ çìë

Åí^åìåì ¾çèë ðú¯ Ììâëì Íåìíô ûèÜ “ôí@øìä” ôëì¯ çìëøë ôìèÜ Üìèùíú ôìùíä

Íôåì ×ìø øëÔ ôëì ðú¯ ÛhÜIíÜì è÷èÿç ðÜ¯ Ììâëì ÍíôÈ ûèÜ «*gØ ¼¤íÐìÓæ¯

ôí@øìèäåë ¼é¼ìë Ìáë ¼èëíú• æçhæ Ìáë ûè¼íú ÛhÜ ¼¤íÐìÓæ ôíë¯

64 65

ôì ‰ì v÷íø ûãíôë âìíÄ ðì¼íç Çìíôì¿¿¿

ðì¼íç Çìíôì•

vôìíÜ vö vçìë øíëë v×íÜ¯

âì vûìíÄ èæíäë ¼Q?ìæ¯ èô¬Q; ÓìÈâìë Ùë ûìë Íôìôìë¯ Óìré øì ‰ìë ùGF

ëìÈ÷ëË¢ ÌçÍû ø˜ìææ ôâÞôìíëë Ììøæ øë vÛó væÈ¿¿¿ ÜìÜæ ß ÷öÞìíçÈ çìë

¼ãÔ çìë ç·è:¯ çìÈ ™Óã vçì æûäìùüèçë ûàéú Ì†ŒøèÇôëì æú• âìç·ít¬‰íð ÜìèÜç

ðÜ Ììíëì öìëì¢

÷ìë

1770-Íë â HQ?ë• ûì¤Üìë Íô ç·çéúì¤Ð âìæã» «*ìË ðìëìÜ¯ çûãß vôì@øìèæë vÜìÛ

ß ÜìÜ¼ìú ëìät¬H Üã.æ vÐ» ðÜ æì¯ Ì ‰øïËÞìë Ùíë Ì ‰ìÛìû¢ óéÙÞíâúìóé t¬HËÞèõ@¬H

«*¼èûæé ûì¤Üìë ¼â¬t¬? t¬HËÞèõ@¬H ÍôÜí: «*ìè:ë ÜìÜ¼ìú ðçÖìë Ììíúìäæ¯ øìÜÞìíâ`å

÷ìÈíÜì óéÙÞíâúìóé t¬HËÞèõ@¬H «*ìè:ë Åí!íÐÖ ¼ãøèëôèGFç óéÙÞíâúìóé vÐì»Ë ß Üã.æ¯

¼ãøèëôGFæìë ÌÇÞ• ÛìíÜì ôíë äìíæì vûìíÄì• ëéèç æéèç «*Çì ÑèçðÖíô v÷íæì•

çíûÈ vçì vÛìù-ç·è:¯ æì è÷æíÜ• æì äìæíÜ• vÔíç èùíú ¼ãíkì vÔíç ðú vÐ»

øìíç¯ çìÈ ¼ãøèëôGFæìë Åí!íÐÖ ßúìíëæ vðèš¤¼ ÍíÜæ• “vëIíÜèå¤ ÍÖì=” ûÜì

ÛìíÜì èæúè¬QŸç Üã.íæë «*Çâ Ðì¼ô¯ ™ëg ðÜ ÍíóíÐë Ûì»ì ¼ìèðçÖ• Úìæ èûÚìæ•

ëì,%³ óÐÞæ ÷÷Þìë Ììíúìäæ¯ ÍèÐúìèåô v¼ì¼ìÈèå¯ v¼ì¼ìÈèåë ÜBo Úìæ äìæìíç ðíû

È¤ëìä «*Ðì¼ô-ÌìâÜìíô¯ ÍÜ ðìÈÜíûëé ôíÜä• vØìåÞ ÅÈèÜúìâ ôíÜä¯ ÜBo

Úìæíô øìÒÖ¼ïè÷íç ëìÔíç vùíÜ ûÈ ÷ìÈ Ìíæô• ÷ìÈ âã°Ë¯ ÍíÜæ ÷ìÜÞ¼

ÅÈÜèôæ¼¯ ÷ìÈ ×ìøìë äæÖ ûì¤Üì ðëØ¯ ÍíÜæ vÔìóìÈ èÐGFé ø˜ìææ ôâÞôìë¯

ÓìÈâì• Íôåì øèëôGFæì äˆŠ èæÜ• çìë æìæì Ììíúìäæ æìæì øíûÞ ¼û Ììíúìäæ

ø„ ðíçì öèó èæëìøó «*¼û æì ðíçì• ÜìÜæ æì ðíçì• öèó Óìçhë v×èæôìåì ðëØ

æì ¾çèë ðíçì¯ ø˜ìææ ÜìÜæ ôíë NøèæíûèÐô «*Ûhë «*íúìäæíô¯ vôìíÜ vö vçìë

øíëë v×íÜ¯

ÓìÈâì øèëûìíëë ¼Q?ìíæë øèë÷ú äìæíç ÷ìú æì/ çìíô âìç·ít¬‰íð ÜìÜæ ôíë¯

çìë vt¬‰ð èûçëíËÈ Ììæ`ó¯ çìë âìç·í¹ì§ ÐïæÖ Çìíô æì¯ ÷íÜì æì vóèÔ• Ììë ôìë

vôìæ t¬HìÇÞ ß «*íúìäæíô ÜìÜæ ôíëí× ø˜ìææ¯

v¼åì Ûìûíç ðíû¯ ûÈíúë Íô Íôåì øüVì ôìíÒë Åøë vÔìóìÈ ðÜ¯ v¼È ôìíÒë

ûLô ôìèÜ Üìèùíú ôìùíäë Åøë ×ìø¯ ¼â¼Öì ðÜ• öç øüVì ×ìøì ðíû ççIíÜì

ûLô ¾çèë¯ Ñ ûLô Ììë ÌæÖ ôìíä Üìùíû æì¯ çíû Íôìäß ôâ ¾ÐèGFô æú• ¼â†Œ

ûLôåì ðíû ×ìøìíæì øüVìë Åí^åì• vöæ óøÞíËë «*èçèû@¬H øüÇô øüÇô ðëíØë váír

Íôåì øüVì ×ìøì vÐ» ðíÜ v¼È ðëØíô æçhæ ôíë ôí@øìä ûì èûæÖì¼ ôíë ÌæÖ

øüVì ×ìøì öìú¯ Ìáë øãæèûÞæÖì¼ ¼@¬cû• çìÈíçì ø˜ìæíæë ðëØ ¼÷Ü• òèûë æú¯

Íôåì èû«Xû¿¿¿ vöâæ èòëè÷r vÇíô ÷ÜèE÷r• èæûÞìô ÷ÜèE÷r vÇíô ¼ûìô ÷ÜèE÷r•

èòë òèûë ðëØ vÇíô ¼÷Ü ðëØ¯ ¼÷Ü ûíÜÈ vçì “ôìæìÈ” ×ìøìÔìæì vÇíô èæíäë

æìíâë ôÔìæì ¼é¼ìë Ìáë Ììæíç vøíëè×Ü¢ äìâÞìæ øè„ç IíåæûìùÞ ÍÈ ¼÷Ü

ðëØ âã°íËë t¬Œ,%ì• Ììë ø˜ìææ ôâÞôìë v¼È vôîÐíÜë «*íúìù Ùèåíú ûì¤Üì ðëØíô

û`óé& vÇíô âãèk èóíÜæ¯

Íôûìë vÛíû vóíÔ× èô• ø˜óÐ v»ì§Ð Ðçíôë ÈÅíëìøéú vëíæ¼þì Ûìûäùíç

ùÛÞö¬QŸËì ¼@¬HÜ ôíë «*ìË çÖìù ôëíçì• âìæûçì öãèkûìó øüèÇûéë ÌìíÜì vóÔíçì æì•

öèó IíåæûìùÞ ¼ìíðû âìíúë Û—èâôì æì èæíçæ¯ Ììë Ì,%ìóÐ ÅèæÐ Ðçíô ûìÂÜìëæûäìùëË Ûìûäùç vÇíô âãèk vøç æì• øüèÇûéë ÌìíÜìûìçì¼ vóÔíçì æì• öèó

ø˜ìææ ôâÞôìë ûì¤Üì ðëØ vÔìóìÈ æì ôëíçæ¯ èðíçìøíóÐ-ûËÞøèë÷ú-vÜìôëð¼Ö-

ûì¤Üì ûÖìôëË-ørøèrôì äˆŠ èæçæì v¼èóæ¯ æûäìùëíËë Èèçðì¼ èøçìâìçìíô

v÷íæ• t¬Héô·èç vóú• ÓìÈâìíô æú¯

âì æú• ÓìÈâì¯ ø˜ìææ ôâÞôìë¯ Ì,%ìóÐ ÅèæÐ Ðçíôë ûìÂÜìë æûäìùüèçë

ÓìÈâì¯ ¼ìëìèå èóæ øíëë v×íÜë ôì ‰ì ðìè¼ë

èðí¼û èæíÜ¯

óãÓ èóíú× Ûìç èóíú×

Ùãâèå ÍíÜ v÷ìíÔë øìçìú

÷hâ èóíú×

÷þìóâìâìíë võíô Ííæ èå èóíú×¯

÷—ËÞé æóéë øìùÜìèâíç vóíÐë ûìè§

Ûì¼í× äíÜ•

ùÖìÜæ èÜåìë èôÅí¼íô èô v÷ìíÔë äíÜë

èðí¼û vâíÜ

66 67

væú ¼t¬?ì x*â¯ ø˜ìææ vçì çûã âäãèë vøíúí×• âíÒë ÓâÞéú ôìä èûæì âäãèëíç

ôíëèæ ÍåìÈ vûèÐ¯ ÷ìÜÞ¼ ÅÈÜèôæí¼ë ×ìøìÔìæì vÇíô ø˜ìææíô x*éëìâøãë èâÐíæ

Ììæìë ôç æì v÷,%ì• Ììë ûíÜ èôæì “ôìä Ôãþäíç Íí¼è×Ü”¢ ÓìÈâìë ¼ìíÇ âäãèëë

¼@øôÞ• çìë vûèÐ ôéÀ

×ú

èóèûÖ è×íÜâ vÔìÐíâäìíä v÷úìëÔìèæ v÷íø• æìíôë øíë ÷Ðâì Íþíå• ÅèæÐ Ðçôéú

ûìÂÜìë æûäìùëË• vØìåÞ ÅÈèÜúìâ ôíÜä-ÍèÐúìèåô v¼ì¼ìÈèå-ûì¤Üì ùóÖ-ûì¤Üì

âã°Ë- ÷ìÜÞ¼ ÅÈÜèôæ¼-vôëé-âìÐÞâÖìæ-ø˜ìææ èâèÜíú èâèÐíú¯ vùìÜ ûìÓìÜ Ììâìë

x*âäéûé èûóÖìÜú¯ ûþìôh§ì-øãëgèÜúì-øèfâ vâèóæéøãë-ûéëÛ—íâë ×ìr×ìréëì• ðìíç

ôÜíâ vûîèºoô è¹úìú Ì¼ìÓìëË óá• Úìæ èûÚìíæë æìæì Ìäìæì ûÖìÔÖì ûÈ æì

øí§È ôëíç øìíë¯ ™Óã Ììåíô öìú «*íx‰ì+ë èÜÔíç èùíú¯ ûÈIíÜì vôâæ Ûì»ìú

ôÇì ûíÜ• vôâæÛìíû öãèk ¼ìäìú• ßëì Ììú+ ôëíç øìíë æì¯¯ “Ììøíæ vöÛìíû

ôÇì ôæ• ûãÄìæ• ûÈIÜìæ vçâæ æì vôíæÀ èô×ãÈ ûãÄì öìú æì¢” ßíóë vôìíæì

våRå væÈ¢ ÌÇ÷ ø˜ìææ ôâÞôìë «*úìç ðíúí×æ óãíÐì óÐ û×ë Ììíù¯ çìðíÜ

ûì¤Üì ðëØ èÐíGFë øãíëìÓì ø˜ìæíæë vâÓì ß óáçì ôìë vùìúìíÜ Óãíæì èóÜ

ÍçèóæÀ ø˜ìææ èô vôìèôÜ×ìæìë øìÜô “ôìôøè„ç” ÌÇûì “ÓìÈâì”¢

ÌìE×ì âìæÜìâ• ÷ìÜÞ¼ ÅÈÜèôæ¼ ûì vØìåÞ ÅÈèÜúâ ôíÜä NøèæíûèÐô t¬HìÇÞ ß

âóçøã,% è×Ü¯ èô¬Q; vôëé è×íÜæ ¼óìÐú âðÁ ûÖèk¯ 1801 ¼ìíÜ x*éëìâøãë èâÐæ

vÇíô «*ôìÐ øìú vôëéë ûì¤Üì ûÖìôëË¯ Åí!ÐÖÀ õ¿ ëìÈæÜÖìwíô vÜíÔæ è÷èÒíç_

vØìåÞ ÅÈèÜúìâ ôíÜíä È¤íëä äãèæúë è¼èÛÜ ¼ìíÛÞ åíóë ûì¤Üì vÐÔìíæìë äæÖ

çìíô ÌÓÖìøô èæíúìù ôëì ðíúí×¯ çìÈ ÍÈ ûÖìôëË ûÈ¯ è¼èÛÜ ¼ìíÛÞ åëì ûì¤Üì

èÐÔíû• ÍíóÐéú Ììóûôìúóì ë: ôëíû• çìíóë Ðì¼æ ÍíóÐéúíóë ôç ¼ãèûÓì

ôëí×_ ÛìíÜì ôëí× çì vûìÄìíû¯ æì vûìÄìíÜ Å ‰èç-âàÜ våë øìßúì öìú æì¯

ÌçÍû âðìæ vôëé ¼ìíðíûë Åí!ÐÖ vØìåÞ ÅÈèÜúìâ ôíÜíäë ¼ìíÇ ÌèÛ ‰ Ììë

èÔušÓâÞ «*÷ìë èæfúÈ Ûìëçéú ÓâÞ¼âìä ¼@øíôÞ ÅE÷ ÓìëËìë «*ôìÐ æú¯ Ììë

äìíææ vçì ûìÂìèÜ ¼@øíôÞ çìë âíæìÛìû ½ Heathen— vùþíúì vÜìô¯ Íëì æìèô

âãÔãÖ ÷ì»ì• èæíäë Ûì»ìåìÈ äìíæ æì¯ âðìâçé v¼åì äìæìûìë óìú èæíÜæ çíû æì¢

Ììíâèëôìú Ìíæô ÌìíùÈ èûuèåÐ ÅøèæíûÐ ùí§ ÅíÒè×Ü¯ v¼Ôìæ vÇíô èûuèåÐ

ëìíäë ÛìíÜì ÌÇÞìùâ ðíçì¯ Ì,%ìóÐ Ðçíôë èPçéúìíÓÞ• 1763 vÇíôÈ vûìÄì vùÜ

Ììíâèëôìë ÅøèæíûÐ ðìç×ì§ì ðíûÈ• ™Óã ¼âíúë Ìíøáì¯ 1776-Í ðìç×ì§ì

ðÜ¯ ØíÜ Ûìëíçë ÅøèæíûÐ èûuèåÐ «*Ûhë v÷ìíÔë âèË¯ v¼ÈäæÖÈ ÍÈ v÷ìÔåì

ûþì÷ìíæìë ôç óéÙÞíâúìóé øèëôGFæì• vëIíÜèå¤ ÍÖì=• ¼ìâèëô-«*Ðì¼èæô-ÌìÈæ-

èû÷ìë-èÐáì-ÌÇÞ ôç æì ¼¤t¬›ìë¯ Í¼íûë äæÖ ôç ùíû»Ëì• ôç ûÈ ×ìøì• ôç

âðìöÚ¯ ÷hþ÷§ìë ¼ìíðû vÐØìíõÞë ¼ðìúçì• ÷ìÜÞ¼ ÅÈÜèôæí¼ë ÅíóÖìù Ììë

ø˜ìæíæë óá x*â/ Íë èâèÜç ØÜ ûì¤Üì âã°Ë¯ ÍÔìíæ ÅðÖ ÇìôíÜì “¼¬t¬?ì x*â”¯

ÈÅíëìíø Íôäæ v×èæôìåì vÔìóìÈ èÐGFéë âäãèë Ìíæô vûèÐ/ ØíÜ ø˜ìææíô æì

øìßúì vùíÜ èûuèåÐ ÅøèæíûíÐ «*Ðì¼èæô ûÖú Ìíæô vûí§ vöç¯ Íûìë ûãÄíÜ•

ø˜ìææ ôìë ôìë ôç t¬HìÇÞ ß «*íúìäæ èâèåíúí×¯

øþì÷

Íç çì§ìçìè§ vûìÄì vÐ» ðú æìèô¯ vôìíÜ vö çìë Ììë Íô v×íÜ¯ x*éëìâøãíë

võèæÐ èâÐæìëé ÅÈèÜúìâ vôèë ùí§ çhíÜí×æ ×ìøìÔìæì¯ ¼ìç÷èGXÐèå Ûì»ìú vâìå

óã Üá ûìíëì ðìäìë ûÈ v×íøí×æ çìëì¯ Íôìä ¼@ø ‰ ôëíç óëôìë è×Ü èûxHôâÞìë

ûëøãr vÔìóìÈ èÐGFé ø˜ìææíô¯ ôé ûÈ ×ìøí×æ çìëìÀ «*Óìæç èÔušÓâÞ èû»úô

ûÈ¯ Í ôìíä çìëß ÷ìÈ ø˜ìææíô¯ èçèæ «*x‰ çhÜíÜæ “ôÜôìçìë È¤íëäíóë

vôìíæì ÌèÓôìë væÈ ø˜ìæíæë âíçì Íôäæ ôìèëùíëë ßøë ÍôE×r ‘âíæìøèÜ’

ÌèÓôìë ûðìÜ ëìÔì”¯ Íôèóíô èûuèåÐ NøèæíûèÐô t¬HìÇÞ• Ìøëèóíô èÔušéú

NøèæíûèÐô t¬HìÇÞ ø˜ìæíæë vôìíÜ ™ÓãÈ øíëë v×íÜ¯

ûìûã èûèûë v÷ìíÔ ÓìÈâì ðÜ “ôìíäë vÜìô”¯ æì• ðíÜ âìÐÞâÖìæ ûÜíûæ vôæ‘...the native blacksmith Panchanan... came to the missionaries in search of

employment’_ ôâÞðéæ vÔìóìÈ èÐGFé ø˜ìææ ôìä v÷íúí×• çìíô ôìä èóíú ÓæÖ

ôíëí× èâÐæìëéëì¯ væèåÛ ø˜ìææ æì ÇìôíÜß èâÐíæë ôìä Ììåíô Çìôç æì¯

v¼Ôìíæß ÅíGXÔíöìùÖ vö• èâÐæìëé ßúìõÞ ÈÅíëìíø óëó¬t¬;ë ôíë Íí¼í×æ¯ çìë

çhÜæìú ø˜ìæíæë âäãèë öÁ¼ìâìæÖ¯ ôÇìú ûíÜ Religion follows the flag, ÓâÞ

æìèô ëìäæéèç ÌÇÞæéèçë Ìæã¼ìëé¯ èÔušìæ èâÐæìëéß ûìäìë óë öì÷ìÈ ôíë Ôãþíä

68 69

vû÷ìëì ø˜ìææ• çìë vôìíÜ Ììäß øíëë v×íÜ¯ èæíäë v×íÜ Ììäß Íôåì

èæíäë øìÒÖøã¬t¬?íôë «*çéáìú• öì Ììäß ×ìøì ðúèæ¯

çÇÖ¼ïr

1¿ ëìÈÜÖìw-vô vÜÔì vôèëë øírë ‘15 äãæ 1801 ¼ìÜ’ Ì¤ÐèûíÐ»

‘°¿ ¼äæéôìQ? óì¼• ûì¤Üì ùóÖ¼ìèðíçÖë Èèçðì¼• vó”ä øìûèÜèÐ¤• ôÜôìçì•

1988 ½ 110’ ½

• You must know then, that a college was founded, last year, in Fort

William, for the instruction of the junior civil servants of the Com-

pany who are obliged to study in it three years after their arrival.

....They [Rev. D. Brown and Rev. Claudius Buchanan] proposed me

that day, or the next to the Governor General who is patron and

visitor of the college. They told him that I had been a missionary in

the country for seven years or more; and as a missionary, I was

appointed to the office....When the appointment was made, I saw that

I had a very important charge committed to me, and no books or

helps of any kind to assist me. I, therefore, set about compiling a

grammar.:..I am, therefore, writing a grammar of that language, which

I must also print....

• An ability to transact business, and inspect all the minutes of mer-

cantile concerns, without the intervention of an interpreter, must be

an object of importance to everyone engaged in such undertakings

( Carey 1815 : i-ii ). The advantages of being able to communicate

useful knowledge to the heathens, with whom we have daily inter-

course : to point out their mistakes; and to impress upon the senti-

ments of morality, religion are confessed by very important (Carey

1815 : ii ).

• ....the College Council Proceedings of 20th September, 1804 records

a list of works in original languages prepared or under preparation by

members of the college staff. In the under group we find the follow-

ing entry : “Marhatta, preparing for the press, a grammar of Marhatta

by Vydunath Marhatta a Pandit in conjunction with W. Carey’. This

vôÅ x*éëìâøãë èâÐæ ß vØìåÞ ÅÈèÜúâ ôíÜíäë ôèGFç èûíëìíÓë ôìèðèæíç â†‰

ÇìôíçÈ øìíëæ• ûì¬t¬?íû èûíëìÓ væÈ¯ ÅÈÜèôæ¼ ûì vôëé öìë ç+UìûÓìíæÈ Çìôhæ•

ø˜ìææ è¼èÛÜ ¼ìíÛÞí`åë t¬HìÇÞíôÈ ÜìÜæ ôíëí×æ¯

èô ¼ì¤Ùìèçô¢ Ììëß èûít]ìëô çÇÖ¢ çìëìøó âãíÔìøìÓÖìú âíæ ôëíçæ vôëé

ëè÷ç ûì¤Üì ûÖìôëËèå âüçhÖJú èûóÖìÜWìíëë ë÷æì¯ vôëé ûì¤Üì Ûì»ìú Íçåì óá

è×íÜæ¢ çìë âüçhÖë ôû×ë Ììíùß “èæÔìó ûì¤Üì ûìôddÛàé Ììë ûìôddtø`ó vÐ»

ûúí¼ß çìë èÒô óÔíÜ Ììí¼ èæ¯” âüçhÖJíúë ûÖìôëË ÌìK¼ìÁ¢¢ Ì¼@¬cû æú•

vØìåÞ ÅÈèÜúìâ ôíÜíäë âìëìèÒ øè„ç ¾ûóÖæìíÇë ë÷æì “âìëìèÒ ûÖìôëË” ×ìøì ðÜ

vôëéë æìíâ¯ âìëìèÒ ûÖìôëË• ûì¤Üì ûÖìôëË/ Øìóìë óþÖèçíúæ «*x‰ vçìíÜæ

“Åóìëâæì vôëé¿¿¿ vôæ äìæìíÜæ æì ¼ð ë÷èúçìë æìâÀ” èçèæ èæíäÈ äûìû èóíÜæ

“åìôì ¼ìíðíûë• áâçì ¼ìíðíûë• ÌçÍû ùèëâìß ¼ìíðíûë «*ìøÖ”¯ èôÀ Íûìë vçì

âìæíûæ• ø˜ìææ ÜìÜæ ôíëè×íÜæ øíëë ¼Q?ìæ¯

¼ûåì âìæìë øëß Íôåì Ôåôì vÇíôÈ öìíE×¯ ™Óã vçì è¼èÛÜ ¼ìíÛÞ å æú•

èÔušÓâÞ æú• èû¤Ð Ðçíôë ¼ï÷æìú Íôåì ûì¤Üì ûÖìôëË Ììí`óìÜæ ðíúè×Ü

ðë«*¼ìó Ðìt¬Ÿé• ëìíâ\¼ã óë èríûóé• ëûé\æìÇ Òìôhíëë væç·í&¯ Íëì ¼ôíÜÈ è×Ü

è÷ëòìúé ûí`óìûí¬t¬?ë Ø¼Ü ô·èrâ âÓÖèû+-ÅE÷âÓÖèû+ vx*èËë «*èçèæèÓ¯ ÍÈ vx*èËë

Ûì»ìèåß ô·èrâ¯ ÍÈ ô·èrâ ûì¤Üì Ûì»ìíô ûÖìôëíËë Ììx*ú ß «*x*ú èóíú âìæÖ ôíë

vçìÜìë «*úì¼¯ ëûé\æìíÇë âíç• ôÜôìçì ëìäÓìæé• ÌçÍû çìë Ûì»ìíôÈ ÌìóÐÞ

ûíÜ Óíë èæíç ðíû¯ “ôÜôìçìú ÍÈ èûíÐ» Ûì»ì ¼â¬t¬? Û°Ùíëë Ûì»ì ðÈúì

ÅèÒíçí×• Èðì ôÜÖìíËë ÜáË¯” ¼ìÓìëíËë ûÖû´ç Ûì»ìëéèç çìë v÷ìíÔ ÌE×ãÁ ß

ÌøÛì»ì¯ ÌçÍû èÐèáç âÓÖèû+ áâçìûìíæë Ûì»ìíô âìæÖìèúç ôëìë äæÖ Ììëß

Íô ûÖìôëË Ììí`óìÜæ¯ áâçìûìæ ô·èrâ vx*èËë ô·èrâ ûì¤Üì¯ x*âäéûé èûóÖìÜíúë

×ìr×ìré ¼àç «*x‰ vçìíÜ “ÈÔìíæ ôé ¼û èÜÔì ûãÄíç øìèëæì• ûãÄì öìú æì”¯

øèëËèç “õ‹ø ÌìÅå”¯ ø˜ìæíæë vôìíÜ øíëë v×íÜ èûíóÐ öìú¯ èæíäë v×íÜ «*x‰

ôíë “Íôåìß ûÈ æìÈ èöåì ûãÄì öìú”¯ ÌìK¼ìÁ-Íë ùGFåìß ÷ÜíçÈ Çìíô• ôhèVúìë

ÜìÜæ ¼þìÈíúë ÌìÔ§ìú Ììäß «*x‰ “ëèûûìûã vö Ôìçìåì èæúì vùíÜæ v¼åìíçì Ììë

èØëç èóíÜæ æì”¯ ûìëûìë ÍôÜûÖ çìë ûãí§ì ÌìÂãÜ óèáËì vóú¯ ÌìK¼ìÁ-Íë

øë@øëì¯

70 71

Ððë x*éëìâøãë ½ Èèçðìí¼ë ÌìíÜìúv¼îèârÐ¤ôë v¼æI:

ÌìÒìíëì Ðçíôë èPçéúìíÓÞ ùí§ ßÒì Ððë x*éëìâøãíëë øèëè÷èç âïÜç x*éëìâøãë

èâÐæ• ÌìÓãèæô èÐáì«*¼ìíë çþìíóë ôâÞôì„• ûì¤Üì ùíóÖë èûôìíÐ çþìíóë Ìûóìæ•

âã°ìö¬QŸ ß «*ôìÐæì• x*éëìâøãë ôíÜä Í¼íûë äæÖ¯ Ììë Íôèå øèë÷ú• ÛìùéëÇéë

øèfâôhÜ ûëìûë ùí§ ßÒì ÈÅíëìøéú û¼èçIèÜ• öìíóë ÌíæíôÈ “èÜåÜ ÈÅíëìø”

ûíÜæ• çìë ÌæÖçâ èóíæâìë ûì võèæ¼ ûìèËäÖôhèÒë äæÖ¯ ûì¤ÜìíóíÐë Èèçðì¼

ÌìíÜì÷æì• èûíÐ»ç ûì¤Üìë ¼âìä-¼¤t¬›üèç• èÐáì ß ûì¤Üì Ûì»ì èæíú vôìíæì

ÌìíÜì÷æìÈ x*éëìâøãíëë èâÐæìèëíóë Û—èâôì ×ì§ì ¼@øïËÞ ðú æì¯ ÌæÖèóíô èóíæâìë

ûèËíôëì ûìèËäÖÐèk èðí¼íû È¤íëä• ßÜ`óìä• Øëìè¼íóë çhÜæìú ôâ Iëg&øïËÞ

ðíÜß 219 û×ë1 ûì¤Üì ß ¼è ‰èðç Ì˜íÜ öìëì ûìèËäÖ ôíëí×• Ûìëíç ÈÅíëìøéú

ûìèËíäÖë Èèçðìí¼ çìíóë Åíøáì ôëì öìú æì¯

èô¬Q; ÍÈ ûT øèëè÷èçë ùè„ ×è§íú x*éëìâøãíëë ÌæÖçâ øèë÷úß Ììí× öì

ÍôÈ¼íà Ììô»ÞËéú Íû¤ Iëg&øïËÞ ÍÈ Ì˜íÜ ¾÷çæÖíóíûë ÓâÞìí`óìÜíæë «*Ûìû•

vâìùÜ Û—èâëìät¬H ûÖûòì vÇíô è÷ëòìúé ûí`óìûí¬t¬? Å+ëíËë øíëß x*éëìâøãë

Ííšíåë èûíÐ» Ìûòìæ• èóíæâìë ôìÜøíûÞ èûèÛ ‰ ûËÞ ß ûíùÞë ÍÔìíæ Íí¼ èÇçh

ðßúì Íû¤ ¼âìä-èæú¬QŸô Û—èâôì• Ììë Íí¼íûë ÌQ?ëìíÜ ÷Üíç Çìôì Íô äæøíóë

äæäéûæ÷öÞìë Óìëì vÇíô v¼È ÌæÖçë øèë÷ú ¾çèë ðú¯ Ôãû ôìí×È• äìúâìæ

ôÜôìçì Ððë °gç èûôèÐç ðíE× Ûìëç ¼ì@¬ŒìíäÖë Ûèû»ÖÁ ëìäÓìæé ðßúìë äæÖ¯

v¼Ôìíæ Å+ëøì§ì• x*éëìâøãë• ÷`óææùë• ÷hþ÷h§ì ôéÛìíû• ôçèóæ çìíóë t¬Hìç¬QŸÖ

ûäìú ëìÔíç vøíëè×Ü v¼åìß Ûìûìë âíçì èû»ú¯

ÍÈ «*¼àIèÜ ÌìíÜì÷æìë Ììíù x*éëìâøãë ÷÷Þìë øèëèÓåì Ììâìíóë ûãíÄ væßúì

statement must have been supplied to the college council by Carey.

It therefore becomes somewhat difficult to explain his subsequent

statements made to the Council. For example, in a letter written to the

college council on 3rd September, 1805, Carey states that he had

written the grammar. Carey was a man of unexceptional probity and

one cannot impute any dishonest motive to him. But on the available

evidence the only possible conclusion is that both the Bible and the

Marathi Grammar were the joint works of Carey and Vaidyanath, but

the same and final decision being Carey’s, he could claim the author-

ship. Secondly, it may be suggested that no Englishman in the days

of Lord Wellesley would be disposed his name with people whom

even a humanitarian like Carey habitually referred to as “natives”

(Majumdar 1959 : 235-36).

2¿ Åíø\æìÇ Ûªì÷ìöÞ “ûì¤Üìë ûìÅÜ ß ûìÅÜùìæ” ûÈíú vÜíÔæ ““óÐ âìÈÜ øÇ

ðþìèåúì v¼þÅèëúì ÌìÔ§ìú Åøèòç ðÈ¯¿¿¿ Ììx*íâë ôçÞüøá ûíÜ vö• ¼þìÈèäë Ìì¼Ü

Ôìçì ‘ùìíæë’ èÐÜìÈóíðë “ëèûûìûã âÐìú” ÜÈúì èùúìí×æ¯”” Ì ‰óìÐWë ëìú ôhè,%úìë

âðôhâì Ðì¼ô ÇìôìôìíÜß “ÜìÜæùéèçë Ìì¼Ü øãþèÇÔìèæ öìíç ôèûIëgë ôìí×

vÇíô èØíë øìßúì öìú v¼ ûÖìøìíë Ìæãëgºo ðæ ûìÂìÜ ðèëæìíÇë Pìëì¯ ôhè,%úìë

âãíAØ âèçÜìÜ óì¼ß èÜíÔí×æ• ““v×Åè§úì ÌìÔ§ìë vÛìÜìÈ Ðì ûèÜÜ “ëèûûìûãë

Ììâìíóë Iëgë ùìæ Ôãû ÛìÜûìè¼íçæ• Ììâìíóë Ôìçì èçèæ ÜÈúì èùúìí×æ¯ v¼

Ôìçì Ììë øìÈ æìÈ• ôèÜôìçì ß vûìÜøãíë è÷èÒ èóúìß Å+ë øìÈ æìÈ”¯¿¿¿””

¼æÁôhâìë èâx*• ÌìûãÜ Ììð¼ìæ v÷îÓãëé «*âãÔùËß ôâíûèÐ ÍÈ ¼çÖ t¬Héôìë ôíëæ¯

Í ¼¤¹ìQ? ¼èû¬t¬?ìë ÌìíÜì÷æì ½ “ûuìçÖ vÜìôìúç ÜìÜæ”• ¼ãÓéë ÷¹ûçÞ• øü¿ 17-

32• øã¬t¬?ô èûøËé¯

3¿ “æìÈúì” 1399• 2-3 ¼¤ÔÖìú âüËìÜæìíÇë “ûì¤Üì ûÖìôëíËë ¼ìâìèäô ûÖìôëË”

«*ì¼èàô ß çÇÖûTÜ¯

4¿ ø˜ìææ ôâÞôìë t‡üèç¼¤¼ó «*ôìèÐç “ûì¤Üìë ðëØ èÐGFIëg ø˜ìææ ß øë@øëì”-

vç ø˜ìææ-vôëé-âìÐÞâÖìæ-ÅÈÜèôæ¼-ðëØ ôìåìë âäãèë ÈçÖìèó ¼@øèôÞç çÇÖ

ûçÞâìæ¯

5¿ William Carey : A Grammer of the Bengali Language, Serampore Misson

Press.

6¿ A.K. Majumder (1959) : William Cavey and Pandit Baidyanath in Journal

of the Asiatic Society 1 : 3, 233-244.

72 73

çìë óãÈ çéíëë äæøóIèÜë èûÐó øèë÷ú¯ ÷ìÜÞ¼ väìí¼íØë Ìþìôì ÍÈ âìæè÷rèå

èæíú óãèå ÌìíÜì÷æì «*ôìèÐç ðíúè×Ü “ôÖìÜôìåì èëèÛÅ” øèrôìú¯ «*Çâèå Notes

on the Left Bank of Calcutta. èPçéúèå Notes on the Right Bank of the Hooghly.

vÜÔìóãèå• ûÜì vöíç øìíë• ÷ìÜÞ¼ väìí¼íØë âìæè÷írë Review Article. ôÖìÜôìåì

èëèÛÅ øèrôìë çÔæôìë ëéèç vâíæ óãèå vÜÔì t¬Hìáëðéæ¯ ¼ôíÜ Ìæãâìæ ôíëæ

Í óãèå väâ¼ Ü¤-Íë ë÷æì¯

Ììäíôë vö x*éëìâøãë çìë vö vôìíæì øèGX• vö vôìíæì øÇ Ììâëì ÍÈ âìæè÷ír

Ôãþíä øìíûì_ ÍçåìÈ Íþíôè×íÜæ ÷ìÜÞ¼ väìí¼Ø¯ 1841 ¼ìíÜ Ìþìôì• ÌÇÞìÁ

vëÜÜìÈæ øìçìë Ììíùë âÖìø v¼èå¯ âÖìøèåíç vëÜÜìÈíæë øèfâèóíô vóÔì öìíE×

äæû¼èç vçâæ væÈ¯ ÷ìí»ë äèâ Ììë äÜìÛ—èâ¯ èô¬Q; Ñ «*ìíQ?ë èäèå vëìõ Íû¤

ÌæÖ ¼ûôèå «*Óìæ ëì¬t¬?ì Ôãû ¼ðíäÈ v÷æì öìú¯

ÍÔæ vö øì§ìèåë æìâ û§ûìùìæ• ÷ìÜÞ¼ väìí¼íØë âìæè÷ír vóÔì öìíE× v¼Ôìíæ

ÍÜûìëèÜ¤-Íë “ëìâ ØÖì=èë”-ë Ìûòìæ¯ ääÞ åíúæèû-ë An Administration of

Hooghly District From 1795 to 1845 ûÈèåë Miscellaneous Revenue ÌÓÖìíú

1832 ¼ìíÜ x*éëìâøãë Ôì¼âðíÜ èçæèå âó ¾çèëë ôìëÔìæìë ÅíGXÔ Ììí×¯ çìíç

vóÔì öìíE×• ÍÜûìëèÜ¤-Íë ôìëÔìæìèå ø‚õìÂìíç¯ x*éëìâøãíë vö ø‚õìÂì æìíâ

Íôèå øèGX è×Ü ÷ìÜÞ¼ väìí¼íØë âìæè÷r Íû¤ åíúæèûë ûÈèå øìÐìøìèÐ vëíÔ æì

ø§íÜ Ììâëì ðúíçì äìæíçß øìëçìâ æì¯ ûÜìë vÜìÛ ¼ìâÜìíç øìëè× æì ûìèô

óãèå ôìëÔìæìë Íôèåë Ìûòìæ ëìÓìûGXíÛë øãëíæì âè`óë ûì Martin’s Pagoda-ë

ôìí×• âìèÜíôë æìâ W. Graves Íû¤ Brandèåë æìâ Pagoda Brand.

Ììâìíóë «*¼íà èØíë Ììè¼¯ x*éëìâøãë Ððíëë ûãô vÇíô ø‚õìÂì æìíâë øGXéèå

ðìèëíú vùí×¯ èô¬Q; ðìëìúèæ ÷§ôõìÂì• ôhâéëäÜì¯ ðìèëíú öìúèæ øóûé ûì äìèç

ûì ûüè+æìâûì÷ô ¼ìèæøì§ì• óí§øì§ì• âì ‰ìøì§ì• ô¼ìÈíåìÜì• âèGXôøì§ì• ôhíâìëøì§ì•

øåhúìøì§ì¯ èÐèë»çÜì• ûåçÜì• ÓâÞçÜì• âìèæôçÜì ÍÈ æìâIèÜ èæíú æìæì âç

Ììí×¯ vôÅ vôÅ ûíÜæ ôÜôìçì Ððíëë èûÔÖìç øèGXæìíâë Ìæã¼ëíË v¼ôìíÜë

æûìùç âìæãí»ëì ÍÈ æìâIèÜ èóíúè×íÜæ¯ çíû Ììâìíóë âíæ ðú Í¼ûÈ æùíëë

ÌQ?ëìíÜ vûþí÷ Çìôì øãëíæì øèGXæìâ_ æùëìúË öìíóë ÷ìøì èóíç øìíë èæ¯ 4 ÍÈ

æìâIèÜë ÅÁ¼ ¼aoìæ x*éëìâøãë ÷÷Þìë Íôèå Iëg&øïËÞ èóô¯ æùë ¼¤t¬›üèçë ÷ìíø

óëôìë¯ “øèëèÓ” Ðjåìíô öèó vÛîíùìèÜô ÌíÇÞ vóÔíç øìèë• vóÔíç øìèë

¼ìâìèäô-¼ì¤t¬› ü èçô ÌíÇÞß¯ «*ËûëJæ ëìíúë Íôèå ûTøèÒç «*ûao2½URBANISATION IN COLONIAL SITUATION: SERAMPORE. ÍÔìíæ èçèæ

ÌìÒìíëì-ÅèæÐ Ðçíôë x*éëìâøãíëë æùëìúíËë vôí\ Íôèå èrÛhäìôìë Ì˜Üíô

è÷èÿç ôíëè×Üæ¯ ÍÈ èrÛhíäë Íôèå ûìT ùàì ûì TùèÜ æóé• Íôèå ûìT †ŒÖìw

å³ì¤ô vëìõ Íû¤ ç·çéú ûìTèå võèæ¼ ÔìíÜë «*Óìæ Ì¤Ð¯ vØ‹èõ‹ô¼ æùë ûÜíç

vö Û—Ô„ vûìÄìíçì v¼È »ìå èûÙì äèâ• x*éøãë• vâìðæøãë• vùìøéæìÇøãë æìíâ

ëìâ¼éçì âè`óíëë vóíûì+ë Û—¼@øè+ ûì ëìät¬H ó:íëë æèÇë Ûì»ìú x*éëìâøãë

Ôì¼âðÜ Íû¤ Ììôddæì †Œìíâë Íôì¤Ð ÍÈ èrÛhäìô·èç vô\éú Ì˜íÜë ÌQ?ûÞçÞé¯

èóíæâìë «*Ðì¼èæô Ûûæ• ÌèØ¼• ôì×ìèë• Ióìâ• øìÈôìèë ûìäìë• ûÖì¤ô ¼ûÈ Íë

âíÓÖ¯ Å+íë• ÔìÜ øìë ðíú èóíæâìë vôì@øìèæë Ûìëçéú vóßúìæ ß ÌæÖìæÖ

ôâÞ÷ìëéíóë ûì¼òìæ ß ôì×ìèë¯ ÍÈ vô\éú Ì˜Ü èÙíëÈ x*éëìâøãíëë ÅE÷ûùÞ ß

ÅE÷ûËÞ• âïÜç ûuìsË• èð`óã Û°¼@eóìíúë ûì¼¯ èæëûèE× ‰Ûìíû Íë Å+íë ÷ìçëì

†Œìâ• èûèûÓ ûüè+íç öãk øãëíæì û¼èç¯ ÌæÖèóíô ûGXÛøãë ß âìíðÐ• vô\éú ÍÜìôì

vÇíô èô×ãåì èûèE× ‰• ÷èëír †ŒìâéË¯ øèfíâ Ìíæôåì óïíë èøúìëìøãë †Œìâ• âìíÄ

äÜìäèâ• ÷ìí»ë váç¯ x*éëìâøãë Ððíëë Ì¤Ð ûÜì ÷íÜ æì çìíô¯ ÍÔìíæ ûÜì

óëôìë ÷ìçëì• âìíðÐ ß ûGXÛøãë x*éëìâøãíëë ÌàéÛ—ç ðíÜß• v»ì§Ð Ðçô3 vÇíô

ÍÈ èçæèå äæøíóë øèëèòèç ß t¬Hìç¬QŸÖ Ììäß Ìåhå¯ Ììë ÍÔæ x*éëìâøãíëë

vëÜÜìÈíæë øèfíâë èû¬t¬?éËÞ Ì˜Ü• öìë ¼ûåì vøîë-x*éëìâøãíëë ÌQ?ÛhÞk æì ðíÜß

èÐáì«*èçVìæ• ûìäìë• vóìôìæ• øèëûðæ• èûèûÓ ¼ìâìèäô-¼ì¤t¬›üèçô ôìíä x*éëìâøãíëë

äæäéûíæë ¼íàÈ ßçí«*ìç¯

vÛîíùìèÜô øèëèÓ ûãÄíç âìæè÷írë ¼ìðìöÖ væßúì Ôãû äëgèë¯ ÅèæÐ Ðçíôë

«*ÇâìíÓÞë x*éëìâøãë Ððíëë øèëèÓ è÷æíç Ììâìíóë ¼ìðìöÖ ôëíç øìíë Íâæ

âìæè÷írë ¼¤ÔÖì vûèÐ æú¯ ¼ðäÜÛÖß æú¯ ôíÜíäë vôèë èâÅèäúìíâë ¼¤†Œíð

1827 ¼ìíÜë Íôèå âÖìø Ììí×¯ ¼@¬cûç• väâ¼ åâ¼íæë Ìþìôì¯ Íèå èóíæâìë

«*Ðì¼íæë ¼âúôìíÜë¯ 1841 ¼ìíÜ Íôèå âÖìø Íþíôè×íÜæ ÷ìÜÞ¼ väìí¼Ø¯ River

Hooghly : Bandel To Garden Reach. øå vöâæÛìíû Ièåíú ëìÔì ðú Íèåß çìÈ¯

vùìåìíæì âÖìøèå vÔìÜì ðíÜ Ììâìíóë ¼ìâíæ ÅˆŠãk ðú TùèÜ æóéë óéÙÞ «*¼ìëË¯

74 75

æìâ ðú «*íØ¼ë âìçÞìäì¯ ¼ìôÞìí¼ë óíÜ èçèæ vö¼û óáçì ÌäÞæ ôíëæ v¼èåíô

øãþèä ôíëÈ âìçÞìäì Õìôì ÌæãÐéÜæ ¼èâèç Íû¤ ÌæÖr èû«Xûé öãû ¼@eóìúíô

ÜìèÒíÔÜì ÈçÖìèó vÐÔìíçæ¯ Ììûìë èû«Xûéëìß vö çþìíô øãíëìøãèë èûxHì¼ ôëíçæ

æì øãèÜæ óìí¼ë vÜÔì ø§íÜ çì vûìÄì öìú¯ 5

Íûìë «*¼àìQ?íë öìÈ¯ x*éëìâøãë vøîëÐðíëë ÌQ?ùÞç ðíÜß Íë ÷ìëèå äæøó

èæíú t¬Hç¬QŸ ÌìíÜì÷æì ôëíç ðú¯ ÷ìçëì âìíðÐ ûGXÛøãë Íû¤ Ììôæì¯ x*éëìâøãíëë

vô\Ûìíùë ¼íà Íëì öçåì ¼@øük• ÑèçíðÖë ùèëâìú ççåìÈ t¬Hç¬QŸ ÌìÒìíëì-

ÅèæÐ Ðçíôë ¼èaoáíË ÷ìçëì †Œìíâ Íû¤ Ììôæìë Íôì¤íÐ vö æùëäéûíæë

¼@e¼ìëË ðú çìë ôìëË è×Ü èóíæâìë ûìèËäÖ ß «*Ðì¼íæë ¼¤íöìù¯ Íåì vùÜ

¼@øüèkë èóô¯ t¬Hìç¬QŸÖ ÍÔìíæ• vö ÍÈ äæøóIèÜë Èèçðì¼ ß ÑèçðÖ x*éëìâøãë

Ððíëë çhÜæìú Ìíæô «*ì÷éæ¯ ÷ìçëìë Èèçûü+ èû»íú ÌGFèóæ Ìììíù Íôèå v×ìå

øãè¬t¬?ôì èÜíÔí×æ æéèçÐëJæ óì¼¯ çìë Ììíùë Íôèå Ôãû Iëg&øïËÞ ûÈ øþì÷híùìøìÜ

âãíÔìøìÓÖìíúë “x*éëìâøãíëë ÌìíÐøìíÐ vùîëìàöãíùë ÈèçôÇì”¯ x*ºoìæ`ó vóûÐâÞìë

“âìíðÐ âàÜ ûì âìíðÐ øèë÷ú” «*ôìèÐç ðíúè×Ü 1947 ¼ìíÜ¯ öèóß ûÈèåë Ûïèâôì

ø§íÜ vûìÄì öìú çìëß 36 û×ë Ììíù• ÌÇÞìÁ 1910 ¼ìíÜ èçèæ «*Çíâ øíóÖ

“âìíðÐ âàÜ” vÜÔì vÐ» ôíëè×íÜæ¯ ûÈèåíç âìíðíÐë ÑèçíðÖë ôÇì Çìôíû çì

Ôãû t¬HìÛìèûô¯ èô¬Q; çìë ûìÈíë Ììí× âìíðÐ †Œìíâ «*èçèå øì§ìë èûûëË• ûT âìæã»•

v×ìå v×ìå Ìät¬Œ Ùåæìë ôÇì¯ x*ºoìæ`ó vóûÐâÞìë äˆŠ 1876 ¼ìíÜ¯ ¼ãçëì¤ ÍÈ

Ìûìô ôëì èûûëíËë ¼âúôìÜ ÅèæÐ ß èûÐ Ðçíôë ¼èaoáË¯ 1861 ¼ìíÜ

ÐÖìâÓæ âãíÔìøìÓÖìíúë âãèÐÞóìûìíóë Èèçðì¼ «*ôìíÐë øë vÇíô ûì¤Üì Ûì»ìú ÌùËæ

Ìì˜èÜô Èèçðìí¼ë ûÈ vÜÔì ðíúí×¯ èô¬Q; x*ºoìæ`ó vóûÐâÞìë “âìíðÐ øèë÷íú”ë

¼âìQ?ëìÜ Ûèàíç vÜÔì Ìì˜èÜô Èèçðì¼ èûëÜ¯

ÍôÇì Ììâìíóë Ìäìæì æú vö ô·è+ûì¼é ëìâìúíË• èû«*óì¼ èøøÜìÈ-Íë

“âæ¼ìâàíÜ” ÍÈ ¾ûÃûíô\IèÜë vôìíæìèå æì vôìíæìèåë ÅíGXÔ Ììí×¯ ¾÷çæÖ-

ÓâÞìí`óìÜíæ ûàíóíÐë ¼ûíÇíô ÌìíÜìè§ç Ì˜ÜIèÜë ÌæÖçâ TùèÜ väÜì¯ ¾÷çæÖ

ß çìë Å+ë¼ïëéíóë ôâÞôìí„ë ÌìíÜìíçÈ ÍÈ äæøóIèÜë Èèçðì¼ ß ÑèçðÖÌæãÓìûæ ôëì ¼@¬cû¯ ¾÷çæÖíóíûë äéûæìû¼ìíæë øë èæçÖìæí`óë væç·í& ûì¤Üìë

¾ûÃû ¼@eóìúíô ¼¤ùèÒç ôëìë v÷,%ì ÷íÜ¯ v¼¼âú ûì¤Üìë èûèÛ ‰ «*ìíQ? ×è§íú

«*ìú ÌûÜã: vÜìô¼¤t¬›üèçë èô×ã ÌûíÐ»ß ÍÔìæ vÇíô Ôãþíä øìßúì ¼@¬cû_ èÐôí§ë

vÔþìä ôëìë âíçì¯

âìíðÐ vÇíô ÷ìçëì øöÞQ? x*éëìâøãíëë ùàìçéíë Ììí× ÌíæôIíÜì øãëíæì Ùìå¯

Èèçðìí¼ë Ìíæô t‡üèç äè§íú Ììí× ÍÈ¼û Ùìíåë ¼íà¯ èô×ã Ììíù ôÜôìçì

ôíøÞìíëÐæ ôÜôìçì Íû¤ ¼è ‰èðç Ì˜íÜë ùàìë ÙìåIèÜë ×èûë ÌÖìÜûìâ «*ôìÐ

ôíëè×Ü¯ x*éëìâøãíëë vûÐ ôíúôèå Ùìíåë ×èûß v¼Ôìíæ òìæ øìú¯ èô¬Q;

vôìíæìèåëÈ øèë÷ú v¼È ÌÖìÜûìíâ vóßúì ðúèæ¯ ÍÈ ÙìåIèÜë øèë÷ú Ôãþíä ûìë

ôëì x*éëìâøãë ÷÷Þìë Íôèå äëgèë vár¯

ÍôÈÛìíû Ììâëì ÷÷Þì ôëíç øìèë x*éëìâøãíëë øãëíæì øíÇë æìâ Óíëß¯ ûãí§ì

èûèû vÜæ• èæÅ vùå èš³å• ûuä ó+ vÜæ• æ`óæ ûãô šíÜë øìíÐë ëì¬t¬?ì ß< vôìåÞ

ðìÅ¼ èš³å• ÍÔæ vö ëì¬t¬?ìë æìâ çìëì«*¼ ‰ Ûªì÷ìöÞ ¼ëèË çìë øãëíæì æìâ øøð¼

èš³å ÈçÖìèó¯ ûuäæìÇ ó+âÐìÈ x*éëìâøãë rúéë ¼â¼ìâèúô è×íÜæ¯ çþìë Å+ë¼ïëéëì

ÌíæíôÈ x*éëìâøãíë äæäéûíæ ¼ãøèëè÷ç è×íÜæ¯ çþìë Íô Å+ëøãëg» ¼ãôhâìë ó+¯

ëìäÊæèçô ôâÞé èðí¼íû çþìë Ôãû æìâ õìô è×Ü¯ èô¬Q; èçèæ t‡ëËéú “æûäéûæ” æìíâ

Íôèå øèrôìë ¼@øìóô èðí¼íû¯

æóéë Ùìå ûì øÇæìíâë Ìæã¼aoìæ Ììâìíóë øèëè÷ç ôëìíç øìíë ûT âìæã»•

Ùåæì Íû¤ èû»íúë ¼íà¯ Óëì öìô øøð¼ èš³íåë ôÇì¯ âìçÞìäì øøð¼ t¬HìÓéæçì

Ììí`óìÜíæë ÷ëâøpé øíûÞ ûì¤ÜìíóíÐë ûT äìúùìú ÜìèÒ vÔÜì• Ìè¼÷ìÜæì ÈçÖìèóë

«*èÐáË èóíçæ¯ vôÅ ûíÜæ øøð¼ è×íÜæ øìëè¼• vôÅûì ûíÜæ ÌìØùìæ èÐúì

âã¼Üâìæ¯ çíû Íèå Íôèå Ôþìèå È¤íëä øóûé¯ Ôãû ¼í`óðäæô ÷èëírë âìæã»

è×íÜæ âìçÞìäì øøð¼¯ èû«Xûé øãèÜæèûðìëé óì¼ çþìë Ìì¼Ü øèë÷íúë vÔþìíä Ìíæô

Ìæã¼aoìæ ôíëè×íÜæ¯ ôÜôìçì øãèÜíÐë vùìíú`óì èûÛìíùë õÖìèÜ Íû¤ ¼ìôÜ

vðíõë èëíøìíåÞ øøðí¼ë ôÇì Ììí×¯ Íþë øïûÞøãëg» ôÖìí{æ øøð¼ è×íÜæ vûàÜ

vëèäíâí`å¯ vðèš¤í¼ë ¼âú ¾÷ç è¼¤íô ¼èëíú È¤íëä ûìèðæé öÔæ vûæìëí¼ë

óÔÜ væú• ôÖìí{æ øøð¼ çÔæ ÌæÖçâ v¼æìæìúô¯ v¼Ôìæ vÇíô Ììí¼æ

ûÖìëìôøãë ôÖì`åæíâí`å¯ Íøìíë x*éëìâøãíë Ìíæô äèâäâì vôíææ Íû¤ Íô çhôÞé

âã¼Üâìæ âèðÜìíô èûíú ôíëæ¯ çþìëÈ û¤íÐ äˆŠ âìçÞìäì øøð¼-Íë_ vùìíú`óì

èëíøìíåÞ öìë ÌæÖ æìâ ÌìûóãÜ ëèðâ øøð¼¯ ¼ìôÞì¼ vôì@øìèæíç vöìù èóíú çþìë

76 77

vùî§éú ¾ûÃû ÓâÞ«*÷ìíë ûuçé ðíÜæ• çÔæ ûì¤Üìë èûèÛ ‰ «*ìíQ? PìóÐ vùìøìíÜë

øìå «*èçVì ôëíÜæ çìëì¯ Í¼âíú TùèÜíç ÷ìëèå x*éøìå ðú ¼:†Œìâ• ÔìæìôhÜ-ô·Ãæùë• çëì-Ìþìåøãë Íû¤ âìíðÐ¯ âìíðÐ x*éøìíåë vùìøìÜ ðíÜæ ôâÜìôë

èøøÜìÈ¯ ôâÜìôë èæçÖìæí`óë ¼âôìÜéæ¯ ôâÜìôíëë ¼íà öèó Óugûìæí`óë ¼ìáìÁ

ðíú Çìíô Íû¤ èçèæ öèó Óugûìæí`óë ôì× vÇíô äù ‰ìíÇë øïäì÷Þæìë Ûìë èæíúÇìíôæ• çíû èæ¥¼í`óíð Óugûìæ`ó è×íÜæ ¾÷çæÖíóíûë ¼â¼ìâèúô¯ âìíðíÐë

ëÇöìrìë «*÷Üæß ôíëæ Óugûìæ`ó¯ çíû ¾ûÃûíô\ èðí¼íû âìíðíÐë vö ÔÖìèç• çì

ôâÜìôíëëÈ Å+ëìèÓôìë¯

PìóÐ vùìøìíÜë øë öÔæ PìóÐ ÅøíùìøìÜ èæûÞìè÷ç ðæ• çÔæ ÷ìçëìë

ôìÐéxHë øè„ç ÅøíùìøìíÜë âöÞìóì øìæ Íû¤ ÷ìçëì x*éøìå ÅøíùìøìíÜë øéÒ

èðí¼íû è÷èÿç ðú¯ ô·Ãóì¼ ôèûëìíäë “x*éÊ÷çæÖ ÷èëçìâüíç”ë âÓÖÜéÜìíç ôìÐéxHíëë

æìâ ÍôìèÓôûìë ÅèGXèÔç Ììí×¯

ûGXÛøãíëë ëìÓìûGXÛ âè`óíëë «*èçVìçì ôìÐéxHíëë Ûìèùíæú ëg°ëìâ øè„ç¯äæx*gèç• ëg°ëìâ vö «*¬t¬?ëÔ„ vÇíô ëìÓìûGXÛ âïèçÞ èæâÞìË ôíëæ• çì vÇíô Ììëßóãèå âïèçÞ ¾çèë ôëì ðíúè×Ü¯ Íôèå Ô§óð x*éøìíåë ÐÖìâ¼ã óë âïèçÞ• Ìøëèå¼þìÈûæìë æ`óóãÜìíÜë âïèçÞ

x*éëìâøãë ¼è ‰èðç ¾ûÃûíô\IèÜë ¼@øíôÞ ôÔíæì ¼ÔÖ è×Ü• ôÔíæì èûûìó¯

Ô§óð ß âìíðÐ x*éøìíåë ÌèÓôìëéíóë èûûìó vçì ûT÷è÷Þç¯ Ììûìë âìíðíÐë ëÇ

ÍôôìíÜ ÷ìçëì øöÞQ? vöç¯10 øíë ÍÈ øÇèå äæûTÜ ðíú ßÒìú öìrìøÇ è×Ü

ëìÓìûGXÛ âè`óë øöÞQ? øíë 1856 èÔušìíj ëìÓìûGXíÛë v¼ûìíúç ß äù ‰ìíÇë

v¼ûìíúçíóë âíæìâìèÜíæÖë äæÖ öìrìøÇ Ììûìë øì^åìíç ðú¯11

x*éëìâøãíëë «*ìú øþì÷íÐì û×ë ¾ûÃû ¼¤t¬›üèçë è÷ÿ ûðæ ôëí× ôíúôèå «*ì÷éæ

âè`óë òìøçÖ¯ 156312 ¼ìíÜ èæèâÞç äù ‰ìÇ âè`óë• ÷ìçëìë ôìÐéxHë øè„ç

«*èçèVç vùîëìà âè`óë• v»ì§Ð Ðçíô èæèâÞç13• ÍÔæ vðæèë âìèåÞíæë øÖìíùìõì

æìíâ øèëè÷ç øãëíæì ëìÓìûGXÛ âè`óë• 1677 ¼ìíÜ èæèâÞç ëìÓìûGXíÛë æçhæ âè`óë

ÈçÖìèó¯

Íûìë «*¼àìQ?íë Ìì¼ì öìô ½ x*éëìâøãíëë «*ì÷éæ ß «*èçèVç øèëûìëIèÜë«*¼à¯ x*éëìâøãíëë èóíæâìë û¼èç È¤íëä Èš Èèwúì vôì@øìèæë vóßúìèæ ÜìíÛë

óÐ û×ë Ììíùë Ùåæì¯ è÷ëòìúé ûí`óìû¬t¬? äìèë ðíû çìëß èçæóÐô øíë¯ è÷ëòìúé

èùíú çþìë Ìæãùìâéëì PìóÐ vùìøìíÜë x*éøìå «*èçVì ôíëæ¯ Ììä vÇíô æû[È û×ëÌìíù ÍÈ x*éøìåIèÜ ¼íëäèâæ ¼âéáì ôíëè×íÜæ ÌâïÜÖÓæ ëìúÛª¯ çþìë ¼âéáìë

øïËÞ èûûëË Ììí× 1331 ûàìíj «*ôìèÐç “PìóÐ vùìøìÜ” †Œíp¯x*éëìâøãíëë ¾ûÃûíô\IèÜ èæíú ûT vÜìôôìèðèæ «*ìú øþì÷íÐì û×ë Óíë ÷è÷Þç

ðíú äæâìæí¼ òìúé ðíú vùí×¯ v¼È vÜìôôíGFë ôhúìÐì ¼èëíú ÍÈ äæøóIèÜë

ÓâÞ-¼ì¤t¬›üèçô ß ¼ìâìèäô Èèçðì¼ Åºoìë ôëì ôèÒæ ôìä¯ çíû Ùåæì øë@øëìIèÜíô

ÌQ?ç Ììâëì ¼ìèäíú vØÜíç øìèë¯

ÍÔæ vöÔìíæ x*éëìâøãë âðôhâì ðì¼øìçìÜ ûì ßúìÜ¼ ðì¼øìçìÜ• v¼Ôìíæ Íô

ô·Ã¼ìÓô ûus÷ìëé ¼@eóìíúë ÌìÔ§ì è×Ü¯ öçóïë âíæ ðú Íèå Ììôddæì †Œìíâë

v÷îðè!ë âíÓÖ ø§ç¯ ÍÈ ÌìÔ§ìûìèå ÅíE×ó ðú 1842 ¼ìíÜ• ðì¼øìçìÜ

¼@e¼ìëíËë ¼âú¯6 ¼@¬cûç çìë ÌìíùÈ v¼Ôìæ vÇíô ûus÷ìëéëì ¼íë vöíç ™ëg

ôíëè×íÜæ¯ èóíæâìë ùÛæÞíëë óèáË Ûìëçéú Û·íçÖëì v¼Ôìíæ Íôèå âè`óë

ôíëè×Ü¯ çíû ÌìÔ§ìûìèåíç vö âóæíâìðæ âïèçÞ è×Ü v¼èå èæfúÈ ÍÈ “âìÜìûìë”vÇíô Ìì¼ì âìæã»íóë è×Ü æì¯

ÌìÔ§ìûìèå ÅíE×ó ðßúìë øë âóæíâìðæ âïèçÞèå èóíæâìë «*Ðì¼íæë øãèÜÐÌìèÓôìèëô Íû¤ øëûçÞéôìíÜ èûuèåÐ x*éëìâøãíëë ÌæÖçâ võøãèå âÖìèäíš³å vùìøìÜ÷\

âãíÔìøìÓÖìíúë ð¬t¬?ùç ðú¯ èçèæ Ììôæì v÷îÓãëéøì§ìú ûì Ììôæì ¼ìíûôøì§ìú

âóæíâìðæ âè`óë èæâÞìíËë ôìä ™ëg ôíëæ¯ çþìë âüçhÖë øë vùìøìÜ÷í\ë ç·çéú

ß ÷çhÇÞ t¬Ÿé âè`óë èæâÞìíËë ôìä vÐ» ôíëæ¯7

ÌìÔ§ìûìèåë vö ûus÷ìëé ¼@eóìú• x*éëìâøãíëë Èèçðì¼ ÷÷Þìôìëéíóë Íôì¤íÐë8

âíç çìëì væøìíÜë Óugûìæ`ó ûus÷ìëé ¼@eóìíúë ¾ûÃû ¼ìÓô è×íÜæ¯ ÍÈ

¼@eóìíúë ¼íà væøìíÜë ¼@øíôÞë vôìíæì Ñèçðìè¼ô èÛè+ væÈ¯ çíû Óugûìæ`ó

ûus÷ìëéë æìíâìíGXÔ Ììâìíóë vôîç—ðÜé ôíë Íû¤ âìíðíÐë ¾ûÃû¼ìÓæìë ÅÁí¼

vøþî×íç ¼ìðìöÖ ôíë¯ âìíðíÐë äù ‰ìÇ âïèçÞ «*èçVì ôíëè×íÜæ Óugûìæ`ó ûus÷ìëé_Í èæíú vôìíæì èûçôÞ væÈ¯ èô¬Q; ÍÔìíæ9 ûÜì ðíE× äùˆ‰ìÇÛk Óuûìæ`ó âìíðíÐ

Ìì¼ìë øë èÐ»Ö-«*èÐ»Ö¹íâ 36 øãëg» v¼Ôìíæ è×íÜæ¯ ¼ûÞíÐ» Óugûìæ`ó ûus÷ìëéë

ôì× vÇíô äù ‰ìÇ v¼ûìë ÌèÓôìë vøíúè×íÜæ ôâÜìôë èøøÜìÈ¯

äæx*gèç• ôâÜìôë èøøÜìÈíô âìíðÐ x*éøìíåë óìèú& èóíúè×íÜæ ¾÷çæÖ èæíäÈ¯

ÍÈ ¼çÖèå Èèçðì¼@‡ç æú¯ ¾÷çíæÖë âüçhÖë øë öÔæ çìë øèëôë ß Å+ë¼ïëéëì

78 79

vÛìäæ• ôìÂìÜé-vÛìäæ• vóûì÷Þæì «*Û·èç èð`óãÐìít¬Ÿë öìûçéú è¹úìôÜìø

èçèæ Ìáh#Ûìíû «*èçøìÜæ ôèëúìè×íÜæ¯¿¿¿ çþìðìë û¤ÐÓíëëì x*éëìâøãíë

ûçÞâìíæ vö ûìè§íç ûì¼ ôèëíçí×æ• çþìðìë ¼âíú Åðì “Ü¨éûìè§”

è×Ü¯ çÇìú èóûì èP«*ðë øöÞQ?• èçèæ ÌèçèÇ ÌÛÖìùçíô øëâ

øèëíçì» ¼ðôìíë vÛìäæ ôëìÈúì çíû Ììðìë †ŒðË ôèëíçæ¯

ÍÈ Óëíæë vÜÔìíç ÌèçëJæ ÇìôíÜß ÓâÞ ß ÑèçíðÖë «*èç óãûÞÜçì ß ÌèäÞç

ÌíÇÞë Íôì¤Ð ÓâÞéú ß ôÜÖìËâïÜô ôìíä ûÖú ôëìë ¼æìçæé «*Çìë «*èç ÌìæãùíçÖë

×èûåì vûìÄì öìú¯ Ñ ÍôÈ ûÈíç óéÙÞ ÌìíÜì÷æì Ììí× vó øèëûìë ¼@øíôÞ ëìâ÷\

vó-ë âüçhÖë øë çþìë øbéë ¼ðâëË x*éëìâøãíëë Èèçðìí¼ Ôãû çìÁøöÞøïËÞ Ùåæì¯

ëìâ÷í\ë x*ìºo èû»íú û§ «*èçíûóæ «*ôìèÐç ðíúè×Ü “vØ‹w¼ Ìû Èèwúì”-vç¯

çþìë øãírëì “óìæ¼ìùë” x*ìíºoë Ììíúìäæ ôíëè×íÜæ¯ çìë øíëß• âüçhÖë Ðçû»Þ

øöÞQ?• ÌÇÞìÁ 1923 ¼ìÜ øöÞQ? ûìÁ¼èëô x*ìºo Ììíúìèäç ðç¯ ¼ûÞ¼ìÓìëíËë ôìí×

çì ûãí§ìûãè§ë x*ìºo æìíâ øèëè÷ç è×Ü¯

vÐìÛìûìäìíëë ëìäì æûô·Ã vóíûë ôìúò-¼âìäøèç ðßúìë ÅíóÖìíùë ôÇì

Ììâìíóë äìæì Ììí×¯ ôìúò ¬t¬?ë¹íâ èPçéú vx*èËíç Ìûòìæ ¼í+Uß• ßíúèÜ¤åæ ß

ðìåíùìÜìë ó+ øèëûìíëë ¼íà çéûu «*èçPè`Pçì ôíë æûô·Ã ôìúò ¼âìä «*Óìíæë

øó è×èæíú èæíç vøíëè×íÜæ¯ ôhÜéæ ß Ùåôíóë Íô ¼âìíûÐ çþìíô vùìVéøèç

vÙì»Ëì ôíë¯15

x*éëìâøãíë ûuìsË ¼âìíäë væç·øíóë äæÖ èóíæâìë vôì@øìèæë èPçéú vóßúìæ

vùìÜô÷\íô çéûu «*èçPè`Pçì ôëíç ðíúè×Ü ÷ìçëì †Œìíâë v÷îÓãëé âðìÐúíóë

¼íà¯ x*éëìâøãíëë ûuìsË ¼âìíäë vùìVéøèç v÷îÓãëé âðìÐíúëì èû™ºo ôhÜéíæë

¼Ûìú âìÜì÷`óæ Pìëì Ìè÷Þç ðíçæ¯ vùìÜô÷\ çìë ôìöÞìÓÖá ëìäéûíÜì÷æ

âãíÔìøìÓÖìíúë øëìâíÐÞ Ìíæô ÌÇÞûÖú ôíë øì^åì óÜ ùí§æ Íû¤ ¼âìíäë Íôì¤íÐë

âìÜì÷`óæ øìæ¯ x*éëìâøãíëë ûìíë\ ¼âìíäë ëìâæìëìúË vùìt¬Hìâé çéûu Ûì»ìú çþìë

èûëCøçì ûÖk ôíëè×íÜæ¯ û¼Q?ôhâìë û¼ã èÜíÔí×æ ½16

èçèæ ûèÜúìè×íÜæ• Ììâëì âìèåë “ëâìôìQ?” ù§ìÈúì çþìðìë ùÜìú

âìÜì èóû• çÇìèø vùìÜô÷\íô âìÜì èóû æì¯ ÷ìçëì †Œìíâë

¼ã«*è¼ºo ëìäéûíÜì÷æ æÖìúÛ—»Ë âðìÐíúë èøç·x*ìºo ÅøÜíá èûëìå

ûí`óìû¬t¬? «*¼ìíëë «*ìú ¼âìæãøìíçÈ Ìûáú ðíç Çìôíû vÐß§ìØhèÜë «*ì÷éæ äèâóìë

øèëûìëèåë¯ èóíæâìëíóë ¼íà ûìèËèäÖô ûì ôâÞùç ¼ïír• äéèûôìë Ìí H»íË•«*èçèVç ¼@ø ‰ øèëûìëIèÜë ¼íà ÌìKéúçìë ¼ïír Ìì¼ì Ììëß ÌíæôIèÜ øèëûìëx*éëìâøãíëë äæäéûíæ ¹âÐ Iëg&øïËÞ ðíú ÅÒíû¯ Íôèå ÌìóÖQ? †ŒìâéË ¼æìçæé¼ì¤t¬›üèçô øèëâ„Ü Ìèç¹â ôíë æìùèëô ¼âìíäë Ü¨ËIèÜ Øhíå ÅÒíû¯

ÍÈ «*ì÷éæ øèëûìëIèÜ ¼@øíôÞ ûT çÇÖ øìßúì öìú øè„ç x*é èÐíû\æìëìúË

Ðìt¬Ÿéë “ûìÂÜìë øìèëûìèëô Èèçðì¼” «*Çâ Ôí„• û¼Q? ôhâìë û¼ãë x*éëìâøãë

âðôhâìë Èèçðìí¼• Úìíæ\æìÇ ôhâìíëë “û¤Ðøèë÷ú” †ŒpâìÜìë èPçéú• ø˜â ß

÷çhóÞÐ Ôí„¯ Í×ì§ì ôíúôèå ÍôìQ? øìèëûìèëô «*ôìÐæì Ììí×¯ ¼ìÓìëËÛìíû Í

Óëíæë vÜÔìë Åí!ÐÖ û¤Ð ùèëâìë «*÷ìë¯ èô¬Q; èæèû§ øìíÒ Ñ û¤Ð øèë÷úIèÜ

vÇíô x*éëìâøãíëë ¼ìâìèäô ëCøìQ?íëë Íô Ô„è÷r ÅíÒ Ììí¼¯ ÌìÒìíëì Ðçíôë

âìÄìâìèÄ ¼âíú vö øèëûìëIèÜ Óæûìæ ðú• ¼ìâìèäô âöÞìóìë è¼þè§ vûíú Åøíë

ßíÒ• çþìíóë ûüè+ è×Ü èæèóÞ,% ×íô ûìÓì¯ ÜûË• ôìø§• âÐÜì ß v¼ìëìë ûÖû¼ì•

Û—-¼@øè+ë çóìëèô• èóíæâìë vôì@øìèæ ûì ôÜôìçìë vôìíæì ¼ßóìùèë «*èçVìíæë

vûèæúìæ• vôìíæì vôìíæì ëìä ¼ëôìíëë vóßúìèæ ÈçÖìèó¯ ÅèæÐ Ðçíô Íí¼ Ìíæíô

û§ ûÖû¼ìë ¼íà öãk ðíE×æ_ ôúÜìÔèæß èôíæ vØÜí×æ vôÅ vôÅ¯ 50 û×íëë

âíÓÖ Ììëß øìí^å vùÜ ×èûåì¯ çÔæ øèëûìë û§ ðíE×• Ðèëô ûì§í×¯ ûÖû¼ì ûì

Û—¼@øè+ë Ììú Òìåûìå ûäìú ëìÔìë äæÖ øöÞì: ðíE× æì¯ æûéæ «*äˆŠ ÷íÜ öìíE×ÅE÷èÐáìú• øíë ÷ìôhèëäéûé ðíE×¯ ûÖû¼ì ß Û—¼@øè+ë èûøëéíç Íô «*ûÜ

¼ìâìèäô åìæ ¾çèë ðíE×¯ äéèûôìë øèëûçÞíæë ¼íà øì^åìíE× äæäéûíæ Ì¤Ð†ŒðíËë

Óëæ¯ ÓâÞéú ß ÓâÞ¼@øük äæèðçôë ôìíäë âìÓÖíâ ¼ìâìèäô âöÞìóìÜìíÛë øèëè÷ç

øpìë òìæ èæíE× vøîë «*Ðì¼æ• æìæìèûÓ æìùèëô ¼¤ùÒæ• ßúÜíØúìë ôèâèå•

†Œpìùìë ÈçÖìèóíç ¼ì@‡ìèæô øó«*ìè:¯ Íâæ óã-Íôèå «*¼à ¼ìâìæÖ èûÐíó ÌìíÜì÷æì

ôëì vöíç øìíë¯

èóíæâìë vôì@øìèæë èPçéú vóßúìæ vùìÜô÷\ ëìú ¼@øíôÞ èÐíû\ Ðìt¬Ÿé

èÜíÔí×æ14½

èçèæ «*çÖð èû¬t¬?ë vÜìôíô óìæ ôèëíçæ¯ öíÐë ÌìÐì ôÔæß

çþìðìë óìæíô ôÜãè»ç ôèëíç øìíë æìÈ¯¿¿¿ ÛùûÁøìÒ• ûuìsË

80 81

Ììâëì öþìëì x*éëìâøãíë û§ ðíúè× çìëì ™íæ èô¤ûì øí§ Íâæ Ìíæô çÇÖíô

âìæÖçì èóíú vØíÜè× Íôåh ùÛéíë vùíÜ öìë ÌíæôIèÜíç «*x‰è÷ÿ vóßúì öìú¯

Íâæ ôíúôèå èû»ú øëøë ÅíGXÔ ôëè×_

1¿ x*éëìâøãë èóíæâìë ôíÜìèæ è×Ü/

2¿ èóíæâìë Ðì¼æôìíÜ x*éëìâøãíëë æìâ è×Ü vØ‹õìèëô¼ æùë/

3¿ âìæè¼¤ð Íôèå öãºoìèÛöìíæ x*éëìâøãíë èÐèûë ôíëè×íÜæ/

4¿ v»ì§Ð Ðçíô ëè÷ç “èóè†Häú «*ôìÐ” †Œíp x*éëìâøãíëë æìíâìíGXÔ Ììí×/

5¿ óéæûaão èâr x*éëìâøãíë vøìšâìšìë è×íÜæ Íû¤ v¼¼âú èçèæ “æéÜóøÞË”

ë÷æì ôíëæ/ ÈçÖìèó¯

ÍÈ èû»úIèÜë vö vôìíæì Íôèåë âìæÖçìíô «*x‰ ôíë óéÙÞ ÌìíÜì÷æì ôëì öìú¯

x*éëìâøãíëë ¼íà èóíæâìëíóë ¼@øíôÞë ë¼ìúæ vûÐ äèåÜ¯ çíû ÷`óææùë vö ÌíÇÞ

Øëìè¼ ôíÜìèæ è×Ü• v¼È ëìäÊæèçô ß ÌìèÓøíçÖë ÌíÇÞ x*éëìâøãë vö èóíæâìë

ôíÜìèæ è×Ü æì çì èæèPÞÓìú ûÜì öìú¯ æéÜóøÞíËë ë÷æìòìæ èæíú óãèå öãèkèæV

«*ûao èÜíÔè×íÜæ x*éëìâøãíëë x*íºoú ¼ìèðèçÖô ÌâíÜ\æìÇ Ùåô¯ TùèÜ väÜìë

Èèçðì¼ ß ûà¼âìíäë Ðçûìè»Þôé ¼¤t¬›ëíË x*éëìâøãë ÌÓÖìíúë vÐí» vÜÔìóãèå

¼¤íöìèäç ðíúí×¯ Ììèâ ÍÔìíæ Åøíëë èû»úIèÜë âíÓÖ Íôèåâìr «*¼à èæíú

ÌìíÜì÷æì ôíë Ììâìë ÌìíÜì÷æì vÐ» ôëû¯

“èóè†Häú «*ôìÐ” æìíâ Íôèå ¼¤t¬›üç ûÈíúë çÇÖ Ìì˜èÜô Èèçðì¼÷÷Þìú ûT

ûÖû´ç¯ ¼ãÓéëôhâìë èâr TùèÜ väÜìë Èèçðìí¼ óÐ äìúùìú “èóè†Häú «*ôìÐ” vÇíô

Åºüoèç èóíúí×æ¯ ÍÈ ûÈèåë 689 æ@¬Hë vxXìíô x*éëìâøãë æìâèåë ÅíGXÔ øìßúì öìú

666• 680 Íû¤ 681 ¼¤ÔÖô vxXìíô âìíðíÐë ÅíGXÔ øìßúì öìú¯ ûÈèåë vûÐ

ôíúôèå ÌæãèÜèø Ììí× ¼¤t¬›üç ôíÜíä• Íôèå Ììí× ÍèÐúìèåô v¼ì¼ìÈèåíç¯ ûì¤Üì

Ìáíë• Ìæãûìó¼ð Ììâëì «*ì¼èàô Ì¤Ð ø§íç øìèë æíù\æìÇ û¼ãë èûxHíôì»

ç·çéú Ôí„ “ôèÜôìçì” «*¼íà¯ Ììâëì Ìíæíô Íèåíô v»ì§Ð Ðçíô vÜÔì ûÈ ûíÜ

âíæ ôèë Íû¤ v¼È èûxHìí¼È ÍÈ ûÈèåë ¼ìáÖ èæÈ¯

èô¬Q; 1949 ¼ìíÜ óéíæÐ÷\ Ûªì÷ìöÞ ÍèÐúìèåô v¼ì¼ìÈèåë äìæÞìíÜ The

Deshabali bibriti And The Digvijayprakash æìíâ Íôèå «*ûíao ÍÈ ûÈèå vö äìÜ

çì «*âìË ôíëí×æ¯ çþìë Ìæãâìæ ¼¤t¬›üç ôíÜíäë ôíúôäæ øè„ç ÍÈ ôéèçÞèå

¼Ûì ðú¯ vùìÜô÷\ v¼È ¼Ûìú âìÜÖ÷`óíæë óìûé ôëìú• ÷ìçëìë

v÷îÓãëé• ûè§»ìë ¼ìûˆ‰ v÷îÓãëé ß ôâíÜxHë v÷îÓãëé «*Û·èç vùìVéøèçùË

vÙìëçë Ììøè+ ôíëæ¯

x*éëìâøãë Ððíë ÍÓëíæë “óÜìóèÜ”ë vûÐ èô×ã Ùåæì øìßúì öìú¯ TùèÜë

väÜìÐì¼ô ääÞ åíúæèû• x*éëìâøãíëë ÍôôìíÜë âðôhâì Ðì¼ô ëûìåÞ ôìëíšúì¼Þ

Íû¤ âìíðÐ âàíÜë vÜÔô x*ºoìæ`ó vóûÐâÞìë vÜÔìíç¯ ¼@¬cûç• Íâæ ÙåæìIèÜ Ôãû

ÙæÙæ ðíçì ûíÜ ¼ìíðûëì «*èçûËÞéô·ç óÜìóèÜ (Doladoli) Ðjåìíô È¤íëèä Ûì»ìú

†ŒðË ôíë èæíúè×íÜæ¯

¹âÐ äéèûôìë Óëíæ øèëûçÞíæë ¼íà ¼íà ÍÈ Óëíæë ¼ìâìèäô âöÞìóìë ëCøß

øì^åìíç Çìíô¯ èôíÐìëéÜìÜ vùìt¬Hìâé ‘äˆŠ 1856’ ÅE÷èÐáì ÜìíÛë øë ðìÈíôìíåÞ

ßôìÜèç ™ëg ôíëæ Íû¤ èûuèåÐ Èèwúì ÌÖìí¼ìè¼íúÐíæë Iëg&øïËÞ ôâÞôçÞì ðæ¯

ûàéú Ðì¼æ øèë»íó èçèæÈ «*Çâ Ûìëçéú ¼ó¼Ö¯ çþìë väÖVøãr ÌâïÜÖ÷\ x*éëìâøãë

vøîë¼Ûìë ¼ó¼Ö Íû¤ x*éëìâøãë âðôhâì ÌìóìÜíçë Ìæìëìèë âÖìèäíš³å è×íÜæ¯

âíðÐ÷\ Üìèð§é ‘äˆŠ 1858’ x*éëìâøãíëë ¼ëôìèë ÅèôÜ• «*Çâ vx*èËë Ìæìëìèë

âÖìèäíš³å• vøîë¼Ûìë v÷úìëâÖìæ øó ÌÜ¤ô·ç ôíëè×íÜæ¯ “†ŒÖìw ß< âÖìæ Ìû

x*éëìâøãë” âíð\÷í\ë ëìúûìðìóãë ÅøìèÓ øìßúìë øë x*éëìâøãíë “ùìíõÞæ øìèåÞ”

ðíúè×Ü¯

ÅóìðëË óéÙÞ ôëè× æì¯ ÌìíÒíëì-ÅèæÐ Ðçíôë x*éëìâøãíëë ¼@ø ‰ ÌèÛäìç

øèëûìëIèÜë øìèëûìèëô Èèçðì¼ vÇíô çìíóë Å(ìíæë Óëæ• ôìäôâÞ• äéèûôìë

øèëûçÞæ• ¼ìâìèäô âöÞìóìë ¼¤Ùìç-Íë Íû¤ ëCøìQ?íëë ×èû øìßúì öìú¯ çíû çì

x*éëìâøãíëë ¼ìâìèäô ëCøìQ?íëë Ô„è÷râìr¯ x*éëìâøãíëë èûøãÜ âÓÖ ß èæ@¬‰ûíùÞë

äéûæ÷öÞìë ÌìíÜì÷æì ×ì§ì çì øïËÞëCø øìíû æì¯ çíû çì øüÇô ß øïËÞìà èæûíaoë

èû»ú¯

Íûìë Ììâìë ôÇìIíÜìíô Ièåíú Ììæì óëôìë¯ Íô¼âú ×ìr¼âìäíô Ìì˜èÜô

Èèçðì¼ Ìæã¼aoìíæ ÅÁ¼ìèðç ôëíç ëûé\æìÇ ûÜè×íÜæ èÐô§ ùÛéíë vùíÜ çíû

ôì„åì väìëóìë ðú¯ ÍôÈ ¼íà ðë«*¼ìó Ðìt¬Ÿéíô ¼@‡ìæ äìèæíú èçèæ ûíÜè×íÜæ•

Ìíæô øè„ç Ììí× öþìëì ¼¤†Œð ôëíç äìíææ• ðë«*¼ìó Úìíæë Åøìóìæ vÐìÓæ

ôíë èæíç vøíëè×íÜæ¯ ÍÈ vÐìÓæ ôëì Ì˜Ü÷÷Þìë Ìèç tøÐÞôìçë Íôèå ¼â¼Öì¯

82 83

4¿ 1845 ¼ìíÜ èûuèåÐ Èš Èèwúì vôì@øìèæë ôìí× x*éëìâøãë ð¬t¬?ìQ?ë ôëìë ¼âú

ÍØ¿È¿ ÍÜûìëèÜ¤ x*éëìâøãíëë äæ¼¤ÔÖì• ëìät¬H ß «*Ðì¼æ ¼@øíôÞ Íôèå

«*èçíûóæ ¾çèë ôíëè×íÜæ¯ x*éëìâøãíëë äæ¼¤ÔÖìë ¼@øïËÞ ûüè+ùç èûÛìäæøìßúì öìú Ñ «*èçíûóíæ¯ v¼Ôìæ vÇíô• ôíúôèå ûüè+ë ¼íà öãk äæ¼¤ÔÖì èæí÷

vóßúì ðÜ¯ Ìæãâìæ ôëì öìú vôìíæì vôìíæì øèGXíç Íô Íôèå ûüè+ë âìæãí»ë

û¼èç è×Ü ½

ôâÞôìë 89

÷âÞôìë 60

¾çÜäéûé 101

çþìèç 1061

óí§ ûì óè§ «*¬t¬;çôìëô 622

ôh@¬côìë 60

âìèÄ ß väíÜ 267

ô¼ìÈ 12

Í×ì§ì ÅíGXÔíöìùÖ• v¼ ¼âú âã°Ë ß ûÈ ûìÓìÈíúë ôìíä öãk âìæãí»ë ¼¤ÔÖì è×Ü

öÇì¹íâ 71 ß 34¯

5¿ øãèÜæèûðìëé óì¼ ½ Ììâìë äéûæôìèðæé ‘¼¿ ÌâíÜ`óã vó’/ ÌæãÐéÜæ ¼èâèç•

ôÜôìçì• 1987/ øü¿ 47-53• 66• 417-419¯

6¿ ÍÜûìëèÜ¤-Íë øïíûÞìk «*èçíûóíæ Ììí× ‘øü¿ 5’½There was an old pagoda in the town established at the time the settlement was

formed, by the Malabar servants of the then Governor. About 12 bighas of free

ground had been given to this pagoda by the zemindars of Shewraphully. As the

buildings were in a very dilaipidated state, the rent of the ground disputed and

misapplied, and there were neither rightfull protest or worshippers, the council

determined, on the 12th May 1842, to sell the buildings and to transfer the free

ground to the tenants in ownership on the payment of a fixed sum and an annual

rent of the proceeds, about Rs. 1000 were applied to the thorough repairs of the

building at Joogul Addy’s Ghat, used for the sick and the dying when brought

to the riverside, and the remainder was given to the hospital, to which also the

annual khazana fixed on the transferred free ground, amounting to Rs. 44-8-8,

and collected by the Government in conjunction with its own khazana, was

assigned.

7¿ ¼ãÓéëôhâìë èâr ½ TùèÜ väÜìë Èèçðì¼ ß ûà¼âìä ‘äˆŠÐçû»Þ ¼¤t¬›ëË ½ vó”ä

øìûèÜèÐ¤• ôÜôìçì• 2013’• èPçéú Ô„• øü¿ 736¯

ôíëí×æ¯ çþìëì ûÈèå èÜíÔí×æ 1840 ¼ìÜ æìùìó• Ììë èÜíÔí×æ Íâæ Ûèàíç•

vöæ âíæ ðú ûÈèå v»ì§Ð Ðçíôë vÜÔì¯ Ììä øöÞQ? ûÈåìë öçIèÜ øãþèÇ øìßúì

vùí× çìë ¼ûôèåëÈ ÅÁ¼ ¼¤t¬›üç ôíÜä¯ ÌìfíöÞë èû»ú 65 û×ë Ììíù

óéíæÐûìûãë ÍÈ vÜÔìë øë Ììä øöÞQ? Ììâëì Ñ ûÈèåë èûèÛ ‰ Åºüoèç èûèÛ ‰ òìíæë

«*ì÷éæ& «*âìíË ûÖûðìë ôíë ÷íÜè×¯

¼ïr½

1¿ võèæ¼ ÍèÐúì èå vôì@øìèæ Åè§»Öìë Åøô—íÜ ûìèËäÖ ™ëg ôíë 1626 ¼ìíÜ¯ ‘In

1626 the Danes set up their first factory at Pipley and shortly afterwards

another at Balasore, in Bengal’_ èâr• ÜèÜçíâìðæ ½ èó võæ¼ Èæ vûàÜ/

«*ûçÞô øìûèÜÐì¼Þ• 1961• øü¿ 8¯

2¿ ëìú• «*ËûëJæ ½ “ÌìûÞìæìÈíäÐæ Èæ ôíÜìèæúìÜ è¼÷híúÐæ ½ x*éëìâøãë”/ vôëé võ

¼ãÖíÛèæë• x*éëìâøãë ôíÜä• 2004¯ «*Çâ «*ôìÐ 1969 ¼ìíÜ è¼âÜìë Èèwúìæ

ÈæèšèåÅå Ìû ÌÖìõÛìAõ šìèõ-ë «*ôìÐæì “vå³w¼ Èæ v¼ìè¼ß-Èôæèâô v÷J

Èæ Èèwúì ½ 1871-1961” ¼¤ôÜíæ’¯

3¿ ø˜óÐ Ðçíôë ™ëgíç ô·è+ûì¼é ëìâìúíË Ììôæì ß âìíðíÐë æìâ vóÔíç øìßúì

öìú¯ ÛùéëíÇë ùàìíô âíçÞ Ììæìë ôìèðèæë Ííôûìíë vÐí» Ììâëì ÍÈ óãÈ

äæøíóë ÅíGXÔ øìèE×¯ Íëøë• v¼Ôìíæ• ¼ìùë¼¤ùâ øöÞQ? Ììë vôìíæì äæøíóë

æìâ væÈ¯ ô·è+ûì¼ èÜÔí×æ ½

Ììôæì-âìíðÐ ùàì óèáË ôèëúì¯

èûðíëìíóë Ùìíå ùàì Å+èëÜ èùúì¯

ø˜óÐ Ðçìjéë vÐí»• 1495 èÔušìíj• èû«*óì¼ èøøÜìÈ âæ¼ìâàÜ vÜÔì vÐ»

ôëÜ¯ ¼:èõÂì âÓãôë èæíú ¼ìùë ÌèÛâãíÔ öìrìøíÇ ¼:†Œìíâë øíë• ÛìùéëÇéë

øèfíâ TùèÜ• vûìíëì• Ûí°xHë• ÷ìøóìèæ• óéÙÞìà ÈçÖìèó æìíâë øíë Ììôæì-

âìíðíÐë Íû¤ çìëøë èë»§ì ß vôìˆ‰ùíëë æìíâìíGXÔ Ììí×½

÷ìæô ûìèðúì öìú ûã§ìèæúìë vóÐ¯

çìðìë èâÜìæ ûìíð Ììôæì âìíðÐ¯

¿¿¿¿¿¿¿

èëè»§ì õìèðíæ ûìíð ûìíâ ¼ãô÷ë¯

øèfíâ ðèûí» ëìäì ûìíð vôìædd æùë¯

84 85

Ðëèó`óã ûí`óÖìøìÓÖìíúë

vùìíú`óìôìèðèæë æìëé ÷èërëì ½Íôèå ¼âìäçìè+Uô ÌìíÜì÷æì

¼ãôæÖì ÷¹ûçÞé

vùìíú`óìôìèðèæë «*èç âìæãí»ë Íôåì ¼ðäìç Ììô»ÞË Ììí×¯ ÍÈ vùìíú`óìôìèðèæ

¼â†Œ èûíxH Ì¼¤ÔÖ Ûì»ìú «*ôìèÐç ðíÜß «*Çâ äæè«*úçì ÜìÛ ôíë ÈÅíëìíø¯

«*¼àç ÅíGXÔÖ vö 1842 ¼ìíÜ öÔæ “óÖ èõíåôèåÛ èõøìåÞíâ`å ÌØ Üwæ¼dd

vâíå³ìøèÜåæ vøìèÜ¼” ‘öìíô Ììâëì ¼ìÓìëËÛìíû “t¬›åÜÖìw ÈúìõÞ” ûíÜ Çìèô’ ¾çèë

ðú• çìëøë vÇíôÈ vùìíú`óìôìèðèæ ûÜíç Ììâëì vö Óëíæë ôGFôìèðèæ ûèÜ• çì

èûíÐ» äæè«*úçì ÜìÛ ôíë¯

Øëìè¼ ß È¤íëèä ¼ìèðíçÖë øíëÈ ûì¤Üì ¼ìèðíçÖ vùìíú`óì-ôìèðèæ ë÷æì ™ëg

ðú¯ Íë öÇìÇÞ ÅÁøè+ ðíúè×Ü øãèÜèÐ ûÖûòìë «*ûçÞíæë øíëÈ¯ ‘v¼æ• ¼ãôhâìë•

1988• 146’¯

èûuèåÐ Ðìè¼ç Ûìëçûí»Þ• ûì¤Üì Ûì»ìú vùìíú`óìôìèðèæë ™ëg 1892 ¼ìÜ

vÇíô¯ ™ëg ôëíÜæ ¼ëôìèë vùìíú`óìèûÛìíùë Íôäæ ÷ìôhíë_ è«*úæìÇ âãíÔìøìÓÖìú¯

öþìë ùGF ¼¤ôÜíæë æìâ “óìíëìùìë ó¬:ë” ‘÷íªìøìÓÖìú ëèJç• vÙì» è¼ºoìÇÞ• 1990•

748’¯ Íë ¼ìíÇ ¼ìíÇ ôìÜé«*¼ ‰ ÷íªìøìÓÖìú Ììíëôäæ óá “vùìíú`óì”ë ùGF

vÐìæìíÜæ• öþìë æìâ ûëôçÅGXì ûì ûþìôìÅGXì¯ èô¬Q;• øãèÜèÐ óáçìë ÍÈ óãÈ

ôìèðèæÈ ùíGFë æìúíôë äéûíæë ¼íà äè§ç ¼çÖ Ùåæì ÌûÜ@¬Híæ¯ çìÈ ÍIèÜíô

ôGFôìèðèæ ûÜì öìíû æì¯ Í×ì§ìß øþì÷ôè§ vó• óéíæ\ôhâìë ëìú• õì¿ æéðìëëJæ

I:• ÐëE÷\ vóû ‘¼ëôìë’ «*Û·èç vÜÔíôë «*í÷,%ì äæè«*ú ðíÜß ÍÈ ¼âíúë

vûèÐëÛìù vÜÔìíçÈ èûíóèÐ ¼ìèðçÖ ÌæãôëíËë «*úì¼ vóÔì öìú¯

8¿ x*éëìâøãë vøîë¼Ûì «*ôìèÐç ‘2000• vâ’ x*éëìâøãë øèëè÷èç ¼¤ôÜíæ «*éèçâìÓû

ëìíúë «*ûao “x*éëìâøãíëë äæû¼èç òìøíæ vÛîíùìèÜô Ìûòìæ ß ÓâÞòìíæë

Iëg&”• øü¿ 76¯ x*é ëìú èÜíÔí×æ Óugûìæ`ó ûus÷ìëé ¼@eóìú “øþì÷Ý×úÐç ûÁ¼ë

øãíûÞ” ÍÔìíæ ûì¼ ôëç¯ ¼â¼Öì ðÜ• èçèæÈ Ììûìë Ñ èæûíaoë ÌæÖr ‘øü¿ 78’

èÜÔí×æ “«*ìú æúÐç ûÁ¼ë øïíûÞ” Óugûìæ`ó ÍÔìíæ Íí¼è×íÜæ¯ Íôèåíô ÌìùâæôìÜÍû¤ Ìøëèåíô ÌìÔ§ìûìèå vÇíô âìíðíÐë ÌÛÖQ?íë ¼íë Ìì¼ìë ¼âúôìÜ Óíë

èðí¼ûåì èâèÜíú vóßúì öìú¯ çíû Ñèçðìè¼ô †ŒðËíöìùÖçì èæíú ¼í`óíðë èæë¼æ

ðú æì¯

9¿ Ñ• øü¿ 78¯ øþì÷híùìøìÜ âãíÔìøìÓÖìú• x*éëìâøãíëë ÌìíÐøìíÐ vùîëìàöãíùë

ÈèçôÇì• ÷ìçëì• x*éëìâøãë• 1389• øü¿ 70-71¯

10¿ “Åøèòç vöÔìíæ õìkìë ææéÜìÜ Ûªì÷ìíöÞë ûìèå çìðìë øïûÞ øìíxHÞ ““ëçìëøì§ìvÜæ”” æìâô vö èâÅèæè¼øÖìÜ ëì¬t¬?ì è×Ü• öìðì ÍáíË øè„ç ôìÜéæìÇ vÜíæ

ëCøìQ?èëç ðÈúìí×/ Ñ vÜæ ëçìë øì§ì æú• ëíÇë øì§ì Íû¤ Íòìíæ Íôèå

øãôhëíô ëíÇë øãôhë ûèÜç¯ ëÇ Åè§»Öìë ÌæãôëíË «*Çâ èóæ Ñ ÌûèÓ öìrì

ôèëúì èûx*ìâ ôèëç ß Ñòìíæ °ûÖìèó ¹úèû¹ú ðÈç v¼È ôìëíË Ñ òìæ ëíÇë

øì§ì æìíâ øèëè÷ç è×Ü¯”_x*é x*ºoìæ`ó vóûÐâÞì ½ âìíðÐ âàÜ ûì âìíðÐ øèë÷ú•

âìíðÐ• 1354• øü¿ 58¯

11¿ ô·ÃíùìøìÜ øìô§ìÐé/ èçæÐçíôë èë»§ì ß çÁôìÜéæ ¼âìäè÷r• èë»§ì•

1382¯ øü¿ 129¯

12¿ ‘The foundation date has been given as 1563 AD by Benoy Ghosh, but the

present structure in probably later’— võèÛõ âÖìôddôìE÷æ• “væìå¼ Ìæ ¼ìâ Ìû

èó vâìë ÈâøåÞÖì`å vå@øÜ¼ Ìû TùèÜ èõ¼èå³=”• ÌÖìíøæèõR-2• v¼Aì¼ ðÖìw

ûãô ½ TùèÜ• 1951¯

13¿ ‘The temple may have been built as early as in the sixteenth century, which

would make it one of the earliest, if not the earliest hut-style temple till stand-

ing in Bengal.’_ võèÛõ âÖìôddôìE÷æ• Ñ¯14¿ Ðìt¬Ÿé• øè„ç x*é èÐíû\æìëìúË• ûìàìÜìë øìèëûìèëô Èèçðì¼ ½ «*Çâ Ô„/ «*Çâ

¼¤t¬›ëË• 1934/ øü¿ 78¯

15¿ è¼¤ð• «*óéø• “v¼ìÐÖìÜ v÷íJ¼”/ æíë\ô·Ã è¼¤ð ¼@øìèóç• “èðèš³ Ìû vûàÜ”•

ôÜôìçì èûxHèûóÖìÜú• èPçéú ¼¤t¬›ëË• 1996/ øü¿ 392-93¯

16¿ û¼ã• û¼Q?ôhâìë• x*éëìâøãë âðôhâìë Èèçðì¼/ «*Çâ Ô„• 1917• øü¿ 279¯

86 87

çìë âì è×íÜæ Íô øèççì¯ ðúíçì v¼íáír vÜÔíôë Èèàç öìú vâíúèåë

¼ìâìèäèôôëË Íû¤ vö øìèëøìèxHÞô øèëíûÐ v¼ ÌìûìÜÖ vøíúí× çìë èóíôÈ¯

vûÖìâíôíÐë âíç ÌûÐÖ• “Ì¼Á t¬ŸéíÜìô Íû¤ ôøå ûaãoë »§ö¬QŸ” vÇíô âãèk

øìßúìÈ ÛìíÜì¯

¼â¼ìâèúô âìô§¼ìë ë¼ ‘1932’ ùíGF Íôèå æìëé ÷èëríô øìÈ öìë Åøèòèç

øãíëìøãèë væøíÇÖ¯ vëíûôì ßíúš æìíâë ÍÈ ÈTèó ¼@øíôÞ ÍÈåhôhÈ äìæì öìú vö

v¼ Íô ûüºo Ì¼ãò ûÖèkíô ¹âìùç Íû¤ ÌÛìûæéú Åøìíú ‘Íô õìôèøúíæë

âìÓÖíâ’ âìóô°ûÖ ¼ëûëìð ôíë öìú¯ Íôâìr ÍÈ ùíGFÈ ÌøëìÓéíô Ðæìk ôëì

vùíÜß çìíô vóÔì ûì Óëì öìú æì¯

ÍôÈ û×íë vÜÔì v÷ìëìûìèÜíç ‘1932’• óãÈ ¼ìûìèÜôì ß Íô æìûìèÜôì æìëé

÷èërë ôÇì äìæíç øìèë¯ äèâóìíëë Íô ôâÞ÷ìëéë èûÓûì vâíúë øó¸Üíæë ôÇì

äìæì öìú¯ ÍÈ èû»ú èæíú äèâóìë ß äèâóìë èùè ‰ë âíÓÖ Íôåh âæ ô»ìôè»ß ðú•

ôìëË äèâóìëèùè ‰ èæíäë ûìè§íç vôìíæì Ìæì÷ìë ¼ðÖ ôëíç ÷ìæ æì¯ ÛìíÜìâìæã»

äèâóìë èô¬Q; ÌÛìèùæé èûÓûì vâíúåìë èóíô çìèôíú çìíô ¼ûìë ÌÜíáÖ çìë

âìè¼ë ûìè§ vøþîí× vóûìë ûÖûòì ôíëæ¯ çíû ùíGFë Ìì¼Ü Ùåæìë ¼íà ÍÈ Ùåæìë

vôìíæì vöìù væÈ¯

ûë˜ ÍÈ û×íëë vÐí»ë èóíô vÜÔì ÌÇÞâæÇÞâ ‘1932’ ùíGF vûÖìâíôÐ

âãíÔìâãèÔ ðú Íô ÌæìÇ• óüÆí÷çì• ¼ã óëé öãûçéë• vö øëûçÞéôìíÜ çìë äéûíæë

ÓìëìÈ ûóíÜ vóú_ çìë t¬Ÿé ¼çÖûçé¯ ÍÈ ôìèðèæë âïíÜ Ììí× ûüºo ôëìÜéûìûãë

ðçÖì¯ èçèæ è×íÜæ v¼È óãâÞãÔ èô¬Q; Óæé ÌìKéú èöèæ çþìë ÌæÖìæÖ óèë° ß ÌæìÇ

ÌìKéúíóë Ììx*ú vóæ• öìíóë âíÓÖ ¼çÖûçé ß çìë óìóì ¼ãôhâìëß Ììí×¯ ¼ãôhâìë

õìkìëéë ×ìr ûíÜ Ôãíæë ¼í`óð çìë èóíôÈ öìú¯ t¬HÛìûçÈ ÍÈ Ìûòìú ¼çÖûçé

«*Çíâ çìë äûìæû`óéíç èô×ã ûÜíç Ìt¬Héôìë ôíë¯ èô¬Q; öÔæ ¼û øìèëøìèxHÞô ûì

ÌûòìÙèåç «*âìË çìë óìóìíôÈ vóì»é ¼ìûÖ¬t¬? ôíë• çÔæ ¼â¬t¬? ¼ìâìèäô v÷ìÔ

ëìÂìèæíô Åíøáì ôíë ×ãíå Ììí¼ vûÖìâíôÐ ß Ìèäíçë ûìè§íç Ììë çóíQ?ë øíá

èô×ã ÌçÖQ? Iëg&øïËÞ çÇÖ çhíÜ Óíë¯ vÛíû vóÔíç ðíû• vö ¼âíúë øåÛïèâôìú

Íèå vÜÔì• v¼È ¼âú Íôìôé Íôåì ÌæïÆì vâíúë óãèå Ìèûûìèðç øãëgí»ë ûì¼ìú

×ãíå Ìì¼ìíç ¼ìâìèäô ûìÓìèæí»Ó ûTÜ øèëâìíËÈ è×Ü¯ vûÖìâíôÐ-Ìèäç óãäíæÈ

1932 ¼ìíÜ û¼ãâçé øèrôìú «*Çâ ÌìK«*ôìÐ ôëÜ Ðëèó`óã ûí`óÖìøìÓÖìú ëè÷ç

“vûÖìâíôÐ ûRé”¯ v¼ vùìíú`óì æú• çìë èæíäë Ûì»ìú ¼çÖìí H»é¯ çìë øïûÞ¼ïëéíóë

Ìíøáìú çìë ¼üè,%ôçÞìë t¬HìäìçÖíûìíÓë Íô ¼í÷çæ «*úì¼¯ ûìÂìèÜúìæìë ÌìóÐÞ

«*èçëCø• ûìÂìèÜ Ûìûìíûù• ¼¤t¬›üèç Íû¤ ¾æèçôçìë ¼¤èâx*Ë¯ ÍÈ ùGFIèÜë âíÓÖ

«*ìôdd-t¬HìÓéæçì Íû¤ ¼íóÖì+éËÞ t¬HìÓéæçìë øëûçÞé Ûìëçéú ¼âìíäë• èûíÐ» ôíë

ûìÂìèÜ âÓÖèû+ ¼âìíäë æìæì Ôãþèåæìèåß v÷ìíÔ øí§¯ Ðëèó`óãë vÜÔìú• çþìë

øïûÞ¼ïëéíóë âíçì èûíóèÐ ¼ìèðíçÖë âìëìKô ÌæãôëË vóÔì öìú æì¯

ÌæÖÛìíû ûÜíç vùíÜ vûÖìâíôíÐë ÌìèûÛÞìûÈ è×Ü ûì¤Üì ôGFôìèðèæë ÈÅíëìø

vôè\ôçìë èûëgíºo Íô øíëìá «*èçíëìÓ¯ ÍôÈ¼ìíÇ ùGFûúíæë âãAéúìæìú vÜÔô

øìÒôôhíÜë âíæìíöìù Óíë ëìÔíç ¼âÇÞ ðæ û×íëë øë û×ë¯

1932 vÇíô 1978 Ìèj vûÖìâíôíÐë vâìå 32èå øïËÞ Íû¤ Íôèå ÌøïËÞ ùíGFë

âíÓÖ vûÐ èô×ã ùíGF v¼Ûìíû vôìíæì æìëé ÷èëírë Ìûóìæ væÈ¯ vöâæ_¼çÖìí H»é•

Åø¼¤ðìë• ¼éâQ?ðéëì• ëkâãÔé æéÜì• vðþúìèÜë ×`ó• ×Üæìë ×`ó• vÜìðìë èût¬ã›å¯

ûìèô øþè÷Ðèå ùíGFë âíÓÖ âìr óãèå• Ììèóâ èëøã ‘1954’ Íû¤ Ôãþèä Ôãþèä æìèë

‘1961’ ùGFóãèåíç vûÖìâíôíÐë âí}Ü ðÜ óãÈ æìëé¯ øþì÷èå ùGF• öÇì¹íâ_Ìè†‰ûìæ

‘1936’• óãùÞëð¼Ö ‘1951’• Ìè÷æ øìèÔ ‘1960’• ÌóüÐÖ èríôìË ‘1961’•

â†‰Êâæìô ‘1963’-Í ÌøëìíÓë èÐôìë ðíúí× æìëéëì¯ Í×ì§ìß ÌæÖ èô×ã ùíGF•

vöâæ_Ìè†‰ûìæ• Ììèóâ èëøã• ûèÿ-øçà ‘1955’• ëíkë óìù ‘1955’• Ìè÷æ

øìèÔ• ôíðæ ôèû ôìèÜóì¼ ‘1960’• â†‰Êâæìô• ëgâ æ@¬Hë óãÈ ‘1968’• Ðäìëgë

ôþìåì ‘1967’• vûËé¼¤ðìë ‘1968’_ÍIèÜíç Ììâëì èô×ã æìëé ÷èëríô øìÈ öìëì

«*çÖá ûì øíëìáÛìíû ÍÈ ùGFIèÜíç ÌËãÙåíôë Û—èâôì øìÜæ ôíë¯ ðú çìëì

¼ëì¼èë ÌøëìÓ ôíëí×• ÌÇûì ÌæÖ âìæã»íóë ‘ÌûÐÖÈ øãëg»’ vôìíæì æì vôìíæìÛìíû

èæíäíóë âìúìäìíÜ ûºo ôíë çìíóë èóíú ÌøëìÓ Ùèåíúí×¯

øíÇë ôþìåìú ‘1932’ Ììâëì ÍâæÈ Íô ôhðôâúé æìëé ÷èëríô øìÈ öìíô

Ìì™ûìûã çþìë ëèáçì ôíë vëíÔí×æ¯ ¼ã óëé Íû¤ öãûçé æìëé Ìì™ûìûãë âíçì ûüºoë

ëèáçì ðíç ëìèä ðßúìë ôìëË våë vøíç vóèë ðú æì¯ «*Çâ ¼ãíöìù øìßúì âìrÈ

çìíô Òèôíú çþìë ¼â¬t¬? ûè˜ç ÌÇÞ èæíú vö øìÜìú çþìëÈ “èûxH¬t¬?” ÅèôíÜë ¼ìíÇ¯

ôìíäÈ ÍÈ vâíúèåë ÷ìèëèrô èûxH¬t¬?çì èæíú «*x‰ vÇíôÈ öìú¯ ùíGF äìæì öìú vö

88 89

èôæì v¼È ¼âíúë ¼âìíäë ÅE÷èû+ âìæã»íóëÈ øèë÷ú¯ ÍÈ ôìèðèæë øåÛ—èâôì è×Ü

NøèæíûèÐô Ûìëçû»Þ Ììâëì ÍÈ ùíGF «*èçèå æìëé ÷èëírëÈ ûèÜV è÷rìúË vóèÔ•

æìëé âìíæÈ ÌûÜì ûì çìëì ôëgËìë øìr_ ÍÈ ÓìëËìíô ûóíÜ èóíú¯ Íôèóíô

¼çÖûçé çìë ´óíúë ¼â¬t¬? ÛìíÜìûì¼ì• óìèú&íûìÓ• ââ&• v¼ûìøëìúËçì Íû¤

ôâÞôhÐÜçì èæíú Åøèòç• çìë Ì¼ãò t¬Hìâéë v¼ûì ôëíç ûÖ¬t¬? ÌæÖèóíô ¼çÖûçéë

ûìè§ßúìÜé âìÜçé v¼ìâ_ ¼í`óðøëìúËì• ôhèåÜ• óãâÞãÔ ß ¼ûÞóìÈ Ûìíû vö çìë t¬Hìâé

çìíô çÖìù ôíë ÌæÖ âèðÜìë «*èç Ììô·,% ðíú ø§í×¯ ¼íûÞìøèë Ììí× ëäæé¯ v¼

èÐèáçì• ÌìÓãèæôì Íû¤ ¼ã óëé¯ èûÓûì ðíúß v¼ Üãèôíú èûíú ôëìë ¼ìð¼

vóèÔíúí× òìæéú õìkìëíô¯ èô¬Q; çì ¼í+Uß v¼ çìë ûüºo Íû¤ Ì¼ãò èøçìíô

ÌìÙìç vóíû æì ûíÜ çìë èûíúíô äæ¼âíá Ìì¼íç vóú æì¯ ÍÔìíæ èô¬Q; çìë

vôìâÜ âíæìûüè+ëÈ øèë÷ú Ììâëì øìÈ¯

è÷rí÷ìíëë øë “óãùÞëð¼Ö”È ‘1951’ vûÖìâíôíÐë èPçéú ÅøæÖì¼ t¬HìÓéæçì Å+ë

Ûìëçûí»Þ ÍÈ ôìèðèæë ÌèÛæû& ÍÈ vö Íèå âãÙÜ ¼@¬Œìå Ìßëàíäíûë âüçhÖë øë

vÇíô è¼øìðé èûí°ìð øöÞQ? ûì¤Üìë NøèæíûèÐô è÷írë Íô äéûQ? óèÜÜ¯ ùíGFë

âïíÜ ëíúí× Íôåì Ó[¤¼«*ì: vôGXì• öìë âìèÜô äìæôéëìâ vôìíæì æì vôìíæìÛìíû

ûì¤Üìë æûìû ÌìÜéûóÞé Ôþìë ¼ìíÇ öãk è×íÜæ¯ ùíGFë «*Óìæ óãÈ æìëé ÷èër ‘öìëì

óãÈ ¼íðìóëì’• Íôäæ ÌøëìÓéëÈ ÌøëìíÓë èÐôìë¯ väÖVì ðèëè«*úìë ‘Äùëgíå ß

¼í`óðûìèçô†Œ¬t¬?ì’ t¬Hìâé è×Ü Ììøìç èæëéð âèËÜìÜ• vö ðèëè«*úìíô Ôãæ ôëìë øë

xH™ëâÐìÈíô ÍâæÛìíû ðìç ôíë vö èçèæ çþìë v×ìå vâíú çhÜ¼éë ¼ìíÇß çìë

èûíú èÒô ôíëæ¯ ÐìQ? Íû¤ Ûéëg t¬HÛìíûë çhÜ¼é Íë «*èçûìó ôëíç øìíë æì¯ øíë

vûÖìâíôÐ âèËÜìíÜë Øè`ó «*ôìÐ ôíë èóíÜ v¼ ÌìKðçÖì ôíë èæíäë ôìí× ¼è˜ç

¼ìíøë èû» èóíú ‘öì èóíú v¼ ðèëè«*úìíôß Ôãæ ôíë’¯ çhÜ¼éë èûíú çìë ùüðèÐáô

ëâìøèçë ¼íà èÒô ðú¯ vöæ èæíäíô Ôãþíä øìú v¼¯ ÌíûìÓ ûìèÜôì vÇíô öãûçé

ðíú ßíÒ• âìæè¼ô ÐìèQ? ß øèëøïËÞçì øìú t¬Hìâéë ¼ìð÷íöÞ vûÖìâíôÐß Òìªì ôëíç

×ìí§ æì_ “Íôèóæ Ììâìë vôìíÜ ûí¼ âìšìíëë äæÖ vôþíóè×íÜ âíæ Ììí×À”

‘Ðëèó`óã Ìâèæûì¼• Ô„ 1• 363’¯

Ðëèó`óãë øëûçÞé ÅøæÖì¼ è÷è§úìÔìæì ‘1962’ èûxHûíëËÖ è÷røèë÷ìÜô x*é¼çÖèäç

ëìú èæíóÞèÐç ÷ÜèE÷rìúíËë äæÖ èûÔÖìç¯ ÍÈ ùíGF Ììâëì vûÐ ôíúôèå æìëé

vâíúèåë ¼ìð¼ ß Îäãçì vóíÔ ÷âÁô·ç ðú¯ ØÜt¬HëCø ðÒìÁÈ Íôèóæ Ìèäç

vûÖìâíôÐíô Ììèû,¬›ìë ôíë vÐîèÔæÛìíû ¼èyç ðíú vûíëìíç Íû¤ äìæíç øìíë vö

v¼ “¼çÖ” Ìí H»íË öìíE×¯

Íëøíëë ÅøæÖì¼ Ìè†‰ûìæ-Í ‘1935’ óãèå æìëé ÷èër øìÈ¯ «*Çâäæ vëÔì_

Íô ÌçÖQ? ÐìQ?• Ùíëìúì• Ûéëg ÌGFûú¼é vâíú vö çìë ¼Áâìë Ðç ÌçÖì÷ìë âãÔ

ûãíä ¼íú öìú¯ ÌæÖèóíô çìë ¼Áâì èðí¼íû vóèÔ Íô ÌìíóÖìøìQ? ûóíâäìäé• âãÔëì

ß ¼í`óðûìèçô†Œ¬t¬?ì ëâËéíô¯ Íë ¼à ÍçåìÈ óãèûÞ»ð vö çþìë Íâèæíç ÐìQ? ß

ôìäøìùÜ t¬Hìâé õ¿ ëg° ÌèçV ðíú çþìíô Ôãæ ôíë èæíäë ß èæíäë ¼Q?ìæíóë

‘øïûÞøíáë’ âãèkÜìíÛë ÌìÐì ôíëæ¯ ÛìíùÖë øèëðìí¼ vö âüçhÖ õ¿ ëg°íô Ííæ èóíç

øìëç çþìë Ììôìè)áç âãèk• v¼È âãèkÈ Íí¼ è×èæíú èæíú vùÜ çþìë ¼Q?ìæíóë

«*ìË¯ ôìëË çþìë t¬Ÿéë äæÖ vö èû»âìÔìíæì vóÐÜìÈ ôìèÒ èçèæ ¾çèë ôíëè×íÜæ•

óãûìëÈ çþìë ¼Q?ìæëì ÌäìíQ? v¼È âüçhÖûìæ ûÖûðìë ôíë vØíÜ¯ ôìíäÈ• öèóß ÍÈ

æìëé ¼ëì¼èëÛìíû ÌøëìíÓë ¼ìíÇ öãk ææ• èÐôìë vçì ææÈ• èô¬Q; ÈèæÈ ðíú

óþì§ìæ óãíåì ðçÖìëÈ ÌæãÙåô¯

vûÖìâíôÐ ß ûíëìóì ‘1936’ ùíGF vö æìëé ÷èërë ÅíGXÔ Ììí×• çì

Ììøìçóüè,%íç vçâæ Iëg&øïËÞ æú¯ èô¬Q; èæíäë t¬Hìâéíô ûþì÷ìíç èçèæ vûÖìâíôíÐë

ôìí× èæíäë äéûæ ûì èæíäë èøçìë âüçhÖ ¼@øíôÞ èô×ãâìr âãÔ æì vÔìÜìú•

çóQ?ôìöÞ öìëøëæìÈ äèåÜ ðíú ßíÒ Íû¤ ÌøëìÓéíô Óëíç ëéèçâíçì ðìçìðìèç

ôëíç ðú vûÖìâíôÐ ß øãèÜÐíô¯ t¬Hìâéíô ûþì÷ìíæìë çìèùíó èæíäë èøçìë ðçÖìíôß

Óìâì÷ìøì èóíç èø×øì ðæèæ ÍÈ âèðÜì¯ ØÜç vûÖìâíôíÐë èæóìëgË Åèk vö• æìëé

÷èëírë ÓëæÈ ðÜ çìíóë ÛìíÜìûì¼ìë û¬t¬;íô «*ìË èóíú ÌìùÜìíæì¯

«*ìôdd t¬HìÓéæçìÈ vðìô ûì Å+ë t¬HìÓéæçì• Íâæèô óã-Íô óÐô Ììíùß âìæãí»ë

«*÷èÜç ÓìëËì è×Ü vö èûÓûìëì çìíóë ¾ûÓûÖ øìÜæ ôëíû èæVìÛíë¯ äéûæ vÇíô

âãí× öìíû ¼â¬t¬? ë¤íúë Ìè¬t¬?&¯ Íâæèô ÔìóÖìÛÖìí¼ß Ìì¼íû èûøãÜ øèëûçÞæ¯ èô¬Q;

Íë ¼@øïËÞ Åí^åìè÷r Ììâëì Üá ôèë è÷rí÷ìë-Í ‘1951’¯ v¼Ôìíæ Ììâëì ëäæéíô

vóèÔ¯ ÌGFûúí¼ èûÓûì ðßúì ¼í+Uß• vôìíæì ¼âìät¬Héô·ç Ìì÷ìë ÌæãVìíæë øìÜæ

æì ôëíç¯ ûë˜ çìë äéûæÓìëìë ßøë øèfâé «*Ûìû tø,%¯ û¬t¬;ç• vùìåì ùGF

äãí§È vûèÐëÛìù øìr-øìréÈ Åøèòç çìíóë ÈÅíëìøéú ×þìíóë äéûæöìøæ èæíú• öì

90 91

ÍôÈ¼ìíÇ ÷ì˜ÜÖôë ëð¼Ö ß vûÖìâíôíÐë èæøãË çóíQ?ë ¼ìíÇ ¼ìíÇ t¬HìÓéæçìë èÒô

Ììíùë Íû¤ øíëë Ûìëçûí»Þë Ìëìäôçìâú ¼âìíäë Íô èæÔãþç è÷r vÛí¼ ßíÒ¯

èûíÐ»ç «*ìôdd t¬HìÓéæçìë ëk Äëìíæì èóæIèÜë ûËÞæì ¼èçÖÈ vÛìÜìë æú¯ ùíGFë

«*Óìæ ÷èër ÌûÐÖÈ èâ¼ ææéûìÜì ëìú/ Ìèûûìèðçì• øìåæì ðì¼øìçìíÜë Óìré

è×íÜæ Íû¤ vÜÔíôë ûËÞæì Ìæãöìúé “ÐìÜ«*ì¤™ Ììô·èçë”¯ Åøë¬Q; çþìë Ûì»ìú•

“øìèÜÐ ôëì ÌìûÜãÐ ôìíÒë âíçì ùìíúë ë¤• tø,% Íôíäì§ì vùþìØ Ììí×¯”

ææéûìÜìë «*ô·èç èô¬Q; çþìë Ììô·èçë ¼ìíÇ ÍíôûìíëÈ èâÐ Ôìú æì¯ v¼ ¾äèûôÛìíû

âì æì ðíúß øìèÜôì âì¯ Ììøæ ¼Q?ìíæë âíçìÈ vt¬‰íð vôìíÜ çhíÜ èæíúí×æ ÌæìÇ

«*Ûìçíô¯ çìë èûøíóë ÌìÐWìú ×ãíå Íí¼í×æ vûÖìâíôíÐë ôìí×¯ Íâæèô «*Ûìç

È¤íëèä äìíæ æì ÌÇ÷ æüíøæ ‘Ìæìèóûìûãë v¼í¹åìèë’ çì äìíæ Íû¤ äìæìë ¼ãèûÓì

øìú ûíÜ èûëk ææéûìÜì ¼íÔíó Åèk ôíëæ_ “óã-øìçì È¤èëèä øí§í× èôæì¯”

‘Ðëèó`óã Ìâèæûì¼• Ô„ 2• 30’¯ Ìøë æìëé ÷èëírë æìâ èÐÅèÜ âäãâóìë¯ v¼

ÌGFûú¼é• ¼ã óëé• ¼ãùìèúôì Íû¤ «*Çâ vóÔìíçÈ «*Ûìíçë çìíô ø×`ó ðíú öìú¯

èô¬Q; v¼ èæíä èûíú ôëíç ÷ìÈíÜ Ìæìèó ðìÜóìë ûëôçÞì v¼íä vâíú vóÔíç èùíú

èÐÅèÜíô ø×`ó ôíë èæíäë èûíú èÒô ôíë Ììí¼¯ èÐÅèÜë Ììøè+ë ôÇì äìæì öìú

æì¯ ûë˜ çìë ûìûì öÔæ èûíú ûìûó Ìæìèó ðìÜóìíëë ôì× vÇíô åìôì væú• çìíç

çìë «*E× ‰ ¼âÇÞæ Ììí× ûíÜÈ âíæ ðú¯ Åøë¬Q; vóÔì öìú v¼ ¼óìæ`ó æìíâ Íô

óìÜìíÜë ¼íà øìèÜíúí×• vö ÍÈÛìíûÈ èûèÛ ‰ vâíúíô Øhþ¼èÜíú ÷ÜèE÷ír æìèúôì

ôíë vóûìë vÜìÛ vóèÔíú Ûìèùíú èæíú öìßúìë äæÖ ôhÔÖìç¯ ôìíäÈ èÐÅèÜë

“ÅE÷ìôì)áì” èæíúß vôìíæì èPâç Çìíô æì¯

“ûèÿ-øçà” ‘1955’ ûÜíç ÌìIæ Íû¤ ÌìIæ vóíÔ Ììô·,% ðíú vö¼û

vøìôìâìô§ çìíô ÌìèÜàæ ôëíç èùíú øãí§ âíë• çìíóë ôÇì vûìÄìú¯ ÌûÐÖÈ

Ííáír vÜÔô ÍÈ Åøâìèå ûÖûðìë ôíëí×æ ¼â†Œ âèðÜì ß øãëg»äìèçë Åí!íÐÖ¯

vùþì§ì ¼âìäûÖûòì Íû¤ øèëûìíëë vâíú ÐôhQ?Üì çìë v«*èâô ëèçôìQ?íô èûíú ôíë

ÅÒíç øìíë æì¯ Åí^å v«*îÆ èô¬Q; ÌçÖQ? èû+ÐìÜé óéøæìëìúËíô èûíú ôíë¯ çÜìú

çÜìú èô¬Q; ëèçôìQ?ë ¼ìíÇ ÐôhQ?Üìë I: «*Ëú Çìíâ æì¯ Íâæèô óéøæìëìúíËë

Iëgçë Ì¼ãíÔë ¼âú ÐôhQ?Üì öÔæ våë vøÜ vö v¼ ÌQ?¥¼+Uì• óãäíæ èâíÜÈ

óéøæìëìúËíô Ôãæ ôëìë øëìâÐÞ ôíë¯ ôìëË èðí¼íû vûÖìâíôÐ vóÔìú_ “ßíóë Å†Œ

÷èëírë ðèóÐ øìÈ• öìëì «*íçÖíôÈ vûÐ äèåÜ¯ «*ÇíâÈ Ììâëì èæÐìæìÇ v¼íæë “t¬Ÿé”

óâúQ?éíô vóèÔ ‘öãûçé• ¼ã óëé Íû¤ ÌèÛäìç v÷ðìëì’• èöèæ Ìì¼íÜ Íô ¼ìäì«*ì:

ÌøëìÓéë t¬Ÿé Íû¤ vôìíæì ¼ìâìèäô Ìæãíâìóæ ×ì§ìÈ èæÐìæìíÇë ¼ìíÇ ¼ðûì¼

ôëè×íÜæ¯ èçèæ ûìÂìèÜ ææ• øìJìèû âèðÜì¯ ôìèðèæë ë÷æìôìíÜë øèëí«*èáíç•

çÔæôìë ¼âìíä Íèå èæ¥¼í`óíð ÌçÖQ? ¼ìð¼é øóíáø¯ ¼èçÖÈ èçèæ èæÐìæìÇ Íû¤

çþìë ôâÞ«*úì¼íô ÛìíÜìûì¼íçæ Íû¤ öÇì¼@¬cû v¼È ôìíäë ¼ðìúçì ôëíçæ¯

óâúQ?é ×ì§ìß vùìÜìø ôíÜìæéíç Ììâëì âãôhÜ• æäëèûèû Íû¤ ûæÜ¨éíô vóèÔ¯

âãôhÜ Íô Ìô·çôìöÞ ë¼ìúæèûíóë vâíú• öíÇ,% ¼ã óëé Íû¤ vùìÜìø ôíÜìæéë

ëì ‰ìûì ‰ìë óìèú& çìë¯ v¼ âíæ âíæ èûäúíô ‘èæÐìæìíÇë ÛìÈíøì’ ÛìíÜìûìí¼ Íû¤

çìë ¼ìíÓ Ùë ûþìÓìë t¬H«‰ vóíÔ¯ Íô¼âú èûäú çìíô v×í§ ûæÜ¨éë èóíô ðìç

ûì§ìíÜ• èð¤í¼ú Íû¤ ëìíù Ìèòë ðíú ßíÒ¯ Ìì¼íÜ èøçìë ¼ìíÇ ¼ìíÇ èæíäëß

ÛìùÖ èûøöÞíúë ôìëíË vâíúèåë äéûíæ Íôåì ¼âíúë øíë vôìíæì èòëçì Ììí¼ èæ¯

Íâæèô è¼íæâìú æìâìë v÷,%ì ôíëß øìíë èæ¯ ¼û èâèÜíú ¼ìëìáËÈ èçk çìë âæ¯

ÌæÖèóíô ûæÜ¨éë ¼ìíÇ õìkìíëë ¼@øôÞ Ììøìçóüè,%íç Ììóìú ôþì÷ôÜìú ðíÜß

øíë «*ôìÐ øìú vö çìëì t¬Hìâé t¬Ÿé Íû¤ äéûæÛë ¼â¬t¬? ÌøëìíÓë Ûìùéóìë¯ vùìÜìø

ôíÜìæéíç óèäÞ èðí¼íû Ììx*ú èæíÜß• «*Çâ äéûíæ ûæÜ¨é Íôäæ æüçÖèÐGFé Íû¤

øíë ÷ÜèE÷r ÌèÛíæré è×Ü¯ Ííôë øë Íô ÌøëìíÓ v¼ çìë t¬Hìâéë våìø èðí¼íû

ôìä ôíëí×¯ ÌìfíöÞë ûÖìøìë ÍÈ vö v¼ çìë ×ÜìôÜìë âìÓÖíâ èûèÛ ‰ ¼âíú

èûèÛ ‰ øãëg»íô ûÐ ôíë ûì Øþìíó vØÜìë v÷,%ì ôëíÜß ôÔíæì t¬Hìâéë «*èç çìë

ÛìíÜìûì¼ìú Ôìó è×Ü æì¯ õìkìë èæíäß çìë t¬Ÿéë ÍôèæVçìë ôÇì äìæç ûíÜÈ

èæèPÞÓìú çìíô våìø èðí¼íû ûÖûðìë ôíë vöíç vøíëí×¯ öÔæ ûãÄÜ vö óãäíæÈ

Óëì øíë vùí×• óãäíæÈ Íô¼ìíÇ “¼ìúìæìÈõ” vÔíú ÌìKðçÖì ôíë¯ ¼ûíÐí» Ììí¼

æäëèûèûë ôÇì¯ ûüºo âãÐèôÜ èâúì vôìí÷ìúìíæë èPçéú øíáë öãûçé t¬Ÿé¯ v¼ vùìåì

vùìÜìø ôíÜìæéíç Ììè§ vøíç ¼ûìë ôÇì vÐìíæ¯ øóÞìæÐéæ æì ðíÜß Ìí÷æì Ìäìæì

vÜìíôë ¼ìâíæ ø§íÜ äí§ì¼í§ì ðíú øí§¯ ÍÈ ùíGF âãÐèôÜ èâúìë âãíÔ vöæ

vÜÔíôëÈ âíæë «*èçÓ[èæ vÐìæì öìú_ “vâÈúì vÜìôIÜìÈ óã,% ðú vûèÐ¯ âëíóë

¼ûÞæìíÐë ¾äæÖÈ vçì vÔìóì Åúìíóë ûìæìÈí×æ¯” ‘Ðëèó`óã Ìâèæûì¼• Ô„ 1• 415’¯

vûÖìâíôíÐë øëûçÞé ÅøæÖì¼ Ììèóâ èëøã ‘1964’ Íô Ìæãøâ ôìèðèæ vöÔìíæ

92 93

¼ìâìæÖ Ì¤íÐÈ Íô äûëó¬t¬? âèðÜìë vóÔì øìÈ• èöèæ çþìë óìóì ðÒìÁ âìëì öìßúìú•

çþìë ôìí× ùèE×ç çþìë óìóìë t¬HGF ¼@øè+ß †Œì¼ ôëìë âçÜû ôíëæ¯

ÌæÖ ùGF “âèËâ„æ”-Í ‘1958’ Íôèå ÌGFûút¬›ì• ÐìQ?• ¼ã óëé ùüðûÓïë ÅíGXÔ

Ììí×• öìíô vûÖìâíôÐ vóíÔ çìë xH™ëâÐìÈíúë øóí¼ûì ôëìë ¼âú¯ ùíGFë âíÓÖ

çìë Ìûóìæ Ôãû vûèÐ èô×ã æú¯

ç·çéú ùGF “¾ÐÜëð¼Ö”ë ‘1958’ èû»úû¬t¬;ë vôí\ ëíúí× Íô ûìÂìèÜ ó@øèç

èûäú ß ¾ðâûçé èûxHìí¼ë Íô Ìlcãç vûìÄìø§ì ß äìèÜúìèçë ôÇì¯ âðìûìíÜxHíë

vðìíåÜ ûÖû¼ì ÷ìÜìíæìë ¼âú ðÒìÁ ¾ðâûçé ëèåíú vóú vö çìíóë vðìíåÜ ûÖû¼ìë

Ìøë Ì¤Ðéóìë âìíæô vâðçì çìë t¬Hìâéíô Ôãæ ôíë çìíóë öìûçéú ¼è˜ç ÌÇÞ

èæíú øìèÜíúí×¯ vûÖìâíôÐ Ìæã¼aoìæ ôíë äìæíç øìíë vö Åí^å çìëì óãäíæÈ

vâðçìíô Ôãæ ôíë çìë ÜìÐíô øìðìí§ë Ôìíó vØíÜ vóú ûìíÙë ÔìóÖ ðíç¯ øíë

óãäíæÈ ôÜôìçìú Íí¼ ûì¼ì væú¯ èô¬Q; ¼ûÞóìÈ vÜìíôë ¼ìâíæ èûÓûì v¼íä

Åøèòç ÇìôíÜß ¾ðâûçé öÔæ ûãÄÜ vö vûÖìâíôíÐë ôìí× çìëì Óëì øí§ vùí×•

óãäíæÈ ûìè§ v×í§ øìÜìú¯ çíû ÐÒ• «*û˜ô Íû¤ t¬Hìâéë ¼â¬t¬? ÌøëìíÓë ¼âìæ

Ûìùéóìë ðíúß çìë t¬Hìâéë «*èç ÍôèæVçìë ÌÛìû væÈ¯ vûÖìâíôÐ øöÞQ? t¬Héôìë

ôëíç ûìÓÖ ðú vö çìë Ììë vö vóì»È Çìô æì vôæ• v¼ èæ¥¼í`óíð Íô øèçûuçì

æìëé¯

“Ìè÷æ øìèÔ”ë ùGFèå ‘1960’• vûÖìâíôÐ Ììë Ìèäçíô ûËÞæì ôíëæ Ìû¼ë«*ì:

øãèÜÐ ÌìèÓôìèëô æéÜâèËûìûã• èöèæ èæíäÈ øëûçÞéôìíÜ Ôãæé èðí¼íû ¼ìûÖ¬t¬? ðæ¯

Ùåæì÷í¹ ùíGFë øìfìÁøå Íû¤ ¼ìâìèäô øìèëøìèxHÞô Ìûòì èæÛhÞÜÛìíû Ûìëçéú

Íû¤ èøç·çìè¬QŸô ‘ëìú• èøæìôé• 2008• 211’¯ ¼ãíëxHë vÙì»• çìë t¬Ÿé ðìè¼ë

Ôãíæë âïÜ ÌèÛöãk• çìë ¼ìáÖ†ŒðíËë ¼âú t¬Héôìë ôíë çìë t¬Ÿéë ûÖìèÛ÷ìëé ðßúìë

ëåæìíô• “vâíúâìæã» öèó æ,% ðíç ÷ìú vôÅ Ììåôìíç øìíë æì¯” ‘Ðëèó`óã

Ìâèæûì¼• Ô„ 2• 272’¯ çìë ûaão ôìÜéèôWë óì¼ Åí^å ûíÜæ vö_ “ûè¬t¬?íç ûì¼

ôëíÜ Û°íÜìíôë vâíúëß ÷ìÜ÷Üæ Ôìëìø ðíú öìú¯ vöâæ vóÔíû vçâèæ vçì

èÐÔíû¯” ðìè¼ë âüçì âìíúë «*çÖá Åøèòèç æì ÇìôíÜß äìæì öìú vö çìë ÷èërß

èæ,¬›ÜW è×Ü æì¯ û¬t¬;ç ðìè¼ èæíä çìë âìíúë t¬Hìâé èóæâèËë æú• æéÜâèËûìûãë

¼Q?ìæ¯

Ì¼¤öç âæ ÌìÓãèæô ¾t¬Hëì÷ìíëë ¼ãíöìù èæíúè×Ü øïËÞ âìrìú¯ ¾æèçô Üyì æì

Çìô• vÜìôÜyìë Ûú è×Ü• çìë Åøë “v÷ìèë èøèëèç ÜìÔIË ëà¯” ‘Ðëèó`óã

Ìâèæûì¼• Ô„ 2• 153’¯ çÔæôìë ¼âíúë èæèëíÔ ÐôhQ?Üìë øóíáøíô Ìçéû

óã¥¼ìð¼é ûÜíç ðú¯ öèóß v¼ «*çÖáÛìíû ðçÖì ôíëèæ• èô¬Q; ðçÖìôìëéíô

«*íëìè÷ç ôëìë óìú çìë vÇíôÈ öìú¯ ÌæÖ vö óãèå ëâËéíô Ììâëì ÍÈ ùíGF øìÈ•

÷þìóæé ß èâ¼ âì ‰ì• çìíóë Åøèòèç v¼Ûìíû Iëg& øìú æì¯ ÷þìóæé ™ÓãÈ ÐôhQ?Üìë

×ìúì ðíú ¼¤¼ìíë Çìíô ß èâ¼ âì ‰ì ‘Óìré’ øãèÜíÐë øëìâíÐÞ ÐôhQ?Üìíô øìðìëì

vóûìë ôìíä èæöãk ðÜ¯

ÍôÈ û×íë vÜÔì ùíGF “ëíkë óìù” ‘1955’• Ììâëì Å+ë t¬HìÓéæçìë

Ûìëçûí»Þë “æûÖ Óæé” vx*èËë Íô øïËÞìà è÷r vóèÔ• öìë «*èçÛ— èðí¼íû Ììâëì

¼çÖôìâ óì¼íô øìÈ¯ v¼ èûÜã:«*ìú “ûìûã” vx*èËë ¼â¬t¬? vóì»IèÜ ôëìú+ ôíë öì

vö vôìíæì vôìèåøèçë è¼`óãôß Øþìôì ôëíç vûèÐ ¼âú væíû æì¯ ¼çÖôìâ Ôãæ

ðßúìë øíë ‘v¼ çìë ¼Áèøçìë ðìíç Ôãæ ðú’• vûÖìâíôÐ çìë äˆŠóìré âìíô

vóíÔ¯ äìæíç øìíë vö ¼çÖôìâ çìë âì ¼ãè÷rìë ôìæéæøãr¯ ÌGFûúí¼ ÌìíÜìô«*ì:ì

ÌìÓãèæôì ðíú èæíäë t¬HìÓéæçìë vö ÌøûÖûðìë ¼ãè÷rì ôíëè×íÜæ• «*÷„ âìæè¼ô

Óì}ìú çþìë TþÐ vØíë Íû¤ èûíúë øë vÇíô èçèæ ¹âÐÈ èæíäíô èæíäë âíÓÖ

Ièåíú vææ¯ t¬Hìâéíôß vôìíæìèóæ èæíäë øìíÐ øìæèæ èçèæ ôìëË çþìë èøçì çþìë

ôhâìëé Ìûòìë ÛhíÜë ôÇì vùìøæ ôíë çþìë èûíú èóíúè×íÜæ¯ Ôãû t¬HìÛìèûô ÛìíûÈ

ÍÈ èâÇÖì÷ìë çþìë t¬Hìâé âìæíç øìíëæèæ¯ çþìë v×íÜ öÔæ û§ ðÜ• çÔæ çìë

ÅE×übÜçìë vÕÅ ¹íâ ûÖû¼ì• øìèëûìèëô äéûæ ç×æ× ôíë èóíÜ• ¼ãè÷rìë äéûæ

óãèûÞ»ð ðíú øí§¯ Ìç¥øë ¼çÖôìâ Ôãæ ðíÜ• ¼ãè÷rì vöæ vëðìÈ vøíÜæ çþìë

ö¬QŸËì vÇíô¯ vûÖìâíôíÐë ¼ìâíæß• øãríÐìô Ìíøáì çþìë t¬Hìâéë ðúëìèæë äæÖ

v¹ìÓÈ èûóÖâìæ è×Ü çþìë v÷ðìëìú¯ èæúèçë øèëðì¼¢ ¼Q?ìæíÐìíôë v÷íúß çþìë

èæä ô·çôíâÞë äæÖ ÌæãíÐì÷æì Ììë ðìðìôìë vÇíô âãèkÈ çþìë äéûíæ «*ôå ðíú

ÅÒÜ¯ çíû ÍÈ ùíGF ¼çÖôìíâë ÷èërðéæçìë çóQ? ôëíç èùíú æìëé÷èër ¼@¬Híao

vûÖìâíôíÐë Åèkèå væðìÁ vØÜæì æú_ “vâíúëìß væðìç èæíóÞì» æú¯ t¬Ÿé-

t¬HìÓéæçìß èûæìâïíÜÖ øìßúì öìú æì¯” ‘ibid, 176’¯

1958 ¼ìíÜ Ììâëì vûÖìâíôíÐë èçæíå ë÷æì øìÈ¯ Íë âíÓÖ “Ìâüíçë âüçhÖ”íç

94 95

v×íÜíâíúë âì Íû¤ èæçìQ?È ×ìíøì»ì âÓÖèû+ Ùíëë ùüèðËé¯ t¬Hìâéë ¼éèâç Ììíú

¼¤¼ìë ÷ìÜìíç väëûìë æèÜæé èøç·ÌìíóíÐ vûÖìâíôíÐë ¼ìíÇ vóÔì ôíë ôìëË

vûîèóë ÌçÖì÷ìíë v¼ çìë èørìÜíúë ¼ìíÇ t¬HìÛìèûô vöìùìíöìù ëìÔíç øìíë æì¯

Íâæèô öçåhôh ¼âú v¼ ûìûìíô vóÔíç èùíú Çìíô• çìë vûîèó çìíô øìðìëì vóú¯

ôâûúí¼ ûìè§ë Ìâíç Íôèå v×íÜíô èûíú ôëìíô çìë èøçì øíë vâíæ èæíÜß•

çìë vûîèó v¼åìë ×ãíçì ôíë çìíô ûìè§ë ¼ìíÇ ¼@øôÞ ëìÔíç vóú æì• öìíç æèÜæé

çìë èøçìë ¼@øè+ë Ì¤Ð æì óìèû ôíë¯ æèÜæé ëìù ûì óã¥Ô ôëíÜß vûîèóë

èûëgíºo ëgíÔ óþì§ìûìë âíçì ¼ìð¼é æú¯ çìë vûîèó ÌÇÞìÁ ÜìûËÖ èô¬Q; èøç·çìè¬QŸô

¼âìíäë ûãíô Íô «*ûÜ âìç·çìè¬QŸô âèðÜì¯ v¼ çìë t¬Hìâé-xH™ëíô ðìíçë âãíÒìú

ëìíÔ¯ ÷ìôë ûìôë ø×`ó æú ûíÜ ¼ûìÈíô çìè§íú ™Óãâìr Íô vûìûì-ôìÜì ëìÓãèæ

vëíÔ vùìåì ¼¤¼ìë ÍôìÈ ÷ìÜæì ôíë¯ Íâæèô xH™ëíô ôìëgë ¼ìíÇ vóÔì æì ôëíç

vóßúìë áâçìß v¼ ÌûÜéÜìú äìèðë ôíë¯

øíëë ùGF “ÌóüÐÖ èríôìË”-Íë ‘1961’ æìèúôì vëûì ¼ëôìëíô Å+ë NøèæíûèÐô

Ûìëçûí»Þë ÌìÓãèæô ß âãkâæì æìëé ¼âìíäë «*èçÛ— ûÜì vöíç øìíë¯ çìë t¬Hìâé

öÔæ çìë ¼ìíÇ t¬HìÛìèûô èûûìèðç äéûæ öìøæ ôëÜ æì• çÔæ èÐèáçì• ¼ã óëé

Íû¤ öãèkûìóé vëûì vÛíÂ æì øí§ ûë¤ xH™ëâÐìÈíúë ¼íà vÇíô çþìë ûÖû¼ìú

vöâæ vöìùóìæ ôíë• Ììûìë ûüºo xH™ëâÐìÈíúë èæ¥¼à äéûæíô öíb• v¼ûìú• ¼à

èóíú âìÓãíöÞ Ûèëíú çhÜÜ¯ ÌûÓìèëçÛìíû xH™íëë âüçhÖë øë çþìë ¼â¬t¬? ¼@øè+ë

âìèÜô ðíÜß ¼û èô×ã óá ðìíç ¼ìâÜìíç Ì¼ãèûÓì ðÜ æì çìë¯ v¼ t¬Hìâéë ðìíç

öÁ¼ìâìæÖ ðìçÔë÷ çhíÜ èóç¯ ÌûÐÖÈ èøç·çìè¬QŸôçìë èûëgíºo çìë Ìûòìæß ôâ

väìëìíÜì æú¯ ÍÔìíæ èô¬Q; Ìèäíçë vÜÔæéíç vÜÔíôë ÌøèëûçÞæéú ¼ìâìèäô

âïÜÖíûìÓÈ Øhíå ßíÒ_ “vëûìë âíæ ¼ãæéíÜë «*èç èçÜâìr vt¬‰ð æìÈ¯ t¬Hìâéíô

ÛìíÜìûìè¼íçÈ ðÈíû ÍëCø ¼¤t¬›ìëß æìÈ/ çìðìë ´óú ÍÔæ ¼@øïËÞ t¬Hìú+ ß

t¬HìÓéæ¯ èô¬Q; vâíúâìæã» öçÈ t¬HìÓéæ vðìô• øãëgí»ë ûìTûíÜë Ûë¼ì çìðìëì

×ìè§íç øìíë æì¯” ‘Ðëèó`óã Ìâèæûì¼• Ô„ 2• 330’¯ öèóß ÐìëéèëôÛìíû æì

ðíÜß âìæè¼ôÛìíû vëûì ëâËéíâìðæûìûãë ßøë èæÛÞë ôëç¯ Åøë¬Q; “æìëéûìóé”

vëûì èø¬t¬?Ü ß ôìçhÞíäë ûÖûðìíë ÐèWç ûíÜÈ Åøòìèøç ðíúí× Íû¤ Íë

ûÖûðìíëë óìèú& v¼ çìë “ÌøóìÇÞ” t¬Hìâéë ðìíçÈ v×í§ èóíúí×¯

ðìè¼ «*ùÜÛì è×Ü¯ øì§ì-ø§èÐë ôÇì Ìæãöìúé Íôäæ vÜìô çìë ¼ìíÇ ëìíç

vóÔì ôëç Íû¤ v¼ t¬Hìâé ûÖçéç ÌæÖ ôìëgë ôì× vÇíôß ùúæì• Åøðìë †ŒðË

ôëç¯ ÌæÖ Íô èøç·òìæéú ûÖèkë ‘çìë âìíúë ¼ìíÇ ÙèæVçìë ôÜÖìíËÈ’ äûìæû`óé

Ìæãöìúé çìë âíæ vôìíæì ×Üæì ûì ôøåçì è×Ü æì¯ ðúíçì Íôåh “øãëg»íÙþ»ì” t¬HÛìû

è×Ü• ¼ûìÈíô võíô võíô ôÇì ûÜíç ÷ìÈç¯ èô¬Q; çìë ôìëË Ôãþäíç èùíú vóÔì

öìú vö øì§ìë vâíúëì çìë û¤Ð øèë÷íúë ôìëíË çìë ¼íà ÛìíÜì ôíë ôÇìß ûÜç

æì¯ vôÅ vôÅ ûÜíÜß• ûþìôì ôÇì ûÜç¯ t¬Hìâéíôß øìíÐ vøç æì ûíÜÈ ÓìëËì ðú¯

¼Q?ìæ-¼ãíÔ ûè˜ç ÍÈ ëâËé vö èæóìëgË Íôìôéí& Ûhùç çì vûìÄìÈ öìú¯

ôíðæ ôèû ôìèÜóì¼ ‘1960’ ùíGFë vô\éú ÷èër ðÜ_ vâìèðæé• «*ìËðèë

vøì!ìíëë ÌGFûú¼é• ¼ã óëé ß ôhðôâúé øèë÷ìèëôì¯ ûüºo «*ìËðèë vâìèðæéíô våìø

èðí¼íû ûÖûðìë ôëç ôâûú¼é û§íÜìôíóë äæÖ öìíç çìëì çìë ûìè§íç Ììí¼ ß

äãúì vÔíÜ Íû¤ v¼ «*çìëËì ôíë çìíóë ôì× vÇíô Ìíæô vûèÐ åìôì ÜãÒíç øìíë¯

vâìèðæéë æìâ ôíë èô×ã ÅE×übÜ vÜìíôë ôì× vÇíô åìôì Ììóìú ôëì ðíÜß vâìèðæé

èô×ãíçÈ çìíóë ôìí× Óëì èóç æì¯ t¬Hìâéíô vûèÐ åìôì vëìäùìë ôëìë ¼ãíöìù ôíë

vóûìë äæÖ vâìèðæé «*ìËðèëë öìûçéë ÐçÞ vâíæ èæíÜß v¼ èæä t¬Hìâé ×ì§ì ÌæÖ

vôìíæì øãëgí»ë ôìí× Óëì èóç æì ûì vâíæ èæç æì¯ èæ@¬‰íx*èËë vâíú ðíÜß• çìë

÷ìèëèrô óüÆçìë ôÇì t¬Héôìë ôëíçÈ ðú¯ èô¬Q; Íôèóæ öÔæ vâìèðæéë t¬Hìâé ™æÜ

vö çìíóë ÌÚìç¼ìíë «*ìËðèë çìë t¬Ÿéíô óãðìäìë åìôìú èûè¹ ôíëí×• ëìù

¼ìâÜìíç æì vøíë v¼ «*ìËðèëíô Ôãæ ôíë¯ vâìèðæé èæ¥¼í`óíð ûãèºoâçé Íû¤

t¬Hìâéíô ûþì÷ìíæìë äæÖ øãèÜÐíô öçåhôh ÛhÜøíÇ ÷ìÜæì ôëì óëôìë• çì v¼ ôíëí×¯

öÔæ ûãÄíç øìëÜ vö çìë t¬Hìâéë ÌøëìíÓë ðèóÐ vûÖìâíôÐ vøíúí×• çìëì óãäíæÈ

øìÜìú¯ çìë ûìèðÖôëCø öçÈ ôhðôâúé vðìô æì vôæ• ÌQ?íë v¼ øãíëìøãèë ¼æìçæ

Ûìëçéú æìëé• t¬Hìâéë «*èç Ìèû÷Ü èûxHì¼ ß ÛìíÜìûì¼ì öìë èÛç¯

“Ììèóâ èëøã”ë ‘1954’ øë “Ôãþèä Ôãþèä æìèë” ‘1959’ ðÜ èPçéú ÅøæÖì¼

vöÔìíæ vûÖìâíôíÐë ôìí× ¼ìðìöÖ«*ìÇÞé ðíú Íí¼í×æ Íô âèðÜì¯ ÍÈ ôìèðèæíç vö

èçæäæ æìëé÷èër Ììí×/ çìíóë âíÓÖ ëìíâxHëûìûãë èPçéú t¬Ÿé ôhâãèóæéë ôÇì âìíÄ

âìíÄ øíëìáÛìíû ÅíÒ Ììí¼¯ èçèæ »ìíåìºoÞ• ÌÇûÞ• èô¬Q; çìß øãçhÜ èæíú vÔÜì

ôíëæ• ¼¤¼ìíëë èô×ã vóíÔæ æì¯ çþìë ¼Áíâíú æèÜæé âÓÖûút¬›ì• ÌíæôIèÜ

96 97

âìçìðìèë [ «*Çâ èûxHöãíºoë ¼âú äìâÞìæ I:÷ë âìùÞìíëå èùå³ãõì èäÜ ‘1876-

1917’• öìíô âìçìðìèë ûÜì ðç• çìë æìâìæã¼ìíë ]¯ èô¬Q; ¼û väíæß èçèæ âéæìë

ôìíä ™Óã ¼ìðìöÖÈ ôíë vùí×æ¯ ÌæÖèóíô âéæìë ¼íQ?ì»ûìûãë ¼ìíÇ ÙèæVçì ¼í+Uß•

èæíäë vóíÐë «*èç Ìèû÷Ü ëìäÛèk vóèÔíú vùí×¯ ðúíçì èûÜìè¼æéë äéèûôì çìë

I:÷ëûüè+íôÈ ¼ðìúçì ôëç¯ øëûçÞé äéûíæ ¼íQ?ì» ¼âì!ìë Ììûìë ¼ãôhâìëé

æìâô Íô ôéçÞæ ùìèúôìíô èæíäë ëèáçì ôíë ëìíÔæ¯ v¼ èæíä ¾ûÃûé•

èûùçíöîûæì• èô¬Q; ¼ã óëé vóðø¼ìèëæé¯ èô¬Q; ¼èçÖÈ v¼ ¼íQ?ì»íô ÛìíÜìíûí¼í×¯

çþìíô ûþì÷ìûìë äæÖÈ vûÖìâíôíÐë ôìí× èâÇÖì ûíÜ• ôìëË çìíóë âíÓÖë ¼@øôÞåì

çìë ôìí× Üyìë æú• vùîëíûë¯ Í×ì§ì ç·çéú æìëé ÷èër Ììí×_ ¼íQ?ì»

¼âì!ìíëë t¬Ÿé ÷ìíâÜé ¼âì!ìë¯ âÓÖûút¬›ì Íû¤ ëCÆÛì»é ÷ìíâÜé vöîûíæ ¼¬QŸì¼ûìóéíóë

¼ìíÇ öãk è×íÜæ¯ óãèå öâä øãr¼Q?ìæ Ììí× çþìë¯ ¹íâÈ èô¬Q; èçèæ ™è÷ûìÈ†Œ¬t¬?ì

ß è×°ìí H»é ðíú ø§íÜæ Íû¤ èóíæë vûèÐë Ûìù ¼âú ôÜÙíëÈ ôìåìíçæ¯ èô¬Q;

Íç ÷ìèëèrô äèåÜçì Çìôì ¼í+Uß èçèæ óúìøëûÐ ðíú çìë óãÈ ÌæìÇ vûìæíøì-

vûìæèÄ• öÇì¹íâ væ¤èå Ììë è÷¤è§íô èæíäë ûìè§íç Ììx*ú vóæ¯ è÷¤è§ v÷ìí!ì-

øíæíëì û×íëë vâíú Íû¤ v¼ öãùÜ÷þìóíô âíæ âíæ ÛìíÜìûìí¼¯ èûóÖìÜíú èùíú

ø§ìíÐìæì Ììë çìë ðíú ßíÒ èæ ôìëË çìë Ììx*úóìréë ÓìëËì vö v¼Ôìíæ vùíÜ

vâíúëì ûíÔ öìú¯ è÷¤è§ çìë âìè¼âìë Ìâíç vôìíæì ôìä ôíë æì Íû¤ âæ èóíú

Ùëôˆ‰ìë ôìä vÐíÔ¯

¼íûÞìøèë Ììí× vðæì âèGXô• âéæìë vâíú¯ v¼ öãûçé• ÌçÖQ? ¼ã óëé Íû¤

ÍôÈ¼ìíÇ ¼íQ?ì»ûìûãíô vÐì»Ë ôëç çìë vóÐí°ìèðçìë «*âìËt¬HëCø çìë âì âéæìë

ôìí× Çìôì è÷èÒIíÜìë ¼ìðìíöÖ¯ Í ôìíä çìíô ¼ìðìöÖ ôëç çìë ¼àé ßâë

èÐûìèä¯ vøÐìú èûâìæ ÷ìÜô èÐûìèä óÐ ûìíëì èóæ ÌQ?ë vðæìíô âìÅÇ ÌùÞìæ

ûìèäíú ¼íWç èóç¯ çìëøë vðæì vûèëíú Íí¼ Èí`óì-øìô vðìíåíÜ çìë ¼ìíÇ vóÔì

ôíë çìíô ¼íQ?ì»ûìûãë ôì× vÇíô øìßúì åìôìIíÜì èóíú èóíÜ• v¼ øìèô¬t¬?ìíæ ÷íÜ

vöç¯ vðæìë ¼ìðí¼ë çhÜæì væÈ¯ vö ûÖèkíô v¼ vóìðæ ôëí×• v¼È ûÖèkë

ûìè§íçÈ v¼ Ììx*ú væú çìë ûaão ôæÖìë øèë÷íú¯ ðúíçì ÍÈ óã¥¼ìðè¼ôçì

Å+ëìèÓôìë ¼ïírÈ çìë âìíúë ôì× vÇíô øìßúì¯ Ììë ÍÈ óã¥¼ìðè¼ôçìëÈ øèëËìâ

¼íQ?ì» ¼âì!ìíëë ðìíç çìë Ôãæ ðßúì¯

ÌèPçéú ‘1962’ ¼èçÖÈ Íôóâ ÌæÖëôâ Íôèå ùGF öìë ™ëgåì ðú ûRé

ó@øèçë ×‚-ôÜíðë ¼ïr Óíë Íû¤ Ìèäíçë ÌûÓìèëçÛìíû vûÖìâíôíÐë øá

væßúìú¯ çìíóë çíôÞë èû»úÈ è×Ü vâíúíóë âíÓÖ ûì§íç Çìôì ÌøëìÓ«*ûËçì¯

ôìèðèæë «*Óìæ ÷èërë æìâ ÐìQ?ì• vö ¾äèûôÛìíû Íô æìëé• vö ¼ãèûÓìâíçì

øãëg»íóë ×‚íûÐ Óíë æìæì ÌøëìÓâïÜô ôìä ÷ìÜìú¯ ÐìëéèëôÛìíû Ìáâ

ûìè§ßúìÜì ûüºo è÷Q?ìâèË ôh„h «*Çíâ ÔãûÈ ÔãèÐ ðæ Íô æûéæ ûìÂìèÜ ó@øèçíô

Ûì§ìíå èðí¼íû vøíú• èô¬Q; ÌlcãçÛìíû èçèæ óãäæíô Íô¼íà ôÔíæì vóíÔæ èæ¯

t¬Hìâé-t¬Ÿé óãäíæë v÷ðìëìÈ vâìíåë ßøë Íôëôâ¯ Ðìëéèëô ùÒæß¯ è÷Q?ìâèËë âíæ

vôìíæì ¼í`óð óìæì ûþìíÓ èæ öçèóæ æì èçèæ ëìèríûÜìú Íôâíæ ôìíÜì ëÖìøìë

ä§ìíæì vÜìôíô ÐìQ?ìíóë èÔ§èô óëäì èóíú Õhôíç vóíÔæ¯ ÐìQ?ìíô «*Çíâ ÛìíÜì

vâíú ûíÜ âíæ ôëíÜß çþìë èæíäë âíçÈ “âãÔ vóèÔúì t¬Ÿé-÷èër vûìÄì óã,¬›ë¯” ÐìQ?ì

÷hÜ v×þíå• vùþìØ Üìèùíú v×íÜ ¼ìäç• Ììûìë øë÷hÜì Üìèùíú vâíú ¼ìäç¯ ¼ôìíÜ

vâíú v¼íä vûíëìç óãøãíë õìôìèç ôëìë äæÖ• èûíôíÜ èØíë Ìì¼ç ûìè§íç¯

Ììûìë ¼íaoë øë v×íÜ v¼íä vûíëìç ûìè§ßúìÜìíô vóÔìíæìë äæÖ¯ vûÖìâíôÐ

öÔæ ÍÈ “ÌºoÞæìëéxHë” âïèçÞíô è÷æíç øìíë• ÐìQ?ìß ¼âú æ,% æì ôíë çìë ßøë

×ãèë èæíú Äþìèøíú øí§ çìíô âìëìë äæÖ¯ vóÔì öìú ÍÈëôâ èð¤t¬Œçì çìë «*Çâ

æú¯ Íë Ììíùß èæíäë t¬Hìâéíô èû» ÔìÈíú âìëìë ÌøëìíÓ öÔæ väÜ ðú• çÔæ

ûÓÞâìæ väíÜ óãû×ë Çìôìë øë• v¼ väíÜë «*ðëéíô Ôãæ ôíë øìÜìú¯ ôÜôìçìú

Íí¼ öÔæ èûÓãÛ—»Ë æìâô äÊæô øãèÜÐ ôâÞ÷ìëé çìíô è÷æíç øìíë çìë ×‚íûÐ

¼í+Uß• çÔæ çìíôß Ôãæ ôíë¯ çóQ?ôìöÞ vÐ» ôíë ûìè§íç vØëìë ¼âú ÅÁôè.ç

¼çÖûçéíô óëäìú óþìè§íú Çìôíç vóíÔ vûÖìâíôÐß Òìªì ôíë çìë è÷ûãô æìè§íú

ûíÜ vö vâíúëìß ôâ öìú æì¯

øëûçÞé ÅøæÖì¼ “â†‰Êâæìô” ‘1963’ ùí§ ÅíÒí× óãæÞéèçøëìúË ëìäæéèçèûó ß

«*ìkæ t¬HìÓéæçì ¼¤†Œìâé• âÓÖûút¬› ¼íQ?ì» ¼âì!ìëíô vô\ ôíë• èöèæ çþìë vóíÐë

Ìíæô âïÜÖûìæ I: Ôûë ûìÈíë øì÷ìë ôëíçæ ™Óãâìr çþìë t¬Hí«‰ë æìëé âéæì

âèGXôíô ôìí× øìßúìë äæÖ¯ âéæìë ûì¼òìæ Õìôì Íû¤ v¼ èÛçíë èÛçíë

“èûÜìè¼æéë” ûÖû¼ì ÷ìÜìú¯ èçèæ äìæíçæ vö âéæì I:÷ë• ôìëË vóÔì öìú çìë

ëgûìÈúìÁ-È-ßâë ¾Ôúìâ ûÈíúë Åøðìë øüVìú èçèæ èÜíÔ vëíÔè×íÜæ_ âéæì

98 99

è×Ü ÷ÜèE÷r çìëôì ¼ãôìQ? v¼ìâ¯ æìèúôì ôëìë vÜìÛ vóèÔíú ¼ãôìQ? vÐìÛæì ëìíúë

vâíúíô èæíú øìÜìú¯ öÔæ æìèúôì ðíú ßÒì ðú æì• ¾ÓöÞ ðìèëíú ¼ãôìQ?ë t¬Ÿé ×ãèë

vâíë çìë âãÔ vôíå ØìÜì ØìÜì ôíë vóú Ììë «*ìË ûþì÷ìíæìë çìèùíó ¼ãôìQ? çìíô

ùÜì èåíø ðçÖì ôíë¯ Ì¼ðìú âì vÐìÛæì ëìú ¼Q?ìæ-vÐìíô øìùÜ ðíÜß ðìç-øì

ûþìÓì• çìÈ èô×ã ôëíç øìíëæ èæ¯ ÛìíùÖë vØíë• Ìíæôèóæ øíë ðíÜß• ôÜôìçìú

Íí¼ óãäíæ ÍôÈ vðìíåíÜ ßíÒæ¯ ¼ãôìQ?íô è÷æíç vøíë vÐìÛæì ëìíúë «*èçíÐìÓtøüðìë

ÌìIíæ ÙüçìTèç ðú âìr¯ ðÒìÁ ôíë Ìì¼ì ¼ãíöìíùë ¼PÖûðìë ôíë èçèæ ¼ãôìQ?ë

ûãíô Õhèôíú vóæ çþìë Ìít¬Ÿìø÷ìíëë ôþìè÷ë ØÜì• öì ¼û¼âú çþìë ûÖìíùÈ âäãç

Çìíô¯ ÜáËéú ûÖìøìë vö vÐìÛæì ëìú öÔæÈ èæíäë øèë÷ú èóíúí×æ• æìíâë Ììíù

èçèæ “èâí¼¼” ûÖûðìë ôíëí×æ• ¼ìÓìëËÛìíû ûÖû´ç “õìkìë” æú¯ ôìíäÈ

èøç·çí¬QŸë «*ìèçVìèæô ëCø ÍÔìíæ øãæ¥ô·ç ðú ¾ûèô¯ çìÈ Ììâëì vóèÔ ÍÈ

èøç·çìè¬QŸô ¼âìíäëÈ èÐáìú èÐèáç vðìíåíÜë Ììë Íô ÌèçèÇ Ð÷éíçì» ¼ìæÖìÜ

vûÖìâíôíÐë ôìí× äìæíç ÷ìú vö vâíúëì ÛìíÜì õìkìë ðú èô æìÀ

øíëë ôìèðèæ “vûËé¼¤ðìë” ‘1968’ èÐíëìæìíâë “vûËé” ôÇìèåíô vÜÔô “øìæ”

ûì vxX»ìKô ÌÜWìë èðí¼íû ûÖûðìë ôíëí×æ¯ Íôèóíô vöâæ ôìèðèæë Iëg&øïËÞ

ÌøëìÓ ûüºo vûËéâìÓíûë ðçÖì• ÌæÖèóíô øãèÜÐ ÌìèÓôìèëô âìâÜìèåë äèåÜçìë

èóíôÈ Èèàç ôíëæ• èÒô vöâæÛìíû vâíúëì èûæãèæ äè§íú vÔþìøì ôíë¯ ÍÈ ùíGF

vóìóÞ„«*çìø vûËéâìÓíûë ¼ìíÇ çþìë Ôì¼÷ìôë vâÙëìäß Ôãæ ðú¯ ÍÔìíæ vâÙëìíäë

æìíâë ¼ìíÇ Ûìëçéú vøîëìèËô ÷èër vâÙæìíóë æìíâë èâÜß ÜáÖËéú¯ ôìëË

vâÙæìóß vâíÙë Ìì§ìíÜ vÇíô öãºo ôëíçæ¯ Ììøìçóüè,%íç vûËéâìÓíûë ÔãæÈ «*Óìæ

ûíÜ âíæ ðíÜß øíë äìæì vùÜ vö vâÙëìäÈ ðçÖìôìëéë âïÜ ÜáÖ ôìëË v¼ æì

âëíÜ çìë ¼ìäìíæì t¬Ÿé vâèóæéíô †Œì¼ ôëì öìú æì¯ ùçìæãùèçôÛìíûÈ øãëg»çìè¬QŸôçìë

«*èçÛ— ðíú vûÖìâíôÐ äìæìú vö vâèóæéë ÷èër ÛìíÜì æú¯ ôìëË èæíäë “óãfèër”

t¬Hìâéíô vØíÜ v¼ èóèGX vÇíô ôÜôìçìú øìèÜíú Ììí¼ vâÙëìíäë ¼ìíÇ¯ çìë ôÇìë

öÇìÇÞçì «*âìíËë ¼øíá vûÖìâíôíÐë öãèk è×Ü vö• vö vâÙëìíäë ¼ìíÇ v¼ çìë

t¬Hìâéíô vØíÜ øìèÜíúè×Ü Ììëß ÅyUÜ Ûèû»Öíçë ÌìÐìú• v¼È vâÙëìíäë Ôãæß

çìë ôìí× ôìâÖ ðíú ßíÒ¯ ôìëË vö ¼æÁ-Íë ðìç Óíë v¼ vâÙëìíäë ôì× vÇíô

âãèk ÷ìÈè×Ü• v¼È ¼æÁ-Íë vâÙëìíäë v÷íú ¼âìíäë Ìíæô Åþ÷hçÜìú ûì¼¯ «*çÖá

“øíÇë ôþìåì”ë ‘1932’ øë “Ðäìëgë ôþìåì” ‘1967’ èPçéú ÅøæÖì¼ vöÔìíæ

Ìèäç ß vûÖìâíôÐíô Óìëìûìèðô Ôãíæë ¼@‡ãÔéæ ðíç ðíúè×Ü¯ Ììøìçóüè,%íç ÍÈ

ôìèðèæ Íô ÛìíÜìûì¼ìÐïæÖ æû-ó@øèçë• öìëì Óéíë Óéíë èæíäíóë âíÓÖ v«*â

Ììèû,¬›ìë ôíë ¼âíúë ¼ìíÇ ¼ìíÇ¯ ÍÔìíæ ¼û ôåì ÌøëìíÓë vø×íæÈ vö ÌËãÙåô

èðí¼íû ôìä ôëí×• v¼È óéøì âãÔìäÞé Íô ¼ã óëé öãûçé Íû¤ Íâæ Íô èøç·ùüíð

øìèÜç vöÔìíæ øãëg»ç¬QŸÈ vÐ» ôÇì¯ Íôåì vâíúíóë t¬ã›Ü vÇíô “¼éèæúë vôâèûuä”

øìÐ ôëìë øë çìë ø§ìíÐìæì ûao ôíë çìë äæÖ øìr vóÔì ™ëg ðú¯ ûìè§ vÇíô

vûíëìíç ðíÜß ¼ìíÇ ûìûì èô¤ûì ÛìÈ Çìíô¯ Ííðæ vùþì§ì øèëûìíëë vâíú ðíúß

óéøìë âæ èûí°ìíð Ûëì ôìëË v¼ çìë t¬HìÓéæ ¼+Uìíô «*ôìÐ ôëíç øìíë æì¯ èÛ ‰

äìíçë v×íÜíô èûíú ôëíç v÷íú v¼ èæíäë ÙíëÈ æäëû`óé ðíú øí§¯ Íôèóæ

Øþìô ûãíÄ ûìè§ vÇíô øìÜìíç èùíúß óìóìë ðìíç Óëì øí§ Íû¤ èæíäë ÌçÖQ?

ÌèæE×ì ¼í+Uß ÌæÖ Íôèå v×íÜë ¼ìíÇ çìë èûíú ðú¯

óéøì èô¬Q; èæíäë v«*èâôíô ÛhÜíç øìëÜ æì Íû¤ çìë øëìâíÐÞÈ vóûìèÐí¼ë

¼ìíÇ t¬HìÛìèûô óì@øçÖ äéûæöìøíæ ÌèæE×ì «*ôìÐ ôëÜ¯ ØíÜ vóÔì öìú vö v¼

öçÈ t¬HìÓéæí÷çì vðìô• Ííáír ÌQ?ç çìë ßøë ÌìèÓøçÖôìëé Íô øãëgí»ë

âçìæã¼ìíë èæíäë äéûæíô ÷ìèÜç ôëíç çìë ûìÓÜ æì¯ ™Óã çìÈ æú• v¼ èô¬Q;

çìë t¬Hìâéë ¼ìíÇ Íô¼ìíÇ ûí¼ Ôìûìë vÔíçß Ìt¬Héôìë ôíë ôìëË v¼ ÌìäˆŠ vóíÔ

Íí¼í× vö ûìè§ë âèðÜìëì øãëg»íóë Ôìßúì vÐ» ðíÜ çíû Ôìú¯ çìë ûìè§íç

ÌìÈûãí§ì vâíúíóë èõâ Ôìßúìß èæè»ºo¯ vùþì§ì “ûuìsË” ûìè§ ûíÜ øãëg»ëìÈ ™Óã èõâ

Ôìßúìë ÌèÓôìëé• çìß ðþìí¼ë èõâ¯ Ííðæ ûìè§ë Ììûðìßúìú âìæã» óéøì çìë

t¬Hìâéë âìëìKô óãÙÞåæìë øë èô¬Q; ¼æìçæ èð`óã æìëéë âíçìÈ çìë t¬Hìâéíô

ÛìíÜìûì¼íç ™ëg ôíë¯ çíû ÅíGXÔíöìùÖ ðÜ óéøì «*¼íà çìë óìóìë çìë t¬Hìâéë

«*èç ôëì Åèk_ “vâíúâìæãí»ë ôÇìë èô vôìíæì óìâ Ììí×À ßëì ÌìÓãèæô ôìúóìú

û§ û§ ôÇì ûíÜ èÛçíë èô¬Q; Øè}ôìë¯” ‘ibid, 606’¯

øëûçÞé ôìèðèæ “ëgâ æ@¬Hë óãÈ” ‘1968’-Íë âíÓÖ Ììâëì âìç·ít¬‰ð• «*èçíÐìÓtøüðì

Ììë «*çhÖÁø ‰âèçí&ë Íô Ìlcãç ¼¤èâx*Ë øìÈ ùíGFë vô\éú ÷èër õìkìë vÐìÛæì

ëìú-Íë âíÓÖ¯ óãÛÞìùÖûÐç Ííáír èçèæÈ ðçÖìôìëé¯ Åæø˜ìÐ û×ë ûú¼é vÐìÛæì

ëìú ûÖ¬t¬? õìkìë¯ èçèæ èûÓûì Íû¤ çþìë Íôâìr vâíú Ôãæ ðíúí×¯ vâíúèåë t¬Hìâé

100 101

ÓìëËìIèÜ Ììí×• çì ðÜ ÍÈëôâ èô×ãåì_æìëéâìírÈ ëð¼Öâúé• çìíóë âíæë çÜ

øìßúì öìú æì• çìëì Ììíûù¼ûÞt¬H Íû¤ ÌíæôíáírÈ Ììíûùçìè§ç ðíú ðÒôìëé

è¼ºoìQ? væú¯ çì ¼í+Uß v¼È èøç·çìè¬QŸô ¼âìä Ìæãíâìèóç Ìì÷ëËèûèÓ vâíæÈ çìëì

äéûæ Ìèçûìèðç ôëíû ûíÜÈ âíæ ôëì ðú¯

Åøíë ÌìíÜì÷Ö vûÖìâíôíÐë öìûçéú ôìèðèæIíÜìíç Ììâëì Ìíæôëôâ æìëé

÷èëírë vóÔì øìÈ¯ vôÅ ÐìQ?• vôÅ Óéë èòë• ¼ìâìèäô ùçìæãùèçôçìíôÈ Óugû¼çÖ

ûíÜ vâíæ ÷íÜ¯ Ììûìë vôÅ Å†Œ• t¬HìÓéæí÷çì• øíó øíó ¼ìâìèäô ÌæãÐì¼íæë èóíô

«*x‰ ×ãþí§ vóú¯ öÔæ ÍÈ øãëg»ç¬QŸ èæÓÞìèëç Û—èâôì vÇíô ¼íë èùíú èæíäíóë

Ìûóèâç ÈE×ì ûì t¬HìÓéæçìë tøüðì ¼ØÜ ôëíç ÷ìú âèðÜìëì• çÔæÈ ¼âìíäë ÍÈ

ÑèçðÖûìðé Íû¤ øïûÞèæÓÞìèëç vö Û—èâôìIèÜë øë@øëì óéÙÞèóæ Óíë ÷íÜ Ìì¼í×•

çìë vÇíô çìëì èû÷hÖç ðú¯ ÍÈ èû÷hÖèç Ìì¼ìë ØíÜ öÔæ ¼âìíäë ûìèô ¼ó¼Öíóë

‘«*Óìæç øãëg»’ øíá Ííóë v÷æì ×íô vØÜíç Ì¼ãèûÓì ðú• çÔæÈ Ííóëíô vâíæ

èæíç Íû¤ Ííóë ¼ìíÇ âìèæíú èæíç Ì¼ãèûÓì ðú çìíóë¯ Ììë çìë ØíÜÈ ÍÈ

âèðÜìíóë “è÷æíç” Ì¼ãèûÓì ðú ¼ûìë¯ Ììë ÍëÈ ØÜt¬HëCø âèðÜìíóë “ëð¼Öâúé”

ÌìÔÖì vóßúì ðíú Çìíô ôìëË Íç èû÷hÖèçë øíëß èô¬Q; vûÐ èô×ã váírÈ Ìíæô

âèðÜìíóë Ìì÷ëíËë âíÓÖÈ èô×ã ùçìæãùèçô ¼âìä-t¬Héô·ç Û—èâôìë vëÐ vÇíô öìú¯

v¼ÔìíæÈ ÍÈ æìëéíóë ëð¼Öâúçì èPIË ðíú ßíÒ¯ ÍÈ ëð¼ÖâúçìÈ Ðëèó`óã

ûí`óÖìøìÓÖìíúë vùìíú`óì ôìèðèæíç ûìë ûìë Üá ôëì öìú¯

vûÖìâíôÐ ûRéë ôìèðèæíç öèóß vûÐ èô×ã æìëé ÷èër vûÐ óü:ÛìíûÈ ùíGF

Íí¼í×• çûãß vôìÇìß æì vôìÇìß çìëìß çìíóë øãëg» ¼àéíóë Pìëì «*Ûìèûç/

çìíóë âææ• è÷Q?ìÐèk• ûìôdd÷ìçhöÞ• ôâÞôhÐÜçì ûì ÌøëìÓ«*ûËçì_ ¼û¯ ÌûÐÖÈ

vûÖìâíôíÐë èæíäë âãíÔ Ììâëì Ì¼¤ÔÖûìë ™èæ Íô øãíëìó¬t¬;ë èøç·çìè¬QŸô ¼âìíäë

«*èçÓ[èæ¯ çìë Ìíæô âQ?íûÖÈ t¬Ÿé-t¬HìÓéæçì ¼@øíôÞ èû°CøÈ «*ôå ‘vâíúëìß væðìç

èæíóÞì» æú¯ t¬Ÿé t¬HìÓéæçìß èûæìâïíÜÖ øìßúì öìú æì ½ ‘ibid, 176, ‘cherchez la

femme, ibid, 591’¯ ÌíæôíáírÈ vûÖìâíôÐ vâíúíóë ëð¼Öâúçì Íû¤ ÌøëìÓ«*ûËçìë

¼íà vâíúíóë t¬HìÓéæçìë «*¼àíô öãk ôíëÈ vóíÔí×¯ ÍÈ «*¼íà ëûìåÞ Èúì¤-Íë

ûkûÖ t‡ëËéú¯ çþìë vøì,%ôíÜìèæúìèÜäâ ½ Ìì vÛèë ÐåÞ Èí`å³ìõìôÐæ ‘2003’ †Œíp

èçèæ ûíÜæ vö ÍÈ âèðÜì ÷èërIèÜ ¹âìùçÛìíû ûèËÞç ðíúí× ™Óãâìr Íô

Ôãæé æì ðíÜß vâèóæé èæíäÈ Ôãíæë Ìt¬Ÿèå ÌÇÞìÁ óìè§ ôìâìûìë áhëèå ÷hèë ôíë

¼æÁíô vóú¯ v¼È-È Ììûìë âìÄëìíç óëäì ÔãíÜ ¼æÁíô ûìè§íç Õhôíç vóú Ììûìë

Ôãæ ôíë ûìè§ vÇíô ÷íÜ öìûìë øë óëäì ûao ôíë vóú• öìíç ¼æÁ-Íë ßøë

vôÅ ¼í`óð æì ôëíç øìíë¯ ¼æÁ ÌøëìÓé ðíÜß vâèóæéë vâìðâú ôhðôäìíÜë

Øþìíó v¼ øí§è×Ü• çì èPÓìðéæÛìíû vûìÄì öìú¯ û¬t¬;ç• çóíQ?ë øë vûÖìâíôíÐë

âãíÔ Ììâëì Ìíæô èô×ãÈ ™æíç øìÈ/ “x*éâÁ ÐWëì÷ìöÞ ûíÜí×æ• æìëé æëíôë

Pìë¿¿¿ öãíù öãíù ÍÈ äìíçë vâíúëì äˆŠ†ŒðË ôíëí×_ ôÔíæì Óæéë Ùíë ôÔíæì

óèëí°ë Ùíë_ øãëg»íóë ¼ûÞæìÐ ôëìë äæÖ¯” ÍôÈ¼ìíÇ ÌìíÜôäìwìë óãâìë ôÇìë

«*èçÓ[èæ ôíë vûÖìâíôÐ øãæëgèk ôíë_ ““ ‘cherchez la femme’¯ vöÔìíæ ÍÈ

Óëíæë ûÖìøìë Ùíå v¼Ôìíæ vâíúâìæã» Ôãþäíû• âãíÜ vâíúâìæã» Ììí×¯”” ‘ibid,

591’¯

vâèóæé ×ì§ìß Ììëß vö ÷ìëíå æìëé ÷èër ÍÈ ôìèðèæíç Ììâëì vóèÔ çìëì

vûËéâìÓíûë âÓÖûút¬›ì vâíú ùìúré ß çìë ôæÖì ÌæïÆì ôíÜä ø§…úì• Ì,%ìóÐû»ÞéúìèÄGXé Íû¤ âÓÖûút¬›ì øãrûÓï Ììëèç ß çìë vâíú ÜìûËé/ èÄGXéë ¼âûút¬›¯ ùìúré

ß Ììëèç ææó qìç·ûÓïë è÷ëì÷èëç P`P vÇíô vûíëìíç øìíë æì• èô¬Q; ôíÒìë

«*ô·èçë vûËéâìÓíûë Ûíú çìíóë P`P «*ôìíÐÖ Ììí¼ æì¯ óãäíæë ¼¤¼ìëÈ

¼@øïËÞëCíø vûËéâìÓíûë vóßúì âìí¼ìðìëìë ßøë èæÛÞëÐéÜ¯ ôìíäÈ Ìíæô ÌèâÜ

ß É»Þìë âíÓÖß èâÜ Íôåì vÇíôÈ öìú¯ ÌìëèçôæÖì ÜìûËé ÷øÜ «*ô·èçë vâíú•

¼ã óëé• ø§ìíÐìæìë øìå ÷hèôíú æì÷ vÐÔìë æìâ ôíë æìí÷ë èÐáíôë ¼íà Ìíæô

ëìç Ìèj Ùãíë vû§ìú Íû¤ ¼ãíöìù vøíú Íôèóæ çìë ¼ìíÇÈ ûìè§ v×í§ øìÜìú¯

«*ûÜ èøç·çìè¬QŸô øèëíûíÐ û§ ðíúß Íåì çìë èûí°ìðé t¬HìÓéæí÷çì âíæìÛìíûë

äæÖÈ ðúíçì ¼@¬cûøë ðíúí×¯ ÌæÖèóíô èÄGXé èô¬Q; ÐìQ?• Ùíëìúì vâíú Íû¤

èæúèâç ôíÜä èùíú ø§ìíÐìæì ôíë¯ èô¬Q; v¼ß ùçìæãùèçô ¼ìâìèäôçìë Óìë æì

Óíë çìë óïë ¼@øíôÞë Íô âìâìíô ‘v¼ Ùåæì÷í¹ çìíóë ûìè§íçÈ Çìíô’

èæúèâçÛìíû v«*íâë è÷èÒ vÜíÔ¯

Ðëèó`óã ûí`óÖìøìÓÖìíúë ¼ûÞíÐ» ë÷æì “èû™ øìÜ ûÓ”-Í ‘1970’ vûÐ èô×ã æìëé

÷èër ÇìôíÜß• ÍÈ ôìèðèæ vÐ» ôëìë ÌìíùÈ vÜÔô øëíÜìôùâæ ôíëæ¯

æìëé÷èër ¼@¬Híao èøç·çìè¬QŸô ¼âìíä ¼ìÓìëËç âìæãí»ë âíÓÖ vö ¼ôÜ è÷ëì÷èëç

102 103

èøç·çìè¬QŸô ¼âìíäë èû»ú èð¼ìíûÈ¯ ÍÈ ¼â¼Öìèåíô èçèæ âèðÜìíóë “«*ûíÜâ ÌØ

Èæìæè¼íúÐæ” ûíÜ ûËÞæì ôíëí×æ¯ ØíÜ Ììâëì ûÜíç øìèë vö vûèÐëÛìù vùìíú`óì

ùíGFÈ æìëé ÷èërëì vÇíô vùí× Íô «*ìèQ?ô Ìûòìíæ¯

†ŒpøJé

1¿ ÷íªìøìÓÖìú ëèJç• vÙì» è¼ºoìÇÞ ¼@øìèóç vùìíú`óì Ììë vùìíú`óì• Ììæ`ó øìûèÜÐì¼Þ• 1990¯

2¿ ûí`óÖìøìÓÖìú Ðëèó`óã• «*çhÜ÷\ I: ¼@øìèóç Ðëèó`óã Ìâèæûì¼ «*Çâ Ô„• Ììæ`ó øìûèÜÐì¼Þ•

1969¯

3¿ ûí`óÖìøìÓÖìú Ðëèó`óã• «*çhÜ÷\ I: ¼@øìèóç Ðëèó`óã Ìâèæûì¼ èPçéú Ô„• Ììæ`ó øìûèÜÐì¼Þ•

1970¯

4¿ Roy Pinaki, The Manichean Investigators : A Postcolonial and Cultural Reread-

ing of the Sherlock Holmes and Byomkesh Bakshi Stories, Sarup & Sons, 2008.

5¿ Said, Edward W., Culture and Imperialism, London : Vintage, 1993.

6¿ v¼æ ¼ãôhâìë• ¹ìÈâ ôìèðèæë ôìÜ¹ìèQ?• Ììæ`ó øìûèÜÐì¼Þ• 1988¯

7¿ Spivak, Gayatri Chakraborty, ‘Can the Subaltern Speak?’ The Postcolonial Stud-

ies Reader. Ed. Bill Ashcroft, Gareth Griffiths & Helen Tiffin, London :Routledge

1995, pp. 24-28.

8¿ Young, Robert I. C., Post Colonialism; A Very Short Introduction, New York :

Oxford University Press Inc, 2003.

øã¬t¬?ô çìèÜôì

øìèåÞ ø˜ìíúç ß †Œìâ ëìäæéèç ½ óúìûçé ëìú 200¿00

äàÜâðÜ ß Äì§Ôè„ vÜìôóÐÞæ½ ø™øèç «*¼ìó âìðìíçì 180¿00

ûìÂìèÜ ¼âìíä áâçì ß ùËç¬QŸ½ øìÇÞ¼ìëèÇ 150¿00

Ûìëíçë Ììèóûì¼é ß óèÜç ¼âìä½ ø™øèç «*¼ìó âìðìíçì 200¿00

äàÜâðíÜë ùGF½ èæûÞìè÷ç ¼¤ôÜæ ½ âðìíxHçì vóûé 350¿00

NøèæíûèÐô Ûìëíç èûí°ìð ¼ìèðçÖ ¼âìä½ ™ÛWë âãíÔìøìÓÖìú 350¿00

¼âã( âðìÛìëç½ Ììí@¬Hóôë ß çþìë ¼âú ½ Ìè÷Q?Ö èûxHì¼ 120¿00

v÷ìâìë vÕìÜô½ Íâ èÐûëìâ ôëp ‘Ìæãûìó-Ìè÷Q?Ö èûxHì¼’ 100¿00

âìúôÜ øìðìí§ë ÐìóãÞèÜëì½ ¼ãÛ°ì ÅèâÞÜì âäãâóìë 250¿00

ôèûçìú øãëìæ Ìæã»à½ è÷+ëJæ æt¬›ë 150¿00

vðìèâßøÖìèÇô è÷èôÁ¼ì½ ¼Öìë èäíç\æìÇ âäãâóìë 220¿00

ûìÂìèÜ âÓÖèûí+ë äˆŠôÇì ß ÌæÖìæÖ½ ™ÛWë âãíÔìøìÓÖìú 120¿00

ùËçQŸ ß âìæã»½ Íôèå ëìäÊæèçô «*çô Þ ½ «*ÐìQ? ÷íªìøìÓÖìú 170¿00

ûì¤Üì ¼ìèðíçÖ èæ@¬‰ûíùÞë ÌìÔÖìæ ß ûÖìÔÖìæ½ Ìè÷Q?Ö èûxHì¼

Contemporary Politics in West Bengal: 300.00

Glimpses from the Left Front regime

Dayabati Roy & Partha Sarathi Banerjee

Marxism and the Indian Left: Sumanta Banerjee 400.00

Sanskritization Vs Nirbakization: A Study of Cultural 400.00

Resistance of the people of Junglemahal:

Pashupati Prasad Mahato

The Ghosts in our Lives: Campfire Tales: Rachael Macbean 160.00

Peforming Arts of Junglemahal and Jharkhand: 200.00

Pashupati Prasad Mahato

øïûÞìíÜìô øìûèÜíôÐæ11èû âíæìðë øãôhë vëìõ• ôÜôìçì 26

vöìùìíöìù ½ 9432541080• 9433173954• 9830138558• 9732620363

e-mail: [email protected]

Sociology, Caste and Class, in Sholoana magazine

Documents

Transcript of Sociology, Caste and Class, in Sholoana magazine