Rynek 6 - Kielbasnicza 5 we Wroclawiu

MAŁGORZATA CHOROWSKA, PAWEŁ KONCZEWSKI, CZESŁAW LASOTA, JERZY PIEKALSKI

PARCELA RYNEK 6 – UL. KIEŁBAŚNICZA 5 WE WROCŁAWIU. ROZWÓJ ZABUDOWY I INFRASTRUKTURY ELITARNEJ DZIAŁKI

MIESZCZAŃSKIEJ W XIII–XIV WIEKU

Abstract: The article is a summary of the results from a wide-scale archaeological and architecturalinvestigation of an elite town plot with a frontage on the western side of the main Market Square (Rynek) in Wrocław. A trial reconstruction was made of the evolution of the built environment of the plot during the Middle Ages, with the changes separated into three stages. Also discussed is the function of the yard behind the buildings.

Key words: Wrocław, medieval, main Market Square, town plot

I. WSTĘP

Przedstawiona w tytule parcela mieści się w centralnej części bloku zabudowy zawar-tego między zachodnią krawędzią głównego placu miasta a dawną ulicą Pańską (Herren-strasse). Analiza źródeł pisanych dość jednoznacznie informuje o elitarnym charakterze tej strefy miasta, zajętej przez najbogatszych kupców, wchodzących w skład wrocławskie-go patrycjatu (Markgraf 1894; 1896, 165–166; Goerlitz 1938; Goliński 1997, 15–23, 323–324, ryc. 4). Interesująca nas działka funkcjonowała w ścisłym centrum miasta, defi-niowanym złożonym zespołem kryteriów (Piekalski 2000), co w istotny sposób wpłynęło na jej formę i pełnione funkcje. O jej szczególnym charakterze świadczy także zabudowa, rozpoznana i analizowana już w latach 80. XX w., w trakcie architektonicznych badań w obrębie istniejących kamienic (Chorowska, Lasota, Rozpędowski 1994; 1995). Uzy-skane wówczas wyniki stały się istotną częścią podstawy źródłowej podsumowania badań średniowiecznej kamienicy wrocławskiej, przedstawionego przez Małgorzatę Chorowską (1994). Teren przed frontem działki i przed całą zachodnią pierzeją Rynku przebadano wykopaliskowo w latach 1995–1996 (Bresch i in. 2001, s. 15–72).

Prace badawcze przeprowadzone w latach 2007–2008, związane z remontem całej zabudowy działki, pozwoliły zweryfikować i uzupełnić ustalenia poczynione wcześniej,a także poznać w całości układ nawarstwień dziedzińca (ryc. 1)1. Przedstawiony artykuł

Śląskie Sprawozdania ArcheologiczneTom LIV, s. 49–77 Wrocław 2012

1 Badania wykonano na zlecenie Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Prace trwały od sierpnia 2007 do stycznia 2009 r. Przeprowadził je zespół archeologów i historyków architektury – pracow-

50 Małgorzata Chorowska, Paweł Konczewski, Czesław Lasota, Jerzy Piekalski

jest pierwszym publikowanym raportem z tych badań. Jego celem jest próba rekonstruk-cji rytmu rozwoju działki i przeobrażeń jej charakteru do czasu ustabilizowania zabudo-wy w późnym średniowieczu. Pozyskane zabytki ruchome wykorzystane zostały w tej fazie badań tylko do określenia chronologii badanych nawarstwień.

II. ETAP ZABUDOWY DREWNIANEJ

Geneza działki Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5 nie jest do końca jasna. Rozplanowanie parcel w kwartałach przyrynkowych według modułu 60 stóp nie budzi w tej chwili więk-szych wątpliwości i jest w literaturze przedmiotu powszechnie akceptowane (Pudełko 1964; Chorowska 1994, s. 23; Goliński 1997, s. 11–12; Piekalski 2004, s. 194). Granice badanej działki nie przestrzegają jednak rekonstruowanego planu miasta lokacyjnego. Teoretycznie wyznaczona granica pierwotnego podziału przebiega wręcz w jej środkowej osi. Takie odstępstwa od regularnego podziału na działki o szerokości 60 stóp tłumaczo-ne są zwykle podziałami spadkowymi, handlem nieruchomościami lub przesunięciami granic przy budowie murów sąsiedzkich. W przypadku naszej działki zakłada się wczesną komasację gruntów sąsiednich (Chorowska i in. 1994, s. 288; 1995, s. 140–141; Cho-rowska 1994, s. 24).

Wyniki badań wykopaliskowych w obrębie dziedzińca ujawniły materialne relikty granic pierwotnych działek, wyznaczonych zapewne w związku z umową lokacyjną (ryc. 2). Linia rozgraniczenia między działkami zwróconymi do Rynku i do ulicy Kiełbaśni-czej wyraża się w układzie jedenastu zagłębień po słupach, tworzących linię NS dokład-nie w połowie długości obecnej parceli Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5. Układ jam pokrywa się z rekonstruowaną granicą działek o głębokości 120 stóp (Chorowska 1994, s. 24–25, ryc. 39). Są one prawdopodobnie pozostałością zagłębionych elementów drewnianego płotu, a w przypadku jednej z jam (j.s. 27/d), o głębokości 60 cm, przyjęto, iż może być śladem po rosnącym w linii płotu drzewie (pełne opisy jednostek stratygraficznychzawarto w sprawozdaniu z badań, zob. Chorowska i in. 2009). Płot powstał w początko-wej fazie użytkowania terenu, a pozostałe po nim ślady odczytano w stropie pierwotnej próchnicy (j.s. 35/d). W linii rekonstruowanej granicy EW, a więc wzdłuż środkowej osi obecnej parceli Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5 zidentyfikowano rów wykopany w początkachużytkowania terenu, a następnie kilkakrotnie oczyszczany, umacniany i naprawiany. Peł-nił on funkcję odwadniającą, a następnie nadano mu formę umocnionego drewnem rynsztoku. Najstarsze ślady rowu, oznaczone w trakcie badań jako j.s. 36/d, przetrwały w dwóch odcinkach. Od strony ulicy Kiełbaśniczej, za tylną ścianą kamienicy zarejestro-wano go na długości 7,5 m (na 33–42 mb linii pomiarowej dziedzińca) i w partii central-nej na długości 9 m (17–26 mb dziedzińca). Tak więc oba zachowane odcinki mieszczą

ników i współpracowników Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej. W jego skład weszli autorzy artykułu, mgr Magdalena Konczewska, mgr Joanna Nastaszyc, mgr Sylwia Rodak i mgr Witold Wierzbicki. Autorzy dziękują za dobrą współpracę Inwestorowi, szczególnie panom mgr. inż. Adamowi Dobruckiemu i dr. inż. Ryszardowi Banachowi, a także prowadzącym remont firmom Castellum Sp. z o. o. i Hexagon Sp. z o. o.

Parcela Rynek 6 – ul. Kiełbaśnicza 5 we Wrocławiu. Rozwój zabudowy i infrastruktury... 51

Ryc

. 1. W

rocł

aw, R

ynek

6 –

Kie

łbaś

nicz

a 5. R

ozw

arstw

ieni

e chr

onol

ogic

zne m

urów

piw

nic.

1 –

XII

I w.,

2 –

1. p

oł. X

IV w

., 3

– 2.

poł

. XIV

w.,

4 –

1.–2

. ter

cja X

V w

., 5

– 3

terc

ja X

V –

1. ć

wie

rć X

VI w

., 6

– re

nesa

ns, 7

– b

arok

, 8 –

XIX

i X

X w

., 9

– ka

mie

ń. O

prac

. M. C

horo

wsk

a, C

. Las

ota,

rys.

N. L

enko

w

Fig.

1. W

rocł

aw, N

o. 6

Ryn

ek –

No.

5 K

iełb

aśni

cza

St. C

hron

olog

ical

pha

sing

of th

e ce

llar w

alls.

1 –

the

13th

cen

tury

; 2 –

the

1st ha

lf of

the

14th

cen

tury

; 3 –

the

2nd

half

of th

e 14th

cent

ury;

4 –

the 1

st –2nd

third

of t

he 1

5th ce

ntur

y; 5

– th

e 3rd

par

t of t

he 1

5th ce

ntur

y –

the 1

st qu

arte

r of t

he 1

6th ce

ntur

y; 6

– R

enai

ssan

ce; 7

– B

aroq

ue;

8 –

the

19th

and

the

20th

cen

tury

; 9 –

ston

e. S

cien

tific

desc

riptio

nM

.Cho

row

ska,

C.L

asot

a.D

raw

ing

N.L

enko

w


Ryc

. 2. W

rocł

aw, R

ynek

6 –

Kie

łbaś

nicz

a 5.

Eta

p za

budo

wy

drew

nian

ej: 1

– p

rzyp

uszc

zaln

y za

sięg

zabu

dow

y dr

ewni

anej

, 2 –

dre

wno

, 3 –

reko

nstr

uow

ana

parc

elac

ja

loka

cyjn

a, 4

– w

spół

czes

ne g

rani

ce p

oses

ji. R

ys. N

. Len

kow

Fig.

2. W

rocł

aw, N

o. 6

Ryn

ek –

No.

5 K

iełb

aśni

cza

St. S

tage

I –

timbe

r bui

ldin

gs: 1

– p

ossib

le ex

tent

of t

imbe

r bui

ldin

gs; 2

– w

ood;

3 –

reco

nstr

ucte

d di

visio

n of

the

char

tere

d to

wn;

4 –

mod

ern

prop

erty

bou

ndar

y. D

raw

ing

N. L

enko

w


się w obrębie działki Kiełbaśnicza 5. Na działce przyrynkowej najstarszy rów mógł zo-stać zniszczony przez pogłębienie rynsztoku. Z drugiej strony, nie możemy wykluczyć, iż działka przyrynkowa rozwijała się w tym czasie inaczej, a obie jej części – północna i południowa – należały od początku do jednego właściciela. Jeszcze inny argument prze-mawia za rekonstrukcją granicy w linii biegnącej na przedłużeniu rowu w stronę Rynku, a mianowicie zasięg drewnianego budynku, odkrytego pod północno-wschodnią częścią obecnej kamienicy Rynek 6. Południowa ściana tego domu była najpewniej zlokalizo-wana w odległości 0,7–1,0 m od domniemanej linii granicznej. Wydaje się, że budynek nie tylko „przestrzegał” owej linii, lecz obok niego pozostawało miejsce na niewielki miedzuch biegnący wzdłuż granicy.

Dno odkrytego rowu granicznego było nierówne, wykazując jednak nieznaczny spa-dek ze wschodu na zachód, czyli od Rynku do ulicy Kiełbaśniczej. Wysokości w skraj-nych zachowanych punktach wynosiły 116,32–116,51 m n.p.m., zgodnie z naturalnym ukształtowaniem terenu. Maksymalna szerokość rowu wynosiła 76 cm, a głębokość od stropu pierwotnego humusu około 0,70 m. Niższą część wypełniska rowu stanowiła szara próchnica z węglami drzewnymi, z centymetrową warstwą rozłożonego, niespalonego drewna w stropie, pozostałą zapewne po konstrukcji przykrycia rowu.

Odwadniającą funkcję rowu zdaje się potwierdzać inny rów, związany z nim funkcjo-nalnie, odkryty na odcinku 16–22 mb dziedzińca, oznaczony jako j.s. 21c/d. Przebiegał on równolegle do rowu głównego w odległości 90–94 cm na południe od niego. Miał średnio 20 cm szerokości, przy głębokości do 50 cm. W środku odkrytego odcinka, na 19. metrze bieżącym dziedzińca rów był poszerzony do formy prostokątnego wkopu głę-bokiego na 60 cm, o wymiarach 0,90 (NS)×1,30 m (EW). Wkop ten z kolei połączony był z rowem głównym, głębszym o około 20 cm, umożliwiając odpływ (zużytej?) wody. Zarówno pomocniczy dren, jak i wykopane w nim zagłębienie (zbiornik odpływowy?) zasypane były piaskiem przemieszanym z próchnicą.

Zasadniczym obiektem tej fazy są relikty domu mieszkalnego (oznaczonego jako j.s. 3/27), odkryte w północno-wschodnim narożu obecnej działki, przy krawędzi Rynku. Uznając rekonstruowany podział lokacyjny przyjmujemy, iż zbudowano go na działce północnej. Z jego konstrukcji przetrwał zwęglony bal przyciesiowy tylnej ściany oraz nawarstwienia wnętrza. Destrukt bala wnikał swym południowym krańcem pod mu-rowaną ścianę obwodową pomieszczenia na około 70 cm (do połowy grubości ściany). W zachowanej, a więc zdeformowanej postaci, bal miał 0,25 m grubości i długość co najmniej 5,50 m. Ściany boczne i frontowa domniemanego budynku uległy zniszczeniu w trakcie budowy kamienicy murowanej. Na wschód od bala, we wnętrzu budynku, leżała warstwa zbitej szarej gliny, o grubości ok. 0,10–0,15 m, tworząca klepisko. Strop klepiska wyznaczał poziom użytkowy budynku na wysokości 115,95 m n.p.m. Z badań prowadzonych przed kamienicą Rynek 6, a także w oficynie południowej tejże kamienicywiemy, że strop pierwotnej próchnicy na działce i w jej bezpośrednim sąsiedztwie miał wysokość ok. 117,20 m n. p. m. Opisywany budynek był więc zagłębiony w podłoże na około 1,25 m. We wschodniej części wnętrza, prostopadle do przyciesi (w odległości 0,90 m od południowej ściany późniejszej, murowanej piwnicy), na klepisku odciśnię-


ty był wyraźny negatyw po wyjętej belce. Wyznaczała ona najprawdopodobniej podział wewnętrzny budynku na dwa pomieszczenia, szerokości 1,6 m i ponad 3,2 m. Nega-tyw miał długość ok. 4,80 m i szerokość ok. 0,2–0,3 m. Zachowane relikty konstrukcji i zasięg klepiska pozwalają stwierdzić, że opisywany budynek miał w rzucie wymiary co najmniej 5,5×4,8 m.

W centralnej partii budynku zachowały się ślady konstrukcji pieca kopułowego (j.s. 7/27). Na poziomie piasków calcowych zaobserwowano wbite w podłoże kołki o śred-nicy 6–8 cm, układające się w półkole. Poszczególne negatywy kołków oddalone były od siebie o ok. 5–15 cm. Zapewne tworzyły one szkielet, na którym wylepiono z gliny kopułę pieca. Piec miał średnicę zewnętrzną ok. 1,8–2 m, a ścianki były u podstawy grube na ok. 0,30 m. Komora pieca miała kształt okręgu o średnicy ok. 1,20 m, a jej dno tworzyła polepa o grubości ok. 6–8 cm, uformowana w nieckę głębokości ok. 10 cm. Od strony wschodniej mieściła się jama przypiecowa – wykopana w calcu niecka o długości ok. 0,70 i szerokości ok. 1 m, o zachowanej głębokości 15–18 cm. W obrębie jamy przypiecowej zalegały liczne węgle drzewne. Z fazą destrukcji pieca powiązana jest (j.s. 8/27) warstwa gruzu z jego kopuły. Na niektórych fragmentach polepy konstrukcyjnej widoczne są odciski prętów grubych na 4–5 cm. W obrębie warstwy odkryto nieliczne fragmenty ceramiki naczyniowej o technologicznych i stylistycznych cechach późnośre-dniowiecznych (por. Rzeźnik 1998).

Na opisanych reliktach budynku zalegała plackami, gruba na 2–5 cm, warstwa spale-nizny: węgli drzewnych i gruzu szachulcowego. Powstała ona wskutek destrukcji budyn-ku spowodowanej pożarem.

Na działce południowej, w odległości około 20 m od linii Rynku, na przemiesza-nym stropie pierwotnego humusu, na poziomie ok. 117,20 m n.p.m. zarejestrowano (j.s. 5/34) warstwę gruzu szachulcowego, grubą na około 12–14 cm. Powstała zapewne wskutek pożaru i destrukcji jakiegoś pobliskiego budynku o konstrukcji szkieletowej lub też w wyniku niwelacji powierzchni działki z użyciem takiegoż gruzu.

W fazie zabudowy drewnianej na terenie obu działek doszło do znacznego przemie-szania i częściowego zniszczenia naturalnej warstwy gleby – próchnicy powstałej na piasz-czystym podłożu, osiągającej grubość do 30 cm. Szczególnie narażona na zniszczenie była jej część stropowa. Efektem użytkowania działek w tym etapie była także warstwa (j.s. 35/d) próchnicy przemieszanej z piaskiem. Powstała ona wskutek licznych ingerencji w podłoże – kopania rowu odwadniającego na granicy działek, zagłębienia budynku i wykonania kilku jam o nieokreślonej przez nas funkcji.

W tylnej strefie południowej części działki Kiełbaśnicza 5, na poziomie ok. 116,72m n.p.m. zlokalizowano – j.s. 3/35/36/37 – ziemiankę (?) o kształcie w rzucie owalnym i wymiarach ok. 2,40 na co najmniej 1,90 m. Jej jama miała w przekroju poprzecznym kształt wannowaty. Głębokość od górnej krawędzi wynosiła 1,75 m. Partia płaska dna zasypana była na około 0,2-0,3 m piaskiem z grudkami próchnicy i węglami drzewnymi. Na niej leżała warstwa zwęglonego drewna, grubości ok. 3–4 cm, pozostała zapewne po spalonej przez pożar podłodze. Podobną smugę spalenizny stwierdzono także na ścian-kach jamy. Po pożarze drewnianą konstrukcję ziemianki odbudowano w tej samej formie


przy nieznacznie mniejszych wymiarach. Ona także uległa spaleniu, pozostawiając po sobie kolejną warstewkę zwęglonego drewna, grubą na 3–4 cm. Zagłębienie po zniszczo-nej ziemiance zasypano czarną próchnicą z węglem drzewnym, a powstające zapadlisko wyrównywano piaskiem i drobnym gruzem.

Nieco dalej na zachód mieściła się j.s. 2/38 – jama o rzucie prostokąta, o wymiarach co najmniej 0,75×0,78 m. W przekroju wannowata, z płaskim dnem i zachowaną głębo-kością maks. ok. 0,15 m. Jej strop znajdował się na wys. ok. 116,49 m n.p.m., a wypeł-nisko stanowiła silnie spiaszczona próchnica. Jest stratygraficznie starsza od późniejszegorynsztoka.

W odległości 3,60 m na zachód od j.s. 2/38 mieściła się j.s. 1/39 – fragment ziemian-ki lub podpiwniczenia budynku o konstrukcji ścian wykonanej w technice szachulco-wej. W stropie piasków calcowych, na wysokości ok. 116,20 m n.p.m. ujawnił się zarys obiektu w postaci smugi rozłożonego drewna i negatywów dwóch słupów o średnicy ok. 0,15-0,20 m. Odległość między nimi wynosiła ok. 0,70 m. Od strony wschodniej do negatywów przylegała rozłożona dranica, długa na ok. 1,18 m. Przekrój wykazał, że smuga rozłożonego drewna układa się w pionową ścianę konstrukcji, zaś słupy zapewne stabilizowały ścianę od wewnątrz. Wkop pod ziemiankę wykraczał na około 20 cm poza konstrukcję ściany. Dno znajdowało się na głębności około 114,73 m n.p.m., czyli 1,47 poniżej uchwyconego stropu. Wyścielono je warstwą piasku grubą na ok. 15 cm. Na pia-sku ułożono podłogę z dranic, po których pozostały smugi próchnicy grubości średnio 2 cm. Ponad drewnianą podłogą zalegała warstwa piasku gruba na ok. 0,30 m. Na piasku wyłożono warstwę gliny grubą na ok. 0,2 m – być może jest to klepisko z młodszej fazy użytkowania obiektu. Zasypisko partii stropowej składało się z piasku przemieszanego z gruzem szachulcowym.

W odległości około 17 m od linii ulicy Kiełbaśniczej zlokalizowano j.s. 34/d – czę-ściowo zachowaną jamę o kształcie w rzucie poziomym owalnym, zagłębioną w pierwot-ną próchnicę. Jej wymiary w rzucie wynosiły: 1,35 (E–W)×1,00 (N–S) m, głębokość 15 cm. Wypełnisko stanowiła ciemnoszara próchnica z drobnymi węglami drzewnymi. Jama była starsza od rowu granicznego (j.s. 20).

Chronologia: próbując datować najstarszy etap użytkowania terenu zależy zaznaczyć, że w obrębie wykopu stwierdzono sporadyczne występowanie zabytków określanych we Wrocławiu jako „wczesnośredniowieczne”, a więc wiązanych zwykle z osadnictwem au-tochtonicznym. Wystąpiły one na wtórnym złożu, poza zamkniętymi zespołami. Nie potwierdzają one stałego zasiedlenia terenu w fazie przedkolonizacyjnej. Relacje stra-tygraficzne i treść przebadanych warstw informują jednocześnie, że zaliczone do tegoetapu obiekty powstały przed wprowadzeniem budowli murowanych. Klepisko i bal przyciesiowy domu drewnianego, wzniesionego najpewniej w konstrukcji szkieletowej, spoczywały wyraźnie poniżej ławy fundamentowej południowej ściany kamienicy XIII--wiecznej. Ceramika naczyniowa wydobyta z klepiska, a więc z czasu budowy domu jest mało charakterystyczna, jej późnośredniowieczne cechy technologiczne sugerują datowanie szeroko na 2. połowę XIII w. Ceramika z warstwy destrukcyjnej budynku należy jednoznacznie do kategorii określanej jako późnośredniowieczna. Podobne cechy


ma materiał z warstw na dziedzińcu (j.s. 5, 35) i z przebadanych jam. Ślady spalenizny w destrukcie budynku i w innych obiektach zagłębionych informują, że kres etapu naj-starszej, drewnianej zabudowy wiązał się z pożarem. Nie potrafimy jednak odnieść go dowydarzeń znanych ze źródeł pisanych.

III. ETAP KAMIENIC O DWUWOZÓWKOWYM WIĄZANIU CEGIEŁ

Kamienice o charakterystycznym, dwuwozówkowym układzie cegieł w licowych par-tiach murów określane są jednoznacznie jako najstarsze w średniowiecznym Wrocławiu. Grupuje się je w ogólnie dla całego miasta pojętej I fazie murowanych domów miesz-czańskich i datuje na XIII w. (Chorowska 1994, s. 27–30, 37–38). Wydzielony tu etap obejmuje także trwanie tych kamienic w głąb wieku XIV. W obrębie obecnej parceli Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5 zidentyfikowano trzy takie obiekty, a badania architektonicznez lat 80. XX w. pozwoliły zrekonstruować ich rozwój przestrzenny i technikę budowy (Chorowska i in. 1995, s. 141–148).

Jak zaznaczyliśmy, nie znamy do końca przebiegu przekształceń form podziału wła-snościowego badanego terenu. Najstarsze trzy domy murowane powstały zapewne przy funkcjonującej jeszcze granicy lokacyjnej (ryc. 3). Wiele wskazuje jednak na to, że w trak-cie ich funkcjonowania i przekształceń działka znana nam obecnie jako Rynek 6 została ostatecznie ukształtowana, a jej granice ustabilizowane stałą zabudową. Rozwój tej zabu-dowy był rozłożony w czasie. Na przyrynkowej działce północnej powstał dom, którego fundament był zagłębiony w podłoże około 1,1 m w stosunku do poziomu pierwotnej próchnicy, na którą nakładała się warstwa kulturowa uformowana w fazie budynków

Ryc. 3. Wrocław, Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5. Etap najstarszych kamienic ceglanych. 1 – XIII w., 2 – rekonstru-owana parcelacja lokacyjna, 3 – współczesne granice posesji. Rys. N. LenkowFig. 3. Wrocław, No. 6 Rynek – No. 5 Kiełbaśnicza St. Stage II – the first brick houses. 1 – 13th century, 2 – reconstructed parcellation of the chartered town, 3 – modern property boundary. Drawing N. Lenkow


drewnianych. Fundament ten miał postać kamiennej ławy o wysokości około 0,8-0,9 m, nad którą wznosiły się ściany z cegieł w wątku dwuwozówkowym. Trudno jednak powie-dzieć, czy cezura pomiędzy kamienną a ceglaną partią ścian wyznaczała poziom użytkowy najniższej kondygnacji domu (jeśli tak, to znajdował się on na 116,8–116,9 m n.p.m.), gdyż poziom wylewki wapiennej w przedprożu, dobudowanym później do kamienicy Rynek 6 wypadał na poziomie spągu ławy fundamentowej2. Budynek zwrócono szczy-tem do placu, nadając wnętrzu wymiary 6,3–6,5 × około 11 m. Badania przeprowadzone wcześniej na wyższych poziomach domu pozwoliły ustalić, że miał on trzy kondygnacje (Chorowska i in. 1995, s. 141–148). Po pewnym czasie dobudowano do niego seg-ment o tej samej szerokości, tworzący trakt tylny o wnętrzu sięgającym w głąb działki o dalsze 8,8 m. Długość dwutraktowego domu osiągała teraz około 22,30 m. Do jego południowej ściany, a więc na gruncie należącym do sąsiedniej działki pierwotnej, dosta-wiono kolejny budynek określany jako dom południowy. Jego wnętrze miało wymiary 8,9×9,5, a dłuższa ściana opierała się o krawędź Rynku. Do jego tylnej ściany dobudo-wano kolejny, węższy element, o wnętrzu 4,3×7,35 m, tworząc dom dwuskrzydłowy. Wszystkie te segmenty były, podobnie jak budowla najstarsza, trzykondygnacyjne, przy czym wysokość ich poszczególnych kondygnacji była zróżnicowana. Poziom użytkowy dolnych kondygnacji obu segmentów tylnych znajdował się znacznie powyżej poziomu użytkowego sekcji frontowych i zawierał się w przedziale 117,0–117,2 m n.p.m. Wy-sokość progu w wejściu z podwórza do tylnego skrzydła domu południowego wynosiła 117, 4 m n.p.m., szerokość otworu w świetle ceglanych węgarków – 0,82 m, a wysokość w strzałce łęku 1,64 m (ryc. 4). W prawym węgarku zachował się kuty zawias w kształcie spłaszczonego kółka służący do zamocowania drzwi. Wejście do tylnego traktu domu północnego, z progiem na poziomie 117, 55 m n.p.m., miało zaskakująco małe rozmia-ry, bo zaledwie 115 cm wysokości (sic!) i 60 cm szerokości. Nakryte było zdecydowanym ostrołukiem (ryc. 5), w odróżnieniu od wejścia do domu południowego, którego łęk zakreślał półkole, ledwie co przełamane. Na podstawie wcześniejszych badań wiadomo, że wejścia do pierwszych kondygnacji domów trzynastowiecznych prowadziły nie tylko z dziedzińca, lecz i z Rynku. Wyższe kondygnacje były dostępne z podwórza przez od-rębne otwory wejściowe.

Już w momencie budowy dolne kondygnacje poznanych sekcji mieszkalnych z XIII w. były zagłębione co najmniej na 1/4–1/3 wysokości. W warunkach szybkiego narastania warstwy kulturowej na placu targowym i na dziedzińcu wewnątrz działki kondygnacje te stawały się piwnicami. Początkowo oświetlały je okna szczelinowe. Okna tylnego traktu

2 Strop próchnicy stwierdzono na poziomie 117,10 m n.p.m. Kamienna ława fundamentowa ściany północnej najstarszej sekcji domu zaczynała się na poziomie 115,9–116,0 m n.p.m., a wylewka wapienna w przedprożu na 116,0 m n.p.m. Jeśli poziom użytkowy najniższej kondygnacji kamienicy rzeczywiście znaj-dował się na 116,8–116,9 m n.p.m. (0,2–0,3 m poniżej pierwotnego poziomu próchnicy), to w momencie budowy przedproża musiał zostać obniżony do 116,0–116,2 m n.p.m. Jeżeii od początku znajdował się na 116,0–116,2 m n.p.m., to trudno zrozumieć, jak wyglądała komunikacja pomiędzy frontowym i – dobudo-wanym nieco później – tylnym traktem budynku, gdyż w tym ostatnim poziom użytkowy znajdował się na 117,2 m n.p.m.


Ryc. 4. Wrocław, Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5. Ściana podwórzowa domu południowego na działce Rynek 6. 1 – XIII w., 2 – 1.–2. tercja XV w., 3 – kamień, 4 – gruz, 5 – próchnica + gruz, 6 – próchnica + piasek, 7 – piasek. Rys. W. WierzbickiFig. 4. Wrocław, No. 6 Rynek – No. 5 Kiełbaśnicza St. Back wall of the southern house at No. 6 Rynek. 1 – the 13th century; 2 – the 1st–2nd third of the 15th century; 3 – stone; 4 – rubble; 5 – humus and rubble; 6 – humus and sand; 7 – sand. Drawing W. Wierzbicki

Ryc. 5. Wrocław, Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5. Ostro-łuczny otwór drzwiowy w relikcie tylnej ściany dru-giego traktu domu północnego na działce Rynek 6. Fot. P. KonczewskiFig. 5. Wrocław, No. 6 Rynek–No. 5 Kiełbaśnicza St. Arched doorway in the back wall of the second bay of the northern house at No. 6 Rynek. Photograph P. Konczewski


domu północnego stanowiły prostokątne prześwity o wymiarach 35×67 cm w świetle ceglanych węgarków i szerokości 60 cm w świetle prostych, nierozglifionych ościeży.W ich węgarki zostały zamontowane kraty. W trakcie obecnych wykopalisk odkryto jed-no takie okno, znajdujące się w ścianie zachodniej domu (ryc. 6), podczas gdy inne, znajdujące się w ścianie południowej, znane były z poprzedniej tury badań. Zewnętrzne parapety obu tych okien zostały umieszczone około 1,0 m powyżej progu wejścia prowa-dzącego do przyziemia, na około 118,55 m n.p.m. Oznacza to, że w momencie budowy segment ten został zagłębiony w narosły dookoła teren maksymalnie o około 1,35 m. Znacznie wyżej, bo na poziomie 118,95 m n.p.m., umieszczono zewnętrzne parapety otworów okiennych oświetlających tylne skrzydło domu południowego, podczas gdy ich wewnętrzne parapety pozostały na poziomie 118,50 m n.p.m. Prześwity tych otworów wyniesiono aż na wysokość belek stropowych nad dolną kondygnacją, tak że wypadały tuż pod górnym pułapem. Świadczy to o tym, że tylne skrzydło już w momencie bu-dowy stanowiło piwnicę zagłębioną na 1,85 m, przy wysokości pomieszczenia zaledwie 2,1–2,2 m. Wyższe kondygnacje miały niewielkie otwory okienne, rozglifione, nakrytełękami półkolistymi i zaostrzonymi. Ściany wszystkich czterech segmentów osiągnęły różną wysokość. W odniesieniu do układu wysokościowego obecnej kamienicy Rynek 6 kończyły się one na poziomie około 1 m pod i nad granicą I i II kondygnacji (Chorowska i in. 1995, s. 143–147).

Ryc. 6. Wrocław, Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5. Okno z kratą w tylnej ścianie drugiego traktu domu pół-nocnego na działce Rynek 6. Fot. P. KonczewskiFig. 6. Wrocław, No. 6 Rynek–No. 5 Kiełbaśnicza St. Window with bars in the back wall of the sec-ond bay of the northern house at No. 6 Rynek. Photograph P. Konczewski


Szybkie narastanie poziomu gruntu powodowało, że wejścia do I kondygnacji były coraz bardziej zagłębione w stosunku do wysokości terenu na zewnątrz. Od strony wschodniej powstały w związku z tym ceglane przedproża, wkraczające w powierzchnię placu na prawie 5 m (Bresch i in. 2001, s. 41–48).

Po przeciwnej stronie bloku zabudowy, przy krawędzi ulicy Kiełbaśniczej, na działce północnej zbudowano w tej fazie dom szczytowy, o znacznych wymiarach (7,9×18,4 m w obrębie wnętrza, przy murach grubości 1,1–1,2 m). Jego południową ścianę oparto o granicę parceli pierwotnej (ryc. 7). Dom był dwukondygnacyjny, prawdopodobnie bez murowanych podziałów wnętrza. Belki stropu między pierwszą i drugą kondygna-cją oparte były na kamiennych wspornikach (ryc. 8). Wejścia na pierwszą kondygnację, oświetloną oknami szczelinowymi, mieściły się w ścianach szczytowych. Otwór drzwio-wy ściany zachodniej, a więc od ulicy, miał szerokość 1,2 m. Umieszczono go na po-ziomie 116,97 m n.p.m., minimalnie poniżej stropu pierwotnej próchnicy. Szczątkowo zachowany szczelinowy otwór okienny, który został odkryty w tylnej części ściany połu-dniowej, posiadał zewnętrzny parapet na poziomie 118,24 m n.p.m.

Sposób wykorzystania zaplecza domów obrazuje stratygrafia nawarstwień odkrytychna dziedzińcu obecnej działki Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5 (ryc. 9). Pewnym ograniczeniem rekonstrukcji organizacji podwórzy jest brak jednoznacznego obrazu własnościowego

Ryc. 7. Wrocław, Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5. Dziedziniec, metry 31–40. Widok na odsłonięty narożnik domu przy Kiełbaśniczej 5. Fot. P. KonczewskiFig. 7. Wrocław, No. 6 Rynek–No. 5 Kiełbaśnicza St. The back yard, 31 to 40 metres. View of the exposed corner of the house at No. 5 Kiełbaśnicza St. Photograph P. Konczewski


Ryc. 8. Wrocław, Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5. Ściana północna domu przy Kiełbaśniczej 5. 1 – XIII w., 2 – 2. poł. XIV w., 3 – 3. tercja XV – 1. ćwierć XVI w., 4 – renesans, 5 – kamień. Rys. W. WierzbickiFig. 8. Wrocław, No. 6 Rynek–No. 5 Kiełbaśnicza St. North wall of the house at No. 5 Kiełbaśnicza St. 1 – the 13th century; 2 – the 2nd half of the 14th century; 3 – the 3rd part of the 15th century, – the 1st quarter of the 16th century; 4 – Renaissance; 5 – stone. Drawing W. Wierzbicki

Ryc. 9. Wrocław, Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5. Przekrój nawarstwień dziedzińca. 1 – próchnica + gruz, 2 – próch-nica + piasek, 3 – piasek, 4 – próchnica, 5 – gruz, 6 – glina, 7 – spalenizna, 8 – drewno, 9 – cegła. Rys. N. Lenkow, W. WierzbickiFig. 9. Wrocław, No. 6 Rynek–No. 5 Kiełbaśnicza St. Stratigraphical sequence in the back yard. 1 – humus and rubble; 2 – humus and sand; 3 – sand; 4 – humus; 5 – rubble; 6 – clay; 7 – burnt layer; 8 – wood; 9 – brick. Drawing N. Lenkow, W. Wierzbicki


podziału terenu. W związku z tym przypisanie poszczególnych obiektów do kolejnych domów nie zawsze jest możliwe.

Wspólnym dla wszystkich domów urządzeniem dziedzińca był rynsztok biegnący wzdłuż granicy wytyczonej w związku z parcelacją około lokacyjną (ryc. 10). Nie był on w omawianym etapie elementem nowym, istniał bowiem już wcześniej jako rów granicz-ny i odwadniający. Jego początkowy punkt mieścił się w odległości około 25 m od kra-wędzi Rynku i w odległości 5,50 m od tylnej ściany domu „południowego”, na 6. metrze bieżącym dziedzińca.

W swym początkowym odcinku, na 5.–9. metrze bieżącym dziedzińca, rynsztok był szerszy niż na dalszych odcinkach. Miał tam formę prostokątnej w przybliżeniu jamy (j.s. 46/d) o długości w linii EW co najmniej 3,8 m. Jama przetrwała tylko w swej po-łudniowej części, a jej szerokość w linii poprzecznej do osi rowu przekraczała 2,04 m. Krawędź północna została zniszczona przez wkop z czasów najnowszych. Ta początkowa część rynsztoku miała głębokość 0,60 m. Krawędź S w partii przydennej była uformowa-na w wyraźny stopień o wysokości około 15 cm, a następnie rozszerzała się lejowato do powierzchni. Płaskie dno i ścianki jamy były wyłożone warstwą surowej gliny o grubości 12–18 cm. Leżący powyżej zasyp składał się z próchnicy przemieszanej z gliną. W partii

Ryc. 10. Wrocław, Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5. Rynsztok na dziedzińcu. Fot. W. WierzbickiFig. 10. Wrocław, No. 6 Rynek–No. 5 Kiełbaśnicza St. The gutter inthe back yard. Photograph W. Wierzbicki


stropowej obiektu widoczne były pozostałości co najmniej dwóch zwęglonych dranic sze-rokości 16 i 26 cm, ułożonych wzdłuż osi rowu na długości co najmniej 3,2 m. Dranice stanowiły rodzaj chodnika-pomostu położonego na grząskim gruncie już po zaprzestaniu użytkowania i zasypaniu tej części rynsztoka.

Rów rynsztoka tej fazy (oznaczony jako j.s. 24/d, 1/38 i 3/38) niszczył w większości ślady rowu istniejącego wcześniej. Wykopano go od stropu j.s. 21a/d, zamykającej użyt-kowanie dziedzińca w etapie zabudowy drewnianej. Jego szerokość wynosiła do 1,50 m, a głębokość 80 cm. W przekroju miał kształt zbliżony do odwróconego stożka. Ściany opadały stromo do nieznacznie wzniesionego dna, przecinał pierwotną próchnicę (j.s. 23/d) i wchodził głęboko w calec. Jeśli przyjmiemy, że w omawianym etapie użytkowa-nia terenu ukształtował się dziedziniec obecnej działki Rynek 6, to rynsztok przebiegał wzdłuż osi tegoż dziedzińca, łącząc stronę przyrynkową ze stroną ulicy Kiełbaśniczej (ryc. 3). Na zewnątrz obu krawędzi rynsztoku zidentyfikowano ślady po słupach o średnicy10–50 cm, zagłębione w starsze warstwy i sięgające calca. Nieregularnie rozmieszczone słupy wiążemy z konstrukcją wzmacniającą rynsztok, zabezpieczającą przed osuwaniem się jego brzegów. Wnętrze rynsztoku wyścielone było czarną, tłustą próchnicą (j.s. 20/d) powstałą podczas jego użytkowania, tj. odprowadzania zużytej wody. Miąższość tej war-stwy wahała się w granicach 5–10 cm, a w jej obrębie stwierdzono fragmenty cegieł, łączące ją z etapem pierwszych budynków murowanych.

Z rynsztokiem związana była studzienka (j.s. 18/d). Umieszczono ją w linii rowu, na 19–20 metrze bieżącym dziedzińca. Miała formę prostokątnej w rzucie skrzyni o wy-miarach wewnętrznych 1,17 (NS)×1,27 (EW) m. Jej konstrukcję tworzyła cembrowina złożona ze słupów narożnych i dranic. Słupy były ociosane prostokątnie do wielkości 10×14 cm. Z dranic zachowały się jedynie smugi. Dno studzienki umieszczone było na poziomie dna rynsztoku, na wysokości 116,81–116,90 m n.p.m. Wyłożono je drani-cami ułożonymi w linii E–W, szerokości 22, 21 i 28 cm. Od strony zewnętrznej ściany studzienki wyłożone były obficie surową gliną. Od strony E i W, czyli zgodnie z prze-biegiem rynsztoku, do studzienki podłączone były drewniane przewody umożliwiające przepływ płynnych ścieków. Zbutwiałe pozostałości koryta, odchodzącego na zachód od studzienki, były słabo czytelne na długości 7,12 m. Składało się z dna o szerokości 20 cm i ścianek o grubości 5 cm. Całość przykryta była deskami, które złamały się i zapadły do środka. Stwierdzono nieznaczny spadek poziomu dna koryta od skrzyni w kierunku W. Do SE narożnika skrzyni dochodziło jeszcze jedno koryto, po którym zachował się mało czytelny ślad. Najniższą warstwę w obrębie studzienki stanowiła jasnoszara próchnica z dużą ilością piasku, popiołu i sporej wielkości grudek wapna. W trakcie użytkowania wnętrze oczyszczono i zaizolowano warstwą gliny i piasku, podnosząc poziom dna do wysokości 117,69 m n.p.m. Wyższa część zawartości studzienki pokrywała się treścią z wypełniskiem rynsztoku.

Za tylną ścianą dwuskrzydłowego domu „południowego” na działce Rynek 6 odkryto urządzenia działające na jego zapleczu i uzupełniające jego funkcje.

Na 4.–7. mb dziedzińca zachowała się – j.s. 41/d – warstwa grubego gruzu budow-lanego. Jej miąższość wynosiła od 5 do 12 cm. Została naruszona przy czyszczeniu bądź


poszerzaniu rynsztoka. Gruz stanowiły w większości źle wypalone cegły. Wszystkie zo-stały płasko ułożone jedna przy drugiej tworząc rodzaj bruku. Za taką interpretacją prze-mawia fakt zalegania na nich – j.s. 40/d – 2–3-centymetrowej warstwy ciemnej, tłustej próchnicy wytworzonej bezpośrednio na gruzie budowlanym w trakcie użytkowania dziedzińca.

Na 6. mb dziedzińca stwierdzono – j.s. 47/d – owalną w rzucie jamę o średnicy około 1,28 m, o pionowych ścianach i płaskim dnie na głębokości około 0,80 m. Krawędź obiektu wyznaczała warstewka szarej próchnicy o szerokości około 2–3 cm. Zasypisko w partii dennej składało się z piaszczystej próchnicy, w partii stropowej z gruzu szachul-cowego i ceglanego. Funkcji jamy nie ustalono.

Młodsza od niej była j.s. 45/d – wędzarnia złożona z trzech osobnych segmentów:a. Jama przypiecowa (przypaleniskowa) w rzucie poziomym nieregularnie prostokąt-

nya, o wymiarach 0,95×0,86 m, w przekroju nieckowata, w partii centralnej głęboka na 0,38 m. Jej wypełnisko stanowiła spalenizna przemieszana z grudkami polepy i piaskiem. Jama służyła do obsługi komory paleniskowej, do której przylegała od południa.

b. Komora paleniska uformowana została na kształt tunelu o płaskim dnie i półko-listym w przekroju, kolebkowym sklepieniu. Zarówna krawędź wlotowa, jak i wyloto-wa tunelu zbudowane były z cegieł (30×8×12,5 cm) tworzących łęki. W skład każdego z łęków wchodziło dziewięć cegieł, spojonych zaprawą wapienną z dużą ilością piasku. Oba łęki połączone były sklepieniem uformowanym z gliny wylepionej na drewnianych żerdziach. Z kolebki sklepienia zachowało się rozsypisko w postaci grudek mocno spie-czonej gliny z odciskami żerdzi. Komora paleniskowa miała szerokość około 0,45 m i wysokość około 0,3 m. Jej dno wyścielała gruba na 8–10 cm warstwa spalenizny, zaś w partii stropowej znajdował się gruz (polepa) z zapadniętego sklepienia. Samo palenisko miało 1,1 m długości i około 0,75–0,8 m szerokości. Komora paleniskowa przylegała od strony S do:

c. jamy, w której zachodził proces wędzenia. Była ona uformowana w podłożu w for-mie prostokąta o wymiarach w rzucie 0,92×0,75 m, pionowych ściankach, płaskim dnie i maksymalnej głębokości 0,37 m. Na dnie i ściankach jamy zalegała gruba na 1–2 cm warstewka spalenizny. Całość konstrukcji wylepiona była warstwą gliny grubą na 8–10 cm, surowej od strony gruntu i spieczonej od strony użytkowej – wnętrza obiektu. W palenisku i jamie wędzarskiej glina spieczona była najmocniej, a w jamie przypiecowej najsłabiej.

Wędzarnia była prawdopodobnie zadaszona. Po przykrywającej ją konstrukcji pozo-stały negatywy po słupach, oznaczone jako j.s. 45a/d i j.s. 45b/d. Pierwszy z nich miał wymiary w rzucie poziomym 12×18 cm, drugi zaś, kolisty w rzucie, średnicę 20 cm, a otaczający go wkop średnicę około 79 cm. Odległość między słupami wynosiła 3,56 m, a ich układ sugeruje, iż zadaszenie w linii zbliżonej do osi E–W.

Na 25.–27. mb dziedzińca, za domem „południowym” odkryto j.s. 21/35/36/37 – jamę o zarysie wydłużonego prostokąta z zaokrąglonymi narożnikami i długim „wy-pustkiem” przy narożu SE. Jama miała wymiary 2,60×0,60 m, dłuższą linią ułożona była zgodnie z osią E–W, a „wypustek” miał długość ok. 0,90 m, szerokość 8–10 cm i głębo-


kość 3–4 cm. W przekroju jama miała kształt niecki głębokiej na 15–16 cm. Wypełniała ją próchnica, a jej funkcja pozostaje nie ustalona.

Na całym dziedzińcu powstała w tym etapie złożona sekwencja warstw: J.s. 28/d – warstwa zlokalizowana na metrach 9.–17., przy S krawędzi dziedzińca.

Tworzy ją próchnica intensywnie przemieszana ze spalenizną, grudkami polepy i surowej gliny. Jej miąższość waha się od 25 do 38 cm. Charakteryzuje ją masowa obecność potłu-czonych naczyń glinianych, datowanych na 2. połowę XIII w.

J.s. 19/d. Warstwa pod j. s. 17/d, odkryta przy osi dziedzińca wzdłuż rynsztoku. Treść stanowił jasnożółty piasek o miąższości 20–30 cm, w strefie północnej z gliną i cegłami.Być może wiąże się ona z budową bądź przebudową kamienicy.

J.s. 16a/d – przy S krawędzi dziedzińca, na metrach 10,5–16. zachowały się dwa płaty warstwy złożonej z piasku, grudek próchnicy, surowej gliny oraz polepy, miejscami z węglem drzewnym. Grubość warstwy dochodziła do 12 cm.

J.s. 26/d – warstwa zlokalizowana przy S ścianie dziedzińca na metrach 10.–12. pod łękiem fundamentowym, złożona z czarnej próchnicy ze spalenizną, przewarstwiona so-czewkami drobnego gruzu wapienno-ceglanego, surowej gliny i piasku.

J.s. 15/d – warstwa próchnicy stwierdzona na metrach 1.–9., efemerycznie także na metrach 9.–17. Jej miąższość wynosiła 4–11 cm.

Za zakończenie etapu funkcjonowania kamienic w wątku dwuwozówkowym na ba-danej działce uznano działania budowlane zmierzające do przekształcenia istniejących już domów do postaci późnośredniowiecznej, odpowiadającej stylowi gotyckiemu i nowemu nurtowi w obrębie techniki budowlanej. W stratygrafii dziedzińca odpowiada to zasypa-niu rynsztoka.

Problemowi chronologii pierwszych wrocławskich ceglanych domów mieszczańskich poświęcono już w literaturze przedmiotu sporo uwagi. Wszyscy wypowiadający się na ten temat zgodni są co do tego, iż powstały one w XIII w. Przedstawiono też próby przy-bliżenia ich datowania. Tak było w przypadku domu na działce Rynek 17, gdzie w trakcie powojennej odbudowy odkryto bazy i fragmenty trzonów późnoromańskich kolumn z piaskowca. Pierwszy badacz tych kamienic, historyk architektury Tadeusz Kozaczewski (1995, s. 38–48), był zwolennikiem ich bardzo wczesnego datowania na pierwsze dzie-sięciolecia XIII w. Podstawą jego wniosku stały się przesłanki pośrednio wypływające z samodzielnie przeprowadzonej analizy źródeł pisanych. Zygmunt Świechowski (1955, s. 88) datował je około połowy XIII w., a Olgierd Czerner (1976, s. 53–57) w swo-jej syntezie rozwoju wrocławskiego Rynku zaproponował podobne datowanie domu na 2.–3. ćwierć XIII w. Małgorzata Chorowska i Czesław Lasota (2010, s. 166), korzystając z obecnego stanu wiedzy i zaawansowania prowadzonej dyskusji, skłonni są widzieć ich początki w 2. ćwierci XIII w.

Analiza stratygrafii nawarstwień kulturowych w obrębie działki Rynek 6 – Kiełbaś-nicza 5 i charakter zawartych w nich zabytków ruchomych nie umożliwia precyzyjnego określenia czasu budowy pierwszego domu ceglanego na działce „północnej”, ani też nie określa odstępów czasowych, w jakich budowano kolejne segmenty zabudowy murowa-nej. Wiemy, że od początku towarzyszyła im ceramika naczyniowa produkowana w tech-


nologii określanej przez nas jako „późnośredniowieczna”. Ta zaś mogła być użytkowana w 2. ćwierci XIII w., a także później.

IV. ETAP KAMIENIC GOTYCKICH

W czasie od około połowy XIV do ostatniej tercji XV w. została wzniesiona w zasięgu nieruchomości Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5 kolejna generacja zabudowy, z poziomu terenu zbliżonego do obecnego3, który przed kamienicą Rynek 6 podniósł się w stosunku do poziomu pierwotnej próchnicy o około 2,7 m. Na połączonych częściach sąsiednich dzia-łek z okresu lokacji powstały kamienice Rynek 6 i Kiełbaśnicza 5 oraz oficyny (ryc. 1).Wysokość kondygnacji budynków II fazy była już taka sama jak we współczesnych zało-żeniach. Działki przyrynkowe wpierw sięgały w głąb bloku do granicy z okresu lokacji, biegnącej w połowie jego szerokości, lecz w trakcie trwania tej fazy zostały połączone z własnością posesji przy ul. Kiełbaśniczej. Chronologię łączenia w jedną całość parcel cząstkowych należących pierwotnie do czterech różnych posesji pozwoliły przybliżyć ba-dania podwórza domu.

Kamienica Rynek 6, trójskrzydłowa, bez przejazdu na podwórze, podpiwniczona, jednopiętrowa, nakryta stromymi dachami, powstała w wyniku nadbudowy ścian obu domów z XIII w. Realizowano ją etapami, zaczynając od dwudzielnego skrzydła fronto-wego, o zróżnicowanej szerokości pasm, a kończąc na skrzydle południowym. Tylko dwa pomieszczenia w obrębie kamienicy zostały zasklepione – dwuprzęsłowa komora znajdu-jące się w skrzydle północnym na parterze i prawdopodobnie piwnica pod nią – pierw-sza sklepieniem krzyżowo-żebrowym, druga kolebkowym. Pozostałe wnętrza nakryto stropami belkowymi z górnym pułapem. W piwnicy tylnej sekcji domu południowego zastosowano pod belkami kamienne wsporniki. Wejście na parter kamienicy prowadziło bezpośrednio z poziomu terenu, a pozostałe kondygnacje łączyły biegi schodów zlokali-zowane w różnych miejscach domu.

Kamienica przy ul. Kiełbaśniczej 5, dwuskrzydłowa, o planie litery „L”, powstała w wyniku rozbudowy trzynastowiecznego domu szczytowego w kierunku południowym, na część sąsiedniej parceli z okresu lokacji. Jej niepodpiwniczony nowy segment był po-dzielony na parterze ścianą z dwiema ostrołukowymi arkadami. Dwudzielną oficynę,postawioną przy południowej granicy działki, oddaloną od skrzydła frontowego kamie-nicy, mającą ściany oparte na fundamentach filarowo-łękowych, wzniesiono w dwóchetapach. Wcześniej wymurowano jej część wschodnią, dobudowaną do znajdującej się na działce kamienicy Rynek 6.

Z murowanych budynków oficynowych dostawionych do bocznych granic działkinajstarsza jest kloaka po stronie południowej i kuchnia z wędzarnią po stronie północnej,

3 Zmianę w układzie wysokościowym kamienicy w odniesieniu do domów z XIII w., które zostały połą-czone i nadbudowane, unaocznia otwór drzwiowy stwierdzony w licu zewnętrznym ściany zachodniej skrzydła południowego, odsłonięty w wykopie założonym w łączniku między kamienicą i oficyną południową. Jego próg,z ceglaną krawędzią zaokrągloną w wyniku starcia, znaleziono na wysokości 120,02 m n.p.m. Oprócz fragmentu ceglanego progu, zachowała się dolna część północnego węgara tego otworu, który wycięto w murze z XIII w. Wszystkie trzynastowieczne otwory pierwszej kondygnacji skrzydła tylnego domu zostały zamurowane.


stanowiące niewielkie przybudówki umieszczone tuż za skrzydłami tylnymi kamienicy Rynek 6. Kloaka stykała się z tylną ścianą kamienicy, a kuchnia była od niej nieznacznie odsunięta.

Kloaka (ryc. 11) to murowana konstrukcja dostawiona do tylnej ściany domu „połu-dniowego” z XIII w. Ściślej mówiąc, umieszczono ją za południowym skrzydłem domu, przy granicy z parcelą Rynek 7. Jej wymiary w świetle wnętrza wynosiły 2,1×1,15 m. Ścianę wschodnią tworzył trzynastowieczny mur kamienicy, który został podbity poniżej posadowienia. W miejscu ściany południowej, prawie do poziomu zachowanego wezgło-wia renesansowego sklepienia założonego w okresie wczesnonowożytnym, biegnie mur zbudowany od strony działki Rynek 7, w latach 90. XX w. Ściany północna i zachodnia zostały zwężone ku górze odsadzkami w partiach lica zewnętrznego. Stwierdzono, że pół-nocną u dołu i góry wymurowano na grubość odpowiednio 1,7 m i 80 cm. Cegły, długo-ści 27,5–29 cm, szerokości 12,5–13,4 cm, wysokości 9–10,4 cm, w licu ścian układano w wątku jednowozówkowym od strony wnętrza i nieregularnym, z przewagą główek od zewnątrz. Cegły zespoliła zaprawa barwy jasnoszarej, z widocznymi grudkami wapna.

Ryc. 11. Wrocław, Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5. Murowana kloaka za tylną ścianą kamienicy Rynek 6. a – Ściana wschodnia, b – rzut poziomy. 1 – XIII w., 2 – 2. poł. XIV w. 3 – 1.–2. tercja XV w., 4 – renesans, 5 – próch-nica, 6 – piasek, 7 – kamień, 8 – cegła. Rys. W. WierzbickiFig. 11. Wrocław, No. 6 Rynek–No. 5 Kiełbaśnicza St. Brick-lined cesspit behind the back wall of the house at No. 6 Rynek. a – east wall, b – plan. 1 – the 13th century; 2 – the 2nd half of the 14th century; 3 – the 1st–2nd third of the 15th century; 4 – Renaissance; 5 – humus; 6 – sand; 7 – stone; 8 – brick. Drawing W. Wierzbicki


W licu zewnętrznym uformowano spoiny płaskie. Od strony wnętrza wapno z zaprawy zostało wypłukane. Przy wewnętrznych licach ścian, na poziomie fundamentów mieścił się szalunek z pionowo wbitych w podłoże dranic (j.s. 6/34). Dranice miały szerokość po około 0,20 m i zachowały się na długości ok. 1,9 m. Od strony wnętrza stabilizowały je dwie ramy z kantówek o grubości ok. 18 cm. Rama dolna znajdowała się na wysokości ok. 114,00 m n.p.m., zaś górna – około 0,75 m wyżej. Szalunek tworzył pierwotnie szczelną ścianę, chroniącą przed wymywaniem piasków calcowych spod fundamentu. Konstrukcja szalunku ułatwiała także komunikację w obrębie szybu. Kloaka użytkowana była od czasu budowy w XIV w., aż do końca XVIII lub początków XIX w. Wnętrze było cyklicznie oczyszczane, a w trakcie badań w jego strefie przydennej zarejestrowano:

Warstwa I (strop na ok. 114,40 m n.p.m.) składała się z utlenionej, szarobrunatnej mierzwy, grubej na około 0,85 m. W jej stropie, na wysokości około 114,35 m n.p.m., leżały trzy dranice, wciśnięte pod fundament muru granicznego z posesją Rynek 7. Za-pewne ułatwiały one wydobywanie treści kloaki. Poniżej zalegała:

Warstwa II – mniej utleniona mierzwa, gruba na ok. 0,2-0,3 m. Chronologia: technika wykonania ścian kloaki informuje nas, że jej powstanie mieści

się w szerokich ramach chronologicznych XIV–XV w., natomiast sekwencja narastania murów oficynowych na terenie podwórza wskazuje, że stanowiła ona pierwszy chrono-logicznie obiekt wybudowany po jego stronie południowej, a więc zapewne powstały już około połowy XIV w. Zabytki ruchome odkryte w obu omówionych warstwach pocho-dzą z 2. połowy XVIII–XIX w. Jeszcze w średniowieczu pojawiły się poważne problemy związane z użytkowaniem kloaki, a mianowicie przesiąkanie jej zawartości przez tylną ścianę kamienicy przyrynkowej do wnętrza położonej tuż obok piwnicy. Żeby temu za-pobiec, zastosowano obłożenie wewnętrznego lica tylnej ściany kamienicy grubą warstwą surowej gliny i obmurowanie jej ścianką oporową. Nie był to zabieg do końca skuteczny, ponieważ w ciągu 2. połowy XV–1. połowy XVI w. powtórzono go jeszcze dwukrot-nie, okładając tę ścianę kolejnymi warstwami gliny i stawiając kolejne ścianki oporo-we. Funkcjonowanie tego założenia zostało przerwane przez zamurowanie, a ponad nim wzniesiono klatkę schodową.

Wędzarnia i kuchnia (ryc. 12). Wymiary wędzarni zagłębionej w ziemi, odkrytej w obrębie łącznika między kamienicą i oficyną, w świetle wnętrza wynosiły 2,6×1,9 m. Stwierdzona grubość jej ściany południowej wynosiła 75 cm. Na podstawie zbadanego lica zewnętrznego tej ściany i wschodniej można powiedzieć, że wędzarnię budowano w wykopie oszalowanym. Odciśnięte w licu tych ścian deski szalunku miały 25 cm sze-rokości. Ich lico zewnętrzne od poziomu terenu – 120,10 m n.p.m. – wyodrębnione z dolnej partii odsadzką, układano z cegieł formatu 28,2–29,5×12,4–13×8,6–9,5 cm, w wątku jednowozówkowym, zagładzając spoiny na płasko. Cegły związała zaprawa ko-loru beżowego, dość twarda, z widocznymi grudkami wapna. Na ścianach od strony wnętrza wędzarni osadziła się warstwa tłustej sadzy, grubości do 1 cm. W pogłębieniu wykopu przy ścianie północnej ustalono, że wyrastała ona z ławy fundamentowej, na poziomie 116,92 m n.p.m., wykonanej z eratyków zespolonych zaprawą wapienną. Na-krycie wędzarni tworzyła koleba, z której zachowało się ucięte wezgłowie, oparte na ścia-nie południowej. Ze ścian pomieszczenia nad wędzarnią, prawdopodobnie kuchni, naj-


wyżej ocalała zachodnia do wysokości 80 cm, licząc od poziomu odsadzki stwierdzonej w licu zewnętrznym ścian południowej i wschodniej. W ścianie południowej wędzarni był uformowany opór schodkowy, na poziomie 120,15–38 m n.p.m., do oparcia łęku. Niezrealizowany łęk miał dźwigać mur dochodzący na południe, na przedłużeniu ściany wschodniej wędzarni. Przelicowanie ściany wschodniej i reperacje pozostałych świadczą o długim funkcjonowaniu wędzarni do końca średniowiecza i później.

Ryc. 12. Wrocław, Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5. Północna ściana piwnicy w gotyckiej oficynie kamienicy Rynek6, w jej obrębie kuchnia z wędzarnią. 1 – 2. poł. XIV w., 2 – 1.–2. tercja XV w., 3 – 3. tercja XV – 1. ćwierć XVI w., 4 – barok, 5 – cegła, 6 – kamień. Rys. W. Wierzbicki Fig. 12. Wrocław, No. 6 Rynek–No. 5 Kiełbaśnicza St. North wall of the cellar in a Gothic outbuilding of the house at No. 6 Rynek, with a kitchen and smokehouse. 1 – the 2nd half of the 14th century; 2 – the 1st–2nd third of the 15th century; 3 –the 3rd part of the 15th century – the 1st quarter of the 16th century; 4 – Baroque; 5 – brick; 6 – stone. Drawing W. Wierzbicki


Funkcję kuchni (wędzarni?) przypisano także obiektowi oznaczonemu jako j.s. A, zlokalizowanemu w południowej części dziedzińca, na metrach bieżących 18.–20., a więc już po stronie działki Kiełbaśnicza 5. Zachowała się z niej ściana o grubości 77 cm (N–S) i długości 207 cm (E–W), zbudowana z cegieł o wymiarach 8; 8; 8,5; 9,5×13; 12; 12×26; 26; 26 cm. Lico północne ułożono z zachowaniem wątku jednowozówkowego. W krót-szej krawędzi zachodniej układ cegieł jest niejednolity. Wnętrze muru wypełniono frag-mentami cegieł. Zastosowana zaprawa zawiera dużą ilością wypełniacza, a wapno ma postać grudek. N–W i N–E naroża obiektu posadowione były na płytach granitowych o wymiarach 37×68×5 cm. Podstawą proponowanej funkcji jest stratygraficzne powiąza-nie muru z warstwą popiołu. Za taką interpretacją przemawia także jego prowizoryczny charakter – posadowienie nie na calcu, lecz na osiadającej warstwie kulturowej. Z budo-wą muru wiąże się poziom piasku oznaczonego jako j.s. 11.

Przybudówki mieszczące kloakę i kuchnię z wędzarnią zostały wkrótce wchłonięte przez ciąg murowanych budynków oficynowych wybudowanych wzdłuż bocznych gra-nic posesji, co musiało zwiększyć komfort ich użytkowania, gdyż wejścia doń zostały poprzedzone przez niewielkie przedsionki lub podcienia. Spośród budynków oficyno-wych ustawionych przy południowej granicy działki, jako drugi po kloace, stanął budy-nek rozciągający się od tylnej ściany kamienicy Rynek 6 do pierwotnej granicy dzielącej

Ryc. 13. Wrocław, Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5. Dziedziniec. Filarowo-łękowy fundament gotyckiej oficynypołudniowej. Fot. W WierzbickiFig. 13. Wrocław, No. 6 Rynek–No. 5 Kiełbaśnicza St. The back yard. The pillar-arch foundation of a Gothicsouth outbuilding. Photograph W. Wierzbicki


blok na dwie części. Był to budynek niepodpiwniczony, którego reliktem zachowanym na poziomie obecnych piwnic oficyny południowej są kamienne filary fundamentowez nasadami ceglanych łęków (ryc. 13). Dwa takie filary odkryto w wykopach na dziedziń-cu. Z każdego wyrastały po dwie nasady ceglanych łęków fundamentowych odchodzące i na wschód i na zachód, co wskazuje że w momencie budowy oficyny istniał zamiarprzedłużenia jej na zachód, poza lokacyjną granicę środkową bloku. Od jednego z jej filarów odchodził też łęk zwrócony w stronę kloaki, na którym, na poziomie przyziemia,ustawiona był ściana działowa. Wiemy, że na zachód od środkowej granicy bloku stała w XIII w. ziemianka lub półziemianka, której to obecność – być może – spowodowała opóźnienie w budowie zachodniego segmentu oficyny południowej. Wybudowano gow końcu jako dwudzielny, niepodpiwniczony, rozciągający się aż do tylnej ściany kamie-nicy przy Kiełbaśniczej 5.

Z murów i oficyn usytuowanych przy północnej granicy działki, jako trzeci po kuch-ni z wędzarnią i okalającej je przybudówki, stanął graniczny mur kurtynowy, wzniesiony na fundamencie filarowo-łękowym, z inicjatywy właścicieli sąsiedniej posesji – Rynek 5/Kiełbaśnicza 6. Następnie, jako czwarty, postawiono budynek rozciągający się od środko-wej granicy z okresu lokacji na zachód. Odkryto relikt jego ławy fundamentowej, stopę wykonaną z eratyków i szczątkowo zachowaną, wyższą część ceglaną. Północne zakończe-nie fundamentu ściany wschodniej zostało zazębione z filarem fundamentu arkadowego,wcześniej zbudowanej ściany na północnej granicy działek Rynek 6/Kiełbaśnicza 5. Jest prawdopodobne, że budynek od strony zachodniej nie dochodził do skrzydła tylnego ka-mienicy przy Kiełbaśniczej 5. Kolejnym, piątym już obiektem murowanym po północ-nej stronie posesji była oficyna odchodząca od budynku czwartego na wschód. Sięgałaona aż do kuchni z wędzarnią, obudowanej wcześniej przybudówką mieszczącą schody do piwnicy kamienicy Rynek 6.

Cezura, którą stanowiła lokacyjna granica, dzieląca pasma działek zwróconych fron-tem do Rynku i ul. Kiełbaśniczej, widoczna w ukształtowaniu oficyn z okresu od połowyXIV w. do ostatniej tercji XV w., ostatecznie zanikła dopiero u schyłku średniowiecza, kiedy to, po obu stronach posesji, powstały długie i jednorodne budynki oficynowe,rozciągające się przez całą długość podwórza. Nie znaczy to, że aż do ostatnich lat XV w. obowiązywała granica z czasów lokacji, lecz że budynki ukształtowane w XIV w. stano-wiły swoisty negatyw zabudowy i obiektów z XIII w., wznoszonych wtedy, kiedy granica środkowa stanowiła jeszcze realną przeszkodę.

Analiza stratygrafii nawarstwień kulturowych na dziedzińcu wskazuje, że likwidacjaistniejącego tu rynsztoku nastąpiła w czasie zbliżonym do inwestycji budowlanych mają-cych na celu przebudowę istniejących już kamienic z XIII w. do postaci określonej przez nas jako gotycka. Niemal całą powierzchnię dziedzińca – od 6,80 do 41,60 mb – i war-stwy powstałe w etapie poprzednim, przykrywała j.s. 17/d – ciemnobrunatna, jedno-rodna próchnica, miejscami o drażniącym zapachu, miąższości 10–35 cm. Określono ją jako tłustą, intensywnie nasyconą drewnem w postaci fragmentów belek i bierwion oraz mniejszych, zbutwiałych drzazg. W układzie drewna, z pozoru bezładnym, można dopa-trzeć się elementów leżących prostopadle bądź równolegle do osi dziedzińca. Wiążemy je


Ryc

. 14.

Wro

cław

, Ryn

ek 6

– K

iełb

aśni

cza

5. D

rew

nian

y po

mos

t dzie

dziń

ca w

XIV

w. 1

– X

III w

., 2

– 2.

poł

. XIV

w.,

3 –

1.–2

. ter

cja

XV

w.,

4 –

3. te

rcja

XV

w. –

1.

ćw

ierć

XV

I w.,

5 –

rene

sans

, 6 –

bar

ok, 7

– X

IX i

XX

w.,

8 –

kam

ień,

9 –

pró

chni

ca, 1

0 –

drew

no. R

ys. N

. Len

kow,

W. W

ierz

bick

iFi

g. 1

4. W

rocł

aw, N

o. 6

Ryn

ek–N

o. 5

Kie

łbaś

nicz

a St

. Woo

den

wal

kway

in t

he b

ack

yard

dur

ing

the

14th

cen

tury

, 1 –

the

13th

cen

tury

; 2 –

the

2nd

hal

f of t

he

14th

cen

tury

; 3 –

the

1st –

2nd t

hird

of

the

15th

cen

tury

;4 –

the

3rd

par

t of

the

15th

cen

tury

– t

he 1

st qu

arte

r of

the

16th

cen

tury

; 5 –

Ren

aiss

ance

; 6 –

Bar

oque

; 7

– th

e 19

th a

nd th

e 20

th c

entu

ry; 8

– st

one;

9 –

hum

us; 1

0 –

woo

d. D

raw

ing

N. L

enko

w, W

. Wie

rzbi

cki.


z pomostem wyłożonym na dziedzińcu po wyłączeniu rynsztoka z użytkowania (ryc. 14). Przykrycie pomostem dawnej granicy między działkami „lokacyjnymi” jest argumentem świadczącym o tym, że w tym czasie przemiany własnościowe i stabilizacja obecnej formy parceli była już faktem.

Pomost nad nieczynnym rynsztokiem nie zapobiegł zapadaniu się jego wypełniska. Niezbędne było więc wyrównywanie powierzchni dziedzińca kolejnymi nasypami. Skła-dały się na nie piasek, różne postaci gliny, gruz rozbiórkowy i resztki niezużytych mate-riałów budowlanych. Przyrost poziomu dziedzińca w tej fazie możemy w dalszym ciągu określać jako intensywny. Miąższość zachowanych nawarstwień jest zróżnicowana i waha się w granicach 0,90–1,90 m. Poziomy użytkowe domów gotyckich świadczą o tym, iż warstwy te sięgały dzisiejszej wysokości gruntu. Ich górne partie zostały jednak w znacz-nym stopniu zniszczone w XIX i XX w. Nawierzchnię dziedzińca tworzyły więc wysypy-wane cyklicznie piasek, popiół, miał ceglany bądź drobny gruz (j.s. 16d, 37d, 38d, 39d). U schyłku tej fazy założono bruk kamienny, po którym zachowała się warstwa piasku (j.s. 9d) o miąższości do 28 cm, o stropie zaburzonym przy odzysku otoczaków. Nieznacz-ne fragmenty bruku (j.s. 8cd) przetrwały na 9. metrze bieżącym podwórza. Charakter nawarstwień dziedzińca odbiega od typowego dla innych działek na wrocławskim Sta-rym Mieście. Ich cechą jest względna czystość, brak warstw intensywnie organicznych, nawozu zwierzęcego i błota. Obecność murowanej kloaki pozwoliła uniknąć budowy krótkotrwałych założeń sanitarnych, zajmujących powierzchnię podwórza i determinu-jących jego charakter.

V. WNIOSKI

Przeprowadzone wykopaliska pozwoliły poszerzyć zakres dotychczasowej wiedzy o hi-storii terenu obecnej parceli Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5. Dały też podstawy do wyciągnię-cia kilku istotnych wniosków.

• Pierwotne parcele, wydzielone przy wytyczaniu regularnego planu miasta, ozna-czone były rowami i płotami. Stronę przyrynkową i stronę ulicy Kiełbaśniczej oddzielał drewniany płot. Dłuższe granice działek, przebiegające wzdłuż osi EW, oznaczone były rowem.

• Najstarszą zabudowę mieszkalną wzniesiono w 1. połowie XIII w. z drewna. Przy krawędzi placu targowego powstał wówczas dom mieszczański o konstrukcji szkieleto-wej, częściowo zagłębiony w podłoże, zaopatrzony w gliniany piec kopulasty. Ślady gruzu szachulcowego w innych miejscach działki, a także wyniki badań na innych parcelach w ścisłym centrum miasta pozwalają stwierdzić, że dom należał do obiektów wyzna-czających najstarszą, drewnianą zabudowę mieszczańskiego Wrocławia. Funkcjonowanie przebadanego budynku przerwane zostało przez pożar.

• Rozpoznanej wcześniej, najstarszej zabudowie murowanej, zarówno przy krawędzi Rynku, jak i przy ulicy Kiełbaśniczej, towarzyszył kompleks nawarstwień kulturowych związanych z jej funkcjonowaniem. Potwierdzono ślady wędzarni na zapleczu domów przyrynkowych, odpływ zużytej wody rynsztokiem do ulicy Kiełbaśniczej i sekwencję warstw użytkowych, powstałych po pożarze, sprzątaniu terenu i akcjach budowlanych.


• Przebudowa kamienic do fazy gotyckiej oznaczała stabilizację działki w jej obecnych granicach. Zwiększono znacznie kubaturę domów, dostosowano się do nowego, wyższego poziomu gruntu i zbudowano oficyny poszerzające funkcję zabudowy oraz zmieniającecharakter dziedzińca. Zlikwidowano rynsztok i ułożono drewnianą nawierzchnię. Jedno-cześnie zadbano o stan sanitarny działki budując murowaną kloakę. Skład zachowanych nawarstwień dziedzińca także świadczy o dobrym poziomie czystości działki, wyróżniając ją tym samym od innych, znanych nam z wcześniejszych badań.

LITERATURA

Bresch J., Buśko C., Lasota C. 2001. Zachodnia pierzeja Rynku, (w:) C. Buśko (red.), Rynek wrocławski w świetle badań archeologicznych, cz. 1, Wratislavia Antiqua, t. 3, Wrocław: Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego Wrocław, s. 15–72.

Chorowska M. 1994. Średniowieczna kamienica mieszczańska we Wrocławiu, Wrocław: Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej.

Chorowska M., Konczewski P., Lasota C., Piekalski J., Wierzbicki W. 2009. Badania archeologiczno-ar-chitektoniczne działek Rynek 6 – Kiełbaśnicza 5 we Wrocławiu, archiwum Dolnośląskiego Wojewódz-kiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu (maszynopis).

Chorowska M., Lasota C. 2010. O zabudowie murowanej w pierzejach Rynku i ulic, (w:) J. Piekalski, K. Wachowski (red.), Ulice średniowiecznego Wrocławia, Wratislavia Antiqua, t. 11, Wrocław: Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 159–177.

Chorowska M., Lasota C., Rozpędowski J. 1994. Blok zachodni Rynku wrocławskiego w okresie średniowiecza, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. 39 (4), s. 285–306.

Chorowska M., Lasota C., Rozpędowski J. 1995. Układ przestrzenny kamienicy Rynek 6 we Wrocławiu w XIII-XIX w., (w:) Architektura Wrocławia, t. 1. Dom, Wrocław: Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, s. 139–162.

Czerner O. 1976. Rynek wrocławski, Wrocław: Arkady.Goerlitz T. 1938. Der Breslauer Ring. Eine geschichtliche Betrachtung, Breslau: Hirt.Goliński M. 1997. Socjotopografia późnośredniowiecznego Wrocławia, Wrocław: Wydawnictwo Uniwer-

sytetu Wrocławskiego.Kozaczewski T. 1995. Murowane domy z XIII wieku we Wrocławiu, (w:) Architektura Wrocławia, t. 1.

Dom, Wrocław: Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, s. 9–50.Markgraf H. 1894. Der Breslauer Ring und seine Bedeutung für die Stadt, Breslau: Verlag von E. Mor-

genstern. Markgraf, H. 1896, Die Straßen Breslaus nach ihrer Geschichte und ihren Namen, Breslau: Verlag von E.

Morgenstern. Piekalski J. 2000. Centrum średniowiecznego miasta jako problem badawczy archeologa, (w:) J. Piekalski,

K. Wachowski (red.), Centrum średniowiecznego miasta. Wrocław a Europa Środkowa, Wratislavia Antiqua, t. 2, Wrocław: Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 11–19.

Piekalski J. 2004. Wczesne domy mieszczan w Europie Środkowej. Geneza – funkcja – forma, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Pudełko J. 1964. Próba pomiarowej metody badania planów niektórych miast średniowiecznych w opar-ciu o zagadnienie działki, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. 9 (1), s. 3–26.

Rzeźnik P. 1998. Przemiany wytwórczości garncarskiej średniowiecznego Wrocławia w czasie wielkiej reformy miejskiej, (w:) K. Wachowski (red.), Kultura średniowiecznego Śląska i Czech. „Rewolucja XIII” wieku, Wrocław, s. 121–153.

Świechowski Z. 1955. Architektura na Śląsku do połowy XIII w., Warszawa: Budownictwo i Architektura.


NO. 6 RYNEK – NO. 5 KIEŁBAŚNICZA ST. IN WROCŁAW. AN ELITE TOWN PLOT DURING THE 13TH–14TH CENTURY:

EVOLUTION OF ITS BUILT ENVIRONMENT AND INFRASTRUCTURE

Summary I. Introduction During the late medieval period, the area to the west of the main Market Square (Rynek) and

Kiełbaśnicza St. (former Herrenstrasse) in Wrocław was a district settled by members of the town’s patriciate. The privileged character of this quarter is reflected in written and architectural evidence. Thebuilt environment of the plot under study (No. 6 Rynek and No. 5 Kiełbaśnicza St), as well as the area of the main Market Square and Kiełbaśnicza St. were investigated in the past. The fieldwork, which wascarried out in 2007–2008, in conjunction with the extensive restoration of buildings in the plot, helped revise and augment the earlier findings and also recorded the full stratigraphical sequence in the backyard. A trial reconstruction was made of the evolution of the plot and its changing outlook through to a time when development achieved a greater stability during the late medieval period. Small finds fromthe investigation were used to determine the chronology of the stratigraphical sequence.

II. Stage one – timber buildings The boundaries of the investigated plot differ from those recorded on the reconstructed map of the

chartered town. At the same time, archaeological excavation of the back yard area exposed material re-mains of the boundaries of the original plots laid out in the first half of the 13th century i.e., the remains of a fence at the upper and the bottom end of the plot (bordering on the Market Square and Kiełbaśnicza St. respectively) and, at right angles, a ditch running east-west down the length of the plot. The sameditch, which drained the property, was later turned into a gutter lined with timber.

The main feature from this stage is the remains of a house identified in the north-eastern corner ofthe modern day plot, bordering on the Market Square (Rynek). This was a timber-framed building withan area of at least 5.5×4.8 m and an interior dug into the ground down to c. 1.25 m. It was evidenced by a charred base log of the back wall and the stratigraphy of its interior, complete with the remains of a domed clay oven. This level was buried by a burnt layer containing charcoal and scorched clay.

Other than the dwelling at the upper end of the plot, the poorly preserved remains of at least two pit houses, (or possibly, they were the cellars of timber-framed buildings), and a number of obscure cut features were identified. The cultural deposit formed at this time had a thickness of 80–100 cm. Thestage with timber buildings was dated to the first half of the 13th century.

III. Stage two – the first brick houses It is generally accepted that buildings with brickwork laid in distinctive double-stretcher courses are

the oldest brick houses of medieval Wrocław. They are dated broadly to the 13th century. Three buildingsof this description were identified in the investigated plot. They were built on plots dating back to thetime of the original division, which in a later period were merged to form the plot – No. 6 Rynek – as it is today.

At the eastern, upper end of the plot bordering on the Market Square, two single bay semi-sunken houses were built during the 13th century. Later in that same century, a second bay was added at the back. There is evidence from earlier research that these buildings had three storeys. Entrances were fromthe Market Square and from the yard at the back. Access to the upper storeys was from a staircase outside the building. In addition, during this stage, a brick house with a ground plan of an elongated rectangle was built at the other end of the plot, aligned along its shorter side with Kiełbaśnicza St.

The rapidly rising ground level in the streets and the yard caused the entrances on the ground floorto become progressively lower in comparison to the level in the street. To solve this problem the frontage was given a brick perron, which encroached on the Market Square for almost 5 m. In time, the ground floor took on the nature of a basement.


The uses of the area behind the house are illustrated by archaeological features identified in the backyard. These include a gutter, aligned east-west with the main axis of the plot, and developed by deepen-ing the former boundary ditch and lining it with timber. Behind the house fronting onto the Market Square, there were also the remains of a smokehouse – a brick and clay structure consisting of a pit and a roof resting on timber uprights. Finally, there was a rich stratified deposit that formed as the yard wasbeing used.

The tight dating of the earliest brick houses is open to discussion. We know that the first buildingwas built not later than c. the mid–13th century. The form and building methods presumably continuedin use into the first half of the 14th century. The decline of their function is marked by building projectsaimed at expanding the buildings and giving them a new, Gothic form.

IV. Stage three – Gothic houses The period from c. the mid-14th century until the final third of the 15th century marked the next

generation of development in the plot. The buildings were constructed starting from a level very muchlike the one today, approximately 2.7 m above the level of the original humus. The Gothic houses – No.6 Rynek and No. 5 Kiełbaśnicza St. – and their ancillary buildings – were erected on a property that was formed by two merged neighbouring plots from the original parcellation.

No. 6 had three wings and was a single storey structure with a cellar, a thatched roof and lacked a passage to the yard at the back. It was given its form by raising the walls of the two houses from the 13th century. The entrance to the ground floor was directly from the street level and the upper storeyswere connected by stairs, placed in different locations inside the house. Outbuildings with a kitchen andsmokehouse were added at the back walls and a brick-lined cesspit was built. In time, both sides of the yard along their entire length were lined with outbuildings.

The gutter in the back yard was abandoned and the surface was paved over by laying a woodenwalkway.

V. Conclusions The archaeological excavation has improved our understanding of the history of the modern plot

No. 6 Rynek – No. 5 Kiełbaśnicza St. and furnished data useful for formulating a number of important conclusions.

• the original town plot, from the period of planning the regular layout of the town, had bound-ary ditches and fences. The upper and bottom end had a fence dividing it from the Market Square andKiełbaśnicza St. respectively. Its longer sides, aligned east-west, were marked by boundary ditches.

• the oldest houses, dated to the first half of the 13th century, were of timber. The town house builtat the upper end of the plot was of a framework structure, partly dug into the ground, and provided with a domed clay oven. Rubble from the timber framing identified elsewhere in the plot and evidence frominvestigations undertaken in other plots in the town centre, helped to interpret the house as an element of the oldest timber built environment of urban Wrocław. It ceased to function after a fire.

• the oldest brick buildings identified during earlier research, both in the Market Square and inKiełbaśnicza St., were associated with a stratigraphical sequence formed during their use. They con-firmed the presence of a smokehouse in the back yard of the houses standing in the square, the disposalof wastewater down a gutter to Kiełbaśnicza St. and a sequence of levels documenting the fire, cleaningwork and new building projects.

• When the houses were redesigned in a Gothic style, the plot achieved stability within the bounda-ries it has today. The buildings were more substantial, adjusted to a new, higher street level. They wereprovided with outbuildings and the nature of their back yard had changed. The gutter was filled in andpaved with a wooden walkway. Sanitation was improved by installing a brick-lined cesspit. The com-position of the deposit in the yard attests to a higher level of cleanliness that in other plots known from earlier research.


Małgorzata Chorowska Instytut Historii Architektury, Sztuki i Techniki

Politechniki Wrocławskiej ul. B. Prusa 53/55 bud. E–5, 50-317 Wrocław

[email protected]

Paweł Konczewski Trzebnica

[email protected]

Czesław Lasota ul. Drohobycka 21/4, 54-620 Wrocław

Jerzy Piekalski Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego

ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław [email protected]

Rynek 6 - Kielbasnicza 5 we Wroclawiu

Documents

Transcript of Rynek 6 - Kielbasnicza 5 we Wroclawiu