Onye Nkuzi: ODOZIAKU ONYEMUCHE - ASUSU IGBO

BUBENDORFF MEMORIAL GRAMMAR SCHOOL, ADAZI-NNUKWU

BMGS …. Greatness Through Hardwork

Onye Nkuzi: ODOZIAKU ONYEMUCHE

ASUSU IGBO

SS1

IHE OMUME, TAAM NKE ATO (3rd TERM SCHEEME OF WORK)

2. Olu ndi na Igbo izugbe

b. Agumagu “Achoba isi ochu”

ch. Oruaka di iche iche eji mara ndi Igbo

3. Uru Igbo izugbe na olu mba bara

b. Agumagu

ch. Uru oruaka bara

4. Ahuike ndi ntorobia; oria mminwu

b. Agumagu

ch. Mkpa o di ikwalite oruaka

5. Akara edemede na atumatu okwu igbo

6. Ezinulo nke onye

b. Oru diiri onye obula n’ezinulo

7. Edemede na udi ya di iche iche

b. Agumagu

ch. Agumagu (dirigawa)

8. Agumagu akwukwo akuko

9. Agumagu (dirigawa)

10. Agumagu (dirigawazie)



IZUUKA NKE ABUO

OLUNDI NA IGBO IZUGBE

Olu ndi bu etu ndi obodo di iche iche nwere otu asusu si edebe olu asu asusu ahu.

Omumatu olundi ufodu a na-akpo aha di iche iche n’obodo di iche iche:

Aha Bekee Aha igbo di iche iche

1. One Otu,ofu,nge,nnaa,oli

2. Groundnut Opapa, ahuekere, okpukpa,

asuboko

3. Body Ahu, alu,ashu

4. Year Afo, aro, alo, awho

5. House Ulo, uno, unyo, uyo

Igbo izugbe bu asusu Igbo e kwekoritara ka o buru asus jikotara Igbo nile onu

n’agbanyeghi ebe onye siri puta.

Igbo izugbe bu olu igbo e sitere n’olu di iche iche enwere n’asusu igbo wee mebe nke a

turu anya na nwafo igbo obula ga aghota, gutawnwuo ma detakwa ya na agbanyeghi

akuku ala igbo o sitere na ya.

Omumatu olundi na igbo izugbe

Olundi Igbo izugbe

a) mmili Mmiri

b) Olili Oriri

c) O buru O buru

d) Lie Rie

e) Eru Elu

f) Ani Ala

g) Nee Lee

h) Ogonogo Ogologo

i) Ekene Ekele

j) Inu nwanyi Ilu nwanyi

k) Ejena Ejela

l) Afifia Ahihia

m) Afa Aha

n) Fa Ha

o) Ife Ihe

p) Efi Ehi

q) Ifunanya Ihunanya

r) Afufu Ahuhu



s) Aru Ahu

t) Iru Ihu

u) Rapu Hapu

v) Aruru Ahuhu

w) Oru Ohu

x) aro Afo

Ndiche olundi na igbo izugbe

Olu mba Igbo izugbe

I. O bu nani otu mpaghara ala igbo na-asu ya Ana ask ya na-ede dum

n’ala igbo

II. Ejighi ya akuzi ihe n’uloakwukwo Eji ya akuzi ihe n’ulo

akwukwo

III. Ejighi ya ede akwukwo maobu edemede

obula

O bu ya ka eji ede

edemede ndi ozo

IV. Naani ndi nwe ya na-aghota ya n’ozuzu oke.

Ide ya adighi mfe.

O bu olu onye Igbo obula

na-aghota. Ide ya di mfe

V. Onwegasiri ndi nwe ha. O bughi onye obula

ga-enwe ike isu na igu ya maobu dee ya

Onweghi ndi nwe ya

Ndiiche di n’olu ndi na ibe ya

Onicha Owere

• Afia Ahia

• Efi Ehi

• Efifie Ehihie

• Afufu Ahuhu

• Ulo Uyo

• A maro m A maghi m

• O bu gini Owu nini ?

• Kedu otu i mere Bia ngaa

• Bia ebe a



Njirimara Igbo Izugbe

1. O bu olu ala Igbo dum na-asu ma na aghotakwa

2. O bu olu e sitere n ‘olumba mebe

3. O bu ya ka e ji akuzi ihe n’ulo akwukwo

4. E nwere usoro a na-agbaso n’igu nakwa ide ya

5. O na-agbanwokwa agbanwo site n’iwepu okwu ochie tinye nke ohuru

6. O bu ya ka e ji mara ndi Igbo

7. O bu ya jikotara Igbo nile onu

Njirimara Olundi

1. O bu olu mba di iche iche n’ala igbo nwere

2. O bu na ya ka e si mebe igbo izugbe

3. O zughi igbo nile onu

4. Ejighi ya akuzi ihe n’ulo akwukwo

5. O bughi olu mba nile ka enwere igbo izugbe ya

6. Olumba enweghi oghere ito eto nke o ji agbanwo agbanwe

7. Olundi baara mba nwe ya uru n’ihi na o na-akowaputacha omenala ha

8. O nweghi olundi ka ibe ya mma

Uru olundi baara igbo izugbe

1. O bu site na olundi di iche iche ka e ji mebe igbo izugbe

2. E wepu olundi, igbo izugbe agaghi adi



IZUUKA NKE ATO

ORUAKA

Akaoru bu ihe mmadu na-eme na ndu maobu ejiri mara ya nke a na-esite na ya enwete

nri ubochi ha. Ndi igbo kwenyere n’ aka aja aja na-ebute onu mmanu mmanu., ozokwa

na ngana kpuchie ute, aguu ekpughee ya. O bu ya ka ha ji agba mbo inwe ihe onye na-

eme e ji mara ya.

Ndi igbo dika ndi eji igba mbo mara nwere udidi oruaka di iche iche ha na-aru nke

gunyere:

1. Izu ahia/itu mgbere

2. Ikpu uzu

3. Ikpu ite

4. Ikwa akwa

5. Ikwo ugboala

6. Imezi ugboala

7. Ikwa nka/kapinta

8. Ikpu isi/ike isi/idozi isi

9. Iji ime/ibe ugwu

10. Ime dibia

11. Iru ulo

12. Ikwe ekwe

13. Ikpa nkata

14. Iku azu

15. Ikpa ihe okpukpa

16. Iru oru ugbo

17. Izu umu anumanu bi n’ulo

Oru ugbo

Eji oru ugbo mara ndi igbo. Ha na akoputa ji, akpu, ede, oka, osikapa, egwusi, akwukwo

nri, dgz.

Iku azu

Akaoru ozo eji mara ndi igbo bu iku azu. Ndi ma-aku azu n’ala igbo bu ndi bi n’akuku

mmiri. Ha na-eji ukpo, ogbu na ugbo wee na-aku azu.

Ikpa umu anumanu

Izu ewu, okuko, ezi, nkita na umu anumanu ndi ozo bukwa akaoru ozo ejiri mara ndi

igbo. Ha na-akpa umu anu ndia dika nri, onye nche, nnonyere na iji nweta ego.



Ite mmanya

Ite mmanya sokwa n’oruaka ndi igbo. Osisi a na-ete were enwete mmanya bu ngwo na

nkwu. Ya mere e ji akpo mmanya enwetere na ha “mmanya ngwo” na “mmanya nkwu”.

Ebe esi enwete mmanya nkwu elu n’ala igbo bu Enugwu Ezike, ebe esi enwete manya

ngwo ke oma bu Oba na Ugwu Oba. Mmanya ndi a na-ene ndi na-ete ha ego n’uju.

Ichu nta

Ichu nta bukwa akaoru eji mara ndi igbo. Ndi ji ya mere akaoru na-ano n’ime ohia mgbe

obula na-ede anu ha ga-egbu. Ihe e ji achu nta bu mma, uta, egbe, nkita, dgz.

Azumahia

Akaoru ejiri mara ndi igbo bu izu ahia. O bu azumahia ka e jiri mara obodo dika Onicha,

dgz.

Ime dibia/igba afa

Ime dibia sokwa n’akaoru eji mara ndi igbo. Ndi dibia na-agba afa, na-achu aja ma na-

enyekwa ndi oria ogwu.

Oruaka Obodo na-aru ya

1. Oru ugbo Anam, Ogbaru, Abakaleke, Afoikpo,

Ohaozara, Aguleri,

2. Iku azu Asaba, Ogbaru, Anam, Aguleri

3. Ikpa umu anumanu Abakaleke na Ohaozara

4. Azumahia Onicha, Nnewi, Oka, Abia, Owerri na

Arochukwu

5. Ite nkwu Eziagu, Udi, Oba, Ugwuoba, Enugwu

Ezike

6. Ichu nta Achalla

7. Igbu ichi Umunachi

8. Ikpu uzu Oka, Izza

Uru Oruaka Bara

1. Oruaka na-enye ego

2. O na-ebeleta ime mpu n’obodo

3. O na-akwalite omenali ndi

4. O na-eme ka mmadu nwee ugwu

5. O na-akwalite mmekorita mmadu na ibe ya



IZUUKA NKE ANO

OGUGU NA AGHOTAAZAA

NDI NTOROBIA

Ndi ntorobia bu umunwoke na umunwanyi di n’agbata afo iri abuo wee gaa n’agbata

afo iri abuo na otu.

Ha bu ndi no n’agbata umuaka na ndi okenye. Ha abughi umuaka nke ha ji abu okenye.

Ha bu ndi malitere ibi ndu ohuru na ejighi ihe kporo ihe.

Otutu n’ime ha ka ndu ha na-ejuputa n’akparamagwa ojoo di iche iche nke ha na-amuta

n’aka onwe ha. Otutu n’ime ha anaghi enwe echiche maka echi, naani ihe ha maara bu

‘ihe chi fotere ya foro, ogbasaghi ha’.

Mgbanwe A Na-Ahu N’etiti Ndi Ntorobia

Ufodu mgbanwe ha na-enwe n’ahu ha na-eme ha a noro n’ihere.

Mgbanwe n’ ahu umunwoke

a) Ha na-agba afo onu

b) Ha na-agba aji na abu

c) Ha na-agba aji n’ obi ha

d) Aji na-ejuputa n’gburugburu ahu ha niile tinyere n’ ihe ha jiri buru nwoke

e) Olu ha na-ada oke uda mgbe ha na-ekwu okwu

f) Okpukpa ha na-esikwa Nnukwu ike. Ufodu na-achiputa ukwu ogologo ma

gbakwaa dimkpa.

Mgbanwe n ‘ ahu umunwanyi

i) Ha na-etopu ihe eji mmadu eme

ii) Ha na-akpu ara

iii) Oge a bu oge ha ji ebido ahu nso ha

iv) Ha na-agbakwa aji n’ abu ya n’ ihe ha jiri buru nwanyi

v) N’ oge di out a, ahu ha na-aputa nke oma iji gosi na ha etoruola ihe eji mmadu

eme.



Agwa ojoo e nwere ike ihu mgbe ndi mmadu na-etolite gunyere.

1. Nnupu isi

2. Inu ogu

3. Emweghi ndidi

4. Igba akwuna

5. Ise igbo

6. Mpu ule, dgz

AHUIKE NDI NTOROBIA

Ahuike bu mgbe mmadu na-enweghi nria nria maobu ntupo na ihe mgbakasi ahu na ahu

ya nakwa na ndu ya. Ahuike ndi ntorobia bu gbe umuaka na-eto eto nwere mgbasi ike

na ahu ma zuo oke na mmadu. O di otutu uru ndi ntorobia na-erite ma ha nwee ahuike.

Onye nwere ahuike na-enwe anuri, o na-agbo mbo onwe ya site n’ije akwukwo maobu

oru ndi ozo. Otutu oria nwere ike imetuta ndi ntorobia gunyere ndia:

(a) Oria mminwu

(b) Gonoria

(c) Ochananya

(d) Iba ojii

(e) Ukwaranta

(f) Iba

(g) Oria akpukpa

(h) Ihe mgbu nwanyi no n’ nso

(i) Anya mgbu

ORIA MMINWU

Oria mminwu maobu oria obirinajaocha bu ajo oria nke a na-ebutekari site na mmetuta

obara. O bu site na mmeko n’uzo di iche iche. nje a kporo HIV na bekee na-abanye

n’ahu onye enweghi oria a site n’ahu onye nwere ya ma obara ha nwee mmekorita. O

na-abanye n’obara ya na miri ahu mmadu ma gbuo ihe na echekwa ahu. Onye ahu ewee

daa n’oria mminwu maobu obilinajocha. A choputara oria na afo 1981 na mba America

ebe onye mbu nwetere ya sitere Uganda n’afo 1982.

Uzo di iche iche esi ebute oria mminwu

A. Mekorita nwoke na nwanyi

B. Itinye obara onye na-aria oria a n’ ahu onye ebughi ya n’uloogwu

C. Iji ihe nwanyi onye bu oria mminwu ji muo nwa were muo onye ozo na-ebughi

ya

D. Iji otu ihe ikpu isi kpuo otutu mmadu isi

E. Iji otutu ntutu gbaa ogwu.



IZUUKA NKE ISE

USORO ODIDE AKARA EDEMEDE

Akara deemed bu umu irighiri akara a na-etinye mgbe a na-ede edemede maobu a na-

etinye n’ihe edemede iji mee ka ihe ahu nwee nghota zuru oke ma dikwa uto ogugu.

Nkenuudi akara edemede

1. akara kpom ( . ) fullstop

2. kpom kpom ( : ) colon

3. kpom rikom( ; ) semicolon

4. rikom ( , ) comma

5. rikom elu ( ‘ ) apostrophe

6. akara ngwu ( “ “ ) quotation mark

7. akara mkpu ( ! ) exclamatrion mark

8. akara ajuju ( ? ) question mark

9. akara mkpuchi ( ( ) ) bracket

10. akara uhie ( - ) hyphen

11. akara udaolu ( / \ - ) tone mark

12. akara nkwubiri ( … ) elipses

13. akara mmagha

1. Akara kpom ( . ) fullstop

kpom bu akara a na-etinye n’edemede nke na-egosi nkwusi n’ahiriokwu.ima atu,

a. puo .

b. o na-eri nri .

c. aha m bu Ekele .

2. Rikom ( , ) comma

o bu akara edemede na-egosi na okwu akwusibeghi. O na-adi ebe enwere ntakiri

nkukume n’ahiriokwu. Ima atu,

a. nne m gara ahia zuta ose, nnu, ede, osikapa, na unere

3. Rikom elu ( ‘ ) apostrophe

nke a bu akara edemede a na-etinye n’ahiriokwu were mbuzo maobu ebe udaume

na-esote udaume ibe ya. Ima atu,



a. Mmiri di n’ime ite

b. akwukwo di n’ elu oche.

4. Akara ajuju ( ? ) question mark

nke a bu akara a na-etinye n’ ajuju obula. Ima atu,

a. alee ebe igala ?

b. afo Ole ka I di ?

c. kedu aha gi ?

ATUMATUOKWU

Atumatuokwu bu okwu nka di iche icge eji acho okwu na ederede mma.

Atumatuokwu di iche iche

1. mburu (metaphor)

2. myiri (simile)

3. nsinauda

4. mmemmadu

5. nkwusara

6. egbeokwu

7. ajuju nzaraonwe

8. ekwuecheozo

9. ilu

10. akparaokwu

11. asinilu

12. nhagideokwu

13. igbuduokwu

MBURU (metaphor)

Nke a bu atumatuokwu na-egosi n’ihe a na-ekwu maka ya buzi ihe ozo iji gosi ka

akparamagwa n’odide ha siri buru otu. Omumaatu;

a. nna m bu agu

b. oroma a bu shuga

c. Nneka bu anyanwu ututu

d. Adaugo bu ewu

e. Chibuzo bu edi



MYIRI (simile)

Nke a bu atumatuokwu eji egosiputa n’ihe di ka ihe ozo maobu n’ihe akporo aha na-

eme ka ihe ozo.

Omumatu

a. O piri onu ka ntu

b. Nweke na-alu oru ka agu

c. O ruru ogu ka agu

d. Nwoke a na-eji ka unyi



IZUUKA NKE ISII

EKWUMEKWU NKOWA BANYERE EZINAULO ONWE

Gini bu ezinaulo onwe ?

Ezinaulo onwe bu mmadu na ndi mutara ya bi n’otu ebe

Ezinaulo bu ewumewu nwere Nnukwu onodu na ndu ndi igbo. O bu ebe di, nwunye na

umuaka bi n’otu ngwuru. O bu na ezinaulo ka mmekorita mmadu n’ibe ya n’amalite.

Nwata obula bi n’ezinaulo kwesiri ka o mara aha onwe ya, aha nna ya, aha nne ya, aha

umunne ya, aha Nnukwu nna nna nakwa nke nne, aha nnukwu nne nna nakwa oruaka

nne na nna.

Oru diiri onye n’ ezinaulo

ORU NNA

1. Iru ulo ebe obibi

2. Iweta ego nri

3. Ikwu ugwo akwukwo

4. Iweta ego ulo ogwu

5. Inye umuaka ezigbo ndumodu

6. Ikuziri umuaka omenala

7. Idozi esemokwu obula putara n’ezinaulo

ORU NNE

A na-ahuta nne dika onye enyemaka n’ezinaulo. Oru nne n’ezinaulo gunyere :

1. Ilekota di ya, umuaka, ndi odibo na ndi ezinaulo ya anya nke oma

2. Isi nri ha ga-eri

3. Idebe ezinaulo ocha

4. Ikuziri umuaka etu e si aga ozi

5. Inye umuaka ndumodu

6. Ihu na umuaka na-adi ocha

7. I toro umuaka ezi ukpuru ha ga enomi



ORU UMUAKA

Umuaka nwere oru diiri ha n’ezinaulo dika ndia;

1. Ikwanyere ndi toro ha na ndi okenye ugwu na I na-asopuru ha

2. Ichu miri

3. Isu akwa

4. Ihicha ulo

5. Iza ulo

6. Isucha ahihia di na gburugburu ulo ha

7. Isi nri

8. Idobe iwu na omenala obodo ha

9. Ilekota nne na nna ha anya gbe ha kara nka.

Nrubere Onye N‘ Ezinaulo

Nrubere nna na nna

O bu ihe kwesiri ka umuaka na-emere nne na nna ihe ndia

a) Umuaka kwesiri irubere nne na nna ha isi

b) Isopuru ha

c) Ijere ha ozi

d) Ile ha nka

Nrubere umuaka n‘ ezinaulo

a) Nne na nna ga na-elekota umuaka ha anya nke oma

b) Ha agaghi emegbu ha tumadi ndi abughi umu ha kpomkwem

c) Nne na nna ga na-egosi ha ihunanya

d) Iwu ji ha i nyeju ha afo

e) Izurite ha n’ akwukwo



IZUUKA NKE ASAA

EDEMEDE

Gini bu edemede ?

Edemede bu ihe obula mmadu ji echiche ya were cheputa ma dee ya ede n’akwukwo

nke nwere nghota na echiche zuru oke.

Edemede di nnukwu mkpa n’ule niile n ‘Igbo. Nwata akwukwo obula amaghi etu esi

ede edemede nke oma ekwesighi inwe nchekwube o na-agafe n’ ule Igbo makana

edemede na-ebu nnukwu maaki.

Ihe edemede obula kwesiri inwe

i) Isiokwu

ii) Nkeji na nkeji

iii) Ezi nchoputa

iv) Aka nka

v) Akara edeede

vi) Ezi nghota

vii) Nka asusu

Udi edemede di iche iche

a. Edemede nkowa (descriptive essay)

b. Edemede akomako (narrative essay)

c. Edemede mkparitauka (dialogue)

d. Edemede nkowami (expository essay)

e. Edemede ilu (proverbial essay)

f. Edemede arumaruka (argumentative essay)

g. Edemede ekwumekwu (address/speech)

h. Edemede leta (letter writing)

Edeede nwekwara usoro esi ede ya dika usoro ato ndia

1. Mmalite (introduction)

2. Etiti (body of the essay)

3. Mmechi (closure)



IZUUKA NKE ASATO

EZUMIIKE OKARA TAAM

IZUUKA NKE ITEGHETE

NKOWA EDEMEDE NKE OBULA

A. Edemede ekwumekwu

Nke a bu edemede e ji edeputa okwu mmadu ga-agwa ogbako maobu ihe madu ga-ekwu

n’ebe e nwere ogbako. N’ ederede a, a na-enwe ekele mmalite na nke mmechi, aha ode

na ihe o bu. Ufodu isiokwu udi edemede a bu ndia;

1. Dika onyeisi uloakwukwo, deputa ihe I ga-agwa ohaneze ubochi ogbako jikotara

ndi nne na ndi nkuzi uloakwukwo gi

2. I bu sinio prefekti n’ulo akwukwo unu, deputa ihe I ga-agwa ndi madu ubochi

mmemme ulo akwukwo unu, i ji asi ndi guchara akwukwo n’ulo akwukwo aha

gaa nke oma

B. Edemede nruritauka

Nke a bu edemede na-egosi mgbagha di n‘etiti otu abuo. Na mbido nruritauka, a na-

ebu uzo kelee onye isi oche, ndi so na nruritauka ahu na oha na eze na-ege nti.

Omumaatu isiokwu edemede nruritauka gunyere

1. Ndi Nkuzi ka mkpa karia ndi dibia oyibo

2. Nne ka mkpa n’ezinaulo karia nna. Olee ebe ikwu?

3. Izu ahia ka mma karia oru ugbo. Dee ihe bu uche gi maobu ebe ikwu.

C. Edemede ilu

Edemede ilu na-abukari ikowa ilu a turu iji gosi ezi nghota di n’ilu ahu. E nwere ike i ji

otu akuko wee kowaa ilu mana o ka mma i ji akuko abuo maobu ato weee kowaa ilu ka

nghota di n’ilu ahu wee putachaa ihe nke oma. Nke a bu ilu enwere ike inye n’ule ka e

dee.

1. Anu nwere ndidi na-anu mmiri oma

2. Ire oma ka ejule ji aga n’ogwu

3. Awo anaghi agba oso ehihie n’efu

4. Ihe na-ato uto na-egbu egbu



D. Edemede leta

Enwere udi leta abuo, ha bu;

1. Leta nkeonye

2. Leta anamaachoihe/anamaachooru

Usoro a na-agbaso n’ide leta abuo a di iche iche. Otu e si amalite ha na otu e si emechi

ha abughi otu ihe. N’aka nke ozo, otu esi edewe onu na ekwuputa ihe ebu n’uche n’udi

leta abuo a abughi otu.

Leta Nkeonye

Nke a bu leta mmadu nwere ike i degara nna ya, nne ya, umunnne ya , na ndi ikwunaibe

ya. Ihe ndi di mkpa na leta Nkeonye gunyere ;

a. Adreesi odee

b. Ekele mmalite

c. Ahu leta

d. Mmechi

e. Adreesi n’obo leta

Leta Anamachoihe

O bu leta e ji acho ihe dika oru bekee maobu oru ngo. O nwere ihe ole na ole mere leta

anamachoihe ji di iche na leta nkeonye. Onye a-ede leta nkeonye ga-ama onye o na-

edegara ya ma o dighi mkpa na onye na-ede leta anamachoihe ga-amariri onye o na-

edegara ya. Leta anamachoihe na-enwe adreesi abuo; nke onye na ede ya na nke onye a

na-edegara leta ahu. Ha abuo na-adi n’akaekpe malite n’ahiri na-esote ahiri adreesi onye

na-ede leta kwusiri.

Onye Nkuzi: ODOZIAKU ONYEMUCHE - ASUSU IGBO

Documents

Transcript of Onye Nkuzi: ODOZIAKU ONYEMUCHE - ASUSU IGBO