Az ihOlcasSUIIYMAN

Rusqa

Natrk

Bu eser, son ytllarda Tiirk Diinyaslnda yetigmig

en biiyiik ve en miiessir yazarlanmudan OLCAS

SUIfVmAN'lndlr. Rusca asltnrn birincibaskrsrndan terciime edilerek sizlere sunul-muqtur. Bu eser Sovyetler Birli[inde biiyiikyankllan olmug bir eserdir. Vakflmtz yaklnzamana kadar yalntzca Sor,yetler Birlifi iqindeyetigmig Tiirk veya gayri Tiirk yazarlardansadece rejime ve Rus rrkqlhftna uEakhk yapan

yazarlart tanlyan Tiirk okuyuculan iqin bu eserinegretmekten biiyiik bir gurur duymaktadlr.Bilindifi gibi gerek Sor,yetler Birli[i gerekse

onun hinterlandlnda yagayan milyonlarca Tiirkaydrnr da sadece Tiirkiye'nin solcu yazarlannttantmtgttr. iki tarafta da biiyle bir insanhksuqlrnun komiinistler eliyle iglendifi qiiphesizdir.

ISBN :975 - 498 - 053 - 5

' Milli Yayrn No : 92 - 34 - Y - 147 - 93

Ashndan QevirenY

SEFEROGLU

Aa\wtu

TURI( DI}NYASI

ARA9TIRMAI,ARI

ISTANBT]L -

VAKFI

1992

Olcas Suleyman

AziYa

Rusca Ashndan Qeviren

Natrk SBFEROGLU

Hazrrlayanlar

Prof.Dr. Kamil Veli NerlmanopluProf.Dr. Fikret TfirkmenArag.Gor. Mustafa Oner

'ii

TO: ,k Dtinyasl Aragtlrmalarristanbul - 1992

n

r\II

il

Bu eserBakanlar Kurulu'nun 20.7.1980 tarih ve I / 1307 sayrlr

kararryla kamu yararrna hizmet verdigi kabul edilerekvergi rnuafiyeti tanrnmrg olan

TURK DUNYAS| ARA$T|RMALAR! VAKFT'nrn yayrnrdrr.

Her hakkr mahfuzdur.TURK DONyAst ARA9nRMALARt VAKFT'nIn

mr.isaadesi olmaksrzrn tamamen, ktsmen veya herhangi

bir de$igiklik yaprlarak iktibas edilemez.

Basktozytupa oFsET

HaberlegmeTURK DUNYASI ARA$TIRMALARI VAKFI

P.K.94 AKSARAY / |STANBUL

Tiirk Diinyast Aragltrmalan Vaklt Yaytnlart No: 93

Milli Yayrn Nu : 92 - 34 - Y - 147 - 93

ISBN:975-498-053-5

igiruoexil.en

SunugEser Hakkrnda

ieon oESTRNININ TABIHINE DA|H

Mavi G0ne9 (Hayvan Ctvrltrsr)lzyaslav Karyo|as1nda ..,...............

$ahin TUy0n0 Dtiktiig0nde................Gizli Miitercim ................

57

13

30333641

46

46505152545557

cizli TURKizrrllrn

Ktzmrg Kel M0dafaada ................Delikanhlar.Sekiz Fikirlililin BelastUydurma GemilerTmutorakan Duvarlan.....Goraz Kugu ............Svyatoslav'ln Riiyasr

I.BOLUM

$AH|NLER VE KAZLAR

Qar Dodon Ve Heredot

NAMUSLU 562

69

74

80

BerendeylerKovuylarKara K|obuklar .................Hristiyan Olmayanlar..PolovesKrpgak

TAR|H VE TARiHgiLER .............

Snvng vE BARrg

II. B6LUM

SUMERNAME ..................

Yanrlmak lmtiyazl$tipheler..... .'."'...."..i.....'.Dil ve 8i1im............Hint-Avrupa Dilciligi........Qadrr ve LouvreCetvel Hakknda60 Siiz

insan GrubuTabiat Grubu ..!.......i...........Tann Grubu

Krsa Neticeler ...........,.....Ses Bilgisi$ekil BilgisiHecenin Yeniden Kurulmas KanunuCetvele ilave ............Rebus (Bilmece) - Siimer Siizii Hakknda.............'.'.......Bagltk Hakkrnda Aglklama.....Kendi Adamlanmtz ve KiiPeklerSobakalspakalgguzlarTengrilikKase...............:.................Kurgantn YldtzlanAhntlar.......Krralt ve GiinegGiinegte Leke.............Kuyruklu GiinegTarih ve Eskilik .'..'."'..:.........'...

146147149150152156

168

177

183

185192200204211217220221225227230230233235239242249249251254255256259263267271

272275280

% r**; Ya?.c.

s>1<2,

anqtzt 2'2.'. * -TX 7

suNUs

Bu eser, sonyllarda Thrk

Dhnyaandayptigmig en bttyhkve en milessiryazarlanmtzdan

otcAsS0LEYMAN'mdtr.Fusca ashnnbirinci basksndanterciime edilereksizlere sunulmugtur.

Bu eser SovyetlerBirliginde bi)yiikyanklan olmug bireserdir. Vakftmrzyakn zamanakadar, yalntzca

Sovyetler Birlidiiginde yetigmig Ttrkveya gayri Tlirkyazarlardan sadecerejime ve Rus

ffirw&*h4Z wLfz;; 4n *,;.r# f.cit4. )h

ffi-ry'mL/,,-ffi:-?ffi'ffi*##ffi"q8-rpHffihffir3:H:*

rkgil$ma ugakhk yapan yazarlan tanyan Tilrk okuyuculan iginbu esei negretmehen bfiytk bir gurur duymaffiadtr! Bilindigi gibigerek Sovyetler Birli$i gerekse onun hinterlandtnda yagayan

milyonlarca Ttirk aydtn da sadece Thrkiye'nin solou yazarlannttailmgilr. iki taralta da bdyle bir insanhk sugunun komiinistleretiyle igtendi|i giiphesizdir.

Olcas Shleyman, gahuma yazmry oldugu mektubundan da

anlagilacalt gibi gergek bir Tilrk milliyetgisiilir ve Ttirk

rc-J*U:%-'k6'l 'a"4,-/ '- nzoo * k funt fuev,'h :t t- ft'L 4""'/ tatll '

,a/ "^

".ru.rL? r* I '+aLd/qk4- *-'i* r-aa 4 fu,rz-tJia / 7t-,'t-L t '4.Vu'l

"'1.o.{*2, I at- nqz*( / '4'-Ct r'.

q 'w-Z( tz " 7A't+'!ta't/ a*J

dilnyauntn zaman,

zemin ve kAftAr

bakmndanb6l(tnmtgltfiiinilnzdrrabtyladopdoludur. Buzdrapla her tilrlUtehlikeyigi5jiisleyerek bueserini yazmry veyigitge negretmigtir.

"Bin ve BirKelime" adtylakaleme aldQt yenieserini de bittijizaman

negredecegimizigimdiden

miljdelemeKenheyecan duyuyorum.

Biiyttk dostum,beraber kmzigerek dertlegti{imizaziz kardegimOlcas Siileyman'tdaha gok eseriyleanlamantz igins6zii ona

ilnkyorum.

Prcf.Dr.Tunn Yazgan

ry" &'"4o'n-,

Hakknda

Olcas Stileyman ve onun "Az I Ya" eseri

Sovyet donemi Kazakistan Tiirk edebiyattnda gok onemlibazr isimler, drinyada akisler brraktr. 6zellikle tabiat, tarih vedil konulan edebiyatta en gok iglenen konulai oldu. KazakistanT0rk edebiyatrnda Tahavi Ahtanov ve Olcas S0leyman , tarihive dili hem estetik yonden hem de bilimsel yonden ele alaneserler yazdilar, Ahtanov, bir roportajrndai "Edebiyat san'atdallanntn en gok akla dayanandtr. Bir bakma da tarihtirinsanh$m canh tatihi: Diyelim ki bir ulus oluguyor, bu ulusuntiim 6z yap (karakter) gizgileri edebiyata da yanamah. Ede-biyat bunlan ahyor, giiglendirip keskinlegtirerek tarihe btrak-yor. Halklar tarih boyunca siirekli degigti, degigiyor. Edebiyatolmasa bunlan kim bilebilirdi? Tarihte yer alan olaylann tilmozellikleri sitinip giderdi(...11 diyor.

Tarih konusunda Olcas Siileyman da farklr dtigUnme'mektedir. "Fizikginin Dllast" adlt eserincie gortiglerini goyleanlatmaktadrr: Tarihe tutkunum. Atalartmtn tarihinde tutanak-lara gegmemig, olumlu kokenler aramaktaytm; O kokenler ol-madan, insanlar arasr iligkiler kolay kolay agtklanamaz,(...)Giinrimrizde Kazak.gairi aragtrrmact bir bilim adaml olmakzorundadrr. En alrr ytikii kervantn son devesi tagtr, yoldadiigririilen btit0n ytikleri onun strttna koyarlar.

Her kugak, sanki dtinyantn son kugagrymrg gibi biiyiik birgiigle gahgmahdrr, Atalanmrzrn bilmedikleri ya da kabullene-medikleri gergeklerin sorumlululunu yi.iklenmemiz gerekir.Ytikleniyoruz da gereksiz goriinen bir takrm geylerle bu ytiz-den ulragryoruz zaten; Etriisk tarihini, Silrner Arkeolojisini in-celiyoruz.

Edebiyatr da bir bilim sayryorum. Yagamt inceleyen birbilim. Edebiyatgr hem tarihgi, hem toplum bilimci, ham psiko-log, hem dilci olmaftdtr. Bunlartn herbiri, tizerinde ayn apldurulmasr gereken, bilgi edinilmesi gereken bilim dallarrdrr2.

Alpny Knbir,ttlu Ka=uk Edebiynhnn Til.rkgeuizdeki {lg Temsilcisi,Altnilttt, Mrltiurnrcila.auott ue Siileymntou, Milliyct Sau.'at Dergisi 2 Tannnz197!t, s. fi0.Alpdy Krbaailt, rryut tntkile s. 32.

Eser

Si,ileyman'rn tarih ve dille ilgili gor0gleri bir san'atgrnrnmerakrndan daha ileridir. O, yrllarrnr vererek bir konuyu ince-leyen bilim adamr titizli$i ile dile yaklagmaktadrr. Bu yaklagr-mrnr "On beq yildtr, dille, Ti)rkolojiyle u{rayyorum. Qegitlidilleri inceleyerek Arapgadan onceki eski Tilrk alfabesi t)ze-rinde gahgtyor, bu atfabenin isa'dan once birinci birde otugtu-ruldu$unu kanttltyorum. Unesco'nun yaynladtfit "Courriere"dergisinde grkan yazrmrzda Trirk dilleriyle Slav dilleri arastn-daki, T0rk ve Slav Krilt0rleri arasrndaki iligkileri ele alaraktezimi savundum. Qegitli kanrtlar, belgeler gosterdim, Aynr der-gide paleograf Altay Amancalov'un bir yazrsr da grktt. O, bagkabelgelere dayanarak aynr gortigii kanrtlamaya gahgryordu, Da-ha once Trirk yazrtlarrnrn isa'dan once 6. ytizyrlda olugtu$uyolunda bir gorrig vardt"l geklinde ifade eder.

Gorrildiigri gibi S. Olcas, eski Sovyetler Birligindeki bagkr-ya, somrirriye bagkaldrrrnanrn edebi - ilmi yolunu bulmugtur.Ustelik bu yolda yalnlz da degildir. dzellikle 1975'li yrllarda,Rus yazarlanntn ve aragtrrrcrlarrnrn, Asya'daki Tiirklere veTtlrk kiilturiine bakrglarr sarnimi bir objektiflikten uzaktrr. Ttirk-leri daha gok itaat ettirmeye yoneliktir. Hatta, Emperyalizm vemtistemlekeciligin hizmetindeki ilim ve san'at; iktidarrn tayinettigi eserler yoluyla halka rrki ve milli bir agagrlrk duygrreuvermigtir. Ozellikle tarihin yorumunda merkezi otorite ile yerliaydrnlar arasrnda ihtilaf vardrr. Qarlrk Rusya'srnrn Trirk iilke-lerini iggal tarihinin yorumunda bu fark daha netlegmig, Ol-cas'a gore, atalarrnrn direnigi milli destanrn muhtegem birhadisesi ve milliyetgiliklerinin gergek bir sembohi olmugtu12.

1936-1938 ve 1948-1949 aydrnlar katliamrndan sonra TrirkAleminde yeni entellektriel zrimrenin canlanmasr Olcas'da bri-trinlegir. Bu b0tiinlegme, 1936'da Alma Ata'da dogan ve jeolojitahsili yaptrktan sonra Moskova Edebiyat Enstittisii'ne kaydo-lan yazarrn onu ebediyen yagatacak bir nirengi noktasr olanAz i Ya eserinde odaklagrr,

Eserin ismi dahil, muhtevasr va uslubu da yeni, gagrrtrcr,

I-lergiin Gnzetcsi, Sibirya'daki ?'iirk Kiiltiirii Ara;ttr,,ta Meselesi, 20 Mryrs1979 lnriltli rtiistrrt.F. DIAT: Az i Ya, Tiirk Diinym Arilftft,,ti'htn; Aritltk 7987.

alay ve miibhemiyet arasrnda garptct bir ozellik gosterir.

Az, eski Slavca'da "ben", Ya ise modern Rusga'da "ben"demektir. Bu iki kelime I (ve) ba$lacr ile "ben ve ben" demekolur. Aynca Az Kril alfabesinin ilk, "ya" ise son harfleridir."Az" sen, "Ya" ise ben demektir. Gor0ldtigti gibi S.Olcas,okuyucuyu daha kitabrn ismiyle gagrrtmaya baglamaktadrr. Bueserinde Olcas Az krsmr ile Rus edebiyatr, Ya krsmr ile deKazak (Ttirk) halkrnrn eski tarihi, kriltrirri ve etnik kokti hak-krnda bilgi ve belgeler vermektedir, Rus govenizminin ve dijn-ya hakimiyeti hayallerinin zirvede oldugu 7O'li yrllarda Az I

Ya, gergek bir bomba gibi patlamrgtrr.

Tabii ki Az i Ya birdenbire dofmamrgtrr, Sovyet rejimininmuhalifleri, Turkologlar, tarihgiler iginde rejimin srkrntrlarrnrkendi hayatlarinda yagayan, Potanin, Potapov, L. Gumilyevgibi yazarlarrn tortulan, Az i Ya'yr ortaya grkarmrgtrr. Ttjrk-Slaviligkilerinin ana hatlarrnr inceleyen bu fikir adamlarr, T{lrk Ktil-trirr.i'nrin, Trirk Devlet gelene{inin, Trirk askeri tarihinin briyrikgiiciinri ve tesirini agrkhyordu. Olcas bu alimlerin gergeklerinedayandr$r igin hem cesur hem de inangh idi,

Az i Ya'nrn ilk krsmrnda lgor Destanr ve Onun tarihi ger-geklik payr aragtrnhrken, bu eserdeki Trirk tesirini, dil, risl0p,ideoloji ve tarih bakrmrndan ortaya koyarak resmi ideolojiyisarsmrgtrr. O, 1972 de Musin Pugkin tarafrndan kegfedildigiiddia edilen eserin otantik olmadr$r, ll. Katerina'ntn emperya-list politikasrnr temize grkarmak igin uydurulmug bir eser ol-dugu miinakagalarrna katrlrr ve eserin aslrnda 12. asrrda tan-zim edildigini, ortaya koyar ve ancak daha sonra yrllarboyunca kendi d0nya gorirglerine aykrrr yerleri grkaran m[is-tensihleri suglar. Ancak "Burada tarihi bilgilerin asrl kaynagtolan dil, hal6 mevcuttur. O, gegmiqin en tarafsrz, en objekttlgahididir. BAfin hrafgir tarihgilerin drytndadr" diyerek, eser-deki karrgrkltk arastndan kendi kokleri hakkrnda hakikati keg-fettigini soylerl

Eserin birinci krsmr, sadece Kazakistan'da degil, biitiin

r Fredaique Dhl, (Tcrciinc: Htytti Dnrcli) Tiirk Diirtyttsr Arugttnnilnn, s. 51,Arnl* L!187.

1

Ttjrk aleminde genig akisler yaratmlgtrr. Krrrm'da Mustafa Ce-milollu, Krrgrzrstan'da Qingiz Aytmatov, Azerbaycan'da E-bullez Elgibey, 6zbekistan'da Muhammet Salih hep bu fi:kirlerin degigik bolgelerdeki ternsilcileri olmuglardrr,

Eserin ikinci krsmrda gok onemlidir, Bu krsrmda S0mer veTiirk dilinin kok birligi iddia edilmez; ancak ktiltiirel paralellik-lerin de tesadrif olrnadrgr ortaya konur.

Ttirk medeniyetinin Silmer medeniyetinin varisi oldu$unu,vokabfiler tablolanyla isbata galrgrr.

Biit0n bu gorUgler, Az i Ya'ntn bir anahtar eser olmasrnrsaglar: tabii olarak da Sovyet ilminin pagin hiiktimlti 6limle-rince giddetli tepkiyle kargrlagrr.

3 $ubat 1976 da ilimler Akademisi toplanarak eseri yetersizilan eder ve Srileymanov'u da cahillik ve sapmalar yapmaklasuglarlar. Mahkemeler kurulur, sert bir gekilde uyarrhr ve resmiidaolojiye itaate zorlanrr.

Ancak mahkeme sonunda grkarrlan sonug son derece dik-kat gekicidir, "Suleymanev" dan aleni pigmanhk izhar etmesiistenir. Mahkeme hakkrn yarine "teslimiyet" kararr grkarmrgtrr.

Az i Ya'nrn en onemli sonucu, bize gore 70 yrl stiren aklahayAle gelmeyen tedbirlere ra$men, milliyet fikrinin yrkrlmayr-grdrr. Qiinkii Olcas Srileymanov'a yaptlan btittin baskrlar, O'-nun yeni kilad "1001 Scjz" 0 haztrlamasrnr engelleyememigtir.Bu son kitabrn ismi de gelenekseldir. "1001. Soz" de yayrn-lanrnca Az I Ya'yr tamamhyacakttr,

Az i Ya'nrn terciimesi hakkrnda da biraz agrklama yapmakgeregini duyuyoruz. Bu eser ilk once Azerbaycan'da NstlkSeferov tarafrndan Rusga'dan gevrilmigti. Ancak bu terc0menegredilernedi. Seferov'un terctimesi, tarafrmtzdan tekrar kon-trol edildi ve Ege Universitesi Edebiyat Faktiltesi TUrk Dili veEdebiyatr Boluim0 Aragtrrma gorevlileri Mustafa Aksoy, FatihUlgen, Nesrin K6sc, Fazrl G6k9ek ile Tiirk Dili B6liimii Okut'manlarrndan Mehmet ince, ve Haydar Deligiiz tarafrndan birekip gahgmasryla T0rkiye Tiirkgesine aktarrldt, Bilhassa Mus-tafa Oner'in redaksiyon safhasrnda biiy0k gayretleri oldu. Ay-rrca T0rk Dili Boltimri Sekreterleri Sibel Kabaca ve Simten

Uvel daktilo hususunda yardtmct oldular. B0t0n bu elemanla'nmrza tegekk0r ederiz. 6n0miizdeki yrllarda baqla "1001 S6z"

ci;p3tr 0zere diler Ttirk bolgelerinden T0rkile'de hen0z bilin'

meyen bagka eserlerin de Ttirkgeye kazandtrtlmasr en b0y0k

dilelimiz, hatta gorevimizdir.

BORNOVA25.5.1992

Prof. Dr. Fikret TU RKM E NProf.Dr.Kamit VEL|YEv

NERiMANOGLU

10 11

,

icon DEsrANrNrn rRninine onin"igor Destant"' ,ae "Zadongina" TarihininKrsa Bir Ozeti

1791 yrhnda A.i,Musin-Pugkin, Mukaddes Kilise'ye Bag Pa-paz olarak tayin edildi. Aynr yrl 2 Alustos'da ll. Katerina'ntnfermanryla Kilisedeki rnanastrr argivlerinden ve kiitiiphaneler-den Rus tarihi igin miihim olan yazma eserlere el koymak0zere izin verildi.

Bu ig A.i.Musin-Pugkin'e verildi; o da, kesin tarih tesbitedilmese de, tahminen 1792'de XVl. asra ait bir mecmua elegegirdi. igor Destanr'nrn ntishasr da igte bunun iginde bulundu.

1812'deki Moskova yangrnrnda Musin Pugkin'in evi de kfi-tiiphanesi de yanrp k0l oldu. XVl,asra ait ntisha da boylecemahvoldu, Bug0n bilim d0nyastnda Musin-Pugkin'in negrindenve ll,Katerina igin kopya edilmig nfishadan istifade ediliyor.

XVl. asrr n0shasrna dair bu tuhaf hadiselerden ot0rti ayntdevrin Rus Alimlerinde de ecnebi aragttrmactlarda da Destantnhakikiligine dair 90phe uyanmrgttr: "Elde olan nilsha sahtedirve maksat, gegmig devirlerden ahnmtg deliller yadrmtyla Ka-terina'ntn emperyalist siyasetine bir esas Razandtrmakilr" diyedrigiln0l0yordq. Hatta sahte ntishanrn giiphe edilen mfiellifle-rinin adlarr ve dolayrsryla da Musin-Pugkin'in adt zikrediliyordu.

$ripheci muhalifler da gok esaslt tarihi ve lenguistik delillerileri siirmi,iglerdi. Son iki asrr boyunca Destantn iizerinde gokgalrgmakla toplanmrg btltrin edebiyat, asltnda bir rneseleyeayrrlmrgtrr: "lgor Destanl" orjinal bir eser midir?

Muhaliflerin ve mtidafactlartn tarttgmast esas rnanastylaOstap Bender ile Katolik papazlartntn m0nakagastnt hatlrlattr:

Ostap dedi:- Allah yoktur,Papazlar dedi:- Var, Allah var.Muhalifler destanr tamamen inkAr ederler, madhedenler de

aynr katiyetle onu optip bag tistfine koyarlar.XlX. asrrn ilk yartstnda, Rusya'da giipheciler ekoltinfin yeni

. Destttrrttt Rusgrtdtrki nstl rtth ilc tlnimtt "igor Ordttsu Destan{' ohtrak

geqnektedir.

13

grktrir devirde, dolayh yoila olsa da destanrn hakikiligini isbateden birgok tarihi hadise h6lA bilinmiyor.

$fipheciler ekoltintin kurucusu, "bitim igin gilphecitikten da-ha de$erli gey yokur" giannr ileri s0rm09 otan M.T. Kage-novski, ilk yazrsr olan "Rus Tarihinin Kaynaklan Hakktncla',(23) adh makalesinde, Knez Oleg ile igor'un yunanhlarla yap_trklarr anlagmayr giiphe ile kargrramrglardrr. "Rus ytlltklaindaParaleller" makalesinde ise eski Rus kroniklerindeki pek gokmAl0matrn dogrulu$una 90phe ile yaklagmrg ve .,bu malumat-lar daha sonralan, yani XVL astrda itave editmig" (23| kana-atine varmrgtrr.

M.T. Kagenovski ve onun ekoliiniln temsilcileri, hadiselerbirbiriyle kargrlagtrrrlmah ve tarihi geligmenin umurni kanunla-rrna dayanarak netice grkarrlmalrdrr (23) derler. .

Daha sonra da bu mektebin bagka bir temsilcisi olan N.i.-Nadecdin yaztyordu: "Her bir hadise inandtnct gorlnmesi iginkendiliginden dahili muhite sahiptir... Bu dahiti muhit hadisehintarih olarak gergeklegme gartlannt yara\r. Eger her hangi birhadise bu kanunlara tamamen ters ise, o zaman en eski birel yazmau ve tenkidin bilti)n igkencelerden baganyla gegmigen muteber bir Alim bile beni hadisenin dogrutuguna, hakika-tine inandtamaz." (39, 153)

Eskili$e bu ilgi, zaruretten kaynaklanmlgtrr. Milli guurungeligmesi neticesinde, bilim pek gok halde resmi, sahte va-tanseverlerin kolesine doner ve tarihgilik de tarihi hakikattenuzaklagrnaga baglar. Gegmige bugiin mevcut bakrgla, hadise-ler ya drizgiince aydrnlatrlmaz veya garprtrhr.

Bu hal r.iniversal bir karakter tagryor. Biitrin Avrupa tjlkele-rindeki tarihgilik bu merhalelerden gegmigtir. Batr'daki giiphe-ciler ekolr.inrin kurucusu August $letsar, tarih kaynaklannagripheyle yanagmantn zaruretini isbat etmigtir. XVll. asrrda veXlX. asrr oncesinde Rusya'da bir hayli fazla sahte tarihi da-yanakJar triremigtir, Bunlarrn go$u gtipheciler tarafrndan ifgAedildigi igin bilim drinyasrna dahil olamamrgtrr,

$tipheciler mektebi (bir takrm titiz olmayan pratik neticeleriharig tutarak) Rus tarihgiliginin iterlemesinde rntjsbet bir rol

* KiVuitklir lisle-ci kilil,nt s(tnttui (klertiltislir. Mclittr:lc lrtrrtliltcz igerisinileki.qrr-strr'ilc, ilk rnktrm knlntt8trt stm ,nfittrtrttsttil, ikinri rnkrtm tltt \tu kiy,tflg,nIstylt ntrnttrunlr gixlcrir. -fii!if ue terciinntrtaki tlip trttt srtyfit ,tlttttrt teriimistir.

oynadr, Bilimde manev? muhitin maydana gelmesine, 6lg0lerintitizlegmesine yardrm etti; bunlar olrnadan bilim, objektif bilgikaynagr olarak var olamaz.

$ripheciler vatansever tenkidin pek gok "igkencesine" la-hamm0l etmege mecbur oldular. Rus tarihine duyduklarr hu-dutsuz g0pheyi onlara bahgetmiyorlardt, gimdi de veremiyorlar.

$riphecilerin tektiik hatalart, bazr hallerde ciddi hatalart (ki hermetodun uygulanrgrnda boyle hatalar olur) rakiplerine imkanveriyordu. Buna dayanarak da onlart (g0phecileri) tutuculuklave benzeri suglarla itham etmiglerdir.

20. asrrda artrk Rusya'da Kagenovski'nin halelleri ve bumektebin tenkidi hususi bir karakter kazanmtgttr.

"Bilhassa kaydetmek gerekir ki, gilpheciler memebinin tem'silcileri tutucu ve resmi bir dilnya g6r0gilne sahip adamlardt.Sadece "Parnas murteci" M.T. Kagenovski delil, F. Bulgari4'indostu O,i. Senkovski ve aynt zamanda M.N. Katkov da gerici

fikirleriyle tanrnmrglardr. i,i,Davidov ise, Merkezi Pedagoji En-

stitrisli rektorti oldugu yrllarda N.A. Dobrolyubov ile tartrgma'sryla meghurdur" (33, 21)

gtipheciler grubundan i,i.Davidov'dan daha sert gtktglarda

bulunan K.S. Aksakov' un kimin dostu oldu$unu ve kiminlemrinakaga ettigini bilmek gok ilgi gekicidir. (3, 142-147)

igor Destanrntn aragttrtlmastntn yeni merhalesi, bagka birAbidenin" Btiyrik Knez Dmitri ivaneviq Destanl"nln (n0shala-rrnrn birine dayanarak daha gok "Zadongina" denir) bulunmastile ilgilidii. Bu destantn Dmitri Donskoy'un Mamay iizerindehakimiyet kurmastndan (1380) az sonra meydana geldi$i farz

edilir. Eserin miiellifi Sofoni'"rezanets" saytllr; btittjn nushalar'da da bu ad ve unvan kaydedilrnigtir. Fakat bu adtn arkastndaesasen kim vardtr? Bu soru bugtin de aragttrmacllara rahatvermiyor. Onu bazen "Ryazan kegigi" bazen de "Bryansk bo-yan" olarak kabul ederler,

B.A.Rrbakov ikinci rivayeti daha muhtemel gorir: "Bryanskboyan Sofoni (el yazmalannda "rezanels" gibi esrarlt ve higbir

mantr$a srlmayan unvanla kaydedilir") (54, 27). Malum oldu-gu gibi, hadrrn edilmiglere ieyazorla s0nnet edilip miislUman-lagtrrrlan Hrristiyanlara " rezanets" adt verilir. Volga sahillerindehalen rniisltimanlara "rezanets" denir'

* "Ztlrttrfittrt"ttut bir kttE rtiislrtst lrilirtitlor.

15

"Zadongina"ntn el yazmast 1852 yrlrnda bulunmugtur.'Za-donqina" ile "igor Destant" arasrnda benzer taraflar o kadargoktu ki, bu hal rntjdafacrlarr da g0phecileri de zor durumdabrraktr ve her ki tarafrn da eline saglam deliller vermig oldu.Nihayet, Fransrz slavisti Lui Leje 1890'da kendi tarih?.edeb?analizlerinin neticelerini basttrdr, Onun vardr$r kanaat gudur:igor Destanr taklidi ve zayfi bir eserdir "Zadongina" orjinal vepoetik bakrmdan da griglti destandrr. O "Zadongina" nrn kegfitarihine de tenkitgi gozle yaklagrp goyle bir fikir yrir0ttir: Buel yazmasr XVlll, asrrn sonlarrnda ortaya glkarrlmrg ve onadayanarak adr bilinmeyen sahtekArlar igor Destanrnr yazmtg-lardrr, (34, 4-5)Son zamanlara kadar Lui Leje faraziyesi Fransa'da Prof.

Mazon ve fikirdaglarr tarafrndan kat'i olarak stirdilrtlldti.Prof.Mazon goyle yazryordui "Bu rengarenk butilnlukte, de-

vir ve muhitten bagka higbir birlik yoktur; devir XVlll. asnnsonlan, zafer kazanmtg Rusya'da ll,Katerina'ntn devridi4 mu-hitse, 6lim Musin-Pugkin'in dernefii etrahnda toplanmry birkagaydtn adamdan, kttuphane iqgilerinden, tarihi eserlerin milta-laauyla cogmug ekAbirden, vatanperuer olduklan kadar da ikiyuzlu pek gok gahsiyeften ibarettin Bunlar yazp gizdikleriyle,nutuklanyla Rendi milletgilik hislerine ve bir de imparatorigeninsiyasetine yardmahk ederler" (36)

ifi dUidenin poetikasr (giiriyet) ile sozliik malzemesini mu-kayese eden A.Mazon, birkag hakiki soru ortaya attr. $unukaydedelim ki destanrn m0dafaacrlarr bu sorularr goktan ce-vaplamaLydrlar.

Bir grup Sovyet Alimi A.Mazon'a kargr itiraz ederek cevapverdi: A.S, Orlov, S.P, Obnovski, N.K.Gudziye, V,P,Andriano-va-Perets vb. yabancr Alimlerden de A.V.Solovyev,i.N, Golno-nigev-Kutuzov, A.V. isagenko, S.Lesnov (Paramonov), R.O.Jakobson vb, mriidafacrlarrn birkag cilt tegkil eden cevaplarrndatek bir delil gegitli usul ve gakilde tekrar ediliyordu. Bu esasdelil de destanrn hakikiligine olan sonsuz inangtan ibaretti.

Halbuki A,Mazon'un pek gok sorusu ve kayrtlarr onlardanciddi esaslarr olan cevap bekliyordu. Mesela goyle bir kayft'. "Birhayli hristiyan bir muhtevaya sahip olan eserde putperestlikunsurlan sun'i gekilde ve gorillmez bir halde serpilmigtin"

Avustralyalr 9lavist S.Lesnov (Paramonov), A.Mazon'un

tesbitine herkesten daha elle tutulur bir cevap vermigtir. As-Irnda o, ilrni 0slOba uymai, bazen tasvirciligi kullanrr (isOatta-malardan az faydalarr), fakat boylece, cevaplarr golu zamandiler mtielliflerin daha m0kemmel ilmi esaslarla donatrlmrgeserlerinden daha gok hakikate yaklagrr. $oyle yazryon "Prot.Mazon kendi tahliline dalmry oldufiundan anlamak istemiyorki, destandaki b0t0n bu hristiyanhk unsurlan, yazyt istinsaheden (kopyalandtran) rahiplerin ilaveleridir; gtinku destandahristiyanlgrn ilstiJnden sfikut ederek gegilmesi, onlan rahatstzetmeden kalamazdt. Onlann ilaveleri agkga farkedilir (hzellikleson taraflarda hristiyanlardan s6z edilen sahnede). Yeri gel-migken s6ylemeli ki, destanda buraya kadar hristiyanlar hak-hnda tek bir kelime de sdylenmez (31, 179)

Pek gok m0dafaacr A.Mazon'un ortaya koydugu problemeitinasrz gekilde yaklagmrgtrr. Halbuki bu sorularrn cevabr eskiRusya'ntn ktilttir rnuhitinin daha mrikemmel ogrenilmesine yar-drm edebilirdi.

Tekrar ediyorum ki, bunu cevaplayarak destanda sun'i put-perestlik ile sun'i hristiyanIgrn kargthklr alakasr rneselesinimudafaacrlar bizzal ortaya koymahydrlar.

$u da bir Adettir ki, A.Mazon'un de$erlendirmelerine cevapolarak yazrlmrg eserlerde, Fransrz Alirnin kitabrndan btiyfik bircimrilikle altntrlar yapthr ve bu ahntrlara da bilim drgr bir tavrrlakenar gerhler verilir ki okuyucuda A. Mazon'un k0ltiirstizltlgti'ne, cahillifine dair higbir gtiphe kalmastn. Bu mAnAda D.S,Li'

hagev'in redaktorliigii altrnda grkmrg toplu makalelEr dikkatigekiyor, (33)

Bu makale krilliyatrnda N.K. Gudziy, kendi meghur tezleriylekargr grkarak, destan metninde olan britrjn uygunsuzluklarr,gok miktardaki dil bilgisi ve imlA yanlrglannr ve edebi hatalanbirkag kelimeyle "izah etmigtir" "Hilekdr Franstzlann ve Al-manlailn" "gok bilmig" suallerinden bezip usanmrg muhterernAlim, sanki "el gek" demig gibi goyle buyurmugtuti "Mazon'ada, Unbegaun'a da itiraz olarak evvela gunu gdstermek gerekirki, destantn dili poetik dildir, yani her tanfiyla kabul edimigdil normlarrndan dryan qkabilirdi ve qkmryilr da..," (33, 113)

Bazen bana oyle geliyor ki, A.S. Pugkin'in "giir ahldanuzak olmahdrr" soztjnii birgok Alim harfi mAn6sryla anlamrg-lardrr; herhalde onlann poetik dille m[inasebetleri insanda bu

BLTlI

16 17

izlenimi doguruyor.igor DeJtanr ile ilgili Sovyet bitimi son on yrldrr dinarnik bii

sabitlik halindedir, bunun sebebini de bilimin esasrnda de!il,onun etrafrndaki gidigatta (proses) aramak gerekir,

Matematikgiler goyle der'. "Bilim 6lemi, fikir ztddiyetininmevcut oldugu yere kadar strer. E$er butiin dtem, tek gahrsgibi "evet" diyorsa, bu, ya o meselenin sonuna varmtglar veyao Slemin kendi imkAnlarr brisbiitrjn tiikenmig demektir.

Ulkemizde destan iizerine miitehassrslar grubu eskiden be-ri faaliyet gosteriyor. Hepsi de "evet" diyor. Destanrn tegekkril0tarihine olan umumi baklgr az gok degigtirmek gayreti dederhal lanetleniyor.'

Ortalrkta bir kurnanda var, herkes mtidtifaacrdrr. Miihaliflergoktan "soyunma-giyinme odas!na" gekilmiglerdir. Mtidafacrlarise grlgrn bir oyunu temsil ve taklit ediyorlar; sozde, hangisiise, gozle goriinmeyen fakat vehmedilen korkung bir kuman-daya kargr gok gergin bir mUnakagayr siiJdtlr0yorlar.

M0dafaacrlann yorumlarr, terc0meleri, agrklamalan basrhpgenig gapta dagrlarak ders kitaplanna dahi sokulmugtur. Yrl-larca biriktirilip toplanmrg bu bilgilerin de$erine gtiphe ile bak-mak zordur, belki de tehlikelidir. itim de Alime ba$h otarakvaziyetine konmugtur.

Destanr tamamen reddeden giiphecilerde bir inang hissi vedestanr tamamen kabul eden m[id[ifaacrlarda ise saglarn bir9fiphe diigtincesi aynr yerde bulunmuyor.

Sadece griphe ederek ilmi ileri gotiirmek miimkijn olmadrlrgibi, yalnrz inang giictiyle onu geligtirmek de imkansrzdtr. Aksihalde biit0n tarih nihilizme (inkarcrhk) ve vatanseverli$e tahsisedilmig bir rnaddeye donerdi, Kayna$r bilmek, kaynaktan nealmak istedigini bilrnekten kat kat mrihimdir.

Bu gartlarda bilimde en de$erli figrir giiphecilik olur, Onukoruyup saklamak ilmin omr[inii uzatmak demektir.

Mtidafaacrlar bunu zeka ile an|yorlar, buna gore de drgar-

. A. A. Zinrirt'irr iki ciltlik eserin kndei bu nfinida iltret uericidir. Yrkutlirdfl,rotnfif teksirde, topht,t, I,irkttQ uiisltttdt btsrlnui lt:a nrrt1hnnndn nrcglmr eiebiytttilimi Destnnm lnkikiligine Siiplrcyle bthn$t grtyrct giistennigtir. Bu eserinctrrrftnda siirdiiriilett kt;gur dt{rrlcndinneleit mnlzemelcri popiirler negirlerItnlittdc cseritt. kiurdisindeu kil ktt fttzln bir tirrtjla httilmgtn A:A. Zimin'inotrilt{t srtrutslrtnr brtt ic krrgryutr. Fnknt ht tiirdm tenkit rtsiilii de kilurledilencz.

da kendilerine bir rahip buluyorlar. Medhiye eserlerinde "Ma-zon'u koruyafm" istegi agrkga hissedilir. $iipheci, igneli birarrdrr. Yalnrz cahil bir bahgrvan bu arryr, yasak sayrlan giilbahgesinden kovabilir. Ancak gigekler, iqlerine arr sokularakdollenebilir, Krymetli gigek s0trin0 krllr, triylti soyguncudan ko-rumakla gelecek mahsril0 mahvetmig oluruz.

Eger fen bilimleri de boyle sahte vatanseverlik baskrsrnamaruz kalsaydt, begeriyet halen okriz arabasr s0r0yordu, Yiiz,lerce nida igareti arasrnda tek bagrna bir soruyu gormek nadirbir ozelliktir, A,Mazon'u koruyup saklayahml Tuhaf bir manza-radrr: Genig alanda bir ordu piyade, tek bagrna bir athyr gazapve hiddetle takip ediyor.

S. Lesnov (Paramonov) kendi tenkidini uygun bir Usl0playazar: "Prof.A. Mazon'un meselesini halletmek ve bir daha bumeseleye donmemek igin kaydedelim ki, bu tenkidi Prof. Ma-zon'u fikrinden caydtrmak igin yazmadtk. Onun dilgilnme me-todu ve ilmi malzemeden faydalanma usiilleri de g\steriyor kibu tamamen ilmitsiz bir ig olurdu. Biz Mazon'a ve onun fikir-daqlanna, "s6z"in hakikili$ine gtipeyle yanagmayr asla yasaketmiyoruz. Boylece fikirlerin garprgmasrndan hakikat do$ar. Bizsadece guna itiraz ediyoruz: "Prof. Mazon igor Destant'ntvasat, alAkasz ve 6il1 eser vb. qekilde adlandrnyor." (31, 181)

$u pargada "biz" ilmi zamiri parlak bir faaliyet gosterir."Bazr doslanmrz bizim tenkitgi kayftlanmtzrn gekil itibanyla

gok keskin oldujunu soylilyorlar. Biz onlara "ktvtlcrmlt karyhkgosterme" prensibini tercih edenlerin hepsine bildirmek isterdik:

1.- Sabrr kasasr tagabilir,a- itimde mesuliyet hissi olmahdrr, grinahkAr mutlaka kendi

cezasrnr gekmelidirl,.En kotiisri odur ki Destan ile ilgili meselelerde, her renkteki

Rus birlegmiglk: "Beyazlar" "Ktzillar" "Yegiller",.. Bunlartn yek-

vricut olrnalarrnrn fikir ayrrlrklartndan daha sa$lam bir esaslvardrr" (31 , 181)

Bu ilgi gekici bir tesbittir.Tarih meraklandtrtr, tarihqilik merak uyandtrtr. E$er ben, bu

destan gegitli yorumlarrn girdabtndan ftrlamasaydt da beni cez'bederdi, deseydim yalan olurdu. Bunlar olmakstzln o (destan)Adi bir mtize egyastna donerdi; son iki aslrda Rus edebiyatt,estetigi ve filolojisine boyle gtiglu bir tesir gosteremezdi. BuI

{

It 18 19

iki asrrda Destan hakkrndaki bibliyografyada y[izlerce eser adrve makale toplanfnrgtrr. Hepsinde de aynr deliller tekrarlanrr,gamura saplanrnrg tekerlek gibi yerinde d6ner ve bu delillergolu zaman ilmi olrnasa da, daima vatansever bir karaktertagrr. Ve bu edebiyatta artrk higbir yangrn korkung degildir.' Destanla ilgili tartrgmalarda bazen gergeklik hisii kaybolur,beyinler oyle krzar ki, hatta biitiin insanh!rn anlayrglarrylamiinasebet de kok0nden kazrnrr. AbiOenin yalnrz tahminenanlagrlan tist katlarr Alimlerin yorumu ve gahgrnasr sayesindeen fantastik kryaletlere biir0ndtir0l0r, renklerle boyanlr, hattazehir rengine de girer.

igor Destanr XVl. asra ait yegane bir ntishayla bize ulag-mrgtrr, Destanrn bagka n0shalarr olmug mudur? Buna dairmuhtelif rivayetler dolagrr. 1948'de Paris'te grkan ?usskieNovosti" gazetesinde (no:186) A.L. imzasryla bir makale ya-yrmlanmrgtr:

"Voprosu istorii" mecmuast vaktiyle koca Sovyetler Ulke-si'nin uzak kogelerinde telef olan eski Rus el yazmalannrntoplanmasrnr temin etmek hakkrnda akademisyen Tihomirov'ungagrrsrnr yayrmlamrgtr. Mecmua pek gok cevap mektubu almrgve son sayrsrnda "el yazmalan peginde yiirilyilg"0 gergekleg-tirmek kampanyasrna baglamrgtrr. Maksat bu muhtegem arag-ttrmaya genig bir sosyal hareket karakteri vermek, mijtehas-stslarr, talebe ve okuyucularr ve urnurniyetle de rilkenin britiinmedeni kuvvetlerini bu ige celbetmektir,

Biz kendi hatlralarrmrzdan biliriz ki her bir Rus evindebilhassa eski gehirlerde, malikAnelerde yahut manastrrlardakibannaklarda, iri iri sandlklar iginde her trir mektup, senet,ferman, el yazmasl tomarlarr, eski kitaplar saklanrr. ihtilalin ilkyrllarrnda biiyrik argivlerde, kiitiiphanelerde toplanrnrg evrakve kitaplar gehirlere tagrnmrgtrr. Fakat pek gok el yazmastmalzeme h6len de yerlerde kalmaktadrr ve bu krymetli, belkide Rus yazrsr ve dili igin Abide olan el yazmalarr toplamahdrrki yangrna kurban gitmesin.

Akademisyen Tihomirov'un mektubuna c6vap olarak mec-mua, Alimledn ve argivcilerin goriiglerini yayrmlarnrgtrr: Onlarkuzey vilayetlerinde, Altay'da, Pribaltika'da ve Batr Ukrayna'daaragtrrma yapmayr bilhassa tavsiye ederler.

Fakat en enterasan mektup Pskov Mrizesinin emakdarr

L.A.Tvorogov'dan gelmigtir. igor Destanrnrn Olenetsk nrishasr-nrn aranmasrndan bahseden bu mektubu heyecansrz gekildeokumak imkansrzdrr. Tvorogov bildiriyor ki, Prof. Troitski vak-tiyle Olonetsk seminaryasrnda tahsil ederken meggalelerin bi-risinde hocanrn elinde bir el yazmasr gormi,igttir ve hoca buel yazmasr hakkrnda "bak bu igor Destantntn bagka bir ntis-has ve bu,baalmg nushadan daha genigtrr" demig. Fakathoca Aniden vefat etmig ve el yazmasr kaybolmugtur.

Sonralarr destanrn metni tizerinde gahgan Tvorogov1923'de Petrozavodsk'a gitmig ve orada Olenetsk seminar-yasrnrn hocalarrndan birisiyle goriigm0gt0r. Aynr gahrs da elyazmasrnrn mevcut oldulunu ve hususiyetini tasdik etmigtir.

Bu gidigatrn sonu Rus medeniyeti igin fizfic(idtir. Prof.Pe-roto'nun ifadesine gore talebelerinden birisi Hegterhan paza-rrnda bir koyluntin, bir araba eski evrakr nasrl sattr$rna gahitolmugtur, Talebe evrak tomarrndan birkag eski el yazmasrgrkarrr; bunlarrn arasrnda igor Destanrnrn ntishasr da varmrg.Fakat el yazmasrnr almak igin talebenin parasr yoktur, sonun-da bir Kazak, evrak tomarrnr tamamen satrn ahr ve kendiarabasrna doldurup gottirtir."

Bu efsanevi Kazagrn bir araba y0k0 eski Rus yazmasrnrne maksatla aldrgrnr soylemek zordur. Fakat birqok krymetliel yazmasrnrn ne gibi mucizeler ve tesad0flerle ilim Aleminedahil oldugunu bildigimiz igin inanmak gerekir ki, Hegterhanpazarrnda meydana gelen hadiseye benzer durumlarda, kimbilir ne kadar el yazmasr yok olmugtur.

Lavrentev Yrllrgr gibi nadir ni,ishalar bugiinkij okuyucuyaulagmayabilirdi de, Musin-Pugkin bu el yazmastnt 1792'detesadiifen elde etmigti; Petrovsk korniseri Krekgin'in varisindensatrn aldr!r bir tomar kitabrn arastndan bulmugtu.

Destanrn tek bir nrisha olmast eski Rus tarihinin bir ktstm"gayretkeg" ine rahat vermiyordu. Musin-Pugkin el yazmastntbastrrdrktan az sonra birkag sahte el yazma peyda oldu. U-mumiyetle boyle dort sahte n0sha ortaya gtkmtgtt.

Meghur arkeograf (eski yazt Alimi) eski Rus yaztstntn top-layrcrsr ve miitehasstst M.P. Pogodin, A.i. Bardin'in olilmrivesilesiyle yazdrgr vefayatta goyle diyordu:

"Merhum (Bardin) eski el yazmalannr ve yaztlan taklit etmeustastydr. Halk arasnda bughn, onun Musin-Pugkin ve A.-

21

F.Malinovski gibi miltehassrsrs/azn baTna ne gibi oyunlar ag-t$t hakknda gi)ling hadiseter anlailhr. Deniyor ki, 6lim Mu-sin-Pugkin Tarih Cemiyetine gelip gagknhk ve seving igindebildirir: "Muhteremler, egsiz bir gey elde ettim, mucizedir, mu-cize!" Cemiyetin Azdlan merak ederler: "Ne mucizesi?" "-Gi-delim bize gi5stereyim."

Hepsi toplanrp Alimle bereber yollantrlar; ev sahibi otekiodadan sorarmrg, bozartp kar{rmrg bir deri el yazma (perga'ment) defterini getirir: lgor Destanr niishast. Hepsi gagrrn,sevinir. Sadece Aleksandr Fyodorovig (Malinovski) bir gey soy-lemez.

- Peki siz niye konugmuyorsunuz?- Ustad diin ben de buna benzer bil el yazmasr almrgtrm.- Olamazl- Dogru soylOyorum.- Kirnden aldrnrz?- Bardin'den.Derhal hizrnetgiyi gonderip Malinovski'nin evindeki el yaz-

masrnr getirtirler. "Anlagthyor ki her iki nilsha da aym adamrnigidir, sevap iglerini yad edelim, Allah ona rahmet eylesin."

Boyle 'lakalar" Destanr gevreleyen gripheleri biraz dahasertlegtirir, katrlagtrrrr.

Eger Musin-Pugkin gibi bir mlitehassrs, Bardin nrishasrnrnsahteligini sezrnemigse, kirn garanti verebilir ki, yanmrg elyazmasr da birisinin "gakast" olmasrn? Bardin gayet sadecebir ntishayr satmakla yetinseydi bunun bir taklit, bir sahteclikoldu$u bu kadar gabuk ortaya gtkanlabilir miydi? O vakitler-deki mtirekkebin kimyevi analizi h6ld tatbik edilmiyordu, kA$rtise zAten eski, XVl. asra ait olabilirdi. Bu cins kAlrt mevcutlarr,manastrr kiitiiphanelerinde XVlll. asra kadar bulunmaktaydr.

Haklr sorulardrr. Esas soruya, "igor Destant hakikaten olmugmu, yoksa bu XVlll. astrda tertip edilmig sahte bir el yazamastmtdtr?" sorusuna ancak Musin.Pugkin'in bastrrdrgr rnetni 'Bti-yilk Knez Dmitri ivanovig Destant'ntn nilsha metinleriyle mu-kayese ettikten sonra tam bir cevap.vermek mtimkhn olur.

Mtidafaacrlar buna gore iki kesigen istikamette faaliyet gos-terirler. Hig gilphesiz, hayli ig gorrilm0gtiir, fakat ahnan neti-celer hatta btitiln haliyle de esas soruya miigahhas bir cevapvermege muktedir defildir.

Bir s0rii mudrilaacrnrn emelinin bu kadar az faydalr olma-stnrn sebeplerini anlattrklarrmrn iginde ifade etmigtim, gimdiigin sadece teknik tarafrnr ortaya grkarrnak kahyor. Bu dagundan ibarettir: Qagrmrza kadar gelip ulagmrg nrishanrn kop-yasrnr grkarmrg XVl. asrr'. M0stensihinin metne yaratrcr mri-dahalesi ya tamamen inkar ediliyor veya bu mridahalenin payrhayli azaltrlryor. Abidenin dil, risl0p ve fikir eklektizrni (segme-cilik) de bundan ilgri gelir,

Ne pahasrna olursa olsun kendilerini ve bagkalartnt desta-nrn bagtan baga hakiki olduguna (yani Xll. asra mensup ol-du$una) inandrrmala galrgan miidafacrlar vaziyeli biraz da"galiz" hale getirmiglerdir.

Bana oyle geliyor ki, hig degilse bir hadiseyi oldugu gibikabul etmek laztmdtr, igor Destant en aztndan iki zamandiliminin Xll, veya XVl. asnn mahstilii, edebi Abidesidir. Bu

6bidede "Protograftan" (onceki yazmadan) kalan nedir, miis-tensihin kattr$r nedir? "Sapt samandan ayrmaQa" Zadonqina"yardrm edebilir. Bu destan dAhiyAne orjinalin kompozisyonunuve imajlarrnr oyle teferruatryla tekrar ediyor ki, pek gok haldeMusin-Pugkin ntishastndaki hadiselerin tersine Zadongina'nlndelillerine daha gok inantrsln. O, bazt poetik goriintigleri dahaincelikle ifade eder. Destanda oldugu gibi kendi bagrna buy'rukluga frrsat vermez, yani imajrn l0gatrnr sun'i gekilde iler'letmez, geligtirmez,

Zadongina muellifinin ortaya koydugu rnaksat miistensihinmaksadrndan bir hayli farkltdtr.

Birincisi, yalnrz gekilden istifade eder ve buna gore eferanlagrlmaz yahut da eskimig detaylara rast gelirse, bunlarlsade gekilde blraktr veyahut gagdag vasttalarla ifade eder.

Mrlstensih ise gekli de muhtevayr da kurmaya mecburduve oyle bir kurmahydr ki gagdag okuyucu da bunlart anlaya-bilsin. Buna gore o anlagllmaz yerleri bildigi gibi yorumlar,

arkaizmleri satthdan sozlerle izah eder" Tiirkizmleri (e!ermAnAlarr ona agtk gelirse) kendi diline gevirir.

Ne var ki Destantn ozrine bir hristiyan havast da sokar,en iizuctisu de gudur ki, kendi devrinin ruhuna uygun olarak

" Miistc.usih: cl tlnztntsutdtn yeni hir k.rpytt Qrkrtrilil kimse (Kitnlntnrz iltt ltiiyiiklntrfe rltrzrtrrtk XVl. trsrtltki lrilinnnryr ttiistensilri knsdediyoruz' Ttrc.)

* 'liirkle kdinrcltr, Tiirk mrstrlur.

22 23

bazr pargalara vatanperverlik kryafeti giydirmege gayret ederdi.Belli bir miibalagaya gitmig olabilirim, fakat eski freskte

renkli srvanrn bulundu$unu isbat igin k6fi bir hadisedir. Hatamvarsa, daha mtikemrnll analiz 6leflerinden istifade eden ge-lecek aragtrrmacrlar kendi diizeltmelerini yapacaklardrr.

Onlar gelesiye kadar, eski yazryr yeniden inga etmenin bizemalum olan metodunu stnamak istiyorum. Zadongina ve Mu-sin-Pugkin niishasr metinlerinde ayn ayn yerlerin birbirine tamuygun gelmesi, bu yerlerin destanrn ya orjinaline veya dahaeski ve teferruath n0shalarrna ait oldugunu isbat edebilir.

Mtidafaacrlar bu iki destan arasrndaki gekli benzerliklerigoyle izah ediyorlar: Sofoni-rezanets, Dmitri Donskoy'un gali-biyeti hakkrndaki hikayeyi kaleme ahrken, igor Destant onunmasast tistiindeymig. Zadongina Ruslarrn Kulikov goliinde Ka-yala'daki maglubiyetin sesinin nasrl grktrfrndan bahs ediyor.Bu eser, igor Destantna bir gegit cevap geklinde yazrlmrgtrr.

Bu sisternin butrin sorulara cevap vermeyerek yenilerinido$urdu$una bakmadan, ben /umumiyetle ona riayet edece-$im. Bu sisteme istinad etmiyorum, fakat gok m0mk0n biralternatif olarak mr.iracaat edece$im.

Zadongina nasrl meydana gelmigtir? Varyanilar gok, Bun-lardan birisine dayanrp tasavvurumuza giig verelim.

"Destan" dramrna benim fikrimce esasen dort suret igtirakeder'. "Milellif, Milstensih, Sofoni-rezanets, Aragilrmaa (bu ad-la mudafaaay umumi bir tip olarak farz edelim.)

Dramrn birinci perdesini brrakahm.ll. perde. Hadisenin cereyan ettigi yer: Gtiney Rusya.Zaman: 1240 ytl. Batu'nun ordusu Kiyev'i iggal etmig. Knez

ve Manastrr kritiiphaneleri yakrlmrg. Saglam kalmrg kitaplarKuzey vilayetlerine tagrnryor. Bunlarrn arasrnda igor Destanr-ntn birkag n[ishasr var. Xlll. asra ait bu ntishalar hAlen orjinaleen yakrn olanlardrr. Diinyevi karakterdeki diger bdebi orneklergibi bu niishalar da muhtemelen Knez veya Boyar kriphane-lerinde saklanlyordu. Bu t0r edebiyatr geytan igi, kiiftir sayankilise rnensuplarrnda kesinlikle oyle bir merak uyandrrrnryordu.(Mo$ol-Tatarlarrn geliginden evvelki devirlerde de kilisenin,putlann, ilahlarrn terennrim edildi$i veya iginde Hristiyanhktanevvelki dinlerin terimlerini tagryan pek gok eski Rus edebiyatrornegini mahvettiline inanrnak rnrimkundiir. "Veggi" (miidrik)

gibi gok yayrlmrg bir soze dahi yasak koyuldu$unu soylemekkAfidir; gtinkti putperest kahinlere tatbik edildiginde bu s6z"sihlrbaz" "efsuncu" mAn6srnr ahyordu. "Gegmig Ytllar Hik6-yesl"nde tarihi Oleg Ve99i adr hususi bir kayrtla verilmigtir:"Ve Oleg'e Veggi adm verirlerdi, giinkil bu adamlar putperestve cahildirlen"

"Sihirbazlartn d6villmesi" devrinde putperestlik "kokusu"gelen eserlerin "yiizil" yrkantr ve deri cildinden de "diizgiin"eserlerin yazrlmasr igin istifade edilirdi, Kilise, eski Rus estetikedebiyatrna Batu'nun yangrnlarrndan daha az zarar vermigdegildir, '

Boylelikle, Rusya'nrn Griney gehirlerinden, da$rlmrg haldekiKnez kiittiphanelerinden sa$ kalmrg el yazmalarr Kuzey-Dolumanastrrlarrna getirilir ve kilise rnensuplarrnrn eline geger. Din?kitaplar icin yaztlr malzernenin krthlr, Destanrn bazr niishala-rrnrn talihinde agrrhkh bir rol oynayabilirdi. Onun taril{l muh-tevasrndan ve poetikastntn ayn ayrr krsrmlanndan, muhakkakki, salnamelerin ve dtinyevi muhtevalr bazr eserlerin aslrnrnkopyasr ve redaktesinden bazen istifade olunuyordu, "Tarat-stz" veya mtlhim tarihi muhtevasr olan bazr edebiyat ornek-lerinin korundu$unu kaydedelim,

lgor Destanr Jse az tantnmtg, oyle nrifuzu olmayan Nev.gorod-Seversk Knezinin iglerinden, hayli rizric0, kederli hadi-selerden bahsediyordu. Xlll. asrr ise Ruslar igin agrr maglu-biyetler devriydi, b0t0n cephelerde bozkrrllara yenildikleri birzamanda, bu trir kederli mevzuu olan eserlere m0sbet gozlebakmak zordu, Boyle eserler vatanseverlik terbiyesinde esaslrbir rol oynayamazdr, soyleme$e liizum yok, belki hAl6 dazararh. Hristiyan silahrnr anlatan, "pogant"lar (bagrbozuklar)iizerindeki galibiyetlerden dem vuran eserlere ihtiyag vardr.Bakrnrz, igte bu sebeplere gore igor Destanr da faydasrzsayrlabilirdi.

XlV. asrrda Kuzey-Batr manastrrlarrnda Destanrn olsa olsaiki-09 nrishasr kalmrgtr.

lll. perde. Faaliyet yeri: Moskova manastrrlarrndan birisi.Zaman: 1380'den az sonra, Katrlanlar: Sofoni-rezanets. Yara-trcr riretim ozelli!i: Yrlhklarr kopya eden rahip ki, zamanrnagore yeteri kadar kriltiir[idfir, kitap heveslisidir, estetik yaratr-crltga meyli vardrr, bu meyil, yrllardrr icra edilen megkler (eskiel yazmalarrnr kopyalamak ve redakte etmek) neticesinde do$-mugtur, ondaki taklit kabiliyeti de igte bu meggaleler sayesinde

terbiye edilrhigtir, fakat orjinal bir estetik istidada sahip de$ildir.(Tam bilmiyorum, ancak muhtemelen, gtizel sanatlarda "ka-pelmeyster" (orkestra) m0zigi anlayrgt mevcuttur. Birisi omr0boyunca nefesli orkestraya rehberlik ediyor ve gtinlerden birgun dizini yere koyup kendi senfonisini yazryor. Fakat m0zikonun kalbinden gok kulaklarrna seslent,gine gore "Amur dal-galan" ve "defin margt" pargalarrndan dlizenlenrnig bir '?urgu"elde edilir. Bazr besteciler bu sahada mukemmellik zirvelerineulagryorlardr.)

Sofoni, manastrr kiittiphanesinde putperestlik ruhu ile ya-zrlmrg eski bir el yazmast bulur. Eserin edebi 0slubu onunasrl soz sanatr hakkrndaki tasavvuruna tam denk gelir. Fakatmuhtevasr, fikri ve konusu, Sofoni'nin d0nya goriigti, ga$rn

hadiseleri ve o devrin Rusyastndaki "halet-i ruhiye" ile bi.iyiikbir tezat tegkil ediyor. Boylece el yazmastntn talihi, kaderi belliolur,

Sofoni kiiltiir[i, gok okumug bir adam olarak anlar ki, Des-tan genig yayrlmamrgtr ve hig de yaytlamazdt. Kendisi buesere dair bugrine kadar higbir gey igitrnemigti. Anlar ki buniisha (belki de bunun orjinal oldugunu santyor) yakrlmrg Ki-yev'dan getirilmigtir. Bunun yegAne nUsha olduluna da emin-dir, Ambara yrgrlmrg ve muhtemelen Xlll. astrdan beri de elsiirrilmemig kitap yrgrnr arastnda, kendinden bagka da sezenolmamrg, olsaydt goktan yok olurdu. Sofoni belki de anbartgu pratik maksatla karrgttrmtgtt: Burada dini olrnayan muhte'vah bir kitap bulup cildinden kendi igi igin istifade etmek. Elyazrnaslnr okuduktan sonra Sofoni'nin akltna, gagdag mevzu'da boyle bir gey yazmak gelir Kulikov hadisesi hAl6 da onunmuhayyilesinde idi, :

Destan, Don alzrndaki Ruslann g6gebe Ttirkler ile olanmrlcadelesinden bahsediyor. (Bizim hikAye Don ulrundaki do'vtigten olacak.)

Destan, Ruslarrn gogebe Ttirkler taraftndan nastl bastldt'

!rnr tasvir ediyor. (Bizim hikAye galibiyet hakktnda olacak.)Destan, zavalh Knez igor hakktndadrr.(HikAyemiz, b0yiik Knez Dmitri hakktnda olacak.)Bagka bir ig igin el altrnda yedek tutulmug deri cilt iizerinde

o, "Dimitri" Donskoy'un Destant"nt (Zadongina) yazmala bag-

lar. Yanrndaki kuwetli ornelin karakterinde... Bu el yazmaslnln

mutlaka silineceline emin oldugundan Sofoni'rezanets, korkupr.irkmeden, onun 'Uerislni" soymafa, mahvetme$e mahkum

edilmig timsahtn canlt tohumlartnt ve uzuvlartnt kendi eserine

aktarma$a baglar.Eger Sofoni'nin biraz da guphesi olsaydr ki, kargrstndaki

biricik nrisha de$ildir ve Destantn Rus edebiyatrnda kendi

miistakil hayatt olacakttr. (hem da nastl!); o zaman onun po'

etikastndan bu gekilde agtkga nasiplenmeye, faydalanmaya,

0stelik galtntt esere imzastnt atmaya hig bir zarnan cesaret

etmezdi.'"Zadongina" maksadtna ulagtr. Sofoni-rezanets adtnl meg-

hur etti, Pek qok nOsha kopyalantp (ash bize gelmese de)

genigge yaprldr. Fakat Sofoni bir daha eser yazmadr. Gorfi'nrirde bagarrlr bir ornek olmadl$rna gore,"

Ugtincti perdeye ilave.Sovyet edebiyatrnda "Zadonqina"ntn dogum manzarasl

bagka tiirlfi tasavvur edilir: XlV. asrrda "lgar Destan/"nln on-

larca, ytizlerce ntishast vardt, Ook yayrlmtgtt, tislup gtizelli$i

ve y0ksek hareketleriyle halk taraltndan seviliyordu, Genig

halk kitleleri, o zaman da eserin edebi krymetini ve azAmetini

iyi anlryorlardt. Eserin sadtk perestigkArlarrndan (sempatizan)

biri"i d" "Bryansk Boyart Sofoni Ryazanski" idi. Abidenin gti-

zelli$inden ilham alan bu Sofoni oturup cevap eserini' nazi-

resini yazar ve ornege besledigi biiyuk hiirmet hissiyle de

onun poetikasrnr (giiriyetini) kendi eserine aktartr.

"Zadongina"ntn okuyuculart ve dinleyicileri seve seve oku'nan her iki eseri heyecan iginde kargrlagttrtr, yerli edebiyattn

iki asrr m0ddetince kat ettigi mesafeyi hayallerinde gozden

gegirip cogarlar.- Akademisyen B,A. Rtbakov'un izahtnt okuyunca ortada tah-

minen goyle bir rnanzara canlantyor:;'Dmitri Donskoy'un galibiyeti Don igin yaplan savaqtan az

sonra Sofoni Ryazenets tarahndan yaratilmq Zadongina adlt

eserde vasilandrrrlmryUr. itk sailrlardan baqlayarak, miiellif l'gor Destanrndan 6rnekler atma|a bagtar, ondan ilham alarak,

kendisini onun tantanah ahengine btahr. Muhtemelen Z?!?'-gina'nrn okuyuculart da dinteyicleri de igor Destantna iyi birer

khru, imigter ve Kutikov sava9, hakknda bir destan igin nasil

dahiy;ne bir drnek segildigini taykryta takdir edebilirlerdi. O-

26 27

nun (m1etlifin) igor Destantdan daima faydalanmaa, Destantnpoetikaana vurgunlu$u, segti{i 6rnejin tantanah ihtigam,118)'lerde yagamrg bilinmeyen bir Kiyeflinin dehauna, onunyilce maksadtna duydugu derin sayg hissiyle izah edilebilir(54, 26).

Diigrin nutuklarrna benzeyen boyle tantanaft beyanatlar,z6ten karrgrk olan meseleyi daha da dolagtrrrr.

lV. Perde. Faaliyet yeri: Pskov manasttrlarrndan birisi. Za-man: XV-XVI. asrrlar. Katrlanlar: Kitaplardan kopya grkaran,tanrnmayan rahip, Yaratrohk ozelligi: Pek ytice bir redaktordiir,ortak m0ellif kabiliyetina sahiptir (d0nyevi edebiyatlan akta-ranlarrn hepsi igin karakteristik bir ozelliktir). Konunun sadecebaglangtct evvelkilerin aynrdrr.

Rahip manastrr k0triphanesindeki n0shalart kontrol ediyor.Muharebe yrllarrnda G0ney'den getirilmig el yazmalarr da bu-rada saklanryor, Rahip dini edebiyatlarrn kopyasrnr grkarrnakigin deri cilt aragtrnyor, fakat denk getiremiyor. Artrk Rusya'dayeni yazr malzemesi olan kA$rt kullanrhyor. Fakat bu diniedebiyata layrk bir malzeme degil. Nisbeten ucuz olsa daderiden daha dayanrksrzdrr, (Boylece gu kA$rt riretimi eski Rusedebiyatrnr tamarnen yok olrnaktan kurtarmtgtrr) $imdi rahiQindiinyevi edebiyatta alakastnt gekiyor, Yalntz bu sahada degil,

Rusyanrn her yerinde eski edebiyata merak giinden gtineartryor, $imdi dini olmayan metinleri hemen silmeden ewelkAgrda gegiriyorlar,

Rusyada aydrnlarrn sayrsr durmadan artar.Hatta kAgrttanhazrrlanmrg kitaplar da krymete biner, manasttrlara (o devrinnegriyatr) biiy0k gelir getirir.

Anbarlarda uzun yrllar bakrmsrz kalmrg kitaplar aragttrtltr,elden gegirilir, eski el yazmalarr, kiilliyatlar, mecmualar di.inyayrizri goriirler. Hakikaten bu mecmualarda agrkga hristiyanhkdrgr mevzularda olan yaziara da tesadtif edilir. Fakat stktnttyok, madem ki kA$rt var, biraz redakte ile k6grda aktartpgo$altmak milrnkrin,

Deri varak buhrantnrn halledilmesiyle Kilise sans0rtl deliberallegir, belli bir yola girer, Ayrtca siyasi vaziyet degigir,XVl. asrrda eski Rus putperestlili artrk hig bir tehlike arzetmez, Put-ilahlar Perum ve Veles, Stribog ve Hors halk ta-rafrndan biisbtittin unutuldu, arttk onlar isa peygamberle re-

kabete giremezler, Ulkenin medeniyetinde putperestli$in bazt

unsurlari kalmrgsa da, ideolojiye ztt oldu6undan boglukta astll

gibidir. Pravoslavhlrn (bir tiir Hristiyanhlrn) gtirz darbeleriyle

lerle bir edilmig elXi abidenin bu zavallt kaltnttlart kimi kor-

l<utabitir? gimdi mevcut ideoloji igin gulyabani ve hortlaklar da

korkulu aegitOir. Safsata ve kuruntular din delil, meraklt, gfi'

lunecek bir anakronizm, bir eski zaman masaltdtr. Kilise men'

suplarr bunu iyi bilirler. Hristiyanhk da Rusya'da her din igin

gerekli olan marhaleden gegmektedir; yavag yavag bir tatbi'

lata doner, insanlartn ruhuna, beynine siner, mevkiini saglam-

lagttrtr.Esas rakipleri mahvettikten sonra galip grkan ideoloji, aki'

deye sonra da Adete, orfe doner' Erozyona ulrar, ihtiyarlar,

gtinoetk hayat seviyesine iner, korelir. Arttk grcrklandtrtct ha_-

iralara ihtiyag duyar. intiyarlayrp elden ayaktan dU9m0.9, yag

baglamrg muitak hakime eski diigmanlartn cisimsiz golgeleri

daima kendisini tasdik etmek igin gereklidir. Boylece din yavag

yavag kat'ilikten kurtulur. onun sonmekte olan ruhu yalntz'ru|.iro"n ve eskimig cereyanlardan gldastnt altr. onlarla mti-

nakagada kendi omrrinii uzattr. onun dikkati daima aynt isti-

kameitedir, Qtinkri Ortodoks kilisesinin nuluzuna kasdeden ha'

yati cesaretii niyet ve programlar orada haztrlantr' Onlartn

i<itaplarr halen de cemaatrn gozii oniinde tantanalt gekilde

V"f.if,t. MAnAsrz Velesler, higbir geye yaramayan, ne d-edi$ini'kendi

de anlamayan Makoglar ise higbir program ileri si.irrnez-

ler, onlardan sadece bog bir isim kaltr ve onlar kilise igin

Samoyed'lerin tahta putlart kadar zararstzdtr'

Ve rahip lgor Destanlnln son n[ishaslntn bulup kendi ma-

sast i.izerine koyar' Kopyastnt kAgrda gegirir, birkaq n0sha

kopyadahazrrlar'.Fun0shalardanbiriniXVlll.asrrdaMusin.pusiin elde eder. 6teki nrisha XX. asrrda Pegora'da goriintip

t<ayUotur. UgiincUstnii ise Hegterhan pazartndan tantnmayan

bir Kazak altp nereye ise gotUrtir.

29

MAV| cuNE$-Hayvan Crvrltrsr-

Destan bize giiriyeti ogretir. Yrllar boyunca onu satrr satrrokuyup kavradrkga giir k0ltiirun artar. Rus dili ve poetikasrnrncanh derslilidir bu destan; oyle bir derslik ki, kaidelerini, dris-turlartnt kendin bulup kurarsrn, oyle bir derslik ki, istisnalarcan stktcr kanunlardan, drizenden drgarrda durur, $iir, grama-tikanrn kendini ifadesi de$ildir; lakat gramatik diigrim bazengiiri anlama$a yardrm eder.

lgor ve Vsevolod'un ordularr kargrlagrr. H0c0m baglar:

Togda vstupi igor Knyaz'vt zlat' stremen'i poeha po gistomu polyu. So/ntse emut'moyu put' zastupage,' nogt' stonugtiemu grazoyu ptitsi ubudi; svist' zverin'v' stazbi; div' kliget' vr'hu dreva...(l9)

Musin-Pugkin'in tercrimesi'. "Knyaz igor vstupya v'zlatoestremya, poehal' po gistomu polyu. So/nfse svoim'zatmeniem'pregrajdaet', put'emu, groznaya vostavgaya nog'yu burya pro-bujdaet.ptits', revut' zveri stadami, krigit' filin' na vergine de-reva...

Birgok mi.itercim ve aragtrrmacr bu pargada ilk planda "s-tazbi" sozriniin izahrnr bulmaga galrgrr ve hakh olarak goyleagtklarlar: Bu ifadelerin (kaydettigim) mAnAst, b0ttin satrrrnboltlnmesi, bazen yaprlmrg bu sun'i birlegtirme vasrtastyla ay-drnlatrlabilir

V.i. Stelletski (61, 130) "sfazbi" soz[iniin yorumuyla ilgilibaghca aragtrrmalan etraflrca tedkik etmigtir. Maksimovig bu-rada ilk defa v'esta"(kalkmak, durmak) fiilini gdrmIg ve "bi"krsmrnr da sonraki ctimleye ait olark d0grinmtigtiir. Onun yo-rumuna dayanan Potebnin'in "uzbis Div" dtzeltmesini, V.A.Yakovlev "zbisya Div" ( "zbisya"-liksindi, depregti, heyecan-

" Mrrsirt-Ptrgkirt'irt izrthh terciirtttsitrc gtirc "Ottdrt Knez igor ktzrl iizengiye bnstt,diizliige utrdt. Giinel tutuldu, knrmhk yolurut kesti, gecedau lnsltrutg tufrtr

krryltrt u.t4nrdtrfu, lmyttrtrtltr nMn nlfi, nfltcm bi.l;rrdt lttykug iittii..."(terc.).

landr vs.) geklinde kabul etmigtir. Daha sonralart akademisyenV.N. Perets de aynr neticeye varmrgttr ve halen de bu var-yantrn hayli taraftarr vardrr (D,S. Lihagov, O,V, Tvogorov vb.)

V,F. Rigin'in "v'esta bliz" (kalklr yerinden) d0zeltmesi pale-ografya bakrmrndan esassrz gortinilyor, edebi bakrmdan tabiiolmayan, sun'i bir tesir brrakryor.

V.S. Miller, A.A. Potebniya, V.N, $epkin, V,N. AndrianovaPerets, A.S, Orlov, D.S. Lihagev ve terciimeci A,F, Veltman,G.P. $torm, N.A. Novikov, L.i. Gimofeyev ve bagkalart, cfimleuv'sta" fiiliyle biter, yani Svisf zveriny vsfa/" (hayvan ctvtlttstkalktr) diye dtigriniiyorlar; V.S. Barsov, S.K. $ambinago, F.E.Korg ve V. Stelletski ise "zbi" unsurunu ciimleyi tamamlayanfiil sayarak 'v'eita" sozrinii pargaltyorlar "v sta". Fakat bu"sta" krsmr neyi bildirir? Burada fikirler aynltr: Barsov ve $am-binago "sta" krsmrna "staya"l deste, stirfi/, Korg ise "sta-do'Tsiirti/soziin0n kaltnttst olarak bakarlar, Stelletski ikinci fa-reziyeye tarafdar olur.,.

Stelletski'nin terciimesinde metin 9u gekli ahr:

'Wogf" sfonugtl emu grozoquPtits' ubudiSvist' everin' v' sta(da) zbiDiv' kliget' vr'hu dreva'r

Bence, bu gimdiye'kadai yaprlmrg ilmi ve estetik terciime-lerden en bagartltsrdrr. Diler orneklerden soz aqmak vakit altrve ilgi gekici degildir. Ben etimoloji (kok bilgisi) us0liindenevvel strtiktural (yapr bilgisi) metodu kullanmak istedim ve bu

pargayr agagrdaki gekilde dUzenledim:

"So/ntse emu t'moyu put' zastupage.Nog' stonugti emu grozoyu.1- Ptits' ubudi svist'.2- Zverin'v'sta zbi,Div' kliget' v'rhu dreva...""

Mukayese igin bir tabiat tasvirine, vurugma evvelinde gafak

. Tcrciime: "Gtce onu nfrm iltiltisiylc ktrr1tlfldt / stttrki otrrt telilikeilen ltflberdilr

etnek istiyortlu / kuglt uyrtttdr, lnyun11fu7s aultrs kalktt. Dal tti.ttnn lttrsnulo

ttiri il1h,".** Terciinrc: "GiitrcS tutlldt4 knrtttiltk rlolutn kesti. Sttnki gece ttldtt, tufnt

inledi. / 1.- Kuslnnn utrltrsr uyrttrdr 2' Hay0rtttlnr korktrilnr. peu, n{ncnr

ltt{.tttitt rtltrtt ttltt.".

31

soktrigri sahneye dikkat gekelim:

"Dolgo nog' merknet.Zarya svet zapala.M'glya pelya poknla,3- $tekof' slaviy uspe.4- Govor' galig ubudi.'r

Destanrn iki farkh yerinden aktarrlmrg ciimlelerin gramerakrabah!r gahsen bende higbir.giiphe uyandrrmryor. Birbirin-den yalnrz baglangrg yerleriyle fark edilebilir; fakat ciimledeboyle yer deligtirme (enversion) miimkiind0r ve Destan dev-rine de sonraki devirlere de ait Rus dili terciimesinde bu ttirpek gok orne$e'rastlamak mtimk0ndtir.

1,2,3,4. kuruluglann umumi yapr ozellikleri:1- Belirticinin (zarfrn) haberden evvel gelmesi / ptits ubudi-

zverin v sta- slaviy uspe* galig ubudi/,2- Haber fiilinin gegmig zamant ile ifade edilir/ubudi v

sta=uspe= ubudi/,3- Niteleyici slfatrn krsa gekliyle ifade edebilir/ptits' zverin

slaviy-galigi,Yapr bakrmtndan 1 . ve 2. satrrlar 3. ve 4. satlrlar gibi

birbirine tam denk gelir.Boylelikle, gu neticeye vardrm: "pti" go$u kimsenin diig0n-

dti$rl gibi isim de!il, krsa gekilli srfattrr, Boyle bir gramatikokunugta Slav edebiyatr igin garip ve yabancr telatfuz edilen"svist zverniy" I hayvan ovrltrsl / ifadesi aradan kalkar. Dahatitiz ve gelenekte olan "ptigiy sylst" ifadesi ortaya grkar, (HattaMusin-Pugkin de kendi tercumesinde "syisf zvernty" iladesinikullanmak istemig, onu "revut zveri"linilti, bogtirtti/ ile de$ig-tirmigti.)

Ben bu isbatlarr biraz ihtiyatla, tanrnmrg dilcilerin nufuzuve adrndan gekine gekine soyliiyorum. Onlarr da aynr gekildeMusin-Pugkin'in adr ve ntifuzu biiyrilemigtir. Bu pargantn "an-laylmazltjt" hig de esrarh "v stazbi" den delil, apagrk "ptits"sozrinden ileri gelir.

Agrk olmayan "zbi" bag yerinde durur ve muhtemelen buisme aittir. Semantik (mana) sisteme gore hayvanrn grkardr$r

' "()ece lrihnek lrihniyor, Thn yeri sdkiihnekte, giiller knrnfuit biirihuttiig. / 3- Biilbiilcrttrlttsr sttsttt. / 4- Kttrgnlnr t\ttii.".

veya hareketten dogan sesin adrdrr.Eski Rus dilinde benzer bir soz vat, "ztb"-heyecan, korku,

telag-Qagdag Rusgada "ztb"-dalga, hafif dalga. Soziin kok0Ukrayna, eski Slavyan., Slovak, Srrp dillerinde da!llmrgtrr /-zib, z'b, -zeb-,zayb / (65,1009)

Bu, olabilecek aragtrrma istikametlerinden birisidir. "zbi" at-trk bize ve miistensihe malum olmayan paleografyada veyakonugmadaki nriansrn ifadesi olabilirdi I zrbi z'bil. Ben gimdilif,"z'bi"-heyecan, korku-okunugunu kabul ediyorum, Kabaca birtercrime olarak:"Kug ctvtlttst uyandt, hayvanlar korkmafia bag-ladtlar."

-IZYASLAV KARYOLASINDA-

Destanda anlagrlmayan her yerin hesabrnr Musin-Pugkin'ekesrnek de dogru olmazdr, "Boyle kanqtkhklar sailrlann yanlrybdlilnmesi neticesinde de meydana gelebilir. Musin-Pugkin'initiraftna g6re, "el yazmasm anlamak oldukga zordu; gilnki)ne yazt kaidelerine riayet edilmig, ne de s6z dizimine uyulmug;kullammdan gkmtg, mAnig aqk olmayan eski sdzler pekgoktu." (24).

Brjtrin bunlar yazmanrn okunmastnr zorlagttrtyordu. Musin-Pugkin, Novgorodlulann Knez Jaroslav'a gonderdi$i fermantaragtrran $erbakov gibi kaba bir hata btrakmaktan korkupihtiyatlr davranryordu. ($erbakov "zats'i Milovtst" ifadesini '2a-yag'imi lovtsami" (tavgan tutanlar) gibi okumugtur.)

Fakat Musin - Pugkin b0ttin ihtiyathhgrna ra$men, btit0nsatrrlarr sozleri bolerken, $erbakov'un hatastndan hig de gerikalmayan btiyiik.tahriflere yol agmtgttr: "K'meti" yerine "k'me-ti", "v'stazbi-vsta zbi" "mu-ja i mesya - mujaimsya" vs.

Redaktorun anlarnadt$t sozler golu zaman briy0k harfleyauhr ve gahsi adlara gevrilirdi, Boylece "Koggey" Poloves(Krpgak) adt, "lJrim" igor'un voyvodast (beyi) olarak verilirdi.

Sozlerin hatalr bol0nmesi yiiziinden sun'i bir metaforun(mecaz) meydana gelmesine sebep olmug bir durumu gQzden

gegirelim. Musin-Pugkin'in hatalartnt d0zeltme$e gahgan arag-

trrmacrlar hayli gayret gosterir; fakat ondan daha gUlting ne-

ticelere varrrlar. Metni okuyan Alimlerin edebi duygudan uzak-h!r neticesinde bazt hallerde, kendi yaprnacrkh!ryla gagkrnlrk

doluran, destanda ve genellikle edebiyatta yeri olmayan imaj-lar meydana gelirdi.

"Yedin' je izyaslav" stn"Vasil'kov' pozvoni svoimi ostnmmegi o gelom Litovskiya, pritrepa slavn dedu svoemu Bses-lavu a sam'pod' gr'lentmi qtiil na krovave trave pritrepan'

Litovsk'mi megi. i shotnyu na Krovat' i rek': Druiinu tvoyu,

Knyaje, pti9'krih priode, a zveri krov' polizaga,"'igaret ettigim yeri, Musin Pugkin goyle terc0me etmigti: "Na

sem' to odre leia proiznesya on" (Yatakta uzantp dedi). Dii-

zeltme yapanlai goktu, en ilgi gekicileri gunlardtr: f i shotiyunak rova t'i rek'.. Bu Strp'Rus ctimlesinin teklif edilen ter'crlmesi goyle idi: "i shotel yunaqa yam / mogilt / tot skazal.

""ve bu geng olmek istedi, dedi." Fakat mtiellifin lugattndalazla bir "noga" sozi,i var, yani "yunak" uygun degildir. Bununla

boyle tersliklerine devam ederler: 2l"i shrti yunak rova..."l-yani"genci ye(kabi(gizledi"; 3l"i shopi"'yani "yuttu"; 4l"i s hotiyu

na krov a t'i rek"-kendi sevgilisiyle yani genq o$lanla yataga

uzandr" o ise dedi 1l"i s hotiyu na krovat'i rek' "'ve kendi

sevgilisiyle karyolastna uzandt ve dedi,"Bu manzara V.i, Stettetski'yi utandrrdr$r igin ctimleyi 9u

gekilde gevirmeyi teklif etmigtir: "i s miloyu na krovat'-yani

Knez izyaslav geng oQlanla deiil, geng kzla karyolasna u-

zandr.,."Ben igor Destanlnt resim halinde tasvir etseydim, aragtlr'

macrlarrn uydurdu$u btitiin irnajlart renklerle yanstttrdlm' $uepizot da ressam ftrgastna laytkttr.

Qol. Kana bulanmrg otlar. Migferleri ezik'b0ztik Litvaltlann

serilmig cesetleri. Genig gol0n ortasrnda nikel ayaklt tahta

karyola koyulmug, Karyolada ihtiras igindeki izyaslav kendi

sevgilisiyle (acaba cinsi Alametleri incir yapra$r ile usulune

. lvltrsitr-Puskitr'itr tJonnntttt.t dttyttttttrt:tk: "Srtrli're Vtsilktt'trtut o{lu lzyt-"lnzt

kendi krtskirt ktluitn ite I..itutltldrlrt snzrrlSo girdi, mtdlrrpt olttp kettli lttlttst

vspslt77,'n, siilretini r:tzrrlt!r, kttdi ise ktpktruttzt krtlknnrnnt tltnrdn, kntlt ttllnr

iistiitrrlt I-itzr,t rloirtmtlt. yg sgztgilisiyle kttry.tltts,ntt ,tzttttdt, slltgilisi dcdi:

"Knrz, scttitt or,luit kusltrtt ytlt (tldu, zrrthgi ltrtrlttrtttlrtr drt ktttutt rltldtlt ".

gore ort0lmrig mti) uzanmtg yatmtg. Etrafta ise ceseiler ris-trinde de kargalar...

Teklif edilmig rnuhtelif bolmeler (veya rekonstruksiyon) gra-matik ve edebi bakrrndan yanmdtr.

ilk once gramatik bakrrndan.1- Musin-Pugkin bolmesinde en azdan iki haber (bilgi) kay-

bolmugtur, bunlar "farz edilir".Diger bolmelerde de bu kusurlar aradan grkarrlmamrgtrr.2- Hareketin baglamasrnr bildiren "i" ba!layrcrsr Desianda

bir kaide olarak fiilden evvel gelir, N.M. Drlevski bu Alametihususi olarak kaydeder: "Yalnrz bir tesadufte baglangry "i" sifiilden evvel gelmez: "i s hotiyu na krovat' " (7, 241)

Ben izyaslav ile alAkah olarak pargayt epik bir biitLinliikgeklinde gorriyorum:

Benim Bo[igrim:

... Edin' je izyaslav stn' Vasilkov'pozvoni svoimi ostnmi megi o gelom Litovskiya, prit-repaslavu dede svdemu Vseslavu,

-' a sam' pod cr'lentmina krovate trave, pritrepas'Ittovshmi megi

ishoti juna krov.

A (i rek': Drujinu tvoyu, knyaje,ptits' krih priode, a zveri krov'polizaga.Ne bls' tu brata Bryagaslava, nidurugago-Bsevolado'.

"ishodit" krov'yu - Pek gok islav dilinde sabit birlegmedir,Man6sr "kan kaybtndan olmek". "ishoti" (sevgili tahminenmag'uk) kelimesinin mriellifin uydurumasr oldu$u gorii[iyor,Benzer "ishodi" sozri eger orjinalde olsaydr, Mtistensih hig

. 9tlrr stlrr '[?rriimesi: "'[i'k lngnrt Var^ill'o oghr izrl,rslttt, kendi ktskirr krltErylnLiltnt nriltpuluittr: z,tudtt, Ittltts Vleslmr'tn Siihretini ytrc yrktt, kettili isc tlktrtnr':t ktlkttrltnn rtllttrdit knt.t bttliilnrry tttltnrr iisliittdtt I-ilort ktlrgltnyttdogrnrlt. Kntli kitnttil brtltnntl gl,,r1; srnnjs(r fuli: - Knez, (trd,u, kurdn kilr.it1r:ttt ttlt1tt.",

34 35

g0phesiz ki bu soz0 tantr ve imlasrnr da saklardr.Bu okuyug hem gramatik hern edebi bakrmdan daha titizdir,

daha do$rudur,Kanlr savag meydanrndaki mtidhig karyolanrn ve bu karyo-

lada izyaslav ile "kucak kucafia" gelmig geng 'ma!uk" unyerine, epik metnin imaj sistemine ve rislubuna tam uygun,herkesin bildigi sade bir mecaz...

irrve:Agrr geliyor insana. Gegen iki asrr iginde Destan hakkrnda

btiyiik mikdarda malzeme toplanmrgtrr. Biitiin bunlarr rnunta-zaman takib etmek asknda miimktin de degil. Destan hakkrn-da ilmin esas mecrAsrndan kryrda kalmrg, eski "eyalet" yazlanise yalnrz tesadiifler neticesinde okunabilir.

Bu makaleyi yazdrktan sonra bir kiitiiphanenin katololundabir kayrt gordrim: "N.N. Mankovski, igor Polku Destant"-Boyantorununun lirik poemasr, Hitomir, 1915. ben bu kitabr alarakorada "na krov" iladesini gord0m.

Demek ki daha 50.60 yrl evvel "karyoladaki ma'guk" lankolayca kurtulmak miimkrindli. O ise gimdiye kadar karyolada,kendi igindedir.

-gAHiN rUvUt'tU odrrUriUruoe-

Gtinlerden bir g0n briyrik Kiyev knezi Svyatoslav Vsevolo-dig'e haber gelir: "igor'un ordusu Kayala gay sahitterindedarmada$m edilmig ve Polovesler (Kpgaklar) Rus gehirleriney6nelmiglerdir. Svyatoslav kendi "krztl s6ziini" soyleyerek,kendi "dojdugu yuvastnt" son damla kanrna kadar korumakazminde oldugunu bildirmigtir.

"A gi divo sya, bratie, staru pomoloditi?Koli sokol' v' mtteh' btvaet',vtsoko ptits v'zbivaet' ne dast' gnezdasvoego v' obidu.

Musin-Pugkin tercUmesi:"No mudreno li, brattst, i staromu pomolodet? Kogda sokol

perelinyet', togda on' ptits' vtsoko zagonyet' i ne daet'v obidugnezda svoego" ("Kardegler yoksa ihtiyarrn genglegmesi gokgarip midir? $ahin tiiyiinii dokttigtinde kuglart ytikseklere gekipgotilriir, yuvasrna yaktn btrakmaz."

D.S. Lihagov bu c0mleyi gramer baktmtndan daha titiztercume etmigtir:

Kogda sokol linyaetVrsoko ptits vzbivaet,ne dasi gnezda svoego v obiduk'

Sonra da izahtnt vermigtir: "V mltah" terimi tiiy dokme

devrini, bilhassa da, geng gahinlerin ttiylendi$i devri bildirir.

Bu kugun yetigkinlile ulagtr!rna igaret eder. Boyle kuglar kendi

yuvalarrnr -daha

guglii yrrtrcr kuglardan rnesela kartallardan

cesaretle korur." (33)

$u da'V.i. Stelletski'nin izahr:;Mtt"' veya "mft",liy dokme, gahinlerin her ytl tUy degig-

tirmesidir. Tiiy dokrne gahinin yetigkinligine ve bununla ilgili

olarak av tecrubesine igaret eder. Miiellif tOy dokmitg kugtan

bahsediyor. Ttiy dokme devrinde olan gahin kendi yuvastntn

yanrndan gekilmez, onu bUytik bir gtlgtnltkla korur, yuvayayaklagan her bir kuga saldtrrr." (61).

Avct kuqlarla beraber avlanmak en eski avlardandtr...

6yle zannediliyor ki, avtn bu gegidi Avrupa'ya Gtiney Rus

bozkrrlartndan, Asya'dan gelmigtir. Ve astrlar boyunca Alman-ya, Hollanda, Fransa, i.ngiltere, Macaristan ve Polonya'dakih0ktimdartarrn belki en sevimli e$lencesi olmugtur. Avcr ku9'

lartn yardtmlartyla kugu, ordek,,turna ve leylek avlamaga diger

av gegitlerinden daha ytiksek klymet verilirdi. Bu sebepten

avcr kuglar (bilhassa dogrin'sungur) gok degerliydi. Pek qok

halde barrg antlagmast yapan Knez veya htikiimdar goyle bir

talepte bulunurdu: "Buna ilaveten on tane .iyi dogan kugu

nu'li*ll';ralr Vt. Kart, Nikopol yakrnlannda Tiirklerle vaptrgr

. "$,tltitr riirliitrii driktiidiitrlr,Yiilsrklcrdt do1;tlgtir;

Ytrtasm t Ei grrt:lmez.".

#,

savagtan (1386) sonra kendi maregalleri De Busiko ve DeLya Tremogliya'yr toplam birkag dogan kuguna kargrhk esirlik-ten kurtarabilmigtir. Burgund Hersog'u ise yine kendi o!lunuaynr TUrklerden, bir drizine avcr kug kargrhgrnda serbest bt-rakmrgtrr. ivan Grozni, ingilizlere ho9 gorunmek rimidiyle on-lara Rus dolanlanndan hediye gondermig, fakat Stefan Bato-rin'i boyle bir "merhamef" ten mahrum r etmigti: ")ncelerimahir do|anlanm vardt, maalesef soyu kesildi."

Rusya'da, dogana her zaman hurrnetle yanagmrglar. HAlenRuriklerin batrsrndaki soy amblerni dogan kugudur, Dogan a-vrna gelince bu konudan ilk defa Xl. asrr yrlhgrnda bahsedilir.Jaroslav Mudrr devlete ballr bir do$an hizmeti tesis edip buigin birgok mahir ustasrnr da vaziteye tayin etmigti. Onlara"sokolnik=kug agasr" denirdi. Sokolnikler saraya yakrn adam-lar sayrlrrlardr. Onlarrn birgok imtiyazr vardr. Bu iglere bag kuga$asr rehberlik ederdi. O hrik0mdarr gevreleyen maiyetiyleaynr srrada dururdu (29),

Bu hayli laydalr malumata dayanarak igor Destanlnda do-!an avr ile ilgili klsmr ve mriellifin bu mevzudaki rehberlikbilgisi daha kolay kavranrr.

Togda pugtagef/ soko/ov' na stodo lebedey, kodorry dote-gage, ta predi pes' poyage... Boyan' je, bratie, ne f sokolov'na stado lebedey pugfage, n' svoya veqtia pr'stt na jivayasturnt v'skladage: oni je sami knyazem' slavu rokatahu""

Destanda dogan irnajr, tek tek gegitli metaforlara katrlrr.Metinde adt gegen kuglarr mukayese edersek; mliellifin men-sup oldu$u muhitin insanlarrna en gok tantdrk geleni doganidi. Bol ve teferruatlr tabiat tasvirlerinden hissediliyor ki, mrielliftabiat Alemini iyi tanryormug. Buna gore, yazar, halk arasrndayayrlmrg, ananevi bir soztin yazrlrgrnda hata yapmrgtrr demekzordur, Miiellif "mtt""' sozrinrin "hastaltk" oldu$unu bilmeliydi.Triyrinti doken do$an faydasrzdrr. O, ne goklerde ugabilir, nedtigmanlarryla vurugabilir, sade yuvasrnda oturup kendi kanatlttanrrsrna yalvarrr ki, ona hig saldrran olrnastn. Ttiytin0 dokmezamanrnda o brisb0ttin acizlegir. Avcrlar vahgi doganlart ancak

. ,f istrtti ttltttdi "Vottt" trrtrf 10 srtrlsttrr billirir.* V.i. Lihtsott'ttu terriincsi: "O zntttut l-rr3rr krrglr siiriisiirre orr rio.{al silnnrdt,

/ralgi r/trfrrrr fulli iuntt lutilrsi o ltirinci oltnk knu:ltiu S,ttttut ltrltk rtlurltr".I IiS. Siiplrcsiz ki, Littirt dilitr lrtt iln nml ril r; utr t-lik ii ;, ru trlnrc-dc{iSmLk.

bu vaziyefte yuvada tutarlar. Eski Rusyada dogan avcrlarrna'pomftdk" denirdi. Dogan omr0 boyunca birkag defa t0y do-t<er. it<i-iig dok09!en sonra giiglti ve do$rigken bir kug olur.

HAlen da "ug dokilq" ifadesini srk srk kullanrrlar, "Ug" sayrsrdok0grin mikdarrnr de$il, "doji)gkenlik" anlaytgtnt bildirir. Me-linde "mtt" ifadesi kullanrlmtg, yani ttiy0n0 dokiip kurtulrnugkugtan de$il hAlen diikme zarnanrnda olan do$andan sozediliyor,

Gramatik gekil, mbtnin edebi mAnAsryla tezat tegkil ediyor.Mecaza birkag defa triytlnil degigtirmig do$an kattlacakttr.

Miistensihin el yazamasrnt d0zgtin kopya ettiginden isteristemez guphe edilir.

Kuglarrn triyiinri dokmesi hakkrnda en eski ornek XVl, asraaittir. Aynr devrin yrlh$rnda okuyoruz: "Mftyatsya yako yastrebii ponovltyatsya yako orli" ($ahinler, do$anlar ttiyiin0 doker vekartallar trjyrin0 degigtirir.)

V.P, Adrianova-Perets haklt olarak yaayori "Mrtits s6ziln0nkilise nasihail gibi, tabiat bilgi.sinden uzak bir tilrde kullanl-mast bu soz(in hatk ditinde gok yayldtgtm g\steriyon aksihalde, mukayese okuyuc,gt kiltlesi igin anlagtlmaz kahrdr" (1)

XVlll. asrr Rusyastntn ytiksek dairelerinde yeniden doganavrna merak uyantr (muhtemelen bu, Qar Aleksey Mihaylovig''in bu ava olan hevesiyle alakahdrr) ve "Uryadnik SokolnigegoPuti" ad\ gazele gtraklrltr. O zamanlar, "Akira Hakknda Po-vestler" eserinin bir niishastnda goyle deniyor: "0g defa tu-yunil d5kmug dogan imkan vermez ki, onu yuvadan gkanpgdturesin." (43,368)

Dogan avcrlartntn "tilyilnil iig defa ddkmuq dogan kendiniele vermez" ve do$ana bakanlann "ilg defa tilyi)nil ddkm0gdo{an ava hazrrdtr" gibi miigahadeleri ancak XVll. astrda birdiist0r haline gelmigtir. Knez saraylartnda hususi.dogan hi4'metlerinin tesis edilmesi, ytrttct kuglartn tutulmasl ve ogretil-mesi eski bir gelenek idi. Ata sozleri arttk X-Xl. astrlarda diledahil olabilirdi.

Eski Rus yaztstnda, Yunan geleneline gord, rat<amlar harf-lerle gosterilirdi. Yine, Kiril alfabesinde yalntz Yunan alfabe'sinden altnmtg harfler rakam manastnda kullanllabilirdi.

Oyle ki orjinal B(buki) harfi Kiril alfabesinde rakam olarakkullanrlmryordu; aynt gekilde j (jicete) vs, harfler de...

38 39

Glagolit'te (eski islav alfabesi) bu prensibe uyulmuyordu,Buna gore her bir harfin alfabe strast aynt zamanda onunifade ettigi rakamdr. Az-1, buki-2, vedi-3, glagol.4, dobr,o-S vs,Kiril alfabesinde de bu aynrdrr: Az-1, buki-2, vedi.3,.glagol_4,dobro-S gibi.

Ancak yota harfi 1lt; ner iki islav sistemde (Glagolit veKiril) de Yunan yazrsrndaki gibi 10 rakamlnr bildiriyordu.

Muhtemelen "parmak hesabt,'Glagolit prensibi daha rahatoldu$undan Kiril yazrlarrnda da tatbik ediliyordu. V.i, stellets-ki'nin kendi tercrjmesinin negrinde ,,glagolik,'yanlrglara yol ag-masr dikkat gekicidir. Musin-pugkin negrinde rakamlar tiilo(harf iistti igaret, hareke) igaretli harflerle verilmigtir: ,,Denizden

gelen kara bulut T giinegin oniintj tutmak (mani otmak) istiyor."2. Katerine igin niishay hazrlayan Mlstensih rakamrn gifre-sini agmryttr: 'iDort gilneg". Katerina niishasrna dayanan_V.i,-Stelletski Musin-Pugkin varyantrnda diJzeltme yapar: ,6 gA-neg" Sonra kendi terctimesinde glakolik parmak hesaFjnadayanarak "dort glneg" yazmrgttr. Kiril alfabesinde isef iigrakamtnr verir.

D.V. Aynalov da "Eski Rus Edebiyail Tarihine Dair,' adltmakalesinde goyle bir yanlga yol agmrgtrr. (74,29).

1141 yrhna bit Radzivil nrishasrndan g6yle bir ornek alrr:"Tabut gotiirulhrken g6kyuz0nde kdtil bir ilamet peyda oldu,yiireklere korku saldt: . gilneg rytk sagtyordu,, D,V.Aynalov buigareti izah ederken itiraz etmigtir: '4,, Bagka bir aragtrrmacrG. i, imedagvili ise onun bu hatasr iizerinde oldukga inandtrrcr

,/- , bir faraziye kurmugtur. igor destanrnr tercrimede okurken; ,?e-

!,'-tr' nizden gelen kara bulutun dort gilnegin \nilnu kesmek iste-u digini" gormtig ve bu "ddrt g{)neg" i D.V. Aynalov'un aynrsayrdaki g0negleriyle mukayese etmigtir. $oyle "derin, miiga-hededen sonra "idrak etmig halde" bildirmigtir: "D6rt gtneghig de uydurma bir allegori, sembolik bir mecaz dejit, llBS,deKayala Savagr zamantnda ortaya qkmry hakikl bir hadisedir(20,221).

Kendi muhayilesinden ruh alan G.i. imedagvili en hafifindensoyleyelim ki miibalaga etmigtir: "1185 yhnda gokyilzundeddrt ghnegin peyda olmas hadisesi Rus ytlttktarrnda kayde-dilmigtir." Halbuki negredilmig yrlhklarrn higbirinde boyle birmalumat yoktur.

Glagolit ve Kiril alfabesi kaidelerini, hatta yrlhk yazarlarr(kronikgiler) da karrgrk veriyorlardr.

"Rakamlann okunugunda stk srk yanlry yaphyordu, gimdianlaqilmrytrr ki, eski kiril el yazmalannda ban hallerde orjinal-deki Glagolit rakamlan dilzgiln tercime editmemigtir. 6yle ki,Glagolit metni aktartlrkenS iqareti Kiril alfabesinde say, yan-lry olarak "8" gibi (Glagolit saytslna uygun olarak) kaydedilir,halbuki "6" olmahdrr (67,151).

Paleograflarrn'(yazr Alimlerinin) miigahadesine g6re "hartirakama gevirmek igin onun ilzerine koyulan "titlo" igareli go$uhalde kaybolur, bu da yarr yarrya bozulmug, kirlenmig yazr.larda mristensihin goz0nden kagardr." (V.N. $epkin)

Bana oyle geliyor ki, igor Destanrnrn orjinalinde tetkik et-ti$imiz parga g;glle idi:

"Koli sokol B mttyey btvaet, vttoko ptits'vizbivaet' ne dastgnezda svoego v' obidu." (Do$ar tOyiin0 tiq defa doktriktensonra, kuglarla yukseklerde do$rigt)r, onlarr kendi yuvasrnayakrn brrakmaz.)

Anonim ata soz0nri yazrya alan miiellif 'Ug" saytsrnt verir-ken Glagolit kaidesinden faydalanmrgtrr:/az-l, buki-2, vedi-3/.Mtistensih ise titloyu (B^ztizerindeki igaretini) sezmemig veyael yazmasr ona artrk titlo igareti kaybolrnug halde ulagmrgtrr,Rakam da yeniden harfe donmtigttir: "B mrte/ tily d6kme/.-Mtistensih bu sozti yeni gramer stattsune uydurarak, "vedi"harfine yetmeyen"l'igaretini ilave etmig ve sdzil" "v mtteh"(tiiyrinti dokti.igUnde" gekline sokmugtur. ifade gramer bakr-mrndan tamamlanmrg, fakat mAnAsrnr degigtirmigtir.

-GIZLI MUTERCIM.

. Pek gok yazar ve Alim igor Destanrnr eski Rus dilindenbugrinki.i dile gevirmigtir, E$er XVl. asrr miistensihinin adrnt

bilseydik, gfiphesiz, miitercirnler listesinin baqrnda onun adtduruidu. Destanr kendi deviinin diline gevirrnege ilk defa ogayret gostermigtir.

Edebi eser tarihi gartlara ba$ltdrr, tekrarslzdrr, orjinallenrishasr arasrnda tamamen aynrhk olamaz, orjinalin britr.in incefarklarrnr, hususiyetlerini oldugu gibi saklamak m0mkrin degil-dir, Boyle bir fotograf titizligini yaluz, fotokopi makinasrndantaleb etmek mtjmkiindrlr, igor Destanrna artrk ender bulunanbir Abide olarak yaklagan XVlll. asrr mristensihleri de aynrgekilde boyle bir gekil aynrh$rna nail olamamrglardr,

XVl. asr r rnristensih inin kargrsr nda, orjinali foto$raf' titizlifi in-deki "hatalannrn" bilin tafsilatryla vermek vazifesi durmuyor-du. "igor Destant itim igin degit (o zamanlar henuz itim yoktu),hayailn miltaalas igin ddgiinulmhgtu. Buna g6re muctensihinvazifesi gok basit idi: Eski hikAyeyi XVl. agr okuyucusu iginarulaylrr hale getirmek. O aym zamanda hem miitercim hemyorumcu idi. Bu da destandaki tipik hususiyetlerin estetik o-larak yeniddn anlaillmastna, o cumleden de anlaqilamaz imaj-lann degigtirilmesine, uydurma fikir ve iddialhnn meydana gel-mesine sebep oluyordu.

Edebi eser kendi konusunu sosyal guurdan altr ve onu,anlagma vasrtasr olan dilin yardrmryla hayata gegirir; boyleelle tutulur hale getirmek hig de gergekli$i bozmaz. Ancak birgartla ki, mriellifin ve okuyucunun sosyal guur ve anlagmavasrtalarr birbirine uygun gelsin, aynr olsun.

Halkrn sosyal guuru ilerledikge, eserin konusunun bazr bo-Itimleri eskilegir, anlagrlmaz olur ve yanhg yorumlar ortayagtkar: Tarihi hakikatler, insanlar arasrnda mtinasebet husisi-yetleri vs. boylece eskiyip ortadan kalkar. Dil de geligir, esasende stilistlik yaprsr degigir. Mtiellifin kullandrgr ve ga$daglarrnrnda kavradr$r bir ifade zaman gegtikge sosyal karakterini kay-beder veya tamamen arkaizme doner, Buna gore o ga$dakibir okuyucu orjinali tahrif olunmug gekilde anlar; mritercim isebirinci varyanta, tercr.ime nazeriyecisi irji Levi'nin dedi$i gibi'lahrif olunmamrg kavrayqa" dayanmalrdrr (32,130).

XVl. asrrn okuyucusu olarak mristensih de Xll, asrrdakiorjinali tahrif olmug gekilde anlryordu. Mrjellifin dialektine hasolan hususi ifadeler Miistensihin idrakinde elle tutulur halegelmedigi igin muhtevasrz bir gekle gevriliyordu. O go$u za-rnan gekle dokunmasa da ozrindeki btitun vasrtalan kullanarakona yeni bur muhteva verme$e galrgrr.

Eski manzum rnetinler rjzerinde galrgma miiddetince ortaya

grkan en karrgrk meselelerden birisi, orjinaldeki krsa ve ozlU

ifadelerle terctime nfishalartna has olan genig yorumlar ara-srndaki larktrr. Burada golu hallerde aynr teghis veya nesneen muhtelif "kyafetlerde" bazen de yalntz tarih ve mitolojii!irnlerinin analayabilecegi semboller vasltastyla verilir, $unuda ilave edelim ki, btittin bunlara sa$lam bir karar vermekigin paleografya (eski yazr) gelenegini de bilmek gerekir,

Var olan mustensih meselesini (maalesef aragttrmactntnbundan hig haberi de yoktur) hallederken, miitercimin galtg'masr boyunca ortaya grkan bir takrm pratik sorular da mutlakadikkate ahnmalrdrr.

Orjinal bir eser yaratan sanatgtdan tasvir ettigi gerqekli$itam kavramak, mtitercimden ise qevirdigi eseri tam anlamakbeklenir. Mahir rniitercim ve seviyeli okuyucu beraber bulun'malrdrr.

M0tercimin eserin fikrine ntifuz etmesi iig merhaleden ge'ger.

Birinci merhale metnin harfen, yani filolojik olarak anlagtl-masrndan ibarettir. Filolojik olarak anlamak mtiterciminden yal-nrz ve yalntz hususi bir hazrrlrk ve on tecrtibe ister. Bu mer'halede tercume hatalartntn sebepleri esas olarak gunlardtr:

A, Homonim (eg sesli farklt manalr kelimeler) hatalart:1- Sozrin agtk manastnt segerken do!ru karar verilmesi.2- Bir soziin benzer telaffuz edilen bagka bir sozle kartg'

trrrlmasr.3- Yabanct bir sozun benzer telaffuz edilen yerli bir sozle

karrgtrrrlmasr,4- Her hangi bir soziin eserin astl metnine dtizgiin gekilde

dahil edilmesi (hakiki malzemeyi anlamamaktan ileri geliQ.

5- Her hangi bir sozun m0ellifin bakrg sistemine (mtjellifin

mantr$rna) uygun gekilde dahil olmamast (eserin fikrini anla'mamaktan ileri gelir).

Mtiellifin diigrjncesine ntifuz etmenin ikinci marhalesi. Metindo$ru okunursa, m0tercim dilin uslup ozelliklerini, yani ruh

halini, kinayeli ve dramatik ntianslart, yazann faal ahenginiveya hadiseleri anlatmaktaki meylini hissedip anlamak imka'nrnr elde eder.

Ugiincti merhale. Miitercim ayrl ayrl dil vasttalarrnrn tipikolmayan motiflerin tisl0ptaki ve mAnAdaki gegitlenmesini o$'

42

renerek estetik btitrinlrilii, yani eserde ortaya grkan gergekli$indegigik tezahiirlerini; mrinasebetlerin karakterlerini, hadiseninmekAnrnr, yazarn dtigtincesini anlar. Metnin bu yolda anlagrl-masr nisbeten daha zordur; giinkii her bir okuyucu gibi mii-tercirn de sozlerin ve motitlerin harfliligine (gekli krsmrna) mey-leder, M[itercimin zengin bir tahayy0lti olmahdrr ki, eserdekiestetik, gergekligi britrinriyle anlayabilsin. Bir repligin stilistikyaprsrnr anlamak o dereca zor de$ildir. Zorluk guradadrr:Bir gahsrn biitiin konugma ve haraketleri altrnda yatan ka-rakteri hakkrnda tam bir tasavvura ulagmak. Rejisor gibimtitercimde de fantazi duygusu olmahdrr. O ilk planda or-jinalde tasvir edilmig muhitin hakikatlerini, yani yazailn ya-rattrgr gergekligi derinden anlayrp hissetmelidir ki onu britiindolgunlugu ve en ince teferruatr (n(jansl) ile beraber tercrime-de canlandrrabilsin.

Mtitercimin matni anlamamast her zaman iki sebepten kay-naklantr: Eserde tasvir edilmig gergekliii veya miiellfin fikrinitasavvurda canlandrrmak kabiliyetinin olmamasrndan ve orji-nalin dilinden dogan (ister tesadrifi gekilde benzemig kelimelerolsun, isterse metnin hakiki gok manahhgr, cinaslarr olsun)aldatrcr anlam alakalarrnr sezmemesi (32,60-61).

Estetik tercrjme nazariyesinden olanlann iddialarrndan bolbol ornek veriyorurn ki bunlarrn hepsi bizim Miistensihin iginebaglanabilir haldedir. Biz onun hazrrladr!r niishada terciimeigine has hatalarrn gahidi oluyoruz: Eg sesli farkh manah (ci-nas) kelimelerin (homonirn) hatalan veya metnin yanhg anla-gtlmastndan dogan hatalar... Gortiyoruz ki, miitercimin destanrestetik bir britiinliJkte: Mrjellif, igor, Boyan, Svyatoslav Vsevo-lidig imajlannr, bu gahrslarrn kargrlrklr alakasrnt ve hem demriellifin Ttirk meselesiyle olan mrinasebetini dolru anlayama-mrg ve neticede m0ellifin esas fikri okuyuculara tahrif edilmiggekilde ulugtrrrlmrgtrr, Bu hata mristensihin agrklama ve ilave-lerinde ozellikle daha gok ortaya grkar.

Aragtrrmacrlar Miistensihin roltinii azaltmala gahgrrlar. Onuel yazmastnr biitijn teferruailyla aktaran bir gahrs olarak tak-dim etme gayretleri gok gorriniir. Halbuki, iyice biliniyor ki,mekanik gekilde ancak dini yazrlarrn kopyasr grkartltrdr. Hattaonceki nrishada mevcut m0rekkep lekesi bile sonraki niisha-larda tekrar edilirdi; dtinyevi eserler ise aktanlmaz, mristensi-

hin diline gevrilirdi. O, orjinah istedigi gibi krsaltrr, ilavelerkoyar, adlarr yorumlar, hadiselere izahlar getirirdi. Bu tfirtingogaltrlmrg diger ornekleri gibi igor Destanr da bu krsmettenyakasrnr kurtaramarnrgtrr. Ve biz istesek de istemesek de buiiziicti hadiseye razr olrnalryrz. Q0nk0 bu, tarihi olarak gart-landrrrlmrgtrr. Miistensihlerin igor Destanrna, dini olmayanmuhtevadaki eserlerden farklr olarak yanagttklartnr d0grinmegehigbir esas yoktur.

Biz lgor Destanrnr iki devrin, Xll. ve XVl. astrlartn dil vegiir Abidesi olarak kabul etmeliyiz ve Miistensihe fikirsiz birkopyacr olarak defil, yarattct bir yorumcu, redaktor ve bazthallerde de ortak mriellif olarak yanagmala mecburuz.

Ancak boyle reel bir mtinasebet, Destantn kaderini dolrugekilde anlamala ve metnini d0zgun okumaga imkan verir,

Miistensihin laydalandrgr usrjliin mekanizmastnt olrendikten,yani orjinalin saf tohumunu aynk otundan ayrrdtktan sonrahakiki metni kurma$a (rekonstriiksiyon) gaba sarf etmek mtim'kiin olur. Not: XVlll. astrtn mtistensihi de (Musin-Pugkin) Des'tanrn metnine bir miktar izah yazmrgttr. Bunlart kolayca aytr-mak mi.imk0n. Musin Pugkin tarihte kendi selefinden dahabilgili idi: O, ntisha tizerinde galtgtrken, hig stiphesiz ki, dahazengin malzemeden faydalanmrgtr. O stk stk Destantn gahls-lannr titizce drizeltir. Musin-Pugkin niishastnrn bir yerinde goy'le bir ilave soyleyince fark edilir:

Peti btto pes'igoreveTogo/Olga/vnugku.

Yani "Oleg'in torunu igor'un gerefine nutuk gekildi." Bu

mrsrada (/ /) igaret tesadiifen kalmtgttr, Eler Musin-Pugkinkendi ilevesini goze garpttrmak istemeseydi, "Olga" izafi lazlaolurdu. "Ole ga" /Olegin/yazmak yeterliydi ki, igarete ihtiyagkalmasrn: Aksi takdirde bu yaztltg geklini gereksiz vermig o-

lurdu.Diger bu gibi hallerin gogunda Musin-Pugkin igaretleri kal-

drrmrg ve onun ilaveleri milellifin metnine dahil olmugtur. Mu-

sin-Pugkin metindeki katktstnt, igtirakini gozlemek istiyordu.XVl. asrr Mildtensihi gizlemiyordu. Bu iki kiginin maksatlartdegigikti.

44tt

cizr-i rUnrizml-en

lJlu "igor Destanf' ndaSk otlar gibiSlavyan sailrlanndaBitmigti Kpgak s1zleri

S.MARKOV

Burada aragtrraca$r mtz Tiizkizmler srrasrna Trirk metninintist katrnda olan Trjrk sozlerini dahil etmedim. Yaruka, yaptn-ca, ortma, oksamet, horulu, goga, koggey, kogan, nogota,kotora, kramola vs. gibi mengei belli olan, defalarca tahlilegekilmig terimlerin izaha ihtiyacr yoktur, Bunlarr sadece Rusdiline terciime etmek lazrmdtr. Bu Turkizmlerden bazrlarrnrntetkiki ile meghur T0rkologlar Melioranski, Korg, Rjiga, meggulolmuglar. Hakikaten onlar oksamit, horugu, koggey, sozlerinititiz tercrime etmemigler. Lakin bu tercrimelerin tahkikiyle vakitkaybetmek isterniyorum; buna kargr, destant do$ru anlarnakigin 'koggey" gibi Tiirkizmin biiyrik bir ehemmiyeti vardrr.

KrzMt$ KEL MUDAFAADA

Biz destanda birkag tane taklit yollu terciime ile kargrlagrrrz.Bunlarrn bir gogu Mristensihe aittir. (Metindeki karrgrkhklarrnbir gogu igte bu tercrimelerle ilgilidir) digerleri Kiev Rusyasrdevrinin edebi diline aittir ve Miiellif tarafrndan asli sozler gibikullanrlrr bu sozler metin iginde higbir degigiklik yaralmaz.

Bunlara "zlat stol" (altrn taht-), "belya.!'-gimiig para (akga.ah-ga) vs. aittir.

Rist gelip tanrdrlr her Trirk soz0nri tercrime etmek meylimtistensihi kendi tercumesini gramer bakrmrndan metinde yei.legtirme zorunluluguna getirir. Bazr durumlarda o bunu ger-geklegtirir. Fakat bunu rnetni bozmak hesabrna yapar. Ashndaboyle taraflar bagarrstzlrkla sonuglanrr. Miistensihin T0rk dilinizayrf buldu$u hissedilir, givelerden biri ile az tanlgtr$r anlagrhr.Bu sebeple de o,destan Milellifinin Rus dilinin gogu yerindekullandrgr Trjrk terimlerini tanryamamrgtrr. O yalnrz toplu haldetijrkizmleri gonir. Mese$ birinci savagta alrnan ganimetin tas-virinde ve Yaroslav'rn yetenelini belirttigi yerde oldu$u gibi.,.Ayrrca rastalanan "kossey", "yanJga" gibi sozler ise XVl. asrrndiline dahil olmugtu ve terc0meye ihtiyacr yoktu.

Vsevolod'un "bltytur" rnahlasrnr da ben Mristensih'in seze-medi$i ttirkizrnler arastna dahil ediyorum. Yrlhklar bu knezeilgiyle yaklagtp, onun savag kabiliyetini ve yigitligini hususiolarak kaydediyorlar. "igor Destantnda" da onun askeri kabi-liyetlerine az yer aynlmamrgtrr. Gonin0yor ki miiellif onu te-sadiifen "buytur': diye adlandtrrntyor. Bu batrr/batur, bootur,bogatur, bogatrr/ sozriniin etimolojisini anlamak isteyen tiirko-loglar igin hakiki bir kegiftir. "igor Destant" Xlll. asrrdan sonragenig olarak yaytlmrg bu terimin eski geklinin bulundu!u ye-gane abidedir. X,asrrn kaynaklarrnda bu terim hentiz yoktur.O muhtemelen Xl-Xll. asrrlarda Krpgak muhitinde ortaya grk-rnrgtrr, "buy-ture"-gekil rnanasryla "bey"lVolga Tiirklerinin dilozelliklerini tagrr.

.....igor Jdet mita brata Vsevoloda.i rege emu buytur Vsevolod.........'

Musin-Pugkin'in srradan olmayan terimi anlaylp izah etme-ye galrgmrg|.t'r "Buy, yani vahgi" "tLtr" ise "kel", Boylelikle Vse-volod kendi gric0ne ve yi$itligine gore nrecazi anlamda Buyturyahut Kel diye adlandrrrlrr. Muhtemelen bu iki sozrin birleg-mesinden "bogailr" sozri triremigtir. igor'un krigr"ik kardegi Vse-

. .T'erriinL'si: "igor kmdi sr:titnli knrrlefi Vseuttlttdrr ltckliyor.Ilrultur Vsnolttd tnn diyor...".

46

volod Syvatrslavig kendi zamanrnrn diger beylerini yalnrz bo-yu-posu ile degil yigitligi ve manevi ozellikleriyle golgedebtrakmrg ve biiy0k gohret kazanmtgttr.

Bu halk etimolojisinin lipik ornegidir. Buy, "Vahgi Kel" egevrilmigtir. XVl. asrr M0stensihi ve "Zadongina"nin yazan dabu terimi anlamamrg ve onu yanltg yorumlamrgtrr.

Sonraki aragtrrmacrlarrn hig biri "buytur"un sabit birlegmeoldu$unu gorememigler. Miistensih destantnrn sonraki yerle-rinde kendi bagrna "buy" lerimini suni karagtlagtrrma yol! ilealdrgl "ye-" srfatr ile degigtirmigtir. Bu onun "buy" sfiahnt nastlyanlrg anladr!rnl gosterir. ("buy-buyruy", "ktzgtn, cogkun" iseyarty (aynr mAnAda) "yar" olmahdr.

1. ........ yar' ture VsevolodeStoigi na borone.

2. ....... kamo Tur poskogyage...3. ....... tebe yar' Ture Vsavolode

Kompozisyonda "buylur" soztin0n stk stk kullantlmast, an-lagtlryor ki Mristensihin hoguna gitmemigtir ve o, stfat bakt-mrndan fakir olan mtiellifin hikayesini zenginlegtirme hayalinekaprlmrgtrr.

Gordrigiimriz gibi ber yerde o, "stfattan" b0sbtittin kagtn'mrgtrr, Diigtinriyorum ki orjinalinde bu sattrlar goyle irnig:

1) Buyture VsevolodstoQi na boroni.

2) Kamo buyture poskogyage..."3) ot tebe, buyture Vsevolode

Rus beyinin vahgi ok0zle pek tuhaf mukayesesi "Zadongi-na" yazanna hog gelmig ve o kendi eserinde bu stfattan

' Mrrsitt PuSkitt. yorrunutrn ittydilnrdk'l . Kttnrg Kcl Vsettolod

du nmryorsutr nr ii d nftnda2. ...... ,y Kd, nteye snldmyttrnm..

'1. ...... Ktzttug Kel Vselortltttl.

" L Adt Bt11 Vsantlod,i t t nn uyo rsmr. m ii ihfm dt

I ilt bey nercye solfurtyorsmr...I Alt ltell Vsetttilrtd!.

faydalanma kararrna varmrgtrr. Muhtemelen bu sfat ona birazters gelmig ve "yar tur" srfatr daha uymugtur. Fakat o vakit"yar tur" heniiz yok idi...

.,. Fransrz aragtrrmact Mazon hesaphyor ki, "buytur" ve"yar tur" ifadeleri "igor Destant" ntn Xll. asrrda de$il, dahageg yazrldrgrna igaret eder. Sahtek6r Mtiellil bu imajlan Ame-rika ve Hindular hakkrndeiki romantik eserlerin etkisi altrndayaratmrgtrr. Vsevolod'a verilmig bu srfat Hindu iinvanlannabenzer ve destan yazannrn gagrrtrcr uydurmalarrndandrr... -

"Buy" iladesi destanda bol bol kullanrftr. itiral etmeliyiz ki,"buy tur" da "yar tur" da oldukga sahte bir "kegif'tir. Amerikaseyahatlerine ait eserlerinde bu ifadeler daha yerinde g6rfinfirve orta asrr Rus poemasrnda gortind0gti kadar garipsenmezdi.iyi bir aragttrmacr bu baktmdan hindu unvanlarrna benzeyenbu adlartn XVlll. asrrda on planda olan iki edebi akrmrn etkisiile yaratrldr$rnr isbat edebilir. Bu kaynaklardan biri deniz kor-sanlan, digeri ise Amerika'ya seyahatler hakkrndaki eserlerdir"

:t5:?:h v.tur" u. Rus ditine "buynry btk" r 1t<rzmre ot<tiz;

do$rudan dogruya 90phe dofurabilir,A. Mazon'a goyle itiraz ederler: Eski Rus metinlerinde ara

srra bu tiir unvanlara rastlanrr. Mesela Voyevada "Volgiy hvost"(canavar kuyrugu), hayvanlar aleminden alrnmrg gahsi adlarada rastlantr ("Voron", "Volk", "Sobaka", "Vorobey", "Btk" vs,)

Bunlar zayfi ilirazlardrr, Birincisi bunlar beylerin adlan defil,aga$r tabaka mensuplarrna verilen unvanlardrr. ikincisi 'tur"terimi aynr unvan-ad halinde, hatta srradan bir soz gibi dehig bir tamlamada kullanrlmaz, Sabit srfatlar devrinde bu tLirqegitlifik mantrga sr$mryor: Komon/at/daima "kilheylan" dff,kurt daima "bozdLtr", karga daima "karadtr". Deniz-mavi, ot-yegil, grineg-rgrkhdrr.

Bu durumda, pek de popriler olmayan "tur"- "okilz" hangihizmetlerine gore birden bire iki srfata ldyrk gorrilmiig ve tamda boyle nadir srfatlara... E$er Milellif "buynty" (krzgrn, cog-kun) srfatrnr krsa gekilde vermek isteseydi, onda "buy" degilmuhtemelen "buyn", "buyen" kullantrdt.

4a

DELIKANLILAR

Svyatoslav Kiyevski igoru iig dela "buy" gibi takdim eder.Bana oyle geliyor ki, "buy" Kryev Rusyasrnda unvanlar ara-srna dahil.olmug ve Knez hiyerargisinde herhangi bir dereceyiifade etmigtir. Ttirk givelerindeki buy, biy, bay, bey, boy, var-yantlarr hrikmii ve nr,ifuzu olan gahrslarla beraber kullanrhr.

Svyatoslavrn "ktztl s6ziinde" buy srfatrndan orjinal tarzdafaydalandr$r hallere rastlamak miimkUn, Knezlere rn0racaatederek, onlarr Rus topralrnrn savunulmasrna galrran Svya-toslav, Knezlerin her biri igin tanrtrcr iyi birer srfat bulur. Knez-lerden yalnrz dordiine nedense 5en" ile milracaat eder.

, ... T, buy Ryurige Dawde!... A tr buy Romone i Mstislave!

XVl. asrr Mustensihi nasrl anlarsa oyle terciime eder:

... Tt buynry Ryurik i Dawd!

... A tt buynry Roman i Mstistavl

Destanda pek gok delikanh vardrr. Halbuki Svyatoslav'dandaha nezaketli hareket beklemek rnrimkiindii. Mliellif olarakda "siz" zamirini iyi biliyordu ve bu ornege m0racaatlardaboyle mriracaat daha yerinde olurdu, Bana oyle gelir ki, buMiistensih knez Svyatoslavr edepsiz etrnigtir.

Orjinalde rnuhtemelen goyle imig:

... Att buy Ryurige i Dawde!

... Atr buy Romene ih i Mistislave!

Bu mriracaat Ttirk dilinde "a& yilksek" diye tercrime edilir,

... Adr bey Rurik ve Davd!

... Adt bey Roman ve Mstislave!

" ...Delikinlt Rurik zra Dnoti!...Scn ise, deliknnh Itorrtarr rrrr Mslislno!.

Bu ornek Miistensihin ve ondan sonraki b0tiin aragtrrma-olarrn tatbik ettikleri halk etimolojisi metodunun ne ile sonug-landr$rnr ortaya doker,

"At! buy" trirkizmi g6ze garpmayan yaptsl sayesinde kal-mtgttr: Sadeligi ve hog ahengi (daha titiz dersek - Slav par-galanna uygun bir ahenk iginde olmasr) lerimi analojik usuliiile terc0meden ya da diizeltmeden kurtarmrgtrr.

-sEKiz ririndliGiH srLAsr-

Diger Trirk tamlamalarrnrn gansr daha azdrr. SvyatoslavGalig knezine gu sozlerle hitap eder: "OSMOMISL YAROS-LAV"I

Musin'Pugkin bu srfatr izah etmez."Osmomtsl" srfatrnrn yorumlarrnr V.N. Perets'in makalesin-

den takip etmek mrimkrin. En iyi yorumu F,i.Pokrovski vermig-tir. Onun fikrine gore bu mahlas "knez Yaroslawn devlet faa-liyetinde onu meggul eden en Lnemli sekiz endigenin" birnevi umumilegtirilmig remzi idi?" (42, 199-202) Qa$dag yo-rumcular V.l. Setelletski'nin agrklamasrnr memnuniyetle kabulederler. "Yoroslav gdrkemli devlet adamr idi, kendi kabiliyetiite isim kazanmryilr. "igor Destantnrn mtiellifi b(ithn buntartdiger eski Rus abidelerinde rastlanmayan "Osmomisl (yaniayry vakitde sekiz gegit igle meqgul olan) afailyla ifade et-migtir (58,171)

Boylelikle, Osmomrsl'- "Sekiz fikirli" gibi anlagtlmtgttr.... Kazak destanrnda savagta ve sevgide, zahmetde ve

igte, katiplikte ve ilimlerde, kendi bdcerisi ile ad kazanmtgyigidi en ytiksek manada tarif etmek isteyince onu "SekLKtrh" diye isimlendirirler. Bu srfat, gagdag Rus diline haden"Vostmiugoltny" veya "Vos migranmy" (Sekiz taraf) diye ter-cttme edilir.

Eski Rus diline ise "Osmomtslty" veya daha ktsa olarak"Osmom!sl" diye gevrilebilirdi.

inceleyelim: "Osm-sekiz (eski Rus ve eski Slavca) mts-ta'

51

ral (eski Rus ve eshi Slavca) h-ksa sfiat eki.Tam bir analojik terc[imedir. MUellil mi yapmrg? lnanmryo-

rum. Destanrn hig bir yerinde Svyatoslava ait olan pargadaki(Svyatoslavrn uykusu, boyarlarrn uykuyu yorumlamasr, krzrlsoz) kadar gok Trirk sozOne ve deyimine rastlamazsrn.

M0stensih goziine garpan T0rk s6z ve ifadelerini ciddi birgayretle terc0rne ederek, Kyev knezleri ve boyarlarrnrn canlrvasttah konugmasrnrn hususi ahengini bozarak aktarrr.

E$er mtistensih aragtrrmacrlann g<irdtilti rn6nAyr ilade et-mek isteseydi, stfat gekli daha kangrk olurdu. "Osmomslen".

UYDURMA GEMILER

Rus sozlerinin terkibinde yer alan gizli Trirkizmler bendehususi bir merak uyandrrtr. Bu, a[nma sozlerin tamamen be.nimsedigine igaret eden bir hadisedir.

Miiellifin diyalektinde birkag Tilrk asrlh soz var: "pripegali","patrigati", "rasugas".

Pripegali / prepigali / - bitgiler. Tiirk dilinde ki "big" kokiin-den gelmektedir: rasugasu-sepelenmek,elrafa dagrlmak, "u9""ug" soz0ndendir.

Uzerinde durmak istedigim bir fiil ise bu yakrnlarda kurul-mugtur (rekonstruksiyon). Anlamr metinden belli olur. Fakatetimolojisi isbat edilmemigtir: "reka stugra" hudu struyu imeya,pojregi guji rugri strugr, rastrena kastu..."

Musin-Pugkin'in tercrimesi', "reka stugna: pogubmmi stru-yami pojiraet gujie, rug'i razbivaet strugi rJ kustov..."

Stugna deresi: O mahvedici akrnlartyla bagka dereleri yutarve dokiildrikleri deltadaki gemileri dagrtrr.

ilk negirden gegen yrllar boyunca aragtrrmacrlar, bu cUmleyigu gekle sokmuglardrr'. "Stugna deresi: Onun kendi suyu azdrr,bagka dereleri ve gemileri yutar, d6kuldugil yer civannda ya-yrlr r. "

V,i. Stelletski'nin tercumesi: 'stugna deresi: Onun kendi

suyu azdtr, baqka dereleri ve aknlan yutan d6kfrld0d0 yeredogru genigler."

ilk gaglarda 'strugi" sbz$ "gemi" manasrnda anlagrldrlrn-dan "rostre na kustu" iladesi "derenin dhkfrldiigt yerdeki ge-miler" geklinde terciime edilirdi. Fakat sonradan anlagtldt ki

"stnJga" sozi "dere" nin sinonirnidir ve yaztltgta birbirinin ye-rine kullanrrlar.

Ben burada "bilingva"-iki sinonimin birlegmesi olaytnt go-

riiyorum.Terctime edelim: "Stugna deresi su bakmtndan kesatilr"

bagka dereleri strugileri yutar, doktildrilii yere dolru genigler.

Destanda bu tOr birkag gift sinonim var: TUgotogka (gem),

svet-zorya (sabah) svtgan-obtcen /6deV "Rugv!" ve "strugu"gift sinonimi de bunlara dahil edilebilir.

Stelletsk "rostreno" fiilinin ilk rnanastnt bulabilmigtir. Bu

anlam metnin muhtevastndan gtkartltr. Fakal "tren" koktjnebagka hig bir yerde rasttlanmtyor.

Belki '?osfrena"dr /kaybetmek?lFakal bu mana metne ta'mamen yabanctdtr.

Kazakcada "teren" sozii var. 1- derin, 2-muhtevalt. Teren

su "dein su", Teren oy "derin fikir" leren manalt s6z "derin

manalt s62". Fakat soziin "derin" manast ikinci derecelidir.soz (ter-) "dermek, toplamak" koktinden tiiremigtir, Teren-fiilisrfatrn gegmig zamantndadtr, harfi manada-derilmig, toplanmtg,gogaltrlmrg demektir, Bu soz "hacimde bilyiitillmiig", "geniqle-tilmig" manalarrnt da ifade eder. Bana oyle geliyor ki ilk 9a$-larda bu soz birlegmesi ancak, sahantn artttrtlmast manaslnlifade ediyordu./toprak, su vb. maddelerle ilgilidir./

Tirin (tatar) dialekt formast muhtemelen islavyan dilindekiincelegtirilmig "girina" (en) soztinden once kullantlmtgttr.

Bana oyle geliyor ki "rasgirena'Tenlenme(soztin0n eski for-mast "rosfrena" olmugtur.

"igor Destanr" krymetli bir Abidedir; burada gok sayrda Tiirkkelimesi kendi ilk manastnda kalmtgttr. Goze garpmayan Tiir'kizmler, Xll. asrr islav diyalektine dayanarak yarattlmrg "igorDestam" nrn gerqekten eski oldu$unu isbat eden gok inandr'ncr bir delildir.

TMUTORAKAN DUVARLARI

Vseslav "iz' Kieva doriskage do kur' Tmutorokanya".Musin-Pugkin bu c[imleyi goyle agrklamrgtr: 'Knez, Kiyev'-

den qkp Kursk ve Tmutorokan'a kadar gitti". Buna gote "kur'" soztinii biiyiik hadle yazmtglt'. "Kur' ",

$imdi D.C. Lihagov'un agrklamasrna dayanarak "do kur' "ifadesi "horoz 6figAne kadar" olarak terciime edilir. Fakat buokunug gramere uymaz. (Ben sun'i manayl demiyorum). Gra-mer sistemini sadelegtirerek biz ad halinin lekini altnz: "KuraTmut-orokanya". Boylelikle, Vseslav "horoz dfighne kadar"deg,il, "tavuk otuglne kadar" haline gelir. / "Do kur" - "dokuri" | . Bu ince farkr gozden uzak tutmamahyrz. Asrl sonucaulagmak igin D.S.Lihagov'da bulunmayan gekli ilave etmeklaztmdrr'" Do kurova Tmutorokanya."

"Ben da kura Tmutorokanya" ifadesine bagka taraftan yak-lagmayt teklif ediyorum, Boyle bir Tiirk sozii vardrri "k.Jra"(-duvar-set) bugrinkii Tatarca'da kura, Kazakqada, kora/. Busoz0n eskiligi X.-Xl. asrrlarrn abideleri ile sabittir. Onun mengeitamamen ortadrdrr. "kur", kurmak kok0nden gelmigtir /Kurgan"kale" ayrn gekilde kurma, kurgu, kuran (51)

Destanda, stena (duvar) sozrine rastgelmiyoruz. Bu Almansozti, Rus diline gok sonradan girmigtir. Rus dilinde onunkargrlr$r "zabralo" dur. Rus gehri Putivlin duvarlart, "zabralo".Poloves gehri Tmutorokan'rn duvarlarr, "kur". $6yle terctimeediyorum: "Vseslav Tmutorokan duvarlanna kadar gitti." "Ku-ra, Destanda kullanrlmrg bagka bir T0rkizmdir. Muhtemelen,Miistensih bu kelirnenin manasrnr bilmiyordu, fakat bilinen birsoz gibi soylendi$inden oldugu gekilde korumug, tercUme et-memigtir.

Rus dilinde bu sozr.in gekil analojileri vardt. "igor Desta-n!"nda ve diger abidelerde bu sebeple bagka gizli Trirkizmlerde kalabilirdi.

coRAz KU$U

Ni hitru, ni gorazdu,ni PtitsYu gorazdusuda BoiYa ne minut,

Musin-Pugkin: "Kak b kto hitr', kak H kto umen ni bil'hot'bt pititsey teiat, no suda Boiiya ne minet", Ne kadar hilekar,

akillr olsan, yine Tanrt'ntn cezastndan kaqamazsln'"Meghur kilise meselinden faydalanrlmrg. Danili Zatoqkinin

dualarfnda (Xlll. asrr) bu atasozii goyledir: "Suda de boii ne

umu, nt goraznu ni minuti (ne akllt, ne de sarsak, Tanrt

cezastndan kurtutamaz.)Burada esrarlt "ptitsa gorazdo" btraktlmtg.

V.A, Jukovski ve P.P. Vyazernski bu ifadeyi "gorazdty po

ptutse" geklinde okumayt teklif ediyorlardt, yani, kug uquguna

dayanarak fal agrnaYt bilen.Eski insanlarrn grigl0 hayvanlara, toternlere methiyeler dtiz-

mesi bu giin bize tabii goriiniir. Hatta tu$lardaki domuz su'

retine de hak kazandrrrnak miimktindur-Her halde domuzun

da giicu, heybeti, iri ve keskin digleri vardl. Ancak biz bitli,

sirkJli, giin gormemig ktrmtzt maymuna (gempaze) tapan eski

Mtstrhlart hig anlaYamlyoruz.Mutlaka, g0negin gtkmastnt ilk olarak, grghklarr ile bu may-

munlar haber veriyordu' Pis k0reci$ini yavagga yuvarlayan

"skarabey" kurdunun asil igine engel olmamak igin btittin bir

orduyu yolundan altkoyan firavunlartn haraketi bizde bir 9a9't<rntri Oogurur. Biz haya ederek giibre kurdunun hatta adtnt

da str pJrdesine biiriiyoruz ve "skarabey" gibi romantik bir

ad veriyoruz ona,,. igaretin sihri o kadar giigl0ydi ki, g0bre

kurdunun "yaratttflt" bu kiigiik, pis kiirecigi hatta g0negin ken-

disiyle aynrlagtrrrldr. $eklin giicil menfur yagaylgln esiri olan

muhtevayt gizliyordu.

54

Hint-Avrup.a -halklarrna ait horoz do$an g0negin tanrrgasr,hayat ve diriligin sembolii sayrhrdr, yalntz giineg grktrfrndaytiksekten ottiyordu. Horozun adr halklann adrna gevrilir, suretide imparatorluklarrn armasr olurdu. Horozu hahlarda, el igle-rinde tasvir ederlerdi, Onun tahta, bronz, altrn suretleriyle ma-bedlerin, evlerin damr, siislenir, kabirlere sembolik mana ola-rak verilirdi. Sonralarr horoz, bagka bir taptnma nesnesiyleonun yeni sembohi olan hagla degigtirildi ve horoza zulumbagladr. Slavyan hristiyanft!rn rehberleri horozla ilgili tartrgma-yr kendilerine bir utang olarak gorm0yorlardr. Verdikleri vaaz-larda zavalh horozun bagrna l6netler yaldrrtr, Yunan dinininesas drigmanlanndan biri gibi onu en dehgetli cezalarla tehdidediyorlardr,

Ne hilekir, ne mahirne kug-horoz' Allah cezasndan kurtaramaz.

Fakat ciddi bir Alim hig bir zaman, eski Ruslartn din reh-berlerinin (o ttir :muteber gahrslar kimse) kanath bir yarattklailahiyat tartrgmasrna girigerek, kendilerini bu kadar algaltmtgolacaklarrna inanmaz, Buna gore "igor Destanl" ndaki bu ifadegimdiye kadar hig akhma yatrnryordu. Hint-iranhlartn folklorusayesinde meghur olmug Haruda kugu veya hig olmazsa Si-murg kugu olsaydr derdimiz yarrya inerdi. Boyle hiirmetli kug.larla bahse girmeye de de$er, tartrgmaya da! Yoksa bu tavukoglu horozla ne dava ne miicadele?

Giineg ollu horoz kiilt0 muhtemelen iranhlarda, iranla kom-gu olan Ttirklerde ve bazr slav gruplarrnda aynrydt.

Turkler horozun adrnr oldugu gibi korudular'. Koraz, goraz,garuz, kuraz, koruz, horus, horuz vs.Muhtemelen islavca 9e-killeri de gegitliydi. Destanda gtineg tanrsr-"Hors" olarak ge-ger, Diigrinriyorum ki onun ku9 olan "horos" ile alakast varmtg.

Destanda gosterilen ornegi m0ellif uydurmamtgtrr. Bu ornekasrrlar boyunca kullanrlmrg olmah. "Gorazdry" (rnahir, becerikli,usta, aktllr vs.) "Koraz" dan (goraz) hayli uzaklagmtgttr ve buorne$i veren gahts. kaliyelenen sozler arastnda dolrudan birmana alakasr oldu$unu sezmeyebilirdi de.

SVYATOSLAV'IN RUYASI

Svyatoslav kartgrk bir rtiya gorOyordu: "V Kieve na gorah

s, nog' s'vegera odevah'te mya, dedi. Qr'noyu papobmoyu na

krovail tisove, gr'pahut'mi sinee vtno s' tnJdom' smegeno,

apahut mi t'gitimi tutt pogamh'tl'kovin'velikiy iengyug' na lono

i neguyut' mya. lJie d'sk bez'knesa vmoem' tereme zlatovr'se.;. Vsyu nogt s' ve7era bosuvi vrani v'zgrayahn u Plesn!.

ska na boloni bega debr'Kisanyu i negoglyu k'sinemu moryu"'Musin-Pugkin'in terc0mesiyle vakit kaybetmeyelim' Qtink0

bu terciime sonraki orneklerde hep tekrar edilrnigti' Yakln de-

virlere ait en gUzel terctimelerden birine L.A' Dmitriyes, D' S'

Lihagov ve O, Tvorogov'un beraber hazrrladrklart emek mah'

sultine bag vuraltm:"svyatoslav Kiyevde dart bagtannda bir rilya g6rdii' Dedi:

"8u gece rilyamda godi)m ki, akqamleyin beni kara hrtilye

bi)r7yAp ajag tahiln ilstilne uzatmrylar; bana gamla kanykyegit'a,ir girip sAzilyortar. K€fir yabanalar boq kadehten si'.'neme

iri' iri inciler serpiyortar, beni .afirhyorlar. Kulesi krzrl

k6gkumun tahtalan direksiz kalmry'r ' Akqamdan beri biltilngece Plesensk yaktnlartndaki gayrda, Kisan korosunda, boz

kargatar ott(iter; sonra mavi denize dogru ugup gittiler'

"Boyarlar kneze dediler: Knez, Reder aklm ga1nmry'. iki.

ganin ka*tp ugank krztl ata tahttndan, Tmutorokan gehrini

ietthetsinlei veya hig olmazsa migferte ulu Don'dan su igsinler

Fakat artk kaiir k1rytan onlann kanatlanm krrarak, kendilerini

* 8.V.n r?t#f.fl{"i::;'{3b,?l]'"ruda bu parean t n baz t

yerlerinin belirlenmesi'esnairndl birkag uzman neslinin eme$i

ortaya konmugtur.Fakat maalesef O.V. Tvorogov'un aqtklamalart gok ktsa ve

. Eslii Sldtt idilittt! 1,;0rrr, rilrllft'ri nitt rliuurtrrltttr .tkilnilnr,iltf. Butttttt igin de

I t rt t rt lti r lrtriilsttt t sr'rkrrrr'A .g,'rr:kir,ti S, Oirc)'

56

delilsizdir. Mesela, "iri, inci; Rus inanglanna g6re, r(lyada inci

g6rmek 96z yay, deft ve gam demektir." (58,498)Biz gimdi "ivyatoslav kiyevski nigin biSyte bir ruya. gdn

milgti)r" sorusunu ortaya koyabiliriz, bu soruya cevap da ve'

rebiliriz. Bu r0yanrn sernbolizmi tesadi.if miid0r?Svyatoslav rtiyaaa gormiig ki onu TURK, TENGRi ADET|'

NE GORE DEFNE HAZIRLIYORLAR.Siz bu merasimle ikinci b6himde "Si)mernama" (Iengrilik

Bol0mii) kitabrnda etrafltca tanrgabilirsiniz.Ewela merasime kimlerin igtirak ettigini gorelim' Svyatos'

lav'rn amca o$ullarr igor ve Vsevolod."Si nog' s' vegera odevah'te mya - rege..." - ..

Yazma n0shada "stnoveg"' (kardeg olullart , arnca ogullarl'

kelimesi satlrtn sonuna denk geldigi igin krsaltllarak yaztlmtg-

ttr: "SNQ"'Sonraki sattr "s' vegera" (akgamdan) ifadesiyle bagltyordu'

Miistensih titri agarken, bu komgululu dikkate almrg ve pek

satthda duran goztim0 bulrnugtur', "Si ngg" (Bu gece)'"Gamla kangilnlmry mavi garap."Miitercirnler garip bir ima| yaratmtqlar'. "Temnogoluboe uino.

s gorem smegeiro'; (gamla karrgtrnlmrg masmavi garap) Eski

Mrstr eserlerinden beri biitrin di.inya giiriyetinde boyle bir me'

caza rastlamak zordur.ifadeye l0zumsuz bir miicerretlik veren sozlerin etimolojik

tahlilinden sonra bu mtsranrn sihri de koybolur."Srnee vino" yeleri kadar tahlil edilmigtir (66) "S lrydom"

agrk degil, g0nkti terclimeciler bug0nkii "trud"(ig) sozii ile pa-

ralellige garip bir kolayhkla inanmtglardt.Fakat "s robotoy smegeno" ("igle kangttnlmry'). oldukga

griliingttir, buna gore herkezce bilinen "trud" igin yenl Dlr mana.

uyaurutur: eam, keder. Qiinkti bu halde aynl ifaded? '!"d"un kullantlmastna bir gekitUe hak vermek m0mk0n'olurdu'

Burada da Mtistensihin parmagt vardt.Bana gore orjinal goyle olmaltdtr: "Slnee vino s trutom

smegeno,; Ben Uuraaj itirk sivelerinde genig yayrlmtg olan

"turta" soztinii kullanmrgtrrn: Torta, gokelti (gagatay) torta (A'

zerbaycan) tortu (Trirkiye Tiirkgesi), Mesela, garap. tortusu'

"Turmak" sozilnden meydana gllir: durmak, durulmak; turdu,

"dLtr-dlt, duruldu."

"Tnld" (i9) sozii ise bagka bir Tiirkge gekilden meydanagelmigtir: "Turk" f -itelemek, 2-diirtmek, dtirtelemek 3'vurmak(Umum T0rk) Kargrlagttr: "trutft"-itelemek, vurmak (Ukrayna)"Troutiti" itelemek (Qek dili).

Eski Slav kole toplumunda '1i" anlaytgtnt ilade etmek igin

bir grup soz kullanrlrrdr. Kole stnfl "rabota" (rabiti'dendir)'Savagqrlar stnfit "Trut, trud" (truditi"vurmak, ddvilqmek').

Bana gore, "trud" Soziniin tek manasl "muharebe, harpigi" olmugtur. Bartg zamanlartnda asker adt "truten" e bagka

tiirl0 mana verilmigtir: "beleggi, serseri". (Pek muhtemelenhalen biitiin Slav dillerinde s6z0n bu manast gok yaytlmtgttr.

Krg. trud "serseri, beleggi" (Slav), trut (eski gek dili vs.)Toplumun belli geligmeleri merhalesinde "rnuhabere-ig" an'

layrglarrntn mana baktmtndan ayntlagmasl bir gok dil igin ka-

rakteristik bir haldir, Kr9. Ttirk di inde "is, i9" 1.'doviig, muha'bere 2. -ig, emek, zahmet.

Destan muellifi yalntzca iki e9 sesli gekli (homonim) bilyor'dui "trud" muharebe ve "truta" "gokeki, tortu". O bunlart metin

iginde oldukga titiz yerlegtirmigtir.l,- 'Ne tepo ti nt byaget', bratie, nagati stanmi s/ovesr

trudnth povestiy o p'lku lgoreve"' (askeri hikAyeler);ll,-"Slnee vino s' trutom smefeno (gokelti' tortu ile kan1il-

ntmry). :

Mi.istensih ikinci geklin manaslnl bilmedigi igin onu birinci

geklin bozulrnug varyantl zannetmigtir.Kim Svyatoslav'tn go!siJne inci serper ve onu a!rrlar?

Kafirlerin yani Poloveslerin zaytf ve dul kartlart!Tul-dul (Umum Trirk), Gizli bir Ttirkizm daha.Mustensih de miitercirnler de eski Rusqa "tula" (sadak,

okluk) soztine nigan alarak biraz manttkslz bir irnaj yaratmlg-

lardrr:"togmi (yani zayi, boq) kolganami noganth yaznikovstptyut krupnty iemgug na grud mne i neiat men ya" (kalir

yabanctlartn bog sadagrndan gogsume iri iri inciler serpiyor;

beni agrrhyorlar.),Destanda "tltli" sozine iki defa tesadtif edilir:

...lutsi u nih naPrYaiem,tuli otvorent.

. Ttrciitna: "KnrdcSlcr, hiS l,izt yrtrtstrptt ki, tikti 8.tc,ili| siizlerlc lgor ortlusttnun

I ut r1tl erin i, h ii c uttht n n t m I t t rtt tnlt eski sijzluie In gl ty tI u n.

-...lugi spryaje,tugayu im tuli zatga,

Burada sadaktan (okluk) soz edildigi metinden iyice anla-grlryor. Bu apagrk numunelerden biz Svyatoslav'tn uykudi gtir-dtli "tult" dan tamamen farklt bagka bir soz goriirtiz.

Miiellif ttJlt" ve "tltli" sozlerinin yaztltg farktnt iyi biliyordu.Muhternelen, orjinalde ciimle gu gekildeydi: "Srpahut mi t'gtiituli pogaruh tl'kovin velikii iengyug' na lono i neguyut' mya."(Bozkrrlrlann zayfi ve dul kanlart sineme goz yagt dokfip (in'ci-goz yagr), beni agrrhyorlar.)

Bu parga Tiirkizrnlerle doludur: 1- tl'kovin: "yazgnik" (pul'perest) in tercUmesi; 2- Jengyug: Qince "yen'gu" Ktpgaklannvasttastyla Rusgaya gegmigtir; 3'tul "dttl".

Xll. asrrn iki dilli okuyucusu Svyatoslav'tn rtiyastnt XVlll.asnn ve sonraki devirlerin tek dilli okuyucusundan farklt 9e'kilde anltyordu.

Svyatoslav'tn amca ogullarrnrn zayfi ve dul Poloves kadtn'larryla mevcut "ilnsiyeti" gok geyden haber vermektedir. Kar'degleri (dostlarr) ve dul kadrnlar onu Poloves Sdetiyle giydiripdefne (gommege) hazrrlarlar.

"lJje d'skt bez knesa v moem tereme zlatovr'sem" mana-srnda kabul etmiglerdir.

'K es"-Birkag yorumu var: 1. 'evin damt 2.' tavan dire$i.

Svyatoslav'tn riiyastnda kendi kogk0ntin, saraytnrn "knesinin"kaybolmastnr gormesi pek tabiidir; evvelki alAmetlerin mana-

srnr tamamen aydtnlattr, yani "knes" kaybolmug, onun birbirinebaglandrgr tahtalar havada astlt kalmtg ve arttk siiphesiz,Svyatoslav' t ol tl m beklemekted i r. " (4,247'248).

Akla yakrn bir izahtrr. Sadece gu giipheli gor0nriyor: DoluRus dilleri igin '?'skr" (diski veya deski) ve "knes" gekilleri

anormaldir ve eski Rus yaztlt Abidelerinin higbirinde bu gek-

lilere tesadtif edilmez.Batr Slav dillerinde ise bu yazrlrg normal bir dururndur.

(mesela eski Qekge "deska" 1, masa, 2' tahta, knez)'Birinci soziln anlam bilgisi (semantik) baktmtndan izaht

vardrr. Bu soz Slavlara Cerman dilleri vasttastyla geqmigtir'

Cerman dillerinde de bundan m0gahhas manasl olan egya

adlarr tiiremigtir: 'Dlsk" (masa eski yukarr Alman dilinde "tisk"

(masa, tahta) ilk kaynak Latince "diskus" (daire, gember),

Boyle bir mana gegidi Tiirk sivelerindeki utahta' s6z0yle

ilgili olarak goze garpar: taht'tag; tahta'- 'tKnes" soz0 Batr Slav dilindeki "knez" (a!a, bey) s6ziinlin

anonim geklidir."D' sii bez'knesa" asltnda "prestal bez knyazya" demektir,

yani taht-tag knezsiz kalmtgttr.

Ben devlet anlaytqtnt ilade eden biltiin terimleri tahlile gek'

mek fikrinden uza!tm. Bu sozlerin hepsi aynr sistemde hig bir

zaman aynt yeri tutmazlar. Bunlartn bir ktsmt esas terimler

gurubuna ait olup devlet lugat sisteminin esastnt tegkil ed.er'

Lr. Knez, b0yiik knez, taht, ktztl taht, boyar kelimeleri diler

lerinin vaziyetiyle ilgili olarak esas terimlerin nobetgisi roliinde

ortaya grkar (kogan, bl' van, buytur, btli vs')itt, isrrOa Kiyev'de ortaya grkmrg siyasi vaziyetle ilgili o-

larak, Boyar tugitr batr Slav terimleriyle zenginlegebilirdi: 'Dski" (Kiyev tahtt) '?nes" (biiyiik Kiyev knezi)'

Bu fiazeolojik (rnecazlt, deyimlegmig) birleqmelerin Boyar

diplomatik lugatrnrn bn gizli boltim0ne dahil oldugundan 90phe

"diyotrt. Bu lugatrn miihim ktsmtnl bugiin biliyoruz: "Biltnn

Rus topragt ve Kara Klobuklar seni arzuluyor'"

Boyarlar her yeni knezi bu sozlerle tahta, taca sahip ol-

maya davet ediyorlardt. Muhtemelen "uie dvski bez kneza

(arttk taht-tac knezsizdir) megum ifadesi de o aym davet etme

formi)lunedahilidi,Bu,bilyilkKneztahtanindirilmigveyaindirilmeli demekti.

Yuri Dolgoruki ve onun Bilytik Qol ile ittifakt korumaya

galrgan ogtu- Oteb timitlerini Batrya baglayan Boyarlarrn gizli

siyasetinin kurbant olmuglardtr."Artk taht'tag knezsizdir!" Boyarlarla anlagmak istemeyen

Biiyuk Knez'e haber vermektedir.Buna gore hig gagrrtrcr olmamaltdtr ki, diger megum al-

ametelerle beraber'uu tetroit dolu ifade de svyatoslav'tn rti-

yaSlnagirmigtir.AmcaogullarrtaraftndanincitilmigBozktr3vyatosLv,r siyasi olumle tehdit edilir. Bence Svyatoslav'rn

rtiyasrnln mecazi ve lugatlt ctlmlelerinin manasl budur'

"Vs' nog' s'vegera bosuvi vrani v'zgrayahu u Plesenska na

boloni Aeia clebr' Kisan i negoqtyu k' sinemu morytJ""'

61

Svyatoslav'rn riiyasrnrnr en karrgrk krsrnrdlr.

O,V. Tvorogov: "Musin Pugkin nushasnda aqktan aE{adegiqtirilmi, bu pargamn kuruluqu (ihyasr) igin geqitti d2zettmeyollan teklif edilmigtir. Aragilrmaqlann bilyhk ksm yatnz ikiduzletmeyi kabul ettiler: "Busovi" ve bir de "negoglyu" yerine"nesoqa", Diger d0zeltmelerde sadece bazr bilim adamlarranlagmrglardrr. 6yle ki, "bega debir Kisanyu" ifadesini %e9adebr ski sani" gibi bir okuma da teklif edilmigtir. Bunun da,iki yorumu var- "Cehennem kirgesi" veya "orman ylanlan".A.S. Orlov'un tercrimesi:"Plesensk yaknlanndaki batakhk de-releri ylanlar mesken tutmuglardtr, sonra onlar mavi denizeydnelirler" Benim fikrimce metnin diger yorumu daha di,izgiin-diir. "P/esensk yaknlanndaki Kisan ormamnda kargalar 6ttt-,ler, sonra yegil denize dogru ugup gittiler." Pek gok aliminfikrine gore destandaki "P/esenk" Kiyev gehri yakrnlarrnda biryayladrr. i.V. $arleman "Kusanyu" sozrjnri "Kisanyu" olarakokumayr teklif etmigti; ona gore "debr Kiyan" Kiyev yakrnla-rrndaki bolgede ktigrik Kiyanka gayrnrn meydana getirdi$i koru(orman) dt. "Bolong" sozrinri "dag etefli, yamag" olarak ter.ciime etmek dikkatsizliktir. Bu soz harfi mAnAda" dere boyun-daki yegillik, dere kenarrnda bulunan ovaltk" diye anlagrlma-Irdrr. (58,499)

l.V. Stelletski: "Metin agkga bozulduju igin iyi anlayl-mtyor, buna gore dilzeltmelere ihtiyag var. S.K. $amfunagove B.F. Rjigin'in dilzeltmelerini daha titiz buluyorum (58,157)"der.

Ve terctjme eder: '?kgam vakti butiln geceyi gdren karga-lar Plesenk yaknlanndaki yegillikte httiller. Onlar (kargalar)Kisan adh gozyaglan deresinden gelmiglerdi ve ugup yegildenize dogru gittiler."

V.l. Stelletsky daha sonra yazryor: "Kisani" soztine ge-lince, biiyrik ihtimalle bu yer adrdrr, "Debri" yani, I gaytrlrdere/ soziine ozellikle dikkat etmelidir. P,P.Vyazemski'ninyorumu "Kisani" ve Srrp dilindeki "kisanye " (goz yaglart,

a$lamak) sozleri arasrnda etimolojik ilgi olmasr ihtimali merakuyandtnyor,

N.V. $arleman'tn "debr Kiyan" (Kiyan ormant) d0zeltrnesi

metne hig bir agrkhk getirmiyor. Ve izahr mtimk0n olmuyor.

Rriyanrn v6ki oldu$u yeri boyle bir titizlikle vermek Kiyev kne-

zine nigin'gerekmigtir?Sozrin krsast, Svyatoslav'tn sozlerini bildigi, istedigi gibi

yorumlayan XVl. astrtn muhterem Mtistensihi nastl bir bilmece

meydana getirmigtir.

Bu mAnAda Musin-Pugkin'in emeli de oyle az olmamtgttr.

O, metni istedi$i gibi pargalamtg ve aldrgr sozlerden yer adt

(toponim) zannettiklerini biiytik harfle yazmlgtlr.'"P/esensk","K sanyu" gibi.

Afanisi Nikitinin "0g Deniz Arkasna Seyahat" adlt eseri

XVlll-XlX. astrtn bilim adamlartna az igkence etmemigtir.

Qagdag yazarlar yararlandtklart ecnebi sozleri hususi ya-

zryla ayrrlar. Eski yrlhk yazarlarrn boyle imkAnlarr yoktu, 'Se-yahat" ta Ti,lrk terim ve ifadeleri bol bol kullanllmtgttr. Demek

ki bunlarrn hepsi b0yUk bir bagarryla "Rus sdzleri ve ifadele-

r'yle" degigtirilir. "Ecnebilerden" yalnz Hint kokenli sanllan

sozler korunmugtur. Bunlar da ozel adlar gibi biiyiik harfle

sunulur. Mesela, Hint heykelinin Rus adt nedense'. "Kot Aguk".

Bugrinkii bilim adamlart Latince'den yararlandtklarl gibi Afana'

si Nikitin'de ayrp sayllan soz0 vermek igin Trirk dilinden isti-

fade ederdi.

Briti.in natOrel detaylarr ile birlikte duzeltilmig grrtl glplak

putlarrn gorUntigrinden hayrete dtigen Hrtstiyan seyyah kendi

eserinin iesmi dilinde okuyucunun haysiyetine dokunmayacak

dikkati hisli bir ifAde vasrtasr bulmadrgr igin "ihtiyaf" dile bag-

vurmugtur: "Koti aguk".

Bu meseleye deginmekte bir amaclm var: Bana oyle geli-

yor ki, herkesin karga bildigi canltlart Svyatoslav Ttjrk dilinden

almrgtrr, Onlartn konugmastnt ne Mtistensih ne de Musin'Pug'

kin anlamtgttr.

Rus sozlerine benzer sozler altnacak gekilde kurmuglar'

dr. El yazrnastntn burast rntistensihe g0pheli goriinmugtiir'

Harfleri yan yana dizdiginde ilk bakrgta Rus sozlerine benzer

sozlere alrnrrdt. Ancak brjttin mana yine karanlrkta kalrrdt. Agtk

anlamr olmayan krsmr hig olmazsa okunakh hale getirmeyegalrgan Miistensih metne bir miktar el atar: "VsyL nog,

",vegera. "(Akgamdan biitln geceyi) ifadesi pargantn ewelin_deki "si nog' s' vegera,' (bu gece akgamdan) ifadesi esasaltnarak fakat arttk bagka bir diyelekt ile yazthr, ilk yazrhglaarastndaki farkr da bununla izah ediyorum. Oldukga karrgrkifade fonunda gramer ve lugat bakrmdan son deiece airk"vsyu t16g' s vegera" ifadesi bizde hakl olarak gtiphe uyan.dtrtr. Bu basma kahp ifade hig g0phesiz Mtistensih tarafrndananlagtlmayan bir terimin yorumu neticesinde ahnmrg ,,bosovivnni./ boz kargalar / kompozisyonuna manttk vermek'amactylayazlmryilr.

. . ... Slavyan halklannrn ne folklorunda ne da yazrsrnda kargahig bir zaman boyle bir benzetmeye "laytk gorutmedi". Kar-gantn daimi sfial.:. "karadlr". ',Qerniy voron", ,,gerniy vran',,Destandaki ifadeyle kargrlagtrralrm: ,'eernry voron, poganry po-lavgina!" - Kara kargadrr kafir poloves!',

"Bosovi" nin Ttirk dilindeki bos/bozl sozriyle ilgisi oldu$unuyazmak gibi ilk bakrgta bagarrh gorrinen cihet de karganrnbozluguyla ilgili sripheleri ortadan kaldrramaz. Hig stipheiiz ki"boz kargalar"-modernizmdir. Hakikaten tabiatta boz kargalarvar. Fakat bu kuglar tercrime yoluyla isimlendirilir, (Onu dakaydedelim ki, destanda anolojik terctjme iJg defa tekrarlanrr.)Yalntz bu yakrnlarda kargalarr rengine gore ayrrmaya bagta-mlglar, "voron"-kara renklidir, "vorona""boz. Eski Rus dilindeise "voron, vran hatta siatstz da kara renkli kuq olarak an-lagtltrd.

Buna gore "boz karga,, o devir igin mrjmkrin olmayan birbirlegmedir. "Bosovi" estetik bir srfat degildir, Canavan -"boz" nitelemek mrimkrin olurdu, Fakat aynr pargada cana-varrn izi-tozu da yoktur. Bir gok aragtrrrnao, bu soze ,,bosty"(yaltn ayak, ayagr grplak) gibi bir anlam vermeyi teklif e-derler. Ama bu da hig bir mantrga srgmaz: Bir an igin "yaltnayak kargalafl" tasavvur edin. Terctjmeciler Slav dillerinde-"bosty" srlatlndan faydalanma yollannrn hepsini gozden ge-girmiglerdir. Makalelerde ise yalnrzca konugma dilinde yer alan

"bLtsty" / sarhog / s6zil agrkga bilime aykrrllrllndan otiir0 tahliledilememigtir.

Ben oyle hesap ediyorum ki, Miistensih burada Poloves'lerin bir genellegtirilmig unvant ile daha kargllagtr. Ruslar go'gebe komgulartnt muhtetif tiirde adlandtrmtglar: 'Koggey", "po'gante", "hinovi", "Desov! defi" (geytan evlatlarl) ve terc0me

varyantlan "Tolkovin", "ptt' podobie" (filan kuga benzer). 9okzaman srfatla ifade edilirdi. "Qemiy voron", "pganty tolkovin"lkafir qolc0 /, poganry koggey I kattr g69ebe | 'Zadongina" dagogebelerin bu unvanlartnt bir talebe gayretiyle tekrarltyor:"Polovtst" Lakin benzer gogebelerle ilgili "brJsurmad' (M0slti'man) da kullantltr,

Destanda igte boyle bir stfata rastlanmaz.

Araplar Allah Teala'ya inananlarr Miislim/Muti, itaatkar diye

adlandtrtrlar, Anadolu Ti,irkler iki sozii "Mtstr" (Misir yani Arap)

ve "Miisltiman" sbzlerini kangtrarak (Kontaminasyon) "Mils'!ilman" terimini yaratmtglardtr. Bu terim, islama bir srlrnakgetiren gogebe T0rklere de yayrlmrgtrr. Krpgaklar bu soz0

"Bsurman" gekline sokmuglardtr. Ruslar Ktpgak varyantlartnt

alarak onu kendi diyalektlerine uydurmuglardtr: 'bsurman" -

"beserman" "basurman" ubosurman" vs.. Giiney Rus diyalektle-

rinde "bosourman" (yazr dilinde) ve 'bosovrman" (anonim)

gekillerini almtgttr. Ukrayna dilinde XlX, asra kadar bu sciztin

"b:tsovir" gekli kullanrlmaktaydr. Muhtemelen soylenebilir ki, ilkgekil gokluk halinde daha olgun idi', "busovrmane" veya "btJ-

sovramne".Herhalde Mtistensih, Svyatoslav'tn rtiyastnda tanrdtk "bu'

surman" a rast gelseydi, o vakit biz bu esrarengiz "bosovi

vrani" rlzerinde bu kadar kafa yormayacakttk.

Protografta bilinmeyen "bosovrame" lar nastl ot0yorlar: Qokmuhtemeldir ki "glagolahut" (konugmak, gtrtldamak) ttr' Fakat

miistensih grayahut' (garrldamak) fiilini kullanmayt daha uygun

bulmugtur.

Orjinalde harflerin kombinasyonunun goyle oldugunu diigii'n0yorum: "bosovramne..... plesn'skana boloni beqa debr ki'san lyuk s ogtuyuk sln." Mtistensih Rus sozlerine benzeyenleri

64 {t 65

gegip ayrrtr. "boloni" "debr" ve 'hesog lyuk sin",

Son birlegme ona yarrm gonintir. O, ortada kalan "...ematmoryu" ifadesini ekler, Boylelikle tahmini bir mana kazanrr: 'fneset luke sinemu moryu,"

ifade biitiintiyle, biraz anlagrlrnaz haldedir. Ancak her soztek tek ona tanrdrktrr: Onun gorevi "yarli" manayt almaktrr.Bunun igin muhtemelen birkag harfi de deligtirmigtir. Sahte"Plesenk" yer adr belki de boyle bir redakte (telif) ile eldeedilmigtir. Ti.irk metni bu yrllr$r tekrar tekrar terctime edenpek gok m0stensihin elinden, degigmeden kagr gozii saglamolarak nasrl kurtulabilirdi ki. Ancak bizim devre ulaganlarrda agrklayarak okumak m0mkfindtiri "busurmane i znaeg',kak vernut' razum?" Pyat' jeleznrh put' omoy-lines/mstlivrytt,.." Mtisltimanlar: biliyor musun aklr nasrl geri dondiirmekmrjmkrin olur? Be9 demir prangayr suya koy "Muhtemel kibu s6zleri "kafir poloveslerin yorgun ve dul hantmlan" der-lerrnig, Bir ci.imle sonra Svyatoslav'rn "busurman" dedi$i ha-nrmlar. O hanrmlar ki Svyatoslav'rn sinesine gozyagr doker,hastaya bakarlar, ona iyilegmenin yolunu (demiri suya koymak)ogretirler.

Bu metinde beni en gok meraklandrran "debr kisan" (demirpranga, demir kapan, tuzak) ifadesidir.

Bilindigi gibi T0rk kaynaklarrnda demir soz0niin gok mik-tarda diyalekt varyantr vardrr: "temin tomor, timur, temilr, tamir,tebr, damir, demin timar vs. Bdtiln Tilrk give ve diyalektlerinitaqtyan s6zldk hentiz yoktur. Muhtemeldir ki, gagdag diyalekt-lerin birinde "demir" in eski krpgak gekli bugrin de kalstn:debir (Rus tanskripsiyonunda debr) Bu soz yer adlartna daaksetmigtir.

Xll. asrrda Tatar-Mogollarrn gtigl0 tazyiki alttnda Macargollerine gekilen Krpgaklar orada "Debr-kent", "Debr-ken","Tomor ken" (yani "demir gehi/) adlt kale gehirler kurrnuqlar-dr.

Macarlar bu kale-gehirleri esasen dtizgiin adlandtrsalar da,

"Temer-ken", "Tomor-kenu" bazt hallerde "Debri-sen" geklindetelatluz ederler. Kafkas'rn dolu stntrlartnda ise kale-gehir-Der-

bend gohret kazanmrgtrr, Bence bu "Debr-kent" in tahrif olun-mug geklidir

Oguz Tiirkleri hentiz astrlar evvel (8. astrdan beri) bu gehri"demir kap" (Kigik Asya'ya agtlan kapt) olarak adlandtrmtg-lardrr. Orhon: Yenisey yazrtlannda "Temir kapka" / Demir kapt /terimine rastlanrr.

Soz0n krsasr, demirin Krpgak gekli (debir, debr) muhteme'len bir zamanlar gok genig alanlara yayrlmrgtr. Boylece deDebr'kisan / debir kisan / "demir pranga" ifadesi.,. Bug0nkti

Kazakgada "Temir Kisen" ve Ktrtm Tatarlartntn dilindeki "damir

kisan" ile mukayese ediniz, Sorulabilir, Svyatoslav'tn r0yastn'da "debr kisan" demir pranganrn oludulunu neye dayanarak

soyleyebilirim. Q0nkti Boyarlar Svayatoslavtn riiyastnt yo'rumlaytp krztl kuglart esir etmig 'Uebr Risandan" sohbetagarken bu ifadeden ortaya gtkan anlam 9oz oniinde tutul'

mu9tu, Bu gagrrgrm (ascosiation) Boyarlartn Svyatoslav'tn ru'yasrndaki Ttirk metnini harfen terc0me etmesiyle ortaya 9tk-mrgtrr,

Boyarlar yorurnlartnda riiyantn detaylarrna gok titizce isti-

nad ederler.

a- "Boyarlar Kneze dediler: " Knez, fazla gam (keder) aklt

esir etmigtir.

Bu, "busurmanlafln"'," biliyor musun, aklt nagl geri don'ddrmek mtmkiln?" sorusuna cevapttr,

b- "iki ktztt kug kalkp ugarak kzrl ata tahilndan ki, Tmu-

torokan qehrini fethetsin"

Bu, arttk taht-tag sahipsizdir (knezsizdir) haberin kargrh$r-

dtr.

c-kangmtg ateqli garap silzduler" manzarasnl izah etme gay'retidir.

d- "Arttk kafir klrylan kzl kuglann kanatlanntn krmq ve

kendilerini de demir tuzaga kogmuglar."

6667

Bu, "debr'kisan" ifadesinin yorumudur, "demir pranga" ve-ya "demir tatzak."

e- "Temno bo be GDN" 0g0nc0 gOn olarak okuyorlar. Ben

bu igaret altrnda bir harfi degil, tam bir krsaltmayr gdrmeyiteklif ediyorum; bu igaret 'gospodin" (elendi, a!a) olarak o-kunmug olabilir. Bu, Boyarlann Svyatoslav'a hitabtdtr.

"Qernaya papolama" (kara ort0) karanltk sembol0 olarakgeger.

t- 'iki gi)ne$ karanhfia bilrttndL, iki at krmzt ryk sdndti,bunlarla beraber iki taza ay (igor ue Vsevobd) da karanhfiaghmilldii."

Amca ogullartntn "svyatoslav' t bhrdilkleri kara 6rt0" mav-zusunun devamrdrr.

Sonraki mrsralarda Kara 6rtii mevzusu daha garip geklide

devam ettirilir,

I.BOLUM

$ATTMLER VE rAZLt\R

Na relse na Kayale t'ma svet pokpla:po Russkoy zemle zemli prostrogagyaPolovitsi, aki parduje gnezdo,i v' more pogruzista,i velikoe buystvo podast' Hinove.Ufe snesesya huta na hyalu..,'

Qok garip manzara goriiniir: Polovesler kaplan yavrulartgibi Rus topra$rna dagrhrlar ve sonra nedense birden biredenize gom0liir, bununla da "Hmovlara" yani kendi kendilerineofkelenirler.

Aragtrrmacrlar bu mantrksrzhgr o gekilde agtkhyorlar ki,

Mtistensih hataya sebep olmug ve eserin bagka yerindeki birmrsrayr bu pargaya dahil etmigtir. Buna gote, "i v more pog-ruzista i velikoe buystvo podast hinove" (ve denize gomtjldii-ler, bununla da "hinovlan" gok ofkelendirirler.) ifadesi gtkartltpbagka bir pargaya dahil edilmigtir,

Bana oyle geliyor ki, "aki parduje gnezdo" ifadesine gereklidikkat verilmig olsaydr, o vakit aynt ameliyata ihtiyag kalmazdl.

Bakahm ve gorelim, Eski Rus Edebiyatt igin bu anormalifade destanrn en yeni ve lam tercijmelerinin birinde nastlagrklanrr.

V.i.Stelletski: "igor'un Maglubiyetinden sonra Poleves bey-

, Krltttl rdiltrtis, tqtkltrtutlr lutiinaT: dtyltrrrr*: "Ktytlt grryttdrt ktrniltk tstdr

ijrltii; I'olopesler knltltlrt yrturulitrt gilri' i{rrs to;rrrljrrra rltvrldrltr re dui|.r.giiniildiiler; Hitttllit gttk riJkrlcudih':r. 'frkntr rezillik Siiltrcli btslt".

68

leri (knezleri) Gza va Kongak Rus toprajtna yurilddler. Des-tamn aragttrmaqlan "pardust" sozrin0 adeta kaplan gibi ter-ctime ediyorlardr. Ancak kaplan dag hayvanrdrr ve ona yalnrzOrta Asya daglarrnda rastlanabilir. Eski Rus abidelerinde .par-

dtis" sozri bazr hallerde 'vagak', '96l kedisi' olarak tercilmeedilirdi. Destantn muellifi burada siir! hatinde degit, tek yahutyuvas (yani yavrulan) ile birlikte avlanan vagaklan 96z 6niln-de tutar.

Burada kaplan' de$il, leoparrn goz on0nde tutuldu$unuifade eden i.A, Novikov ve N.V. Qariaman'la da hig anligmaimkanr yoktur. Kiyev Rusya'srnda leopar yagamtyordu, Asyatilkelerinden getirilen leoparlarr knezin avr igin saklayrp ehli-legtirdiler. Rusyada leoparlar o kadar da gok degildi, Leoparyavrularrnr ava gotrirmezlerdi, bunun igin de heniiz ehlilegti-rilmemiglerdi." (58, 1 60).

Di$er yorumcular da "pardustu{a namzetler" hakkrnda boy.le bir ciddiyetle fikir yrinitriyorlardr.

Bu cesaretimden ottirri oztir dilemeliyim: Orjinalde "pardus"sozii yerli yerinde durmamtg. Bu soz gok gok sonradan Mils-tensihin gahsi tegebbtisii sayesinde ortaya gtkmtgttr.

T0rk destannda "AK PARDAJiUY" birlegmesine rasilamakmtimktin. Yani "ak pargah ev (gadrr), bagka bir deyigle, harunseyyar karargafu.

Ruslar da knezin sefer gadrrrnr bu gekilde adlandrnmtgolabilirler. Sorulur: Ak ortrilr.i gadrrrn maksatla ne ilgisi var?Mantrk nerededir? igor ve Vsevolod'un ak ortrj[i olan gadrrrSvyatoslav'rn ristrine orttilmrlg kara ortri ile tezad yaratmakigin lazrmdrr.

AK PARQALI QADIR denize gark otdu ve Polovesterdebriyuk bir gurur do$urdu.

$imdi izleyelim ve gorelim Mr.istensih manast ona malumolmayan ifadeyi nastl 'kendisine has hale getirmigtir." itk ikisozhn gekilce benzerlerini Rus ytlhklartndan bulur, ugtlncIsii-nun degil. Bunu Tiirk sozti olarak kabut etmekten bagka garesikalmaz ve onu terctime usull ile Rusgaya gevirir: "Ak pardiljigater".

Ancak ctimlenin ifade ettigi mAnA onu ikna etmez. $ekilce'uy" sozine benzeyen "uya" (yuva) yabancr gelir ve muellifinsadece, bir harfi ("a" yazmadr$rnl dtigrinerek, bu harfi yerine

koyar ve c0mleyi terc0me eder. "aki pardui e gnezdo."

$imdi bu ifade Rus knezlerine degil' Poloveslare ait olur

ve metnin buttin manast ters yonde tahrif edilir.

Metni kuraltm (rekonstr0ksiYon):"Na retse Kayate t'ma svet' poknta: Po Russkoy zemli

prostroqasya Potovtsi. Ak pardaii uy v more pory.lzista; vekoe'buystvo

podast Hinovi"".'Yani;'Kayata gaytnda karanhk ryry bogdu; Polovesler Rus

topragrna iayttditar, Ak pargah gadr denize gark oldu' Ve

do{ulutarda (m1sVmanlar) biiyhk gurur yaraftl"Mallubiyetten sonra igor'un ordusunun "denizde bogulma'

sl" nt ipatev yrhgr da haber veriyor.Ancak suda bo!ulan Polovesler hakkrnda orada hig bir gey

denmez.Mijstensih kendi okuyucusu igin yalntz kendisinin, rnetnin

iginden segip ayrrabildigi Turk sozlerini terctirne ediyordu.. Eski

ius sozteiini (irkaizmt ise gevirmiyordu, kendisi anladrgr 9e'kilde izah ediYordu.

Eski yazr alimleri bir gok mustensihe has ozellikleri terciime

ettikleri eserlerin lugatrna (leksikasrna) mtidahalesini, okuyu'

cularda soru brrakabilecek yerleri degigtirmek, ilaveler eklemek

meylini defalarca kaydetmiglerdir. Birgok hallerde, harfi tercu'

meyegelmeyenadlarvearkaikterimlereizahlarverilir.MeselaKi ril- Belozersk manastr rr n r n yt llt k y azan Yef rosin, iosif Flavin'in

"Yahudi Muharebesinin Tarihi" eserini terci'ime ederken' stk

srk kendi bilidiiini ortaya koyar. Yarusolem'in (Kudtis) kugattl'

masrndan bahJ eden fasrlda Roma kumandant Tit'in adl geqer,

Yefrosin bu adl okuyuiulara agrklamayl kendine borq bilir'

Orjinaldeyaztlmtg:"Titisegehrinetrafinamuhafz-la.nst.ra.,ladt'Yefrosin Au citmiey kendi qaha malumail ile s1sler: "Uspa'

siantn ogtu ise qehrin etrahna muhaftzlan straladt'"

Veya orjinaldL yazrlmrg: "Gorpiya aqnn 8-ci (sekiz.inci)

gUnUit:n "il"h, gineq gkdt (dogdu) "Milstensih kalemi bu-

iada da sakin durmaz: "Gorpuya Eyhjl ayr demektir' Gorpuya

ayrnrn sekizinci giintini'in sabaht glineg glktr (do$du)"'

Mtistensihlerin esas gorevi rnetni okuyucular igin anlagtllr

birhalegetirmektir'Bumaksatadtnaonlarbazthallerdee-serin gekini degigtirir, hatta mevzusuna da rniidahale ederdi.

* l. Hinotti-$arkhlttr, Miisliinritnltr, Rrlopes/t'r (Krltgnkltr)'

Bizim rntistensih de bundan rnfistesna delildi: o eski ad-larla ve terimlerle ilgili bir srra agrkramalar yazmrg ve sonralarrbu ilaveler manzumenin "ruhuna igteyerik" (belki de XVlll.asrr mtistensihlerinin sugu y0z0nden) ordukga karrgrkrrk yara-trlmrgtrr.

S6yledigirniz fikirlerle ilgili bir durumu daha g6zden gegi-relim: Redaktor agrkramasr m0ellif rnetnine gegeiek tarin ul-krmrndan onu tahrif etmigrir, Boyarrar svyaioirav'rn r0yasrnryorumluyorlar:

Uie snesesya hula na hvalu,Uje tresnu nujda na volyu,Uie vr'jesa Div' na zemlyu'

Mristensih son mtsrar terc0me edip diigiin0r: okuyucu bupargadaki bfit0n sozleri anlayacak, belki sadece Div s6z0ntianlamayacak olabilir. Bu eoze ilk defa tesadiif edilseydi, ra-hatsrz olmaya degrnezdi: Metinden bu Dev ile olan alakamrzanlagrltr, Mesele oradadrr ki, bu ad ikinci dela anrlrr. Kendide birinci dela metinden anlar ki, Div olumsuz bir surettir.Dersin ki, Div orada igor'un diigmanlarrnr knezin baskrsrndanhaberdar ader, gimdi bu Div birden-bire m0sbet rolde ortayagtkar: onun mahvr Rus halkrnrn lelaketi olarak degerlendirilir.

.._.Miistensihin gagkrnhgrnr anlamak m0mk0n. O, tiiremig -"Divno- divno" (garip, hayreili, acayip) soztinrj hatrrlar ve buterimi izah etmeye glyret gosterir. Ktigfik harflerle yandanyazat "se bog otskiy" ". (yani bu atalarrn tanrrstdrr) ve normal,yarr ustav yanyla miiellif rnetnini tercrime igine devam eder:

Krasnte devl .vs.pega na breze

sinemu mor...

18. asrrn Mristensihi (Musin-pugkin) ,,se bog otski', ilade-sinin 16, asrr Miistensihinin izahr oldu!unu sezmiyor ve ilaveyide metne dahil edip sozleri bildigi gibi hecelere bolriyor:

' Kttltrrl ctlilnis tuciinteyt dtynrtttrak: "Til<rar rezilcitikScref lurstr; tlttlta zorltlltkhiirriyctc giig geldi; ttkrtr Deu yere ttegiti.,,

* "Otskiy" "Oleceski" srfttuutt eski ,seklitlir, yttni ecdnt, iltr.llstnr: Esfti Yutrttr ttc S/np-Ras el rTtzmolttnntltt kullttnilttn iri yttzr.

.... "Gii:tl ktzlrtr ytsil rlctrizitt srtltilittrlc Sakryorlrtr.".

Se bo Gotski krasnrc dew vspega na brezesinemu mor...

Biiylece mughur "Got kElan" ortaya gtkar.

inanmryorum ki "Got kzlan" nt 16.aslr Miistensihi uydurmugolsun. MuhtEmelen onun bu kavim adlndan (etnonim) hig ha'beri yoktu. Okurnug yazmtg Musin-Pugkin ise Gotlart pek iyi

biliyordu,Boylelikle 16. astr M0stensihi aktarmastna devam eder:

Krasnrc devtv'spega na breze sinemu moryu,zyonya rusktm' zlatom'

Poyut bosovramne,leleyut mest'$arokanYu

Yeniden "bosovramne" soz0ne rastlayan M0stensih kendinib0sbtit0n kaybeder: Biraz evvel bu kargalar yalmz gartldamtg-

larsa, gimdi cogup b0lbiil gibi garkrrlar. Karga da gaklr mt?

Kendi de agrktan agrla gor0r ki bu "bosovran" soz0; giizel

krzlara aittir. Mtistensihi 90phe kaplar: Belki bu soz0n alttndahig de kargalar gizlenmemigtir. Terimi benimsemek yolunda odaha buyiik bir gayret gosterir ve onu "bosuvi vr9m" birleg'rnesine gevirir. Yalntz gimdi onceki "bosuvi'! nasll olsun? Geri

dontip onceki ornege artrk dikkat etmek miirnkiin delildir,gegmig artrk mazidir, Miistensih vaziyetle barrgrp sahtekarhlael atar: "Bosuvi vrem" ve "bosuye vrani"lboz karga/ifadeleriarastnda gereksiz paralellikler kurulmasln diye o kendisinin

son 'kegfinl" tersine gevirir ve iinliilerin (vokal) yerini dagigti'rir-"v remya bosovo" -" BLlz gaglan".

Slav tarihgili$inde o kadar giirillt0ler koparmrg "Buz gaQlan"

ifadesi "Got kzlan" ile beraber hig yoktan ortaya gtkmtgttr.

Bu bo9 guriilt0n0n akisleri hAlen de igitilrnektedir.

.,, Rus alttntnt gtklrdata'grkrrdata gakryan Konqak'tn babast,

bir vakitler Rus knezlerinin ma$lup ettikleri $arukan'tn intika-

mrnrn altndtgtna sevinen gUzel "busurman" (miiselman) ktz'

. Ilo;:rtltnus mclnin tqrciittttsi "lluilur, giizel got.-ktzlnn yesil denizin snhilittdc

Sttktyrtrltr." .

-" "Giiall ktzlttr ycsil rlcnizitt strhilittic Rus tlluttrtr Srtktrdnlamk ,'nkryttrlnr,Iro sttu rt n n al u (? ) Srrl,n rl t r, $t rrtknn' m i ntikmt t nt 51iyl erl e r."'

72 73

larr; gciz yagr akrtan ve Svyatoslav'r agrrlayan, saf, temizbusurman kadrnlarrntn akseden suretidir.

Aksgden paraleller goz oniindedir: Dul-krz, gozyagr.altrn;ifimserlik-kottimserlik; dul kadrnlann hastaya (Svyatoslav'a)hayrrsever davranrgr ("beg prangay suya koy')-gizel krzlannintikam almak arzusu.

Boylelikle, Svyatoslav'rn karrgrk r0yasrnrn b0trin sembolikimajlart Boyarlar tarafrndan yorumlanrp izah edilmigtir.

QAR DODON VE HERODOT

$irndi Mtistensih tarafrndan yaprlmrg kaba bir hatanrn ilimaleminde nasrl bUy0k akisler dogurdugunu gostermek istiyo-rum, Mtistensihin gizli kalan hatasr, galdag yorumlar sayesin-de gigip btiyriyerek tanrnmaz bir tarihi hadise kuvvetine y0k-selir; bunun da temelinde fantastik kaleler kurulmugtur.

V.i.Stettetski makalelerinin birinde "poyut vremya Busovo,lele t mest $arukan" mrsrarnrn yorumu tarihini krsaca anlat-rnrgtrr, Bu tarihgede benim de adrm ve yerim vardrr.

V,i. Stetletski: "Ciimlenin birinci bolhmu destamn anlagtl-maz yerlerinden biridir. pegitli teklifler, dtzeltmeler ileri silrbl-mhgtur. N.Gramotin 1823 yhnda faz etmigti ki, Bus, Poloveshanrntn addrr. 30'lu yillardan baglayarak Sovyet ilminde E.

Ogonovski'nin 1876'da ileri shrdilg! fikir ilstinlilk kazanmryilr."Bus", ilimde garth olarak "Ant" olarak adlandrrtlan eski do$uSlavlarrnrn kumandalarrndan birisi olan 'Knez Boj'dur, Boj375'de Got kralr Vinitar tarafrndan maglup edilmigtir. Knez Boj,onun ogullan ve yetmig tane meghur Ant ileri geleni esir olarakidam edilmigtir."

N,K, Gudziy tamamen farklt bir tuturna girmigtir: "Bus, muh-temelen kendi galibiyetleriyle gdhret bulmug Poloves hantdtr"("S/ovo o potku igoreve",1938). Fakat kendisinin 'Eski BusEdebiyail Antolojisi" nde bagka fikir soylemigti: "8us, Ant knaziBos veya Boys'dur.

1962 yrlrnda O.S0leymanov yazmrgttr ki, tahlil edilen iki

crimle aynr hadiseyle, 1107 yrh muhalebesi ile il$ilidir; anla'

grldrgna gore; aynr muharebede Rus knezlerinin birlegmig kuv'

vetleri, Poloves hanlarl 'Boyan ve $arukan'tn ordulartnl yen'

miltir...igor'un yenitme6i sonunda Arttk hantn oglu ve $orukan'tntorunu kongak, atastntn, babastntn intikamtnr almak imkantnt

elde eder; igte Uu sebeple, "Got kzlan" Krpgaklarln yenilgisini

ve haysiyetsizce qekilmesini hatrrlar ve Kongak'rn galibiyetine

seviniitei. Krpgaklarrn meydandan gekildigi aynt muharebede

oldugu gibi, brit0n bir tayfantn veya halkrn k0tle halinde kag-

masintnl Kazakgada hususi bir adr vardtr: "Bosu" "Vtemya

bosu" veya destandaki kontrtiksiyona dayanarak "vremya bo-

suvo=bosuvo. " (61 ,160'161)'V,i. Stelletski bu aqrklamayl kabul edip, climleyi 9u geklide

gevirir: "Gegen devklerin lelaketleri hakknda okurlar ve $a-rukan'tn intikamtru isterler; (61'70)

D.V. Tvorogov da benim biiti,in de$erlendirmelerimi kabul

ederek, "Ant knezi Boi" dan vazgegmigtir (58'503)'

Ben bu kendi galibiyetimi goyle degerlendiriyorum: "Boi '

vatanperuer' tarihgitigin bitime yamadg bhtiln sahte "deierlerin"

bir semboltiydO. Nigin 19. astrda Alimlerden higbiri E' Oga'

novski'nin fikrini payla9mak istemedi' Ve nigin asrtmtztn 30'lu

yrllarrnda, Sovyet Aiimierinin hepsi bir a$rzdan, E'Oganovski''

nin uydurmasrnr dahiyane bir kegif olarak ilan ettiler. sadece

N.K,Gudziy buna kargt durdu. Fakat 1938 yrltnda o da artrk

tanrnmaz -bir.

nakikate gevrilmig olan bu uydurmayt kabul e'

decek oldu.Boja orneginde tarihin ne kadar kolay sahtelegtirildigini a'

grkga gormek mfimkund0r'' igit gaglarf' (Musin'Pugkin varyanttna dayanarak) devrinin

"Got krilait" ile korngulugundan ilham alan E' Ogonovski,

hikAyelerinin birinde "booz" adlna rast geldigi Floma tarihqisi

iordantn (V. asrr) "Gotlartn Mengei ve H1nerleri" adll eserine

istinat etmigtir. onun inanmadan ileri stirdtigi.i teori de yalnzbu "Booz" soztine daYanmtYordu.

Yartrn aslr sonra onun bu ihtimali hig beklenmeyen bir yon

aldr.Booz.Boj'agevrildi.(Latinalfabesindejhadininibu.jun.mamastna ve lordan'rn bu gekli yazmaslnln imkanstzlt$tna

ragmen); Antlar yalnrz bu_na dayanarak dogu slavyanlartntn

atasr ilan editdi; sanki "igor Destanr" mtiellifinin Booz'dan

74 75

haberi olmugtur, ve onun imajr Slavyanlarrn tarihi haritalanndakalmrgfir.

Gegen 40-50 yrlda antlar- Dogu Slavyanlar anlayrgr higbirdelil ve isbal olamadan tarihgilerin guurunda kendine sa$lambir yer buldu ve gimdi Slavyanlarrnrn tarihi hakkrndaki ciddiilmi eserlerde, bu nazariyeden, goktan isbat edilmig bir haki.katten konugulur gibi soz agrlmaktadrr.

A.K. Jugov ise kendi terc0mesinde Boj'u halis Rus'a ge-virmigtir. "Rus knezi Bojamn bWmilnii hailrlar, $arukamn inti-karntnt alanlan medhederler,"

Boylece 16. astr M0stensihinin bir yanlrgr tarih ilminde ko-caman bir ekol yaratmtgtrr.

1962 yrlrnda "Yahn Ayak Canavar ve Got Kntannrn Na!-meleri" adlr makalemde goyle yazmrgtrm: "Nigin, bu baga deftolan kzlar, igor ordulanmn taiihi igin 6yle m(ihim otmayan birmaglubiyetle ilgilenerek, bin yil evvel otmug aym gekilde ktghkbir hadiseyi bdyle kolayca ve alrytk olduklan bir halde nasilhailrhyorlar?

Bu destantn miiellifi ne kadar bilgili olsa da kendi devrininbir mensubu olarak kaltrdr ve kendisinin buna ihtiyacr olmadrlrhalde boyle eski devirlere ait hadiseleri bilmesi pek zordu,Hig giiphesiz ki burada hergeyden soz agrhyor olabilirdi deefsanevi Ant kumandant boz'dan bahsedilmig olamazdr,"

$imdi ben makalemi tekrar gozden gegiriyorurn ve onureddediyorum. Sadece altntl yaptrgrm yukarrdaki parqayt al-mak garttyla. Yalnrz gunu ilave etmek isterim: Destanrn m0ellifiigin hatla Yaroslav Mudrr devri bile uzak bir devirdi. Tarihigegmig onun tasawurunda Xl. asnn hudutlanyla srnrrh kalrrdr.XVlll. asrtn bir aydtnt iginse gegmigin en az ikibin yrlhk biryagr vardr, Mtiellilin tarihi d0giincesinin hudutlarrnr sun'i gekil-de genigletrnekle biz tarihi guurun diyalektik geligme manza-rasrnr ister istemez bozmug oluruz.

Hakikaten tarihi adr boyle birdenbire hatrrlamak igin Miiel-lifin tarnamen emin olmasr gerekirdi ki okuyucular onun iga-retini anlayabilsinler. Bu hadiseyi nasrl agrklayahm ki; Slavyazrlr kaynaklartntn tarihi hatrrasr lX.-X. asrrlardan eskiye git-miyor ki iordan'tn eserleri Rusya'da okunabilsin. Hatta onlarttercrime edip sevmig olsalar da bu hig bir geyi isbat etmezve bu sebeple gu soruya c6vap da vermez: Miiellif nigin bu

Antlarr Slavlarrn ecdadr saymrgtrr? iordan'rn eserlerinde, on-lann dili, medeniyeti, yagadrklart co$rafi arazi hakktnda higbir malumat yoktur. O yalnrz birkag ad soyler ve onlan Huntayfasr diye adlandtrtr. Bugtin bile en vatanperver tarihgi dahiHunlarr Slav dilli halk olarak anmaya ciiret edemez.

Bana oyle geliyor ki, destan miiellifinin ne Hun ne Got, nade Antlarrn varlrgrndan haberi vardtr, (Ant, muhtemebn Latin'lerin biiti.in rakiplerini boyle toplu gekilde adlandtrtyorlardt.)

"Amal Vinitari... Hunlann hakimiyetine mecburen katlant'yordu. Tedricen onlann hakimiyetinden kurtulup kendi kudretiniglstermek maksadryla, ordusunu Antlann arazisine sevk etti(21,115). Burada'?nt" muhternelen "Hun" teriminin e9 anlam'hsr olarak kullantlmtgtrr.

Bir anhk kendimizi, tarihgilerin btitiin kurup siislediklerineinanmrg sayahm. Ortaya gu gtkar: "Ant evladt lgor'a diigmankesilen "Got kzlan" onun ecdadt olan Boz'un maglubiyetinesevinerek garkr s6yler ve Poloves htikiimdan $arukan'ln inti-kamrnr isterler. Halbuki Xll. asrrdan once Ttirklerin maglubi'yetini eski Cermen "devalan" (krzlarr) de$il, o Poloves ktzlartkendilerine dert edebilirdi.

Eski Rus edebiyatrnrn b0yfik miitehaEstst V.F. Sobolevski'nin makaleme cevabt "Prostor" gazetesinde bastlmtgtt (62).

Sobolevski'nin yaztst bir meseleye, Boja'ntn m0dafaastnaaynlmrgtr. Hakikaten muhterem Alimimiz kendi faraziyesininhayrrna olarak yeni bir delil getirememigtir; o haklt olarakd0giin0yor ki, bazen en faydah delil katiyet ve inangttr. O,g6yle yazryordu'. "Olcas Silleymanov'un mulahazalanndakiyanhgltk onun "Boza" ve "Busove" sozlerinin tesadtifi sesbenzerliiine istinad etmesinden ileri gelir. Onun vardrlt kanaateldeki tarihi hadiselere terstir." Veya: "Destan mi)ellifinde Antkrah Buse (afuk "Booz" defil '8use"-O,S,) zamant gibi, uzakbir hadise hakktnda konugmak ve "Got ktzlafl" nt hattrlatmakzarureti nereden do$rnugtur? igte tam bu sahnede destantnhakiki meramr, fikri ortaya gtkar; uzak uzak devirleri, Ant kraltBus'un, Got basktnlartna nastl gogtis gerdi$ini hattrlamaklaRus knezlerinin vatanseverlik hislerine tesir gostermek'.."

Bilen insana hattrlattrlar, Rus knezleri ise o uzak devirler

hakkrnda hiqbir gey bilmiyorlardr. Belki ben hataltytm. Diyorum

ki belki Xll. astrda bi.ittin Rus knezleri "kolleilerde" Got ve Ant

tarihinden genig kurslar gorm0glerdir. Kendisi de Booz Gotbaskrlarrna oyle "gcli0s gemiyordu" ki bunu bagkalanna 6r-nek gosterebilirsin; malumdur ki, Booz sonunda rnaglup edil-mi9 ve ogullarryla beraber garmrha gekilmigti. Bu gibi orneklerigok da uzaga gitmedan daha yakrn devirlerde de bulmakmfimki,in olurdu.

Daha sonra V.E Sobolevski asrl delilini goyle ortaya koyar:"Destan mhelllifinin tarihl kaynahlan bildigi ve bundan fayda-landt{tndan gtphe etmemek gerekir.'!

Halbuki boyle kat'i bir beyan igin onun elinde higbir isbatyoktur, Boylelikle, V.F. Sobolevski beni guna inandrrdr; destanm0ellifi ve onun okuyucularr Udel knezleri, Boyarlarr ve difier-leri iordan'rn eserindeki on satrrr neredeyse ezberden biliyor-larmrg.

Hatta herkesillz iyi bildigi hadiseleri yahut ifadeleri tasvirederken yazat veya mtistensih Adeta faydalandrgl kayna$rgosterir. Mesela, "Danili'n hayail ve maceralan" boyle bibli-yografik malumatlar bakrmrndan zengindir: "Bu incilde yazt-mr9" ve digeri Paremiyadadrr ve digerlerinden Meryem anantnCitiyesinde yazrlmr gtrr."

Eger kullanrlan kaynak pek bilinmiyorsa, o zaman kayrtdaha etraflt olur. destanda ise "Bus gafilan" katiyen agrklan-mryor. Bu da onun tarihi olmayan mengeini veyahut bu ifa-denin herkes tarafrndan gok iyi bilindigini (ki bu imkansrz)isbat eder.

Ttirkolog dilciler eski Rus metninde bulunmug Trirk ifade-lerinin okunugunu daha hassas daha titiz hale getireceklerdir.O zaman bazt yanltghklarrn ortaya grkmasr rnfimkUn olabilir.FAKAI "PLESEN"."B|L|RSEN" VE "DEBR K|SAN"."DEM|R KI-SAN/PRANGA" birlegtirmeleri bence artrk isbat edilmigtir.

Ben bundan on yrl evvel "p/esen... debr kisan" ifadesiniboyle okumugtum, Daha sonralarr bu yorumu tek tek yokladrm,kendimi yalanlamak igin gayret ettim, Ancak girndi bu bulun-tuyu ortaya koymaya cesaret ediyorum. Rus'un ve Btiyiik Boz-krr'rn dil alakalannrn tarihi igin bu ifadenin benzersiz bir kty-meti var ve ona gerekli dikkat ve hassasiyetle yaklagrlmahdrr.

Bu, Xlll. asra kadar ki Slav kaynaklarrnda ortaya grkan ilkTtirk dilli crlmledir.

Boylelikle, "svyatoslav'tn rilyau ve onun Boyarlar taraftn-dan yorumlanmast" adh k0giik rnanzume (rnikroepos) benceilk yazrda (protograf) gu gekilde idi:

"A Svyatostav muten' son' vide:V Kieve na gorah sng'S'vegera odevaht't' mya, rege,gr'noyu palolomoyu na krovail tisove,gr'pahnut' mi sinee vino s' trutom' smegeno.Stpahut' mi t'gti tuh noganth' tfkovin'velikty jengyug na lono i neguyut' mya.Uje d'skt bez' kne'sa vmoem'tereme zlatovr'sem'.(Vsyu nogf' s' vegera) busovramne (v'zgrayahu)."Blesn' skana bolo,ni bega debr kisan yu inesoglyuk' sin (emu moryu)".i rkoga boyare Knyaze:"lJje, Knyaie, tuga um' Polonila,Se bo dva sokola sletesta s' otnya stola zlata:poiskati grada T'mutorokanya,a lyubo ispiti gtelomom' Donu.

Uje, sokoloma kril'tsa pripegalipoganth' sablyami,a samayu opusloga v' Putint ielezm.Temno bo be, gdn:dva solntsa pomerkosta,oba bagryanaya stl'pa Pogasostai s' nim' molodaya mesyatsa (oleg' i Svyat'tslav')t'moyu sya povolokosta na retse na Kayale,T'ma svet poknla: po Ruskoy zemh prostrogasya

Ak pardaji Lly v' more pogruzista i velikoe buystvopodast' Hinovi.Uy'e snesesya hula na hvalu,

uje tresnu nuida na volYu,

uje vr'jesa div' na zemlyu(se bog otskiy)Krasmya devt v'spega na breze sinemu moryu,

zvonya ruskim zlatom.Poyut' busovramneleleyut' mest $arcRanyu.A mt uje, drujina, jadni veseliya.'."

NAMUSLU "S62"Zaythgm: Takipgilerin olmamasr.Giicilm: O da aym gey

Tagor

Destanrn kurulrnaslnln (rekonstrtiksiyon) ikinci merhalesiXVlll, asra denk gelir.

Orjinali, rengarenk boya tamamen orter.Aragtrrmacrnrn gorevi resime renk eklemek de$il, sonraki

devirlere ait boyayr kaztmak ve eski sureti ortaya gtkarmakttr.Bu igin sonunda gu ortaya grkabilir: ikona duvarda tersine

asrlmrgtrr ve bu tabloda tanrt igor degil yuztinden goz0nden

iblislik akan, gohret d0gkiin0 bir kole tasvir edilmigtir.Hatrrlatmak gerekir ki miizelerin birinde Picasso'nun resim'

leri yakrn zamanlara kadar ters olarak astltymtg ve uzun ytllarboyunca bunu hig kimse anlamamtg.

Bu bol0mde gunu isbat etrnek istiyorum: M0ellif ve arag-ttrmaclnrn di.inya gorUgleri arastnda lark, manzumenin likirmuhtevasrnr anlamak igin aragtlrmactya mAni olmug ve neti-

cede, destanrn en mtlhim yerlerinin doiru okunmast mtimktinolmamrg, metin tahrif edilmigtir.

Elde olan numuneye gore, destanln fikri konusunu gemageklinde tasavvur 6delim:

Destan adaletsiz gekilde muhabereye baglamrg olan igor'usuglar.

Onun ilk galibiyetine sevinir.ikinci dovtigte ma$lup olmug askerlerine aglar. Svyetoslav

Vsevolodig'in sozleriyle knezleri vatantn mtidafastna gagrrrr'

Gegmig ve bugrinkti gekigmeleri tenkit eder.

Gogebeler tizerinde galibiyet kazanmtg igor'u onun knez'lerini ve ordusunu anlattr.

Aragtrrmactlartn gogu bu gemadaki aqrk tezatlart gormek

istemiyor. Onlar esas dikkati "ailar, der, gaQtnr, anlailr" kafi'yelerine yoneltirler.

1964 yrlrnda SSCB' co$rafya cemiyetinin etnografya bolti'munun toplanttstnda "Xttt. astrda Mogotlar ve "igor Destan!"

adlr tebli$iyle tarihgi L.N. Gumilyev konugtu. Bu, destantn

tegekkril tarihini yalanlamak gayreti idi. Onun kesin inanctnagore, destan hig de Xll. astrda de$il, yrizyrl sonra Xlll. astrda

bahsedilen hadiselerden uzak bir gahts taraflndan yaaya a'Irnmagtrr, bunun igin Oe hadiseleri qok dogru tasvir edeme-

migtir. Bence esaslandtrtlmamtg bir fikirdir; fakat onun bazt

faraziyeleri briyrik bir merak uyandtrtyor' $u pek dikkat geki-

cidir: Teblig ile (pek briytik akis uyandlrmasa da) bizim Sla-

HAYRET

. Xll. asr,rn manzarastnr tasvir eden gatlamrg kohne resim"igor Destanl', XVl. asrrda kurulmug ve Aana sonra yenidenrenklenmigtir,

' o. siilrynreilor'ut, rcrciimesiw ilarTtnnrtk .'slrytt'tosltnt Kiyaltte, ihgltr ltrtyndtkarryk bir riiyrr gi;rttii, Detli: 'Bu gtcc ,rkSnmilm Mni kirilnrt ltiiriir/iilt tEtQt:thtm ,iizerinc u;rttmtslrtr, btrtrtt tortut/ltr ,(.rlrglk rrtag/l Sarry isiiiyorl,ri,tr.IJ.ozk:rltlltnn zntl( ue iru! krtnhn gogsri,rc gr)'; ya,sr tkilrruk beni ngrirtyorlnr.Arltk ldltt-rdc ktttzsiz kilmtshr, Miisliitttrurltlr tlctliler: "Bjlir nisiu nkli rrttstlgu'i diittliiriirltr? l3eS ilewir prnilgttyt surlrt kor1.,'Bttrqrlrr knezt dtdil*: "Kuez gok knler tklmm csir ettrtillir. Iki Snhin kilkt,tuqtmk h;.tl tttn tiltttudnil ki, 'ltttutorokun

Seltritti fi4h rtsitt!u ueyt migfetirtI)ott'dttt srr i1'slr/r,r. !:ttktt trhk knfr kilrykrt Srthinlcrin knuttlainn kiimg,kendiltrirti it ileuir luzrtirt koymuslrtr. Krratltk 1.trikrrli,s: /l.i g/rr4 kutttlt{ttltiiriittdii, iki tl ktnuu:t r$r/i' srirrr/ri butltrlrt bertrlttr tltrri riy itrt karmtryngtitrtiiltii. K,lltilil d(r$i,,tl( kird,tl,k, r,sr3r lrt{rllr, kygtkltr (po/rnrcs) l{asIttltrsgln,t rytyillrltr. Ilcytt: ltrtrSilt at i(ili;:tt giimiililii pc rlol.ttlttltrrh biirliikstrrilr ilytil,d,tfu. 'likrnr gilliltittt't saitu'i ltiiriidii; rtkrur ;:or knllmma ttztdlt{arttuklelir olltr; tr*mr dn, Vff( tlcgiti (tutr ttktt) $indi giiztl kt;ldr (i1vlrSitkktzltn) nnoi tlertizitt stlrilittle llus rltntnt (gnnimet) stkrrrlttrtt srktrtlnta yrkrsiiryliiyorltr, uiisliittttrttltr sttrk siiyliirTtrttr, $trukt,ttt irrtiktnnm istiyorltrlt.

80

;yistikada (Slavlrk bilgisi) lik dela Abidenin (destanrn) gerqek-

lllinden itiph.g edilmigtir."Hayret. 6yle hesaplantr ki 1187 yrltnda yaztlmq "lgor

.Destant" Rus knezlerini birlige ve Rus halkrna yabanct olan

gogebe medeniyetinin temsilcileri olan Krp,gaklara kargt muca-

,itt"y" ga$rran vatanperver bir eserdir. 6yle hesab edilir ki

bu davet kendi tinvantna, yani Udel knezlerine ulagmtg ve

onlar 1197 yrlrnda Krpgak aleyhinde birlik tegkil etmiglerdir.

Hakikaten destanrn harfi anlamrndan boyle bir fikir gtkartltr ve

ilk bakrgta bu tek d0zgtin fikir gibi gor0ntir. Ancak destant

yalnrz bir takrm hadiselerle de$il, hem eski Rusya'da, hem

de komgu i.ilkelerde ortaya grkmrg hakiki hadiselerle birlikte,

toplu halde gozden gegirdigimizde okuyucuda ister istemez

gok agrr hoga gitmeyen bir his uyantr.

igor Svyatoslavig'in hticurnuna higbir siyasi zaruret yoktu'

Halen 1180-83 yrllarrnda igor Krpgaklarla stkt bir ittifak halin'

deydi. O, 1184de Krpgaklara kargr hiicuma kattlrnamtgtri; bu

harekata amca oglu Svyatoslav Vsevolodig'in bagkanltk etme'

sine ra$men kargr grkmrgttr. Ve Aniden hig bir sebep olmadan

ki1g0k bir kuvvetle Kara Deniz'den Hazar'a kadar uzanan gok

genig araziyi fethetmeye kalkar. Kendisinin de kaydettigi gibi,

igor bu faaiiyeti igin hitta Kiyev knezi ile de anlagmrg degildi'

Tabii ki hazrrlrksrz askeri bir hricum felaketle bitti, fakat fela-

kete sebep olan cantnt kurtarlp Kiyev'e, "Pirogeqey" Meryem

anasrna "dua etmeye gelirken" b0trin 0lke, biitiin halk" hid'

detlenmek, faciaya sebep olan kigiyi lAnetlemek yerine neden'

se sevinirler, onu alktglarlar, muharebede telef olanlar, esir

d0genler hig hattrlanmaz'Bu manttkstzltk, bu gailrma aragttrmactda mutlaka goyle

bir suat dogurrnalrydt: Destantn metni'dtizg0n yorumlqplp o-

kunmug mu acaba?Muellifin durumunu, onun igor ile m0nasebetini anlamak

igin ilk once, Kuzey knezlerini bu timitsiz rnuharebeye girmek

durumunda btrakan sebepleri aydrnlatmak laztmdtr'

Destantn tarihlendili devrin Kiyev Rusyasrndaki siyasi ha-

diseleri do$ru anlamak igin gok evvelden baglamaltytz'

1162 yrhnda Kiyev knezi Rostislav'tn hakimiyeti guql0 m0t-

tefik Msiislav Volinski'nin basktstna maruz kaltr' Ne Kiyev

boyarlarr ne de knezin mumtaz askerleri (gvardiya) Kara Kla-

lt*iirt:

#H'd,

ri.;ft

$s$4#i*,,.

g'

$iiii

buklar'. Rostislav'a destek olmuglardlr. Knez kendi hakimiyetiniMstislav'la paylagacak olur, Belgorod, Torgeks, Kanev gehirle-rini hatta Kara Klobuk topraklarrnr da ona brrakrr.

Tahtrnr, tacrnr kaybedecegini hisseden Rostislav iimitleriniBozkrra ba$lar. Beluk (Bo[ik) Han'rn yantna elqi olarak gidiphanrn krzrnr o$lu Rririk'e ister. Nikah kryrlrr. Krpgak yardrmrRostislav'rn vaziyetini sa!lamlagtrrrr.

1164 yrlrnda igor'un atasr, merhum knezin kardeginin o$luSvyatoslav Vsevolodig silah giic0yle Qernigov tahtrna sahip-lenir. Kendi amca o$ullarr Oleg ve igor Vsevolodigleri Qerni-gov'dan kuzey topraklarrna kovar. Kardegleri bu zalimli$i higbir zaman atfetmeyeceklerdir. Om0rlerinin sonuna kadar tah-minen yirmi yrl iginde onlarrn faaliyetine intikam hissi yonverecektir. Aralarrnda savag da olacak, barrg da, fakat hiq birzaman samimi kardeglik iligkisi olmayacaktrr. Kardeglerin veSvyatoslav Vsevolodig'in iligkileri daima kah agrk, kah gizlidrigmanlrk esasrnda cereyan edecektir.

Artrk iki yrl iginde kuzey knezleri muharebeye baglayacak-lardrr.

Svyatoslav'rn daveti ve tahriki ile Polovesler Novgorod Se-versk'e hricum edeceklerdir.

Rostislav muharebe eden taraflarr barrgtrracaktrr,1167 yrlrnda Rostrslav o[ir ve Kiyev tahtr-tao ugruna mri-

cadele yeni bir merhaleye girer, Kiyevliler ve Kara Klobuklar(Kara Kalpaklrlar) Mstislav Volinski'den yardrrn isterler. O tagve tahtrn kanuni varislerini-Rostislav'rn ogullarrnr (Rurik'i veDavid'i) "saf drgt btrakr." 1167 yrhnda Mayrs'tn 15'inde Mstis-lav Kiyev gehrine gelip tahta ve taca sahip olur.

Kiyevliler ve kara Klobuklar muhtemelen, Mistislav'a yardrmediyorlardr, Mstislav Karakalpaklrlarrn da Torkinlerin de, Be-rendeylerin de dtigmanr olan Poloveslerle hig bir zarnan itti-fata girmiyordu. Rostoslav'r ise sevmiyorlardr. Qrinkri o kendisfasetinde daima Poloveslere dayanryordu,

Mstislav'rn geligi ile Rusya'da yeni siyasetin binasr kurul-mugtur, Polovesler Kiyev'e kargr yrirtiytige hazrrlanrrlar. Buyiikknez (prens) Mstislav gtiglti bir ordu hazrrlayrp 1168 yrlrnrn

yaanda Btiy0k Bozkrra beklenmedik bir darbe vurctu. Volinisk* Kiti Kloltuklnr: Kttczleriuitt lti:rttttirt&' Itulunm ('I'1. tstr) l'tgtttt,,r i\,OiuT.lntlirt

tniilr,Sch'kil -siiz,iri kt ttlilrr (krrt krllttklrllt) (ttn),

* 83

knezlerinin ekseriyeti bu yiiriiyiige igtirak etti. Kotti huylu Kiyev

knezi baskt yaprp Qernigov ve kuzey knazlerini hatta Rostislav

ogullarrnt Rurik ve David't kendi ordularlnda savaga gonder-

meye mecbur eder. \Mstislav'tn ordusunun esas vurucu gticti Bastey'in onderlik

ettigi Tork sUvarileriydi. Bunlar Karakalpak ve Berendeydi'

Sefere ilkbaharda (Martrn 2'sinde) goqenlerin yaylaya yeni

gitmeye hazrrlandrgt bir vakitte baglandr' Mevsim koyunlartn

kuzulama mevsimiydi. S0ruler zor hareket etmekteydi. Ttirkler

harple de!il, gegim kaygtlart ile rnegguldtir. Buna gore de

onlar ancak mOdafaa yapabilmiglerdi. Rus komgulart btiyiikganimetler ele gegirmiglerdir.

Bu galibiyet Mstislav'rn yiiri.ittu$0 siyasete gok taraftar ka'

zandtrdt, Mstislav' tn yanlna aract gonderip oglu Roman't ken'

dilerne knez olarak istediler, Brjyiik knez "hiir qehrin" istelineuydu ve Nisan'tn 14'tinde Floman, Novgorad'a geldi.

Fakat muhalefet de bo9 durmamrgtr. Suzdal knezi Andrey

Bogolyubski (Yuri Dulgorunkin'in ogtu; Mstislav'tn hakimiyetinin

guglenmesinden ve bozktrla mirnasebetlerinin gok kotulegme-

sinden memnun olmayan knezlerin ittifakrnr teqkil ederler,

1169 yrhnda on iki knezin ordusu Kiyev 0zerine yiir0ytigti

baglattrhr. Onlarla birlikte Poloves alaylart geger.

1169 ylrnrn Mart'tnda Kiyev alrntp talan edilir. Tahta Yuri

Dolgorukin'in oglu Andrey Bogolyubskin'in oz kardegi Gleb

Yuryevig sahip oldu.Mstislav'tn gogebe Turklerle an'anevi m0nasebetleri koktin'

den mahvetmek gayreti bagartstzltkla neticelenir.Mstislav'rn devrilmesine esas rolii Poloveslerin kan akra'

bast olan knezler oynarlar. (Yuri Dolgorukin'in ogullarr; Olgo'

vigler-Oleg ve igor; Rostislavigler'Rurik ve Rornan vs.)

1170 yrlrnda Andrey Bogulyubski Svyetoslav Rostislavig'i

Novgorod tahttna tekrar qtkarmaya galrgtr. Muvaffak olamaz'

Ordu Novgorodltlar taraftndan rnaglup edilir' Svyetoslav Ros'

tislavig o[]r. Kendi korkulu rakibinin zaytflamastndan istifade

eden Msitslav Volinski Karakalpaklar, Galig ve Turovsk alaylart

ile birlikte Kiyev tizere yurur. Kiyevliler gehir kaprlartnt hig

qarprgmadan kendi sevimli knezlerinin yiizune aqarlar'

Onun oglu Roman, Novgorod'u terk eder. Onun yerini An-

drey Bogulyubski ile anlagan Rurik Rostislavig altr.

bitinen kaide tekrar onaya glkmrgttr diye dtigtinmek m[im'

krlndiir: Rus'un esas gehirleri Btiyi'ik Bozktr ile evvelki iyi

mrinasebetleri destekleyen knezlerin elindedir.

Fakat Kiyevboyarlart've kilise kendi giictinii bir daha isbat

eder. 1171 yrh Ocak ayrnda Gleb. Yuryevig'i zehirlerler, O da

atasrnrn akrbetine ulrar ve Berestovo'daki Spas Kilisesi'nde

Yuri Dolgorukin'in yanlna gomiiliir.Boyarlartn baskrstyla Rostislavigler Andrey Bogolyubski'nin

iradesine zrt olarak knez tahirna Vladimir Mstislavig'i davet

ederler. Fakat Vladimir atasrntn siyasetini devam ettiremoz,

Hepsi dort ay knezlik yaptp sonunda bilinrneyen bir hastaltktan

oliir. Btiyuk bir ihtimalle onu da zehirlemiglerdir'

1171 ytlrnrn Haziran'rnda Andrey'in yardtmt ile Kiyev tahttna

Roman Rostislavig grkar, ihtimaldir ki kendi seleflerinin act

talihini hesaba katarak Boyarlarla ittifaka girer' Bu Andrey

Bogolyubskiyle miinasebetleri bozmak demektir' Fakat gare

n"Jir? Andrey uzakta Suzdal'da oldulu halde Boyarlar yaktn'

daydr. Her an ona zaril verebilirlerdi'1173 yrlrnda Andrey yeniden kardeginin katillerinin verilme'

sini talei eder. Rostislavigler bundan kagrntrlar ve Grigori

Hotovig'le onun emrindekileri oradan grkrp gizlemesine imkan

saglarlar,Boyle olunca Andrey Roman'tn tahttan el gekmesini ister'

Rostisiavigler buna once razt olurlar, fakat hemen sonra ha'

berci gonderip Andrey'e muharebe ilan eder ve 1173 ytltntn

24 Mart'rndan sonraki gece Kiyev'e girerler, Rostislaviglerden

en onde geleni Rurik biiy0k knez olur.

Rurik'in hantmtntn Poloves ktzt olmastna ragrnen gok muh'

temeldir ki onun siyaseti Kiyev boyarlartntn ve Karakapaklartn

planlarrna ztt degildi, , Ruslarr Kiyev'e toplayrp onlart Bozktrtn

i.rakimiyeti attrndan grkarabilecek giigltl bir htikiimdar laztmdt.

itr once gahgrp kudretli Andrey Bogolyubskinin baskrsrna bir

gare getirmek zaruriYdi.' VJRurik boyle bii fikri gerqeklegtirrnek igin tegebbiise geg-

meye cesaret etti.

$imOi tarifr sahnesinde Sovyatslov Vseydodig ortaya gtkar'

" IJovrtr: Iltrs idrtrrcilti (tcrc.).

85

Bu zamana kadar o, kendi Qernigovunda sinip oturmugtu.Kiyev taht ve tact ulruna yaprlan savaga Andrey'in tayin etti$ioyuncak knezlerin ytikseligi ve devrilmesini uzaktan uzalaseyrediyordu.

$imdi onun .da savaga baglarna zamant gelrnigti. O hergeyi anlamrgtr: Boyarlarrn grlcrin0, onlarrn siyasi plAnlannrbirkag yrlda onun gozleri on0nde birbirleriyle nobetlegip briyrikknezlerin zayfi yanlarrnr esash gekilde o$renebilmigti, Kimintarafrnda yer alrnak meselesi onu asla dtigtindiirmiiyordu. Bu,gtin gibi agrktr. Andrey hentiz kudret sahibiydi. Onun briytiktecr0besi, griglti ntifuzu vardl, Andrey'in "babahk" (dedelik)ettigi Rostislavlar onun drigmanr olmuglardr. Boyle bir durumdaonun igin Andrey Bogolyubskin'in tarafrna gegmek uygundu.Bu ittifak Bogolyubski'ye anorrnal goriinmedi. Olgoviglerin go-gebe Ttirklerle an'anevi yakrnhklarr da rntimkiindtir. Kaldr ki,Kiyev tahtrnda Andrey'in siyasetini Olgaviglerden bagka kimdevam ettirebilirdi.

Fakat Svyestoslav taht ve taca sahip olduktan sonra Kiyevboyarlarr ile gok gabuk anlaglr. O bu zrimrenin gticrinu, onunmeramrnr gok grizel anlar: Birlegik Rusya! Bu gok asil birhedeftir, Fakat bu hedefe Mstislav kadar kararlt, iradeli, lAkinondan da hilekAr bir hriktimdarrn yardrrnryla ulagmak mtim-k0ndiir. Andrey Bogolyubski 50.000 kigilik btiyrik bir orduyuRostislaviglerin tizerine gonderir. Olgavigler, Svyetoslav Vse-volodig ve igor Svyatoslavig da ona katrlrr.

Kiyev knezleri Belgorod'a ve Viggorod'a gekilirler. Hricumeden orduyu ikiye aynrlar.

Yirrni iki yagrndaki igor'a di$er krigrik knezlerle Viggorod'ualmak gorevi verilir, igor bu igin tistesinden gelemez. 1173yrhntn 8 Ey[il'rinde Mstislav Rostislavig tarafrndan maglupedilir.

Viggorod'un kugatrlmasr iki aydan fazla sr.irer, fakat birnetice ahnamaz.

Kastm'da Kiyev'e Yoroslav Lutski gelir. Vaziyeti de$erlen-dirip ogrendikten sonra Kiyev'i ona vermeyi vadeden Rostis-laviglerin tarafrna geger. Galip gelinir. Yoroslav Kiyev tahtrnagtkar. Fakat en klsa zamanda onu Rornan Rostislavig degig-tirir. Qernigov knezi Svyetoslav Vsevolodig ise halen elveriglibir ftrsat beklemektedir, Muhtemeldir ki 1176 yrlrnrn Mayts'rnda

Polovesleri Kiyev i.izerine bu Svyatoslav gondermigti. Roman

kardegi, Ruriki ve iki oglunu Poloveslere kargt gonderir' Ros-

tovtsev yakrntndaki savaSta Kiyev knezleri darmadagrn edilir'Polovesler Berendeylerin altr gehrini ele geqirirler.

Svyatoslav, ortaya gtkan hadiseleri haber eden ytlllk yaza'

rrna gore "sevindi", Poloveslerle Rostislaviglerin vurugmastnda

Roslislaviqlerin maglubiyetli goyle sonuglantr: Svyatoslavtn hu'

zuruna Kara Kalpaklartn ve Kiyevlilerin elgileri galip habergetirirler; Roman artrk Kiyev'i terk etmig ve Belgorad'da giz'lenmigtir.

1176 yrhnrn 20 Haziramnda Svyatoslav b0ytik Kiyev knezi

olur.

$u noktayr hususi olarak kaydetmek istiyoruz: Poloveslerin

kiyev knezini rnaglup etmesi hakimiyetin de$igrnesine sebep

oldu.Bagka misaller de gostermek mtimkiindi'ir. 1068 ytltnda

Ruslann Poloveslerle ilk vurugmastndan Kiyev knezleri Svya'toslav ve Vsevolod'un ordusu Alta deresi sahilinde maglubi-

yete ulramtg ve neticede Kiyev tahttnt onlartn d0gmant Vses-

iav ele gegirmigti. Onu Kiyevlilerin kendilerini davet etmigti'

(Destanda kaydedildigine gore Vseslav hileye bag vurmugtur')

Alta sahilindeki savagtan bir astr sonra Svatoslav Vseslav''rn hilesinden istilade etmemig midir? Hakimiyete ulagan yeni

buytik knez bozktra kargt muharebede "etrafdan" yardtm arar'

Polonya kralr Kazimir'in klztnt oglu K0ren Vsevolod'a altr,

Netice gozler onrindedir. Kongak bagta olmak []zere Polo'

vesler Pereyaslavl ve Posuliye tjzerine saldtrdtlar. Hi9 bir gehri

alarnadrlar ama bu gehirleri ytkttlar'

1179 yrlrnda Svyatoslav'tn eski dtigmanr Arncaoglu Oleg

Svyatoslavig ollir ve Svyatoslav L0be9 gehrinde Olgaviglerin

kuiultayrnr toplar. Kurultayda rnrilkler yeniden boliigtiiriiltir.

Briyrik knez Qernigov gehrini kendi kardegi Yanoslav'a verir,

igor Nevgorod Seversk knezi olur,

Svyatoslav hakimiyetinin ilk ytllartnda kendisini becerekli

bir siyasetgi gibi gosterir. O gorlin0rde Bozklr ile ittifakt boz-

masa da ilerde ortaya glkacak diigmanlrk igin zernin haztrlar'

$irndilik Polovesler ona Ruslar uzerindeki kendi hakimiyetini

iaglamlagtrrmak ve esas rakipleri olan Rostislavigleri sustur-

mak igin laztmdtr.

86

-1180 yrhnda Rostislavigler kanlr savaglardan sonra Kiyev'i

ele gegirirler. Qernigov knezi Loroslav ve Kovuylar ve ayntgeklide igor Svyatoslavig Kongak ve Kobyak'tn Poloves alay-larr ile Svyatoslav'rn yardtmrna yetigtiler.

1181 yrlrnda Kiyev geri altndt, Fakat Dnepr nehri sahilindekisavagta Rostislavigler igor'a ve onun btiytlgij Kongak'a btiytikbir darbe indirirler. Kongak'tn kardegi Yeltut Arttkovig helakolur.

Konqak'tn iki oglu esir driger. Poloveslerin maglup oldu$unugoren igor gemiye binip Qernigov'a kagar.

Kuvvetle rnuhtemeldir ki, o zaman Svyatoslav kendi ordusuile Kiyev 'de bulunur, Fakat o kendi mtittefiklerine higbir yar'drm etmez.

Ancak Rostislavigler de yorulmuglardtr. Gortigmeler netice-sirde Svyatoslav Kiyev tahttnda kaltr. Ashnda ise kendi haki'miyetini Rurik Rostislavig'le boliigecek olur. Yrllrlrn yazdrgrnagore Rurik Svyatoslav'tn minnat altrnda btrakarak Kiyev tahtve tacrnr ona pegkeg gekmek suretiyle diger Rus topraklartnlkendi hakimiyeti altrna altr. Svyatoslav Rurik'in ktztnt kendio$luna almakla aslrnda Rostislavigler'e ba$lllrgrnr itiraf etmigolur.

Bundan sonra Svyatoslav ve Rurik birlegerek akrabaltk vekardeglik iginde yagamaya baglarlar.

$imdi iki kudretli nesli bartgrp anlagttktan sonra goqerlerleilgili olarak "Mstislav siyasetini" ytirtitmek mrimktindtir' Kiyevboyarlarr ve kilise bunu sabtrsrzlrkla beklemektedir.

Svyatoslav Vsevolodig genglik ytllartnda defalarca Poloves-ler tarafrndan maglup edilmig ve hattaesir dedtigmi.igtti. $imdibozkrrlardan bu "misafirperverligin" intikamtnt almak imkantvardr.

Kendi olgtisu ile Mstislav'rn 1168 yrlrndaki seferlerinden hi9

de geri kalmayan '1184 yrll hucumunda on bir knezli$in ordu-

larr, Torklartn altt ordusu ve Kara Kalpaklar vardt. Hayrettir ki

Olgovigler (igor, Vsevolod ve Yaraslav) muhtelif bahanelerlebu hricumdan devamlt kagmrglardr, Ytllrk yazart, bunu goyle

izah eder: Kardegler (Olgavigler) ise gitmek isternediler' dedilerki, "Dnepr boyunca gok uzaklara gitmek lazmdtr. Yurdumuzu

bagsrz koyamaytz."Ordu yaztn Temrnuzda toplantr ve bana oyle geliyor ki'

Olgavigler btiyrik Kiyev knezinin maglup olacalrnt tahminederler. Belki de bunu sabtrstzltkla bekliyorlardt.

Svyatoslavig'in rna$lubiyeti igor ve Yaroslav'a Kiyev tahttnttemin edemezdi.

Fakat onlartn dtigtincesi boga grktr. Bu yaz hticumu Polo-vesler igin beklenmeyen bir geydi. Gafil yakalandtlar, Onlartn17 kumandanr 7000 kigi, kadrn ve geng esir altntp Rusya'yagetirilir,

igor igin beklenmedik bir vaziyette gelecek destan kahra'manrnrn davrantgt merak uyandtrtr. Galibiyet haberini igiten

igor, kardegiVsevolod ve kardeginin oglu Svyatoslav Olgavig'le

birlikte Mera civarlarrna ytirtir ki, bagkalartnrn galibiyetinden

istifade edip kendi ganimet paylnl ele gegirsin. Ytlltkta goyle

deniyor: O, kardeglerine ve kendi adamlartna hitaben dedi ki,

"Rus knezleri Polovesleri maglup ettiler. Frrsat bu firsatilr,Poloves yurttail bagsrz kalmtg, gidip onlann obalannr 7arflptalan edelim."

Yrllrgrn bu yerini B. A. Ribakov gok glizel izah etmigtir'

"Knezi gelecek 1185 yhndaki sefere hazrlk olan bu yilrtyil7esevk eden biltdn Rus topraklanmn hatta kendi knezleriningntrlannt korumak degil tamah ederek Poloves yuftlanm gar'prp talan etmekti, Bu "hazrhk igtirakgileri de aynl adamlardtigor, Buy-tur Vsevolod, Svyatoslav Olgavig ve lgor'un amct

oQlu Vladimir.O, bokztrrn derinligine dogru tahminen 40'50 kilometre i'

lerlediler ama ondan oteye gitmeye cesaret edemediler. Or'duyu dort gruba aylrarak sahipsiz kalan goqebeleri talan et-

me$e bagladrlar.'1185 yrlrnda Polovesler Kiyev tizerine yaptlan hUcuma kar'

grhk vermek tizere olanlara bir darbe vurmaya haztrlantrlar,

itas'in $ubat'tnda Konqak'ln ordusu kr9 yolu ile stntr saytlan

Sula gehrine yaklaglr.Poloveserin geligi Svyatoslav'tn yrllr$rnda goyle tasvir edilir:

"Lanetlenmig, kafir Kongak kendi saytstz-hesapse Polovesleri

ile Rus'un uzerine Yurildu'Rus gehirlerini talan ettiler, adamlart esir aldtlar'

Svyaioslav kendi kardegleri Yaroslav ve igor'dan yardtm

ister. Fakat kardegleri bir bahane ile yardrm etmekten kaqt'

nrrlar. igor bir daha ganstnt denernek karartnt verir: Belki

89

gegen yaz Kobyak'tn yapamadr$rnr Kongak yapacaktrr.Svyatoslav ve Rurik Sula nehri sahillerine kendileri yonel-

diler. Torkin athlarr ve Kara Kalpaklar Horol Qayr'nr gegerekMart'rn 1'nde Kongak'rn mevkilerine beklenmedik darbe indir-diler, Kongak kendi tophanesini atarak geri gekilir. Kuntugdry,rn6000 Karakalpak athsrndan ibaret orduus onu adrm adrm takipeder; fakat ilkbahar zamant karlar eriyip dtizliikleri sel sularrbastr!rndan otrirri, Kongak'rn kendisini ele gegirrnek m0mkiinolarnaz,

Svyatoslav kendi galibiyetini sa$lamlagtrrmaya gayret eder.Buna ba$h olarak Syvatoslav Roman Nazdilovigi Berendeyler-le birlikte kafir Poloveslerin rizerine g6nderdi. Nisan'rn polovesyurtlarrnda hayli esir at yrlkrsr ele gegirilir. Bundan sonra Svya-toslav yeni bir hticurna hazrrlanrr: Biitrin yaz boyunca Don'daPolovesler i.izerine hricum etmele niyet Lder.

Goz onrlnde tutulmug ve seferin hattr ve vaktr anormaldir.Ondan evvelki knezler Poloves hricumlarrnrsehrat boyu top.raklan stlrmekle yetinirler ve bu yrirriytigler bir aydan fazlaolmazdr. Bu defa Svyatoslav B0yrik Bozkrrrn derinli!ine, Dontarafrna Rus ordularrnrn hig bir zaman olmadr$r yerlere hare-ket etmek karannr verir.

Svyatoslav evvel kuzey Rus topraklarrna yonelip. yerli knez-leri ytirriytige zorlamak istiyordu.

Fakat Novgorad-Severek'e vardr$rnda bakar ki yerinde yel-ler esiyor; amca ogullarr igor ve Vsevolod ondan gizil kendileriDon'a do$ru yonelmigler. Maksatlarr Don sahillerine yetigmek,Poloves yurtlarrnr ele gegirip talan etmektir. Onlar goyle dri-grind0ler: Gegmigteki rnrittefikleri Kongak rnaglubiyetten sonrabir daha kendisine gelmeyecek ve onun d09ttl$t1 alrr vaziyet-ten kendi iyilikleri igin istifade etmemek ahmakhk olur.

Hadiselerin gidigattndaki Ani de$igiktik (Kongak'rn maglubi-yeti) lgor'u da tatkik degigtirrneye sevk etti. O goyte d0giinii-.yordu: Daha gimdi rnaglup olup kuvvetten diigmrig bozkrrdanyardrm ummak m0mktin degil, ilk hedef Kiyev tahtrna sahipolmaktrr. Fakat gimdi bu maksada ulagmanrn yolu bagkadrr,Ruslar gtiglenmig, Ttirkler zayrflamrgtrr. Kiyev'e girmek iginahalinin, boyarlarrn, Karakalpaklarrn, sevgisini kazanmak ge-rekir. Bunun igin ise B0yrik Bozkrr'rn bir defallk nefesini kes-mek, onun en sonuna - Don'a ulagmak, Degt-i Krpgak'rn en

uzak serhatlerinde yerlegen efsanevi Trnutorokan gehrini zaptetmek, denize grkmak ve boylece de Svyatoslav'ln bagartslntgolgede btrakarak daha bUyiik bir kumandan gohretine ulag'mak lazrmdtr,

Hem de buna mtimkrin oldugu kadar gabuk, Svyatoslav da

ordulartnr Btiytik Bozktr'a ytir0tmek nail olmak laztmdtr.

Vakit o vakittir,Benim fikrimce igor'u "sonsuz cesaretli" (D. S. Lihagov'un

tabirince) yurtiyi,ige sevkeden sebebler bunlardlr.1184 yrlrnrn yannda Poloves goqebelerini dagrttrgr zaman

oldugu gibi gimdi de ytiriiyuge "baqanyla" baglryordu: CumagtinU o yaylaya gog eden bir Poloves kabilesine gelip onlart

mahveder,Destanda bu "gatibiyet" bile tesbit edilmigtir. $oyle: Rus

savaggtlart Cuma gun0 gok erken saatlerde kafir Poloves or'dulartnt dagrttrlar. Bozklra ok gibi yagarak g0zel Krpqak ktz-

lartnt kagtrdllar. onlarla birlikte alttn, ipek pargalart' pahalt

kumag orttllerini, kepenekleri, kurklerini, 9e9it gegit Poloves

srislerini batakhklara dagrttrlar. igor, poloveslerin sapt giimUg-

ten olan al bayra!r ve ak tu$una en bi.iyiik ganirnet.gibi ktymet

verir.Yrlhgrn yazdrgrna gore (Lavrentyev yrlll$r) bu galibiyetten

negelenen igor golen yapar. "Bizim kardeqlerimiz, bilyilk knez

Svyatoslav'la savag yapyorlardr. onlarla (Poloveslerle) vuru'quyortardt. Ancak Pereyevslavh, gozden yitirmekten korkuyor'lardr. Ontartn topraQtna girmeye cesaret edemiyorlardr. Biz ise

onlarrn topragtna da girdik, kendilerini de oldilrdilk, kadtn ve

gocuklartnt da esir ahp getirdik. $rmdi ise Don'un obdr tarafina

onlartn ustune gideceQiz, son nefes/erini kesece|iz. Biz gimdi

atalarrmtzn higbir zaman olmayan Lukomonye'ye, Polovesle-

rin iist(ine gidiyoruz ki kendi q\hretimizi ve namusumuzu ken-

dimize geri alalrm...Fakat sabahleyin nastl bir kuvvetin karqtstna grktr!rnr goren

knez hayrete driger. Svyatoslav'tn ma$lup ettigi Poloveslerin

ona cidd-i bir mukavemet gosterebilece$i igor'un akltna da

gelmiyordu. Buna gore igor'un hayreti de, bastldlktan sonra

a$rt soyleyip tovbe etmesi de tabiidir'O bencilli$i ytizUnden Syvatoslav'tn planlartnt bozar, kendi

ordusunu da, bUyuk knezin idealini de mahveder.

90 91

Destanrn mriellifi britiin bu hadiseleri biliyor ve bunlarrnehemmiyetini iyice anlryordu, igor'un hareketlerinin sebepleride gok kuwetle rnuhtemeldir ki onun iqin gok agrktr. Hadise-lerin basit bir mukayesesi de bu sebepleri agrga grkarabilirdi.Bunlar her aragtrrmacrya malum olan hadiselerdir, Fakat ma-alesef igor'un hareketlerine krymet verirken Alimler bu hadi-seleri kulak ardr ederler. Asla igor'a ait olmayan duygu ved0gUnceleri onun adrna yazarlar. Bilmek istemiyorlardr ki igor'uileri gottiren vatanperverlik hisleri de$il, srnrrsrz gohretperest-ligiydi. TarnahkAr, namert, harp sanatrnr bilrneyen, Rusya ilede Bozkrr ile de miinabesebetlerinde namussuz-igor'un yrllrk-larda anlatrlan emellari onu igte bu gekilde karakterize eder.

Buna gore destandaki ideolojik uygunsuzluk igor'a kargrikili mriellif mrinasebeti Tarihgi L.N.Gumilyov'un hayretine se-beb olmugtu,

igor Destanr'nrn tarihi kozmosunu (dtinyasrnr) anlamadangiirini do$ru dUrrjst okumak mrjmktin defildir.

Destanla ilgili en btiy0k mritehassrs D. S. Lihagov igor'un"hunerlerinin" sebeblerini gok giizel ve estetik agrklar: igorDestanr kahramanr, k0grik Nevgorod-Severs knezini bu hudut-suz cesaretli yfirtiyUge harp adamr vicdanr, namuslu knezvicdanr sevk etmigti. igor ileride onu griphesiz maglubiyetbekledigini bilse de az sayrlr ordu ile bu y0rUytige Rus top-ra$rna hizmet etmek igin grkmrgtr,

Kendi zamanrnrn kusursuz ve dovtigken knezlerinden biriolan igor'u buna uyanmrg vicdanr sevketmigtir. (33,7)

Sekiz asrr sonra igor'un bu emellerinin acr neticesini bil-digimizden (kendi kesin ma$lubiyete dogru gittiline gore) onunbaskrnrnr "bilyilk cesaretli yilrilydg" diye de adlandtrabiliriz.Biaz da o yana geqeriz. Q0nkti gu da bir politikaya hizmetediyor:

$imdi biz onun bu fedakarlr$rnr XX. ytizyrl okuyuculartntyormug bahenelerle "Rus topraQrna hizmet etmek namtna"gibi abertmalr sozlerle, uydurulmug ideallerle agtklamaya ga-Irgryoruz,

Lakin igin ash gudur ki igor'un bu y0ksek ideallerden highaber yoktu. Bunlarr bilseydi yine kafasr almazdt. O kesingalibiyet rimidiyle kendi gohretperest niyetleri namrna seferegrkmrgtr.

D,S. Lihagov'un "saf yilrekti ve namuslu igor" gibi tarifleride tamamen astlstzdtr,

Tarihi kaynaklarda bu tiir medhiyelerin dogrululunu isbat

edebilecek higbir belge Yoktur,MeselA dastanda Svyatoslav Kiyevski igor'un yaptrgr sa'

vagr namussuzluk gibi degerlendirir. 'Wegestro odolevge b-o

ne1estro krov pogoni proliyage" (Yani sizi namertgesine ma!'lup ettiler, ikinci doviigte, garplgmada) Qiink0 siz de namert'gesine kalirlerin kantnt akttmtgttntz. (Birinci garprgmada)'

D.S. Lihagov garip bir inatqrhkla "ne7estno" (narnussuz,

namert) soz0nri "besslavno" (ugursuz) gibi terc0me ederek

mriellifin verdigi hukmit yumugatmaya gahgryor. Lakin rnliellifin

kendi '!est'n" ile "slovo" sozlerinin farktnt iyi biliyordu' O bu

farklarr kangttrmazdt.D.S. Lihagov igor'dan bahsederken ondan Rus h0rriyeti

ulrunda binbir igkenceye katlanmtg cefakar, cengaver sureti

yaratmaga galrgrnaktadrr. Yuksek askeri namus hissi kendisi'

nin onceXi siyasetine gore dugmanlrk yani umumi Flus siye-

setine sonsuz sadakat kendi agrklr$rnrn gahitlerine kendinin

gegmigteki mtlttefiklerine (poloveslere) nefret algaltrlrnrg izzel-inefis azaplarr-biitun bunlar onun kendi giinahlarlnt temizleme-ye kafirler iizerine harbe galrrtyordu, (33.10)

Bu gigirilmig debdebeli soz yr$rnrnda igor'a ait olan higbir

fris, ozettit<, karakter yoktur. Hepsi uydurmadtr. Muhtemelen

onun Poloveslere hig bir nefreti de yoktu. Benim fikrimce'

kendi gegmigteki mtittefiklerine basktn dtizenlerken igor'un ge-

girdi$i ni"t"t gunlardt: 1' Gazap, ofke, boga 9rkmr9 timitlerle

[,ist<tintUX 2' Kargrstnda zayfi gorrnug avct ihtirast' 3- Hayret

ve korku (Merhale merhale soyluyorum.)D.S: Lihagov bu pargada sebebi netice ile kartgttrtr' igor

kendi gegmig siyasetine gore seferden evvel degil sefer za-

man'nda degil; algaltrcr maglubiyetten sonra yani Kiyev taht

ve tactnt ele gegiimek gibi kurnaz niyetinin boga grktr$rnr ve

knezlik , kariyerine higbir rimit kalrnadt$rnr anladtktan sonra

pigmanhk geker,' -igor'un pigman olma ve tovbe sahnesi rnuhtemeldir ki, ytlltk

yurJnn'n t<enOi uydurmastdtr. Qunk0 Hristiyanhkta Stln1h.k1sureti diyalektiginde tovbe sahnesi zaruri unsurlardan biridir.

Kayala sahilindeki maglubiyet Allah'rn verdigi cezadtr. Hristi-

92

r$'

yanlrga gore btitrin giinahkArlar er-geg affedilir, bu igor iginde oecerlidir.

iiaGv yrlh$r hak yolundan grkmrg evlAdrn kendi gtinahrnranladr$r yerin tam vaktini ozellikle kaydeder. "Bdylelikle mu-kaddes pazar guntl Allah-u Teala bizi kendi gazatuna ufiratU.

Saadet bahgetmek yerine bizi Kayal sahilindeki derde, gama

gark etti. Bdyle olunca igor goyle dedi: Allah-u Teala onundekigi)nahlanm akhma geldi. Q1nkil ben Hristiyan topraklaildasaysE hesapsz adam 5ldiirdtlm, gok kanlar dokttik. Hristi-yanlara aqmadtm. Peresyoslavlln yanrndaki Gleboy geyhrinesaldrrarak bu qehri aldtm. O vakit gunahsrz Hristiyanlar gokbelalara ufrradtlar. Babalar-analar kendi evlatlanndan ayn d0g-tiller. Kz anastndan, baa bacrstndan ayn dilgtil; Esirlik vedert herkesi telaqa saldt. Diriler olillere gtpta ederler, olillerise sevinirlerdi.ki bu memleketten uzakta, kogede mukaddesazap geken insanlar gibi gehit dIgmilgler; ihtiyarlar oldi)rupparQa parQa dofiranmaktadtr. Kadtnlann namusu ayaklar alilnaaltntyordu. Ve buttin bunlan ben yapilm" dedi igor. Ki gimdiAllah-u Taala bu gtinahlarrm iqin beni cezalandtrtyor.

Allah-u Teala'ntn gazabt beni tutuyor, yapttgtm hakstzltklarigin beni cezalandrrryor... Yarab cezamt ver, amma bendenytiz gevirme!

Sonra O, Lihagov'un dedi$i o "algaltrlmrq izzet-i nefsin a'zaplan baqtar ve igor; kardeqini, oglunu, kardeginin o|lunuesareffe fukanp Poloves Ovlur'un yardmtyla Rusya'ya kagar.

Hayrr! Onu dogdugu gehrin civartndan bu kadar uzaklarasurtip getiren hig de Rus topraf r ugrunda gehit d0gmek arzusudegildi. Onun emellerinde ne vatanperverlik vardt, ne de dahaonceki siyasetine gore pigmanltk ne de "yeni biltiln Rusyasiyasetine sadakat."

"Korkung ddgman; Rus'un deghet ve lanet" (33.7) hig depolovesler de$il, igor gibi knezlerdir. Yllhklar apaqrk hayktrtr"Rus topraklanna nifak tohumu serpen" onlardtr. PoloveskleriRus topraklartna basktna heveslendiren de onlardtr, daveteden de. Alimler igor'a hak kazandtrmakla destan etraflndakimuhiti daha da karmakartgtk hale getirirler.

$u gok karakteristik bir noktadtr: Rus topragtnln hamisisuretini tarif ederken tovbe etme sahnesindeki giizel tarihirenklerden istifade etmek istemez.

Kendimden ornek vereyirn: "rgrn sonunda oftaya gkabilirki, ikona duvardan tersine astlmry, ikona da tann igor dejit,yilzilnden iblislik akan bir kole tasvir edilmigtir.

Astrrhan gubernatoru (valisi) Vasili ikitag Tahgev, ytlltklaragore 'Eski" zamanlann Rus tarihini yazmak hayaline dilgtt.Kendi muberak hatil (yaz) ile (kendisinin) bildigi biitiln kay-naklann, buna bagh olarak da ipatev yillrytm kopya etti. Llkino, bu eserlerin suretini gtkarmakla yetinmez bir cins redaktdnhatta oftak bir muettif gibi faatiyet g6steriyordu. Onun ipatevytllryrndaki eklemeleri XVlll. astr tarih ilminin seviyesini yan-sfir. Bu oyle bir devir idi ki Rus ayam halkn igreng gegmigiigrn utang duyarlardt. O, tarihi faktdrlere yeni degerler verir,bunlan istediSi gibi " netlegtirip" onlara ilaveler yapardt, Ktsa-casr yeni dugunme tarztna uygun hale getirirdi.

Tatigev de menkrbelerdekimalumatlart kendi uydurdugu bel'gelerle oyle genigletip stislerdi ki sonra ytlltlart ve Tatigevyazrlarrnr mukayese eden tarihgiler keskin farkt gorup hayret-ler iginde kalmrglar ve sonunda garesiz kaldtklarrndan goylebir faraziye uydurrnuglardt: Tatigev bu ytlllklartn daha n'enig

varyantlannr bilmekteymig ve "r'stifade edildikten" sonra bunlarkaybolmuglar. Boylece karara vartlrntgttr ki Tatigev bir harfibile degigtirmeden yalntz ve yalnrz bilinmeyen kaynaklart kop-ye edip aktarmtgtr.

Pekiyi nigin "Iatrgev Ytlhklan" hig kimsede gtiphe uyandtr-mayrp teredd0tsriz bir hakikat gibi kabul olunur? Nigin bu

briytik miktarda sahte malumatlar en ntifuzlu ve ciddi kaynak'lar arasrna dahil edilir?

Akademisyen B,A, Ribakov goyle yazryor: "V.N. Tatigev'inytlhklanndaki malumatlar hususi bir merak uyandrnr. Bu yo'rulmaz tarihginin etinden bir gok elyazmau gelip gegmigtir.Bunlann bir ksm sonradan higbir ipucu furakmadan yok ol'mugtur. Buna gore onun Rus tarihi bt)yhk dikkat ve vicdanlatoptamp aktanlmry sonuncu ytlltk killliyail kabul edilebilir (54,31)

Halbuki ipatev yrllrgr n0shalartntn metinleri rnukayese edil-diginde Tatigev'in ilaveleri agrkga belli olur. Oriun uydurmact(kopyacr) rnetodu gozler ontindedir. "Tahkir edici" yerlerin 0s-

trinri orterek, sembolle verilmig malumatlart istedigi gibi siis-liiyor v.s.

Mesel6 ipatev yrllgrna ktsaca bildirildigine gore igor'un a$tr

94

mallubiyetinden sonra toplam 15 Rus savatglst ve bundanda az Kovuylu kurtulabilmigti.

Bu sekiz sozden ibaret malumatr Tatigev goyla takdimediyor: "Son h0cum strasrnda yalnn 215 (?) Fus savaggrsrPoloves saflannt yararak Rusya'ya ddndil Kovuylardan isegogu kagsada gok azt kurtuldu."

Yrlhga gore, Svyatoslav Vsevolodiq ortaya grkan hadisedenbahsedip "ah gekti g6zyaqlanm silerpk dedi ki: "Ey benimsevimli kardeqlerim ve evlatlanm. Fus topragtrun erenteri! At-lahln yardtmyla ben kAfirleri krdrm, zaytflatilm. Fakat sizkendi gengliginiz (toylugunuz) yiiziinden benim zahmetimi yerevurdunuz. Rus topragtmn kaptlartnt onlann yLzi)ne agttntz."$imdi dikkat edin, bakrn Tatigev bu malumatr nasrl aktarmrgtrr?Ey benim sevgili kardeglerirn ve Rus askerleri! Allah'rn yardr-mtyla ben Polovesleri maglup ettim, yrireklerine korku saldrm.Fakat siz gengli$iniz yriziinden britiin Rus zaferlerine utanggetirdiniz ve bizden korkan kAfirlerin dirilrnesine ortarn hazrr-ladrnrz ve Rus topragrnrn kapllarrnl onlarrn yUzrine agtrnrz.

Benim kaydettigim sozler yrllrklardaki "pritomit" (kuvvettehdtigiirmek zayrflatmak) fiilinin yorumu neticesinde meydanagelmigtir. Svyatoslav'rn bu beyanatlnda ihtimal ki, onun 1184ytlr seferindeki taktigi ifade edilmigtir. O, Polovesleri srnrrdakargrlamrg birkag gatrgmada yorarak zayrflatmrg ve bununlada Rus topraklannr kurtarmrgtrr. Birkag astr sonra aynr o bahtrkara Poloveslerin tjrkek halefleri idare eden Tatigev Efendi,bu imparator vekili, kalemine grig vererek Xll. asrr igin komik(gLlliing) gortinen sozleri Svyatoslav adrna yazmrgtrr.

Ytlltklarda, kuzey knezlerine kargr galip geldikten sonra Rustopraklartna baskrn yapan Poloveslerin sayrlarr tam olarak be-lirtilmiyor. Lavrentev yrlh$rnda goyle deniyor', "Polovesler ise...Sula nehri boyunca b0t0n gehirleri iggal ettikten sonra Pere-yaslav|r almak uQrunda bir gIn garptqillan"

Daha sonra Vadimir Glebovig'in gehir kaprlarrndan grkrpPoloveslere saldlrdrgrndan ve maglup oldugundan bahsedilir:"O kagp yeniden gehirde gizlendi. Polovesler ise gok esir ahpkendi yurtlanna d6nd0ler."

ipatev yrllr$rnda bu hadiseler daha genig agrklanrr. Pere-yoslavl garprgmasrnda Poloveslere Kongak'rn liderlik ettigi bil-dirilir, Yardrm igin Svyatoslav, Rurik ve Davrd'in yanrna haber-

ciler gonderilmig. Davrd Smolenkski "garpgma aramaya" git'mekten devamlt kagardt. Fakat Svyatoslav ve Rurik yardtmayetigtiler. Bunu haber alan Polovesler Pereyoslavl gehrini bt'rakrp geri gekildiler ve yollart tisttindeki Rimav gehrini aldtlar,

Qok sayrdaki esirlerle kendi yurtlarrna dondtiler. Ytlltk yazartbu bilgiye an'anevi sozlerle son verir. Allah-u Teala bizi kAfir'lerin baskrnr ile cezalandtrdt ki, biz uyanaltm, ger (yanltg)yolundan gitmeyelim,"

Tatigev bu bol0me dayanarak tam bir destan uydurur. O,

Poloveslerin Pereyoslavl ontinden geri gekilmesini kendisinemahsus larzda izah ediyor'. "Bu garptgmada hayli Poloveshnldt ve onlar bir gilnluk mesafe kadar gehrinden uzaklagillar,orada ilave ordu gruplanm beklemeye bagladrlar."

Tatigev'in "yaratnhgtna" daha enteresan faktor bu haldeo aktardrgr soztin manastnt anlamamtg ve kaba bir tahrifeimkAn saglamrgtrr, ipatev yrlhgrnda Rimav gehrinin kugattlmastve alrnmast bolrjnrimde goyle bir malumat verilir: "Letosta dvegoradnistr s lyudmi" yani "ustilnde adamlar olan iki gIlle (go'rodinatsa) ugtLt." Bundan sonra kugatma alttnda olanlart korku

brirrimtig ve gehir teslim olmugtu.Tatigev "gorodnitsa" yt kendi devrinin ltigatrna uygun olarak

anlamtg ve cumleyi boyle aktarmtgttr: "Dva gorodnigih (?)

sobrav lyudev vryli iz grada." (iki kale beyi (?) adamlart to-parlayrp gehrinden grktrlar...) Tatigev bu "gorodnigi" lerin (iyi

ki "gorodovoy" (zabfta) yazmamrg.) yigitiklerini tasvir ettiktensonra kendilerden bir ilave daha yapryor'. "Polovesler esiraldtklanndan da gok az adamilanm kaybedlp geri dondIler'"

ipatev yrllrgrnda goyle deniyor: Diger Polovesler ise Dne'per'in obur sahilinde Putivl'e yoneldiler. Bu Krzak idi, cok

kalabalrk bir orduyla ilerliyorlardr. Onlar vilayeti kasabaya 9e-virdiler. Putivl'in civartndaki koyleri ve gehir duvarlartnt yaktp

yrkrp yurtlarrna dondtiler.Tatigev bu ktsa malumatt da muhtegem bir manzaraya

gevirir. Poloves knezi Gzya Putivl'i alamadt ve bir hayli adam

kaybetti. (Bunlartn gogu da anlt ganlt adamdr), geri dondti.Pogemye'ye 5000 asker gonderdi, bunlarln olsa olsa 100 ta'nesi cantnt kurtarabildi, gunku 2000'i olduruldti' 500 tanesi

esir altndt, Gzya'ntn oglu ve damadl ise olduruldti. Gzya bunu

gortip ofke ve keder iginde geri dondrj, Boylece her iki Polo-

96

ves'in (Kongak ve Krzak) "bagartst,'birbirine denk oldu ve biriobtirriniln kargrsrnda olsa olsa daha btiyiik kayrp ile ovtjne-bitdi.

Destanln di$er yerlerinden de Tatigev'in fantastik, gigirilmigrakamlarrna rastlarrz. iyi, tutahm ki aynr garprgmada 2006Poloves oldririilmtig, 500 esir ahnmrg, toplam 100 tanesi geridonmtigttir. Kalan 1400 tanesi nerede? Buhar olup ugmugtur,

Yrlltklarda esirleri serbest brrakmak igin verilrnig paraya dahig deginilmiyor, Tatigev kendi "ment)stntj" takdim ediyoi: yal-nrz knez igor'a gore polovesler griya ne az, ne gok 2000griven' yani tahminen 4 sentn"r"-rit grim0g talep etmigler;kalan 4 kneze gore ise 5000 griven yeni bir ton giimiig iste-migler Bu mebla$ b0ttin Rusya'nrn yrlhk gelirinin yarrsr, yahut6 btiyrik knezli$in yllhk gelirine egit olan bir meblag idi. Astrndabu meblag mevcut olsaydr yrlhklarrn bundan vaz gegeceklerineinanmryorum. Hadise herhangi bir kaynakta muilaka belirtilmigolurdu.

Tatigev yuvarlak rakamlarr gok seviyor, bilhassa 5000 ra-kamrnr. Onun fikrine gore Kayala Savagr'nda ancak bu kadarRus askeri esir alrnmrgtr, Posemye savagrnda sadece Krzakda bu kadar (5000) savaggt kaybetmigtir; Putivt'deki kaytptarrnlPereyoslavl'rn kugatrlmasl ve Rimov "kale beyterimn" saldlrrsrsrrasrnda telef olmug Polovesleri buraya ilave edersek hesapagrktan agr$a Rus'un lehine olacak.

Tatigev'in ipatev yrllrgrna "el atarken" grittrlgri maksat dabu idi. Ve bu ameliyat akademisyen B. A. Rrbakov'un dedigigibi "btydk hassasryef ve vicdanla" yerine getirilmigtir.

Tatigev'in redaktorltik kabiliyeti brjtrin metin boyunca ken-disini gosterir. O, hikaye boyunca bUy0k bir ustahkla kendisinelazrm olan igor suretini yontup duzeltir. Tatigev, ipatev yrllrgrn-da takdim edilen ana hattrn agrklanmasrnda iyi bir takipgidir.O en kriguk tarihi belgeyi bile gozden kagrrmaz ve hatta kendiyorumlarrnr ilave eder. Yrllrk metininin bir yeri (hem de briyrikbir bolumri) tamamen brrakrlmrgtrr. O, "detikanl" igor'u olum-suz tanrtan parga savagtan sonraki tovbe monolu$u; eleraklrnrzdaysa, o, Glebov'u nasrl tuttugundan Rus gehrinin ma-sum sakinlerine nasrl gaddarca zulmetti$inden bahseder.

* griar'r; ott koltik dcduitrdr ptn lirini (0, 2 grnn).*" \ntuu' 100 l,ilo,rrintlk tprltk ltirimi.

Rus irnparatorlu!unun ilk tarihgisi goyle tarih yarattyordu.O, artrk eski kaynaktan neyi btrakmak, neyi almak gerektiginigok iyi biliyordu. ilk olarak igor'dan cefakAr bir vatanperverortaya grkarrr, O kendi yrlh$rnt igor'un esaretten donmesi sah-nesi ile bitirir: "Novgorod'da ve biltIn Kuzey topraklanndatasviri mt)mkIn olmayan bir seving h0k0m stiruyordu' DigerRus topraklannda da az sevinmiyorlardr; kararltltg ve yumu-

9ak huyu igin bu knezi herkes seviyordu.Tarih degil onun yorumu hayretler vericidir, Miiellifin ve

aragtrrmactnrn vatanperverlik di.isturlartnln yanhghgr; aragttr-maclya, destantn bir gok onemli ifadelerini, ba9 kahramanla-rrnrn suretlerini manzumenin ana hatttnt tegkil eden hadiselerinoztinti anlamak ve dogru yorumlamak igin imkAn vermernigtir,

Xll. asrrda "kendime ait" ve "diQer" anlamlart XVl. XVlll.asrrdaki gibi harfi anlamda anlagtlmtyordu. Bu ifadelerin etnik

nuanslarr yoktur.Hatta yrllrk yazail rahipler de bizimki dediklerinde yalnrz

Ruslart degil, Karakalpaklarr, Berendeyleri, Torklart ve Kovuy'larr goz onrinde tutarlar.

"Poganty" lakabr rrk ve kulturle ilgi olmaksrzrn btittln d09'manlar iqin gegerliydi. Rostislaviglere hticum etmig olan igorda bin defa bu gekilde adlandtrtlmtgtt.

Xll. astr Ruslart trkqt olamazlardr. Ti.irklerle siyast ve me'derll iligkiler hen0z saglamdr. Hem de kan akrabah!t mevcut-

tu. Ruslar kendi gogebe komgulart ile kartgtp kaynagmlgtt.

Hatta en istikrarsrz munasebet saytlan siyasi iligkileri bozmakgabalartntn da nasll facia ile neticelendigine gahit olduk'

Udel knezi igin srkrntr zamanl ona yardtm eli uzatanlar(bunlar esasen Poloveslerdi) "kendisininki" idi. "Yabanq" iseonun iggal faaliyetlerine mani olanlar, yahut onun arazisinetecavuz edenlerdi. (Bunlar esasen Rus knezleri ldi.) XVl. asra

kadar Ruslar, halk savail milli muharebeler yapmtyorlardt. Bu

devrin Rus yrllrk yaza(tntn drinya gortigri de$erlendirilirken bu

husus mutlaka hesaba kattlmaltdtr. O devirde sonraki milli ve

emperyalist guur gekillerinden farklr olarak feodal guuru ha-

kimdi. Xll. astr Rus yazarlartntn dilinde "Rus" terimi sonraki

devrelere nisbeten gok dar rnAnA tagryordu. Suzdal, Novgarod,

Ryazan, Galig topraktart Novgarod'Seversk, Polotsk, Qernigovvs. knezlikleri Rus saytlmtyordu, Bu terim yalntz Kiyev top-

raklannr kapsardr. (Bu Varyag devrinden baglayan gelenektir.)Ryazanlrlar "Rus arabalanna" baskrn yaptrlar dendiginde

Kiyevliler anlagrlrrdr. igor" Rus knezleri Poloveslerin tizerineytiriJdriler, biz de o zaman ondersiz kalmrg Poloves griglerinebaskrn yaparak,,," dediginde yalnrz Kiyev knezlerini goz ontin-de tutardr.

Kiyevliler srradaki (varis) knezi tahta davet ederek an'aneyegore ona goyle istekte bulunuyorlaril, "B1tiin Rus toprafi vebut[in Karakalpaklar (yani Kiyevliler ve ordu) seni istiyor."' Kiyev'in arazisi genigledikge "Rus" teriminin mAnAst da

genigliyordu, Bu terirn (Rusya) yeni yeni topraklart da kargtlt-yor, Kiyev'in hakimiyetini kabul eden vilayetlerin genellegtiril-mig adr oluyordu.

Batu Han, Kiyev'i yerle bir ettikten sonra "Rusya" lerimiartrk mevcut olmayan bu gehirde ilgisini kaybeder ve yazar-larrn (mtistensihlerin) gahgrnast neticesinde giderek Do$u Salv-yanlarrntn oturdugu btlttin arazilerin adtna gevrilir.

Sonradan begkentin Moskova'ya nakledilmesi ile tarihi Rusdevletinin bir vilayetine-Ukrayna'ya gevrilir.

Eger Xll. asrrda "Rus vatanperveri" terimi mevcut olsaydrbu, ilk srrada Kiyev knezligi vatanperverine ait olurdu. KiyevBoyanlarr da Karakalpaklar da, Torklar ve Berendeyler deboyle vatanperverlerdendi,

igor'u maflup ettikten sonra Konqak ve Gzak'tn hticurnetti$i gehirler arttk o zaman "Rus" iginde sayrlryordu.

Eski kaynaklarr iyi bilen B.A. Ribakov da Xll. asrtn Galig,Nevgarod ve Smolensk yrllrklan (Bunlara Kiyev ytlltklarlnt dailave edelim) "Fus" yazdrklarrnda gtineydeki arazileri kaste'derlerdi. "Eger Nevgarod'dan yahut Suzdal'dan Kiyev'e seferederlerse "Rusya'ya" gitmek gibi anlagtllr. Kiyevlilerle garprgan

Galig ordusu, yrllrkta "Rus ordusu ile dovugen" gibi kaydedilir.Smolensk, Polotsk, Ryazan gibi btittin gehirler Rusyantn hu'dutlarr drgtndadrr, O kadar ki, "Fus" dendiginde daha gokyalnz guney Rusya akla getirilir. (54, 158)

Fakat bana gore, B.A. Rtbakov'un bu muqahededen gtkar'drgr netice o kadar da net de$il. O goyle hesap ediyor: Bu

tur bir gelenek eski, belirli bir Rus anlaytgtnt diriltmek gaba-

srdrr."Rus sozIn1nun onemini azalilp stntrlandtrmakla Rus top'

rajtna otan eskimiq baky diriltmek yll* yazanmn neyinelizrmdr ki?".

B.A. Rrbakov kendi sorusuna kendisi cevap verip goyleizah ediyor: Gliya yrllrk yazarlart, bununla kendi gehirlerininrntistakilligini, Kiyev'e ba$lr olmadtklartnt gostermek istiyorlar'mt9.

Bu netice yeteri kadar esaslandtrtlmamtgttr. Pekiyi, Kiyevyrllrklarr nigin bu an'aneye riayet ediyorlardt. Yalntz KiyevinRyazan'a ballr olmadr!tnr gostermek igin boyle hareket ettik'lerini kabul etsek, bu da inandtrtct olmamaktadtr.

Bana oyle geliyor ki, Rus'un genig co!rafi mAnAsr, Xll.asrrda de$il bundan gok sonra ortaya gtkmlgttr' Bu, Rus dev'letinin inkigalr diyalektigine de uygun gelir'

KARGA Mt gAHiN Mi?

Bence igor Destanrnrn mtiellif metnini MUstensihin yaratt'

crlrk rnahsul0nden aylrmamlza yardtm eden en mtihim karak'teristik alSmet, metinde lgor vebagka bakrgtn olmastndadtr.

onun ordusu hakkrnda iki

Birinci menfi bakrg muhtemelengelmektedir. Di$eri-hayranhk'hem de

tensihin emek mahsuliidtir.

eserin orijinalinden ilerinostaljik bakrg ise Miis'

Mtistensih igin en onemlisi igor'un "hilnerinin" manevi e-

sasrnr tegkil eden agagrdaki apagrk hadisedir: Rus knezi 'ka-

firlerle" garptglp act bir mallubiyete u$rar. M0stensih, mUel'

liften daha vatanferverdir (bugtinkti anlamda) ve bu, nushantn

yazrlmast (kopya edilmesi) igine kendi tesirini gosterir'- igor'a olan mirellif bakrglndan gok seyrek igaretler bazt

ci.imleler kalmrg, anlagtllyor ki Miistensih bunlartn ideolojik

mAnAstnt tam olarak anlayamadrgr igin orijinalinde oldu$u gibi

muhafaza etmigtir.M0ellife gore igor'u bozktrt fethetmeye sevkeden esas se'

bep buy0k komutanltk gohretine nail olmak ve bunun saye'

sinde liiyev tahtrnr ele gegirmektir. Fakat rnUellif bu fikri tek

100 101

bagrna soylemiyor, poetik mecaz perdesine sarrveriyor, MUs-tensih bu mecazlarr anlamadr$rndan oldugu gibi korumugtur.$imdi bu mecazlar gagdag aragtrrmacrlarrn dtigtincelerine birteredd0t ve gagkrnlrk vermektedir.

igor'a kargr olumsuz bakrg bir kaide olarak destanrn kah.ramanlarr-Xl. asrrn efsanevi ozanr Boyan'tn ve knez Svyatos-lavrn diliyle ifade edilir. Boyan poetik igaretlerle Svyatoslav isebtiyrik Kiyev knezine has olan bir sertlik ve Amirlikle konugur.

O, kendi kardeglerine goyle agrt soyler: "E$er benim ofiul-hnm lgor ve Vsevolod! Acele eftiniz Poloves topra{tnda kttrytabasknlar yapp bag Resmeye, kendinize glhret aramaya. Fa-kat siz nimertgesine galibiyet kazandtnn ve ndmertgesinebozkrh kantnr d6ktilnilz. Dediniz ki, "Yigitlik gosterelim, es-kilerin g6hretine ulagaltm, gelecegin qohretini aramtzdabol0stilrelim."

$'ohret mevzuu destanda altrn hat gibi gegmektedir. Vse-volod kendi savaggllarrnl goyle tasvir eder: Bozhrazlar gibibozkrlan dolagtrlar, kendilerine geref, kneze gohret toplarlar."

O zamanlarda gohret gimdiki gibi "e/e gegmeyen" bir an.layrg de$ildi. $ohret hakimiyet demekti.

"Lavrenti yrlltQtnda" da 1185 yrlrna ait kayrtta igor hticu-munun sebebi agrk olarak goyle gosterilrnektedir: Olga'nrn to-runlart Poloveslerin rizerine baskrn yapmak hayaline dUgtrirler.Dediler ki" biz knez de$il miyiz ki gidelim kendimize gohretkazanalrm."

$imdi kendiside destanrn gagrrttcr yorumlara sebep olmug"karanltk" yerlerinden birini tahlil etmeye gahgahm. Mriellif ken-disine sorar: Mridrik Boyan igor'un seferini nasrl tarif ederdi?Sonra o, Boyan rnanzumesinin baglangrg varyantlarrnr srralr-yor.

Ne urya skoh zanese grez polya gizokayaGatitsr stadt bejat K Donu velikomu'.

Yahut Mridrik boyan kendi rnanzumesine goyle baglar:

Komoni zjut ve SuloyuZvenit slava v Kiyeve

' 'Ii'rciirttr:si: Ytk, ltrrtlttr lrrlrttttt gtltiS bo::ktr lrotlttttcrt ktttiluiu Sithirtltr dtdil,ktrgt siiriisiidiir. II;uryor biiViik llotr'rt,logrtr..,.

Mriellifin igor'un taktigine olan bakrgr Boyan manzumesininbirinci varyantrnda poetik bir aydrnfukla ifade edilmigtir.

"Yok, bunlar tufantn geniq bozkrrlar boyunca kovdugu qa-hinler degil, karga sirt)sidhr, ugarlar bilyilk Don'a dojru."

lgor askerlerinin gahinlerle de$il (herkesin drigiindii$ii gibi)karga sr.iriistiyle dikkat gekici mukayesesi, mrjellifin yerliler ve"Yabanctlar" problemine olan mert, adaletli yaklagrmrnr gokgrizel aksettirir.

Hakikaten de igor Svyatoslav'rn darbesinden agrr yaralaralmrg Biiy0k Bozkrra gahin gibi dalmaz, lege saldrran kargagibi h0cum eder. 1184 yrltnrn yazrnda da o sahipsiz kalmrggcigebelere bak bciyle "uguyordu". B.A, Rrbakov'un sozleriylesoylersek "megk ediyordu."

Mtiellif eski brlina' paralelligini hikaye ederken kendi adrylavermeye cesaret edemez; poetik krlrcr keskin olan Boyan'ahavale eder ve o da korkup gekinmeden serbest gekilde"kendininkilerin cezasrnr verir.

Qtinkri igor bu durumda "kendinden" degil, rakip'tir. Svya-toslav Kiyevski'nin drigmanrdrr. ilk bat<rgta "Allah'a hog gelen"igler yapsa da, ister Svyatoslav ve Rusa, ister Polovesleremtjnasebetlerinde bu "l9i" kalleggesine namussuzcasrna yap-mrgtrr. Buna gcire o gahin degil, legle beslenen igrenq birkugtur.

Tasvir olunan hadiselere aragtrrmacrlarrn basit ve genelbakrgr ile mriellifin derin ve elle tutulur munasebeti arastndakifark bu iki mecazrn yorumunda kendi gergek yansrmasrnt bul-mugtur. Aragtrrmacrlarrn ortak fikrine gore an'anevi folklor su-reti olan yalnrz ve yalnrz igor'a baglanabilir, Le9 kargalarr isetabii ki Poloveslerdir. Mriellif hig gtiphe yok ki boyle bir mu-kayeseyi goz onrinde tutrnugtur. Zalen o da "kendimizdendir"yani Rustur.

Yorurncularrn hepsi bir nefer gibi "iginde bulunsun prensi-biyle" arzulannr hakikate gevirirlerdi, D.S. Lihagov "kamu o-yunun" likrini goyle ilade etmiglir: "$ahinler Ruslardrr, Legkargalan Potovesledir."Halbuki b'u durumda mtsrantn tam ter-crimesi rnantrksrz gkar. "Tufanrn bozkrlar boyu kendi koynun-da getirdigi Rus askerleri degil, bunlar Poloveslerdir. BuyhkDon'a can atarlar."

. llrlitttt: itrrs /ralk fus!ilillin. (ltt'(.).

102 103

Sanki 'Poloves bozktrlartntn stntrlartn da mtzrak ktrtp mig_feriyle Don'dan su iglteyi arzulayan kendi askerlerini ,:kijthe'y_

la.n .atlara binip mavi Don,u seiretmeye,, ga$rran ig". d"li,bir bagkasrdrr.

,. Kayna$a, subjektil bakrgrn ilim igin nasrl neticelendi$ini bu9l:lt:l agrkga gormek mrimktjndtir. goyte Ui, f<anaatiogai."Edebi betgeyi naxt.kymettendirmetiyiz? Otdugu giOi mi vZiaolmasr gerektigi gibi mi?" suari haren aktriaritlsin'i xayuetm'e-migtir.

Yalnrz yazar A, yugov olumsuz paralelizm yorumundakitezadl sezerek, ona olumlu mAnA vermeyi teklif

"trigtir. ,g"_

hinler de Ruslardrr, leg kargalart da... fakat ,,galitsalai,,hig dekug de$il' igor'ra birrikte sLfere grkrnrg Garif ordurarrdrr,' Buhig de bir mecaz degildir. Aragtrrmacrlarrn g8z0nd"n Xagm,t

hakiki bir detaydrr, A. yugov'un tercrimesi ancak gagftntlfdo$urabilir. Tufanrn genig

-bozkrrrar boyunca kovdugu'gahin

sriruisti degil, Galig ordusudur, Briyrik Don'a can atar,,,Esas maksat elde edilrnig, gahinler nasrl derler, igor tara-

frndan kalmrgtrr.Fakat dyle bir halde ki karga srirrjsUnrj Galig ordusuna ge-

virerek kendi. igine devam etmek gerekir, yoksa igin ig yuztiortaya grkar, i.A. yugov da devam e-der, Destanda tabiat tasviri:

"Dl'go nog menkent',Zarya-Svet' zapala,M'gla polya poknla,

$tekot' Slavty uspe,Gevor galig, ubudi.','.

. Emektar gair ve yazar A. yugov Ortaga$ Avrupa Edebiya.trnrn en gilzel tabiat tasvirlerinden birini inceleyerek

"on "ut,r,da su ve ateg imig gibi tercr.ime eder:

Govor gatigan umolk"

$imdi gunu da demiyoruz: Orijinalde bulunan ,,rrbLtdi,, ,,1!_

9.y.!i!" yani "uyandtrmak', fiilinin krsa geklidir, ,,uspe,, lyatmaX;fiilinin ters manallsldrr.

* Ti:rciittt6i:('-r'ri'.gr1,rr'k birtrrirlor, riltt trri nttilnkrttdrr, bo;:krrrtr rtilri ktrrtttrtkrtr,Iliilbiiliitt r'il' r.il' srsj bilntis, rtlrt ktrgt try,rrtrtttsltr.

", "Ctli;lttrirr ftnlrrlr litrli.',.

ister eski devrin ister bu devrin gairi olsun mitolojik bakr-mrndan bu suretler (imajlar) yerine gergek Galiglileri, yahutBskovlularr yerlegtirmeye cesaret etmezdi. Brlina paralelizmikanunu: Kugun yanrnda ku9, rgrgln yanrnda karanlk, / gahin-leg kargasr, btilbill-leg kargasr/durmahdrr.

Destanda tigtincri dela "galitsalara" rast gelen A. Yugovbu defa onlart rahat brrakrr.

"Nr gasto vrani grayahut' trupia sebya delyage, a galitstsvoyu reg' govoryahut"'.

Burada da galitsa /leg kargasr ile/ karga ile komgudur.Fakat boyle kotri bir komguluk A.Yugov'un hig hoguna gitmez.Buna gore ve bu dela leg kargalarrnr Galig halktna qevirmeyipmetnin dogruluguna inanmayr tercih eder. Hakikaten de "be'nim g0c0m takipgi olmadr|tmdadtr."

Boyan nutkunun baglangrcrnr anlamadrklarrndan ondan son-rasrnr da anlayamazlar. Sula'nrn o tarafrnda kirnlerin atlarrkigner. Birgok aragtrrmacrnrn fikrine gore bunlar Poloves atla-rrdrr. Sula srnrr nehridir. Sulanrn o taralrnda bozkular uzaypgider. Yine akademisyen D.S. Lihagov'un agrklarnasrna mtira-caat edelim: "Poloves ordusu silvarilerden ibareni. Bozhrhlannatlt ordusunun yafunlagttQrm arabalann gmrilst ve at kigne-mesinden anlamak m0mk0nd0. Sula (Dinyeper'in sol kolu)Kiyev'e en yahn ve tehlikeli olan Poloves s/n/fl idi. Boyanlnqiirli i)slubunda Rus silafunrn zaferlerini tantilrken verilmig buanlatmada goyle bir fikir idale olunmugtur: "Dilqmanlar Russrntrlanna yaklayr yaklagmaz Rus galibiyetinin gohreti Kiyev'-de yanhlandr" (33, 197)

Fakat mesele guradadrr: Mtiellif ters hareketi tasvir ediyor.1185 yrlrnrn Nisan sonlarrnda Polovesler Rus srnrrlanna "yak-lagmryorlar" aksine, igor "Sula'ntn o ktystna hucuma gegiyor.

Bana gore, V.i. Stettett<i ve O.V. Tvorogov bu ifadenin dahadogru bir agrklamasrnr yapmrglardrr:

"Sula'ntn o tarahnda atlar (Ruslann) kigner, gdhreti (gali-biyetin) Kiyev'de yanklantr."(58, 478)

Fakat onlar da bu mecaz| ifadeyi igor'un seferi ile ilgiligostermezler, goyle bir taraziye ytirUt0rler: "Bu, 1184 yhndaRus knezlerinin birleqmiq kuvvetlerinin polovesler hzerine zafer

. "l'tktt srk sr/. krrr.qrr sr'si gdiyorltr, rrsrtltri korli itltliilttli hdliistiiriiyorltrfu,ktrg'tltr ist knrli dilltiuilr k(rilulur, gitttiuttt l,r,siuilttt u(ntk isli1orltrlt.".

104105

yurtyilgune igarettir. " (58, 129)Bana oyle geliyor ki bu mecazda mtiellifin igor'un strateji-

sine, 'ldhret kazandtrmaya" yollanmLg kuzey knezlerinin goh.ret dtigktinri niyetlerine bakrgr aksettirilmigtir. Kiyev taht ve tactigin yol Briytik Bozktr'dan gegiyordu. Her ne zaman ordusunusula'ntn o tarafrna ytirritse, onun elde etti$i galibiyet taht vetacrn tasarrufunu korumug, programlannr iyi bildigi Kiyev ilerigelenlerinin kalbinde, ruhunda yankrlanacak. poloves devleti-nin bir defalrk darmadagrn edilmesi, biiyrik knez tinvanr u$-rundaki garprgmada halledici delil olabilir.

igor'u hangi tufan, hangi kagrnrlmaz zaruret genig gollerdengegirip getirmigtir? Haddi hududu olmayan gohret dtigkrin[igti,kolay ganimete olan ihtiras, drigeni tekmelemekla gohret bul-mak arzusu. Budur gimdi tufantn adrl...

Bu iki kitabede igor'un niyetinin Mtiellif tarafrndan agrklan-masrnda ve bu hiicuma mriellilin bakrgtnda (kuzey knezinintaktik ve stratejisine) onun siyasi gortigleri ifade edilmigtir.

Ben gimdilik bu kristal ifadelerin estetik parlaklrgrndan bah-setmiyorum, Her gair onun az sozle gok gey ifade etmekbecerikliligine grbta ile bakabilir, Qa$dag okuyucu ve bu getfaf(leksik ve gramer bakrmrndan) soz birlegmeleri arasrnda mev-cut olan gok briytik tarihi, ideolojik ve manevi mesafenin nasrlbir gegilmez uguruma dondri$iinri gosterrnek istiyorum. Kendiyarattrgrmrz ugurum sonucunda bu apagrk ifadeler destanrn"karanltk" yerlerine gevrilmigtir.

lgte sadece bu alrgrlmrg bir yanlg olan, akrllara gagkrnhkveren "kargalar" meselesi bile, abidenin hakiki eskiligini layr-kryla temsil edebilir. Qrinkri XVlll. asrr Rusya yazarlarrntn hig-biri kendi kahraman ecdatlarrnrnrn rinvanlna bu tiir "edepsiz"sozti soylemiyi kendilerine yakrgtrrmazlardr. Miiellif bu hig tipikolmayan, eski Rus materyali orneginde, britiin insanlrk iginonemi olan manevi problerne dokunmak istemigtir."Benimkihakh deQil."

Dtinya edebiyratr tecrtlbesinde bu tijr itiraflar parmakla sa-ytlacak kadar azdr. Boyle itiraf yalnlz Mriellifin gagdaglarrylamtinasebette mtjmkrlndtlr. Kendi yalan tarihi hikayesini uydu-ran sahtekar ise hatta XVlll. aslr ilminin ve edebiyattntn se-viyesinde yriksekte dursa bile, igor'un hakiki niyetlerini agrlavurmak istemez, onun savaggrlarrnl lege toplagan kargaya

benzetmez.ilk zamanlar Vsevolod'un askerlerinin "bozkurtlar gibi boz-

ktra kagmalart" "igor Destan,"nln okuyucularlnr tiztiyordu'"i'gor Destant'idan sonra kalame altnmtg abidelerin higbi-

rinde Hristiyan bozkurta benzetilmemigtir. Bu olumlu mecaz

Hristiyantkian dnceki inanglarta itgitidir. Trtrk ve Mogol folklo'

runda kurt, "yigittik, mertlik" semboliidr.ir. 9ok az kahraman

kurda benzetilmek gerefine nail olur. Kurt en ntiluzlu totem-

lerden biridir. Bazr irireyig efsanelerine gore, Tiirkler ve Mo-

gollar kurttan ttiremigtir. kurOun eski Rus kultii oldugunu da

hatrrlaytn."Zadongtna"ntn, reaksiyonu da ilgi gekicidir'

Yalntz hus askerleri gahinlere benzetilir, Tatarlar,, ise ca-

navan karga veya kazdtr. ("kaz" brlina da olumsuz kotli

semboldtir.)Yukartda tahlil ettiliimiz parqa "Zodanqina'Ua goyle verilir:

"Bu gahinleri zalerk'te tufan koynuna ahp Poloves bozkrlannagetirmigtir. Moskova'da atlar Riner, Rus qohreti biltun dunyaya

seslnl duyurur.Zadoniina'nrn muellifi "igor Destanr"ndaki mecazlartn gek-

linden istifade edip muhtevasrnl (ne edeb? ne tarihi muhteva'

srnr) anlarnamlgtlr.Hadiselerin devamrnda da hasidenin fikir muhtevastntn kar-

magrk diyaletigi yanlrg okunmugtur hesabtyla sadelegtirilir ve her

9"yi Uurit Uii sierotip ile "vahgilerin tehlikesi 5nilnde birleg-

mek" qa$nsr ile izah edilir, Bu neticeden universal bir anahtar

giui isiitiOe eden bir ktstrn yorumcular namuslu "s62" d0nya-

ina getirilen demir pencereleri zor g0c{iyle aqmaya galtgtrlar'

NAR|N KIZ

"lJie bo, bratie, neveselaya godina v'stala, uie pusilni silu

prikrtia, V'stala obida v stah' Dai''Boga vnuka, vstupila devoyu.'na

zemlyu Troyanyu, v'spleskala tebedimmi knh na sinem'

more u Dona, plequgi ubudi iirnya vremena"'

106 '107

Musin-Pugkin Ttircrimesi:"Neveselaya uje, barattst, pora prigta: pala v'pustt ne sila

mnogoya, voz'stala obida Dajd,-Bolm' vnukam" ona vstupiv'devoyu na zemlyu Troyanovu, vosnleskala knlami tebetimmina Sinem' more u Donu, kupayugis', razbu dila vremena tyaj-kie.'r.

Boylece, sozlerin dtizgrin olmayan bolunmesinden otrjrii bir"gairane gilzellik" daha, Slav mitolojisine has olmayan birmecaz "Deva=obida'' (Krz=incinme) yaratrlmrgtrr. Sonraki a-ragtrrmacrlar bu boltinrne ile uzlagarak yalnrz iki gramatikdiizeltme yaparlar. "vstupita (kadrn bastt-kadtn cinsi) yerinevstu pi(i nsan cinsi) ve " u pudi" -(korkuttu) yerine "ubudi, (do!urdu.)

Umumiyetle, Destanda bu bagbelasr krzlarla ilgili muam-malar pek gok. Bundan da biri daha peyda olmugtur. Hemnastl M.V.$epkin bu rnecazt goyle agrkhyor. "Deva=Obida,ontne gegilmez dalga gibi utkeyi bilr1mi)g felaketin sembot}-dur. Bu mecaz yalnrz kendi tesir g1ct ile degit, kendi emsalsizg1zelligi ile bizi hayran btrahr. Bu fevkatadelik onu eski gajheykeltraqhjrnn ihtigamh orneji Samofrakiya Nikas ile ayntseviyeye koyar."

P.P. Vyazernski ise bizi guna inandrrrnaya gahgrr: Destan-daki Troyan-eski Troya'nrn hriki.irndarrdrr ve destan MuellifiDeva=Obida mecazt altrnda grizel Yelena'yr goz ijnrinde tutu-yormug.

Bu parga ile ilgili gok miktarda rnalzeme toplamrgtrr. Arag-trrmaolarrn umumi gahgmasr agagrdaki okumayla sonuglan-mrgtrr,

"Uje brat'ya, neveseloe vremya nastpilo, uje pusUnya siturusskuyu priknla. Vstala Obida v voyska Daj-Boja vnuka, vstu-pila ona Devoyu na zemlyu Troyanovuyu, vspleskapa tebedi-nrmi knlyami na sin.em more u Dona i plegguggi raspugalasgasf/iyle vremena."'

. "Ktrdrlltr, krlerli giittl'r ylli. Ilo;krrltrrdt orrlrtltr ktrttdr. Dtjtllutglirttillnrtilttt kitlltittirt iur'ittrttr hrS ktlitrlt, hrr ittt'itttrtr krz rilrlittlt 'lirtviutloprtdrtrrt Stlli, l)otr yiitriittle, (idk dtrti;lt kl;: kttttlhtutt (trytt, ittittrpsilkilryutk t{tr zunnthrt uyntitrlt".

'* "Krrlqslt,r knlt,rli giitrlu gddi, trt* lut;:kn Ilots orlusrrrrrt t/uttn. l.)itidb(tglorilttlirtttttt or!l,tsunirt (t1tni lltrs ordnsttttlit) irrtitrutr lrrrg gtflsl'rr/i. Kr.':cillitrdc'liotlltr yrtltntytrt (1nni 1{x5 /1r;rr.rrjrrrrr rtryttk lttslt, I_)on Uiittiiulr (}iiklL'tri;:lt kr:: httrilll.tril,t Strltr rtt, silktlurerck slill(l ltiltr,,n iirkiiltii".

Destanrn son yaytnlanntn hepsine bu yorum verilmigtir.Bununla da metindeki mana tamamen kartgrntgttr.Musin-Pugkinin tasvirine bakaltm. Bu pargadaki bir harf

kombinazonunu inceleyecek olursak bence, bizim Abideyle il'gili bildiklerimize oyle bir halel gelmez, grarner dtizeltmelerinede ihtiyaq kalmaz. Eminim ki, XVl. astr Mtistensihi bu yeri

bagka gekilde okumugtur:".,.Vstala obida v'slah Dai-Boia vnuka. 'vstupil' de volu na

zemtyu Troyanyu, vspleskala lebedinmi knh na sinem' moreu dona, peteqgugi ubudi iirnaya vremena"".

Sanki incinme "devoyu"lkrzlcildinde de$il, "devoyu" muha'rebe geklinde Rus topra{rna de$il, Poloves topraglna ayakbasmrgtr. Bu boltlnme "de voytl" insan cinsinde olan, "vstApil"

fiiline haz kazandtrtr. Qtinkti bu liil "Obida" ya (incinrne) degil,

savag niyetiyle Troya topra$rna ayak basmtg igor'a aittir.

Dajdbog'un torunu igor'dan incinmigtir. bu onun incinmesi'dir ki Don sahilinde, yani igor'un muharebe yaptrgr yerde

kanatlanmtgttr. Bu incinme ulkenin iizerinde a$tr zamanlartdo$urmugtur. Sanki bu garptgmadan uzakta durrnug ve objek-

tifli$i yitirmeden Poloveslerin Rus'a cevabi hiicurnlartntn se-

bebini izah etmektedir. O bu sebebi igor tarafrndan incitilmigDajdbog'un torununun sozleriyle ifade ediyor: Muharebe ile

ayak basttn, Ve bu metinde Poloves teriminden istifade edil-

mesini hig de anormal gormiiYor.

Biz yine "k"' birlegmesinin "ya" ya gevrilmesi hadisesi ilekarqrlagtrtz. (T0rkge "yirik"'urtk, yarrk harfi mAnAda gekigme

ihtilaf, nifak demektir. Mengei agrkttr. jirt, ctr, ytrk ytra'ctrtgyeri, yirik-gekigme ihtilaf,)

El yazmalarda "i" ve"N" harfleri gekil benzerligi ytiziindensrk srk kangttrtltr. Paleograflar (r ya k/a) harf degigmesine ait

hayli ornek bulabilirlerdi. Bu hali en gok miistensihlerin mAnAstnt

anlayamadtklart sozlerin yazlllgtnda gormek mtimktindtjr."Jirntmi vremenami (nifak ghnleri) ifadesinden sonra gelen

satrrlar da tektif ettiSim varyanun dogruluguna delalet ediyor.

Bu pargadaki mAnA o kadar aqkilr ki istense de tahrif edilemez.

Knezlerin Poloveslerle muharebesi felAket getirir. Kardeg

kardege "o benimdir, bu da benimdir" der' Knezler ktigtik bir

" "t)ttjltng orltsrtttl,t itttitrttr,'lrrt5 .qri.rlr'r'r/1; /t4tilurtlu cillitrdt I'nnfittt !oyrtdtttrt

(lroloztts) ttrlrtk lttslt, ktttrli kt:: kn]tn!lttrtttt Strlurttk ttItr ::ttrt,tttltn ttUttttltrlt".

108' 109

gey€ bLiyrik demeye baglarlar. Bununla da kendi baglarrnafelAket getirirler, Burada itham edilen taraf .knezlerdir. Onlarkendilerine ait olanr miidafaa etmek adr altrnda kendilerinekot0liik ediyodardr. Kiigiik knezciter bi.iyriktiik tastayrp kendi-lerini kudret sahibi sayanlar. Polovesleri kargrhk vermeye tah-rik ediyorlardr. "Bozkrlrlar her taraftan toptantp Rus tzerindegalibiyet kazantrlar.

$u pargadaki umumilegtirici sozler kinaye ve kederle dolu-dur: "$ahin diger kuglan ddve d6ve denize kadar gkp getdilgor'un yigit ordulan bir daha aya{a kalkamaz,,'

Miiellil Brlina stereoiipini ifga etmeye devam ediyor: Buradagair bir qegit trrnak arasr gekilde sesleniyor,

Kendi yuvasrnr koruyan gahin-miisbet knez imajr. Svyatos-lav Kyevski de boyle bir gahindir. Giderek triy de$igtirmi9"Yuvastnt darda koymaz" bir zorba $ahin denize dogru 'kug-lan dovmeye" ugan gahin ise mriellifte ihtiras hissi do$urur,

Qtinkri bu trir knez "av!" manzumede raf betle tasvir edilmigsrradan insanlarrn mahvolmasr ile neticelenir.

Polovesler Rus topragrna bir kaide olarak knezlerin da-vetiyle geliyorlardr.

1184 yrlrnrn yazrnda Kongak'r Kiyev rizerine pek muhteme-len igor gondermigti. Kongak'rn en modern silah olan "ategtioklarla" silahlanmrg kalabalrk ordusunun slnlr olan Sula ea-yr'nln sahilinde uzun mriddet bogu boguna bekleyip durmasr-nrn yalnrz bir izahr olabilir: Kongak'rn kuzey knezleri ve ya-roslav Qernigovski'nin onunla birlikte sefere grkaca$r zamantbekliyor olmasrdlr. Svyatoslav'rn igor ve Yaroslav'tn yantnaelgi gondermesi tesadrif degildir. Onlar yola getirilir ve oncekiniyetlerinden vaz gegerler, Fakat Svyatoslav'rn ordularr Kon-gak'rn ustrlne hiicum etmek teklifini kabul etmezler Kongakise Olgavig'lerin arasrnda konugma srirdrigu mriddetge Sula'-nrn o tarafrnda sabrrla mtittefiklerinin igaretini bekler.

Kongak'rn higbir vakit boyle btiyuk bir ordusu olmamrgtr.E$er o isteseydi, tek bagrna da Ani bir hr.icumla Kiyev'i ko-laylrkla alabilirdi. Fakat o yerinderi krmrldamryor, stn,n gegmi-yor, kendi mrittefiklerini bekliyordu.

Svyatoslav di$er Rus knezlerini bir bir ikna edip btiy0kkuvvet topluyordu. Ne kadar garip gorrinse de igte o Anihricum takti$inden istifade eder. Onun atlrlarr Berendeyler ve

Karakalpaklar gizlice Sula nehrini geger Kongak'tn bolgelerinebeklenmedik bir darbe indirdiler,

igor ve Yaroslav kendi mtittefiklerine ihanet eder ve onukotii bir vaziyette btraktrlar,

Bir hafta sonra "guda" igor Yaroslav'tn Karakalpaklart ileberaber Kongak'tn insanstz ve baktmstz kalmrg gogebelerinehaincesine baskrn yapar ve Poloves ordusunda "incinme baggosterir" ve "nifak zamanlannt uyandtnr." "iirik" zamanlart den'diginde muhtemelen komguliigun ilk yrllarr goz ontinde tutu'lurdu,

O zamanlar Pegenekleri stktgttran Polovesler ister istemezRusla savag durumuna giriyorlardr.

"$imdi Udel knezlerininin "Trayan Topra{r" ile alAkalt iggal'

cilik siyaseti Briytik Bozktrla var olan "elgilik" "kardeglik" ilig-kilerine son verdi. Uzun yrllardan beri Polovesler ilk defa da-vetsiz olarak Rus'a hticum ediyorlardt. "lgor Destanl" mtiellifininfikrine gore buna sebep "incinme" idi.

Nigin Poloves incinmesi kaz kanatlartnt gtrpar?Kazlar ve ku$u kuglart, eski Rus folkloru ve yaztstnda Kotti

motiflerdir, HikAyede Ruslart gahin, bozktrltlart kazla kargtlagtt'rrrlardr. "Zadongina" da "Megi gaytnda kazlar otiqtil" ve ku$ukuglart kanat gtrptt. Hayrr bu, kaz otmesi degil, Bozktrll Ma'may'dt, Rus topra$tna gocuklarryla birlikte gelmigti." /Nushai-11, "Atttk gahinter ve kargalar s1ratte Don'un ktytuna gegip

Kuju surileriyle savagttlar. Bunlar Rus knezleriydi. Tatar gi-cune rast gelmiglerdi."

Biz yukarrda "igor Destanl" muellifinin "gahin-knez" dustu'runun sabitli$ine nasrl kast ettiginin gahidi olduk. Hatta o birdefa Boyan'a imkan verir ki kuzey knezlerini gahine degil "/e9

kargast" na benzetsin. "Poloves-kaz" paralelli$i ise onda higbiritiraz hissi do!urmaz. Manzumede Poloveslere ait ne varsa"kaz" a benzetilir, $air "kaz" konusunda fevkalade mecazlaryaratabilmigtir. Hatta Poloves akrabalart da "urkmuq kazlargibi kaEyr. "Qagdag, daha olgun ve ince giirde bu tIr gu9l0canlandtrmaya rast gelmek zordur".

igor alaylarrnrn yaklagtr$tnt goren goqerler geceleyin korku

iginde harekete geqip kagar: "Arabalar gece yansnda lrkmuqkazlar gibi kagarlar..."

Muellif Suzdal koylillerinin kaqtgmastnt birkaq sozle tasvir

110 111

etmek igin rnuhtemelen yaglanmamtg tekerleklerin gtctrttstnabagka mukayese bulurdu. O zaman arabalar belki de ,,kargalar

gibi kagtgtrlardt."Bana oyle geliyor ki, bu benzetmenin icat edilmesinde

dilindeki "kazak" kavirn adrnrn onemli rohi olmugtur. Halkrnadrnr tagryan bu kavim adr kolaylrkla ikiye boltjnrjr: KAZ-AK tkaz-ak = ak-kaz (yani kugu kugu),

Halk adrndaki bu anlamdan dolayr kugu kugu ve kaz, Ka-zaklann kendine mahsus giir totemine gevrilmigtir. Ak kazlarhalkr bu kuga saygryla yaklagrrdt. Kazt yahul'kugu kugu,' nLtoldiirmek gimdi de briyrik giinah sayrllr.

Eski Kazaklarrn estetik degerleri ile rneggul olan aragtrr-macr Ak Kazr dikkatinden uzak tutmamalrdrr. insanlar kenditotemlerinden gok gey tagrrlardl, Bu kuglar canlr grizellik tim-saliydi.

"Er-targtn" destanrndaki bazr mrsralar bagka giir benzetmesistemlerine ahgmrg Avrupa okuyucusunun belki de hogunagitmeyebilir. Akga Han'rn klzr kendisi igin en guzel, en uygunbenzetmeyi bulur:

Atam menen apammn asrandt kaz edim(Atamla anamtn yanrnda el kazr gibi buyuyordum).

Bir kitapta bu mlsralarrn agrklanrgr ile kargrlagtrm. 6yle biragrklamayla ki, giirde baya$r (vutgarize) sosyotojik de$erlen-dirme rnetodunun nasrl grililng neticelere gelip dayandr$lnragrkga gosterir: "Bana oyle geliyor ki, Ak-Junus,un ev kaz ilekarqrlagilrmas tesadufi bir karakter taymyor(!) O muhtemelenyerlegik hayat yagayrp ev kazr yetigtiren (?) Knm Hanlart'ndanbirinin krzt olmuqtur." (73, 209)

Kazak halk giirindeki kazlarrn bollu$unun iktisadi sebeplerleizah edilmesi gok zordur.

Kazak genci kendi sevgilisi hakkrnda goyle soyltiyor:

Avede uqp jlrgen kaz balas...(Gokte ugup giden kaz yavrusu).

Kendi sevgilisinin boynunu kaz boynunal"kaz moyn"lkolla-rrnr kaz kanatlarrna I "kaz kanat'Jsesini kaz otugunel"kazda-vtstt" I benzetir. Sanatlarrn en degerlisi konugma sanatrdrr. /"6ner aldrkzrl dil". yani hrinerlerin bagrdrr-krzrl dil / En mahir

soz ustalart "kazdavtsti" | "kaz bo{azlt" / adrna l6yrk gorri-Itirdri,

Eskilerin ihtigamh soz ustasr Kazdavrstr Kazbek'i hangiKazak tanrrnaz, Kazaklar kazr kug giftliginde sakladrklarr igindegil, kendi milli adlarrnda onun adrnr gordiikleri igin onu tasvirve taklit ediyorlardr. Eski insanlar igin bu Ak kaz onlarrn ec-dadtdrr. Btiyrik babasrdrr, gogebe Trjrklerin inanglarrnrn terne-linde ecdada saygr bulunur,

Her halk kendi milli adrnr anlamaya galrgrr. Onu benimseyipkendisine rnal eder, Gerekirse kavim adr geklini yerli ligatauydururlar. "Kazak" sozriniin yorumu kolay geldigi igin g0phedoguruyor. Fakat gimdi bizi kavim adrnrn ilk gekli degil nezamandan beri Ak kaz olarak anlagrldrgr dugtindtirtir.

Bana oyle geliyor ki Ruslar "igor Destanl" devrinden evvelbu terimi aynr mAnAda anladtlar. Eger kavim adtntn mAnAsttahminen belliyse, onu yaktgttrrna usulti ile tercume ederlerdi.Boylece Karakalpak gok poptiler olan "gernre klobuki" ye gev-rilmigtir.

Tahmin ediyorurn t'\"Kazak" sozti de boyle bir yol takipetmigtir. Fakat "/ebed" soz0nun anolojik tercumesi resmi Rusyrllrklannda m0stakil bir kavim adt olarak kullantltr, $iir dilindeise "lebed" "bozkrlt" ntn te-rnel btlina mecazlartndan biri olarakkaleme alrnmrgtrr.

X-Xl. astrlartn deslan ustalan bozktrlart bu sembol alttndaanlamak sayesinde kendi pehlivanlart igin hoga giden poetikbir imaj bulabilmiglerdir. Tabiatta kazlartn ve ku$u kuglartntnsrir'atli ve ytrtrct kug gahinden daha korkung bir dugmantyoktur. ihtimaldir ki gahin kendi poetik tabiatr igin kaz=kugukuguna borqludur.

Rus incinmesi kaz kanatlannt qtrpamazdt. $ahin kanatlartolsaydr, bagka mesele. Bu bilrna poeti$ininin konusudur.

Altayda, Kuman kavimlerinin go9 yerlerinde Kumandt adlt

bazr gaylar var. Altaytn eski Rus gahinleri bu gaylart "Lebe-dinty", bu yerlerin Trlrk dili ahalisini ise "lebedinets" diye ad-landtrlrlar. "Kuman" terimi muhtemelen "Ku-man" olarak yo'rumlanabilir. Bir gok Trirk givelerinde "KuQu-Ku" bahsettigimiz

'kugun adrnr bildirir. Men(man) Guney Trirk givelerinin birlegiksozlerin bunyesinde "insan" manastnda kullantltr. (Krg.TUrkmen'

Trlrk insan vs.) Bu geklin Hind-Avrupa dillerinden altnmtg ol'

't12 113

masr pek muhtemeldir,"Kuman" kavim adt da "Kazak" tasviri teriminin tesiriyle

ortaya crkmrg olmahdtr ve Krpgak federasyonuna dahil olankabilelerden birinin adrna gevrilrnigtir. Bizanslar Polovesleri buad altrnda tanrrlardr, Bunun yanrnda Rus yrlhklarr da gok defabu kavim adlarrnr aynr rnAnAda kullanrrlardt, "Kumane rekgepoloveu.

Yani "Polovesler kuju kuglan=kazlardtr" mecazr tesadrifenortaya grkmrgtrr. Ruslar "Kazak" ve "Kuman" kavim adlarrnrnhalk arasrndaki terctimesini biliyor olmallardr.

Nigin bozkrrhlarr Dajbog'un torunlarr diye adlandtnrlar? "i-gor Destanl"nda bu ad bir defa daha hatrrlanrr: "Onda, Oleggorislavig zamanrnda ihtilaflar tohum gibi serpiliyon yegeriyor-du. Dajdbog torunun hayail mahvoluyordu. Knez gekigmele-rinde insan. 6mril krsahyordu."

Muellif Rusya'nrn Poloveslerle gekigmelerinin tarihini ince-ler, Destanda igaretle "Gorislavig" olarak adlandrnlmrg olanOleg Svyatoslavig'in hatrrlanrnasr tesadrif degildir. igor ve Vse-volod'un babasr olan bu knez birinciler srrasrnda Poloveslerleyakrnlagrr. Poloves krzr alr. Hrsrmlrk, akrabalrk yardrmr veilgilerinden ustalrkla istifade ederek " Tmutorokan" da kendineyer edinir, Sonra Qernigov'u ele gegirir:

"Bu da benimdir, o da benim,"

Oleg'in taht ve tac ulrunda yaptr!r muharebelerde mUtte-fikleri, Dajdbog'un torunlart Polovesler de telef oluyorlardt.

Ama Dajdbog kimdir? Bizans Malah yrlhgrnrn 1141 yrh ha-diselerine ait krsmrnda eski Mtsrrltlartn inaglartndan bahsedilirve onlann Svaroga'nrn o$lunun ovdtikleri kaydedilir. Svaroga'-nrn o$lu "Guneg" diye anrltr. Bir adr da "Daidbog" dur. Htris-tiyan an'anesine gore Slavyanlar Nuh Peygamber'in o$lu Ya-fet'ten bozkr halklart ise adt rntibarek atamtztn diger iki

o$lundan (Sam ve Ham'dan) t0remiglerdir. Hrristiyan yarattltginancrna gore Mrstrlrlar da Ham'tn evlatlartdtr. Boylelikle eskiHristiyan yazarlann mantt$tna gore, Mtstrlrlar bir zamanlarDajdbog'a saygrda bulunmuglarsa, demek ki Poloveslerin soy-kokti de muayyen mAn6da onunla ilgilidir. Bu fikrin ortayagrkmasrna griney Rus bozkrrlartntn milsl0man adt da imkanverebilirdi: "Degt-i Krpgak" soziintin mAnAstnt anlamtyodardt,

Yrllrk yazarlarr bu sozij Mrstrltlann tanrtst Dajdbog'un adtylabirlegtirerek ikisi arasrnda benzerlik gordiiler. Boyle bir man'trkla Degt-i Krpgak Dajdbog'un torunlartna gevrilebilirdi.

,,. 1307 ytltnda Pskov Apostolun'un kopyastnt gtkaran rahip"igor Destanr" ndaki ifadeden gu gekilde istifade etmigtir: '8r'zim hayailmz mahvoluyordu. Knez gekigmelerinde insan 6mri)ksahyordu."

O, anlagrlmaz "Dajdbog'un torunlan" ifadesini "bizim" za'miriyle deligtirmigtir, itt< Ulfrgta insana oyle geliyor ki "igorDestant" ntn muhtevasr boyle bir goziim gerektiriyor. "Apos'tolun terciimesrni esas alan aragilrmacilar kendi fikirlerindeisrar ediyorlar ki Miiellif "Daidbog'un torunlan" adt alttndaRuslart goz ontinde tutuyor. Halbuki bu iki rnAnAlt ifadeninhakiki mAnAsrnt Apostol ntishastndaki gripheli izaha mrirticiatetmeden sadece "igor Destan " ntn metninden anlamak miim-ktindtir.

Poloves incinmesinin sebebi oftaya grktr: Ruslar orduylaTroyan topra$rna ayak basrnrglardt.

Yalnrz bu bagabela Troyan kimdir? "lgor Destant'nda onunad ddrt defa geger.

TROYAN OLMU$ MUDUR?

ilk gallarda aragttrmactlar Troyan adt altrnda Roma impa'ratoru Troyan'r /98-11fl gormiiglerdi, Yalnrz P.P Vyazemski,

Troyan'rn Homer Troya'stntn htikiimdarr oldugundan gok emin'di,

P.P.Vyazemski'yi inantrsak "igor Destant" nrn Miiellilinineski Roma yrlltklartnt ve "iliada-y biitiln inceliiiyle bildi$ine

'*Ki!:fyorumcutarrnrn gekilde t<atan ting;tik yorumlanyalnrz XVlll, ve XlX. astrlarda Avrupa tarihgiliginin geligmesi

sayesinde belli olrnug tarihi adlara ve belgelere dayanlyodu'Aynr devirde tarih biliminin ham topra$tnda birgok sun'i

filizler ortaya grkmrgtr, insahhgrn gegmiginden kopartlmtg bel-

114 115

geler, hayallerle ortaya grkan btitrin Avrupa'nrn eskili$i man-zarasrnrn inandrrrcr goriinrnesi igin alelacele Slovan zamirineaktarrhrdr. Henriz yakrn zamanlara kadar Urartu garlarr l, Rusve ll. Rus'un adlarrnrn bugrinkii kavim adryla aynt olmasr,nerdeyse Nuh zamanrndan kalma bir devletin hiiktirndarrlarrnrnRus oldu$unu ilan etmek igin yeterliydi.

Fakat XlX, asrr ilminde oyle bir siyadi durum ortaya grkmtgtrki buna gore boyle "kighklilklere" godu zaman onem verilmi-yordu. Tahminen goyle drigtiniiyorlardr: "Eski Rus yrlhk yazartRoma ilmi tarihini de bilebilir, oraya da geger. Bu da goktabiidin

Sadece gu gariptir ki srradan bir imparatorun adr (Troyan'rnadt) dort defa geger, hem de olagan0stti poetik gartlar altrnda.

"Na sed-nom vege Trojana vr'je Vseslav jrebiy o devitsesebe lyubu" Bu ne demektir? Muhtemelen Troyan devrindenyedi asrr sonra oldu$una gore hesap edersek, 2+7=9. Demekki Hrristiyan takvimine gore lX. asrrda. Fakat yoksa bizim buyigit Vseslav aynt takvime gore Xl. asrrda ya$aytp fal mlagardr vs.

'l'ieyu,, ;,.:',", ordu (ll. astr)

Yaroslav yllan g*;ti (Xl. aur)Oteg SvyatoslavigBir gok seferler yapil (Xl. asir)

Muhtemelen "Troyan asfl" zaman itibariyle "Yaroslav ytllan"ve Oleg seferlerinden qok da uzak degildir,

Boyan Xl. asrrda yagamrgtrr. Mrlellif hayali olarak ona rnrj-racaat ederek goyle diyordu."Ey, Boyan eski zamanlann bul-bulil". ($air igin Xl. asrr artrk eski zamanlardt.) "E$er bugiinunseferini sen tasvir etseydin.:; Troyan gryrn ile bozkrlardangegip daglara gtkarak Oteg oglu igor'a gu destant okuyordun:Tufantn genig bozktrlar boyu kovup getirdigi gahinler de|il,karga suruleridir. Onlar buyuk Don'a tigilgthler.

Troyan grfrr hakikaten de Xll. asrrda "igliyor", Boyan'ahayalen bu grgrra dUgrlp Don'a ugugen igor Ordularrnrn gegtigiyolu gegmesi teklif edilir. Troyan topraklarr da neredeyse Don-'un o tarafrndadrr. Ve Oleg'in torunu igor oraya hig de gahinmertligi ile ugmaz.

Bence, Troyan teriminin anahtarr igte bu pargadadrr.

ll, Katerina igin haztrlanmrg niishada "Troyan" yerine "Za-

yan" yaztlmrgtrr. ihtimaldir ki "TR" harf gifti "2" haliyle kartgtk

verilmigtir. Ashnda boyle bir gey hig de m0mk0n degildir. El

yazmalannda bu igaretler kesinlikle benzemiyor' Fakat bu ce'saretli ihtimalde gok faydalr sonuglar var' Eger bu yolla git'mekte devam etseydiler goyle bir suale gelip dayantrlardt:

Tarihi, edebi ve medeni faktorlerle Troyan'tn kimligini bilmek

m0mkrin olmuyor. Onda belki poleografik inceleme usulUne

meyletmek do$ru olur.Krymetli yazt malzemesine kanaat etmek maksadryla m0s-

tensihler satrrlarda sozler arasrnda ara brrakmaz, hele i]stelik

bazr hallerde gok kullantlan ve buna gore klsaltrlmrg'...geklinde

de okuyuculara agtk olan sozleri ktsaltarak yazarlardt' Bazt

durumlarda ise sattrtn sonuna gelen sozler ob0r sattra geg'

memek igin krsaltlhrdt. Ktsaltmanrn titiz kaideleri yoklu' Terim-

ler, ozellikle de isimler yazarlar taraftndan istenildi$i gibi kt'salttltrdt,

Tarihgi daima kendi gagdaglarr igin goyle yazar: Her 9e9ityaratrcrhgtn psikolojisi boyledir. Vakit'zaman geqer, terim es'

kiyip yabanctlagtr, okuyucu da degigir, ktsaltmayt okuyamaz'

Krsaltrlmtg soz strlt igaretler ylgLlL!na doni,igiir.

"Troyan" teriminin, iki neferin'XVl. astr Mustensihinin ve

Musin-Pugkin'in sayesinde ortaya glktr!rnr zannediyoru.m'

Agagrdaki ihtimali tarttgmaya aglyorum.1- "Troyan" ifadesi bir ktsaltmadlr'2- XVl. astr nOshasrnda baghk allna "Troyan" yaztlmtgttr'

3- Baglrk igareti agrkga yaztlmadrgtndan, Katerina igin bu

nrishayt haztrlayan Miistensih onu sattrtisli "Zelo" hadi zan'

netmigtir. Malum oldugu izere, yazmalardaki imla yanltglart

satrr lstri harflerle drizeltilir, yanlrg yaztlan harf de silinmezdi'

Adr gegen M0stensih d0zeltme yaparak "Zoyan" kelimesini

kullanmtgttr.4- Pugkin, tahsilli bir adamdlr. "Troyan" kombinezonu ona

yeterli derecede ahenkli gor0nmiigttir, Onda muayyen e{dr1-gtmtar uyandrrarak, satrr ustu igaretinden imtina ettirmigtir. Bel-

t i O" Ur-ig"retin baglrk oldu$unu fark ederek, boylesine do-lgun

telalfuz edilen "Troyan" kJlimesinin bir ktsaltma olduguna

inanmakistememigtir,Q0nki'iktsaltmayaengokvokallerma.ruz kalrr, bu kelime vokallerini muhafaza etmigtir. sonugta

116 117

Musin-Pugkin "Troyan" kelimesini baghksrz ve ozel isim olarakistinsah etmig ve bu yazrhgla ilgili yorumunu edebi olarak tesciletmigtir.

Kanaatimce "Troyan" *elimesinin krsaltrlmamt g hali,'Tmu-torakan" soziidiir. Bu kelime satrr sonunda geldiginde yazatdaima onu "Troki'ni" geklinde yazardt.

XVl, asrr Mristensihi anlamrnr bilmedigi bu kelimedeki ,,kb,

terkibiyle kargrlagrnca onu "ya" ile de$igtirir(Biz bu konudaartrk konugmayacagrz!).

Destanda "TMUTOROKAN"' kelimesi iig defa degil, yedidefa kullanrlmlgtrr:

1- "i tebe t'mutorokan'skiy.bl'van" (... ve sana ey Tmuto-rokan balbah!), '

2- "Riga v tropu TRoK'NYu"-Troyarryu-(Tmutorokan yoluile giderek)

3- "Bilt vetsi TROK'Ni"-Troydni-(Tmutorokan asn bagladr)4- "Na zemlyu TRoK'NYu-Troyanyu-(Tmutorokan topra|r

na)5- "Na sed'mom vetse TROK'Ni-Troyoni-(Tmutorokan'tn ye-

dinci asnnda)6- "Doriskaga do kur T'mutorokan' " (Tmutorokan duvarla-

rrna kadar saldrrdl).7-'V' grade Tmutorokane" (Tmutorokan gehrinde)Bu Xl. aslrda. igor'un babasr Oleg Kaganrn yonetti$i gehrin

adrydr.Lavrenti yrlh$lna gore, igor'un seferinin esas sebeblerinden

biri Tmutorokan gehriyle alakall'idi, Resmi rivayete gore, Ol-govigler kaybettikleri topraklarrnr geri almaya galgryorlardr.Onlarrn seferlerinin son noktasr"Tmutorokan torpaa" idi'.

"Tropa" nrn (grgrr) yerine "torpa" (toprak) dersek, ne far-keder? A, lvlazon eserin bazr soz ozelliklerine dikkat ediyordu;bu belitiriler sahtekarrn eski dili taklid edemedi$ini sun'i anla.Itmlar yaratmak gayretindg oldugunu ortaya koyar, diye diigii-nOyordu.

A Mazon'un yazdr$rna gore, XVl. asrrdan once yazlmrgrllrlerin hig birinde "Tropa" kelimesine rastlanmamrgttr, Yani"lgor destanr" hakikaten Xll. asrrda meydana gelmig olsaydr,orflnalinde "tropa" (kelimesi) olmazdr. A.Mazon'un bu kaydrna, "tltllra" ycr, toprnk (Tiirk)tBu Sikil Bnil Tiirk bdlgesinde kullan*rr,

N.K. Gudziy goyle bir cevap vermigtir: "Yazth *bidelerde, ya'qayan Rusga'nrn bitiin kelimeleri yer almamgilr. lgor Desta'nt'ndaise, esasen, kitabi dit degit, canh halk dili kullamlmgur."

Bu konuda A.Mazon'un likirlerine katlltyorum. Bana gore

de, destantn orjinal niishastnda "tropa" sozii olrnamalldtr. Bu

soz sonradan XVl. astr Mtistensihinin kaleminden yanhg yo-

rumlama sonucunda gtkmrgtrr, Miistensih ilk once "tropa" yt

koymug, ikinci olarak da Rusga e9 anlamltstnt yani "zemlya"yt

kullanmrgtrr.Boylece tahlil ettilirniz parqantn yeni okunan geklini teklil

ediyorum: 'Orduyta Tmutorokan topraQna ayakbasil' Don y!1ntiiae yeqit denize kendi kaz kanatlannr qrpil, silkinip, nifak

vakitlerini uyand t rd t. "

BOYAN'IN UiYETi

O gtrtldagan saksa|anlar deiil.Gzakta Kongak'dtr dilgmlgler igor'un izine"'Gzak Kongak'a der:"Eger qahin kendi yuvastna uguyorsa

$ahin yavrusunu krul oklarla oklanz'"Kongak Gzak'a der:E$er ,1ahin kendi Yuvas,na uguyorsa

"O zaman yavrusunu evlendirip gi)zel bir ktzla k6le

ederiz."

Gzak Kongak'a der:

"Eger gahin yavrusunu gilzet kzla evlendirirsek"O zaman gahin yavrusunu kaybederiz,

ghzel ktz da.-Poloves bozktrlartnda kugtar etimizi gagalar""'

Buraya kadar hergey aqrktlr ve terctime higbir giiphe do'

gurmaz. Btittin gtirtiltii son uq mtsrantn bagtnda kopuyor:

118 119

"Rek' Boyan' i hodt na Svyat'slavya,peslyortsa starogo vremeniYaroslavlya, Ol'gova koganya hoti..."

Bana gore, "igor Destan," ntn m0ellif kaleminden grkanmetni bu kelimelerle bitiyor. Bunun igin, kaydettigim ifadenindogru okunmastntn brlyiik onerni vardrr.

Musin-Pugkin bu ifadeyi goyle terciime etrnigtir:"Skazal sie Boyan i pohodah vospetth im v prejnie vre-

mena knyazey Svyatoslava i Olga sim kongil."(Boyan vaktiyle vasf ettigi zamanlarda Knezler, Svyatoslav,

Yaroslav ve Olga'nrn geferlerinden bahsedip, soz0nu bitirdi.)Bu ifadenin yorumunun tarihini genig genig vermek m0m-

ktin olmadr$rndan yalnrz bazl kabul edilen tashihleri gostere-lim: "Boyan, Svyatoslav'rn seferi hakknda dedi" (Butkov, Du.benski, Miller) Bir bagka varyant daha: "Boyan, Svyatoslavhakknda dedi."

Mtitercimler, Svyatoslav'rn isminin gramatikal geklini gozontinde bulundurmamrglardrr. Burada "Lya" eki "hodtna" keli-mesinin ait oldugu egyantn yahut gahsrn, Svyatoslav'a aitoldugunu gosterir. Ayrrca egyanrn veya kiginini digi ve tekolduiunu da bildirir.

Diler yorumlar hakkrnda A.S. Orlov "Hodrna" kelimesini"Godina" (il) veya garkrcrnrn adrymrg gibi agrkhyorlar. Amadestanda "Hodrna" isimli bir garkrcrdan hig bahsedilmiyor. Us-telik, onun boyle ansrzln ortaya glkmasrnr izah etmek demumkrin degildir. "Hodrna" yr i.Y. Zabelin "keqf etmig" ve V.N.Perets de ona uymugtur." (41,134),

A.i. Lyagsenko, 1923 yrlrnda; "Boyan-garktct Svyatoslav\nseferi hakkrnda dedi" geklinde okunrnasrnt teklif etti.

Bugrin, bu sun'i birlegmeye V.i. Steltetski arka grkmaktadrr.Onun tercumesi de goyledir: "Boyan, Svyatoslaviglerin seferlerihakknda g6yle dedi."

Brltrin bu ifadelerden goyle bir yorum grkartrlabilir: "BoyanSvyatoslav'rn eski devrilerin garkrcru Yaroslav'tn, Oleg haka-ntn kansrntn (Olga) seferleri hakfunda dedi."

Elde olan yorumlardan hig biri bu pargaya manttkh biranlarn verememigtir. Svyatoslav'tn seferinin konuyla ilgisi ne?Kim bu Svyatoslav? A.i. Layegsenko' nun hesabtna gore bu-

rada ll. Svyatoslav'dan bahsedilmektedir' V'i' Stelletski ise %'iiir; srv6'toslav't t"'tintkr" reddetmekte ve o kadar kesin

olmasa da l.Svyatoslav't tercih etmektedir' Kendi tercihinin

yegane delili gudur. -i'k'n"=

otduQu slrenin goiunu seferlerle

gegirmigtir (58, 211).

:(.; Xl. ve Xll. astr Rus tarihinde seferlerde bulunan onlarca

Svyatoslav bulmak rn0mkiindilr'--'iuX"t Oleg'in seferlerinin bu konuyla itgisi nedir :: 9lt9:'

nicin-f,aXan (iogan) denilmektedir? Aragtrrmacrlar h6l6 bu so'

il'i;;d ;;;J "tl.lrr" meesuldur' Benim.knaatime sore' Miis-'

ienslr'in g"ini, tr.i"ltifin kaiJme aldrgr esAs metne kartgmtgttr'

problem de buradan frt<maftadrr' H1e {gne vok ki' m0stensih

bu pargayr da biraz ietigtirmig anlayamadrgr terimleri kendi

l0gatine uydurarak benimsemigtir:

Gzak Kongak'a diYor"'

Kongak Gzak'a diYor"'

Ve Gzak Konqak'a diYor"'

BoYan s6YlilYor"'

Bu pargantn yaplsl bizde Boyan adlr birinin Poloves han-

larr nt n diyaloguna igti'"k lttiOi xanaatini uyandtrtyor' Karr gtr$r

metin, ona olumsuz Oir gartjnt0 veriyor' onu Poloveslere ya-

ktnlagttrtyor, aoyan' n"'-n"O"nte Svyatostavlartn ve Oleg'in

kartsinrn- 0zerine seferler yapml$tlr'

XVl. asrr ftfutt"itif i utun Uit aradan sonra Boyan adlt

gahsiyetle xurg,ragforJu 81 defa onu "egkiya" Konqak ve

Gzak'la ftstldaglr jo'iin"", Boyan'tn .asltnda hiq bir zaman

hanlarla igbirlikgi ;;;i6;"'' iyi uir insan oldugunu' eserin

baglartnda uanseoiren BJyan'Xl' asrtn garktctst oldugunu--a'

grklamayr boyuna 'Jo'g-

uirtigtir' Boyan adtnln altrnda "eski

devirterin qurk,",''':lii"-uit i'"t d0imiig' sonra da yagadrgr

l"uii n"riritigtir. "Yaroslavlartn zamailnda"'

inceledigirnit p;;;;-ivl' astr n0shastnda b0yuk ihtimalle

9u gekilde idi:

Rek' Boyan' i hodrna Svyatoslavlya

Pestvorets starogo vrement'iristavtYa, ol'gova koganYa hoti"'

Sattr arast aqrklama gostermektedir ki' M0stensih kopya

120121

ettigi ifadenin manaslnr yorumlamayr ve her ne yaptrysa is.tikbalin okuyucusuna yardrm etmeye galrgmrgtrr. Belki de Mris-tensih kendi ifadesini Mriellifin metninden ayrrmak igin k0g0kharflerle yazmrgtrr. Pugkin bu notu anlayamamtg ve yazmaytistinsah ederken bu ilaveyi de asrl metne dahil ederek mese-leyi braz daha karrgttrmrgtrr.

. Bu engeli de atladrktan sonra gimdi Pskov rakibinin deAlim grafrn da anlayamadrgr bir maksadr, Mtiellifin alzrndansoylenen "hodtna Svyatoslavlya, Olgova koganya hoti" s6zle-rinin manasrnr gozmeye galrgabiliriz.

Xll. asrr okuyucusu, Gzak'la Kongak arasrndaki sohbetinne hakkrnda oldulunu iyi biliyordu. Bu mecazi dialog, Olga.viglerle alakalrydr. Herkesin malumu olan bir vakia tizerinekurulmugtur: Babasr knez igor'un esaretten kagdrktan sonraPoloveslarin elinde rehin kalan Vladimir igorovig mecburenKongak'rn krzr ile evlenir.

Boylelikle Kongak igor'un o$lunu bir Poloves krzryla evlen-dirmeyi ve boylece igor'un elini-kolunu hrsrmhk ba!larryla bag-lamayr teklif eder. Bu durumda (igor) intikam almak ve yenikumpaslar kurmak imkAnrndan mahrum olacaktrr.

Gzak daha sertlik yanftsrdrr, daha kararlrdrr: Vladimir'i ol-d0rerek, kagtr$r igin igor'u cezalandrrmak gerekir.

Gzak antlagrnalara, verilen sozlere inanan Kongak'r fikrin-den caydrrmaya galrgrr. Devran da degigmigtir, Ahlak gibi,evlilik ittifaklarr da, artrk eski siyasi onemini yitirmigtir, gtizelbir krzrn yardrmrna dayanarak, gahin yavrusunu kole ederekzaler kazanrlmaz. $ahin yavrusunu da krzr da kagrrrrtz. UgarRus diyarrna giderler, Ondan sonra da gahinler "bizim kuglan"bizim bozkrrlarda gagalarlar,

Bu kadar tartrgmaya sebeb olan "hodtna" yt Ttirkgedeki"hodin/hatun",kadrn kelimesiyle kargrlagtrracak olursak "nikah'konusuna devam etmig oluruz, "Hodtn" rn bir kag anlamtvardrr: 1. Kadrn, 2. Harem, 3, Avrat.

Boyan, Svyatosalv'rn kadrnrndan ve Oleg Hakan kartstndansoz eder: ("Hoti" kelimesi destanda, "kadtn" manastnda kul-lanrlmrgtrr. Mriellif Vsevolodun karrsrna boyle der.) "Hodtna"destanrn rnunakagah sozlerinden biridir. Eski Rus edebiyattnlnbilinen Abedelerinde Altrn Ordu devrinde kullanrlan gekli kul-

lantltr:"katun"meselaZadongina'daTatarlartnkonugrnastnda:"lJje nam, brate, v zemle svoei ne bivati' a detey svih ne

videti, a katun svih ne trePati'"

(Kardegler artrk yurdumuzda duramayacagtz' gocuklartmtzt

gormeyecek, kartlartrntzla yatamayaca!tz'")

M0ellif, Svyatoslav ve Oleg'in kartlartntn nesinden hog'

lanmtgtt ki, Viadimir igorevig'in evlenmesi rnevzuunda des-

tanda onlardan UanseJiyor. Peki oyleyse Svyatoslav ile Oleg

kimdir?' gun" gore, mtiellil igor'un babast (Svyatoslav) ile dedesini

toreJi xa-steoiyor. Bunllrrn her ikisi de Poloves ktzlartyla ev-

r"ntiiti. Svyaioslav Ayept Hanrn, Oleg ise Tugra Hantn ktztnt

almtgtt.- X."t Oleg Qernigovski'nin Pclovesler arastnda b0yiik bir

itibai ve niifu-zu vardi Xt' u" Xll' asrrlarda yagamlg olan bizim

tanrdrgrmlz Oleglerden hi9 biri TiJrklerin "Hakan" 0nvantna

lAyrk goriilemezdi.Eger bizim laraziyemiz dolru ise'. yartm kalan i?adenin

r"nJ", gu gekildedii.'eoy"n; "'s'y"to"l"u'tn kanst da' oleg'in

kartst da Poloves kzlan idi, dedi'"

Ancak bugrin onru1, ogru ve torunu igor iistiinrize orduyla

g"r ;iql;"u;&u "tr,i n"n'"xrau"t' g' n' tiytuy"rak'

. kendi og'

lunun poloves frztairnOan biriyle Jvlenmesine bir deger verir

miYdi hig?"Eski zamanlartn" ozant s0rpriz bir 9rkr9 yaptyor'. P1h".Il:

astrda destanlartnt t0ketmig Boyan'tn Xll' asra ait bir hadise

hakkrnda likir beyan "tt""i Miistensihi hig gagrrtmryor' Peki

acaba aynl parqanrn orjinalinde Boyan- var mrydt?--;;";;l;

fellitilimiz gibi, XVI' astr MListensihi vazrvr istin'

sah ederken "Kb" oirlegriesini "R" (ya) ile karlgrk kullanry-ordu'

Ancak her zaman aegit, manasrnr bilmedigi terkiplerin biill:'sinde gord0gtinde bu-gekilde kullanlyordu' Anlagrlrnayan "Jir'

naya" (KrpgakgadaRi "iirik nifak" Troyan ktsaltmasr) terimterini

bu gekilde meYdana gelmigtir'

son ornekt eki,,ioy'an,, kelimesi de bu gekilde grkmrg ola-

bilirdi.$oyle okumayr teklif ediyorum: ."Rek'

bo k'n': "i hodtna

Svyaasatvga, Oi'gova koganya hoti"'

122123

"Han" dedii "Svyatoslav'tn kat,sl da, Oteg hakammn kadmtda.'

Bu Gzak'rn mecazi ifadesinin Mriellif tarafrndan yaprlanagrklamasrdr. "Bo" bu trir miirsel mecazlarda kullanrlan biredattrr.

K'N' buy[ik bir ihtimalle kon (kan, khan) tinvanlarrnrn ya-zrhg bigimidir.

Boylelikle "Svyatoslav'tn kadrnt da Oteg hakantntn kanstda" sozlerini Boyan de$il, Gzak soyler.

igor'un babasr ve dedesinini Poloveslerle akraba oldukla-nnr ve Olgaviglerle yaprlacak yeni bir evliligin Poloveslere birhayrr getirmeyece$ine Kongak'r inandrrmaya gahgan Boyandegil, Gzak'drr. Bugrln ortaya grkan ve Rus Bozkrr ilgileri tarihiigin gok onemli olan olaylarrn mahiyeti artrk mecazla degil,agrk olarak gerh edilrnektedir.

Destanr okurken gundan kesinlikle emin oluyordum ki mri-ellif, Trirk lehgelerinden birini biliyor ve a!rzlarrnr da gok iyianlryordu. Zira O, kahramanlarrn konugmalarrnr yeterince 0sl0pl-agtrrmrgtrr, Destandaki "busevramne" ler Batr Krpgak givesindekonuguyorlar. Gzak ise orta Asya'da yagayan Trirkler gibi .-

'o"lan uzaltr, "Kan" yerine "Kon"; "hadtn" yerine "hodln,', -

"ka{an" yerine "kabile" der.Poloves ittifakr X-Xll. asrrlardaki Kazak konfederasyonu gibi

tek dilli degildi. Poloves lehgeleri henriz kabile ozellekleriniyitirmedigi igin 'Uesfan" daki Ttirk unsurlarrnrn give farklrhklarrtabiidir,

XV-XVI. Asrrlarrn "Orda" dili artrk yeknesak idi. XVl. asrrMtlstensihi bu dili az bilmese de miiellifin destanda kullandr$rTlirkizmlerin bir krsmrnrn manastnt anlamamrgtrr, Mesela "bu-sovramne" lerin dilindeki "debr kisan" (demir paranga) veGzak'rn konugmasrndki "hodtna" sozlerini anlamamrgtrr.

Mtiellif Gzak'rn konugmasrnr kurarken, once Knez'in karr-srnr Trirk sozriyle adlandrrrr. Daha sonra rislup gegidinin hatrrrigin, bu soziin Rusga eg anlamlrsrnr kullantr: "Hoti", O, sozyeknesaklr{rndan kagmak igin srk srk e9 anlamlr sozlerdinistifade eder,

Yazar Gzak'rn konugmasrnl tesadiifen parodilegtirmigtir, Ki-yev'lilere "a"lan 'b" lagttran tayfantn 1185 yrlr mtinakagasrn-

daki durumunu bilmek gerekir.

Kaybedilmig salalarda Gzak muhtemelen kendi durumunubildirmig; Kongak'a Rus'la daha faal rniinasebet sistemini teklifetmigtir, igorlun darmadagrn edihnesinden sonra ortaya gtkan

olaylar,. Gzak't savag ahlakt baktmtndan menfi bir kigi gibi

gosterir. Kongak "kiyev ilzerina yilruyelim" diye teklif eder.

"Orada martlup edilmig kan kardeglerimizin ve hakantmtz Bon-

yak'rn intikamtm alahm." (ipatev yrllrgr)

Kongak 1184 yrlrndaki yay hadisesine gore ve igor'u on-

larrn rizerine gonderdigine gore Svyatoslav'dan intikam almakistiyor. Bu davet Orta Qa$ cengaverlik anlaytgrna uygun diiger.

$urastnt da belirtmiyoruz ki, bu Kongak savag alantnda yaralt

. igor'u oldUrmeyip, onu yantnda gottirmtigttir.

"\9zak; "sahipsiz kalmry yurtlanna baskn dhzenliyelim.Kadrn ve gocuklan esir edip, gehirleri yaQmahyahm"'

"sahipsiz katmry yurda basktna haztrlanan algak olan kar'gadtr" Gzak'tn diliyle konugan asltnda Gzak igor'un 1184 yr'

lrnda yaptrgtnl yapmak istiYor,

"B6ylece iki kola aynldtlar. Kongak Preyoslava gitti, qehri

muhasara edip, bilti)n giln vuruqtular."

Digeri ise Polovesleri de Gzak arkastndan salarak, Piitivl'e

ulagrp gehirleri harabeye gevirdiler. Obalarr yakrp ytkarak' Pu'

tivl'in duvarlartnt ateglediler,..." (ipotev yrllrgr)

igor Destanr'ntn XVl. astrdaki nushast bana oyle geliyor

ki, "hoti" sozunde kesilmig, Mustensih bu iladeden sonra dur-

mugtur. Hatrrlayalrm, "Boyan dedi: Svyatoslav'tn kang da O-

leg'in kartst da". Bence M0stensih'i gagrrtan "Boyan dedi"

ifadesi olmugtur. "Rek" (dedi) fiilinin arkastndan vasttalt ko'

nugma gelmelidir. Fakat mtistensih mtiellif metninde Boyan'tn

sozlerini bulamaz, DUgtinur ve bu konugma kaybolmugtur' diye

bir kanaate varlr.Yalntz, muhterem ozan kendi konugmastnda hangi hakikat

leri beyan etmigtir? Muhtemelen ata sozti geklinde herhangi

bir gelenekli kelam soylemigtir. Hig guphe yok ki, bu kelam

Knez igor'un esirligi, esirlikten kaqmast hallerine son verir ve

okuyucuyu eserin sonundaki tantanalt sahneye igor'un Rus

124 125

rllkesine donmesi sahnesine haz:rrlar. Mtjstensih lidersiz kalmlghalkr ve halkrndan ayn diigrniig liderin vaziyetini tasvip edenmunasip bir mesel segiyor:

"Givdesiz bagtn hali harap"."Bagsz beden neye gerek".

Lakin mristensih bununla da kanaat etmeyip, kendinden deilaveler yapar:

"Aym gekilde de igorsuz Rus topragr!"

Yani igorsuz Rus topragr bagsrz beden gibdir.Destandan 9u anlagrLyor: M0ellifin kgndisi de Boyan'r hig

boyle "parlak" bir sonuca ulagmaya mecbur edememigti.Fakat maalesef suni gekilde metne sokulan Boyan'rn bu

usandrran "mddrikliQi, bilmigliSi" iizerinde pek gok aragtrrma-crnrn igor'a olan bakrglarr gekillenmigtir. Aragtrrrnacllar kendigenellegtirici hiikrimlerinde mesela goyle bir rntibalagaya ulag-mrglardrr: "igor diger knezlerden iyece farkedilirdi. Onu dailave edelim ki o kendi Udel'ini genigtetmek vazifesini kargttarafa btrakmaz, btittin Rus topragtm dilguntrd1!" (A.V.Poz-dneyev)

Hern de bunu "yoldan gegen" tesadrifi bir adam delil, igormevzusuyla rneggul olrnug onde gelen bir bilim adamr soy[i-yor, Sorarrz: A.V. Pozdneyev'in bu "kesin" iddiasr neye daya-ntyor? Uydurma "Boyan bilmigliSine"mi? Yoksa klymeili kay-naklarda bu iddiayr destekleyecek tek bir belge bile bulmakmtimkrin de$il.

Knez lgor'un zikredildigi yrlhk rnalzemesini dikkatle aragtr-ran akademisyen B.A. Rrbakov kedi aragtrrmalarr sonunda gokkrymetli bir neticeye ulagrnrgtrr: "igor Rus topra|tmn bir sa-vunusucu degildi ve ashnda kendi gahsi menfaatlan adtnafaaliyet gosteriyordu. " (54, 288).

Boyle bir sonuca hayli evvel, henriz XVll, asrrda, tarihqilerinilk defa bu Novgorod-Seversk knezi ile ilgilendikleri devirdeulagmak mijmkrindU. O zaman igor'a Mriellif bakrglnr, destanrnmuhtevasrnr anlamak, XVl. asrr Mristensihinin ilavelerini mti-ellif metninden ayrrmak kat kat daha kolay olurdu.

AM|N AMIN giN ONHA AM|N

Destanrn el yazma niishast XVl. aslr Miistensihine sonsayfalarr eksik halde ulagrntgtl ve sonunu kendi bagtna yeni-

den yazmtgttr.Boyle karmagrk igin iistesinden gelmek igin onun ne yeterli

tarihft bilgisi, ne de edebi kabiliyeti vardt. Ashnda bunlar onahiqde lAzrm degildi. Onun vazilesi daha sade idi: Kopyastntgrkardrgr eserin XVl. aslr okuyucusu igin anlagtltr vaziyetegelmesini sa!lamaktr.

Destantn lallam kalmrg son ktsmtnda igor'un esirlikten

kagmast anlattltr. "Zoren" Mijellifin fikrine gore kaytp sahife',prde, bu boliim knezin vatana kavugmast ve onun kurtulma'srndan dolayr umum halkln genligi tantanast ile tamamlantr-

mt9.Aynt devirde giinde bir yaztlan savaq hikayeferi, adeta

kahramanlartn gerefine gekilen gilr0ltiilU nutuklarla sona erer'di. Boyle bir giizel gelenege kargt grkmak m0mkiin mtid0r?

Kanaatimce ilavenin temasl boyle bir yolla meydana gel'migdi. Uslup yoniinden geride kalan metinden seqilen tama'men mristakil bir pargadtr. insana oyle geliyor ki, b0t0n soz'lerin baglart btiyiik harflerle yaztlmtgttr. Son satrlarda bu seving

ve tantana nedendir? Mriellif zor bir igin iistesinden gelmek

0zere oldulunu anladl$r igin bu gekilde haz duymug olmasln'

Yoksa m0stakil yarattcrltk onun kalemine boyle bir heyecanlt

yureklilik mi verir? Yalntz bir gey gok agrkttr: Son sattrtn kulak

irrmalayan gtiriiltiisii, eserin ince, zarif, ahenkli yaptslnt da$rtrr.

Bu son sattrlar "simli orkestra igin konser" in finalindeki gey'

ler kadar manastz ve finigte sonuncu gelen maratoncu gere'

fine seslendirilen tantanah musiki yahut ona verilen gampiyon'

luk miikAfatt kadar gtiltingttjr.Miiellifin kendisi igor'un hesabtna boyle bir sonuca ulaga'

mazdr. Qiinkti o her kimse igor'un asrl deferini biliyordu.

Miistensih ise kesin biliyordu ki, eski donemlerde edebi

126 127

eserler yalntz Rusyanrn en muhtegem hizmetkArlarrna verilirdi.Onun d0gtince yon0nii kolayca izlernek mrimktin: Kiyev'li ya-zar esash bir sebebi olmug ki, igor'un hayatrna mriracaatetmigir. Muhtemelen 9u sebeb olan sonucu sahifelerde aksol-rnugtur. Belki sonunda igor briyiik Kiyev knezi olur ve kafirlerekargr kazandrgt galibiyetlerde kendi adrnr gohrete ulagtrrrr. El-de olan metin yalnrz bir pargadrr. Rus topragrnrn savunucuiarrhakklnda olan asrl hikayeye girigtir. Muhtemelen igor esirliktenkagarak yeni bir ordu toplar, kafirleri darmadalrn edip, dede-lerinin intikamrnr ahr. Mes'elenin mantrll budur. yoksa herhan-gi bir knezin bagarrsrz yririiytigrinri tasvir etmek u!runda kelemoynatmaya de$er miydi? XVl. asrrn Mtistensihi drigriniir, Boyledrigrirrerek de toplu olarak igor 'Rus topra{tmn savunucusu"haline getirilir.

Sonraki metide "savunLtctJ" mevzusuna devam eder.

Gokte gilneg nur sagtyor,Knez igor Rus topra$rndadrr.Dunyamn sahilinde Rus ktzlan gark okuyorSes/ez, seddlan denizden atlaytpKiyevde durur.lgor Borigev yokugundanMukaddes Dirogoga kilisesine gkmaktadrr.

$imdiye kadar aragttrmacrlar, igor'un yrlhklarrn verdi$i bil-gilerin aksine, esirlikten kagtrktan sonra Novgorod-seversk'edegil, Kiyev'e yoneldi$ini anlamaya gahgmrglardr. Fakat drigri-ntirsek, Destanda onun Kiyev ile ilgili kayrtlan hakkrnda tambir soz soylenmemigtir. Kendisi yaratloh$a bu kadar heveseden bigare Mristensih, knez igor'un hakiki unvanrnr, yerini,yurdunu nasrl belirlesin ki? Elbette kendi grighi mantr$rnr ig-letmeliydi. Ve Mustensih baglar mantr$ryla dilgiinmeye: Svya-toslav Kiyevski igor'un ve Vsevolod'u "o moi stnovge", yani"ojlum" diye adlandrrrr. (XVl. asrrda artrk kullanrmdan grkmrg,"stnovge" terimi hig de "ojul" de$i, "kardeg gocu{u, amca-ojlu" anlamrndadlr. Fakat Msrltensih bunu bilmiyor.) igor'unbabasrnrn adr nedir? Svyatoslav. lgor Svyatoslavig.

Bu kayrttan kolaylrkla anlagrlryor ki, "geng" igor biiytik Ki-yev knezi ile hangi akrabalrk iligkisindedir ve onun babasrnrnevi nerededir? Elbetteki Kiyev'dedir. Mustensih boyle drigiine-

128129

rek rahatlar. Allah'a gfiktir bu mesele de hallolundu. Kahra-manrn asrl yagadrgr yer bulundu. $imdi sizce esirlikten kAganyigit o$ul kendi miibarek ayaklarrni nereye yoneltmelidir? E!-bette babasrnrn evine.., Dostumuz m0stensih muhtemelen boyled0g0nmrjgtiir, Onun igor hakkrnda olan diger kaynaklardanhaberi yok idi. O yalnrz destandan aldrlt malumatlara daya-nryordu. Kendi faraziyesini yrlhk edebiyatrnrn tahlili vasrtasrylayoklamayr [izumlu gorrni.iyordu. Onun destana bakrgr bizimkigibi degildi. O, tedkikat yapmtyordu, okunursa yeterliydi, Fakatigor Kiyev'e ' "ata evine" yonelmekle, o tuhaf bir yanlrga yolagar. Borigev yokugu ile Biiytik Bozktrdan de!il, Rusya'ntnderinliklerinden gelen yol geger.

Esaretten yaya kagan igor Borigev yokuguna ayak basmakigin Kiyev'den boydan boya gegip gelmeliydi.

' "Strant radi, gradi veseli"("koyler sevingli, gehirler 9en")

Gririildeyen Aliterasyonunda ra-ra-ra sesleri, galiplere ya-krgrr yuriiyrig sesi ile rnana ve musikinin b0tiinlegerek okuyu-cuda bayram .havast meydana getirir. Yiiksek tisluptur.

Kahraman zalerle dondi.igiinde yahut oliimciil tehlikedenkurtuldu!unda drigtin dernek kurulur. Halk kendi sevincini iz-har ediyor. Bu yrllrk hikAyelerinin eski ananevi detayrdrr. ipotevyrllrgrnda buna deginilir. "Bu kurtulugu Tann, Cuma gilnii ak-gam ilstil- yarafi. _Yalnrz bayna yayan yapldak tam on birgiln yolLgtrfiyerek Donets gehrine geldi. Oradan da kendiNovgoroduna vardi. Herkes onun geligine sevindi. Novgorod-dan kardegi Yargslav'tn yailna yani Qernigov'a gitti. Ondanyardm istedi Yaroslav onun geligine sevindi. Yardrm edece-jine dair soz verdi, lgor oradan da Kiyev'e bilyilk knez Svya-toslav'a geldi. Svyatoslav da onun geliqine sevindi, diinfiriiRurik de gok sevindi."

ipatev yrllrgr bu sozlerle bitiyor, Kaydedelirn ki yrlllkta higbiribadetten bahsedilmez', igor kendi zaruri ihtiyaglarrnl gider'mekle megguldi.ir. Yrlhktaki hadiselere dayanan malumat higbirguphe dolurmaz, gidigatr mantrklrSrr: Bozktr-Donets-Novgoroo'

Qernigov-Kiyev.Ciddi tarihqi yrlhk yazanil yalnrz bir geyde kusurlu saya'

bilir: Hristiyan menhametinde. Ytlltk yazafl (-rahib) hadiselerin

arkasrnda, Miiellifin gordiigii diigiincenin m6n6stnt goremiyor.O, igoru Pereyaslav knezli$indeki talandan 6t0rti Hristiyan

tarzr krnar. igorun Polovesler lizerine namert basktnt ise ondaoyle bir iiziintii uyandrrmryor. Hig tesad0{ degil ki igor Kayalasahilindeki acr monolo$unda hristiyanlara gok zulum etti$inihatrrlryor. Bir tiir vicdan azabt gekiyor. Bundan dolayt da Allahonu cezalandrrmrgtrr. Ytlhk yazanntn gor0gfine g6re, Poloves-ler, igor'un ewelkl giinahlart igin Allah taraftndan gonderilenbela ve felakettir.

Fakat giinahkar ezeli sugundan temizlenir ve Allah taraftn-dan atfedilir. Evine aydan an, sudan duru gifa bulmug olarakdoner.

Novgorod ehli onun geligine gok sevinir, Muhtemelen gunasevinirler: igor kendisi aradan gtkmtg, onlartn binlerce olullart,kardegleri ve atast yabanct topraklarda kalmtg, oleni olmtig,kalanr esir drigmtigtilr. igor'un kardeginin oglu, Qernigovlu Ya-

roslav da gok sevinir. Herhalde,'voyavodast Olestin Oleksigoldilri)ldrigii ve ordusu yok edildigi iqin gok sevinir,

Svyatoslav Vsevolodig ve onun d0ntir0 Rurik de sevinir.Nasrl sevinmesinler, igor'un hatast ytiziinden onlar Perevaslavlyaktntnda gene (66gakla kargrlagmll ve Poloveslerin oldi'iriil'drikleri ve esir aldrkiarr Ruslan saymtglardtr. Dogrudan dog'ruya sevinilecek hadisedir. Bir de igor'un tarnahkArhgt onlartnbutiin planlarrnt alttist etmigtir.

Svyatoslav, lgor'un darmada$tn edildigini ve esir altndrgrnr

tuccarlardan igittiginde g0ya goyle demig: "igor'un etinden gokgekmig olsam da, qimdi o kardeqime actyorum."

Svyatoslav rezil olrnug, miskin knezle kargrlagtr!rnda onaacrr. Onun kurtuluguna sevinebilirdi de, Fakat bu actma duy-gusu, giigltiniin zaytfa duydugu actmadtr. Kara talihli igor'ayalnrz actmak mrirnkiindiir, Yaztk ki bu onun btiyiik knez ol'mak ulrunda gosterdi$i son gayretti ve bir daha boyle birfrrsat ele gegmeyecekti, Fakat ytlltk yazart igor'a ne kadaracryarak baksa da, Vicdant buna elvermedigi igin, igor'undbnrigiin0 Ruslar igin btiytik bir sevince gevirmesi mtimk[inde$ildir. "Rus toprajtntn kahramam kapt-kapr dolagtp yardtm

diteniyor." Bu abes de$ildir ki.

Yrllrkta tasvir edilen seving duygusu ise buttin halktntnde!il, sadece gahsi akrabaltk hissidir. "K6yler sevingli, gehirler

\

gen" ifadesini biittin bu olaylart bilmeyen bir adam kullanabi-lirdi.

Lavrenti yrlhfrnda ise sevingten hig bir iz yoktur. O goylekuru ve iggiizar bir malumatla bitiyor: "lgor Poloveslerin elin-den gu gekilde kurtulurdu. Allah miimini darda brakmastn,bakglanm ondan uzak tutmastn, onun dualannt igitsin."

ilave: Genel hristiyan sevinci XVl. astr kitapgrsrnrn gok iyibildi$i konu idi. Ug yiiz yrlhk esaretten kurtulmug hus 0lXesi, Uu

yOce duyguyu hissetmigtir. Halkrn sevincinin edebiyattaki iladesioyle srradan bilinen bir hal almrgtr ki, mallubiyetten bahsedenhikayeyi aktaran Mtistensih, daha gok galibiyet haberlerine ya-krgan tumturakh ibareler yazmak karanna varmrgtrr,

Destan, Xl, asrr knezlerine kahraman Yaroslav'a yi$it Mstis-lav'a Rusyayr yumruk haline getiren, birlegtiren knezlerin 9a-nrna alkrgla baglar, Mtiellif kendi topra$rna felaket getiren,nifak sokan gegmig devirlerin ve o gilniin bazt knezlerini on-larla kargrlagtrrrr.

Boylelerine beddualar edip, alkrglamaz. M0ellif, VladirnirMonomah'r bu gekigmelerde sebep kabul eder. Koca Vladi-mir'den bu gtink0 igor'a bir gizgi geker,

Aragtrrmacrlar bu yakrnltkta muhalelet bulmuglardtr. HattaMiistensih de zannetmigtir ki, Boyan'rn eski knezleri tarif etti$igibi, mtiellif de bugrink0leri tasvir etmek istiyor. O bu baglan-grgdan dairevi kompozisyon igin istifade ediyor ve eser dahagok formtillere benzeyen giirUlttilU alklglartn seiJalart alttndasona eriyor:

Eski knezlere manzume s5ylemiqiz, gimdi deGengtere manzume diyetim, helal olsun igorVsevolodig'e meqhur Vsevolod'a!Yagasrn kafir ordulan ile, hristiyanlar uQrundaD5vilqen knezler ve Druiina (ordu)?

Boyan'rn koca Yaroslav, yi$it Mstislav ve geng Roman Mis-tislavig'i anlatma sebebi anlagtltyor. Fakat genglerin hareket-lerine niye alkrg tutuldugunu anlamak mtimkrin de$ildir. Hangihrjnerlerine dayanarak? Pek anlagtlmtyor?

.., itt< Oeta, metinde "hristiyan" sozti geqmektedir. $uphesizki bu, XV. -XVl. asrrlarda yaprlmrg ilavedir. Destantn zama'nrnda, .baqka gekil, yani "kristiana" (giftqi koyltiler) ifadesi kul-

t

.,

:II,4,

ilI

130 131

lanrltrdr. Ve nihayet finalin son akordu: "Helal olsun knezlereve Drujina'ya (ordu) Amin."

Garip bir rgrk g0lesi, Miistensihin asrrlarca karanlrkta sak-lanmrg yiiziinri bir anda agrga grkarrr,

Bu mrsralar onun knezin 0nii dtigrincesine olan asrl bakr-grnr gosterir, (Biz artlk biliyoruz ki, bu gohret nelerin hesabrnaelde ediliyordu.)

O, igor'un gelecek galibiyetlerini yalnrz farz edebilirdi, Fa-kat artrk iyice biliyordu ki, onun bir savag tecrtibesi facia ilesonuglanmrgtlr.

Mristensih'in yagadrgi devirlerde de gekigmelerden dolayrbinlerce insan helak olurdu, O uzun yrllar boyunca suretinigogalttr!r eserlerden, knezlerin gohretlerini binlerce koyltiniinkanlarr ve canlarr pahasrna elde etttigini biliyordu. Ve o, pen-geleri rizerinde kalkrp yiiz0nri gormedi$i igor ve Vsevolod'unhareketine ne kadar "helal olsun" "var olsun" diye balrrsada, gimdiye kadar kopya ettigi, igor'un kana bulanmrg Druji-nasrnrn (ordusunun) feci akibetini tasvir eden satrrlarr unuta-mazdr.

... At trrnaklarr altrndaki kara toprak kemikle ekilmig, kanlasulanmrgtlr.

.., Orada yetmeyen yalnrz kanh garap idi. Kahraman Ruslarziyafete ba9 e$diler. Drintirleri igirip, kendileri ise Rus topralrulrunda baglarrnr verdiler.

,., Fakat igor'un cesur ordusu bir daha dirilmez...Amin!Her bir dua, her bir dini metin, b0t0n kahramanlrk destan-

lan "Amin!" sedasr ile biterdi.Musin Pugkin Destanrn son ifadesini goyle bolmiigtiir: 'K-

nyazem slava o drujina! Amin." ve tercrime etmigti: "knyazemslava i drujina! Konets." (Helal olsun knezlere ve drujinaya!Son,") Sonraki terci.imelerde de bu bolug ve terci.ime esasalrnmrgtrr.

Musin Pugkin kendi negrine yazdrgr onsozde gunu kayde.den "Bazt yerler, aydtnlatilmadan kalmgilr. Butiln iyi niyetsahibi okuyuculardan, Rus s6z sanailntn bu eski pargalanntizah etmek igin, Rendi kayrtlanm bana g6ndermelerini ricaediyorum.

iyi niyetli okuyucular girndi de itiraf ediyorlari Burada "a"

132 133

zrddiyet baglacr l(yoksa, ise) "i" (ve) baglact manastnda kul-lanrlmrgtrr.

Destanda bu iki baglag aqrkga ayrtlmtgttr."A igor Knyaz poskogi gornostaem k'trostiyu i belm go'

golem na vodu. V'vriesya na br'z komon skogi s'nego bostmvl'kom' i potoge k lugu Dontsa i polete skolom pod' m'glami,izbivaya gusi i tebedi zavtroku i obede i uiina..."'

Destanda bir defa olsun "l" baglayrosr "a" yerinde kulla-nrlmamrgttr. Ashnda buna hig ihtiyag da yoktur. Her iki ba!'lacrn metne denk birer unsur gibi igtirak ettidini gortiyoruz.

Destanda 'f" ballaytctst 88, "a" ballaytctst ise 55 defakullanrlmtgttr.

N.M. Dilevski bu garip hadise hakklnda bir bir ciddiyetleyaztyori

"Bir tesadlfte "a' baglayrcrsr birlegtirici manada kullantl'mrgtrr:""knyazem slava a druiine"'il7, 241).

Burada bagka bir gey garipdir. Sorulabilir: Nigin bu meghuryalnrz "a" yt oldugu gibi, yani zrddiyet ballaylcrst manastnda

kabul etmek istemiyorlar. Qtinkti o zaman goyle bir ifade allntr:"Knyazem-slava, a druiina'amin (knezlere g6hret; druiinaya

rahmet/ Olmek manaanda/!)Boyle bir gey idrakli guurlu alirnlerin kalastna yatmaz' Buna

kesinlikle yol verilmez! Slavyen edebiyattntn iftihar kaynallnt,gaheserini boyle bir kiifiirle bitirmek. Aslal En iyisi, bu lanet

gelmig "u" yt "i" ye gevir, izahtnt sonra buluruz!

Amin!,,. Femidanrn gozlerini baglryorlardt ki, onun baktglarl sa'

yrsrz hakikatlere taktlmasrn. Qiinkii hak, hakikat birdir o senin

kalbindedir. Diizgrin karart yalntz o sana gosterebilir. Bu ha-

kikati kesin inang diye adlandtrtrlar' Yahut daha dolrusu, on-

ceden beyine yerlegtirilmig inang.Dahi eser ciddi ve kaltcl olmaltdtr. Her tiirlii sapmadan'

sr.is ve zarafetten uzak, Burada ise pis zarafete benzeyen bir

eda ile d0nya giirinin en dAhiyane mtsralartndan birini mah'vediyorlar.

* Tr:rciinre: "Krtez igor isa sincttp gibi kcnrlisini sttldt kuntgltit tte beynz kn gilisilyi. St,tttytl, ltiidi rttrr ue lr.tz kilrt gibi rtttan itili. Donets Eayuwt diittdiiiii

ytie ,togruiagtr zrc Stlitt oltrp brtlutlnrn krtnstr, srtbtt1 rluncgi, giirrtliiz pe ikgimyemegi iEin kttztli'tt'tilrntdflrr utrdt.".

Hiq bir vakit edebi gohret arzusunda olmayan, esrarengizrahibin kalemi alttndan tesadrifen grkan bu mrsra ("knezlereg6hret, drujinaya rahmet') slavyan krzrl soziinijn demir tacrndabiricik bir elmastrr.

Yfizyrllar, bin yrllardrr zalim askerler "bozkuftlar gibi boz-furlarda vunJgur" kendilarine geref, knezlerine gohret kazanrr-lar."

"Zadongina" mriellifinin elinde "igor Destantntn" tam niis-hasr vardr. Umit edilirki, Zadongina'ntn sonuna dayanarak igordestanrnrn hakikatte nasrl bittigini o$renmek miimkiln olur.Zadongina gark Slavyanlan ve onlarrn m0ttefikleri Litvaftlannbirlegmig kuwetlerinin Mamay Han 0zerindeki galibiyetlerinianlatrr. Bu galibiyet Ruslarda kendilerine btiyiik bir g0ven ya-rattr. O ilk defa hissetti ki, Tatar gUc0nti yenebilir.

Bak gimdi hakikaten de hristiyanlar ulrunda "kafir alaylartile vurugmug". Dimitri Donskoy ve onun silah arkadaglarrnamedhiye soylenseydi belki de yerinde olurdu.

BtiyUk knez Dmitri Donskoy Rus topra$rnrn kahramanr.Rus semasrnrn gtinegi diye adlandrrmak hakkrnr kazanmrgttr.Harekatrna destanlar dliztilmesine, kahramanlr!rnrn tasvir e-dilmesine layrkdrr. Her halde ferahh bir destan gibi soylenen"k6yler sevingli, gehirter gen" ifadesi hakikaten "igor Desta-n!"nda, olsaydt, "Zadongina" mUellifi mutlaka ondan istifadeederdi.

Dolrudan da destanrn sonu "Zadonqinaya" daha gok ya-krgrr, En k0gtik detaylarda bile "igor Destant" nrn poetikasrnrtaklid eden Sofoni'nin eline boyle bir frrsat diigseydi, kendieserini, daha lAyrk, tantanalr bir sonugla, bitirmig olurdu. LakinSofoni bu imkAndan mahrum idi. Muhtemelen onun elindeolan ntishanrn son satrrlarr kederli bir rnuhteva tagryordu. i-gor'un yegane dinleyicisi ona esaretten kagarken yardtm edenPoloves Ovlur idi. Onlarrn yolu doviig meydantntn yantndangegerdi ve acr hatrralar, pigmanlrk knezi yrirek sozlerini de-meye mecbur etmigti, Destan da muhtemelen igte bu sozlerinhatrrrna yazrlmrgtr.

Manzumenin en gtizel mrsralarrdtr. Onun tesir gticti oylebriyiiktrir ki, Zadongina'nrn mriellifi bu mtsralart kendi eserineuydurup aktararak Zadongina'nrn estetik yonden en giiclii his-sesini yaratmrgtrr. Qilnkri bu pargada dramatik hakikaten rgr$r

yanryor.Gariptir. eser Rus halktntn bOytik zaferi hakktnda tantana

ve, m€dihle_rle de$il, kederli bir sonugla biter.Dimitri Donskoy'un dovtigten sonraki konugmast:"Ve bllyiik Knyaz Dinitri ivanovig dedi:Kardegler ve Boyarlar, geng knezlert Kardegler, siz Don ile

Dnepr arasrnda Kulikov bozktrtnda, Nepryadve gaytnda Rustopra$r ve hristiyan dini ugrunda cantntzdan, bagtntzdan ol-dunuz.

Kardeglerim bana bu gtintime ve sabahlma haytr dua edin,giinahlanmr ba$rglayrn.

Gidelim kardegim,knez Vladimir Andreyevig varahm kendi

do$du$umuz toprala, mtilk0mtize sahip gtkaltm, onu namusla

idare edelim. Kardeg biz gerefinizi koruduk, adtmtzt yiikseklere

grkardrk. Allahtmrza giiktir olsun."Vatan kurtanctstntn bu sozlerinde ne kadar kabiliyet ve

ciddiyet var. O vatan sevgisi ve kargthkstz hizmeti ilan etmiyor,Bu sevgiyi yalntzca hissetmek miimktindtir, onu da duymakmtimkrin ki bu dog09, taht ve tag ugrunda ve mutlak hakimiyetigin degildi,

Bana oyle geliyor ki, igorun tovbe konugmastnda da ev'velce Boyan'tn igaretiyle sezilen bu hakikatler soylenmigti. O'rada muhtemelen 9u sozler de vardt: "Ba!rylayn gilnafumtkardeqler..."

MAKSATLT $AH|T irAOeLEni(ilaveler, Tarihi Malumatlar)

Burada, Furili Herodot, zaman insan arzulartnt hattralardan

silemesin, boylece de hem h0kiimdarlbrtn hem barbarlartngosterdigi btiy0k ve mucizeli cesaretler kendi gohretini kay'betmesin diye duyup ogrendiklerini anlatacak.

Herodot

134 135

626 yrhnda Bizans Hazarlarla, Araplara kargr ittilak kurar.Bu ve sonraki asrrlarda (Xll. asra kadar) Bizansrn siyasi hayatrgdgebe Tiirkler siz tasawur edilemez.

Vll, -Vlll. asrrlarda glaka genigler ve saglamtagrr) AEAns,Uir'manada, g0ghi Hazar devletine bagh vaziyette dii$dr, l.iazarsaglam bir kalkan gibi Bizansr Arap tecaviizlerinden korur.

Bizans imparatorlarr Hazar Hilkrimdarlarrnrn krzlarr ile ni-kahlanrrlar.

ll. Justinyen Hazar hakanrnrn krztyla evlenir; yeni gelinhristiyanh$r kabul edip, Teodora adrnt altr.

ll, Tiberi de hakan krzr ile evlenip 708 yrilnda Hazar mem-leketinden iKonstantinopol'e, Hazar ordusu ile birlikte gelir.V.Konstantin'in (741.775) karrsr da hakan krzl idi. Hristiyanadr irina idi. Onun oglu imparator lV. Kev tarihte "Hezer" adtile gohret kazanmrgtr.

lX, asrrda Bizans imparatorlan saray yanrnda Hazar mu-halz alayr tegkil ederler. Birgok Hazar askerleri savaglardadikkat gekerek, imparator ordusuna inzibati iglerde yrikseknitbelere gelmiglerdir. Mesela, KrnmI Vardanios Turkos, Ana-dolu'ya strateji uzmant olarak tayin edilmigti. Anlagrhyor kiimparatorlann karrlarr da Bizans da savaghizmetinde olanlarrnyiikseligi igin ellerinden geleni esirgemiyorlardr.

... Turklerde siilale nikahrnrn gok eski gelene$i vardrr. Qinimparatollug,unun derebeyi, Uysun hiik0mdarr impartorun kr zr -

nr almrgtr, (lll. asrr). O vakitler Ttirk hilkrlmdArlan nadir hal-lerde boyle g-erefe layrk gortilrirlerdi. 630 ythnda bUyiik haki-meyete can atan Srbi-han Hun imparatorunun ktzrnr ister,-imparator bunu reddedip der ki; Tyuk (Tiirk.O.S) evi gim{ikiigrktrr, xrmin hakan otacagr henriz halledilmemigtir. Boylebir vaziyette evlenmeyi d0giinmeye deger mi? Hele kendioymaltnr idare edebilsin ve birbirine hricum etmesin. (A. Bi-gurin) Bu cevaptan anladrgrmrza gore, imparator Srbi-han'rn

ytikselmesini da$rnrk komgularrnrn bir griglii el altlnda birleg-mesini istemiyor. Srbi Han onun krzr ile evlenseydi, imparatorister istemez ona yardrm etme$e mecbur olacaktr,

Bu devirde Orta Asya'da Trirk Hanlan giiql0 taraf olarakkabul edilirdi. Buna gore So$di hfikilmdarlarr T0rk gehzadektzlarr ile evleniyorlardr.

518 ythnda Hakan Hun $ah Orta Asya htikumdarlarrnr ken-dine tAbi krldr. Onlara diz goktiirdtikten sonra krzrnr bu bey-lerden en grigl0stine-Semerkant htikiimdarrna verir. Bu hadi-seden daha ewel ise Hakan Daton /575 yrlrndan 603 yrhnakadar htikrimdarlrk etmigtir) bu usulle So$di H0kUmdarr Tay.ce'yi "ehlilegtirir",

Diplomatik nikAhrn bu usultinde (grigliintin ktzt derebeyinehanrm verilir.) Madergahhk (matriarkal) ideolojisi, daha dogru-su onun kalrntrlarr, kendi aksini trulmugtur: Ailenin reisi kadtnidi. Evlatfarr da ana nesline m€nsup saythrdt. "O|ul-ananrnevladrdrr". Tiirk soz0 de bu gorugri (fikri) destekliyor. Tijrkhatunun o$lu hangi rilkeye, hangi halka rehberlik edece$iylebaglr olmayarak,ana nesline, annesinin mensup oldugu halkasadakati ile segilir, ana soyunun rnanfaatlerini korurdu. Bunagore stilale nikahlan uzak maksatlar hedefleyen siyasi birerakit idi.

Ttirk cemiyetinde kadtntn genig haklart vardt. O tayfantnve devletin idare olunmasrnda faal olarak igtirak ederdi.

Araplarla birlikte Orta Asyaya gelmig olan islAm siilAle ni-kahrnrn ahengini bozdu. Htiktimdartn kartsr, haremdeki cari-yelerden biridir. Onun higbir selahiyeti yoktur, Mi.islfiman hii-krimdarlarr kendi krzlarrnr kafirlere vermiyorlardt. Fakat bagkadinden olan kadrnlart kendi haremlerine dahil ederek, bunahig bir siyasi ehemmiyet ve mana vermiyorlardt. Kadtn galibinganimetidir. Maglup olantn verdigi haragttr.

Miisl0man Trirkler yeni ideolojiyi kabul ediyor, lAkin eskidenve bi,isbtit[in kagrnmtyorlardt. Bunlan birbirine daha uygun halegetiriyorlardt. Mi.isliiman hanlart zayrf d0gmanlartntn ktzlarlylaevlenerek .tizerlerinde siyasi tisttinl0k kuruyorlardt.

XlV, asrrda Trapezund (Bizans'tn k0ztik Asya'daki arazisikendisinin son buhrantnr gegiriyordu, Bir vakitler herkese mey-dan okuyan bir rnemleket can gekigiyordu. $irndiki Trapezundyalntz bir geyle gtizelligi b0tun garkda dillere destan olmug

nixan

136 137

krzlarr ile ovtinebilirdi. Trapezund kendi meghur grizellerini fid-ye vermekle farz olunan zorbalardan cantnt kurtarmaya ga-hgryor.

J'rapezund'un en tehlikeli komgusu, Akkoyunlular Devletininhtik0mdarr Ti.irkeli Bey 1351 yrhnda geng impartor lll. AlekseyKamni'nin bacrsr Mariya ile evlenir. 6biir baosrnr 1358 yrlrndaHelbin vilayetinin emiri Han Omer ahr. lll. Aleksey daha sonrabir krzrnr Han Omer'in oglu Stileyman Beyi, di$erini ERZU-RUM emiri Ersin'e, 0g0ncri krzr Yevdokina'yr Limni'ya EmiriTaceddin'e, dordiincfisiinii ise Tiirkel'in torunu Kara Yoluk'avarir, Bu fidyelerle omrrinii miimkrin oldu$unca uzatrnaya ga-Irgrr Trapezund.

Fakat islAmiyeti kabul etmemig T0rkler halen bugiine kadareski stilale nikahr gelene$ine ("guglunun kz zayta hantmverilir.') riayet ediyorlar.

1124 yilnda taht ve tacr elden giden (Grircistan'r Araplarve Selguklular iggal etrniglerdi.) Gtircil garr lV. David KrpgakHanr Artrk'rn krzrna diin0r gonderir. Rus yrllrklarrnda Artrk Han,Otrok, Ortak Grircti yrlhklarrnda ise Atraha diye anrlrr. $airMaykov adh ganh Krpgak Hanrndan bahseden yrlhk efs6nesinedayanarak kendinin meghur "yemgan" baladrnr yazmrgtrr. ArtrkHanrnrn krzrnrn asrl adr bizce malum degildir. G0rcti sAlnamesiise onu Gurandokta diye adlandrrrr. Qok muhtemel ki bu Fars-lrlarrn Trirk gehzade krzlarrna verdigi ananevi addrr. Turan--dahler-"Turanlt ktzt" yahut "Turan ktzt", Xll. astrda Glircistanve Ermenistanr kurtaran krz Kongak'rn oz bacrsr idi. $imdibunu anlatmak gok zordur. Krzrnrn saltanatr elden giden garahanrm vermeye Hant mecbur eden ne idi? Yazar K. Gamsa-hurdia romanrnda gunu iddia eder: G0ya Artrk Han, David'inaltrnrna tamah edip onun kolesi haline gelmig. Ancak, istihzagibi soylenen garhk iinvanrnda ve vatan hasretinden bagkaDavid'in bagka bir geyi olacalrna inanmryorum. Vatan iseayaklarr altrnda tekmeleniyordu, vatantn namusuna satagtltyor-du. Fatihler Kutaisi ve Tbilisi ahalisini bagtan baga m0slii-manlagtrrryorlardr. Boyun eimeyenler mahvediliyor, havuzlarHristiyan kanryla dolduruluyor ve iginde keyifle y0ziiltiyordu.

Mriskjman zoru Kafkastn Hristiyan medeniyetlerini ve buhalklarrn kendisini oliirnctil tehlike alttna almtgdt, Yok, Tamahkazanq gevki degildi. Artrk Hanr 45 binlik Krpgak Ordusu ile

Arap-Selguk birliginin 300 binlik ordusunun kargtsrna gtkartangey bu de$ildi, Bu savag 1125 ytltnda Tbilisi yolundaki Dibgoribozkrrrnda bag g6stArmigtir.

cO9EBELER vE RUs ToRK|NLER,TORKLAR

Hristiyan Ruslartn gogerlerle m0nasebeti sistemli bir strayonUyle Bizans varyantrnl hattrlattr:Eklemeli alAka (savag itti-faklarr, ayil ayn hiik{.imdarlar yantnda Tfirk alaylart; Rus 9e-hirlerinde Ttirk yrgrlmalart) farkt Rus Udel knezliklerine parqa-

lanmrg, Bizans tek pargadrr. Bunun igin Rus knezlikleri T0rkleribir nevi derebeyi geklinde.baglamrg idiler. Knez nikahlart dabunu isbat'eder. Udel knezleri Ttirk gehzade ktzlart ile evle'nirler ve gogebe Tiirk hrik0mdarlartntn yardtmlna yaslanarakRusyadaki arazilerini genigletirlerdi. Bu nikahlar uzun srjreliharbi ittifak iqin en itibaril felg idi. Kendi ktztnt kocaya vermignesil, tayfa kneze kendi akrabasr gibi baktyor. Onun arazisinehticum etmiyordu. Aksine laztm oldu$unda onun yardlmtnageliyordu. Rus "kilreken" de kendi strastnda "hQrmete hiir-metle" cevap vermele borglu idi. Torkinler, yeni kadtntn ak-

rabalarr Ttirklerde hususi imtiyaZlara ve huhuka sahip idiler.

Onlar kocanrn akrabalartndan yaktn saytltrdt. Bu anane yaktn

devirlere kadar yagamakta idi, Grodekov'un yazdrlrna gore

Kazaklar bir nesil halinde gog ederlerdi. Bagka nesil ve tay-falardan yalntz kadtntn akrabalartnt yani Torkinleri, bir de gi.in'

delikli galrgan fakirleri kendi koylerine btraktrlardt.Kadtntn akrabalartnt Turkler "Torkin" diye adlandtrtrlardt.

Bu soz Rusgantn gramatik tekam0lii neticesinde "Torki" geklini

almrgttr. Kendisi "IJz" adlandtran gogebe tayfayr yrllrklar boyle

adlandtrtyorlardt.itt Oefa 'Torki'adtna gegmig zamanlarln manzumesi" nde

rastltyoruz. 985 yrlr hadiselerinden bahsedilen boltimde ayntyrl Vladimir Svyatoslavig kendi amcast Dobrinya ile Volga

138 139

Bulgarlarrna baskrn diizenler. "A torki beregom privede nekonih" ("Torkler ise sahile at belinde geldiler') Lakin Rusknezleri ve Torklarrn ilk dela beraber igtirak ettikleri i9 hak-krnda hig bir gey denmiyor,

Sonra yrllrklar Torklartn Pegenek, daha sonra ise Ktpgakhamlelerinin kargrsrnr almakta Rus knezlerine yardtm ettikle-rinden bahseder.

Xll. asrr yrllgrnda bu hadiseye baglr olarak TUrk knezi"Kuntuvdt"' zikredilir. Svyatoslav Vsevolodig knez igor'un am-ca ollu yanhg bilgiye dayanarak Giindogdu'yu hapsediyor.Giindoldu yigit ve Rus'a sadtk adam oldugunA gore obiir Rus

knezleri onu mildalaa ederler. T0rk arkrabalar da yardtma gelir,

Grindogdu'ya eziyet ettikleri igin Kiyev knezligine hticum eder-ler. Giindogdu Rurik'in taraftna geger. Rurik, Rus gayt sahi-lindeki Dveren gehrini ona verir.

Gogebelerin Kiyev devleti arastnda esaslt mesken tuttuk'larrnr isbat eden hayli belge var, Toponimika (yer adlart) bun-dan haber verir: Torginova gehri, Torok koyii (Harkov vilaye'tinde), Torg, Torgin ormant, Topganka gayt, Torgitsa koyti, Torgegayr, torgitak tepesi (Kiyev vilayeti), Torgin gehri, Torgits koytiTorkov gehri (Podolya'da) vs.

Porosyedeki Torgesk gehri Udel Devri knezlerinin herbirgekigmeleri tarihinde diger Tiirk meskenlerinin rnerkezi roltin0oynar, Tiirkler yalntz onlartn adtnt koruyup saklamtg gehirlerdeyagamryor, Gtiney Rus gehirleri ve kasabalartntn kartgtk aha'lisinin esaslr bir ktsmtnt tegkil ediyorlardt.

oiloe nirnn $AH|TLIKLER|

Hayrete gayandtr ki, Xl-Xll, astrdan bahseden ytlltklardaRus knezleriyle Tork ktzlartntn nikahtndan soz edilmiyor' Tork-

lar artrk bir nevi "bizimkilegmigtrr." Ancak bu siik0tun bagkasebebi vardt: Knez ktzlart derebeylerine kocaya gidiyorlardt.

* Kutttttzrdt: Kiitlogin'urnt lttt,rtlutulttiur. Polorrr's llattt Kun4tg tsltttdt Giirtttgtk.

LAkin maalesef, yrlhklar tAbi olarak yagayan Tork liderlerininnikahrna ehemmiyet vermiyorlardt.

Xll. asrrrn knez saraylartnda Poloves gtizellerinin peydaolmasr ise hususi olarak kaydedilir. Pegeneklerin maglubiye-tinden sonra Gtiney Rus bozktrlartnda hakim olan Ktpgaktayfalartntn reisleri ile Ruslar hevesle anlagma yaptyorlardt.

Bu Xll. asrr tarihinde Ruslarla Krpgaklar arastndaki sfilalenikahlan hakktnda zengin malumat var.

Miibalagasrz demek rnumkOn ki, Kiyev Rusyastnda en n0'fuzlu knez nesillerinin hemen hemen gogu Krpgaklarla kanakrabasr idiler. "Sciz" iln kahramanlart Olgoviqlerin soy a!a-crna bir goz ataltm.

igor ve Vsevolodun damarlartnda Krpgak kant akar. Ytlltk'larda onlarrn kiminle evlendikleri gosterilmiyor. LAkin rnalurndur

ki, igor'un oglu Vladimir esirlikte iken, Kongak'tn ktztnt almtgtt.V,A. Parhomenkol "Yt\hklarda Poloves destantntn izleri" ad'

Ir makalesinde goyle yaayori "Hatta Vladimir Monomah gibiBus toprafitntn meghur cefakegi" de iki oglunu'1107 yrllndaYuri'yi 1117 yrlrnda ise Andrey'i Poloves ktzlartyla evlendirmig-ti. Burada rrki yahut medeni zrthktan soz bila agtlamaz. Go-

riinen Ruslann ve Poloveslerin 6li cemiyetlerini nasllsa genelyon ve menfaatler birbirine gekiyordu."

Bana gore bu genel menfaat Rus knezlerine daha gok

ihtiyag duyulan siyasi ittifaklardan ibaretti' Ktpgak reis ile ni'kah, barrg ve destek demekti.

Xl. - Xll. astrlarda Polovesler Kendi "dilnilrlerini" mtidafaaetmek maksadtyla bir miittefik gibi Kiyev Rusyast sistemine

dahil olan apt ayil knezliklere kargt savagtrlar,Ruslar ve onlartn m0ttefikleri Ttirkler bu devirlerde -halici

drigmanlara kargt vurugsaydtlar, belki de o vakit tarihgiler Klp'gailara daha yumugak yaklagrrlardr. LAkin bedbahthktah Rus'knezleri gqfu zaman birbiri ile vuruqur ve kendi dahili muha'rebeldetne Krpgax 'akrabalartnr da dahil ederlerdi.

"lgof Destanl't'devrini dolru anlarnak igin 9u nokta mutlaka

hesaba altnmaltdtr: Xl. - Xll. astrlarda Rus knezleri dini, yahutrrki degil yalntz feodal savaglar yaptyorlardt.

Knez, bir kaide olarak, kendi mUlktiniin (topragrnrn) vatan-

perveri idi. Yrllklann da bugtinkti akademistlerin de hususi bir

saygr besledikleri, Rus'un btiy0k ganlt kahramanr cef6kegi Vla'

140 141

dimir Monamah komgu Polotsk knezligini ele gegirmek iginRus tarihinde ilk defa, Polovesleri Rus topragrna yoneltmigti.Tek bagrna Monomah 19 defa Polovesleri Rus arazilerinegekmigti, Olgovigler ise 15 defa (baba ve torun da dahil olmakiizere) (63, 347)

... Yrlhklar biyogralik malumat bakrmlndan noksandrr. Rusknezlerine ait nikahlarrn hig de kayda ahnmadr$r gor0hjr. Kay-da gegilenlerin de bir krsmr sonraki devirlerde yrlhklarrn kop-yasr grkarrlrrken atrlmrgtrr.

Xl. asrrn nikahlarrna ait malumatlardan ise btisbtitrin mah-rumuz. Bizans tarihgilerinin verdiii malumatlarr (Bizansa kargrAnarlarla ittifak) ve Bulgarlarrn asirnilasyonu hadisesi istisnaedilirse hristiyanlrktan evvelki devirlerde Slavyanlarla onlarrngogebe komgulan arasrndaki miinasebetlerin nasll oldu$u venasrl geligtigini hig bilmiyoruz,

Boyle hallerde biz tarihi malumatlarrn bir kaynagt olan dilemr.iracaat etmeye mecburuz, Dil, gegmig devirlerin en objektif,en adaletli senedidir. Onda yrlhklara has garez yoktur. O,zamanla ilgili inanglardan uzaktrr, ideolojik saptrrmalara boyune$mez, Dil en grivenilir kaynaktrr,

Rus, Bulgar, t-/krayna ve Srrp-Hrrvat dillerinde yalnrz edebidilde kullanrlan "brak" (nikah, evlenmek) sozfi vardrr. Eski Rusdilinde "brak" ittifaktrr, (Brt je brak velik "Btrak ittifakn saQlamolsun') Bu sozrin "brat" (almak) fiilinden ttiredi$inden griphe-leniliyor. (Trautman). Boyle grkar ki, "brak" olmak demektir.Rus dilindeki en meghur etimolojik ltigatlarrn mriellifleri Pre-obrajenski ve Fasmer belli bir teredd0tle bu fikirde anlagrrlar.

Lakin bu etimoloji morfolojik ve semantik geligrnesinin orijinal'ligini izah etmez,

"Brak" sozrinrin umumi slqvyan terimine gevrilemedigini vegosterdi$imiz dillerde halk tarafrndan kabul edilmedigini hesa-ba alsak, goyle bir kanaate varrnak miimkrin olur. Bu sozrinnisbeten geg ve muhtemelen griney slavyan dillerinde (vrata,zlato, vran, vrag, vs. gibi gegitleri) ortaya grkmrgtrr. Dolu slav-yan dillerinde "brak" sozri kendisininin "borok" tam geklinialmasrna imkAn bulamamrgtrr. Bu soz halk arastnda genigolarak yayrlsaydr rnutlaka boyle bir deligiklik ortaya gtkardt,($oyle ki, Rus dilinde olan her bi "bozulmanrn" uygun bireski Rusga fonetik varyantr van Zlolo-zoloto, vrata-vroto, vran-

-voron, slaviy-solovey,.. vs) "Brak" eski slavyan dilinden tfiresede genig halk k0tleleri arastnda yaytlmamtqttr.

Ben Krpgak dilindeki "brak" -ittifak ("birlegtirmek" "bir" s,a'

yrsrndan trirer.) soziinii asrl gekil olarak diigtinmeyi teklif edi-yorum.

ifi natX arasrnda ittilak gogu hallerde knezin evlenmesi ile

kendi tasdikini bulduguna gore, soz yeni bir mfigahhas mana

almrgtrr. Terimin halk arastnda genig yaytlmarnasr da soyle'diklerimizi isbata yarayabilir. Yalntz knez nikaht "brak" adtnt

alrrdr. Q0nkii yalnrz bu nikahlar, birlik, siyasi, ittifak dtigtlnce-sini ifade ediyordu. (Mogol dilinde "iftifak", "bartg" anlaytglartaynr sozle- "evlen" terimi ile ifade edilir, "Evleh" - eski Tiirkdilindeki eblek-evlenmek sozunden tilremigtir.)

,, Bulgar-Avar kabileleriyle yakrnfuk antnda bu soz Gfiney Slav-yan dillerine, Bulgarcaya mahsus porak (birlegmek) geklinde

gegebilirdi. Aynr soz urnumi bir halk sozlina gevrilmigdir. Qiin-kii siyasi bir kavramt degil, bir i9 (zanaat) kavramtnt ifade

ederdi.Slavyan halklartntn dost Tiirk halklart ile stk alakastntn

neticesinde altntt soz orijinalinin fonotik hususiyetlerini koruyup

sakhyorlar. Hatta T0rk orneklerindeki (g degigikligi de Slavyan

varyantlartnda kendini gosterir. (T0rk dilinde 'K" sesi kendin-

den sonra gelen her hangi bir vokalin tesiriyle "9" ya gevrilir')

Slavyan dillerinde bu vokaller yalntz konsonantlartn tesiriyleyumu9ar.

Slavyanlar igin bu terim gokten duqme gibiydi' Onun esstn

da genig bir soz yuvasl meydana gelmigtir,

Mukayese ediniz: Pryaia (iplik), pryajka (toka), upryaj (ko'gulmug at), pryast (e$irrnek), pryasto (ig), napryagl (giig ver'mek), zapryag (eg kogtu) vs. Bu sozlerin hepsinde bu veya

diger derecede "birlegtirmek", "herhangi bir geyi baQlamak"

manasr ifade edilmigtir,Ben a / u degigiklilini metatez hadisesi ile izah ediyorum:

o''ifl:'#;::: eoerim: 1, soprusa-soprus (6n ekin vokali kokrjn

vurgulu vokalinden tesir altr: supruga, suprug); 2. podpruga

(at kolant, kayrg) 3. prujina (yay).

Slavyan kilise dilinde yalnrz gekil delil, muhteva da degigir.

Kitapgrlar halk lugatinde "rasprya9", yani "agil, aynldt" terimini

142

alarak ona siyasi bir ton verir ve yeni bir isim yaratrrlar:Rasprya-nifak (ayrrlrnak, boliinmek) "Ras', (raz) on ekinin ma-nasrnt belirleyemedikleri igin soz0 pargalayarak,,kusmek', ma-nasrnda. yeni soz almrglar: Prya. Halbuki aynr on ekin kendisipryag, prya koktine ters, olurnsuz bir rnuhteva getirir. Rusdilinde yeni tiireyen "raz edini" (ayrrdr) soziinri ,'raspryag',

soztintin benzetilmig kopyasr hesab etmek miimkiind0r; bura-da "edinil" sozi "prya" soziintin yerini tutar.

Slavyanlar muhtelif Trirk boylarr ile yakrn yagamrglardrr.Buna gora alrnma sozlerin gogu Tiirk , dilinin dialekt husu-siyetlerini kendinde tagrr. Muasrr Trirk giv_elerinde de ,)bir" miklarsaytstnrn muhtelif varyantlarr var: "pir"t($or) por (Hakas-Tuva),per, perre (guvag), bir (Azarbeycan, Kumuk, Tr.irkmen, Altay),bir (Nogay, Karakalpak, Krrglz, 6zbek, Kazak Uygur), bir (ia- _

tar,Bagkurt), biir (yakut).Orhun-Yenisey Abideleri dilinde . bir. Stavyen kok ditindeki,

"Pryag" soztintin esasrnda gok. muhtemelen "piragu" sozivardrr, burada zayrflamrg, "/" sesi slavyan telatfuzunda krsa-labilir, Yahut sadece kendinden evvelki vokalin durumuna tesireder.

B'ratr-edin t (sob rati, sobirati-birlegtirmek) Mukayese edi-niz: razbirat (bir birinden ayrrmak) soztinde gok muhtemelen"b'r" gekli gonilriyor. "Bir" soz kokU slavyan edebiyatrnda son-ralarr ortaya grkmrgtrr.

Yalnrz Quvag dilinde kalan "per" gekli (Bu geklin tesiriyleTatar ve bagkurt "bir" i, "ber" e gevrilmigtir.) Slavyanlarrn"peru", "pergiy" (birinci) slavyan stra sayrlarr nda, "pered" "p-red" "prejde" zamirlerinde, "pre-pere-pri", on eklerinde varolmugtur.

(Hint Avrupa dillerinde uodin" - bir ve "petvty" birinci mikdarve srra sayrlarrnrn nobetgi yedek gekiller almasr gokdan beridilcilerin"dikkatini gekmigtir, Bu ozellik dikkate ahnmrg, fakatbir ttirhj izah edilememigtir, Qiinkti izah edilemiyor ve Hint.Av-rupa dilleri tarihindeki bir srra karanLk sahifelerin aydlnlatrl-masrnda Tiirk givelerinin rehberlili dikkate alrnasrya kadar daagrklanmayacaktrr.)

T[irk givelerinde sayrnrn iig tiirri vardlr: Mikdar, srra, belir-sizlik. Mesela Kazakgada bir-"bir" biringi, "birinci" bereti birisi(Rus transkripsiyonunda-brev),

14

Bug0n Slavyan dillerinde sayrnrn yanrz iki t0rri var: Mikdarsayrlart ve srra saytlart, OnJarr "perv" ve "pergiy" saylartntalrnak igin hangi modele dayanabilirdi? Bence sadece Bulga.rizme- "per'v" (birisi) ve per'ng (birinci).

Ahnmanrn yoiiniinti belirlerken, ben morfolojik esaslara da-yanryorum. Muhtelif dillerden ahnmrg benzer kelimelerin tahliliantnda soz en eski varyantr ile alrnmahdtr.

Mesela Slavyanlartn "pergi" stra saytst slavyan dili vast-

lalarryla yorumlanamaz. T$rk dilindeki "per'ngi" kolayltkla"per" sez kok0ne ve "ngi" yaprm ekine (ki bu ek Prat0rk'de -ntgeklinden gelir) ayrrlrr. Sedalr (sonor) "n" konsonantrnrn diig-mesi fonetik kanunla agrklanabilir. Boylece slavyan kelime ilemukayesede Tiirk soz0nrin eski oldu$u fikrine vanyorum.

T0rk ve Hint-Avrupa sayrlarrnrn alakasr genig ve gok dalhbir mevzudur. Bu mesele mutlaka ozel lenguistik (paleografik)incelemelerin konusu olmaladrr, Bu da kendi konusunda ta-rihgiler igin hiq beklenmeyen neticeler verebilir.

Benim gorevim daha dar bir sahayt igine alryor: "Birleg-mek" kavramr ile ilgili Turk sozlerinin Slavyan dillerinde geg-mesinin mrimkrin oldu$u esasrna dayanryor.

"1001 Soz" de birlik, alaka, gogaltma manalarrnr brinye-sinde tagryan britiin Trirkizmler Tek tek semantik yuvalardatoplanmrgtrr. "Brak" sozu de bu gruba dahildir,

Nikahlar Udel knezlerini gegici de olsa g0glendirir ve Rus-'un birlegmesi igini stiratlendirirdi.

Briyrik Bozkrr ile heniiz Xll. asrtn evveline kadar verimliolan genig ittifaklarr, sonraki yrizyrlda kendi tarihi faydasrzlrgrntortaya irkarmrgtrr. Rus gtinden gtine griqlenerek kendi mtitte-fiklerine birbirinden usttin darbeler indirir. Zaman geglikge, ak-rabalrk mrinasebetleri karrgtk bir hal almtgtt. Bozktrla nikahkendi esas manasrnr yavag yavag yitiriyordu. Qrinkii buttinknezlerin Briyiik Bozkrrda nrifuzlu akrabast, dtintirti vardt.

Tugrahan krzlarrnrn hepsini Rus knezlerine gelin verrnigti,Nikah mukavelesine gore, o kendi drintlrlerine her ttjrl0 yar-drmr gostermeliydi. Onlartn ise arzusu ne pahastna olursaolsun kendi topraklartnt genigletmek idi. Hatta bacanakllk daonlarr barrgtrramadt. Yine de birbirleriyle dtlgmanltk ediyorlardt.Kayrnpederleri Tulrahan zor durumda kalmrgtr, Bir taraftn men-

faatini korumak, obtirrine dtigman kesilmekti.

Bizans impatorlulunu gok kuvvetli Pegenek ordularrndan ko-ruyan kudretli Tugruhan sonralarr kiig0k bir vurugmada Svya-topolk'un askerleri tarafrndan okla vurulup oldtiriildU,

Bu oliimtin sembolik manast vardr: Xll. asrr Rusyasrnrngartlarrnda Briyrik Bozkrr ile srilale nikahr fikrinin iflasrnr gos.terir. Buyrik Bozkrra gelin ardrnda yollanan knezlerin beylerinsayrsr git gide azalrr.

Ve yavag yavag "brak" soztintin eski manast, "stk! sa|tamsiyasi alakalar yaratmak maksadiyle knezin han ktzr ile ev-lenmesi" b0sbiitiin unutulur.

Artrk herhangi bir diig0n(dogrudur, halen de yriksek birztimrenin boyarlarrn dtigijnr.l) "brak" diye adlandrrrlrr.

Ve nihayet gimdiki sadelegtirilmig mAnAsrnr altr: "Evlenmek,aile kurmak". igor'un Kongak'rn krzr ile evlenmesi Hristiyan-hktan evvelki devirlerden baglayrp gelen Ruslarla gogebe Trirk.ler arasrndaki srilale ittifaklarr zincirinde sonuncu halkalardanbiridir. Bozkrrlr gelinlerin esaret devri son bulmug olur.

Xlll. Asra Kadar Bozkrrhlann Bilinen Adlan

BERENDEYLER

Torkinlerden ornek alan diger Tiirk gruplarr da Rus knezleriyantnda hizmete giriyorlardr. (Hatta knezlerle akraba olmayan-lar bile.) E'kseriya, bunlar Pegenekler ve sonralarr ise Polo-veslerin srkrgtrrdr$r k0g0k gogebe tayfalar idi ki, btiytik boz-krrda srjren rekabete dayanmayarak griglti kuzey korngusu ileittifaka giriyorlardr. Muhtemelen Pegenekler ve Polovesler o-ztinden kavminden ayrrlmrg, Rusyaya satrlmrg, bu gogleri,"berinde" diye adlandrrmrglardrr, yani satrlmrg, kendini vermig.Berendeyler di$er parah askerlerden kendi bozkrr tayfalarrnaolan gaddar mr.inasebetleriyle farkedilirlerdi.

1155 yrhnda Yuri Dulgoruki'nin hizrnetinde olan Berendeylerhayli Poloves esir aldrlar kurtulanlar ise, yardrm peginde boz-

krra kagtrlar. Kiyev'e yaklaFrp Yuri'den rica ettiler ki, kendiaskerlerine emir versin, onlar da aldtklart esirleri btrakstnlar.LAkin Dolgoriki onlara yardtm edemedi. Qtinki,i Berendeyleremre itaat etmekten boyuna kagryorlardr. "Biz senin oQlunlabirlike Rus toprail ugrunda 6liiriiz, senin qerelin igin baqmzrveririz." Bununla da bir mfittefik olarak savag ganimetindenpay almak ve algaltrlmrg biri olarak dtigrnandan intikam almakhakkrnr korumug oldular.

Ekseri Torkinler gibi Berendeyler de Rusya'da topluluk ha-linde daimi yagryorlardr. Onlar kendi hizmetlerinin mukabilindeVaryaklar gibi para degil, daimi yagayrg yeri-gehir taleb edi-yorlardt.

1159 yrlrnda Berendey liderleri. Dudar Satmazovig, Karakoz,Miyazovrg ve Koraz Koleg knyaz izyaslarr terk edip Mstislav'rn',tarafrna gegmek kararrna vardrlar. Onlar Mstislava goyle birhaber gonderdiler, "Atan sevdiQi gibi sen de bizi sevsen voherbirimize gZzel bir gehir versen biz lzyaslav't atanz".

Mstislav bu teklife razt oldu, onlara gehirler verdi.Berendeylerin yagadrklart Rus gehirlerinin bir gofu kendi

gegmig sakinleriyle tantntr. Mesela istomtr vilayetinde Bordigevgehri var, (XVlll, astra kadar Brendigev diye adlanrrdr.)

KOVUYLAR

Kovuy tayfasr Rusya'ya anormal yollarla gelmiglerdi. Xl,asrr ytllrk rivayetlerine gore, Kosak halktntn lideri, RededyaHan (Er-Dede) Mstislav Hrabnya teklif ediyor ki, orduyu ktr'drrmayrp, tek tek vurugsunlar ve gart da 9u olsun: "basdtn

neyin varsa senindir, basildn - neyin varsa benimdir." Arduda rilke ehli de galibin hakimiyetine geger.

Tann Mstislava yardtm ediyor ve o, Rededya'yt "do$ruyor".Ve Kosoglan ontine katrp, Qernigov'a getirir. Onlartn halefleriYaroslav Qeringovskiye muhabbet ve sadakatle hizrnet ediyor-lar, igor sefere giderken, Jaroslav oz Ttjrk askerinin yarlslnlonunla btraklr ve Kayala gayr sahilindeki dovUgte Kosaklartn

16 147

hepsi son neferine kadar kahramancastna helak olur. ArtrkXll. asrrda onlar.tarih meydanlnda Kovuy adr altrnda yagarlar.

T0rklerin kendi kendilerine verdigi adlar muhtelif devirlerde,muhtelif mAnA sistemleri 0zerine kuruludur. yrlltklarda ve'Vladimir Monomahtn ojutlerinde" bir srra poloves liderlerininadlarr verilir, Dikkatle baklnca goriiliir ki bunlar nesil adlandrr:Arslan-oba, Kitan-oba, Altun-oba, Eya-oba vs, ipatev saln6me-sinde 1185 yrhnda lgor'a kargr vurugmug poloves nesillerizikredilir: "i toksobigi, i etebigi, i tertobigi, i kolobigi."

Bu adlarrn eski varyantrnr g6yle kuruyorum: Toksoba (Do-kuz oba), Et oba (yedi oba), Tertoba (dort oba), kol oba (begoba).

Kavim adlarrnda kelime (leksika) ekseri hallerde kendi eskigeklini aksettirmig olur. Boylece "tert" gekli b0ttin lehqelerdede$igerek "tort" (dorl, dord, diirt, trirt) geklini almrgtrr. Kolyalnz "kol" manasrnda kalmrgtrr. Sayr olarak artrkkullanrlmryor, Hind.Avrupa "pes" i (be9-bes) tarafrndan srkrg.trrrlmrgtrr.

... Orhun-Yenisey Abidelerinde 1vnr. asrr) ve O$uz eposun.da "On ok", "Toksoba" kavim adr XlX. asrrda Orta Asya'daKrpgak nesillerinden birinin adr olarak kullantlryordu.

. Orhun-Yenisey Abidelerinde (Vlll. asrr) ve Oguz eposun-da "On ok", "dg ok", "beg ok" kavim adlarr genig yayrlmrgtr.

"Ok" sozi Trirk lehgelerinin ekserisinde "ok" manasrdrr.Altay dillerinde "6k" (ev, nesil) dir. Tesadrifen, kavim adla.

rrnda kullantlarak "ok", ev, nesil manastnt almrgtrr.Yrllrklarda antlan "kosok" (harfi manada, "birlegmig nesit-

/er') terimini de aynr mana ailesine dahil ediyorurn.Bu, artrk, tayfa ittifakrnrn adrdrr. Anlagrlan, Erdede, Kosok

nesillerinden birine liderlik ediyormug.

Qernigova goqrinden sonra bu nesil kendini "kobuy" ("gokev') diye adlandrrmrgi:'r. "Kobuy" - Kosok'rn zayft bir tercijmebenzetmesidir'. Kobuylarrn terkibine dahil olan i'evler" (aileler)sayrlrr: "Mogutt, tatrant, gelbin, alberi, topgaki, revugi."

Btt Sekil ktpin tlltn llttr Kt:trkistttr'rlrt bttgritt dc kullrrlrltttitktitdn Jet nr"ytdi trrsil"; I,tstry "ltt," eu", kol'r:t/ (trtrtfuletntlan "k()b1!/" itlt-\1tk a11t- neylitttt'gc/rrrigtir.) Ilt;kttrrlislrttr'dt "dryrtrlrul" "liirt n" n*li pnrdrr pc s(ttLrnlrrrt Sel,iridt lt Lrlttutftur.

148 149

S. Malov bunlart Kavay liderlerinin adlart olarak kabul e'diyordu. Onun bazt etimolojik yorumlart ile anlagmak m0mktin.

" Rev uga" -" E rbug a", " Ol ber"(Alper) paralelleri inand trtctdt r. Q0 n-

kri bu adlara Tiirk ve doJqlrrsryla Kazak 1d bilgisinde de te'sadiif edilir. Er-dada (Rededya) ve Qelebir ($el bir) gibi.

KARA KLOBUKLAR(gERNiE KLoBUK|)

Knez hizmetinde olan Tiirklerin yaygln adlartndan biri de

budur: "Qernie klobukf'. (Tarihgiler oyle hesap ediyorlar ki,

I'gernie klobu4i" gimdi de iyice bilinen bir ad olan "Karakalpak"

T0rk kavim adtntn harfi harfine terciimesidir.) Kovuylar Qer'nigov knezlerinin yardtmclsl, giic0 ise, Kara Kalpaklar Kiyev

hiikumdarlartnln vurucu g[icri idi. Kara Kalpaklar Xll' astr

Kiyevinde biiyiik nufuza sahip idiler, Rus ahalisi ile birlikta

segime igtirak ederek knez segiyorlardt, Knez seqimlerinde

onlarrn reyinin onemi biitiin yrlhklarda hususi gekilde kayde'

dilir,

Yuri Dulgariki'nin oglu 1149 yrlrnda babastna 9u sozlerle

muracaat ediyor: "Ben Kiyev'de igittim ki, btitiln Rus topraklan

ve Kara Klobuklar seni istiYor."

Kiyev Knezi izyaslav'tn oliimtlne btitiin Rusya ve Kara

Klobuklar Yas tutmugtur.

Restislov Mstislavig Pladimir Monomah'tn oglu) knez tah-

trna gegmek igin Kiyev'e tegrif buyurdu$unda onun geligine

hepsi sevindi, b0tun Ruslar ve Karakalpaklar da sevindi'

Rostislav'tn oltirntinden sonra Kiyev ehli ve Kara Klobuk'

lar Mstislavr davet ediyorlar. o devir igin karakteristik olan

"bilthn Rus topraklart da, Kara'Klobuklar de" ifadesi Kara'

kalpak tayfasrnrn Kiyev'in siyasi hayatrndaki aktif roltinu

gosterir,

nnisilyaru oLMAvANLARl"NEHRisri,';

Menfi mAnA tagryan adrn, yalancr kavim adrntn tanrmasr'gereline psikolojik bakrmdan hak;kazandrrmak m0mkiln olur.Etnik ve rrki yonden farklr olan drinyalar birbirleri igin uygunadlar bulup tiniversal tarifler verirler. Bu tarifler, bir kaide ola-rak genig bir karakterde ortaya grkarlar.

l. Hrrstiyanhktan onceki Rusya'da genellegtirilmig gogebeadlarr fonksiyonunu, "yazgi" "yaztgniki', (yani,,bozktrltlar') es-ki T0rk dilindeki "yaz!k" ("bozkr, d1zluk,'sozi.inden yaprlmrgtlr)gibi sozler tagtyordu.

Kilise, bu uydurulmug, yalancr kavim adrna yeni bir manavermigtir: Nehristiane, nehristi (Hrrstiyan olrnayanlar). Bununlailgili olarak soz kendi gahsiyetini kaybeder, yalruz bozkrrhlandedil, Litvalllarr, Hrrstiyanh$r kabul etrnemig Ruslarr da bugekilde adlandrnrlar. Gogebeler igin o zaman yeni bir ad bul-mak gere$i do$ar.

2. Yunan dilinden "nemas" sozrj benimsenir. Halk etimolo-jisi merhalesinden gegip "nemes", "nemel,, e gevrilir. (Soziinkoki "nem" le uyugur. Yani dil bilmez, konugmaz.) Slavlar busozti dillerini anlamadrklan Batthlar igin kullanrrlar.

3. "Pogan" manast belli bir sozdilr. Fakat kilise mensuplarrzamanla ona da yeni bir mana verirler: Hristiyan olmayanlar(eski Slav dilinde: poganty "putperest, vahgi, barbar; Butgarcapoganets "pLttperest" eski Polonya dilinde pogan: Litva dilindepoganas, Latince paganas.) Bugiin Latinceden ahnma oldugutahmin ediliyor: poganus "koy[i" Yeni Yunanca pagonos ,,cahil,

s6z anlamaz" (Fasmer ve bagkalarr).Slavyanlarrn bu mAnAlardan faydalanmalan zordu. Ne Slav-

lartn hepsi gehirliydi, ne koyliilerin hepsi gayr-r hristiyan, malumoldugu gibi, eskiden gehirlilerle koyl0ler arasrnda bu kadarkeskin fark, zrthk yoktu.

150 151

Bence bu Slav sozti igin kaynak T0rk sozii "pagan" (goban)olabilirdi (pagan, pahgan, bakkan, bakgan, bahan) Pak-(bak-,bah-) liilinin stlattndan tilremigtir.

Hristiyanlrktan evvelki devirlerde "pogan" muhtemelenSlavyan dillerinde qokga kullantlan stradan ekincilik terimiydi.Herhalde "pak" koki onlara malum idi. "Pasi" "hayvan gtlt-mek", "pagi" "topra|t sIrmek" fiilleri ondan t0remigtir. "Topragt

silrmek" manasrnr bildiren terim ise, b0t0n Slavyan dillerindeaynr idi: -"ori-"(Oral). (Mukayese et: Qek dilinde (pahatb't')hayvan gr-itrnek, 2-) i9 gormek. Yalnrz Rus dilinde "Orat" lerimi"pahat" (s0rrnek) fiili ile degigtirilmigtir.

4. Bozkrlartn genel bir adt da boggey; koggiy'dir. Btlina'larda- koggey- koggsengge,

igor Destanrnda bu terime rastlantr: "Perasel igor iz seldazlata v sedlo koggievo" (igor kendi ktzrl eyerinden Koggey'ineyerine oturdu.")

Fasmer'in "Etimoloji Lugah"'nda okuyoruz: "koggey, koggni"yeni yetme, oglan, esir, kole: TUrk sozu-"koggi'den (k6k altn'madtr. Soz kokd-"kog" (menzil) Melioranski ve Berkner'e isti-nad ediyor.

Sozrin manasr dUzgrin bigimde belirlenmemiqlir. "Prototip'lerin" manast da. Melioronski, onun ardtndan da Fasmer Kog'gey'in manasrnt destandan altnmtg tek bir numuneye dayana-rak yorumlanmtgttr. igor maglup olduktan sonra esir dtiger,mecazi mAn6da kole eyerine oturur.

Pekiyi oyle ise, ni'gin destanrn m0ellifi, galip Konqak Hant

da koggey diye adlandtrtltr? Knez Svyatoslav Kiyevski, Yaros-lav Politski'ye donerek Rus topra$rna, cevap olsun diye birsefer tegkil etmig Kongak'tan intikam almaya davet eder. Vur

Kongak't, kafir koggeyi. Kongak ise ne esir idi, ne de kole,Melioronski (1902) bu soztin Ktrgtzcadaki "koqgi" den altndt'grnr farz etmigtir. Bence yanhg bir fikirdir. Asltnda "koggi Me'lioronski'nin dilgi)ndii|t) gibi "kole" degil, "ortak", "haberci"

demektir ve "koq", (kogmak, e9 yapmak) soztinden ttiremigtir.A,Popov'un ihtimali de yanllgtrr: Koggi'giftqi, bana oyle ge-

liyor ki, "koggey" in Kazakgadaki "kog", "gog", "koggi" (goqen,

gogebe) sozleriyle mukayese etrnek daha do$ru olurdu.

Sozhi halk edebiyatrndaki uzun sessiz mitolojik kahraman

Rus hikAyelerindeki kotu kuvvet, olmez Koggey'in adtnda ko'

runmugtur. Olmez Koggey Rus mitolojisinde Ttjrk esareti dev-rinde gogerlerin ardr..arkasr kesilmeyen kargr konufmaz te"a-v0zlerinin igaretidir. 6lmez Koggey, olmez Kole, yanut olmezgiftgi de$il, cilmez Gogebedir.

lgor gogebenin eyerine oturmugtu. Kongak-kafir gogebedir.. "Kogevnik" (dialekt gekli-,Ko9gevnik,) ierim, rizdnj, .,*o9("969')" kokti agrkga sezilir.

,_ _??y1""" Kazakgactaki.Igq9i eski Rus yazrtr dilinde koggiy,koggey ve soztti ditde ,'Olmez

Koggey,, geklini atmrgtrr. i6J_rend - Be ren d ey, kazn agi.-.kaznagay, zodgi - zodgiy vs. ol j u $ u'g ibi"y", "ey" refleksi gorijltir.)

. ... Tilrkizmler higbir dilde Rus dilinde oldu!u kadar netkalmaz. Ben "1001 Sdz,, r.izerinde gahgrrken deialarca bunungahidi olmugturn, Trirk Diline en yaitn olan, (akraba olmayandiller arasrnda) Mogor diri de Ttirkizmreri tanrnmaz gekre soi<ar.Rus dilinde ise Trirk sozr.iniin en ince diyalekt iarkrarr bireoldugu gibi kahr.

Bazen T0rk dilinin kendinde bile degigikli$e u$rayabilensozlerin Rus dilinde aynen karmasrnrn

""o"ot"rini iyixastu"

izah etmede zorranryorum, Ancak gurasr agrktrr ki, miiti etimo-loji higatlarrnrn tertibi ire meggur oran Tijrkorog dircirer higolmazsa aynr devir igin Slavyan dilleriyle ilgilenmelidirler.

POLOVES

Bu soztin ilim 6leminde tasdik edilmig bir yorumu var:Rusgadan meydana gelmigtir: polovry (Oolovl:'6r,1r-san sarar_mrg," Yani, artrk etnik degil, lrki tariftir.

Boyle denilebilir ki, "poroves" adr onrarrn derisinin renginebaglrdrr. slavyanlar Krpgakrarra (poroves) aynr rrktan oran on-larca Ttirk-Mo$ol halkryla yakrn iligkide olmuglardrr. yalnrz ni-gin Xl. asrr yrlhklarr Krpgaktarrn deri rengini kavim adrndaaksettirmiglerdir? "Poloves" in eg anlamlrst olan ,kuman', eli-molojisini de "san" manastna ba$lamak gayreti kendi sunili$iile hayret do$urur,)

Hem de "polavty" hig de daima sarr rengi bildirmiyor 'Mavi'manasrnda da kullanrftr. (Sarp-Hlrvat ve Slovak dilleri).

Soziin kayna!rnr onun tarihi biitiinl0gti drgrnda ve X-Xll.asrr bozkrrhlarrnrn genel adlarrnrn da (Tork, Berendey, Pege-nek, Kuman, Koggey vb.) dahil oldu$u semantik aileden kopukolarak agr$a grkarmak gayretini etimologlarrn metodolojik biryanltgr hesap ediyorum. Tipolojik baktmdan "Poloves" de buadlar ailesine aittir. "Yazgi poganie" sozlerinden farkh olarakbu terimin menfi dini manasr olmamasr da yalnrz onun nis-beten geg t0redi$ine delalet ediyor. "YazQt ve Pogant'lar Hrrs-tiyanlrgrn Rusya'da yeniden istikrar buldugu devirde, "nehrist"e gevrilmiglerdi, O zamanlar kilise hristiyanhgr yeni kabul e-denleri var gticiiyle golden tecrit ediyor, Putperest Slavyanmuhitinde genig olarak yaytlmtg terimlere yeni ideoloji'ye uy-gun menfi mana vermekle astrlrk ba$larr ktrmaya gattgryordu.Dogu Slav toplulu$unun sosyal yaprsr: "hayvancrekinci" ya-vag yavag "gayri hristiyan-hristiyan" muhalaletine gevriliyorduve huzursuz gekigmade fikir rekabeti gittikge daha tesirli birkarakter ahyordu: Vahgi-rnedeni, yabanct-yerli, dfigman-dost vs.

Hakimiyet ve yazt kilisenin elinde idi, "Poganty" "yaztgnik""koggey" sozleri daimi menfi metinde kullanrldr$rndan haztrdabize malum olan tahkir edici manalart almtgttr.

Kilise giftgili$i ozendiriyor, Eski Ruslar igin yeni olan bui,iretim usul0nii genig olarak yayryorlardr ki, ahaliyi topragabaglasrnlar; giinkii gogebelik ve hristiyanltk bir araya stgmayananlayrglardrr. Halk gog ediyorsa, rnabedi nereye diksin ve ki-min igin diksin? (Xlll. asrrn yrlltklartnda Plosikinya adlt birgahsrn liderligi ile gogeri hayatt siiren rutlardan, "Brodmikler-den" soz edilir. Qok muhtemelen bunlar hristiyanhfrn tazyikialtrnda bozkrrlara gekilmig Rus hayvanctlartn torunlart imig.XV. asrrda "Brodnikler" Kazak adtnt almaya bagladtlar.)

Muhtelif dil belgeleri de kilisenin Rus gogebeligi ile olangekigmesine gahit olabilir, "Krestyanrn" soztinde hristiyan vegiftgi anlayrglarr kendi hksini bulmugtur. Q0nk0 yalntz giftgi

hristiyan olabilirdi. Hig bir Avrupa dilinde bu anlaytglar birkelirnede birlegrnemigtir.

Ancak, 14. asrtn sonlartnda "Krestyanin" soz[i kendi gag'dag manasrnt almakla Rusya'da giftqilik usulUnrin galibiyetinidogrulamrg olur. O zamana kadar Hristiyan ve "giftgi" ayrt ayrt

152153

sozlerle ifade edilirdi. ,,Krestya,, ,,Krestyanin,, ve ,,oratay,, ge-kigme halen devam ediyordu.

Fakat hayvancllarrn durumu gittikge zayfihyordu. Hayvan.ctltk..terimleri yeniden..mAnAtanorirtrp ialt "tincilik terimlerinegevrilir..Diyalekt gekli ',pahat,,(hayvan gritmet; V""i ,,,.,ira

"i,r,(ekin ekmek). Fakar gimdi da uit,,iau",,p"i;,f6JJui,jl't"*",1lf .n3ei" (ek-) sozteri yan yana Uuiurtar; grinkii tek koktindiyatekt varyanflannOan laaltarr"Juni'i"Voana gelmigtir.

Yerlegik Ruslan,, gogebe Ruslarlala kargr t<argrya koyan kilisebirinciter isin yeni lll;q ,y!;l;;: ""

t'iane,,qpotyantar). yunansozi "polis" den ahnmrgtrr.ieotis "g'inii kasaba,, Bugrinkii bazrgehir adlarr da Slav-yunun't<"rmuli i"ti""rinO" meydana gel-migtir: Sevastapol, Simferepol,'gi.tofof, Tipaspol, Kargopel,Yanapol vs.)

Polyanlar topruruga.degir, ztimreye ait bii kavim adrdrr. EskiRus tarihgilerinin sonraki nesilleri Ornu "nf"ru

a,n.n i6i ;;OrJri-yanlar" (Dogu sravrarrnrn btiyrik babararinrn umumiregtirilmig a-drdrr, yani "drevnie",-.eski adaml"ul fuuim adr gibi polyanla'nda "drevo" (agaq) soztinden glktr$rni iAJia eOiyorfardr, (Bug0nkriaragtrrmacrlar da bu yoruma katrlrrlar.) Boyllce k"ui;-;;;;,:ntn "standart lahiyasr', nl hazrrladrktan sonra kitapgrlar gokkolayca "dregovigler.', i .,dregovu;, Jui'toutaklrk) a'rlar. yaniher halde poryanrar bozkrrrarin (porvu), drevryanlar ormanlarrnsakiniyse, o zaman pripyat ve bogu'Ovina gaylarr arasrndakibataklk yerlerde yagayantarr Or"g;uyun u"yl 6rgti;;;;;-lojik sisteme aayanaiai Drogovig larjnoirrnut dogru otur., Polyanlar yilhk ya.zarlarrnrn ievimli toptulu$ud-ur; ontlr,

",fsrk Drevyanlarla- putperesilik girkefine Uatmrg bu cahillerle _kargr kargrya koyarlar. Suni bjr kitap ,VJrrr^, r olan ,polyan_/ar" (yerregik ahari, gehirrirer) g"n"r-fir- terim orarak kaburedilmemigtir, Benim fikrime gSrJ Orn" sebep bu soztin kokriile halkrn kullandrdr .pot, (dizlit, Ooj yerl sozti gekil benzer-li$idir,.Lakin kiriseie hizmet edenrerin'sirnr oir get<itae yarattrgr"p.ol!:"..gehir)-"pot', (bozkrr) muhateferi

""fiO"n beri eski Russozuntin tarihine kendi tesiiini go"t"iJi, iirr xr. asrrda ,,pore,,

(driz*lk) terimi triredi. Eski 'nuir", katsa da

'"kti t;;",i;;;-rtlmrgtrr, Bu terim krsa bir zarnanda Rus dilinde n .sXi ,;pii,,

soztinti srkrgtrrrp grkardr. (Bu sciz Oiatekie kalmrgtrr). poloves

soztjntin etirnolojisinde bu tarihi gartlar (soztin kainatr) mutlakadikkate ahnmalrdrr.

Bundan birkag yrl 6nce "Gizli S6zler" adh rnakalemde b[r-ytik bir ihliyatla "poloves" kavirn adrnrn "pole" (diizliik, bozkrr)soztinden turedigini farz etmigtim. $irndi bu ihtimali biraz dahanetlegtirip bagka biq gciz kokti teklif etmek istiyorurn: 'pol";mensubiyet eki -ov, gahts eki gibi.

"Poleves" soz0 de gekilce "stepovets" sozii gibi aynr mor-folojik sisterne dayanarak kurulmug ve "bozktr adamt" yanibozkrrda yagayan adam manasrnr tagrmtgtrr.

Boylelikle, "poloves" sizii:'yazgntk" tn eski manasrnrn (-"yazr k"-bozkL rh) kargrlr$rnda tercrime usulii ile tiiretilmigtir. Ter-c[jme lAzrm olmugtur; g0nkti "yavgnk" sozti yeni ve dahagenig bir mana kazandrktan sonra kavim adr olmaktan artrkuzaklagmrgtrr,

Boylelikle, bence X-Xll. asrrlarCa giiney Rus gollerinde ya-gayan Ttirk boylannrn umumi adtarr iki mana (semantik) grubutegkil ediyor.

l- Akrabahk terimlerinden t0remig kavim adlarr:1) TORKI - "kadtnrn akrabalan" (Torkin)2) PEQENEGi - "bacanak" (paganak).ll- "Yagayry" ve colrafi terimlerden t0remig kavim adlan:1) KO$$EY- "gogebe" (koggi)2) PAGAN - "goban" (pagan)3) YAZIQNIK - "bozkrh" (yaztk-niki)4) TOLKOViQ - yukarrdaki soztin bagansrz bir tercumesi,Yalnrz "lgor Ordusu Hakknda Scjz" de rastgelmek miim-

ktindi.ir.5) POLOVES - "bozkrh" - "yazgnik" in terctimesi,"BEnENDEY" (sattlmtg yahut tAbi) gruplann higbirine dahil

edilmemigtir. Qiinkti bu arttk Krpgaklarrn Rus knezleri yantndahizmet eden gogebelere verdigi addtr. (berindi).

"QERNIE KLOBIJK|" (Kara Klobuklar) Karakalpak Tlirkkavim adrntn tercfimesidir.

KOVUN (Kovuylar) - Kazak dilindeki nesil terimi - "kobuy"un Rus varyantrdtr.

Bu kavim adlart Hristiyan Rusya ile en aztndan figytiz ytl

boyunca Guney Rusya bozktrlartnda yagaytp birbiriyle nobetlegengogebe Turk boylarr arastndaki baglarrn karrgrklrgrnr gosterir,

154155

KIPQAK

... Birgok kavim adl aynt zamanda bir ttir boy damgasrnrnadrnr tagryor. Kazak kavim adlannJ"- bu daha i".rll"."931?"r Kazak boy

.ve. nesiilerinin btiyitk krsmr kendi aOi-if.birtikte damgasrnr da koruyup sattayaLitmigtir, AJeta J;d"addan eskidir. Damga.igareii gegitfi Olvirrerde gegifli ;"[il;;yorumlanmrgtrr; bu da kavim adlirrnda kendi te;ir;ni bi,iil;i;;Meseta "lyuk" boyunun damgasr aaiieJir. Bu geometr,k rdi;;Kazakgada ,,Oytk" j."..nir: yaii, damganrn aOi,onral"n-boy

adrna gevrilmigti. .,Tilik,,,.boyunun aairgasr normal bir gizgidir.Kazakqada gizgiye,,titik', denjr.

Nayzalr boyunun damgasr,'nize,, (mtzrak) drr.B,Vostrova ve M. Mukanov'un ,,K)zaklain

Soy_Tayfa Ter_kibi Ve G6g yerteri,,(Alma Ata, 196g) kitabrnda kavim adta.rrnrn ekseri haterde nesir damga'ni"n terctimesine "iip"rgok ornek vardrr,

Nayman -boyundan

olan bazr nesiller de kendi adlarrnr dam.ganrn tagrdr!l manadan, almrglardlr. Baganah neslinin J;rg;;,"bakan" drr. (bakan-gadrrrn kubbesine iuy"nun direge derler.)Bir krsrm Kazak boyu ve neslinin damgasr tig aigtimrzratll?u .da1galn gegiili.yorumtarr otmugtur. bunUioan biri ilk;;_da kaydetti$imiz "bakan,drr. g1!sd'. ,,tarak,, Tarak| b"i;;;adrna gevrilmigtir.

Kazaklarrn en bri.ytik .Jalaytr boyunun adrnda boy damga.srnrn idrak edirmesinin iki merharesi ormugtur: Jar-yor ve ayir -

genge! rig digli mrzrak. Bunun yanrnda dlmganrn sonraki adr','!ara.k" drr' Gordii$0miiz gibi damganrn eski adr sonrara, nes.lin, boyun adrna gevrilmigtir, Dairganrn sonuncu adr kavimadrndan ayrrlabilirdi,

., T1pq"11"111 damqasr iki yatay gizgiden ibarettir, Onun bu-gunKu adr "r(os-e/ef" dir. (Arap alfabesinin birinci harfi eiif

y atay gizgiyle gosteritir.)Hig sriphesiz ki Arap alfabesinin Bozkrra ,,geliginden,,evvel

$l

!ir

$

damganrn her hangi bir bagka adr olmugtur. Bun buna "KilKitabe" de goyle bir mrinik0n arketip teklil etmigtim "iki pryak"("iki bryak').

Muhtemelen "yatay gizgi" damgasr bir zamanlar "iki pryak"diye adlanmtg ve sonralarr bu soz, cumle birlegmesidne "ktp-gak" a gevrilmigtir. "Nizeli", "Baltalt", "Oyuk", "Tarakl!", "Jala-ytr", "Filik", "Bakanh" gibi boy adlan olmasaydr belki de "ikibrgak" kavim adr anormal g6r0ntird0. Yine yrllrklarda gunu dailave edelim ki, Vlll. asrrdan baglayarak yrllklarda "on ok","ilg ok", gibi boy adlarr kendi gostermigtir.

Tiirk boy adlarr yrllrk gelenegi bakrmrndan umumiyetle ba.gartlt olmam tgtrr. "lJz" (Oguz, Guz) boylarrnt Rus yrlltklart Fork, Tork"Kangar" boyunu Pegenek, Krpgaklarr-Kuman ve Poloves o.larak adlandrrmrglardr, Hepsine bir yerde kilise ideolojisi sriz-gecinden gegirerek "yazrynik" "Pogaily" demigler. Fakat buhalde kitap terminolojisi hig de halkrn bakrgrnr gostermiyor.

"Krpgak" halkr en eski Ttirk yaztlartnda zikredilir. Yeniseydebulunmug tag kitabede Soyungura Hakanrn (Vlll. asrr) huklim-ranlr$rndan bahsedilir. Dordtinc0 sattr 9u sozlerle baglar: "Ti)rkKrbgak elig ytl olurmtg"-"TArk Kpgaklar elli ytl oturmuglar.(Orhon nehrinin sahilinde)."

Kaggarh Mahmut'un (Xl, yuzyrl) lUgatinde deniliyor ki, Ktp-gaklar (Krfgak) kendi arazilerini Batr Rusya ve Rum'a (Bizans)kadar genigletmiglerdir. Daha o zaman irtig ve Kara Denizarasrndaki araziler Arap-iran kaynaklarrnda "Dagt-i Ktpgak"diye adlandrrrlmaya baglamrgtrr. Orta Qagda Krpgak adt alttndabUtrin Kuzey Trirk gogebe boylarr goz oniinde bulunduruluyordu.

Krpgaklar Rusya ve Bizansla demek oluyor iki astr boyunca1240 ytnda Batu tarafrndan Kiyev'in iggaline kadar komquolarak yagamrglardrr, Bu tarihi durumda onlar Araplara veSelguklulara go$rls gerebilecek tek gergek kuvvettirler.

Tengri dinine tapan TLirklerin Vll-Xll, astrlarda Dofu Avru-pa'nrn geleceginde oynadrgr rol0 tarihgiler halen geregi gibideferlendirememiglerdir. Xl. astrda Arap iggali baglar. Araplarcihad seferine qrkarlar, bu yrirtiyrigden maksat dtinyayt islam-lagtrrmaktrr.

Krigrik Asya'da Araplara kargt Bizansla birlikte Hazarlar vedi$er Trirk boylan dovtigtjrler, Mtisltimanlar Kafkasya'yt fethe-derler.

{

156't57

Araplarr koynunda getiren dalgalara Hazaristan go$tjs ge-rer. Mfisliimanlarrn keskin krlrglanndan yakasrnr kurtaran Hris-tiyanlar ve Yahudiler orada srgrnacak yer bulurlar. Xl, Xll.asrrlarda Bizans cihat muharebesi ateginde yanrp krile don-d0g0 halde bu biiyiik yangrnrn bir krvrlcrmr bile Rusya'ya gidipulagmaz, Mukaddes cihad savagrnrn ategi-alevi Krpgak rilke-sinin griney eteklerini yalayarak yavag yavag soner, Rus rahatbulur,

Xll. asra kadar Muskiman savag silsileleri bir defa olsunKiyev Rusyasr topraklarrna girmemiglerdi, Do$uyla her hangibir garprgmaya derhal cevap veren yrllrklarda da bu konudanhig soz edilmiyor. islamrn dogu Avrupa'ya yolunu gogebe Trirk-leri kesmiglerdi. Elbette gogebe liderlerinin bunu bile bile yap-malarr zordu. Fakat Gtiney Rusya bozkrrlar ufrunda gekigmetarihgilerin d0grindUgii gibi hig de yalnrz otlak yerlerini elegegirmek u!runda gitmiyordu, Tlirkler meridyen boyunca dagog edebilirlerdi, En iyi otlaklar kuz.eye dofru, Volga ve Uralsahilleri boyunca uzanryordu. Trirk hakanhfr devrinden beri

$ark drinyasrnr Avrupa ile birlegtiren en rneghur ticaret damarripek Yolu Trirk topraklarrndan gegip gidiyordu. Kervanlann teh-likesizligine garanti veren gogebe Ttirk htjktirndarlarr yiiksekgiimruik hakkr alryorlardt, (Her kesenin onda biri). Her birdamga kendi payrnr alrrdr. (Boyun gog ettigi arazinin serhedidamga ile belli edilirdi,)

Ttirk boylan arasrndaki savaglar damganrn srnrrlannr eninegenigletmek gabasrndan da do$uyordu. Gtiney Rusya gollerieskiden kervan yolunun en onemli sahalarrndan sayrhrdr. Busaha ulrundaki gekigme keskin bir karakter tagryordu. X-Xl.asrrlarda burada iki Tiirk halktnrn, Uz (Oguz) ve Peqeneklerinhakimiyeti kargrhkh degigiyordu, Sonunculart Krpgaklar stkrgtt-rrp grkarryorlardr.

Yrlhklarda merakh, ilgi gekici bir hadise kayd edilmigtir.Savagrn en krzgrn zamanlarrnda da ticaret kervanlart engelsizgegip gidebilirlerdi. (Lavrenti Yrlhgr, 1186)

igor'un askerlerinin darmada$rn edilmesi hakkrnda haberiSvyatoslav Kiyevskiy'e kendi kervantyla savag alantndan gegipgiden Rus taciri Belovolod Prosovig ulagttrmtgtt. Ve Poloveslerona higbir zarar vermemiglerdir. Buna bakmayarak tarihgi A.-Popov Polovesleri ktsa ve kat'i gekilde "barbar meyilli gogebe

boy" geklinde adlandrrmaktan utanmlyor'

Bu "Barbar/ar" kendileri ile yeni bir ahlak getirmiglerdi'

1054 yrlrnda Yaroslaviglerin meclisi toplanlr. Yaroslav'ln sug

konusunda bazr dilzeltmeler yapmak hakkrnda karar gtkartltr,

"Prostrannaya Pravda" da okuyoruz: "Otloiiga ubienie za go:

lovu, no kuiami sya v*upati, a ino vse yako ie Yaroslav sudil'

tako je i snovo e go ustanoviqa."Burada meclisin baglrca vazifesi giisterilmigtir: Rusyada kan

davastntn kaldtrtlmast ve "kun" sistemine geqilmesi, yani kant

parayla yahut maddi geylerle odemek "kun" kan parastdtr'

ie"f.i fOify, Her hangi bir egyantn adr gegici bir yaktnltkla da

Lenimsenebilir; fakat ahlAki mahiyet taglyan kanunun altnmast

devlet ve medeniyet iligkilerinin y0ksek seviyesine delalet e'

der.Hakikaten ikiytiz yrl Polovesler Rusya'yt gUneyden ;ve do'

gudan tehdit eden iehlikelerden korudular; fakat Mo$ollarrn

6askrsrna onlar da kargr koyamadtlar' Cengiz Han'tn kaldrrdrlr

savag krlrcr birinci olarak Krpqaklarrn bagrna indi'

Benim Genglik $iirim:...$ehirlero.timdiiztabiatakargtktyamgibidikilipyticelir.

Ve yajayatntz mahvolurlar' ihtiyar iistadlartm bilmek istiyorum'

gehirlerim nastl ve nigin mahvoldu'

... SiriderYa kovarYorgun dalgalan sahile dogruBeYaz Otrar gehrim,Hani kale duvarlann?Yartm Yrtda alevleniP kill oldu mu?

DaYanamadt d6gilqlereixi YUz giln, gece'ghndilz,lJzun s[]rdI muhasara'Yer alil Yollar kesili,Ne gorek var' ne ot-Yulaf

ne de etSag katanlar igiP YiYiP

srcak kant,

Yediler mi olenleri?HiYanet dedigin bir MaYrs sabaht

Bozdu hesabtnt muhasarantn,

!

158159

Doldurdu cesetler' uzun henderti.yalntzca merhamet ettiler

A n a kad t n !a,",ol !i!|IE ::'^',Aynp, silrup tez gkardrlarSrcak cesedinden k6rpe delikanttntn.Onlar da ktvnhp, giigle, gazaplatytogot boQazna saptaya OiUiterKeskin ucunu eQri bryarttnKitaptar yanyoritu!Kitaplar!T_epilmig yriltmry kahn kitaptar!Sonra koca $ark eksiktigini gekecek

Fakat srkilm", bu kitaPlann

Algalmg goklerin ta dibine kadarGizlenip saktanmtgtt

beli biik1k fitiz

Otrar yanrp krjte dond0 (121g). Bu kottj galibiyet ile CengizHan'rn dtinya izerine muzaftei yrirtiytjgti iagtaar, otlr. i,ir.daha dirilmedi.

.$imdi otrar'rn yerinde arkeorograrrn didik didik ettikreri yrik-:",1 .ki! tepe butunuyor. Otrar,rn Ltii,i , bana Krpgak hatkrnrntalihini hattrlatlr.

.. Romalrlar bagka halklarrnr barbar olarak adlandrrrrlardr. einyrllrklarr da ne Hintrireri ne de Farsrarr adamdan sayarrardr.

Drinyaya hendesiyi ve astronomiyi anlatrnrg Araplar, Avrupayrllrklarrnrn sayfalarrnda yalniz ve yalntz ,,siratsid,, yani ;;;gidiye adlandrnllr.

_.. ftpgaklar yan gogebe bir halk idi. Orta Asya,nrn Slfnak,Trirkistan, Merke, Taraz gibi gehirlerinin ve bagllca Otrar aha-lisinin briyrik go$untu$unu Krpgaklar olugturuyortardr.

Otrar k[itriphanesi meghur iskenderiye [ritripf,anesinA"nsonra dilnyada ikinci yeri tutuyordu. Krpiaklann iginden Do_gunun ishak Er-otrari,-ismair et-c"ur,"rii'cemat er-Trirkistani,el-srgnaki er-Krpgaki vb. gorkemri irim ve medeniyet adamrarigrkmrglard;.

Bu "Yrldrzlar kehkeganrnrn" giinegi hig g0phesiz ki Otrar'daoturan, Arap felsefesinin kurucusu Krpgak Ebu Nasr el-Far6biidi (870-950). Hentiz sa$lrgrnda onu dUnyanrn ikinci Alimi o-larak adlandrrmrglardrr. O, kiig0k yaglartndan itibaren b0ytikAristotes'in Platon'un ve diger eski Yunan filozoflartnrn eserleriile yakrndan temas etmigtir, Musikiginash!t, riyaziyatrn bir sa-hasrna gevirmigti, ilmin en muhtelif sahalarrna ait dahiyaneeserler yaratmrgtr. O devrin bir gok alim ansiklopedistleri gibigiir de yazryordu.

X. asrr Avrupasrnda "Pogani Poloves"-el Far6bi seviyesin- |

de ikinci bir sima yoktu..,, Mogol tehlikesi Krpgaklarr ve Ruslart ve biitrin vasallart

Kovuy, Beredey, Karakalpaklarr Kalka bozkrrtnda birlegtirdi...Kalka Rusun sonuncu istihkamt, kalkant idi. Ve bu kalkanSubudey Bahadrr ordulartntn darbeleri altlnda delik degik oldu.

Hristiyanlar 13 saytsrnr u!ursuz sayarlar. Xlll, yi.izyrl Krp-gaklara da felaket getirdi.

Mo$ol kasrrgasr onlan dort bir yana dagrttr. Krpgaklarrn bir --krsmr Macaristan'a kadar gitti: di$erleri Kafkas Daflarrna ge-

kildiler; Arap tilkelerine gidip gtkanlar da oldu.Sonraki asrrlarda Krpgaklar bir daha toparlantp ba$rrnstz-

Irklarrnr kazanamadrlar. Onlar Cengizilerin, arkalartnda gottir-dilkleri boylarrn iginde eridiler ve imparatorluk dagrldtktan son-ra Kazak, Ozbek, Tatar, Karakalpak ve Bagkurt halklarlntnkarrgrmrna dahil oldular, Ktrtm'da Nogaylar, Kafkasya'da Bal' '-karlar, Karagaylar, Kumuklar onlardan arta kalanlardtr.

... "Kara kpgak Koblandt" adh Kazak manzumesinin me-taforik anlatrmt iginde Ktpgaklartn sonu ifade olunmugtur. Kob'landr Bahadrr Kudretli ve gtigl0dur. O hig kimseden yardtmtntesirgemez. Uzak uzak seferlere grkar, yardtma ihtiyact olanhalklarr serbest btraktr, Bir tek kendini mudafaa edemez. Sonseferden donen Koblandr obastnt, evini yrkrlmtg gortir. Kimolduklan belli olmayan dcigmanlar onun kartstnt da gocugunuda esir alarak gotrirUrler.

Bugilnkti tarih ilminde ve estetik edebiyatta Ktpgaklartntalihi Kalka'dakinden daha az dile getiriliyor. Ktltgla yaralanan'lann gimdi kAgrt kalemle neleslerini kesiyorlar,

K' Gamsahurdiya Gtircistan'a hurriyet kazandtrdtklart ger-gegini Krpgaklara higbir zaman bagrglamak istemiyor. (Bak. lV.

160161

G0rcri David romanr). Didgori yakrnrndaki dovtigte David'in 60bin ordusu vardr. Bunun 45 bini Artk Han'rn atirra, idi. Karankrsmr ise G0rctiler, Ermeniler ve Osetinler idi.

Kartli savaggrrarrnrn "yidittigini" goze sokrnak igin yazar,Krpgaklarr ve diler mtittefikleri gayri insan cildindeltasui,

"t-meye galrglr. Onun fikrine gore Ermeniler tavgandan bile kor-kaklardr. Krpgaklarrn iinvanrna ise hakaretter, dotu gibi yagr_yor: Deme, onlar asker zad de$il vahgi ve UarUararLr. insinkanr igiyor, krmrzda pigirilmig it eti yiyorlar. eadlrlarr da ne_dense beyaz ayrnrn derisinden dikirmig. (Hatuuri krpgakrar be-yaz ayry. ilk defa XX. yfizyrlda Alma-Ata hayvanat LangesinOegormtiglerdir.)

Qagrmrzda, Biiyiik Fransrz ihtilalinin reformlarrna kargr veo crimleden toprak sahalarrnrn miisadiresine (1oo yrl evvelolmug bir geye) kargr gazap iginde konugan bir'krsrm Fransrzakrllrlarr hakklnda M.Blok 96yle yAzryordia: ,,Belki onlar o za-man yagayp bu gekilde konugsaydilar, bu gergekten de bilylkcesa/'et olurdu! Lakin giyotinden yilz yttttk bir mesarede bSylecesarel en aztndan gillilngdhr! o devirda insanlartn asttidane istediklerini aydtntatmak daha iyi olurdu" (S, 7g)

K. Gamsahurdiya'nrn 1945 yrhnda (bu da semboliktir) ba-slfm19 romant V. $klovski'nin (,,Znamya,, No 5-6) ve Antonovs-ki'nin (Novr Mir, No 10) iki keskin fikrine sebep oldu. Esasfikiri 9u idi: "K. Gamsahurdiya'ntn vatanperuerliginin ifade ge-killeri en aztndan zamana uygun de{itdir."

Lakin yazar bu tenkidi kayrtlarrn bir tekini dahi goz onrinealmadr ve daha sonralarr romant diizeltmeden grkarar.

Bir mfiddet ewel Anna Komni'nin "Aleksiada" srnrn tercti.mesi Rus dilinde negredildi, "Bizans" epizoilarrnrn b0yiik go-gunlugu romana "Aleksiada"nrn inkrlaptan onceki neirindengetirilmigtir. Yazar Bizans kayna!rndaki bilgilerden serbest birgekilde faydalanryor: ama aynt zamanda objektillik yanrnr dayitirmiyor. Kendi babasr imparator Aleksey Komni'nin ernellerinitasvirinde tarihi gergeklerden bir an olsun uzaklagmryor, tarihihadiseleri son derece ayrrntrh aksettirir. Aleksey'in pegenek-lerle savagr sahnesine dikkat verelim: 'G1gtii Kijtek ve pege-neklerin arahkstz hamleleri impantora baynfi dik tutma im-kanrnt vermiyordu. iskitterden biri her iki etiyle mzraja yaprytp

imparatorun silna sert bir darbe indirdi; mzrak gok derineig/emese de imparatoru gok sendeletti o sonralarda uzun yllarbu a$rtdan aa gekti. imparator bu darbeden sonra bayn{tbuk(ip insan ghziinden uzak bir yerde ardry kolunda gizlendi"(sayfa 212). $imdiki devirde kendi milli kahramantnt boyle

realist tasvir etmeye hangi yazann cesareti yeter.

Bizans ordusunda bir gok halktn mensuplart hizmet ediyor-

lardr. T0rk ve G0rcii soylu savaggtlartn adlart malumdur. On'lardan birini, Bakuriani'yi Gamzahurdiya kendi romantntn kah-

ramanr yapmrgttr. "Aleksiada" da Bakuriani'ye bir miktar satlr

ayrrldrgr halde, K. Gamsahurdiya'ntn fantazisi sayesinde o,

Bizans'rn biitUn iglerine kartgtr, rliyastnda bile gormediSi do-

vriglere katrlrp kahramanltklar gosterir.

Mesela rornanda Krpgak ve Yunanlartn Pegeneklerle savagt

canh gizgilerle tasvir edilmigtir. 1091 yrltnda meydana gelen

bu savag Bizans irnparatorlugunun Pegeneklerle altr ytlltk mu'

harebesine bir tiir nihayet vermigtir. Aynt savagta Ktpgaklara

Tulra Han ve Bongak liderlik ediyordu' Ama romandan 9ugrkar: Krpgakalara kumandanltk edenlerden biri de Bakurtant

imi9. Meselenin giiliing taraft guradadtr: Anna Komni'nin ver'digi bilgilere gore, Bakuriani altr yrllrk muharebenin gok once-

lerinde 1086 yrlrnda Pegeneklerle dovUgte olmiigtu' Onun o-

liimti '?/eksiada" da goyle tasvir edilir: Domestik (Bakuriani)

hiddetle doviigriyor, var gticliyle dtigmanrn lizerine qullantyor-

du ama sonunda mege agaclna oyle daldi ki, o dakika cant

alzrndan gtktt (202, s)

Konqak'tn ve Turandoktt'ntn (lV. David'in kartst) babast

Artrk Han'dtr. Onun B0yiik Bozktr'a donmesi ytlhkta goyle

tasvir edilmigtir: Artrk Han uzun yrllardrr Kafkasya'da yaglyormug. Gunlerden bir giin kardegi Strgan onun yanlna gelip

yalvarrr, dogdugu yere gitsin diye. 6nce, Artrk Han razt olmaz.

Boyle oldugunda htrslanmtg Strgan koynundan grkardrgr bir

tutam zehirli otu onun 0stilne atar' Kuru otun kokusu Arttk'tn

burnuna deger delmez o eyere slgrar". Ylllr$a gore Arttk Han

goyle diyor: "Doidu$um toprakta 6lmek yad ellerin gihretin-

den iyidir."

163

Bir Kazak atasoziinde de bu fikir mevcuttur: ,,Bolten eldesultan bolganga oz etinde uttan bol (.,yad ellerde suttan bta-caftna kendi elinde dilenci ot').

Pek gok Rus knezi artrk Han'rn oglu Kongak'rn sayesindeKiyev taht-taclna sahip olabilmiglerdir, Onun Rus siyasi haya-ttnda oynadrgr faal rol salnamelerde genig bir gekilde tasviredilmigtir, Yalnrz gunu gosterelirn ki "Kongak igor Destant', nrnkahramanlarrndan biridir.

Onun oflu Yuri Kongakovig Kalka savagrnda Krpgaklaraliderlik etmig ve orada kahramanca olmrigtiir.

... Krpgaklar hakkrnda tek bir ilmi eser de yazrlmamrgtrr.Acr bir iftiharla derneliyim ki Kazak edebiyatrnda Krpgak

konusunda "Btyuk Bozktr" adlr silsile halindeki tarihi eserlerimve "igor Destant" ile ilgili makalelerim gr!rr agmrgtrr. (1961.1965) Morris Simogkon'un "Yemgan" adh eseri ve yuri pla-gevski'nin "Krpgak Talihi" romant benim ilharnrmla yazrlmrgtrr.

Alimlerimizi ise hAlA da yerinden krmrldatamadrm. Tarihgi-lerimiz hAlen kr9 uykusundadrrlar. 1964 yrhnrn Ocak ayrnrhigbir zaman unutmuyorum. Kazakistan ilimler Akademisi kti-ttiphanesinin katololunda "Vriyenni'nin Hronikatan" (1BgO) e-serinin Rus negrini ortaya grkardrm,

Vriyenni-Anna Komni'nin kocasrdrr ve onun hronikasrnrn"Aleksiada" ile kargrlagtrrrlmasr Krpgak-Bizans iligkilerinin tari-hinin bazr krsrmlarrnr degigtirmeye imkan verirdi. Anna'nrn Hazar'-dan kagrrdr!r bazr yeni bilgileri oradan almak mrimkrin olurdu.Kitap igin siparig verip sabtrsrzhkla beklerneye bagladrm.

Ben Vriyenni yrllrglnrn yapraklarrnr tarakla agtrm. $imdiakademi krittiphanesine giderken bitigik yapraklarr agmakigin yanrmda kemik brgak gottirUyorum, Krpgaklarrn tarihiyleilgili, ihtilalden once grkmrg birgok kitabrn ilk okuyucusu benoldum.

Vaktiyle Kazakistan'a konuk olarak gelmig olan SergeyMorkov yerli y:zarlarrn drizenledigi ziyafete igtirak eder, Obu hadiseyi bana aniatttdtnda gagkrnlrgrnl gizleyemedi. 'A-ma nastl olabilir ki en adi geyleri bilmiyorsun? "Manenzengin bir adamrn boElukta yaknlryt her iki taraf igin daimahayretle neticelenir. Hemen ziyafetten sanra S.Morkov qoyleyazmtrtt:

Yalntz oturmugtum sofl,a bagndaBakyorum bugilnki) KPgak evladt

$anh gegmiqini gkanP hailradanFakat Rus ilham hazr durmug kiEgilsin, mermerin silsin tozunuOkusunEhramn i)stine Yazlan

Kpgak sozilnii

1929 yrlrnda S.Markovig'in "Mavi Athlar" hikayesi bastldt.

Aynr hikayeden ornek verecelim k0gtjk bir parga Ktpgak ta-

rihinin son merhalesi hakkrnda belirli bir dtig0nce yarattr.

"Ben milli alayn iki slvarisiyle birkag giln ag'bilag gezdim.

Onlar kar gibi bembeyaz arkaltk, pnl pnl panldayan mah-muzlu gizme, yegit Inilorma ve qalvar giymig' Vagonun iistraftntn ilzerindeki kara gengelde krmtz yrldtzlt iki kalpak a-

s,;lmrytt... Kalpaktann ortasnda ise kara funh klrglar saat sar'kaa gibi a.rahkstz sallanrdr. Kt)g1k Tongeris istasyonunda ar'trna btiyik bir koyun kurku giymig bir ihtiyar vagona tepildi'

Kucagnda bir eyer tutmustu, vagonda kendine munasip bir

yer aradt. Siivariterden biri gekilip ihtiyara yer verdi'

ifrtiyar terli bagrndan kalpagr grkarrp:

"Merhaba, merhaba yi|itler" diye tiz bir sesle kendi tegek'

kiirtinU bildirdi, Sormak aytp olmastn sizin bu krhqlar bagtma

d0giip yarmaz mr? Gelin tantgaltrn. Ben Cettru boyundan,

Tama neslindenim..."Bizim igin hikAyenin sonu ilgi gekicidir:"Vagonda ihtiyar yine kendi atalanndan bahsetmeye bag'

ladt:Yiditler, -dedi-, yalntz hig soytemediniz siz hangi nesilden

hangi soydansntz?- Biz KtpgakE, - Kabtr Can cevap verdi, ' bizim damgamrz

mtzraja benzeyen bir gift gizgidir- latntz onda Kurgalcrn'a nastl gelmigiz? Sizin soy gimdi

Turgay'dan 969 ediyor elbette, sizlerden gok az kalmg bu

d0nyada."Vagayan Krpgak gocuklart ile kargl kargtya gelmekten.,h.ay'

rete dtigen yazrCr dayanamaz ve Orta Qa$ gogebeleri tarihinin

"onuncu mInim merhalesi hakktnda goyle bir bilgi verir: "Krp-

16416s

gaklann izi, Arafdan bagrayarak, Kandeniz sahiilerine ve Ma-car bozkrrtna kadar ,r"nip gii"r- iiA"klar en eski Kazakboyudur' Kim bitir eron ""-nin".iiirki"er"* gehrini betki ontarkurmuglardtr' Gtlney yartmadastnda Genuya katererine hucumetmigter' Barbar kareterinin ,iJii""it"rt gekik gdzr(i Asyah-lan n bagr na g ranit p"rgut"n n,- rgir;'srrr.

Genuyatrtar yurltl . ve esir K,;;;kil;' gift gift baltayarakgemi ambarrarrna dordurup ntritanrn t<cire pazarrarrna satmavascittirtirter. Asyatr koteteri' ";;; ;;';;;e:#,' ;",?"il"rilr,Ehramrar tirkesinde Mem.ik otarat altandrrrrrar. Memrtikrer on-cereri isyankar kore, sonrararr giigrri Jdv.iggii orarak nam sa.larlar' X'1. asrr Mrsrr sultanrarnian oiri-t<enoine Memriikrerdenibaret bir ordu kurar. Ellerine ,if"n ai"n gekik gozlti savaggrlarkoleti$in tagrnr ebediyen atrnak k;r;; varrrtar. 1250 ylhndaMemtuktar kendi lid-erterini.Oevirip t<<it"

"Of , t"i"'^,;;; tj;#,,

surtan tahtrna grkarrrrar. Memtu* "r-riln]"r,n,n hakimiyeti sayr-srz-hesapsrz suikas'er, saray

"ntiif,uiur,, cinaye'er geklindecereyan eder,

Donskoy adryra tanrnan Rus knezi Dimitri ivanovig, Kurikovbozkrrrnda Tatarrarr ma$rup "ttkt"ilir vrr sonra, 13g1 yrrrndaMrsrr Memrtikreri birinci stitatesini o""ir'i' ikinci srirareyi tahtaglkardtlar. '. -- ""1

. Silah, hakimiyet ve nihayet topraklar yavag yavag Memluk_larrn erine geger' Eski korerer o"rir"tiiruir toprakra, sayesindezengin feodarere donerrer. eiring geriit< sanatarr da hususi tiirMrsrr bu$dayr da onrarn erine i,J*. 6routara da onrar ko-mutanrrk eder, Hatta osmanrr rtiit<teri n,nisrr,r feth ettikten son-ra da Memltikrer kendi mevkirerini t"r oiurur, yitirmedirer. Ttirktaht ve tactntn altrnda yine o uyn, frrf"rirk AyAnlarrnr gormekmrimktlndtir.Memluk Sultanlr{lnr ilk olarak, uzun sagh geng Fransrzkumandanr sarsar.

Q, "q * i"pr"l."'fellahlarr Memluklarrnristtine kardrrrr, irt< onceieri rtrJrltiLr"-r bu emerinden ottiriiBonapart'a nefreile bakarlar. Fakat bu durum uzun srirmez.

, pnb.aSr Napotyan (,,petit capont,l vJi gln"rut Kteber,i Mrsrr,_9."

b,.r{,q.Fransa,ya gijaer. ez "onr"

ft"Oli tantanatr bir gekitdeIt/emluk Murad Bey'i Mrsrr Su*anr .u" ir"n." vassalr olaraktanrdrfrnr ilan eder, Murad,Bey de Fransrz generalinin bu iyili$inekendine mahsus bir tarzda ""u"p

u"rir, [pU"r,i oldijrtjr.

1811 yrhnda Ttirkiye'nin Mrsrr'daki valisi Mehmet Ali PagaMemlfiklar'a amanstz davranrr. Memluklar rahatsrzdlrlar ve Meh-med Ali'nin askerleri kole hiikiimdarlar siilalesinin kok0nU kazrr.

Fakat yenilmez dov09g0, isyankar kole olarak tanrnan, biranda k6le iken sultan olmayr beceren ve sonra yeniden ku.mandantn kolesi olanlarrn tarihi bununla bitmez.

Napolyon Mrstr'r terkederken kendi muhafrz alayrnr olala.ntist0 ihtigamlanyla fark edilen s0vari alayrnr da beraberindegotiirdii. Bu alayrn garpan ytiregi cesur Meml0klar idi. impa-ratorun butfin savaglarrnda onlar onde gidiyordu. Onlann mev-cudiyetinin son azaph izlerini ve akibetlerini ben kendi gozle-rimle gordrim.

Hayalimde, Setup tepesinin eteklerinde uyuyan lozlu Kunt-sevo ve Filiye, Podrnoskovye'nin elma bahgelerine doniiyo-rum, Sakin gegen grinlerin rutinini bozmug mucizavi bir hadi-seyi hatrrhyorum. Bir vakitler Napolyon'un Moskova'ya hiicumettili yolun yakrnlarrnda iggiler kazma igleri anrnda iig karar-mr9 eski tabut grkarrp yolun kenarrna koydular. Tabutlarrn g0-rrimrig kapaklarr kaldrrtldr. Ttifek namlusu gibi d0md0z uzan-mr9 parlak giyimli iig ceset goriindii. Bu hakiki bir mucize idi.Kuru kum cesetleri giinimekten kurtarmrgtt. Ot0lerin kapkarakararmrg dudaklarr arasrndan saf digleri gor0niiyordu. Stradadurmug askerler gibi bu muhaftzlartn da tabanlart birbirineyaprgrk, pengeleri arahk idi. Qizmelerindeki mahmuzlar iseegrilmigti, muhtemel on kapagrn ortfilmesine mani oldu$undanegmiglerdi,

Kapkara kararrntg kagstz., kirpiksiz gehrelerde sakin bir te-bessrjm donmug kalmrgtr. Olrilerin qekik gozleri, iri elmactkkemikleri vardr, Giyimlerinden anlagtltyordu ki bunlar Mernltikalayrnrn savaggrlarrdrr, Poklonnaya da!rna h0cum eden Na-polyon'un on[inde bu alay gidiyordu.

Memhjklar kendi nesillerinin ola{an0st0 ve mucizevi ma-ceralarla dolu hayat devresini, arkastnda Moskova duran da-grn ete$inde sona erdirirler.

Srcak riizgar uzanmrg 0niformalarrn erimig pargalartnt ha-zan yapra|r gibi uguruyordu. $en yer kaztctlart, teyyareciler,sririicriler tabutlartn oniinden gegip mumyalarrn yOz[ine bak-trklarr anda gehirden gelmig m0ze iggisi benim dikkatimi boyuve siislii kryafetiyle digerlerinden fark edilen cesede gekti.

166

oriinrin brikiirii duran parmalrnda mavi tagrr eski bir yi)zi)kI?tdl:. Vltit< tagrnda

.Krpgak darn'g"sn,n ia"uirini gormek mtim-krjndrj. Kim bitir, betki de b, yiliilij "rti X,pe"t ba9 gehriofrgr'rn

.ustatarr yapmrgtardr. dirJi"1,ii otrartan G.;;;yrkrlrnrg kerpig duvar karrntrrarr, bir ae guzet, gamrr manzume.ler kalmlgtr.Yolu sahralardan, Macar bozkrrlarrndan, Genuya kaleleri,Mrsrr ehramrarr, Venedik sahiileri u"

'nih"y"t setun da$rnrneteginden g€gen bu yriztik ti, Oifir'f"g"Krpgak yi$idinin par-ma$rnda gezmigti.

TARTH VE TARiHgiLER

Yttzilm sana baksa da,ahglanm yana kayar...

Akademisyen Grekov ,,Kiyev Rusu,, llgsgladh meghur e-serinde yrlrrkrarda topranmrg marzemereri umumiregtirmiitir. 6nsiz{e goyle yazmryn: "Bizim.etimizJe-yazrtt kaynaklar da vanyazttt olmayanlar da. Fakat herhangi bir kaynak, iiilJaa,i,mbhim deQit, ancak aragttrmactnti ondan ne umduQunu, neistelielni i7i bitmesiyte taydatt ot"Oitir;1ia,Zt1.. falinqr]iee sayrsrz fetakeiler getirmij metodun rnahiyeti busozlerle ifade olunrnugtur. Tarih O, ,"toaa k6rii kil;;;#lanarak yalnz ondan

.umduklannr agrf g6sterird,. G;;;;i"gergekterinden bugrinkri ideorojinin isoatr igin tavoaranirirJi]"'Kiyev Rusu rizerinde en yetkili uzmantirAan-biri ne yazrtki kendi eseriyte bu, metodun verimtitigini gi,.t";iStir. ftiyluRusunun gok geligmig bir devlet ofaug;nu ortaya gtkarmayagaltgan yazar Avruo1n11 nolula g_itsinilye eski Rusu doguyaba$layan teteri kesip atryor, Artryiiz sayfarrk bir eserde ,,Eski

Rus devteti ue guney R-us bozitrtarrii-g.Age*e/eri,, bahsinetopu topu rig'sayfa ayrrrmrgtrr. Bunun oa iii-sayrar, gr"n;;iiPegeneklerle ihtilafrna ay'lmrgtrr. O da liyfe bir ,,muhim,, neti

ceye ulagmak igin lazlm imig; "Biz kolayca emin olabiliriz ki,Pegenekler Rusya'da hig bir korku ve kanykltk doQurmamg-lardt."

Polovese ise yarrm sayfa ayrrlmrgtrr. Ug sayfa bir yerdetoplandrlrnda da yazann esas fikrini tasdik etmeliydi: EskiRus devleti gogebelerle srk srk muharebeler yapmtg, bazanonlardan hayvan almrg (yahut zabt etrnig), ama higbir zamanbozkrrlrlarla kargrlrklr medeni ba$larr olmamrgtrr,

Kiigtik bir gogebe imajr yalnrz bir gortjnttide, vahgi gcirrin-ttisiinde takdim edilir,

Tarihgilik ilmi ortaya grkmaya bagladr$rnda, artrk Rusyaimparatorluk statirstin0 kabul 'etmigti. Tabii ki resmi ilim met-ropol ve miistemleke halklarr arasrnda gegmigte bagka ba!-larrn oldu$unu itiral etmeyi kendi ganrna yaktgttramazdt.

Orta ga$ yrllrklarr knezlerden siparig alarak, kendi patron-larrnrn ve kilise nin fikirlerini ilade ederlerdi. Yeni devirlerinresmi daireye mensup tarihgileri ise gegmigin ornekleri esa-srnda mutlakiyetgi devletin do$ru oldufunu isbat etmeye ga-Irgrrlardr.

Maalesef,.hurafeler higbir ilim sahasrnda, tarihte ve dilcilikteoldugu kadar "canlt" degildir.

XVlll. yiizyrlrn 6limini de anlamak m0mkiin: Rusya impa-ratorlulunun tagrasrnda, kenarrnda yagayan yarr kole, boynubukiik Tiirk halklarrnrn medeni geriligi, aonacak vaziyeti hrir-metten bagka hangi hissi uyandtrabilirdi.

Fakat bugiinkri bilgilerimiz toplumun geligmesi, medeniyet-lerin yiikseligi ve algahgrnrn dialektik manzarasrnt dtig0nmeyeimkan verir, imkan verir ki, gergeklerden dogan'saf tohumu,rahip-knez tasdikinin delice olundan ayrrasrn, temennalt dri-gtinceleri, krymetleri, gergegin kendisi gibi kabul etmeyesin.

Orta asrrlarrn eski medeniyetleri, halklann maddi manevimedeniyeti hakkrnda objektif bilgiler elde etrnek gegmig asrr-larda da mlimklindri, bu asrrlarda da, lGynaklar aynrdtr.

Ben objektif bilgi deyince Mrisltiman, Buda ve Hristiyankroniklerinde toplanmtg belgeleri hesaba kattyorum. Qiinkii higkimse bu yrlhklann mrielliflerinin gogebelere iyi gozle baktrgrnriddia edemez, onlart yerli-yersiz qnlattyorlar diyemez. Bilinengeydir, yeni dinler gogebe T0rklere daima islah edilmez put-perest gibi bakmrglar; onlar hakkrnda yalntzca kendileri zor

168

durumda kaftnca Tiirklerden yardrm umduklarr zaman yazmtg-lardrr.

XlX. asrr Rus tarih ilminde Tiirk problemine yeni bir bakrgrnizlerini sezdiren birkag makalenin adrnr zikretmek mtimkiindtir.

Meghur garkiyatgr V.V. Grigoryev (1816-1881) kendi ese-rinde ilk defa, Hazar devletinin siyasi hayatrnrn 6zetini vekendine has sosyal kurulugunun tahlilini vermigtir. Onun biiyiikbir ustalrkla yazdrlr "Hazarlann ytiksek Hakimiyetinae i*iiiti*"ve "Hazarlann Siyasi Hayailntn Hilisasasl, adlr makaleleri odevrin pek gok tarihi inclemelerine has olan bazr kusurlannara$men Trirk tarihine ait belgelerin segilmesi ve de$erlendiril-mesi bakrmrndan aynr mevzuda gok gok sonralarr yazllmrgilmi eserlerden kendi objektifligi ile ayrrhr.

Haddi-hududdu olmayan, bagr bozuklulun, fanatizmin vesonsuz cahilligin birbiriyle Avrupa hakimiyeti u!runda garprgtr!rdevirde, Hazar devleti kendi adalet mahkemesi ve din h0rriyetiile gohret kazanmrgtr. Kendi dini akidesine gore takib olunan-lar dtinyanrn her yerinden oraya akarlardr. Hazar devleti Av-rupa'nrn karanh!a biiriinmtig ufuklarrnda rglkh bir meteor gibiparrldryordu. Sonra Aniden sondii, kayboldu, kendinden sonrada biz iz brrakmadr.,..."

Bu agrklamanrn keskinli$i, ilim adamlarrnrn dikkatini Rus'unkendi gogebe Ti,irk komgularr ile kargrhklr iligkisi meselesinegekrnek gere$inden kaynaklanmrgtt.

Bir asrr sonra V.V, Grigoryev'in iddialarr, p.i. lvanov'un ha-cim bakrmrndan kiigrik fakat sonug olarak Hazar konusu tali-hinde kotil bir rol oynamtg "Bir Yanhg G6r0g Hakknda" adlrmakalesinde giiphe altrna ahndr

Bu grkrgtan sonra Hazar halkrnrn ve onun kurdu$uidevletintarihi ehemmiyetini ne pahasrna olursa olsun hige indirmekmaksadryla birbiri ardrsrra Hazarlarrn gergek tarihini tahrif e-den eserler basrlmaya bagladr.

1962 yrhnda M,i,Artamonov'un "Hazarlann Tarihi" adh meg-hur kitabr basrldr. Kitapta diinya edebiyatrnda Hazar konusun-da yazrlmrg brittin malzemenin genig bir ozeti verilmigtir. Bub0yrik igin sonuglarrnt, maksadrnl, oldukga tartrgmah, hattatehlikeli konuya girigmig tarihginin karglsrnda duran engellerianla,mak igin onsozrl ve,sonucu kargrlagtrrmak yeterlidir.

Onsozde: "Hazarlar btyilk bir devlet yaraffilar, uzun mhd-

det zafinda Araplarla gergin bir gekigmeye girdiler ve onlannkuzeye dogru aknlanna kary koydular. BEans devleti yalntza:,!ann yardtmt sayesinde Arap basktstna karg koyabildi. Yal'ntz bu bile, biltiln dilnya tarihi ve iilkemizin tarihi sayfalanndaHazarlan layk olan yerin aynlmas, ve onlann tarih ilminindikkat merkezine gekilmesi igin yeterlidir.

$unu da unutmamak gerekir ki, Hazar devleti Dolu Avru-pa'da yerli ahalisi 0zerinde meydana gelmig, basit olsa da ilkfeodal kurulugtur.,.. Bunun yantnda, Rus devleti genig tarih

sahasrna grkarken ilk olarak bu Hazaristanla garptgmtgtt' Bu

tarihi gergegi higbir zaman inkAr etmek olmaz ve yalntz Rus'ya'da degil, b0tiin Do$u Avrupa'da tarihi geligmenin seyrinidiizgiln anlamak igin bu mesele brittin dolgunlugu ile mutlakagoz oniine altnmaltdtr. Ugyiiz yrlhk tarihi olan bir devlethigbir iz brrakmadan yok olamaz..." (38.s)

Bu sozler elde olan objektif belgelere ve Rus Hazar ilmininatasr V.V.Grigoryev'in esas iddialartna 'tam olarak uygun dti'ger. $imdi ise sonucu okuYaltm:

"Ruslar DoQu'nun medeniyette ulagugt noWalara higbir za'man itgisiz kalmamrylardrr. Ttirklerden onlar hakanhk mtiesse-seslnl almqtardq ilk Rus knezleri de b6yle adlandtnlrlardrPegenekterden udet (miilkiyet) sistemini, Poloveslerden eiriktltct vs. gibi qeyteri benimsemigterdir' idil Hazarlartndan isehigbir gey almamtglardtr. (458.s.)

Bu da sizin igin "izsiz - igaretsiz kaybolmayacak" il9y02yrlhk tarih ve kargtltklt tesir!

Ne igin Rus yrllklartnda Hazarlar hakktnda bilgiler veren'lerin hig-biri, o ci,imleden, Rus devletinin bagkenti Kiyev'in vak- (

tiyle Hazarlar taraftndan bina edildili hakikati kitapta kendi I

yerini almamtgttr.A.i, Popov 1946 yrlrnda gimdiye kadar "igor Destant" uz-

manlarrnrn dikkatini geken "Ktpgaklar ve Rus" .makalesi 9tktt.Bug0n dilci, tarihsiz adtm atamaz, Tarihqi onun baklglartnt

gekillendirir ve o soz malzemesine tam haztr vaziyette yakla-

grr. A.i. Popov bu makalede hem usta bir vesikact hem de

dilci olarak davranmtgttr.Tarihgi A.i.Popov konugmastna sade ve kat'i bir gekilde

baglryor: "En baqtan bitdirmek lazmdtr ki Poloveslerin Ruslara

tesiri cilzi kalmryilr"

170

ir\

A.i. Popov'un garip sonuglan, dilci A,i. popov'u da aynrkanaate getirip qrkarrr.

O, Ruslarrn Ttirklerden aldrgr sozlerin tam saytstnt gosterir:On (10). Saygat, kog, koggey, gaga, vatapa, evgan, kumtz,kurgan, ortma, yapongitsa, Ama hemen d0zeltir: "Bu sozlerinahndryt yerin Polovesler oldufiunu tam inangla soylemek mtjm-kun olmaz. Aym hakla bunlan, Torklann yahut Berendeylerinhesahna yazmak da olun Mogollann eski devrin alrnmalann-dan Rus konugma dilinde bizim zamailmtza 2-3 siiz gelipqkmq (kurgan, vataga, kmtz) onun igin demek mdmkhn oLmaz ki bu s6zler poloves devirlerinden kalmrytr. g6yle ki busozter sonraki devirlerde, mesela Mogol devrinde Dogudan

altnabilirdi.Bu gergegin kendisi- Polovesler'in Rus'a medeni tesirinin

ne kadar az oldu$unu gosterir ve aslen de buna tabii bir halolarak bakrnak gerekir. Slavyanlarrn Bulgarlar ve Hazarlarlailigkileri Slavyan dillerinde ve folklorunda demek oluyor ki hig.bir iz brrakmadr!r halde Polovesler ne verebildiler?"

Britrin bu eser bir maksatla, benim kaydetti$im sonucuesaslandrrmak (sozliiklerin kargrlagt rmah listeleriyle de!il, gti-rultii[i beyanatlarrn yardrmlyla) maksadryla yaztlmtgttr.

Anltyorum ki Tiirk-Slavyan iligkilerinden soz eden tarihgiler"ctizi" soziinr.i gok befeniyorlar,

"Rus Dilinde Savag- Shzlerinin Tarihi" eserinin yazan F.P.

Sorokoletov Trirkizmlere rastladrgrnda, sanki okuyuculardan o-ziir diliyormug gibi kendi agrklamastna sozgeligi "mukaddime"verir. "Ertaul (eftoul, ertul). Bir gok savag tarihgilerinin kaydet-tigi gibi Rus ordusunun kurulugu gekillerine ye sayag yapmastmetoduna Tatar-Mo$ollann tesiri cuzi olmuqtur."

Boguna de$il, bu sozler sonraki srradan malumatrn tesirinizayrflatmak igin lazrmdrr.

"Ertaul" - Rus ordusunun savag slralarrnr tegkil eden bol-melerden birinin adrdrr. Tatar-Mogollardan evvel Rus ordusun-da boyle bir bolrne yok idi ve tabii, soz de olarnazdt.

Kitabrn bagka bir yerinde "askerlerin vazife-riltbe sistemin-de iqlenen baskak, Ltlan, esaul, seung, kalga, uglubiy, geugterimleri kesinlikle tilrkizmlerdir" bilgisinden evvel gunu kay-detmeyi gerekli gorilr: "Umumiyetle Rus savag termonolojisin-de Tilrk pay cilzidir. Tilrk savag tegkilail ye sayag taktirti Rus

ordusunun esaslarrna tesir etmedi{i gibi, Tilrk dilinden ahnan

s}zler de Rus savag terminotoiisinde higbir E btrakmamqiln

(say.252.253).'- 'dt.rine basa basa ve surekli telkin edilir ki, "si/ah siste'

minde cilzi miktarda iqtenen yabanu ketimeter (sabiya, saadak Ivs')durumudegigtirmiyor.Birs6zteTatar-Mofiolhakimiyetine

""uug lugatrndi ne savag sanailnda esash bir iz furakmamry-

trr. irtrX- XVt. ydzytttn iiinci yanstnda Rus dili yabanu (yani

Til rk_ M olot-O.' St)ieymenov) tesirleri nden ta mamen ku rtulm u9-

tu."EskiRusveeskiT0rkmalzernelerininkargtlagtrrmalttah.

lilinden sonra bir sonuq qtkartlmast dolru olurdu' Kargllagttr'

ma, ordutartn kurulugunda, taktik ve terrninolojisinde birgok

benzerlikleri meydana grkarrrdt, Bu da tabiidir; eskilerden bag'

Ly"rur Xlll, y0zyrla kadar knez ordularrnrn terkibine T0rk bo-

tui<teri oe aanitoi ve birgok ,,tJdet (vilayel)" ordula'ntn esas

krsmtnt Tiirk alaylarr tegkil ederdi'

Eskislavyansavaglugattntnkoklerislavyan.Tlirkbirlilidevrine kadai gidip grkar. Qogu kimseye garip gelen "Slav-.

van_Tiirk birlidi; terimi isbai edilebilir; buna kaynaklar temel

i"if.if "0"r.

ii-f once sozttikte savagla ilgili birgok anlaytglar,

i"iirr"r, igaretler Turk dilinden altnmtgttr' Mesela: voin'asker'

Ooyarin-Ooyar, polk'alay, trud-muharebe,. ohota'av' oblava'sii''

r,J, irgun, dokiim, jetez'Oemir' bulat'pulat, btgak' hanqe-r' ho'\

r"g"-btyt"f , tu!, sablya'ktlt9, kolgan'sadak'okluk tma'tlimen' ion binlik ordu, ura'hlicum sedast aydt haydt vs' Bu sozler I

artrk sozl0kte yabanct tesiri brrakmtyor: bunlar astrlar boyu' '

Rus dilinde titiilenmig, Rus ahengine uydurulmug gizili Tiir-. '/'-'

kizmlerdir.Dilcileryalnrzsonrakidevirlereail"yerliolmayan"altnmalarr seziyorlar: saadak, orda, buncuk, karaul, esaul, a.

i;;;;, kag (g'oq) kuren (gadrr)' bogattr, biryuq (tellal) jalav

(bayrak) t<atrmaga (araba) surnaq (zurnact) vs''

Stuuyun-Turti medeni problemterine_ ayrrlmrg krfqrif hacimli

edebiyatr dikkatle aragttrdtktan sonra iiztint0yle gord0m ki ya'

=uiur',n bUytik goguntugu' bu getin i9e^yalnrz' fir 13ksalll

girigirler: Vahgi gogebelerle higbir medeni bagrn olmaolglnl ve

de olmayaca$rnr isbat etmek maksadt'

Akademik Grekov'un takrndrgr faal olumsuz tavtr ve "Kiyev

Rusu" adlt eserinde gosterdigi tarihi malzemelerden faydalan'

't72 173

ma metodlan bir gok qagdag incelemelerde kendi aktiielliginihig kaybetmemigtir.

.., Ben tarih? problemlere ilim dr9r, baya$r bir yaklagmanrnnasrl giihing sonuglara sebep oldulunu gostermek igin isterinceleme olgiilerine, isterse de tasvir 0slubuna gor:e birbirindenfarkfu eserlerden ornekler verdim.

... Avrupa iliminde gogebelere gerici bakrgr deligtirmeninnasrl zor oldulunu meghur oryantalist Grigori potanin'in kita-btnrn acr talihinde gormek miimk0n olur. 1899,da Moskova'dabin bir eziyetle Y.i. Bazarov'un verdigi yardrm hesabrna ya-yrnlanmrg "Orta Asr Avrupa Edebiyattnda $ark Motifteri" idlreseri haksrz olarak tamamen veya bir defahk unutulmugtur.

Burada da onsoz0 ve neticeyi kargrlagtrrahm:"Bu onsozde ben tistten bir baktg anrnda ortaya grkabile-

cek hayret dolu sorularla ilgili bir iki soz soylemekle yetine-ce$im. Kitabrn esas konusu, Orta gag Bati ve Oogu trirt<destanlarrnrn birli$inin Batr Avrupa destanrna da yayrlmasr fikridaha ilk cr.imlelerden itirazlara sebep olabilir.

Birincisi ilk bakrgta merkezi Mololistan ve merkezi Fransa,Do$uda Orhon-Kerulen sahilleriyle, battda Sena sahilleri kadarbirbirinden uzak mesafeden destan alrg-veriginin ihtimali elbet-te ki gagklnhk uyandrrabilir ve hiq kimseyi inandrrmaz.

Buna ilave olarak itiraz ederek, Orta Asya'nrn medeni ol-mayan barbar ordularrnrn Avrupa medeniyeti muhitine tesirim0mkrin de$ildir diyebitirter.

Bana oyle geliyor ki destan alg-verigi gok erken qa$lardabaglamrgtrr. Bunun Orta Asya halklannrn sonraki yer degigtirme-leri devrine ait oldugu kesin defildir. Bu degigme gok eskilerdeMerkezi Avrupa ve Orta Asya bozkrrlarrnrn medeniyetleri ara-stnda gimdiki kadar fark olmadr$r devirlerda de baglayabilirdi.

Hatta gu da miimkrind0r ki, o eski devirlerde g0neydoluyahut merkezi Avrupa'ya gelmig Ordalrlar yerli halkla kargrlag-trnnca daha yiiksek bir rnedeniyeti temsil ediyorlardr." (2.s,)

$u da "Sonug''. "Alimlerin bozkrr halklarrna hakir bakrgrbilimi geligmekten ahkoyar. Bu "barbarlann" tarihte oynadrgrrole ve manevi - rnedeni ahg -veriglerin tarihine d0zgtin yak-lagmamrza mani olan nedir? Bizim bog kibirlifimiz. Sahte tarihiperspektif. Durrgun bakrglarrn ve itikatlarrneseri olmug hareket-siz diigrince

Bir zamanlar orta astr Batt Avrupa edebiyatr Slavyan abi'delerini ehernmiyetsiz saytyor, onlardan faydalanmayt onlartaragtrmayr kendileri igin utang saytyorlardt: $imdi eski Slav-yan edebiyatr kendi hakiki de$erini elde etmigtir. Orta Qa!edebiyatrntn bazt gergekleri yalntz Slavyan abideleri vastta'sryla ortaya grkabilir. Gogebe Ttirk lolkloru ve mitolojisi hak-krnda da boyle bir d6nii9 baglayabilir, Tiirk destanrria' kayitsrzkalmak bilim igin imkanstz kabul edilebilir."

XlX. asrtn son ytltnda bastlmtg kitap boyle bir timit sedastile bitiyor. Fakat gordiiliim0z gibi tarih ilminde durgunluk asrt

hAlA devam ediyor. Potanin'in kitabr gibi emsalsiz deleri olan

eserler unutulmugtur,Ve yq;rrn asrr sonra Slavist V.A.Parhomenko "Ytlhklarda

Potoves Destantn izleri" adh makalesine 9u sozlerle baghyor.

"Bizim ylhklar Xll. astrda Rus'un ve Poloveslerin yilksek ta-bakalan arasnda sk iligkilerin olmasnr kesin gekilde isbateder. Rus'un glgebe Ti)rklerle ebedf ve esas gekigmesi idealiagk agk sahte, uydurma bir karakter tagtr."

V. A, Parhomanko makalesini goyle bitirir: "Umumiyetle Po'lovesler'in tarihine ve edebi soyuna daha dikkatle yanagmak

eski Rus edebiyailnda oylece de edebi medeniyet gaheserle'rinde onlartn tesirinin izlerini aragilrmak gerekir."

izlerini aramakl... E$er V,A. Parhomenko'dan onlarca ytl

sonra biz bugiin dahi Poloveslere dikkatle yanagmaya galrrr'yorsak, demek ki bilim hAl6_ yerinde saylyor.

B.D. Grekoviq'in "Kiyei--husu" adlt eserine donelim. O,

kitabrnda Rus knezleri - Yarosloviglerin eermen ktzlart ilenikahrndan iftiharla bahseder. Svyatoslav Yaroslovig Trir psiko-posu Burhart'rn krz kardegi, diler iki knez (adlarr belli defiil)ise biri Saksonya valisinin dileri de Stad valisinin ktzl ile

evlenmigtir. Yaroslavtn ktz torunu Cermen imparatoru lV. Hen'ri'nin ktztnt almtgttr.

Sonug: "Bu botIk p6rgilk bilgiler Kiyev'in Almanya ile skrbajlanndan haber veriyor." (488. s')

Rusun Fransa ile "ltktu ballarrnr ise Kral I'Henrik ile Yaros-

lavrn ktzr Anna'ntn nikahr isbat eder: "Qek ve Kiyev knez evleriarastnda mevcut otan nikah baglan bu iki illkenin yakn ilig'kiterine detiltet eder: Vodimir'in kadtnlanndan biri Qek kzt idi"(487.s,)

ft

I{

I

174 175

Rusya'nrn gogabe Ttirklerle saytstz hesapsrz siilale nikah-larr hakkrnda bu kahn kitapta bir tek soz bile edilmiyor. Halbukio Yaroslaviglerin kendileri de Turandot gehzade krzlarr ile ev-lenmiglerdi, yani Trirklerle en yilksek seviyede siyasi ba! kur-muglardr.

Tecr[ibeli bir tarihginin yrltrk edebiyatrnda bu belgeleri go-remedi$ine inanrnak zordur. Halbuki o briyiik gayrei gosteripYaroslaviglerin yrllrklarda kaydedilmemig German ve Fransrzdiintirlerinin rinvan ve adlannr bulabilmigtir. Bu ona Avrupadillerininin igte boyle ba$lar sayesinde Kiyev Rusyasrna yolbuldugunu isbat etmek igin gerektiydi. B.D. Grekov, kitabinayazdr$r onsozde goyle demigti: '$agr/acak bir gey degit; bugartlarda Yaroslavln evlatlan bir gok dil \grenmiglerdi."

Sfilale nikahlan hig grjphesiz ki asrrlar boyu srkr komgulukiligkileri iginde yaganmtg halklarrn siyasi ve medeni yakrnlag-malarrna imkAn tanrmayan onemli unsurlardan biridir, Gelinlebirlikte onun muhafaza bo[igri de hemen yeni iilkeye stjrekliyagamaya gelirdi. Bu boltikler yilzlerce aileli askerlerlerdenibaretti. Onlar knez saraylannrn dibinde mesken tutup tedricenKiyev Rusyasr gehirlerinin kangrk halkrnrn esas unsurlarrndanbiri hallne gelirlerdi. Boylece onlarr Tork, Peqenek, Kumanolarak adlandrrmrg ve daha sonralarr bu adlarr onlarrn bozkrrkomgularrna da vermiglerdi.

Daha sonraki knez nesilleri de gelinleri, onlan hirnaye edenalaylarla birlikte aynr gehirlere getiriyorlardr, Boylelikle Tiirk diliunsurlarr artryor, giigleniyordu,

Bana oyle geliyor ki, Slavyan-Trirk tarihinin merakh boliim-lerinden birine ayrrlmry, "igor Destant" nrn mtiallifi de Ttirkdilinin havast suyu ve giiri mevcut olan bir rnuhitte yagaytpeser vermigti,

O kendi devri ve ztimresinin evladl idi ve rnetinde artrksrradan grkmrg Tiirkizmlerden degil, okuyucularrn anlamaya-cagrndan korkup gekinmeden canh Ttirk terimleri ve sozlerin-den bol,bol faydalanrp kullanrmrgtrr. Qiinkti o kendi eseriniXll. ytizyrlrn iki dilli okuyucusuna g6re hesaplamrgtrr.

Birkag astr sonra Rusya'da Ttlrk dili ehernmryetini bir mik-dar kaybettikten sonra destandaki birgok Tiirk sozleri rnetindeagtk agrk seqilmeye, goze garpmaya baghyor. (Btit0n Rusdiline dahil olmamrg ga$a, ortma, yapongitsa vs, gibi)

Xll. yrlzyrlda Kiyev Rusyasrnda ortaya grkan dil vaziVgti

bana pugkin ve Toistoy devirlerini, b0y0k Rus cemiyetinin iki

dilli oldugu gartlarr hattrlattyor.XX, yi:zyiUa Pugkin'in birgok ifadelerini, Tolstoy'un roman'

larrnrn tam-sayfalarinr Rus diline tercgme etmek lazrm geldi.

Bu hadise bizzal dil vaziyetinin nastl olsa gabuk degigtiginin

isbatr olabilir, Elbette lark vardtr, esas fark da gurada: Xll'

astrda T0rk dili yalmz Kiyev Rusyast knez saraylartnda kul'

lanrlmtyor, tticcai ve savag zi.irnresini de igine altyordu'

irJ imparatorlarrnrn oidusunda Fransrz unsurlart yoktu.

Kiyev knezierinin ordularrnrn miihim bir krsmr ise Tiirk asker-

leiinden ibaretti. Ancak Turk dilini bilmekle onlar idare edile'

bilirdi.X-Xl-Xll, astr ytlhklartntn orjinalleri bizim elimize gegseydi

erken orta asrrlarrn guney Rus edeb? dilinde Tiirk unusurlart'

nrn ne kadar giiqlii olduguna emin olabilirdik'

E$er "igor-Destanr" XVl. yijzyrlda.kopyalanmasaydtl"'..

nitir a"?igiriz gibi Mustensih T0rkizmterin gogunu terciime

etmiq, yalnrz-o oeiirae de Kuzey Rus givelerinde kullanrlan,

bilinen sozleri aynen btrakmtgttr'

Fakat, aktarma (kopya) anrnda mucize esari kalmrg Ti'irk

sozleri de desrana nususi blr renK ve tat verir. Dny6pr nehrine

kartgmtg Baskanquk tuzu gibi veya kan gibi' Yahut goz yagt

gibi.

SAVA$ VE BARI$

Kurultaya, dort trlke yazarrnln S91i9ii1e yollandr$rma. g.ore

arada Uu nOttlmti krsaca koydum' 7gt+ yrlrnda Mayts'tn 13'iln-

den 16,stna dek yarattctltk evinde, Hindistan, Bangladeg, Pa.

tLtun u" Sovye'Lr Birlilinin temsilcisi heyetlerinin katrltmt ile

edebi faaliyetlerin miizaieresi s0ri'iyordu' Tagkent'teki ilk go-

rtigt"O; ;" Alma Ata'daki konleransta oldugu gibi.burada da

mi.izakerenin esas l<onusu medeni soya bakrg idi' K.9nrrsa.1

lar bu konuyu umumi problemden (gagdaglrk ve tarih proble'

i:

ll

I

)

176 1n

*l

minden) ayrrmryorlardr. Onlar diyorlardr ki ilmi, teknik geligme,gegmigle bugiin arasrndaki psikolojik ugurumu derinlegtirmigtir.Otomobili igletmek igin koca Volter'in Galvaniz teorilerini an-lamaya ihtiyag var mr?

Asya'nrn geng aydrnlarrnrn karakteristik taraflarrndan birisiklasik tarihi tamamen inkar etmeleridir.

Doguda da Batrda da tarihe olan g0phe, Paul Valery'nindedigi gibi son y0z yrlda tarih ilminin kendisini b0sb0t0n reziletmesine baghdrr. O, uzun siire siyasetin kolesi, govenizm vemilliyetgiligin kayna$r olmugtur.

Hafta tarih vurgunu olan Marc Bloch tarihgilerden soz e-derken itiraf etmeye mecbur olmugtur: "O da dogrudur ki, yaztmasasmn arkastna gegerken kendi beynini gagdaghk mikrop-lanndan korumay beceremeyen grhrsfa, bu mikroplar hattailyada" yahut "Rarnayana" ya yazrlmrg gerhte kendisini eleverebilir. (5, 25),

Tarih gagdag dtinya goriig0ntin gekillenmesine aktif olarakkatrhyor. Emperyalizmin ve rhtistemlekecili$in ugakhlrnr yapanalimler kendi popiiler Eserleriyle halklara rrki ve milli komp-leksler agrhyor. )

.,. Drigrintirken'rahat olmak garekir, Senfonik mtizik kon-serinde oldu$u gibi, konugmalar yahut musiki fonu dtigtinme-nin gidigini s0ratlendirir, silsile halinde fikirler yaratrr.

... Egyalarrn degigmezli$ine olan kor inang ilrne yanlrg yonverir. Qrkrg yolu arayan Leibnits diyordu ki, gergeklik onunkendi sebepleriyle agrklanabilir. Lakin sebepler golu zamantecr0be-de postula gibi kabul edilirdi. Ondan zaruri sonucualmak ve bu sonuca megrutiyet kazandtrmak igin faydalantrdt.

Ferdi krymet tarihi hakikati yenmeye baglar ve gergek isteristemez kimin iginse gizgileri altr, bununla da vatanperver a-limde tiksinti uyandtrtr, Qilnkii bu gergek onun menfaattna"ilahf ideale" (siyesete) hizmet edemez. Edemiyorsa demekki ona hig gerek yoktur.

Tarih ilmini sahtelige getirip qtkaran sebeplerden biri deyazrlr kaynaklara olan korti kor0ne inantgttr. Bu kaynaklar ayrtayn veya genel olarak gok poptiler "tarih doirudur" tabirinitekzip ediyor. Biz eski ytllrkgrlartn her bir soz0n0, tasvirini"K.l/an ayeti" gibi giiphesiz kabul etmekle geqmig devirlerhakkrnda yanhg tasawura gelrnig oluruz, Tarihi hadiseler ek'

seri hallerde tek taraflt tasvir olunur ve onun hakikilili yine

de isbat edilmelidir. Atulur't'r,n guurunda da igten kopmalar

u" n"t arazinin, her devrin engelleri vardt'

Ama eski dUnya yuiuttann'tit 9"y birlegtirir: f19laV1' o1a'

ma olan sevgit savaj ve Barrqt Bi tezatr ancak XIX' y0zytltn';;=;ro,r,-goluitmigt;rdir' Eski tarihi eserlerin diisturu daha

sadedir: SAVA$' L:':

-- ftfun.U"renin her bir Ant, yeri' yrlltk yazarlnln sozti' nidast

ile ilmiklenmigtir. Omrii bln yrtiarta Otgtiten bartga isa yrllrklarda

yer bulunmamtgttr.'- Jur,g, tarihe yabanctdlr, onu tasvir etmek de zordur' Np

zaman'gehirter yanmaz, yarahlar ve. esirler inlemez ve ne

zaman analarrndan uyt' aiig"n gocuklar allamazsa ytlltk ya'

zan da o anda susar'

Hem Avrupa, hem Asya ytllrklannda insanlrltn geqmig-i son'

suz savaglara, kanlr ""'"y Lntrikalarrna. dayanarak.tasvir olu-

nur ve yalntz bazen, sat'hi olarak medeniyet tarihinden ger'

gekler, hadiseler Yad edilir'

Felaketin pailafrigr ife gOz kamag-hran kara ve ktrmta renk-

leri iqinde bazen .Ju"at"l'in kubbeleri tgrldar al kana boyan-

;;; ;A;r. ve hilal bir anlrk parlavrp kavbolur'

$ahlartn, fumanJantatrn.,('hatta' yiizbagrlartn) all3n, y" T'yatlart herkese malumdur' Ustat m0zikgileri' ' gairlerin ' mt'

marlartn, alimlerin "lfi;" ise yrlhklarda tesadiifen rast geliriz'

Yrllk sayfa'""nil"^' i"Oiit'"ftg'tt'' sov09 ve lanetler ya!'

dt rtltr, Bunlann tuit"u""l -ko'tt''

v-e nefrettir' Milyarlarca kugijk

ve biiyi.ik Sevgiler, 'l'n ytfi"tfa olqiilen insan Saadeti' Sevinq

ve Umitleri, yeryUztinti dti'"n" koymug sakin emek devirleri

ise yrlhklard" y", "itui ' lazrya geiirilmediginden en dahiyane

kegifter daima unuirfrt.lV"Si ifinin yrlr gegmig eski Qin me-

zarlar nda"rx"orogi"r ;tbrminyumoan yaprlmrg egyalar bulurlar'

ail.,fi; ki bu ".ilkii; Jlsirair. hierkes bilir ki ancak sal'

i*itri'i""vonun uui'itair noai sonra altiminyumu almak mtim-

kiin olmu$tur. )""G";;; uir saglam kanaate..vardtktan sonra da galvaniz

*;JJ;Jri itiil'"t'oe gorebilivoruz' Yani salvanizden beg

bin Ytl evvelki devirde'... Yrllrklartn Xopyasr qtkartltrken' muharebe atmosferi biraz

da katrlagrr UristJ'isinlei onlara ehemmiyetsiz g6riinen b0t0n

j''

178179

detaylarr gegmig devirlerin cank dokumalannr gaddarcasrnado$rayrp dokerler.

Sonugta yalnrz Rus yrl[klarrndaki bilgileri birlegtirsak, Rus_ya tarihi kan' hadiseter, atallksrz ,"u"gi"r, haki;i,r;i;dr;;;arnansrz savaglar ve grigebelerte bir an bite so$umaya;"k;g;"muhareberer dri$iimii. orarak kargrmrzda canranrr, Migre,nin se-vimli anti tezi: Tarih itmi gegmij dev_ir yrl'kla'n,n gliig;ri;ilerlemeden durmug. Oir gomezi de$il, cesur ve adaleili biraragttrmactsr olmaftdrr.

Fakat tarih maksatr gahitere inandr. $igirme rnecaz hakikatgibi kabul edildi."' Ve bu gar'arda itiraf etmeye mecburuz ki, tarihi birgirerintek objektif kayna$r soztiiktiir. yaztda iendi yerini bd;;t;;barrg yrlhglnr, dil koruyup saklayabilmigtir.Dilin gostericireri

,kendi gatitti$i ire segirir. o gunu ortaya9rk11v..9r; Hristiyanrrktan onclxi divirrerde sravyanlar ve Ttirk-ler birlikte sakin olarak yagamlg. Beraber toprak srirmrig hay_van g0tmii9, hah-kilim Ooiumug, kargrtrkh ticaret b;d;, il_lyl1r?, ortak drigmana karrg ornur_orrra vurugmug ayntalfabeden faydalanmrglardrr. Aynr ala,erde gat,p g;d,r;g;l;;Tanrr'ya inanml glardrr.

. ...19"!o (darr) tkan (parga) pis. mo (mektup) seno (saman)biikba (harf) karandag, stovo (s6z) yazrg lOii; uyut ir"n"il,[/uyumak) drug (dost) tovarig ivori"il vs. gibi rtirk sozreriancak barrg ve dostuk devirrerinde Siavyan-dit"tin" g"g;bi-lirdi...

. !u .sebepte yatnrz eOeUf Oftin rist kaflarrnda otup cantr hatkgivererinde ritfirenrnig sozreri riirkizm sayryoruz. Asrrnda iserurkizm artrk--Bus soziid'r, oyre bir Rus saziia'r r,i m"ng"iekseri hallerd6:'sezirmiyor. n,i.- eopov un -t.irt

i* or"r"r-96"-flgigi gaga, yevgan, ortma gibi karikattir sozter i." nii OLTtirkizm de$il, sadece yazrda kullanrlan arna halkrn hentizbenimsemedi$i halis Ttirk scjzleridir.

Kilise ilk adrmlarrndan baglayarak Bozkrrla olan baglan ko-parmaya, Slavyan H ristiyan 9 u u ru n u kontrol etmeye, f titrt<trit<tenayrmaya bagladr.xll-xlv'xv. asrrrarda Rus-Bozkrr manevi tezadr son derece

keskinlegti. Daha once:i g?li! ve kargrtrktr medeni ba$tarepizot karakteri atdr. Ektemeti (agtunativi Uug, yayrtma afr;i;;

ba$rnrn yerini almaya bagladr.Tiirkizmlerin Slavyan dillerine yol bulmasr gittikge zorlagtr.

Esaret devrinde Ttirk dilinin yalnrz hayvancrlrk terimlerindenistifade ediliyordu. Xll, ytizyrlda Slavyan dilleri yeteri kadargeligmigti ve ifade vasrtalarryla zengindi.

Hem de Rusya'nrn ve Bozkrrrn seviyeleri artrk birbirineuygun gelmiyordu. Gegen asrrlar boyunca cantna yeteri kadarbozkrr etnosunun kokusu sinmig bir medeniyete esaret devri.nin gogebeleri yine ne verebilirlerdi? Ttirklerden alrnacak ma-nevi servetlerin briyiik bir krsmrnr Ruslar artlk Xlll, asra kadaraIp benimsemiglerdi.

Tatigev'den baglayarak, ilk Rus tarihgilerininin eserlerindeesaret devrinin dogurdugu kompleks kendini belirgin gekildeortaya grkarmrgtrr. Ruslarrn hayli gecikmig savag dehasr ekserihallerde okuyucularda kinayeli griltig do$uran gekillerde ortayagrkardr. Rus tarihgileri "adaletsiz hakikatt" grlgrnhkla diizeltedrizelte kaba fakat canlr bedenden gtizel bir ceset yaparlardr.itmi hakit<at mr, vasrfsrz, srfatsrz hakikat mr? imparatorluktarihgili$inde boyle bir soruya ihtiyag duyulmuyordu.

Tatigev dogru, hakiki hadiseleri aradan grkarrp kendi uy-durmalarr ile degigtiriyordu, Sozle ba9 kesiyordu. 6yle, bukolay igtir zannetmeyin. Yabancr sayrp nefretle boynunu vur-mak istersin, oylece vurursun da ve bu kaba saba, gekik gozliigeng aniden Rus dilinde "ana" diye balrrrr,

Yahut tepeden trrna$a yerli ve kendininki sayarak, san sansagrnr okgarken, o da okganmaktan yumugayrp eriyerek sanayaklagrr, sokulur ve heyecan iginde yabanct bir dille konugur.

"Halis, temiz" medeniyet tellallarrnrn yabancr tesirlerden"kurtarmak, temizlemek gayreti ne kadar giilUngtrir,

Biz dedik ki herhangi bir halktn tarihi, mahiyet baktmtndanmilletler arastdrr,./

Ve bu(tarihi yalancr vatanperverlik ile aragttrmak yalntz veyalntz cahittigi isbat edebilir. Medeniyetin tabii ballartnr boz-mak, ona hayat veren kellgllgn mahrum etmekle biz onugiiriimeye, oltime mahkum etmig oluruz.

Nefretli gegmigin esareti devam ediyor; ytirekleri bulandtrt-yor, guurlarr zehirliyor. Tarihgiler kendi gegrnig atalartntn ca-

hilli$i, samimiyeti ve acizligi laftod!1ti onlara bagtglamak, tes-

181

lirn etmek istemiyorlar.. Kardege yukardan agagr bakmak istegi,hevesi sr nrrsrzdr r. Hakiki rii";;;i;;-i;;";:;";""mutlaka tarihe el atar, onun yarOrmryta bu mlinasebeti degig_tirmeye gahglrlar.

Dtinyamrz eski terazirerte dorudur, her gegidi riar: Eczaneterazisinden tutun da ambar kantarrna kadar. Hepsi de hAkim.lerin elindedir. Ancak ne yaparstn, i"ngi terazinin e$riligi 96-

!!fn[:ill "ca' ister isternez' ealr;';";;;" nisin boyre la,io*,

Sonra bakarsrn ,ki

biri e$ridir, aynr gekilde hepsi e$ridir vebunlarrn hepsini yoklamaya nig om^in'yetmez. Ancak, hak veadaletin tekmetenmesine kayrisrzca bJkmana da vicdanrn etvermez,

Savagrn yrllrklarr-kanrmrza cantmtza iglemigtir. Bugrinkti duy_gularrmrza grda verir, onlarr nefrete gevirir,M. 6, Vl, asrrda-Ahameniglerin iggalinden otririi bug0nktiKopt'un iranrrrara nefreti, g"."t, rnsaii y"tn,z giirdtirebirir. Fa-kat igor'un Kayata.gayl sahilinaeki magtuOiyetinin derdini ge_ken dostumun kalbinde cogup-tagan Ju'yguhra, onun azapla-nna ne ad vereceksin?

.Y.azarlar Barrg ve Sevgi yrlhgtnr inga ederek insanhlrnsahte inanrgrara arkasrnr gevirip tek bir inanrga uragabirmesinihazrrlarlar.

. . "Tarih insanh{n genig ve gok y6nlu tecrtibesi ve astrrarig.indeki .insantarrn garagiaun i^y"iiiin a", bitim igin de sonderece faydah olurdu, bu gorug, iardegtii g6rugu olsa...,, lrkarcBloch, tarih irminin briytiri naiariyecisi , 1944 yrrrnda fagisrertarafrndan kurguna dizilrnigtir.

Bi'iyrik dtigiind'irrerin bir gok nazari iddiararr galdaqrrktanuzaktrr. Belki de eksikdir, Fakat bunla r aynt zamanda gelecelernahsustur' erinkri bu drigtinrirrer insanrar, gerece$i oigrinm"e-ye ga$rrlrlardr. Gelece$i drigUnmezsen o higbir zaman gelmez.. . Eski Hint gairleri hayrrh emeller tjzerine kurulmug yeni, tekbir medeniyetten sciz ederler. yalnrzca tek savaga yol verile-bilir: giirin sahte tarihle olan savagrna,

t

$ II. BOLUM

.,. SIIMERNAME

Her zaman asltnaVarmak istiyorum;

Qalqtrken, yol ararken,Kalp huzursuzlujunda..,

Boris Pasternak

,,, Jeoloji fakriltesinde okurken bazen bir geyler karalryor-dum. Gtinlerden bir grin yine yazrmr gengler gazetesine ge-tirdim, Ortada hig kimse yoktu; ogle arasrydr, Oturdum. Ba9-ladrm beklemeye. Redaksiyonda. (yazt iglerinde) benikendilerinden bilirlerdi, hatla bo9 masalardan birinin arkastndavakit gegirmeye iznim de vardt.

Kalpakh birisi odaya baktp igeri girmek igln izin istedi,Dlnyadan elini etegini gekmig, yaglt, utangag birisiydi. Galibabeni redaksiyon iggisi sanmtgtt. Oralt olmadrm, so$uk ve titrekelini srktrm, Hissediliyordu ki, kendi "ilhamlr eme$inin" mah-sultinr.i, kahverengi kaplt kaltn defteri, bana gelinceye kadarbir goklarrna gostermigti, Sayfalar da kendi rengiyle cildin ren-gini hatrrlatryordu,

$iirler iri ve aydrn bir mektepli yaztst ile yaztlmtgtt. Bazt-larrnda gegitli renkli miirekkep ve yaalarla diizeltmeler yaprl-mrgtr. $iirdi, hatta kaliyesi varil: "bildi" ve "sildi".

O zamanlar henfiz kendimi hig de klasik saymtyordum,bununigin de hevesle sohbete koyuldum; ancak bilmem, han-gimiz daha gok utanrp srktltyorduk. Sohbet arkadagtm bendenhayli yagh oldu$u igin ona agrk agrk ders vermeye gekiniyor-dum (halen de ihtiyarlartn yantnda nutkum tutulur); onun igingiirlerinde gtizel bir gey bulmaya gahgtyordum ve buluyordum da.

182 183

lyi davranmam gok.hoguna gitmigti, ontirnde giderek rahat_lattyordu. Birazdan art'r. uirrr,-"imlya'trrsat vermeden, eliylekoluyla anlatrp bende meiak ,v.,,'iJ"'rnis her rnrsranrn yazrftgtarihgesinden bahsediyordu. -' -tr-"""'"Bu qiiri de l947,.yrhnda yazdtm. igten ddnerken, yolday-

[Z; rn::'J:r ed i n

. k i, m t t n i

"' ii s oi u kl,' et ra r r n * a n n i *' i s i aL,

.'.'Tulaf gey, en glz-et kafiyeter bagtmt ytkadermda akhmagelir. Acaba neden boytediri,l'-' --Y"'"Belki de akhm bag.tma getiyor.,,Ve susup cevap bekliyor_du. _Ancak agzrnr agtrgrnda arj,-"rtu" gelmiyordu,onun ktilliyatrndan gu kanaate

""iril m0mktindri: o ba_grnr nAdir. hailerde yrkryor, betf Je-f,if i,k"r,yor; do$rusu nezarnan,yrkayacagrna dair rimit ae yot<tur.... Benden 0."1i

:.lyyucutarrn go.lino"n tek bir yantrgkagmrgtr, ve drizertmemigrerdi. gu rirl tarn orarak hatrrrm.dadlr; "Temnty les s.i)mer..." ir"."i,fo.'rrun srimer).Derler ki, denizciler ve taornta, oiri-olrnu, her geye ina-nrrlar. Denizciyle mu.kayeseyi daha fof' Oeg"nirim.Ben kalemi mtjrekkeb.e batrrrp f,"rn"n yanlrgr dtjzelttim vedogru otan ,gumet,'i

merne "ki;i;;';; sonradan be'i otduki onun yan'grnr ,,SLtmer"'i t"nJi.-iiin uir,g,.. Belki de kenditalihimi tayin etmigim. yrilar gegtikg; Uu yantrg, uykusuz ge-

l"l?r":. hig kimseye geret<mJyen Oinf"i." sayfaya donecek,beni dizi. dizi kitap ve soztri$ln "r""i.Ol" gegirip a9k taila-rtndan, dost meclislerinden, n]ce nice fii1. u" hikayeden mah-rum edecektir,

nyll.yanll9, yolun iyisine-kotrjsrjne bakmadan beni ardrn-dan stirulkltiyor, iteleyip brirolara ,of.ryor ve ben orada, bilimogle tatilin{grken,- bii saarigine g"ir-iJi"r"orifi adamrarrn va-kit gegirip oturdugunu gcirriyorum. Bu adamrar kendi kalemmrzraklarryla benim bagr belalr srlmerime igkence ederler. Budinsizler, olur-olmaz geylere in"nrnuyuif*: yanhgtrr bu, diyor-lar, boguna gayret "diy:l1un,

Otsa oLa gtinegin gurub vaktidir.Yok, diyorum bu sibirdirr Bizi ooramb"iri "ori

uiirrti p"iir."r"r"getiren nedir? Bizi beron dogemeterd"ii io.l, topiakti k6t t;;larrna gekip getiren nedi.r?.t<imse y"guruy"n adayr ktigtik Aralgo[inde bulmak daha kotayo,r, n"il" #ldr ki Aflantik okya-nusunda.,.

I

ilI

ilI

+4iil1

1 YANILMAK IMTIYAZI

1964 yrhnrn $ubat aytnda "Moskova" misafirhenesinin ka-prsrnr galdrm. Artrk 20 dakika sonra Lavrugensk sokalrndaki17 numarah bolmenin kaptsrnt vuruyordum. V.V. beni kendigahgma odasrna:aldr. Alimin stcak rahat, alaca karanltk odastHavadan sudan konugtuk, (Frrttna bekleniyordu). $u anda neile meggul oldulumu sordu, Diigiind0m boyle bir ftrsat kagt-rrlmaz. Qabuk gabuk Srimer-Tiirk dili ba!larr problemi ile rneg-gul oldu{umu soyledim. Birkag ornek verdim. V.V. genig altnlt,iri bagtnr egip kulak verdi,

-Siimerler... dedi, -Stimerler ve T0rkler. Hig uygun gelmiyor.Ben zannettim ki yeni yazdrlrnz giirleri okuyacakstnrz. Agtkgasoyleyeyim, gagrrtttntz beni, Ama o da var ki bagka gaylere

de meraklanmak laztmdtr... Hig bilirmisiniz en eski Slavyansozri hangisidir? Aklrnrzda kalstn: Bu "est" soztidtir, Bu "ihti'yar" tnsa ne kadar yagr var dersiniz? Hemen hernen ikibinyagrnda vardtr. Kalan sozler bu iki bin yrlda oyle degigir ki"eger biz diyelim ki Miladrn birinci asnna ait ana Slavyanyaztsrnt butsaydk. orada tek tanrdrk s6ze rast gelirdik, bu daest sozu olurdu. Ilim keskin olarak isbat ediyor: Silz, zamanrnstnavtndan kagamaz. Soz geligme gosterir, bazt seslerini kay-beder, yenilerini bulur, manaam deQiqtirir. Zaman yerinde say'maz, dil de aynt gekilde, daima fiareket halindedir. Kabul m0?Sumerce tahminen Milattan once d5rdtincil binde ortaya qk'm$ur. Son yaz abideleri (ben Silmer Babil hece yazranrsoylilyorum) Milattan once VL asra aittir.

Ve onlarrn ilk abidelerle kargrlagttrtlmast bin ytllar igindelugatrntn nastl kokljnden degigti$ini gosterir, Siz de isbat et'mek istiyorsunuz ki guya T0rkler bir zamanlar rnerkezi Asya''nrn eski medeniyet kazantnda pigmigler ve M.6, birinci binyrhn oncesinde SArnilerin baskrst alttnda Asya gollerine geki-

lerek Sumer soz0nrj de kendileriyle getirmigler ve onu bizimzamanrmrza kadar koruyup saklamtglardrr. Bir daha soyleyin,

184185

o ne sozdti? Haa, dingir-tanrr. Yalnrz Trirk gekli nasrldrr? Den-gir, tengir, tengri, tanrr.., Yok olamaz, yrizeydeki gekil benzer-ligine inanmayrn!

- Yalnrz onda mana aynrlrlr niye olsun?- Bu da tesadilfi benzerliktir. Dilde toplam 30.40 ses var.

Onlartn kombinasyonu gok srnrrlrdrr, Ayn ayn dillerde ilk ba-krgta aynr gortinen sozlere rast gelmek mtimkiin. Asfunda on-larrn arasrnda higbir bag yoktur. Bu sozler paralel triremig.Anhyor musunuz? Tamamen farklr devirlerde triremig, $a9rr-mayrn, bu tipik yanlrgtrr, Gorrinrigteki benzerilik bazen uzmanrda gagrrtabilir. Tiirk sozlerinin (Onun stimer soziiyle baghlr$rnrfarzetsek bile) oteki bin yrlhk zaman iginde tanrnmaz derecededegigmesi gerekirdi. Kendiniz de iyi bilirsiniz ki, Tirrk dilininartrk, Siimer devrinde mevcut oldu$unu ortaya koyan tutarlrsallam bir delil yoktur. Uzrnanlarrn fikrine gore Tiirk dilininolsa olsa bir iki bin yrllrk yagr vardrr. Dilin geligmesi strastndagokytiziini.in-tanrrnrn adr t0retilmig ve bu ad tesadtifen S0mertannsrnrn adrna uygun gelmig, vesselam,

-Siz artrk, kagrnct defadrr o aynt dehgetli rakamt hattrlattr-srnrz: iki bin yrll Bu Hristiyan seddi diller tarihinde dogrudanmr bu kadar ehemmiyetlidir? Ttjrkler isa'nrn ortaya grkmasrylabagr olmadan da dtinyaya gelebilirdi. Bir zarnan Stimerlerkendi Tanrrlarrnr Hristos diye gagrrsaydrlar, onda da rnr Hris-tiyan tanrrsrnrn adr ile benzerligi tesadtif olarak adlandtrtrdt-nz?

-Olablir, evet. V,V. Tereddtitle cevap verdi,-E$er onlar kendi o[ilerini Hristiyan tarztnda gomtip dinin

sembo[ olan hagt mezarlart tisttine dikseydiler bunu da te'sadrjfi benzerlik rdiye mi adlandtrtrdtntz. T0rk ve Stlmer me'zarlarrnrn sembolik niteliklerinin (attribut) kargtlagttrtlmast ben-zer belirtiler ortaya gtkartr ki bunlart hig bir tesadtil0n kuyru$unabaglamak mrimkrin de$ildir. Bu "tesadifi benzerlikler" arttk birsistem meydana getiriyorlar.

- Gori.iyorum ki buna kaptlmtgslntz. Bu da beni rahatstzediyor. Tirrk sozlerinin olalantistii sabitligine, dedigimiz o T0rksozrjniin muhafazakArh$rna beni inandrrmak igin elde hic bir

delil, isbat yoktur. Teori gunu isbat ediyor: Soz fanidir, Buteoriyi

sarsmak igin belge gereklidir; sozler, sozler, sozler, ebedi soz-ler, Ayn ayrr perakende ornekler onu gtirtitemez. Sizin "s6z

186187

muhafazakArdtr" likrinize kargt ilmin muhafazakArlr$r durur' il'

,ii lii,- o"1 iri ne xarer--si'- vii' PT l:.Il ^ t'lilillfl'i,r"l'J

t"*ut teoriye kargt, biri de yeni teonntn

tek bagrna tasdikten ;;il6;;'1:.Bi1.veni beleelere aqtk

gozle bakinasak.ona iuid"t"x"rllkla yanagmasak ilim gtrtl-

qrplak bir romanttzml cevrilir' Azizim' gimdi siz korku ve gup-

helerden arlnmlg o'iuilJu"'ntz' yalmz bir geye kaptlmtgstntz

ve bir gair olarak ona agtk olmugsunuz' Eger siz alim olmayl

on0nuze hedef olarak koyduysantz"'.-

Neyse bagka 9"*ild;';Lfiy"'im, !.ser siz ilimle ciddi olarak

rneggul olmak istiyoisunrz f"nainiti bir muhafazakar' her geye

q0phe ile yanagan ilil nir sansiircil redaktor olarak terbiye

etmelisiniz. oyr" oiiili;lt6; kik""di g0ohelerini' her bir bel-

geyi, hatta "n tiit"i'"n"i betgeyi bile yiiksek rnatematilin

vardtmtyla yokru"'n''lrn*u Jirri''"din.ki bu iddia sizi bir gair

olarak mahvedebilit 'i;;;i; lu u'ni yiirekten rahatstz ediyor'

Siz o bog u" t"n"'o'limi muxureleiden o kadar gok okuya'

cakstntz ti sonundf it"l"ri uyourma.tixirlere inanmaya bag'

lavacakstntz. au rifr'r-"it"vi ii'N"Ou ile sizi kendi sarstlmaz'

1ff,ffffi;,;;kil.'1.r."1i J"'"i'i otarak, kalpten ovle bir

inanca satri p otaca?;' ;';";; uii i"tunt"r. genetik- Y:. 1:-"tY'T'sizlik yUziinO"n

"unin" kastettiginiz teoriyi savusantnlz' llrne

faydast daha gox oiui' sit bu- teorinin d0grnanrndan onun

medhedicisi haline gJ;""ktitt' ilirn tarihinde boyle sonlartn'

boyle bir kederin i;;il;i p;k foktur' $imdi ise dueuniin:

Olg"t mi? Sizin oiizel bir sanattntz var"'

Misafirhaney" lln-"tiln yor ooy' hayalimde V'V' ile tartt-

gtyorum' ' '' 'it'i' "^'rrlmrcitr' 'Siir cahil' ilim akrllldtr'

Nedense goyre bir fikir yayrlmrgtrr: Siir cahil' ilim akrlhd

Unutuyorlar ki canilin' "oGji{gt1 dillet-ezberden olamaz' Yine

unutuyorlar xi "^tii';7t "9"i'" in'.manalart hentlz ayrtlmtgttr'

Daha once ou iri anrayig iil"1 "01"^ifade

edilirdi: Avrupa'da

artist, orta n"Vu'a?"ilJo; rt:trq"oe lalao Allah demektir'

6mar Hayy#;J* ;itgiti eserter yazardt' belki de bunun

icin omrtin0n 'ontli'ni" J tti' emsalsiz rubailer' dristur gibi

yogun ve hacimli ;"il;y;t;bilrnigti? Yine' giir' felsefe' ma'

tematik Abidesi Ei;;;ili' illar. kimdi? Sair rni voksa alim

mi? onlar qu'ui;'oi -in

xung'x sembolleri yorumlayabilen

hissi idrak ."r.,ipr"1iiaj; iiinr,ii.Lrnolleri kendileri yaratmtglar'

Idr, O zamanlar Orta Asya'da alimli$e para vermiyorlardr; OmerHayyam ve El-Far6bi zengin olmak, gohret kazanmak adrnadelil, anlarnanrn bahtiyarh$r igin yazrp yaratryorlardr.

"Qalab" (Allah) ve "calab" (fahige) sozlerini birbirinden nasrlda ince bir ses seddi ayrrryor. Zordur, gok zordur olgiiy0dengeyi koruyarak birini obtiriine karrgtrrmamak; hakikaten decennete yalnrz krlon keskin ucu risttinde gitmek miimkiindiir.Yeter ki sen bu ilahi ilham Anrnr hisset. 6yle bir an ki hergey, her gey duygularla vecde gelmig idrakrntn becerisine,sriratine tesliln olmugtur. 6yle bir an ki tek bagtna Allah'layakrnlagrrsrn. Fakat nedir, bu anlarrn oniindeki kinayeli tebes-srimlerin triten dumanr? Hig bir gey! Sen Qalabsrn, sen hergeye kadirsin!

Sen grplak yuregini seddin iki ucuyla al kana boyayrp,sevingle ileri gidiyordun. Sen sendeliyor, yalpalryor, ktltctn kes-kin ucu risttinden drigtip yaralarrnr sarmak, tedavi etmek isti-yordun. Ve d0gtinUyordun da, rezil oluyordun.

Tann geri gekiliyordu ve sen calablt$tn, fahigeli$in 9en,fakat ilhamsrz koynuna atltyordun. Kendine ve bagkalannayalan soyltiyordun, kendi "ben" ine ihanet ediyordun, Stqan-larla da kartallarla vurugtulun gibi vurugur, kendi ilahi kayna-grnr unutmaya, onu bugtinkri yagayrg ile degigtirrneye canatardrn, Ve aragttrdrgrn iddiadan boiula bo$ula geri donerekyeniden keskin brgagrn Ust0ne gtkardtn, yrlhklara bag vurur-dun, kendi gozrinden kagrp uzak astrlarda, el yazmaldrtntnkaranhk ve sihirli katlartnda dolagtr ve orada kendi zamantntnhurafelerinin kokusuyla nefes alarak olitlerinin aktl topragrylatemizlenir, her geyi unutur ve timid edip inantrdtn ki zamangelecek, hig olmazsa yart sarhog bir calab senin tereddiit vekorkularrnr anlayacak, giirlerini okuyup belli bir fikre varacakve heyecanla diyecek ki galabtm, Allah'tm benim. Kardegimbenim.

$imdi de yazarlix azabtndan, genellikle gtinl0k hayat kay-grlanndan uzak olmaya yardtm eden herhangi bir megguliyet,-n gok da tarih hemen imdadrrna yetigiyordu. Ben isveg ta'grndaki yazlan okuya okuya manen ding hale gelir, sakinle'girdim. Burada ben higbir kimseye baglr de$ilim, burada koleolmak gUzeldir.

"Dejer mi?"

Fakat hayatt iinceden planlamak ve bu plantn b0ttin mad-'

delerine uYmak m0mktin mtldiir?

Oyunun cant merakttr' Sanatgt "merakh yokkel" .oyuna

baglamaz. Birisini t.tt"tn altrna sokup bagrrtmak' bu da

merakltdtr. Yalntz ayf" lit oy'n u"'t' ki merakt neticeyle bagh

olmasrn? Varl Biz daima ooyla oyuntarl arlyoruz' buluyoruz

ve oynuyoruz'"Defier mi?"... Biz bozktr bagrnrn gardalrnda oturmuguz' Tiyatro dUr-

otinti ite Han'Tegrinii karlt zirveierini seyrediyoruz'.Biliyor mu-

;;;;igin en itit<set< ve en etize! a3glart Yama-Lunsma vo

;;li-t;t; aiye aotanorrmrglardlr? Belki bizirn bilsinlerin zirve'

sini de gukur (yama) diye'adlandtrrnak dolru olurdu?

- "Ei Yilksek" manastnda?-Olabilir!Bizi ileri gotiiren "olabilir" limit d0sturudur' Biz parlak zir-

veleri seyretm"yi gof t"veriz: Bize oyle geliyor ki' bununla

vukart baktyoruz''-'oir", uat<acaf ve higbir gey igitmeyecekler'

Ontar ainteyecek ve higUir 9ey gormeyecekler'

- OlabilirlBu bizim igin denmemigtir'

iiiX"Jig mlrfrdesi bagLmrgtrr. Kendimizi Biz diye anlaytp

rr"t,rf,Voiuj. gimoi frei l"y t"nin kendinle ilgilidir' B0ytik Boz'

krrl onunta tlgitioii ki,'yine oe kargtmtzda engeller yaratrp

""ir"if"r""egiz, yot<sa au"utut'n derisini slyrra srylra' :lg'T

giii ;01r, Jir""^[ yifiselig hattrnr bagrmrzrn listiine kaldtracagtz;

senin manevi Vtif<sef iiinin genigligi -bu

nu nla ilgilidir' Btiytik Boz'

kr r! Cahitteri xenoi lJniqiiriinr"' b'uyiile,. onlartn 9eni91i!i' saktn

seni atdatm"",nf eu"iofiairn att,nia, bizim geqmig zirvelerimiz

,yryot. Biz bu zirvelerin ristiinde yUruyoruz'

Turk goqebe ooyui'n'n tarihi sairrayr hatrrlatrr: Fidanr' yegili

ktt olan, kurumug ioca k0t0klerte tirt0lti sahrayt'

Dalcr soguktan dona'dona zirveye y0kselir' son yiirek soz-

lerini tag Piramit 0zerine kaztr'

Akademinin p""""'"ti"A"n ut"n"t"k bu yazryr .

oklma!' mim'

k0n degildir' a, tllf"i, yuzunil'.ellerini' dizlerini keskin buz

pargalartyla pu,arffi tii rarrqtir zirveye y0kselecekler igin

yaztlmtgttr.

188189

Kurganda kale-gehir kazrsr yapan meghur cerrahr, Han--Tengri'de ayaklarrnr dondurmug orkestra gefini cahiller anla-yamaz, Oa$ aiUinde kendine rahat bir yuva kuran, kayalaraset geken, parlak hakikatleri, gukurlarr seyrettirmeyi gelir kay-na!rna qeviren cahiller alay edip gtilerler: "Niye yerinizde kahpotu rm uyo rs u nuz?" derler.

- Dtirbilnlere giriyorsunuz, yaralanacaksrnrz, kendinize kastediyorsunuz! Zirvelerin on0ne gegiyorsunuz.

Borekgi yahn ayak gezmekten usanmrgtrr, Buda aya$rnataprnan Budistler gibi, Hint-Avrupa qizmesinin dar kahbrna ov-gtiler drizen gizmeciler bize hakikatr soyleyemez, bu hakikatibiz kendimiz hatrrlatmallyrz,

"Volga yalntz ve yalntz Hazar Denizine doki)\ilr" teorisiXlX, yrizytlda grkmrgtrr. Co$rafyacrlar o zamanlar doktilen Vol-ga'da kayrkla gezintiye grkrp bilgig kendinden emin bir tavrrla:

- Yagga, ilim isbat ediyor, Volga yalnrz ve yalnn Hazardenizine dokriltjr, diye nrifuzlu kaynaklardan ornekler verir,akrntr ise kayr$r yavag yavag Kara Denize do$ru gotrirUr.

Yavagga ve gorevce btiytik, anlr-ganh Tiirkologlarrn hizrnetettikleri sahalara bakrp j0bileler miinasebetiyle ortak yazdixlarrasfalt gibi boz ve drirndtiz makalelerini okudulunda goyle birkanaate vartrstn: "insan kendi adtnt hak etmiyor, Onun iginilim maksat de$il vaata olmugtur. O Alim, bilim mektebininduz masasr ustilnde pigmig .yumurta gibi yuvarlanmtgilr."

Ben bu tUr alimleri iyi bilirim ve onlara olan bakrgrmr giz-lemek istemem. Qrinkti eminim ki "Gdneg, karanl$t inkar e-derek Asya gecesine sadakatle hizmet ediyor."

Medeniyetin binlerce yrlda toplanmrg el de$rnemig malze-mesi olan dil ve yazt, yeni aragtrrmactlarrnr beklemektedir.Umuyorum ki benim geng okuyucularrm arasrndan da gelece-gin beger? (humaniter) ama titiz ilimlerinin yaratrcrlarr grkacak.trr. Onlar Hristiyan Musftiman ve Budist bilginlerin rrki, millive felsefi ahkAmlarrndan uzakta, yeni idealist insanlar olacak-trr. O zaman soz, g0nden g0ne de$igen tarihi tasavvurlarrnsebep ve neticesi olan en objektif bir kaynak gibi, soz gibiaragtrrrlacaktrr.

Dairni din, deligmez bir altrn yaprsrna sahip soziJn eskibozulmamrglrgrnda kalrnasr igin elverigli muhiti yaralr. Yaztmalzemesi grirtir.

190

Srcakhk, oksijen ve bastng egyalart parqalar. Fakat degig-

meyen gartlar igerisinde korunan maddeler gilriimez, pargala-

nrp da$rlmaz. Mtstr ehramlartndan birisinde bir gelenk bulun'mugtu. Keram diyor ki: "Binlerce yhn Aniden gelip gegtiginigut ve gigekten daha gilzel ne isbat edebilir? " Gelin bu

sozlerin dogruluguna inanaltm.insan soziintin sarstlmazh!rnr ne ile kargtlagttrmak m0m'

ki.ind0r? Bu gelenkle mi yoksa zamanln yok edici nefesine

boyun e$meyen altrn egya ile rni? Altrnr egmek, b0kmek,

eriimek, geklini degigtirmek mrimkiindiir, ama o erezyona ug'(amaz, bozulmaz.

Suskun gol Tevrat'tan onceki idrak alacrnrn kiit0gU gibi

genigtir. Kokleri yerin alttna uzanan bu kaba k0tiik anten ta'krlmrg direklerden goriinmez. Yerytiziinden gegip giden astrlar

uykuya dalmrglardrr. Qrplak golde gidersin, ara slra topragln

tizerine grkmig oh kaya uglarlntn yantnda durur, parqalar

koparrp ornek olarak yanrnda goturursun. Ptnartn onunde diz

go't<tip' dudaklarrnr suya uzattrken, orada parrltrlr lekeleri

gOtiiitiin. Margrut (Yolf gazetesinden petroli'in yiizeye grkhgr

leri kaydederiin. Aetfi tesadgftiir. Yolcu ellerini mazotla mt

yrXamat< istemigtir? Kimsesiz yerdir. Makina izleri gor0nmek'

iedir. Btitiin ggn prnarlarrn yantnda oturup sabtrla beklersin,

fakatsut<enoigarorenginikaybetmez'dikkatlebaktncagor0rsiin ki, gaytn kryrsindaki taglar da siyaha galtyor'

Farma5rnr sokar bakarsrn. Petroll Demek yerin arlezyen derin'

liklerinJen gelen su yarr yolda petrol kuyusunun bir ucunu

*'E['8"?."'+iiti{l; oii,oti n'"riyte duman lan m r e, as r rlaeni r e ca-

hillik kainattnda bile, kendi rgrglnr yitirmemig sihirli mavi ve

yazrh gol tagr gibi engebeli bizim S0mer.

Bu yakrniarda bir gece bodruma indim. Nice yrldrr S0mer

argivimi tabut gibi uzun ve saglam mobilya kutularrna ytfrpsa-klryordum. Kapalr zorlanarak agtlmtg, kilit koparrlmtgtt' Fe-

nerin rgtltnda yere bakttm, kara kA$rt ktil0 her taraft kapla'

mrgtr. Etiafa igki gigeleri, konserve kutulart attlmtgtt' Burada

biriteri alem yapmlg, meze pigirmek igin el yazmalannt yak-

mrglardt. Geng delikanltlar, onlartn ezik, uykulu yavuklulart

goiteri kamagarak ve elleriyle ytizlerini orterek kutulardan dt'ganya gtktyorlardt.

Bu hadisenin sembolizmi beni hayrete dtigiirdti. El yazma-lar..diri,..parlak bir rgrk saqarak ambarrn karanrrlrnr koviyordu.Tarih g0niimrize yardrm ediyordu.

Orada, o ambarda ben bir gerge$i anladrm: Siimer igine$er senin ci$-erini grkanrlarsa, ien onun yolunda vatan tlg-runda savagtrlrn gibi savagmahsrn, Onun kargrsrnda vatankargtsrnda oldulu gikii cevap vermelisin.

... Ben sa$lam kalan sayfalarr bir kenara yr$dtm. Kutularada Hint'Avrupacrlarrn kahn kahn kitaplannr doldurdum; brrakdelikanhlar biraz da bunlarrn iizerinde yatsrnl Bu kitaplara hemultten hem de yan tarafrarrndan tazyik gereklidir ki gergekli$inbiiyrik dahnda mukavemet gostere gostere belki biraz akrlla-nrrlar. Aynr gece kendime kesin bir soz verdim: Artrk yeter,S0merlerlg u$ragtrgrm yrllar boyunca birikmig diigiince vaduy.gularr kAgrda dcikmeliyim.

$UPHELER

Bir hakiki (fen) ilimler var, bir de begeri (humaniter) ilimler,yani hakiki (fenni) olmayan itimler vardrr: Dilcilik ve tarih. Butasnif, Avrupa-merkezli hurafelere dayanrr, .19, asrrda Avrupa'-da ari rrk ideolojisi etrafrnda geligmig otan dil bilimi ve tarihbu uydurma kanunlardan hala daha kurtulamamrgtrr, insanh!rneskili$ine hAlA daha 19. asnn siyasi ve medeni haritasr a-gr-srndan bakthr. Diyalektik olmayan bu bakrg aglsr tarihi pers-pektifi esash surefte tahrif etmi9, varrlan biitiln sonuglarrnsebebi olarak kendisini gostermig-ve zaman gegtikge bu yanhgiddialar, sozri edilen bilimlerin nazari temelleri haline getiril-migtir.

Geng ve guh Avrupa kendi flndrk burnunu karrgtrrarak,vagonun penceresinden, aksak ve kambur Asya kocakanslntkibirle seyrediyor. Tarihte bir kesit olan bu dururn onlarrn herikisine de ezeli ve edebi imig gibi gortintiyor, Geng ve ken-disini be$enmig Avrupa hig akhna getirmiyor ki gimdi seyrettigibu ytizti krrrgrnlg bigimsiz ihtiyar bir zamanlar ele avuca sr!-

192 193

mayan ma$rur ve cesur bir gtizel olmugtur. Kocakarrnrn trenvagonunun oniine satmaya grkardr!r varr-yo$u olan altrnlar birzamanlar onun allmh boynunu siislemig ve at ijzerinde gider-ken kabaran sinesinden sarkmrgfir. Onun gakrak sesini eskiYunan ve Mrsrr dinlemigti.

ilim gogebelere amansrz gekilde sert davranryor. 19.asnnyrrtrk yamalt gadrrlan, bakrmsrzhk ve sefalet, Avrupa alimlerineoyle tesir etmigtir ki, Avrupa'nrn bagka yerlerle medeni iligki-lerinin bulunmasr ihtimali bile onlara hakaret gibi gelir.

G.Potanin, Mo$ol destanlarrnrn Batr Avrupa dlstanlarrnatesiri mevzuunda yazdrgr kitabrnda gogebe medeniyetine ta-rafsrzhkla bakmaya gahgmrg ve her bir halkrn tarihi grafilinin!9lg_"1, gekilde oldu$unu gostermigtir. Resmi bitim gevreteii buTiiaur sflfuila Gilriadrtai. Onu -tenkit -6i-te

etmeditjr. yani hig[izerinde konugmaya biie Eeflmezl Elbette, ,'Roland,n garkisintMo{ol destam ile kargilagttrmak da ne demek! Bu Louvre ilegadt n kargt laqilrmaya benzer!"

Arkeologlarr da yalnrz Avrupa medeniyeti ile alakah bulun-tular ilgilendirirdi. Mezopotamya kurganlarrna (Babil tepelerine)duyduklan ilgi de yine Avrupa dolayrsryladrr.

Poltava savagrndan sonra Sibirya'ya esir olarak giden isvegsubayrnrn ortaya grkardr$r Orhon-Yenisey yazrilarr tam iki asrikendi aragtlrmaclstnt bekledi. Nihayet Sibirya runik yazrsr, kendigegmiglerinin izlerini arayan Fin alimlerinin ilgisini gekti.

Orhon-Yenis ay yantlan iskandinavya'nr n tag kitabelerini ha-'trrlatryordu. iskandinav halklarrndan sadece Finliler Asya'dangelmeydiler.'Belki iskardinavya'ya ilk ta9 kitabeleri onlailn de-deleri getirip dikmiglerdi. Finliler Sibiryadaki abidetarin, ilk at-laslarrnr tertip ettiler, iskandinav paleograflanntn (yazt Alimleri),z--dikkatlerini bu yazrtlara yonelttiler. Nihayet Danimarkah V.Thom-sen 1893 yrhnda kegfettigi sistemin yardrmryla meghur yaz:,larrokuyabildi. Metinler Tiirk dilinde idi.

Bunun tjzerine Avrupah alimlerin Sibiryadaki yazilara ilgisi I

b0sbtitiin azaldr. Bu ola$an0stil bir haberdi, Demek, gogebeT0rklerin Avrupanrn bir gok memleketinden bir kag asrr onceye \ait yazil belgeleri varmtg. Bu sonug T0rk tarihine kargr olan )d0gmanca ilgisizligi degigtirmedi, Trirk gogebesi resmi ilmin /nazarrnda, Qin, iran, Arap rnedeniyetlerinin memesinden hrrsrz)gibi srit emmig ebedi vahgi konumunda kalmaya devam etti.)

Tiirk yazrsrnrn, hemen hig bir aragttrma yapmadan, iranltlar'dan alrnma oldu$unu ilan ettiler, 6/e ilan ettiler ki, sanki "e/gek, dokunma" diyorlardt. Bu laraziye gogebe Asya'ya kargtolan ilmi bakrga tam uygun geldi$inden, bu yaztntn astl men'geini aydrnlatmak igin hiq bir ilave aragttrmaya ihtiyag duyul'madr. Faraziye, aslrnda isg Fin aliminin temelsiz beyanatt,zamanla bir ders kitabrndan digerine aktartlarak, ancak "atzun

sliren gayretleri dolayayla" aksiyom "rfitbesine" gtkartldt.1970 yrlrnrn yazrnda Alma-Ata civartnda lsstk Gol yaktnla'

rrnda Altay tipli anrt mezar (kurgan) ortaya grkarrldr,iik incele'meler sonunda bu yeni buluntu Paztrtk kurgant (M.O. V'Vl.asrrlar) devrine ait kabul edildi.

Biiyiik Tiyangan koknartntn govdesinden yaprlmrg tabuttakigeng bagkantn cesedini yantnda altrn egyalar (Dortbin taneden

fazla) ortmrigt0. Altrn kemer, altln silahlar, alttn migfer...lssrk-Gol egyalartntn bigimi Altay, Kara Deniz sahilleri ve

Kuzey Kafkasya kurganlarlndaki alttn stislemelerinin aynt idi.

"iskit vahgi hayvan ilslubu" denilen iislup lssrk'Gol malzeme'sinde harikulade bir incelikle yanstttlmlgtt. Lakin Altay'tn bu

gtizel sanatlart susuyor. Milattan once birinci binde Asya'ntnugsuz bucaksrz dijzl0klerinde yagamlg olan nomad (gogebe)

boylarr devrine ait sayrsiz Sikeolojik buluntular da susmakta'drr. Milattan once 3, asrr Qin vakaniivisinin verdi$i bir malu'rnatr Ttirkologlar iyi bilir. Vekaniivisin kaydettigine gore, Kang'yu (Kangh) halkr, Qin yazlstndan larklt olarak, yatay (horizontal)

gekilde yazarlanO uzak devirde yagamlg Orta Asya goqerlerinin yaztst hak-

krnda btittin bildiklerimiz bu malumattan ibaretti' lssrk'Gol ta'butunda tizerinde yatay (horizontal) yazr olan bir kap bulun-

mugtu. 26 harlten ibaret olan bu allabe Orhon'Yenisey yazlslnl

hatrrlatmaktadtr.Bu buluntu hakktndaki ilk makaleler yaytnlandtktan sonra

pek gok mektup aldtm. Mtiellifler verdigimiz bilgileri ve vardt-

$rmri neticeyi "aqkga ve tam belirlenmig belgeleri bilmedigi-

m2" "geklinde delerlendiriyorlar ve bir daha hattrlattyorlar ki

Orhon-Yenisey yazlsl, milattan sonra 5'6, astrlarda Arami al-

fabesinden sonraki iran varyantlarlntn birisi esas altnarak ya-

prlmrgtrr. Ve daha sonra bu tarihin dogrulugunu en tantnmtg

Turkologlarrn tasdik ettigini belirtiyorlardt, Bu demekti ki lsstk-

194

Gol'deki'buluntu hig bir zaman runik Tlirk yazrsr sayrlamaz.Yazrlr kap, Arami allabesi kullanrlan iilkelgrin birinden, btiyiikihtimalle iranrdan getirilmig ve tesad'ii6n'Sliintin egyalarr ilebirliktp mezara konulmugtur. Qiinkti yazrnrn rnuhtevasr durumuyansrtmryor. Yani tag yazrsr, mezar kitabesi de$ildir, bu yazrmutlaka ya iran veya Sami (Arap ) metninden ibarettir vs.

'Bu kayrtlar agrkca gok ilgi gekicidir ve buna goz yummayahakkrmrz 'yoktur. Tersine ona ozellikle dikkat etmek gerekir.

Qunkii bu iddialar runik TUrk yaztsrnrn tarihi ile ilgili menfitutumlarr aksettirir: pateografya (eski yazr) ilmi ve T0rk tarih-gilifinrn dururnunu ortaya koyar.

Orhon-Yenisey yazrsrnrn mengei meselesi ilk ve son dela19. asrrda Danimarkalr alim V. Thomsen ve Finli O. Donner'ineserlerinde ele ahnmrgtrr (o da tahmini olarak).

Sibir.Runik alfabesinin iran mengeli oldu$u iddiasr ilk olarakO.Donner tarafrndan ileri s|riildti. O zamandan beri bu iddi-anrn ne rizerinde duruldu, ne de buna bir ilave yaprldr. Halbukibiitrln iran alfabelerinin eski Tiirk alfabesi ile en basit, mekanikbir mukayesesi bile utandrrrcr zrthklar ortaya grkarrr.

Bu gayr-i tabii akrabahgrn sebebi mekan ve zaman ben.zerligidir, Avesta yazrsr iran'da ortaya grkmrg ve 7, asra kadarkullanrlmrgtrr. Orhun-Yenisey yazrsrnrn da bu tarihte ortayagrktrgr larz ediliyor.

1896-97 yrllarrnda Avliye Ata (gimdiki Cambul) gehrinin ya- ,ktnlartnda V.A, Kallaur ve Fin arkeolo!u Heykel ile birlikteMunk ve O. Donner taratrndan irzerinde Runik yazr olan begtag bulundu. Bazt harflerin gekli Orhon yazrlarrndan epeycefarkltydr, Bazt harflerin ise benzeri bulunamadr. Arkeolog veyazt uzmanr mtjellillerin diJgrincelerine gore bu alfabe ,Orhonyazrsrndan onceki devre aittir. Mogallistan'da bulunan ve Qinyrlltklartnda rastlanan adlar esasen milattan sonra 8, asra etarihlenen Ktiltigin abidesi baghca oigii olarak ahntyordu. Boy- -tlece TUrk yazrsrnrn tarihi artrk kabul edilmig olan zamanauygun hale getiriliyordu.

Talas abideleri igin muhtemel bir tarih tespit edilerek mi-lattan sonra 5-6. yrizyrllar olarak ilan edildi, Bu abideleri aynryolla tam 5. yilzyrla ait kabul etmek de mrjmkiindrir MeselaTalas harflerinin Orhun alfabesinin tahrif edilmig gekli oldugufarzedilebilir. Mo$alistan'dan Macaristan'a kadar uzanan bilyiik

bir bir arazide bulunmug oran britrin eski rrirk yazrlr abidele-rine boyle tahmini tarihler verildi.

fror,ier'in Kallaur'un^ve Heykel,in, genig etimolojik aragtrr-inalara dayanrnayan ddnlt alfabelerinin sistemini iikt<ate' al.mayan, kendilerinin de ina4madan ileri s0rdiikleri laraziyelerlebugtin hangi hakla 5-6 4srrlar Trirk tarihinin bagrangr' kaburedilebilir?

.. Lakin ne yazrk ki Trirk paleograflarrnln (yazl bilginlerinin)biitiin problemleri, daha dogru bir tabirle dersek ficiasl, busahte tarihe ba$hdrr. Bu tarih, runik Ttirk yaztstna, i$reti, son-radan benimsemig, umumi paleografya igin esas olarak higde!.eri olmayan yazr gibi bakmaya imkan yaratrr.

Ulkemizde yazr tarihine ait yegAne ilmi eserde Tijrk runyazrsrna, eski Qin yrllrktarrnda oldulundan daha az yer veril_migtir: "B6ylece eski Tiirk yaza Fars yazv esastna g6regekillendirilmig ve nedense Orhun-yenisey runik yaztst olarakadlandmlmtgilr. Bu atfabeden 6-8. astrlarda Oni Asya'da is-tifade ediliyormug." (22,322) Vesselam. Ne alfabe cetveli, nebir.ornek veriliyor, ne de tarihi hakkrnda bir soz soyleniyor.

i.tr,t. Dunayevskaya, i,Fredrick,in ,'Ll,nlt_tu_lmug yaitt ,i Oit-lerinin Q6zilmu"(14) adh eserinae,:fazdrfl ionsbzde hakh ola-rak belirtiyori "Bizim okuyuculann' fikliio gt)re l.Freaick,in e-seinin noksam, Sovyetler Birlidi'nde ya$apn eskihatklar arastndayaplmry olan yazt ve dillere gok az temas etmesi, bazlannaise hig deginmemig olmastdtr. (Sovyet redaW6r i.Dyakonovig,eserin son s6z0nde eski Tilrk yazu drytnda butiln yaztlardanbahsetmektedir.)

Fakat yabana yazarlan (T.Fevris, M.Koen, i.Diringer, e.Lo.ukotta, i.eetOal suglamayalrm, Qtinkti bu onlarrn ve bizimlakayrtlr$ r rnr zla izah edilebilir.

19.astrda W.Thomsen'in gozdiigrj Tiirk run yazilan esasenW.Radloff, Melioranski ve dilerlerinin yardrmlarryla okunmugtu.Sonraki merhale, 19, asrrn sonlanndan baglayarak run yazt-larrn aragtrnlmasr tarihinde hig de dinamik bir manzara tegkiletmez.

Hele 1951 yrhnda yayrmlanan E,Ubryatov'un 'S.y Malov'unitmi ve ictimai Faaliyeti" (Tyurkologigeskiy Sbornik T,1,Mosko-va-Leningrad, 1951) adll makalesinde Sergey Yefimovig MalovOrhun-Yenisey yaalr abideleri ilzerine SSCB'de yegAne uz-

196

man olarak gosterilmigtir.Bu gok b0ytik mtibalaga de$ildi. Qunktj S.Y. Malov o za-

mana kadar ayn ayil, krsa kitabeler hakkrnda sayfa adediolarak briy0k bir yek0n tutmayan 0g makale yayrmlanmrgtr.

Diger makaleler arkeologlardan Prof. S. V.Kiselyov ve L.A.Yevtyuhova'ya aittir. Bunlar Altay kurganlarrnda birgok yaztltaltrn ve gumUg kap ortaya grkarmrglardrr. Bunlarrn tasviri veokunugu da 4-5 sayfa tutmugtu. (27)

Biz gimdilik yeni arkeolojik buluntularrn ilmi delerinden ve-ya terciimelerin titizliginden soz etrniyoruz, Sadece bibliyog-rafyanrn hacmini de$erlendiriyotuz, $unu da soyleyelim ki bU-

tiin bu ilmi galtgmalar ayrr buluntularla ilgili olup, agtk, miigahhasbir karakter tagrrnryordu. Bunlarrn hig birinde nazari meselelerele ahnmarnrgtr. Etimolojik medodun yarattcrlartntn bagartlartntdelerlendirmeye gayret bile.edilmemigti. Temeli yiiz yrl onceatrlmrg bir bilimin esaslarr hig bir tenkide tAbi tutulmadan,sa$lam nazari esaslar olugturulmadan sadece metinlerin eti-molojik yorumu ile "Turk paleografyasr" ilminin uzun miiddetmevcut olmayaca$r gayet agrktrr.

Nihayet, 50'li yrllarda Malov'un atlaslart yaytnlandt. Yazttbilgisinin (epigrafi) aragtrrtlmastndaki belirli bir canlanma dabirnunia li-riitiolr. ttta var ki gimdi de ilmi gahgmalarrn btiyiikgogunlugu Thomsen, Radlotf ve Malov'un terciimelerine da-yanryor ve linguistik karakter tagtyor. Bu eserlerin paleograf-yanrn kendi ig meseleleriyle bagr pek azdtr. ,

Ben bu acrkh durumu ister istemez, herkesin bildi$i bagkabir konu ile mukayese ediyorum: igor destant ile muntazamanmeggul oldu$um on yrl boyunca eski Slav destant ile ilgilikitaplarrn, makalelerin sadece kiigiik bir ktsmtnt inceleyibilmig-tim, Sadec'e destandaki Tiirkizmler onlarca makalede ele all-nryordu. Bunlarrn toplamr Tiirk paleografyast ile ilgili eserler-den kat kat fazladrr. Destanla ilgili tarttgmalara Pugkin, Karamzin,Hlebnikov, Blok, Mayakovski ve daha niceleri kattlmtglardtr,12. yttzytl Avrupa edebiyattnrn hig bir abidesi milli medeniyetininkigafrna bu destan kadar tesir etmemigtir. Bu da alimlerinbriyiik gayretleri, meraklart sayesinde miimk[in olabilmigtir. Bu-grintin diline tekrar tekrar terctime edilen destan her okulolrencisinin gantastnda yerini aldr. Ana dili derslerinde onuseve seve ezberleyip, onun'yardtmryla halka ve halktn tarihine

saygryla yaklagmayr o$rendiler. Umumi Slav medeniyetinin bueski belgesi masa bagr ilminin boz krfufrna kapanrp kalmadr.Bu destan gok eski gaglardan itibaren Slav zeka ve kabiliye-tinin insanlr!rn rnedeniyet hazinesine arma$an ettigi bir hediyeolarak kabul edilir. D.Lihaqov goyle yazryor: "igor destam hak-kndaki ilim halka aittir. Onun hakknda ressam ve akt6rter,pedagog ve yazarlar, zootog ve miihendisler tekrar tekrar s6zederler. Onlartn yazdktan ve soytedikteri "igor Destant" ilminegok degerli geyler kazandtrmtgtrr."

Akademisyen D. N. Lihagov " Komsomolskaya Pravda" gaza-tesinin muhabirine verdi$i demegte geng okuyuculart "EskiRus Medeniyeti ile ilgilenmeye" galrrryor ve goyle diyor: "EskiRus edebiyailm oQrenmek elbette kolay degildir. Fakat siz onutekrar tekrar okuyun, kendinizi onun ahgngine alryilnn, onun

'getrefil ilslubunun altrndaki muhtevay, anlamaya gahyn. Ozaman, siz, yilzyllar 6nce omiir stirmug, oliimiln ve hayailnne oldufrunu ogrenmeye can atan, hayailn maksat ve mana-sm ortaya qkarmaya galryan eski insanlann dipdiri sesleriniduyabilirsiniz."

O, gegrnig medeniyeti derinden ve dolru diir0st ogrenmeyigerekli krlan birgok malum sebepler gostermekte, bu cUmledenalarak ba2r tanrnmamtg alirnlerden soz etmektedir. O alimlerki 2ahmet edip kendi sahalartnt ciddiyetle olrenmektense Rus-ya halklanntn eski medeniyetini Batt medeniyeti ile kargtlagtt-rarak bu medeniyeti basit, iptidai bir medeniyet olarak goster-meye galtgrrlar.

"Biltun bunlara ilave olarak gegmigimizin incelenmesi, ga!-dag medeniyetimizi de zenginlegtirir ve zinginlegtirmelidir de.Unutulmug idealler, eski geleneklerin yeniden tanrillmag veyaqaillmasr bize yeni pek gok qey kazandtnr."

Bunlardan grkaraca!rmtz netice gudur: Orhon'Yenisey me-

tinlerinin gimdiki aragttrma merhalesindeki vaziyeti bunlartn

eskiligi hususunda olurnsuz sonuca varmamtzt gerektiren hig

bir esasa sahip degildir. Bu dururnda, bizim ancak hakikibelgeler rgrgrnda belirli yargr ve sonuglara varma$a hakkrmtz

vardrr. Asltna baktltrsa her hangi bir gey hakkrnda nihai htjkme

varmak gerekmez, bu m0mk0n de de$ildir. Boyle bir kesin

hrikrim, do$ru belgelere degil eskimig yargtlara dayantr. Bilim-

de en tantanalr kiigiicilk bir delilin yerini alamaz. Herhangi bir

temele dayanmayan nefret dolu bir inkAr, gogu durumlarda

b0y0k bir yanlrga gottirur. Ve ben bir yazar ve tarih heveslisi

olarak Ttirk dili ve medeniyetinin eskiligine muteber bir delil

olacak Ttirk yazrsrnrn asrlsrz olarak, sahte aksiyonlara kurban

edilmesini ve ilmi aragtrrmaya yaktgmayan tesadiiflerden ha-

reket edilrnesini hig istemezdim. Boyle yaprlmastnt da hig is-

t6mem. Fakat gok mumkundur ki biz bogluk ile derinligi bir'

biriyle kartgttrtYor olaltm'ilot. tvtuttat< kronoloji metotlartntn arkeolojiye tatbiki bir ara

beklenmeyen sonuglara sebep oldu. Radyokarbon usul0 or'

ganik kaynakh aikeoloji buluntulartntn - a!ag, parqa kaltnttla-

irnrn, alev ve ocak kozi'lniin - yaglnl (eger bunlarrn yagt 30

bin yrh gegmiyorsa) hemen hemen kesin olarak tayin etmeye

imkan v-ermektedir. Ve gogu durumda bu usulle elde edilen

sonuglarrn klasik kargrlagtrimatr arkeolojinin artrk goktan belir-

il.rig kabul etti$i tarihien goze batacak derecede farklt ol-

Ju$una artrk hi{ gagtrmamaltdtr. Bu d.a ba-zt, tik"tlgliiiiaiyoXarbqn Us.gig ile a1nmrg sonuglardan gi.iphelenrnelerine -"seUep ofu'oi, nniak tecriibeler bu giiphelerin astlstz oldu$unu

gosteriyor.Her zaman eski kabirlerde bulunmug Tiirk yaztst tirnekleri

radyokarbon usulti ile incelenseydi o zaman Ttirk yaztsln'li-*U.giangrg tarihi (M.S. 5-6' asrrlar) 90phe altlna altntrdt' Yani''

onun daha eski oldugu ortaya gtkardt'

Runik TUrk yazlslnln mukayeseli incelenmesi' S6mi ve

Avrupa alfabe sistemlerinin kaynagr ile ilgili pek gok suale

cevap vermig olurdu'

Ben de o zaman, vaktimi hig hayrflanmadan iskandinav ,

runik yazrlarlna ve Etrtisk yazilanna ayirrrdrm' Bunu Ooren )

Tiirkologlarrmtz da hayret eder ve hig anlayamazlardt" Yabanct

arazilerin olii medeniyetleri iizerinde egelenmek bu Kazak'tn

neyine lazrmdrt Onlar bilrniyorlardt ki bu arazi prensipli kavirn'

legme, etnogenez problemlerini 19'20' astrlarda gizilmig devlet

srnrrlarr gerfevesinden gtkmadan gozmek gayreti' herhangi bir' '

halkrntarihinibegeriyettenkopukolarakaragttrmak$ibibir--geydir.

198

oil vr eilirrt

Yazr ebedi degirdir. Qokrarr onu kaybetmigtir. Konugma diri,son sayfasrndan agtrlrmrz tarihi birgiierin tritcenmeyen ebedikayna!rdrr. Yazrrr abiderer kdmasa da canrr dirin dlruyor ya,oku o yazyr!

Ttirk diline nisbeile Hint-Avrupa dilleri daha karrgrk bir.yoltakip etmiglerdir. Bu durum morfolojide de kendisini gosterir.1500 yrlhk tarihi olan iskandinav runik yazrlarrnrn dili-ni artrkuzmantarr da anrayamryor. Bu yaztyta irgiri birimin (Runaroji)iki yiiz yrl boyunca iskandinav abidelerinin hig birisini orumasrmtimkiin olmamrgtrr. Aynr devreye ait T0rk kitabelerinin metniise bugtiniin canh dili gibi seslenmektedir. Dilcilerin, kelimele-rin..eskiyip. oldii$il gektindeki teorileri Hint-Avrupa sozlii$tin0ngeligmesi rizerindeki gozlemlere dayanrr, onlar ayrr

"yriaitt"-rin tarihirrin kendisine mahsus yonlerini dikkate lmaaan, buiddiayr bagtan sona btjtrin dillere tatbik etrnigterdii.

2o. yizytlda fizigin btiyiik bagarrrar kaydetmesi *tizikarizm,nazariyesini do$urdu. "Geride" kalanlar ileriye gegmig olanbu ilmi korii kor0ne taklit etmeye bagladrlar

. "Humanite;" (begeri) metodun nadztnr, kapatan bazr dil-ciler agalr kurslar igin matematik ve fizik ders kitaplarrndanelde ettikleri ilkel bilgilerin zuhtna b0r0nmiiglerdir. Bu zrrhsavunmaya yardrm etmektedir. integral zrrrltrsr, gralikler, ya-bancr lerimler yr$rnr, en yeni dirciri$in donuk gehresini oiendemirden bir maskedir.

Tabiat bilimcileri aya (are,ba' gonderiyorlar, bizim ganh dirciise "araba"ntn ne oldugunu izah edemiyor. Artrk bu soz,grradan bilim drgr ifade usulti onu ikna etmiyor. O, yeni igaretkaideleri icad ediyor: A.T demektir, V-E demektir, S-L'yi O-e,yiE'Ayr bildirir. Kendi birim drgr gorkemi ire anrr-9anrr dilciyiasabilegtiren soz bundan sonra tam bir dtistur gekline gelir:AVSVDE. gimdi geriye, onu elektron hasaptdyrct makinlnrna$zrna vermek ve 96z krrpan demir yrlrnrnin Sniinde oturup,

ortaya grkan problemin makine taraftndan nasrl goziildii$tinriseyretmek kalmrgtrrl

Mesela "kedi" kelimesinden ve hakiki bir kedinin varlt!rn-dan ortaya grkan gorme, igitme vb. duygular tek bir kompleksgibi tesir gosterir. Bu komplesin krstmlartnt vasttastz olarak a,b, c, d, e, herfleri ve soz krsmrnr da "f" harfi ile igaret edelim.Bundan sonra "kedi" soz0 kompleksin btittin krstmlartnt ses-lendirmeye baglar: f-(a+b+c+d+e). $imdi soz biitfin bu ktstm-larr dolrudan dolruya seslendiriyor, genellegtiriyor ve onlannkrsa ifade gekli gibi ortaya grkryor. Daha sonra "kedi" yalntzbelli bir "kedi" yi defit, btit0n kedileri bildirmege baghyor.Elerikinci bir kediden gelen duygularr ar br cr dr er harfleri,0giincri kedinin uyandrrdrgr duygularr ise ae bz cz dz ez harl-leriyle igaretlersek, f hadi ile tenrsil edilen "kedi" sozii dahagenig bin mana alacaktrr. Q0nkii artk o kendinde bir gokunsuru birlegtirir:' <f-(a+b+q+fl+er)+ (a1+[1+91+{t+el) + (a2+b2+c2+dz+ez).D

Bu sozlerin bir parodi oldugunu zannetmeyin. Aslal Yuka-rrdaki parga M.M. Koltsova'ntn "Umumilegtirme ve Abstraksi-yon Hadisaleri nin f tzyoloj i k Tedkiki " (Yazt k M t glenie- Moskova1 967) a{r nrafaie-inaenj alt nmt gtt r. G raf ikler, kulalt tr rmalayanterimler vJi'nlagrlmAz

odiisturlar geklinde ortaya gtkmtg olanen yeni linguistik likrinin neden ibaret oldugunu bu yazdanagrkga anlamak m0mkiindtir

$imdi de kulaklartmtzt fizikgilere gevirelim. Bakaltm onlarne diyorlar. Onlarrn soylediklerinin esast, bizim tasawurlart--mrzrn apiriori' delil, insan tecriibesinin 0r0nti olduludur. But0r analiz, bilinen hadiseler toplamtna uygun olan anlaytglar,tasavvurlar, nazariyeler yaratmaya imlSqn verir. Ancak biz herdefasrnda fizik hadiselerinin btisb0t0n yeni bir sahastna girdi-gimiz zaman guurumuzda k6k salmtg olan onceki tasavvurla-rrmrzr kok0nden de$igtirmeliyiz.

Dilcilikte ise dururn bambagkadrr.. Bu ilmin kuruculartntn ilkiddia ve nazariyeleri, heniiz dogmamrg olan sonraki nesillertarafrndan bile tekzip edilemeyecek hiikiimlere gevrilmigtir. Hig

bir ilim sahpsrnda dilcilikteki kadar gtigl0 "ecdat 1rii11ii7tu'yok'

turlV.i. Lenin "Felsefe Defterleri"nde, insan idrakinin dOnybyt

. epiriori: lttctiibeye h$h rthntrynn, tecriilwilut iitrcr'ki-

bir bfitfin olarak kavrayamayacafrnr gostermigtir. insan, maddidiinyanrn ayn ayn yonlerini idrak eder, devamll bir gekildebirbirinden di$erine geger. Bu durumda, daima kavranrlan birtonO.::.1 derinli$ine varmakla, insanrn bunun sadece d0nyanrnbir yonii, bir tarafr oldugunu unutarak onu muflaklagtrrmasr, tehlikesi vardrr.

Bana oyle geliyor ki bu iddia tamamiyte ditcitik igin deileriye siirrilebilir. Hint-Avrupa dilleri 0zerindeki miigahedelerinsonuglarr genellegtirilerek, (ayrr ayrr dillerin spesifik ozelliklerinidikkate almadan) biitiin dijnya mukayese edildigi zaman bumetodun ne kadar yanhg oldugu agrkga ortaya gtkacaktrr.

Hint-Avrupa dil ailesine dahil edilmig olan birgok dilin yaprsrve gekli tarihi olarak gok krsa siire igerisinde kok0nden de-$igmigtir. Halbuki Ttirk dilinde aynr zaman igerisinde hig bir

- -' degigiklik olmamrgtrr. Bu de$igmezlik bir gok sebeple agrkla-nabilir.

( _ l. Tijrk kelimeleri eklemelidir; yani kok ve ekler difuzyona

ugrayrp toplanmaz. Tiirk kelimelerinin yaptst bir ti.ir katarabenzer. Kok-lokornatif daima ilerdedir ve hig bir zaman yerini

I degigtirmez. O eklere ses itibariyle tesir eder, fakat kendisi/ hig bir zaman eklerin tesirinde kalmaz,

HintAvrupa kokenli kelirneler Ttirk dilinin kelimelerine goredaha qok btiktilme (fizyon) hadisesine maruz kahr. <Dahagoko diyorum; grinkti eklemeli dillerde, bu ctimleden olarakTrirk ve Mo$ol dillerinde de biiktilme hadisesini gormek mUm-krindrir. Fakat Tiirk dilinde eklemelilik kaidedir, briXrilme istis.nadrr. Hint-Avrupa dillerinde durum tersinedir.

Usta ve acemi piyonacunun galmasrnr diig0nelim. Ustapiyanocu gatrg iemposuna balll olmayarak her tuga ayn aynbasar. Do-re, bu eklemenin kaidesidir. Acemi piyanocu isebazan parmagl ile iki tuga birden dokunur ve neticede seslerbirbirine karrgrr: Dre. Bu da biikrilmenin mecazi formulti sa.yrlabilir.

Eklemecilik soz0 korur, saklar, b0krimliiliik onu soker, da.!rtrr, geklini de!igtirir.

2. Ttirkge kelimelerde bir kaide olarak vurgu daima sonhecededir.

f 3. Tiirkgede on ek yoktur. 6n ekler kelimenin koktine tesir/ eder ve neticede aldatrcr esaslar ortaya grkarrr.

4. Gramatik cins ayrrmt (digilik-erkeklik) yoktur. Hint Avrupadillerinde analitik yaprya geqirilirken bu unsur koke gore kendiyerini (kelime sonundan ontine dogru) degigtirir. Fakat oncekiyer (kelime sonu) bo9 kalmaz. Eski cins gostericisi kokle.birlegerek onun geklini degigtirir.

Umum German dilinde "yer" anlaytgrnr bildiren "yer" keli-mesi kadrn cinsinin gostercisi ile "yerde" gibi kullantltr. Analitikyaprya gegis srrasrnda bu gosterici kelimenin bagtna gegsede kadrn cinsinin eski unsuru kendi yerinde kalmrg ve "dieyerde" gekli ortaya grkmrgtrr.

Roman mengeli "tyerra" (yer) kelimesi de muhtemelen bu-

na benzer bir yol takip etrnigtir.Eski cins bild:iren ek (Kelime sonu) eski Sami dilinde go-

r0lur: "ersat" yer (Akkad): Qivi yaztstnda digilik bildirmek igin

hususi bir igaret vardr "at". Sarni dillerinde "yer" adlartntn ilk . I

gekli belli ki maskulen idi. ("ers" geklinin tarihi do$rudan'do!' I I dlruya Srimer diline baghdrr.),' uYer' kelimesi, bir zamanlar milletlerarast bir soz olup,Sami, Gerrnan ve Tiirk diline girmigtir. Onlartn hepsi bir nok-tadan baglamrg, fakat "yer" ilk gekli sadece Ttjrk dilinde kal'mrgtrr.

Dilciler, kelimenin degigiklige ulramastnt esas alarak fone'tik sebeplere ballryorlar. Bence bu d0giince -yanltgttr. Esasolan gramatik sebeplerdir, Fonetik sebepler yardtmct bir ka'raktere sahiptir.

"Yer" kelimesinin T0rk givelerindeki lonetik varyantlart 9un-lardrr: Yer, yar, jer, cer, ger, dyer, tyer, ker, kir. German dille-rinde bunlara grarnofonetik varyantlar kargrlrktvi "die yerde"(yard, yord, yort). German orneklerinde konsonant esaslt de'gigikli$e u!ramtgttr. O, deniz. kabu$una btir0nmiig eski birgemiyi hatrrlatrr,

Ttirk sozlerindeki devamhlrk igte bu morfolojik sistemininsaglamlr$rndan ileri gelir. Buna tarihi sebepleri, yagaytgtn (go'gebelik) ve dinin muhafazakarhgrnt ilave etmek gerekir. Go'gebe sriratle hareket ediyordu, zaman ise yerinde kalmtgtt'Gogebe onlarca kiiltiirle temas eder, kendi dlinyastnt zengin-legtirir, fakat bu kiilti.iriin esastna dokunmazdt' Bugtin egyanlnve zamanrn ilgisini Einstein.prensibiyle belirliyorlar: "Bily(tk birsilratle hareket eden egyantn (cismin) iginde zaman durur."

;

t

*

H|NT - AVRUpA oir-cil-ir6ri

Hayali bir drig0nce soyleyeyim:Bizim bugiin vartllrnr bitmediiiniz bir millet Mitattan 4-5 bin

yrl once krhg ve imanrn yardtmryla bazr Avrupa ve bazr Asyamilletlerini feth eder ve y0zyrllar boyunca devam eden esaietdevrinde menge olarak muhtelif dillerde umum? bir leksik Gga_tabaka ve buna uygun belirsiz miktarda gramatik unsuiiaimeydana getirir,

Binlerce ytl sonra Sanrkritge el yazmalarr ile kargrlaganWilliam Johns (176-1794) hayrantrkla yazryordu:,,Sanikriige,kendi eskiligine uygun otmayan bir bigimde harkutade bir ku-ruluga, Yunan ve Latin dillerinden daha mhkemme[ her iki_sinden de daha giizel bir kuruluga sahiptir. Ancak bu benzertiktesadifl olamaz; bu akrabahk 6ylesine gi)gli)dilr ki her iig diliara$ilran filolog mutlaka bu ilg dilin de bugijn mevcut olmayanbir oftak kaynaja baQh oldugu kanaatine vanr.',

Johns'un bu iddiasr, mukayeseli dilciligin teorik esasr olduve bu yeni bilirnin geligme istikameti de bu teori ile belirlendi.Johns'un iddiasrnrn esas yonleri gunlardlr: 1- Sadece koklerindegil, bazr gramatikal yaprlarrn benzerligi bir tesadrif olamaz.2- Bu, ortak bir kaynaktan dogan dillerin akrabah$ldrr.

W.,Johns'un soylediklerine dayanan Franz Bopp (1791-1867) Sanskrit Yunan ve Got dillerinde hem kokleri hem deb0ktimleri birlegtirerek esas fiillerin hal eklerini mukayeseli o-larak incelemigtir.

Danimarkah alim R,K. Rask (1789.1892), diller araslndakileksik alakalarrnrn gegerli delil olmayaca$rnr iisttine basarakifade ediyor. Ona gore gramatik benzerlikler daha dnemlidir,Qfinkii kelimeyi degigtiren gekillerin, bu ciimleden otarak bti-krimlerin benimsenmesi halleri "hig bir zaman olmaz,'. Joh-ns'un faraziyeleri onu takip edenlerin eserlerinde kesin h0-ktimler haline gatiriliyordu.

Nihayet saytslz diinya dilleri igerisinde Hint-Avrupa dil ai-

lesini segip ayrrdrlar, Bu aileye Macar ve Fin dilleri harig brittinAvrupa dilleri, iran ve Hint dilleri dahil edildi..

Bu bUyiik dil ailesi agagrdaki kaba gemada gost6rildigigekilde kuruldu: Latin ve Yunan gramatiginin bazr unsurlafrSanskritgedekine benzemekte; Kelt ve Gat dili arasrnda ya-krnhklar bylunmakta; Latin grameri ile Slav gramatili de birbirine benzemektedir vs. vs.

Pekiyi o halde ilk dilciler, nigin tekrar tekrar sozlerin birbi-rine benzemesinin dillerin akrabah$tnr agtklamak igin yeterlidelil sayrlamayaca!tnt soyltiyorlardr?

Akraba sayrlan dillerin genig bir mukayesesi onlartn sozlii-

$tindeki (leksika) keskin farklarr ortaya gtkardr. Bunun da izahrbulundu: Yani, dilin "n(ivesi" esas*s*6l:*tenCIeli ve 'drg kabu{u"* ilugat terkibi olur, zaman gegtikge lugat terkibi deligir ve ikibin yrl iginde, hatta yakrn akraba olan dillerde bile btisbtitfio ,

bagka sozler yer alrr. Dilin esas soz temeline dahil edilen ve *' 1

Hint-Avrupa dillerinin gogu igin umum? saytlan sozler ise ma-tematik liguistigin malumattna gore sozlii$iin toplam yiizdebir-iki krsmrnr (o/o 1.2) tegkil edef.

"En eski, en de$igmez kavramlan ifade eden kelimeler,ditdeki biithn kelimelerin ancak yilzde 1-2'sinitegkil eden esasliigat terkibi mukayese igin materyal olabilir. Matematik dilci-ligin verdigi:bilgilere gore her bin ylda bu esas lugat terkibininde ortalama bir hesapla yiizde 15'i hliln bagka kelimelerledegigir. Bu yilzden, mesela Silmercenin bagka bir dille akra'bahgtm belirlemek miimkiin olmamgilr, aradaki devir gok bii-yiiKiln" (11, 21).

Bu nazariyeye gore dilin kelime hazinesi, yani kelimelerin /y0zde 99'u krsa bir miiddet zarftnda (V.V. ye inanacak olgq?k /

|

iki bin yrlda) tamamen yok olur, defiigir. Buna inanarak, gti'niimiizden 4 bin yrl once Protottirkge'de on bin kelime bulun'du$unu varsayaltm. Bu durumda esas.lugat terkibinin paylna r'

. Bugiinkii Ingilizcenin stizliigiinde yrthrrz Roman tlilirulen almhltr yiizde elliyingkmthr. Ko:re siizliigiirtiin yiizile yennigbegini Qirt siizleri meydma getiir. O,N.

Trubrtqeo'itr hesaphunalnrtna giire, Fnsnrcr'in "Rus Dilinin Ethnoloiik

Si)zliigii'nde 3191. llnun Slattctt (pe erken ilmlilar) 72 Dogu Shrucn, 93 saf

Rus sdzii, 6304 ciutrmrlrr dairlerc rtit ilmmtt pe 11'79 kaynngr belli olnnyntsiiz unr. ("Voprttst yttzlkoztrttttiyfl" 1957'5, 67 s.) Rnknmltr tdlnninidir. Fifirtetsdzliiiiirtiitr son krsnnltrn tlikkrtte rilunntunt1fir.-Faktt bu liste de tlilin tesirlere

nl:tsil mrtntz ktlfulmr rtErkgn gtisterir.

?05

€-,

100'200 kelime dtigmeriydi. Artr bin yrr igerisinde esas rugatterkibinin. yiizdg oo!3n1 yok otmatr, giihiimiize ancat< fiigbela toplam 1o ire 20 kerime utagrnariydr. Bu kerimerer:deashnda fonetik de$igmerer sonucunda tlnrnmaz hare germigolmahydr. Bu durumda, s.imer abidelerinde T0rkge reli-meleibulunsaydr, ancak 10'20 kerimeyi yeni kerimererre kargrragtr.rabilirdik. Hem de ke_skin see ve mana degigiklikteri yiiztinalnbunlarrn ga$aag oilierte akrabal(rnr bejir'iemek m0;kun ;.mazdt.

Bu fikir do$rudur. Fakat Hint-Avrupa drr arresi adr artrndabirlegmig olan diller igin gegerli otdugu halde 20. yrizyrldasahte brr artede ropranmrg Avrupq dillerinin birbirinden iesinolarak ayrrldr$rnr goien. arimler kalirnelerin zamanla degrgerekyok olaca$r hakkrnctakr teonyl butun dtt gruptart rgrn liqertlsaydrlar bir grup kelime b[it0n dlllerOe aynrydr. gunu tOtHint.Avrupa drtrnin kahntrsr olarak itan edere-k, iegigmeye nis-beten daha az maruz kalan esas dil tabakasr hakklnda sonugqrkardrlar, Uygun diigmeyen kelimeler. ise dilin Orinyebindekesinlikle olilme mahkum olan kelimeleri srrasrna konulttu.

Pekryr Hint-Avrupa dilierinde ortak otan, yani'akrabah$r is-patlayan yaprlar nelerdir?

1, Ugten bege kadar (begli sistem mevcut oldugunda) veya

9:lyr" kadar (oniu sistem uygurandrgr devirtercte)6tqn sayrtir, .'8l" sayrsr nrsbeten az dayanrklrdrr, griniri Hint-AVrupa dille_

rinde bir sayrsinrn adlarr gegitlidir.2, 1. ve 2, gahrs zamirleri. Nigin sadece 1. ve 2. gahrs

zamirleri? Qrinkri HintAvrupa dillerinde 3, gahrs zamirleri bir-birine uygun gelmiyor,

3. Bazt akrabahk terimleri.4. Bazr beden uzuvlarrnrn adlarr (1,{int.Avrupa dillerinde

sadece "ayak" rn adr umirrnidir.)Qrkan Fonug 9u: Gortiniigte birbirine benzemeyen dillerin

mukayesesi yaprldr$rnda bu leksik gruplarrn yaklnh{rnr ortayakoymak, bu dillerin genetik akrabaft!rnr ispailamak igin yeter- .lidir. Hint-Avrupa dil ailesi igin ilk devirlerde boyle basit bir -gema ortaya grkarrldr; bu oyle bir devirdi ki Sanskritge ve -Yunanca sayr isimleri, gahts zamirleri ve terimlerin akrabah!rAvrupalr alimlerin gozlerini kamagtrrarak akrllarrnr baglanndanalmrgtr. O zamanlar sadece bir segenek vardr: ya genetik

akrabaftk ya da higl Oysa canlr dil tarihinde akrabatrgrn birgok gegidi vardr. Ne var ki dilciler bunlarr ne gordtiler ne deanlattrlar. Qiinkri bu durumda Hint-Avrupa dil ailesi birkag gru-ba bol0n0rdii. 9u gekilde bir soru akla gelebilir: Belki sayrisimleri, gahrs zamirleri ve akrabahk terirnleri hig de Eski Hint--Avrupa dillerinin kahntrsr de$ildir: herhangi bir ditin, diyelirnFarsga'nrn en genig olarak yayrldrgr bir devirde (diyelim kiM.O, 1. binde Ahamenigler zamanrnda Fars hakimiyetinin ba-trda Yunanistan ve Mtstr'a, do$uda Hindistan ve Qin'e kadaryayrldr$r bir devirde) yayrlrp benimsenmigtir.

Bu soru Hint-Avrupa dilcilerinin de daha once akrllannageldigi igin goyle bir hi.ik0m y0riitt0ler: Esas lugat terkibininkelimeleri drgarrdan ahnmaz; britfin dillerde akraba olan sayr.lar, bir gitt gahrs zamiri ve terimler bu dillerle birlikte dogmug-lardrr, sadece o dile mensupturlar. Bunlar bagka hig bir dileverilmez ve fiigbir dilden de alrnmazlar. Efer bu htikmtin sa-hipleri zahmet edip hig olmazsa Trirkge ve Hint-Avrupa dillerini -kargrlagtrrsalardr, bu htikOm kolayca giiriitrilfird0. Bu kargrlag-trrma, dilcilerin bu katr kuraltndan haberi olmayan dili olugturanhalklarrn kelimeleri her zaman birbirlerine verip aldtklartnt gos-terirdi. Bu durum gramer igin de boyledir. Mesela Tiirk dilindebirinci onluktaki sayrlar Hint-Avrupa dillerinin sayt adlarrna uy-gun gelir. Hint-Avrupa dillerindeki bazr birlegik sayrlar TUrkge'-den alrnmrgtrr. Latince gekim sistemi sadece Ttirkge gekimsistemi ile izah olunabilir. Hint-Avrupa dillerinin akrabah$rnaesas delil olarak gosterilen 1. gahrs zarnirinin yahn ve dilerhallerindeki degigik gekimleri Ttirk ve Fin-Ogur dilleri ile kar-grlagtrrrlarak aqrla grkarrlabilir (ben-menya, mne ve men- me-ni, menge).

Tiirk materyalini dikkate almadan, bu ctimleden olatak "tet"-Trirk gokluk sayr sisteminin mengeini aragttrmadan (bu gekilsoze saygr, ihtiram manasl veren ek olarak kullantltrdt) mot-her, father, sister, brother gibi akrabaltk terimlerinin mengei .

hakkrnda kesin fikir soylemek miimkiin de$ildir."Hint-Avrupa dilleri" tezi hig tarttgtlmadan teori haline ge-

tirilmigtir. Bu teori Johns'un ilk iddiasr olarak dogmug ve son-raki yiizyrlda hig bir zaman kendi krhftndan gtkamarntgtlr. Bu

teorinin geligip de$igmemesi onun yeterince olgun bir teoriolmadt!rnr isbat eder. "Hint-Avrupa dilleri" terimi dilcilik kitap'

207

larrnda nazari orarak degir de, muhteva bakrmrndan eninebriyrimektedir. Hint-Avrupa dir airesinde yer almanrn ne kadarkolay oldulunu Kartver diilerinin en yeni tarihi ornekrerindegormek miimkiindiir.

1965 yrhnda Tiflis'de T.V. Gamkrelidze ve G.i. Magavaria-ni'nin "KarMel dillerinde sonant ve Abtaut $ekiller" adir kitabrbasrldr. "Yazarlar Katvel ditinin Hint-Avrupa ditterine yaktntr{ntinand r na surette isbattad t tar. "(2,4).

Bazr dilciler kitabrn esas neticererine daha ihtiyailr yakrag-trlar. Buna Ars. eikobava'nrn "Kartver ve Hint-Airupa'Ataki-lan" adh derin muhtevall makalesini ornek gostermek m0m_k0ndrir.

1908 yrhnda Petersburg'da, N.y. Marr'rn "Giircii Ditinin sa-yi Dilleriyte Akrabhgt Hakknda in aipiterte itgiti otarak EskiGtirct Dili Gramerinde Esas stntrrar" adh eseii basrldr. Marr,sami modelini arketip olarak ilan etmig ve Giircii gramerinlnsistemini kurmugtur.

Ars. Qrkobava goyle yazryor "Kartvel aragtrrmalartnda'kegifler" hig de nadir hadise degildir. Bu sahada Lirinci ,,kegfi,,

F. Bopp yapmlgtrr. (Kartvel dilleri Hint-Avrupa dilleri ile akia.badrr 1847). ikinci kegif Marr'rndrr (Kartvet diileri sami dilleriile yakrn akrabadrr -1888-1909 yrllan), UgUncti kegif .Konso-nanf Sistemleri" adh eserde takdim edilmigtir." 1s.6ey.

"Yhzde bire dayanan dil akrabahjt" leorisi mengece muh_telif dilleri genetik bir ailede birlegtirmek igin srnrrsri imkanlarortaya koyar, Bu prensip asl? unsurlarr, ikinci dereceli, atrnmaunsuflardan aytrmaya irnkan vermez. Bu, tanrgrkhktan dolanakrabahktrr.

Kartvet dilleri yiizlerce dil igerisehde Hint-Avrupa dillerinden'liireyip inkigaf etmig", sonra Sami dilleri ailesine sokulmugve nihayet tekrar Hint-Avrupa dillerinin kuca$rna dfigmiigtrii.(Morfolojinin eklemeli yaprsr bir zamanlar Kartvel dillerini Altaydillerine yaklagtrrmaya imkan verirdi.)

Hint.Avrupa yahut Altay dil aileleri hakkrnda AlimAne birtavrrla konuganlarr dinledigimizde Mark Twein'in ,,Ben K6y ya-gayy Gazetesini Redakte Ediyorum,'adh hikayesi akla geliyor.HikAyenin kahramanr alimAne rislubu taklit ederek gazete oku-yucularrna tarrm bilgileri verir: Balkaba$r, nohudu saymazsak,kuzeyde yetigen "portakal ailesinin', yegAne yiyecek gegididir.

Altay dilleri ailesi de HinlAvrupa dil "birlik" i orneli esasahnarak meydana getirildi, Mevcut teoriye gore, gagdag Hint-Avrupa dilleri ve Trirk Dili isa'dan biraz once ortaya grkrnrgtrr.Bagka bir ifadeyle, bu diller giintimiize kadar tahminen aynrmesafeyi katetmigtir. Yani, bu durumda T0rk givelerinin deasrrlar gegtikge Hint-Avrupa dilleri gibi birbirinden kesin olarakayrrlmalan gerekirdi. Oysa Tilrk dilinde esas soz tabakasrnrlugat yaprsrndan ayrrmak oldukga zordur.

Tiirk giveleri gerek anlam gerekse gekil bakamrndan birbi-rine goR yakrndrr. Pekiyi bu mucizeyi nasrl izah etmeli? Busoruyu ilk olarak N,Y. Marr ortaya attr. Yapaca$rm uzun ahntrigin ozur dilerim. Buradaki bazr iddialar eskimig olabilir, fakatonun hitabetindeki duygu hAl6 ilgi gekcidir:

"Tilrk givelerinin mengei ortaya qkanlmamrgur. Bu rnese-leye hig deginildigi de yok. Tilrk givelerinin k6keni meselesiaslrnda hi9 kimse tarafindan ve hig bir zaman merkezl birproblem olarak ortaya koyulmuyor. Herkes Thrklerin Asya'nrnderinliklerinden geldigini biliyor. Demek ki, orada ortaya gk-mtglardtr. Tilrklerin edebi faaliyetleri 6. astrdan itibaren takipedilebiliyor. Qin kaynaklan ondan bin yl 6nce de aym gekildeTilrkeleri tanryorlar; buna dayanarak uzmanlann verdikleri bil-gilere gore Turkgenin en karakteristik 6zelligi yaptstnrn zamanigerisinde gok fazla degigiklige ugramamg olmasrdtr (konser-vatizm); 6. asra ait abideler, gilnilmilzde konugulan giveleritaqmaktadrr. Bu da g6steriyor ki Tilrk dili bin ilg yilz ytligerisinde degigiklige ugramamgtrr. Bu tabii muhafazakarh|rn6nceki bin yllarda da mevcut oldu|unu dikkate almak gerekir.Yani Qinlilerin "zahmet edip" "onlar hakknda malumat verdigidevirde de, daha eski devirlerde de aym muhafazakrlk vardr.

Bu boyledir, $u da bellidir ki asrl agrklamantn olmadrgrhallerde de bu temas di$er dillerle alakah olarak da diigtinti-lebilir. Meghur dilci Kargran Qinlilerin dile baktglartnda mu-hafazakAr olduklarrnr ciddiyetle yaztyordu: "Eski dilin yaqama-s/n/n esas sebebini Qin'de gelenejin yenilmez ghcunde aramakgerekir." Fakat diller tabiatrn bir iir0n0 deiildir. Dillerde tabi-attan ahnma hususi cihetler yoktur, Hatta muhafazakArh$rn dakendi tarihgesi vardrr. Tek kelimeyle; Ttirk givelerinin mengeimeselesi goktan halledilmesi gereken ilmi bir problemdir. Dilinanlagrlabilmesi ve tam olarak kavranabilmesi igin bunsuz hig

Ibir ileri adtm attlamaz. Nastl ki T0rklerin kiitleler halinde

Asya'da yagadlgr hakikatine (ashnda bu da s6yleneinez) da'yanarak Asya'nrn onlartn atalartntn yurdu olmasr'fikrinE ilmi

cihetten inanmak rniimkiin degildir...

$urasr agrktrr: Ttjrklerin ve T0rk dilinin ortaya grkmasr vegeligmesi kaderiyle mukayesede insanlrgrn tarihi hafrzasrnrngok krsa bir devrine ait olan hadise ashnda Asya'nrn Ttirklerinana vatanr olarak kubul edilemez."

Yazar, bi inandrrro delillerden sonra neticeye vartyor'. "De-mek ki tilrkologlann umumi kanaatine gi5re Tdrk giveleriniay,ran b6yle sabit bir durumu ve muhafazakarlQt baginbil-mek igin bu giveler bily1k bir sosyal faaliyet ve dinamik birdil yarailal$t merhalesinden gegmeli idi."(35, 184-186),

N.Y. Marr bu eserinde, aynr zamanda Trirk givelerinin an-lagrlabilmesi igin Hint-Avrupa dilciliginin metafizik yontemlerinintatbik edilmesine kargr grkarak goyle yazryordu:.

"Bu bir kuyudur, ama Hint-Avrupa dilcilerinin kuyusundangu fark vardtr: Hint-Avrupa dilcileri kendi sahalannda gokderine indilen gimdi bu yoldan donmek isteseler bile gimdiyekadarki iddialanru yerle bir etmeden bunu bagaramazlar. Kendidil sistemlerinin derinligine nilfuz etmeyi bagaramamry olanTiirkologhr ise bu sistemin karqtunda slenks onunde dururgibi dikilip kalm 6la rd t r. Hi nt-Av ru pacilan n ku yusu ile. Tfi rkolog-lann kuyusu arastnda bir ortak taraf var: Her ikisinin metoduda gekli bir karakter tayyor. Dilci Tilrkologlar, zengin bir mal-zeme denizinde seslerin maddl gergekliklerine tek baflna higbir zaman itibar etmeden daha gok Tilrklerin aynlmadtklartyerlere d6rt elle sanlarak zengin Thrk dilini, Thrklerin vayakendi sosyal geleneklerine bagh olan di$er akraba halhlannyagaytit, sosya/ hayail ile bafilayamazlar."(35, 1 44-1 45).

$ekilci metodun "oyunlann!" goren N. Marr goyle yaz:'yot-du: "ilmi bakg, tamam bu anlayhr, ama peki "6iyaseti", eveltam anlamryla "slyasetl" nastl anlayahm? Ben, bilim adamtnln,her geyden once stratejist, siyasetgi, diplomat ve ancak bun-lardan sonra bilim adamt oldugunu bilmiyordum, Muayyen sos-yal bilimlerin yarattct ve tagtytctst olan, yeni bilgilerle guurlart

uyandtran, bu bilgileri vicdant ile agtklayan kimseler ancakbilim adamr olabilir. Onun da bir borcu vardtr: Mevcut bilgile-rimiz gercevesinde ya gok dnceden bilinen veya yeni ortaya

grkanlmrg olan geyler hakktnda utanmadan, gekinmeden ko-nugmak. Hatta bunu yaparken bazen gtplak kraltn durumunuagrkqa soylemeyi goze alabilmek: Kraltn grplak oldulunu her-kes goriiyordu, ama hig kimse s6ylemeye cesaret edemiyordu.Nihayet krala grplak oldugunu "ugak" soyleyebildi. Gergegi herzaman alimler soylemez yal Yeri geldiginde alirnin ugak ol-maktan gekinmemesi gerekir."

Qrlgrn Marr'rn soylediklerinden ytllar sonra da durum de'gigmemigtir. Eger Ttirk diline gerekli dikkat gosterilseydi, ozaman dilcilik ve tarihin bir gok gergek dtgt efsanesi yerini

hakikate btraktrdt. Belki de o zaman begeri bilimler miisbetbilimlere yaklagmrg olurdu, Ne var ki, Hint-Avrupactlar Tlirkgivelerini, Hint-Avrupa imparatorlulunun 0crada duran giveleri

olarak kabul ettikge, Tiirkologlar da dayt yardtmt almadangalvarlarrnt bellerinde tutmayt beceremedikge ve muhterem iis'tatlarrn tahkir edici "hakikatlerinl" papagan gibi tekrarladrkga,biz kendi evimizde gozii ballr dolagmaya ve bagtmtzt orayaburaya garpmaya devam edecefiz.

QAD|R VE LOUVRE

HinlAvrupa dilcili$inin son begigi olan TUrk dilciligi ilk de'virlerde kendi 'htaslnln" maksat ve metotlannt korii korUne tek'rar ediyordu, Aynr gekilde hatalarlnl da, Hint'Avrupactlar, bazt

yanlrg drigtincelerinden goktan uzaklagmrglardtr. Oysa Tlirko'loglar bu yanhglart daha da go$altmaktadtr. Her iki ilmin ilkmerhalesinde ortak yonler goktur.

1, Hint.Avrupa dilcili!i eski Hint yazrh abidelerinin dilinin

(Sanskritge) aragttrtlmasr ile, TUrkoloiinin tarihi ise Orhun-Ye'nisey abidelerinin ortaya gtkmast ile baglar.

2. Sanskritgeye kaptlmakla Hint'Avrupactlar yanltg bir teo'riye ulagtrlar. Onlar Sanskritgeyi Hint'Avrupa ailesinin en eski

dili, yani ata dili ilan ettiler, Bu teoriye g6re Sanskirtge gekil'

lerden farkh olan Avrupa dillerinin biitrin gekilleri sanskritgenin

bozulmug ttiremeleri olarak hesap edildi.

t'

Iii

Dl"'

\0

\

tiI

210211

)I

G. Bonfey ve Fr. Bopp eski Hint-Avrupa dilinde toplam 0gvokal (a, i, u) oldugunu iddia ettiler; eiinkti Sanskrit metinle-rinde ancak bu vokaller kaydedilmigtir, sonralarr (ozellikle 19.asrrda), damaklagmanrn kegfi ile ona Hinl-Avrupa dilinde ikivokalin (e, o) daha gok bulundu$u, ancak sonradan (Sanskir-tge doneminde) bu iki sesin "a" yr tiirettigi isbat edildi. Bu,Hint-Avrupa dilcili!inin ilmi metodunun birinci merhalesinin am-pirizm tizerindeki ilk galibiyeti idi.

Orhun-Yenisey abidelerinin diti (Vil. asrr) Trirk Sanskritgesisayrhr. onun geligimi ise Dogu Ttirkistarr abidelerinin dilinde(10-11-13. asrrlar) iztenitir. Onun dil gekiileri gagdag O!uz-Karluk-Uygur grubunda (fUrkmen, Azeri, T0rk, 6zbek, Uygur)yagamaktadrr.

. Tah.minen yrjz yrl once i. Grunzel goyle bir teori ortaya attr:llk gaglarda Trirk dilinde rig vokal vardr (a,i,u); (Ttirkolojideeski likirlerin nasrl yagamtg ve yayglnlagmtg oldu$unu bugiinh6lA Grunzel'in takipgilerinin bulunmasr gosterir. Mesela M.A.Qerkasski 1965 yrhnda goyle yazryordu. Trirk vokal sistemi iigkogeli idi (i, a, u). Sonralarr Orhun devrinde 4 unsurlu olmugtur(i, a, u, ri). M.A. Qerkasski'nin son modelinin lehine baghcadelil, Orhun-Yenisey abidelerinde gergekten dort vokal igare-tinin bulunmasrdrr. Fakat W, Thomsen bu dort igaretin rnuhtelifyerlerde, o devrin dilindeki sekiz vokali ifade etti$ini agrkgagostermigtir (25 Kasrm 1893).

Gonildti$ri fizere Hint-Avrupa ve T0rk dilciliginin ilk donem-lerinde umumi olarak benzer yonler az de$ildi. Fark guradaidi: Hint-Avrupa dilcili$inin ve Tiirkolojinin sonraki geligimi bir-birine uygun diigmedi, Birincisi yukarrya do!ru ilerlemekte de-vam ettigi halde, ikinicisi yerin sathr ile paralel gidiyor. Bazende iyice algalarak yerlerde srirtintiyordu. Boylece Ttirkoloji Hint-Avrupa dilciliginin rivey evladl olarak ibtidai bir bilirn halindekaldr. 20. asrr Trirkoloji ilminde hdlA daha Thomsen ve Radloffayarrnda Alirn yetigmemigtir, Trirkoloji hala daha durgun veyanm yamalak bir ilim sahast durumundadrr. Thomsen'in ke-giflerinden sonra Tiirk dilini idare eden fonetik kanunlardanbiricigi dahi incelenip agrklanmarnrgtrr.

Hint-Avrupa dilcili$inde yrllarca "e" sesi 0zerinde tartrgrldr.Kaydettigimiz gibi, F. Bopp ve di$erleri kok dilde "e" sesininbulunmadr$rnr, gtinkri Sanskritge ve di$er Hint-iran dillerinde

bu sese rastlanmadr$rnr iddia ettiler. Nihayet damaklagma ka-nunundan sonra, Sanskritgeden once de "e" vokali nin bulun-du$u, fakat ont) "a" nrn srkrgtrrrp grkardrgr anlagrldr. Tiirkolo-jide ise buna benzer gekilde "6" vokali iizerinde tartgma krzrgtr.

Qrink0 ne Orhun-Yenisey abidelerinde ne de Uygur yazrlarrnda"d" vokalr agrkga gosterilmigtir. Onun igin de bu vokalin asliolmadrlr daha sonralan "e" sesinden tiiredi$i iddia ediliyordu.

Yunan filazoflarr arada bir kendilerine soruyorlardri "Bensebeple neticeyi kangilnyor muyum?" Bu soru Yunan felsefe-sinin ve tabiat bilimlerinin geligmesine yon veriyordu. FakatTurkologlarrn akhna hig olmazsa teorik bakrmdan, bu iki meg-hul de$erin (e...6; 6..e) yerlerini degigtererek bundan ne sonuggrkaracalrna bakmak gelmiyordu. Bu, Ttirkgenin ses ve gekilyaprsrndaki bir takrm kangrkhk, mantrksrzfuk ve kanunsuzluklarragrklayabilirdi. Bazen otorite sahibi alimlerin gok dolru iddiasrilmi geligmeyi duraklatrr; tarnamen manttkstz ve teorisinin btin-yesine tamamen ztt olan iddiasr ise hig beklenmedik gekildeilmi geligtirerek, onu ilerletir.

A.M, $erbak (69)' bir kag yriz praformayr (yani ana Trirkdili kelimelerini) tesbit etmigtir,

Bu kelimelerin hig birisinde "6" sesi yoktur. Sadece vokal-leri ile de$il konsonant esaslarr ile de bunlar Orhun-Yeniseygekillerini (bagka bir deyigle Oguz-Karluk gekillerini) hatrrlatrr.

Qagdag givelerden T0rkmence ornek olarak aftnmrgtrr. $erbak-'rn soylediklerinden gu sonug grkryor: Tarih oncesi devirlerdeT0rklerin hepsi biraz tahrif olunmug bir Ttrkmence ile konu-guyorlarmrg, Son astrlarda bunlarrn bir ktsmr bu dilden uzak-la9mr9, sonugta Krpga ve Sibirya dilleri ortaya gtkrp geligmigtir.

Bir gok ga$dag Trirk givesinde uzun vokaller rnevcuttur.

Qok eski devirlerde de bu vokaller var mrydr? 19. asrrn Tiir-kologlarr bunu inkar ederek, bunun sonraki bir hadise oldu-gunu dtigtindriler. E,D. Polivanov (1924) baglangtgta, uzunvokallerin sonradan ortaya grktr$r fikrine uygun birgok delil,ileri siirmilgti.ir. Eski T0rk uzun vokalleri diigtinUliirken T[irk-men-Yakut paralellerinin dikkate altnmast gerektigini kaydet-migtir. A.M. $erbak bu fikir ve metodu oldugu gibi kabul et-

. $t:rbnk'm nnnogrofsi Sttuyet Tiirkolojisiude lttr kottutht ynzilmrg ilk ununtt;nhsmnhr. Onut utrfugr xnuglnr, Tiirk dilciligitrin sortnki geliynesine niiltittttrsirltr yrytlilir.

61q

212

migtir' Gergekten de Trirkmen ve yakuilar ana,kokten muhte-melen gok eskiden ayrrrmrg ormarrdrr. Bunrarn diilerlnde ortakyonler kalmrgsa da bunrar hig gtiphesiz gok eski devirrere aitolmahdrr. Bagka ttirrri ormazdr. A,M. gerbak irk gekiileri goyreizah ediyor: Yakutga rrr-(yorulmak)-Tiirkmence aar-(aynr- ma.na), yani ana Tiirkge,de ,,aar" iiJi; yakutga trs(ig) _Triikmence

ltg fig) ana Ttirkge rrg; Yakutga aas (agrnak) -Tiirkmence aag(agmak) ana Trirkge aag-vs.

En eski rrirkgenin uzun vokaileri meseresi bu gekirde kesinolarak halledilemez. 6nce kargr delillere cevap buiunrnafu, eskiTiirk sanskritgesinin (orhun-yenisey metinrerii gekiileri gozaengegirilmelidir,

Eski Hint ve iran yazr sistemrerinde uzun ve krsa sesrerigosteren igaretler yoktu. Qrinkti bu diilerde bu ti.ir bir ayrrmayaihtiyag.

fa]m1nrl!1. Bu bakrrndan Orhun-yenisey yairsr gotender bir hadisedir. o, drinya alfabe sistemleri iginie harflerin"kal!n ses"-"ince ses,' prensibine gore tasnif eiitOigi yegAneyazdr. Qtinkri boyre bir ayrrm Ttirkqenin hususi alet'iirierin-den biridir ve bu yazr yaprhrken bu durum dikkate a|nmahydr.Ancak rrirk dilinde yazrda uzun vokal ve konsonanilarr bildirenigaretler yoktur. Efer uzun sesler, mesela iran dillerinde ol-du$u gibi o devrin Tiirk dilinde de butunsaydr, hig giiphesizorhun'Yenisey yazrsr bu durumu yansrtrrdr. Kesintikle soyle-nebilir ki 7. asrrda oguz-Karluk giveleri igin, uzunluk bir ozeilit<de$ilmig, Bu durum sonraki devlrbrde meydana gelmigtir. Vebu "zuhurun" kendine has sebepreri vardir. cariptir xi oitci-.fonetikgi bu sebeplere gerekli dikkati gostermernigtir. Bu se-bepler ashnda o$uz-Karruk harkrarr tarihinin kend-ine has o-zelliklerinde aranmaltdrr.

Hint.Avrupa dil teorisinin baghca yanhglarrndan biri Hint-Avrupa dillerini gener drinya glotogonik' sitteminden ayrrarakaragtrrmaktrr. Griya Hint-Avrupa dilleri TUrkge, Fin_Ogur vedi$er dillerden bagrmsrz orarak inkigaf etmigierdi, N, ilrarr'rnyeni teorisi Hint-Avrupacrlann bu srnrrlarrna kargr itiraz idi.Fakat ne yazrk ki,.onun metoilarr, dtinya dilleri araslnda kokliialakalarrn bulundugu hakkrndaki, mahiyetge do$ru olan iddiayr

' Glottokrottoloji: Diller,in ttkriltnhk yngun ng*lrtyttn, orrtk kflkren gelenkelinclerin hirbirlerindcn ttynhltklttn ztttnt.. teslit eden uetot. ltoit-szyrlltruult ilk ilefr Atnaiktdn teskil edilnistir.).

gozden kagrrmrgtrr. Ti.irkologlar hala daha slalom kayakgtlartgibi Ttirk givelerini tarihin sert yamaglartna, bayraklara dokun-madan gegirebiliyorlar. Onlartn soylediklerinden gtkan sonucagore Ttirk giveleri Hint-iran, Sami, Fin-Ogur dillerinin hig birtesirine maruz kalmamrgttr. Bazen bu tesir itiraf edilse debunun gok criz'i ve geg devirlerde oldugu ileri stirUlur, (MeselaTacik dilinin Ozbekgeye tesiri gibi). Dilin tarihine bu gayr-itarih? bakrgrn ne ile neticelendi!ine A.M. $erbak'tn kitabr iyibir ornektir,

Oguz-Karluklar yalntzca, son bin yrlda (ilmin izleyebildigizaman igerisinde) birkag medeniyet ve dinin etkisi alttnda kal-mrglardrr: Budizm, Maniheizm, Suriye Hrrstiyanlr$r, Ategperest-lik, Mrisl0manlrk, Bu dinlerin her biri kendi yazrst, gtizel sa-natlarr, hayat tarzt, kriltrjrti ve dili ile gelmiglerdir. Hint'iran veArap faktorri Oguz-Karluk halklarlntn medeniyet ve yagaytg

tarzrna esaslt tesir etmigtir. Hint dili ve yazlsl da '6" sesinikabul etmiyor. (Onu "e" ye de$igtirir ve aksineuzun vokalleri"belenirler".) Yani ga$dag Oguz-Karluk giveleri Ktpgak give-

lerinden bu hususiyetleri ile ayrtltr. Gegen bin yrlda yalntz Arapdili, agrk "e" vokalini ve uzun vokalleri kime olsa sevdirebilirdi!

Kur-an'da, aruz da Oguz-Karluk givelerine kendi tesirinigostermigtir. Azerbaycan gairi ve Alimi Resul Rtza, aruz kul'lanmantn Azerbaycan givesine btiytik zarar verdigini, AzericeyiArapga ve Farsga kelimelerle kirlettigini bazt durumlarda daAzerice kelimelerin tabii ahengini bozdugunu yaztyordu.

$air Resul Rza, aruzun Azerice kelimelerin tabii ahenginibozdulunu itiraf ediyor; Trirkolog A.M. $erbak ise bu uzunlu-gun eski T0rk diline ve b0trin Ttirk givelerine mahsus oldu$unuiddia ediyor. Ve eger bunlardan baztlartnda, (mesela K1pgak

givelerinde) girndi uzun sesler yoksa, $erbak'a gore bu give-

lerin sonradan ortaya grktrgrnr gosterir. Boylece altntt, yabanct

bir deger alameti, Alimlerin kalemi sayesinde €sas ve eski bir

alamet haline getirildi. Bununla da Ttirk dilinin tarihine olan

bakrg esaslr gekilde tahrif edildi. (Sibirya givelerinin, Yakut,

Tuva, Kazak, Krrgrz givelerinde mevcut olan uzun sesler, Mo'

lolistan'tn "Budist" dillerinin tesiri ile aqrklanabilir' Biitiln bun-

larr dikkate almadan T0rk givelerindeki uzun seslerin menge'i meselesini aragttrmak m0mkiin degildir')

Krpgak halklair Budizmi kabul etmediler' iranhlarr (Zerdiigt'

214

hik) ve Araplarr Degti Krpgak serhaflerinde durdurdular veyrizyrllar boyunca yanlarrna yaklagtrrmadrlar. Gogerlerin Hint,lran ve Araplarla yakrnkgr oldukga krsa siirdiigrinden dilleriesash bir tesire maruz kalmadr. Gogerler kendi dinlerini (Gokdini), kendi hayat tarzlarrnr (gogebelik), medeniyeilerini, musrkive edebiyatlannr koruyup surdtirdiiter. Dilleri de oldu6u oibikaldr "6" ve "kapahhlg". yalntz son asrrlarda islamiyet 6orf,rudogru yol buldu. Tesirini dilde de gosterrneye bagtadr. Kazak-gada "e" ortaya grkarak bazr uzun konsonantlar.a egilim g6s-terdi (ketti, getti, cattr). Orhun-yenisey metinlerinde bu gibidurumlara rastlanmryor. Gramerde ,,tt,' gitl konsonantt gerek-tiginde de onlar bundan kagryorlardr. Kargrlagtrnntz: bartrm,aldrm, urtrm, krrtrm (Ktiltigin), bititdim (Tonyukuk). $imdi iseoguz'Karluklar ihtiyag olmadr$r halde suni uzunluk yaratryorlar(sekkiz, tokkuz, yetti, aggr, rssrk). Kazaklar hala daha "ll"konsonanilndan kagarlar. L,den sonra daima bagka konsonantgelir (koldar, kuldar, kolder): alla, alda, mulla, mutda. Kanaiglenmig olan garth refteks kendisini g6stermektedir. Lakin ayntzamanda muhabbat, mahammat diyortar. Halbuki, daha 19.astrda uzun "mm" konsonanflan ',mb', gibi telatfuz edilirdi.(Mahambet, Mambet; tamma, tamba, tanba kijrnmes; krimbes.Yunanlrlarrn da "m " konsonantrna bu gekilde yaklagmalarrmerakhdrr. onlar alfabelerini Finikelilerden aynen harf adlarrylaberaber almrglardr.'1", "lammad" diye adlandrrrhrdr. yunanlrlarbu yabancr kelirneyi "lambda', diye telaffuz ediyorlardt. ,,Mb,'

refleksi gagdag Avrupa dillerinde de mrigahade edilir: ,,lampa",

"gampal", "kumpol" (kupol) vs.Uzun sesler Hint-Avrupa dilleri igin hig de karakteristik de-

lltdir. Yunanca ve Latince de bunlar Sami dillerinin, Cermen-lerde ise Latincenin tesiriyle olugmugtur. Boylece Gotlar uzunsesleri benimseyerek onlarr diftonglagtrrrrlar: aa ay, uu uy, iiiy. Sami dilinin uzun vokalleri de eski 6n Asya'da mevcut olanbazr bagka diller de aynen boyle bir reaksiyon dolururdu.Mesela Hurrit dilinde. Bu kanun uzun vokal ve diftongla ku-rulan gekillerin dayanrklrlr$r sayesinde anlamak mUmktjn ol-rnugtur. Uzun vokali olan herbir geklin diftonglu dialekt varyantrvardrr: ay-aa, ey-ee. Krpgak givelerinde de gekimde ortaya gr-kan uzun suni vokallerin yerinde diftong trirer. Mesela, Ka.zakgada zarl (-a) gekimi emirle karrgrr. Qo$u zaman emir bu

vokalle biter ve bu ilave gekil uzun ve sun'T bir vokalin tiire-mesine yol agar: soyle (soyle), soyle-e soyley )soylerken, soy-leyerek); borla (tebegirle boya), borla+a borlay (tebegirle ya-zarken, yazarak) vs. Bu sistemi bilmeden ve Tfirk seslerinineski (asli) uzunlu$unu tasdik etmekle biz eskiligi modernleg-tirmig oluruz. T0rk givelerinde altnmtg s6zlerdeki uzun sesler0c yolla ttireyebilir.

1. Uzun vokal < diftong2. Uzun vokal < kapalt3. Uzun vokal < uzun vokal.Ugiincii yol ilk iki yola nisbetle geg normallegir. TUrk give-

lerinin hepsinde de yoktur. Uzun sesler batt Tiirk lehgelerineKuran ve aruzun, dogu Ttirk givelerine ise Mogollartn vastta'sryla gegmigtir, Ve uzun sesler normal halini aldtktan sonra,onceki krsa vokaller de artrk uzun vokaller gibi telaffuz edil'mege baglar. is'isna: Krpgak givelerinde sadece bir uzun vokal(u) kullanrfur, diferleri diftonglagrr, Fakat bazt kelime ornekleri,uzun U'nun bazen diftonglagtr!tnl gosterir: tuu'1.do$mak, 2.le'velltit bayramr, Kendi [izerinde ikinci leksik manayl kabul eden"tuy" varya,rtt da kalmtgtrr. T0rkge kelimelerin ilk gekillerinin

kurulrnasr (rekonstriiksiyon) strastnda biz bunlart goz onunealdrk,

CETVEL HAKKINDA

Siimer-Tiirk alakalart hakkrndaki makaleye, bu 0z0nt0lti

zamanda delil, sakin bir ahenkle hemen bu sayfadan bagla-

mayr gok isterdim. Ne var ki Tiirkolojide hig de$ilse en genel

meseleleri ortaya koymadan boyle kiigiik bir mesele halledi'lemez.

Siimer ve Ttirk dilleri daha once de mukayese edilmigtir.(Homrnel).

iki metodoloji yanhgr:

1. Ne pahastna olursa olsun genetik akrabalrgt isbat et'me$e qahgmrglar;

217

2. Kelime hazinesinin gegiili sahalarrndan ahnan az sayt.daki, tahminen 10-15. kelime ile kargrlagttrma yapmtglardrr.,Neticesi: Hommet komik durum" ir.igi.:. eujUn

"n;; ;;i,F-malarl itim drgr bir mukayeseden ooian u;-;iri' ;lr;;"neticelerin krasik bir ornegi orarak takdim ediriyor. oooruirr,bu durumda biisbiitiin bagka yanrrgrar da j6sterirJuitirJi.gunlar da denebirirdi: Homrner- stimer dir oinekrerini ieqitriTrirk rehgererinden arrnmrg kerimererre mukayese etmi;tir: 6y-sa ilk gekiiler arasrndaki aynrrrk gosterirebirmeriydi. Homr"r'in

bulup .kargrragtrrdrgr kerimerer az sayrda orou$u igin itirk

"kelimelerle tesad0fen benziyor olabiliilerdi.Biz, Hommel,in maglubiyetinin sebeplerini goz onrine ala_rak, dirin muhterif sahararrna ait ayrr' ayr kltimeteri oegii,kelimelerin anlam yuvalarrnr birlegtirmeyi teklif ediyorJz.

pri.ler leksikasrnr grup.lar halinde toplayrp onlur, ,ygun fUrkgekelime gruplarr ire mukayese ettikten sonra bu uygunrukrarinen gok iki bo[ime, ,,a)Tann, b)insan', boltimlerine iii ofa16rn,gordrirn.

$ekil-anlam benzerrikreri ve farkrarnrn sistem yaratmasrtesadlifen istisnalar

. oluyor ve gogu durumda onceden goz

onrinde tuttu$um alakanrn tam tersini ispailryordu. au lf<i g;p-ian olan birgok Srirnerce kelime TUrkge kelimelerle U"OT,Va,Bundan_daha gagrrtrcr oranr, drgardan arrnrna srimercJ [eri-1ele1, Trjrk tehgelerinde gimdife kadar yagayan ve genigtasvir.

-edilmig oran give ozeilikrerini sadece rreinangi bir'Ttirk

toplulu$u ile degil bir gok Ttirk boyu ile yakrnllk kurmus ol_dukla'nr gosteriyordu, Trirkrerre yat<rntr$in tekrar t"xrui u"muhtelif zamantarda.olfrlgl aa agrkga gole garpryordu, Tertipetti$im listede "eskimig" Trirkizrnrei dL vardr,'iendi gekrinide$igtirmeye imkAn bulamayan ,,yeni" Trjrkizmler de.

Semantik yuvalann mukayesesi m0him bir soruya, Srimerve T0rk dilleri akraba mrdrr sorusuna da dogru

"evap'veriyoi-du.Evet, akrabadrrlar, f.akat genetik bakrmdan de$il.

. Bu^iki dil, gagdag 6zbek, Dungan, Malay, qJrkez, Urdu,lran, osetin ve Arap diilerinin birbiriyre akra-ba tuugu raaai

akrabadrrlar. Bu tiir akrabaftlr medeni akrabalk olarak adlandrra-biliriz, Bunlar, bir dinde bir araya gelmig medeni ittifakrn dilleridir.

Ancak dillerin en eski medeni akrabarrlr ire sonraki do-

nemlerdeki medeni akrabahlrnr birbirinden ayrrmak gerekir.E$er ikinci kargrlagmada diller artrk zenginlegmig, britiin kat-larda olgunlagrnrg bigimde iligkiye girer ve buna bagh olaraksadece kiilt bildiren kelimeler (Tanrr srnrfr) ve ayn ayn me-deniyet terimlerini benimserlerse, medeni akrabalr!ln en erkenga$larrnda birbirine kargrhkh tesir eden dillerin yeni tegekktilettigi donemde daha gok difuzyona ugradr$r varsayrhr, Budevirde insan, tabiat, medeniyet (sayrlar vs,) gruplarrnrn lugatrbenimsenir,

Benim dtig0nceme gore, Trirk dili, en eski devirlerde Sumerve Mogol dilleri ile, gok daha sonralarr ise Arapga ile medeniakrabafuk iligkisi kurmugtur. Aslrnda sonraki medeni tesir on-ceki tesirin neticelerini bfisb0t0n ortadan kaldrramamrg, bir tiiryeni kat yaratarak oncekini gizlemig, arka plana atmrg, fakatyok edememigtir. Dilin bu garip hususiyeti (gok kat|lrk), Ka-zakga'daki "Alla-tengri" kelirnesinde kendisini gostermektedir.Ttirk gogerleri vahid, bo[inmez Allah'r boyle adlandrrrrlar. (Al-lah'rn adr tahrif edilmez, dini terimler her dilde, o dilin endayanrkh srnrfrdrr).

Biz, bu durumlarr goz onrine alarak S0rnerce ve Tiirkgekelimeler arasrndaki tesadtifi olrnayan benzerliklerin listesinigtkarmaya karar verdik. $unu da soyleyeyim ki, bodruma sak-ladr$rm Sijmer belgelerinin btiyrik bir krsmr yok oldu$undan,miikemmel bir Srjmerce-Trirkge soz[ik hazrrlamak gibi roman-tik bir fikirden kagrndrm. Kaybettigim belgeleri tamarnlamakistesem, bir kag yrl Moskova ve Leningrad ktittiphanelerinekapanrp kalmam gerekirdi. Dogrusu igne ile kuyu kazmak benibezdirmigti. Ben ozellikle kegfiyatgryrm. Benim igim gudur: ih-timal olan yatafrn yerini hareket haritasrna kaydederim. ige-risinde petrol ze.rrecikleri olan su kabtnt laboratuvara tahlilevermek, imalata hazrrlamak ise benirn igim degil. Sonra goylebir grkrg yolu buldum: Ortaya grkardr$rm dil benzerliklerinintesirini g0qlendirrnek maksadryla, bile bile, Sfimerlerle ilgilimalzerneyi, On Asya'nrn o[i dilleri iizerinde uzmanlagmtg olani,M. Dyakonov'un makalesinde gosterilen kelimelerle stntrla-drm. Yazann "Slmer Dili" adh makalesinde vardr!r sonug benibuna mecbur etti: "S(imerce'nin gnmer qekilleri ile ilgili mal-zemesini saytlar, akrabahk terimleri, beden uzuvlanmn adlartvs. dfier dillerin bunlara benzeyen malzemesi ile kargilagilra-

218219

rak benzerlikleri orta.ya _gtkarmaya, bugilnkT bitgi seviyemiz

imkAn vermemektedir. Bu durui, Si)ierce,nin -O"gUniry,taii

fonetik sisfemr, wkltterin benzegmeii lasimitasyoirl i"" iiiy1telin _aagmesi ydzunden epeyce aiE,t,p "u;ub;;e;i; .tl,e

ilgilidir. Bu yrizden bugiin stimerce tecrii edirrnig bir dir orarakkabul editir ve siimerce'nin bagka bir diile akralarr$r

"q,kh;-mamtg haldedir." (11, g4),

fikir yanfugtrr. $imdiki bilgi seviyemiz de, hatta i.n4.Oya_konov'un makaresindeki reksik marzeme de bize siimerce'ninbugrin yagamakta olan Ttirk giveteri ite medeni at<raOatrjioldulunu ispaflamaya imkan verir.

l.M. Dyakonov, cirnek orarak ylzden fazra srimerce kerime.den yararlanmrgtrr. Ben 60 kerime iizerinde duruyorum. Neden50 ya da 80 kelime degil de 60 ketime? Qiinkii Srimerce,deen yriksek rakam 60'trr. Son sayr 60 idi: 60, 60x60; 60x60x60vs. Altmrglrk sayr sistemi gerenegi de burada do6ar: Dakika60 saniye, bir saat 60 dakika, diire 360 derece is. I -

Bu sembo[i kullanrrsak talih bize yardrm eder diye drig0n.d0m, Bu ilk 60 kelimenin arkasrna 66 ve 360 defa Oana'gokkelimeyi brrakahm bagkararr bursunrar. Fakat benim inancrmagore denizin tadrnr bilmek igin koca okyonusu dibine kadarigmek gerekmez. R0zgarrn uzakrardan sliriikreyip getirdi$i birzerre luz da yeter.

60 soz

(S0mer ve Ttirk Sciz[i$tinrin Krsa Mukayeseli Cetveli)EK;1. ilk olarak: Tanrr ve insan gruplarrnln sozliigii kargr-

lagtrrrlrr. Bu gruplar arasrna kesin srnrrrar koymak nei zamanmfimkun degildir. Mesela soy isimlerini yer, iai, grineg adla_rrnr hangisine dahil edebiliriz? Eski insan, yaraartrg ,,rrin,

"n-lamaya ibadetle garrgryor ve bunun igin kenoisini b-iiy0ten top-raga da, atege de, kadrna da saygr gosteriyordu. insanlar vehadiseler tanrrlardan triremig sayrhyordu.

2. Stirner sozleri alfabe straslna gore delil, semantik yu_

valarla verilmigtir.3. ilk gekiller yidtz igareli ile gosterilmigtir. Stimerce krs-

mrnda i,Dyakonov'un teklil ettili ilk gekiller bir yrldrzla, bizimteklif ettiklerimiz iki yrldrzla gosterllmigtir.

4. Cetvelin Tilrk bol0miinde, yagayan Tiirk lehgelerindeeklenmig varyantlar parantez igerisinde verilmigtir. "UmumTiirk" kaydr gogu Turk givelerinde kullanrlan kelimelere aittir.

5. Si.imer bol0mtinde, parantez igerisinde soz0n yazrft9varyantlarr verilmigtir.

6. Okuyucuya kolaylrk olsun diye, tertib olunmug sozlerbugiinkri Kiril alfabesi ile takdim edildi, (Terc0rnemizde busozler de kendi alfabemizde verildi.)

SUMER DILI

l. ADA ata2. AMA ana

3. AMAR yavru, buzagr

.

4. TU dogmak

4.b. TUD dogmak

4.c. TUM tohum vermek

4.d. DUMU yavru nesil

s. TiR (TiL, Ti) hayat

5.b. TiR (TiL, Ti) ok

irusnru cRUBU

rUnr olil

ATA (ADA) ata (Umum Trirk)AMA (APA, ABA, ANA)ana (Umum Ti.irk)MARA (MALA, BALA, PAYA)bala (yavru) Birlegik sozlerdeses uyumuna girer: Ni- MEREtorun; $E-BERE netice.TUU OUGU, TUVU. TUR)doimak (Umum Tiirk) TU [Ud,TUV, TUB) dofimak.TUD OUGD, TUVD, TURD)dogdu.TUMA dogma; nesil vermek(Umum TUrk)TUMA yavru nesil, ttjreme(Umun Ttirk)riRiK (riRi, DiRi)diri (Umum Ttirk)TUBUK DiriTURU yagamak.TiRiK silah, ok (Sagayca)Diger dillerde T-iB kokii-keskin;degmek; gegirmek; delmek vb.

22',1

5.c. $i (Zi) hayat, can, ruhrl (Di)

6. KiR (SiKiL) bakire krz

7. SiriL temizsiLiK

'tu.\ - .i.. 8. GUG kara, koyu; ciltim. .).

L EREN strah asker, iggi

manalarrnda kullanrlan btiyiikkelime yuvasrnr meydana getirir.

$i (9i, ci, zi) gahrs eki(Umum Trirk)siKiL Ktz Eski Trirk giir ditindekullanrlan bir tabir.stlrK TEM|Z (Eski Tiirk; Ttirk)SULUK temizGUYUK (KUYUK) is, duman,kolu, srkrntr, keder (Umum Tiirk)EREN (EHEN, EFIEN) srralrasker, mtirid, meslektag,diivtiggii kigi (Eski TiJrkge,Anadolu Ttirkgesi, Uygarca vs.)yaprsr:Er-birinin peginden gitmek,EREN peginden giden.EF drivriggti kigi, kahraman(Umum Ttirk)

$UPAN (gUBAN, QOBAN,QABAN) goban (U. Trirk)E$iK (ES|K) kapr (UmumTi.irk)

uc-u$ NES|L (Eski Ttirk)UG nesil, aile, ana (Altay)KEN-ES (KENEq) g0ra,dantgma,meclis, (Umum Ttirk) TamManasr:Genig agil Onun aitzvaryantr (KEN-UY) (KazakgaKrrgrzca vs.) Qinlilerde KEY-UYBtiytik Meclis, biiytik ev,toplanma manasrnda yansrmrgtrr.(KEY btiytik, meclis toplum,ktitle.)URU kurmak, dikmek(Umum Tiirk)

SUK (SOK, $oK, QOK) vurmak(Umum Ttirk)KAK (GAK) Kakmak(Umum Trirk)TAK (TAG, TAH) takmaksaplamak, birleglirmek(Umum Ttirk)

222

17. $U el

18. KAH qalmak

19. SiR (SUR) dokunmak

20. $AB orta

20.b. $AG orta (cinceki stizilna!tz varyantt)

21. ZAG taral. Ycin, Yan

22. TiB|RA demirci

23. ZABAR demir, tunqDABiR

24. ED gitmek, glkmak

U$ (US, UU$, UUS) Avug(Umum Tiirk) U$-TA-DI tuttu,yakaladt; tutmug.KARMA (KARPA)Talan, garpul (Eski Tilrk)KAR- (el sciztinden ttiremig)yakalamak Eski Ttirk dilindeKAR, KARI elin bir ktsmtdtr'KARS Kartg Parmaklararastndaki mesale, uzunlukcilcrisri.sinUx (sERU) dokuma

tezgahl,SEHMAK Parqa (Eski Tiirk)SEB-doku, kazakga SIB dikmekscizlerini krg.; SIBMAK strmalt.

sAP (QAP, SABA)gap (Umum Ttirk)

9ABAR orta ( UYgur)

$nx (gnx, SAK) caP' b<ilmek,

pargalamak.kiigtik (Umum Ttirk)'(6nceki stiztin agtz varYantt.)iRx rynx,cnc, zAK) Taraf: ycin

(Umum Ttirk), (<inceki sciziin

adrz varvantt)rEein fleaEn, TiBiR, DEBR,

TEB|R, bEEiN, TEMUR, TEM|R,

TOMOR, TOMUR, TOMUZ)demir. Bu scjz zaman iginde bir

mana taglr. Tam manastdbv ilten toprak yani dtiviilebilenegya. itt< devirlerde herhangi bir

dcivtilen madeni bciYle

adlantYorlardt. Bazl Hintdillerinde demir demektir.MeselA, Bengal dilinde TOMOR

denir.Onceki siize bk,

ur t6r, ED, ET, AT,) gitmek'gegmek (Umum' Ti.irk)

Bagta ses ttiremig (hiPotez)

geliiteri: KET, GET, KiT, gitmek

(Umum T0rk)

223

9.b. ERE (ER) kul. yukarrdakiscizrin geligmig gekli.

10. $UBA (SiPA) goban

11.b. E$ ev Onceki scizleaynr igaretle ilade olunuyor.

12. UGU (UG) NESiL

12.b. UG-KEN meclisSrizltjk manasl soy

13. RU kurmak

'14. Sic darbe

15. GAG gegirmek

16. TAG takmak

13.b. URUG kale, gehir; cemiyet URUG gehir, gehir halkt; topluluk.

25. GiN gitmik25.b. ZAG-GiN yakrntagmak26. GU ses26.b. GUL$E sevihgle, 9en

27. cU$TURA dinteyen

27.b. GEN$TUK lutat

28. EMEK dil

29. BiLGA ecdarDeslan kahramantBilgamagrnadrna rastlanrr. (Akkadvaryantrnda Gilgameg).Bu ad Ecdat- kahramanolarak terctime edilir.

30. ME ben

31. ZE sen

32. ANE (ENE)igaret zamiri (bu,o)

KEL. (KiL, GEL) GELMEK.JAKIN (YAKIN-ZAKIN) yakrnKU ses; melodi (Umum Trirk)KUL|$ (GULU$)giihig, seving, (Umum Tiirk)KULU (GULU) giilmek, sesgrkarmak, seslenmek,E$TUGAN (ESTUGAN,ESTiGEN)dinleyen (Umum Trirk) Eg(ES) guurEgiT (EsiT)..igirmekE$Tl/ (ESTU) igitmek.E$TUK dinleyen, bugiinkrigivelerde bagka scizlerdenlaydalanr.EMEK (EMUK)dil; EMEK yem.EMEK (EMUK) dit"E" yemek; EMEK yemek dletiEMU emmekEMUK emmek AletiBILGA, miidrik biten (Eski Ttjrk)aiL; eiLitu, BiLiK- bilgi, mriridtik;ilim: BiLGAN bilen; mtjdrik.Eski Ttirk metinlerinde destan?kahramanlarrmrzrn adlarrnda vetinvanlarrnda raslalanrr.BILGE BEK (bitici bey)BiLcE KAGAN (Bilge Kagan)MEN (BEN, BiN, MEN, BEN)ben. Pek gok Trirk srizri,Stimer sozlerinden sondakiburun sesi ile ayrrlrr. Bununsonraki devirlerde ait birkxhadise oldu$u sanrlmaktadrr.Bazr Altay dillerindegahrszamirlerinde sesi ttireme firsatrbulamamrgtrr. Mo$alca Bi (Ben)ile krg.SEN (SEN-SIN) sen.Mogalca'da Si sen.ENE (ENE, ANAV) igARETZAMiRi (bu, o

224

Srimerce'de gokluk gahts zamirleri bulunmamlgtlr. Tiirkgegekillerde gokluk gahtslarln sonradan yaplldlgl hissolunmakta'drr. S,E, Malov. Orhun'Yenisey metinleri igin yazdrgl meghur

kayrtlarda bundan da bahsetmigtir.BiZ ve SE gokluk gahts zamirlerinin menieyini goyle izah

etmigtir:Bi+si-Biz (BEN19FN-BiZ)Si+Si-SiZ (sen+6?h-siz)E$er durum boyleyse, o zaman qokluk hal gekilleri, teklik

gahrJ zamirlerinde sonraki burun sesinin olmadrgr devirlerde

tiiremeye baglamrgtrr, Yani Tilrk givelerinde tek halde kullant-

lan l,ve ll. gahrs zamirlerinin ilk gekilleri Siimerce'deki gekilleri

daha yaktnda.

SOMER DIL|

33. AMAR buza!r Yavru

33.b. AMAR-AN mukaddeshayvan. Tam manast:Glkten inen buza|t.

34. UDU KOQ, gtineg tannsr;mukaddes.

35.cUD 6ktiz

36. KUNKAL kuYruklu koq

37. UZUG (UZU-UZ) sudaytizen kug

TAB|AT GRUBU

TURK DILI

MARA hayvantn Yavru sbYrldr$r

devre. MARAA (MARKA)kuzu (Umum Tiirk)PAHU buzagr (Quvag).MARAN (MARAL, BABAN)maral, alageyik, mukaddeshayvan. (Altay Sibir saha)UDUK (IDUK) mukaddes.(Eski Ttirk)UD cikiiz; boynuzlu haYvanlar(Eski Ti,irk)GUDAA-geyik tiktiz (Tofalar)KONKAL geYik Yavrusu(Tofalar).KuzeY TrirkleriKoyunculukla ilgili de kullantltrdt.Birlegik scizdiir: Kon-kuYruk(Kazakga, Uygurca vs.)KALN-kalrn, biiYiik. demek ki .

hususi bir koyun ttirti bdyleadlandtrtlmtg.YUZUK firiztik) Suda Ytizen kug

(Umum Trirk) Ytiriik'dentriremigtir.

225

38. GA$ ku9

39 Gi$- a$ag Akkad dilindei9 (agag) geklindekullanrlmrgtrr.

40, EGER (agagr)

41. EDEN gril

42. EREN sediralagrEREN (sriziinii e9 gekli)srrah asker, iggi.

KU$ (KUS) Kug,suda yiizen kug (Umum Ti,irk)Birlegik siizlerde:GA$ , cAY,meseld karhkag (krrlangrg),toragay-serge, karga (karakuglayrrca krg. KAZ (GAZ),kaz (Umum Tiirk)EGI$ (EGis) israh edirmig bitki(Kazak, Uygu0 EG ekmekserpmek, fiilinden tiiremig isim.Meyve alacrnrn temel rslahedilmig bitki oldulu ' devirlerideEGig (Aci$)in mevya alacrmanasrnda kullanmasr ihtimali

var. Sonralan gekil kdrlenmig velagrdrgr mana umumilegtirilmigtir.1 .AGAg-AdAg,rGAQ-A6Ag(eski Tfirk sbhasr)Birlegik sijzlerde GA$,GAN,GAY. balkan ve balkan venogay givelerinde -AGAQ orman.2.lYA$,Yl$,YlS orman (Sibirsahasr)3.91$,9iS orman (Altay)EGER algalmak, mahvolmak(Kazak),EDEN gadrrrn dcigemesi (Kazak)ADAN gadrnn altr, temeli(Qagatay).EREN sedir agagr (Uygur)EBEN (s<izrintin eg gekli)srralt asker, peginden gelen.

SUMER D|LI

45. AS qizgi, adet

46. i$i kiil, toz, tozcuk

47.DiL gizgi bir, birlik

48, DEq nokta, bir

TURK D|LI

AS (E$, Es, i$) kesmek;gizmek s6z bagr ilave ses(hipotez) ile: KE$ (KAS-KES,KES, KiS) kesmek gizmek,PEg (PAS, Pi$, Pis)kesmek, gizmek.i$i (ES) en k0giik zerre,atom (Umum Ttirk)Kigi (Ki9ik) krigi.ik (Umum Turk)Pi$i (Bigi, Bigi)Kiigrik (agrzlarda)riliK OiLi, DiLiK, DiLi)qizgi dilim (Umum Ttirk)TiL (DiL) dilinli gizgili sozrindentriremigtir.KEgiK (DE$|K, TESIK) nokta,degik (Umum Ttirk)TE$(DE$)'den ttiremigtir. Degmeknokta kaymak.

227

Kazakga'da EREN, ERMEN pelin cins s6z0nii t0retmigtir.Uygurcada bagka bir konsonant oniindeki sedah linsiizler d[i-ger ERMER pelin cinsi.

Kazaklar krsalmrg bu gekli yeni bir manada benimsemig-lerdir: EMENME$E.

Onceki EREN soz0 gibi bu gekiller de Slav dillerinde genigolarak yayrlmrgtrr.

43. KUR dag KUR kurmak (Umum Tiirk)UB siiziintin varyantr.KIH-dag zirvesi:dag( Umum Ttirk).KURA (KORA) duvar;gevrilmig arazi XUn IXOR;kabir, mezar.KIR balgrk;YrR (YEB,YAB,JEH,ZER,CER)toprak, yer.

TANRI GRUBU

44. KIB toprak

ER yeriER-erimek,sriz0lmek.EFEN-peginden gelen,meslektag.EREN-eriyen, sulu,srvr.

Buna g6re katranlt, sulu adaglar Eren soziiyle adlandtnl-mrglar. i$ne yaprakh agag-yaprakh afag mAnAgeqidi bagkadillerden ahnmtg kelimelerle de tesbit edilir. meselA, LatinceEBULus-koknar, UBULAM-Rus Dilinde elelkave agrz gekilleri:elha elenets (ardrq a$acr) gegidi.

50. U on51. AN grik, yrldrz

4e. U$ i,ig

52. EN ytiksek52.b. KEN genig

53. UZUK uzun, y[i.n

54. TU$ (gug) dtigmek.

55. UD. gtineg, giin

55.b. UD ateg

56. UDUN ocok

57. UDU giineg tanrrsr,mukaddes

58. D|NGTR (DEMEK)Tanrr, grik.

TINGiB, TiGiB nehir adr

59: MAN talih tam manast:Na-Me "bu nedir"

60. DUB kil levha: belge

us (uq, tjs, isliig (Umum Ttirk)UN (ON) (Umum Trirk)AN (AY) ay (Umum Tiirk)Bu k<ik ANIK (Temiz, rgrktr,aydrnhk) sdattnda dakullanrlmaktadrr.EN yiiksek; en; daireKEN hakikat; hakiki.

Qagdag Trirk givelerindeincelmig getilleri mevcuttur.$iN (YiN) hakiki, hakikar.siN (sEN) iNANg.UZUN uzun (Umum Ttirk)UZAK 'l?un (Kazak)TUS (TUS) dtigmek(Umum Tii.rk)UT (UD, OD) <i!len, zaman

" (Eski Ttirk)uT (uD, oT, oD)

ateg pmum Trirk)UTUN (UDUN, OTUN, ODUN,OTIN) odun,yakagak (Umum Tiirk)OTDAN $amdan (Uygur)UDUK (|DUK) MUKADDES(Eski Tijrk)TENGTR OEcni, DANG|H,DENiR, TENiH)Tanrrgtik (Umum Ttirk)Quvaqgarda TENGiR deniz.Diler Trirk givelerinde TENGIZ(TENiZ, DENiZ, DENGiZ,DANGIZ) Deniz, b[iytik nehir.G6k-deniz mana deiigmesimiimkiindUr ve dil <irnekleriyledesteklenilmektedir.

Quvagga r ile Umum Tiirk zsesinin deligmesi bir sistemtegkil eder.NE-ME nedir (Umum Ti.irk)

TUP pigmig kerpig (Ttirkge).

228

Bu soziin tarihgesinin cetvel gevgevesine srgmadr$tnr be-lirterek bazr faktorleri gozden gegirelim.

Siirnerce'de bu soziin tarihi eski Srimer'ce gekline (TUP)kadar uzanrr. Bu soz aynr devirde Akadlar tarafrndan da be-nirnsenir: TUPP-Kil levha, yazr malzemesi, Onlar vasrtasrylaeski 6n Aysa dillerine geger, TUPP| (Elam), TUPP| (Hurri) vs,

Avrupa'nrn eski dillerinde bu soz T|PUS basma kitap, bas-ma mrih0r (Latin), TiPOS-basma (Yunan) gekillerinde kullanrlrr.u/i degigmesi sonraki devrelerde Batr Avrupa dillerinde TiPEmtjh0r, basma kitap, ornek, tip, tasvir (Fransrz), TAYP (liPE)-mtihrir, baskr makrnasr (ingiliz) geklinde gor0liir.

Bu soz yeni birlegmelerinde gok kullanrltr: Tipografya, te-leteyp vs. Ttirk givelerinde 1, Yazrna, cilt, kitap (Tiirkiye Trirk-gesi)

Trirk givelerinde: 2. Muska, trlsrm, yazrh madalyon (Kazak-ga vs,)

Bagka vokallegmede: TAPU senet (Trirkiye TtirkgesD TAPbasma (Qagatay givesi), TABL|, TAPLI basma. Mtihrlr sahibikimse, TABLA kap (T0rkiye Tiirkgesi)kil levha geklinde olanegyalarda yansrmalarrnr bulmugtur. TABLA-tepsi yassr egya(Tiirkiye TUrkgesi) DABLA tepsi (Krnm-Tatar), TABA- tava, top-rak tepsi (Kazakga) TABAK enli yaprak, tepsi, tava hamurteknesi; kAgrt yaprak, enli yapragr olan bitkiler- bag yapra$r;tauaklumffi$

,"0"n' esas (Umum Tork)Varyantlar; TOBAN, TUBAN. Ve nihayet TABAA (TAMBA,

TAMGA, TABGA) yazr igareti, yazr damga, basma, harf.Binlerce yrl gegti, yazr sistemleri degigti, fakat ilk yazr terimi

oldugu gibi kaldr. Kendisinin ilk (SUmerler'den onceki) mana-srnr (TUP-dip, esas, yassrlk) da koruyabilir. Fakat bu sozS0merler'in sayesinde sonralan T0rklerin de kullandtklart yenibir mana kazandr.

$ekil ve mana itibarryla bu gruba yakln olan diler Avrupadillerindeki iladeleri kaydetmeyi gerekli saydtk:

TABULA levha, cewel (Latince) TABLA (levha), cetvel (Yu-

nanca). Bunlardan da Batt Avrupa dillerindeki terimler t0re-migtir,'Table-masa (ingilizce),-tabelcetvel (Hollanda) tafel-levhacetvel, masa (Almanca). ;,

Slav dillerinde: TABLiYA-levha (Srrp), TABELA-cetvel (Po-

lanya) TABL|NKA-TABAKA (tiitiin kutusu) (Rus afrztarr), TAB-LIYA satrang levhasr (Eski Rusga).

Qagdag Rus edebi dilinde TABEL, TABL|STA, TABLO, FA-BULA, TABRO, TEMA...

insanlrk SUmer derslerini unutmadr, hatta kil levhalarrn gekli(yassr kerpiggikler)malzemesi (pigrnig kil) ve onlardaki tasvir(kil levhalar yatay gizilmigtir) her g6y, her gey "s62" de ak-setmigtir. Avrupave Tiirk halklarrnrn atalarr SUmerler'in kil tab-letlerini gormiigler ve onlarrn bu dahiyane kegiflerinden istifadeetmiglerdir.

Sonralarr Ttirkler kil levhanrn adrnr degigtirmeye galrgarakbirlegik bir soz yaptrlar: "Xin-eigiX"-'kil kitab".

, cetve,den "","il;: '::i::::1" ,u,* soz hazinesi

mukayese edilebilir. Sozlerin gekil ve mana benzerlikleri birsistem..tegkil ediyor, bu bir tesad0f sayllmaz.

ll. Ornekler, gozden gegirdi$imiz dillerin uzun siireli kargr-hkh ,alaka ve tesir iginde bulunduklarrna delalet ediyor.Bazrhallerde Siimer sozlerinin Trirk sozleriyle ba$hhgr gtiphesizdir.

sES BrLGrSr (FONEnK)

a) Tiirk dili malzemesi ile mukayese, eski Sami hece ya-zrsryla tam ifade edilememig olan Srimer vokal sistemininanlagrlmasrna yardrmcr olabilir. Akkad yaztstnda ince vokallerigosteren igaretler yoktu. Cetvel, Siimer dilinde seslerin husu-siyetleri bakrmrndan denklerini g6rmemize imkan veriyor: u-ti,a-e. Tug-gug "duqmek, inmek" diyalekt gekilleri fikrimizi des-tekliyor. T,D. konsonantlan yalnz ince vokallerden 6nce gel-diklerinde yumuguyorlar. Kargrlagtrralrrn: Ti-$i (hayal).'Zi " var -

yantnrn varlrlr daha eski "dr" dialekt geklinin olmagnt tasdikliyor."Zabar" (dernir) terimi bugiiniin Tiirk dilindeki "tebir" e uygun

olan "debir"den t0remigtir. Siimerlerin vokal sistemi sdyledir:a-u, u-ii, i. Arka damak '?" vokaline normalde "e" vokali, baztdurumlarda ise (ihtimalle airzlarda) "e" sesi kargrfuktrr. (Hal-buki, Ttjrkologlarin dtig0ncesine gore Tiirk givelerinde "5" sesi"e"-den hayli sonra ortaya gtkmtgttr.) "U" ya'?" vokali baztdurumlarda ise "i" denk gelir. Silmer dilinde o+o kargrhdr

olmamrgttr. ,sr

b) Siimer dilinde mevcut kelimelerin uyuma t6bi olup .ol'madr$rnr kesin olarak soylemek zordur. Fakat kelimenin hu-

susiy-ti agrstndan olmasa bile, hig olmazsa soylenige gore biruygunluk saglama gayreti farkedilir. Mesela Siimerler soztinigindeki konsonantlan tek bir vokalle birlegtirerek s6ze bfitiin'l0k kazandrrtrlar: dingir, sikil, udun, amar, dumu, dirig. eren,zabar, sakar, emek, dili, uzug, uruk vs, Bu yapt sistemine,tek bir gekilmig gibi kabul olunan, fakat tam bir kararltltkbulmamrg bir morfolojik kuruluga sahip olan altnma kelimelerde sokulur: (Tuma-dumu, tengir-dingir, tabir, dibir vs). HalbukiSiimer dilinin, etimolojisi bilinen kendi kelimeleri boyle gegitli

soyleyig gekilleri gostermiyor: ingi, enki, ugken, kena sutag

vs.Bu sistemlilik kelimenin aitnma olup olmadrgrnr dolaylr yol'

dan ortaya koyarak, belirleyici ozellik gosterebilir. (Bazr du-

rumlarda kelime eski ses ahengini de muhafaza etmig olabilir.

Mesela-gegtuk. Muhtemelen dile sonralart girip yuvarlaklagma'ya frrsat bulamamtgttr: $uba, siba(goban) gibi). Vokallerin ben-

zegmesi (asimilasyon), Silmer kelimelerinin olugmastnt esasltgekilde degigtirir ve buna gore bagka dillerin materyali ile

mukayese etmeden Stirnercenin ilk gekillerini ortaya koymak

mi.imktin Oegitdir.c) Siimercede ilk gekillerin ortaya konmastna mAni olan

bagka bir yon son seslerin, esasen de konsonantlartn d09me-

sidir, Qegitli zaman dilimlerine ait yazrlt kaynaklar n6dir hal'lerde bize ilk gekillerin varltlrnt tantma imkantnt verir' (Uzun'

uzu-uz), gogu hallerde esas gekli dagrlmtg varyantlara rastlantr.

Hangi seslerin d0gt0giinii yorumlamak laztmdtr.Bazr Tiirk givelerinde (krsmen Krpgaklarda) de son kon-sa'

nantrn aiigmeii hadisesini gormek mtimkiind0r. Mesel6, Oluzve Krpgak sozlerini mukayese edelim: Suluk-sulu(temiz-gtizel)'seruk-seru (dokuma tezgahr) tirik'tiri (diri),

Krpgak sozlerinde "k" ntn d0gmesi sistematik bir hal arze-diyor, grinkti onu eski fiilden isim yapma eki ve e9 gorevliolan -ma eki zorlayrp grkarrr, Bir zamanlar Tiirk givelerindegok faal olan "mastar + K-isim" gemasr "gdvde + ma-isim"geklindeki daha kolay olan kuruluga yerini brrakmrgtrr,

Orhun-Yenisey Yazrtlarr'nda "k" gekli iistiln[ik tegkil etti$ihalde, bug0nku Krpgak givelerinde atltk. "ma" yaplm eki "k"ye0strinltik sallamrgtrr. "K" arttk faal bir gekil alarak anlagrlmryor,Srimer dilinde son konsonantrn dUgmesi, gramatik, yahut fo-netik sebeplere de!il, muhtemelen kelime kurulugu ile ilgilisebeplere dayanmaktadrr, Hakikaten, mukayese gogu hallerdeaynr sesin, k/g'nin diigtrigtinii gosteriyor, Dili-tilik; uzug-uzu-uz--yuzuk; eg-egik; eme-emek; udu-uduk-rduk; diri-dirig: ur-uruk; ug--uguk. Bazen bagka orneklere de rastlamak miimk[in: ki-kir,su-suban, e-eg, a-ad vs. Fakat bunlar sonraki devirlere aittir.

d) u/i degigmesi de kelimenin gortiniigtin0 degigtirir. Heriki diyalekt geklinin mukayesesinde bu agrk olarak gortilmek-tedir: guba-sipa(goban); sur-sir(dokumak). Bu mekanik bir de-

$igmedir. Fakat bazr durumlarda aynr gekli tagryrp farkh anlamtagryan kelimeler Silmer diline, yakrn manah ayrr kelimelerolarak girerler. Her ikisi de aynt igaretle ifade edilen kur (dag)ve kir(toprak) kelirnelerinin akrabah$r tesadUfi degildir. u/i me-kanik degigmesi Prototiirk sozlerinde de kayd edilrnigtir. "Sr-lik"(lemiz) "sLtluk" dan ti.iremigtir. Siimerler "haztr" gekli be-nimseyerek I / k konsonantlannrn yerini de$igtirmiglerdir: sikil-temiz. Diger bir misal; tirik-|, diri, canlt; 2, hayat; aynt manayttagryan "turuk" dan t0remedir,S0merler "dir" hayal geklini ka-bul etmigler, (Etimolojisi: turu-doimak, "hayat + k - isim"9ekli.)

e) Sistem karakteri tagtyan ses farklart.S0mercenin sedalr konsonantlan bir kaide olarak T[irkgenin

sedasrz konsonantlartna denktir.

0 tengir-dingirut-udutun-uduntuma-dumuata-adaterik-dirigtilik-dil

k) terik-dirigtak-tagkak-gagsik-siggag'9u9y0z0g-uzug.

Stimer dilinde baglangrg konsonantt sedahlagmayan gekil-lere de tesadilf edildigini belirtmeliyiz: tu, tuma, tir, kur, kir,uruk, gestuk, emek, ken, Fakat boyle ornekler azdrr,

l) Biit0n bunlardan gu neticeler grkarrlabilir: Srimer ve Trirkdilleri arasrnda btiytik bir fonetik fark bulunmadrgr igin bufarkhltklartn sistem tegkil ettigini soylemek miimkiin de$ildir.Bu dillerin kargrlagtrrrlmasrnda uygunluklar daha biiyiik degertagrr, Hatta seslerin degigmesi de paraleldir: u/i, kelime so-nunda b/k,g ses degigmeleri vs,

g) Canlr Trirk givelerinin kok S0mer gekillerini oldulu gibikoruyup sakladrklarr cetvelden anlagrlmaktadrr. Halbuki S0merdilinin ashnda bu gekiller geligme iginde krsmen dagrlmrgtr.E$er Stimer dili giinrimiize kadar yagasaydr kelimelerin geh-resi biiyUk degigiklik gosterir, Siimer sozl0$0nii Ti.irk kelime-leriyle mukayese etmek m0rnktin olmazdt.

Tlirk kelimeleri gengligini ve tazeligini gtiniimtizde de ko-rumaktadrr. Halbuki Si.imer dili koca bir ihtiyara benziyor, Oartrk isa peygamberin ortaya grkmastndan bin yrl evvel dahikendi babasrndan hayli yagh goriintiyordu.

gEKiL aiLcisi (MoRFoLoJi)

a) S0merce malzemeye dayanarak, "mastar + k - isim"T0rkge yaprm gernasrnrn eskili$i hakkrnda belli bir fikir eldeetmek miimk0ndiir:

uru-(kurmak, dikmek); uruk(gehir);yiizii-(y0zmek); yUzi.ik (su kugu);egtu-(egitmek) ; gegtuk-(kulak);turu-(yagamak, dolmak); luruk-tirik(diri).S0merler morfolojik kurulugu anlamadan haztr terimleri be'

nimsiyorlardr. Stimer dilinde son eklerin ehemmiyeti azdtr, Ke'limeler on eklerine gore galrgtrklarr igin sondaki sesler kolaydugerler..

b) TUrk givelerine has ornek kurulug olan godve + en/an-gegrnig zamanrn liil srfatr. (er-getmek, ardtnca gitmek;eren'ar'

I

I

i

j

232

dtndan giden) gemasr da faaliyet gosterir.c) isim uyugmaz (sinkretik) halde de olabilir. Hatta fiilin

gekli (emir) isim olarak da ortaya grkabilir. Bu hadisenin or-neklerine gagdag Tiirk givelerinde de rastlamak miimkUnd0r.MeselA Kazakgada:

Toy- l.doyrnak 2.toy (d0$iin)Uy-1. tepe, kale 2. evSonraki devirlerde isimler ekler vasrtasryla tUretilirdi.i)yii- (yrgmak), tiytik (yrgma), uyma (yrgma).Stimer dilinde iki gekil de mevcuttur. ur (gehir) uruk (gehir)

Ru fiilinin gekil yakrnh$r, mastarrn uru-, emir geklinin de "ur"geklinde oldu$unu d0giinmeye imkAn verir.

d) Buna gore bazr Trjrk ve Siimer sdzleri kendi grarnermanalarrna gore berbirinden ayrrhrlar.

gag (gab)-orta(SumeQgak (gab)-gap, ortadan bolrnek (Ttirk)sik-darbe (Srimer), sik (suk)-vur, kes, dov (Ti,irk)kur-da$ (Suimer), kur-tepe, yiiksek yer (Ttirk)ur-gehir (Stimer), ur-tepe (Trirk)eg-kapr (Srimer), eg-degmek (eguk, egik, kapr);tir-hayat (Srimer), tir-yagamak (T0rk)e) S0mer kelimelerinde "6n ek + k6k" kurulugu vardtr.

Trirkge kelimeler bagka gekil tizerine kurulurlar: kok+ek. Bunagore bazan aynr tullalardan kurulmug yaprlar birbirlerindenayrrhrlar: Niki dingir-Tanrrya ait(Stimer); tengir niki-Tanrtya ait(Trirk). Ttirkgede "niki" kendi bagtna bir anlamt bulunmayangekildir, Stimer dilinde ise niki kendi bagrna "egya" manasrnttagrr ve aitlik gekli olarak ortaya grkar.

f) Modelin ctimle kurulugunu, sozliik kurulugu izlemelidir.Eski dillerde kelime, c0mle gibi kurulurdu, asltnda da cfimleidi.

Trjrkler "tamlayan + tamlanan" (bagka ifadeyle "yardtmcrsoz + asrl s6z) Kr9. ug - ken "b0ytik topluluk" (ken - ev 'Sr.imer dilinde korunmug ecdat Tijrk kurulugudur.) Ve bununtersi: "ken-ev" - S0mer dilinde korunmug ecdat T0rkkurulugudur.) Ve bunun tersi: "ken-ug" "genig ev", ("bilyiiktopluluk", T0rk dilinde muhafaza edilmig Siimer kurulugudur.Veya kir-silik" temiz, bakire ktz", "silik tz"-lemiz, bakire ktz.",

g) SUmer dilinde "kok+e(" kurulugu gegici bir haldir.

Bazts0merhalekleriTtrrkgeilemukayeseedilebilir.Me-setayonhaleki"-ra".Orhun'Yenseykitabelerinde"'ra"h6ldfaal bir ektir.

Sumerdilindehalgosereneklerinekseriyetidagrldrgrndanaragtrrmacrlar bunlarr iesin olarak belirtmekte zorluk gekerler.

gufunt" hali "-da", uzaklagma hali eki ise "'tan" olarak kabul

edilir. Yer ve zaman olarak komgu dille (Hurrit) S0mer dili

"iurtna" b0ytik miktarda temas noktalart aqrla grkanlmtgttr'

SU;;r gekitlerini kurarken (reconstructed) kargrlrktr iligkide bu-

[;;;9 dillerin gosterdigi gekiller goz. on-iinde bulundurulmalt-

drr. Hunit dilindl "-da" bulunma hali, "'dan" ise uzaklagma

frii 1U.u. -flrk\ "-dan" uzaklagrna hali (Umum Tiirk)'- d;;;: Elbette bu uyguntuktarrn bazrtarr gok da inandrrrcr

aegit.tuurrtemelen,sonrakiaragttrmactlar,baztdenkliklerinte.saitit neticesinde oldugunu isbat edebileceklerdir. Fakat ben-

;-;"i;"nin briytik bit k'tmr Stimer ve Prototiirk dillerinin

,"j"^i "xrabalagi

hakkrndaki taraziyeyi kuvvetlendirir. Hig

gffi"ir, ou iki diiinortak bir kiiltiir sozliigii tabakast olmugtur''-'a"gro" maksadrmrz gudur: Kararsrzca ve giigli,ikle okunan

bu ilk ornekler, bu izlei bizi Turk ve Siimer dillerinin daha

S""i| ve tam bir frukayese iginde aragttrtlmasrna yoneltebilir'

tr, iiirr.otoji ilminin onrinde duran rni.ihim vazifeterden biridir.

qr;,r, i-iiye kadar mukayese igin bir eski kaynak bile bu-

lamadtk.

.

I

I

!

I

I

.HECENIN YEN|DEN KURULMASIKANUNU.

(Degerlendirmelerin zorlugundan ottirti' bunlar neticeler de'

gil ancak diigiincelerdir')1. Sozleri mukayese etmeden evvel' gozden geqirilen dil-

f"ra" n""" form0l0ni.in gilresini aqmak laztmdtr' "Vokalkonso-'iuir"

(x^puh hece), "Konsonant-vokaf' (aqrk hece) sistemle'

ri"i g"ii.i'olarak srrayla "VK" ve "KV" olatak gosterelim'

2. Dilin hareketsizligi (atAlet) bagka dilden ahnmrg heceninkurulugunu degigtermeye meyleder. Ttirk givelerinde heceyikapatmak temaytilti g0gliidtir. S0mer dilinde ise heceyi agmakrneyli vardtr.

3. Yabancr yaprnrn yeniden kurulmasr merhalesinin meka-nizmast kendini goyle gosteriri:

-Tek heceli s6z-Kapah heceyi agrk heceye gevirmek gayreti gu neticelere

ulagtrrrr:a) Vokalden evvel konsonant ilave edilir. VK forrn0lil KVK

formriliine gevrilir.Soz bagrnda triremenin (protez) olmasr ses sebepleriyle

de!il, yapr sebebleriyle gartlandrrrlrrb) Daha sonra da sondaki esas konsonantrn dtigmesi ile

KVK formii[i KV formiiliine dondtirtilijr. Bu gema S0mer di-linde son konsonantlann d0gmesinin strrtnt agrklar,

Krg. Turk. "lJd" (6k0z'), Srimerler tarafrndan ahnarak aynrmAnAyr veten "gud" gekline girer, Sonralart aynl soz Slimerdilinde "gu" geklinde kullanrlmaya baglar. (E!er abidelerde,aradaki merhale aksetmeseydi,'Lld" ve "gui sozlerinin muka-yesesinden bir netice grkarmak zor olurdu.) Bu gekil degigtir-mesini (metamofoz) ses sebepleriyle agrklamak mtimk0n de-gildir, Hecenin boyle yeniden kurulmast igin binlerce yrl geger.

Pek gok hallerde dillere birinci merhale yeter,c) Kapah hece bagka usulle de agrhr. VK kurulugu iiniversal

gift tarafh VKV kuruluguna gevrilir, yani bir vokal artttrtltr.Sumer dilinde bu gema evvelkine nisbeten daha faal ol-

mugtur, Bazr sozler (ama, ada, uku, u9u, udu, uzu, igi, ugu)

igte bu yolla meydana gelebildiler.d) Nihayet, tek heceli soz de, kapah hece sonuna kadar

pargalanarak agrk heceye gevrilebilirdi. Mesela, "a" ata. Fakatboyle ornekler gok degil, S0mer dilinde bir miktar kapalt hecelisozlerde var: "an" goky0zti, "ud" giineg. Muhtemelen, bu soz-ler dini gelenek ite Uagtr olarak liorunup saklanmtgttr. ibadetterimleri daha sabittir.

Qok heceli soztin altnmast istikametini izlemek kolay oldu'

!u halde, (morfolojik gema fizere) tek heceli s6zlerde vaziyetdaha kartgrktr, Bu halde altnma kayna$rnt belli eden tek ala-met hecenin kurulugu olabilir. "an" "ud" kurulug baklmtndanT0rk sozleridir.

-iki Heceli Siiz-Aynt mekanizma k0gtik degigiklikler ile burada da faaliyet

gosterir.a) VKVK formiiltl konsonant artttrmast ile KVKVK gekline

doner. Arttrnlmtg ses sanki birinci heceyi aqar. Qok zaman bu

yeterli de olur, (Bu usul Siimer dilinde daha az faaldir')

b) VKVK formiilti KVK gekline doner.

adam > dam "adam, er"c) VKVK form0lii VKV gekline geqer'

uzug > uzu "kaz"emek > eme "dil"udug > udu "mukaddes"

d) KVKVK formiilri KVKV gekline doner.

dirig 2 diri "gok"dilig > dili "7izgi, tek"suban > siba "goban"

Arttk hecenin yeniden kurulmast Antnda ters gema faaliyet

gosterir.a) Soziin bagtnda vokal arttrtltr. Mesela, Hint-Avrupa sozii

pal- "ayak" aPat (Eski UYgurca).' U; Soztin sonuna konsonant ilave edilir veya son vokal

dtigerek konsonantt aqar.

Arttrrrlan konsonantlar Hint-Avrupa dillerinde faaliyet goste'

ren dudak ve grrtlak (v,g) sesleridir. Buna gore eler Hint'Av'

rupa dillerinOe loz bagrndaki konsonantlat "bu\7tJt" ayrtltrsa,

Tiirk givelerinde aynr derecede soz sonundaki konsonantlar

"tav-tag" "bav'bag" aYrtltr.

a- iurt< giveteii agrk hece kuruluguna sahip olan dillerin

tesirine maruz kalmrgtrr. slimer diline yapr bakrmtndan T0r-

kizm olan "amar" (yavru), Tiirk diline ise S0merceden "mara"

soz0nlin girmesi gok merakltdtr.gutiinlilterde, karrgrk ve tezat bir tarihin gahidi olan boyle

ornekler var. Fakat asrl yaptntn baglangrgtaki statik karakteri

yok edilmigtir,,5.Alrnmasozlerdeheceninyenidenkurulmastsistemleri'

gegitli dillerde genig olarak yayrldr$lna gore, Universal kanun

n'=nJfjl,t:ijt; ve veren diuerin hece kurutueunun uysun sel.

memesi, soziin gekil degigtirmesinin sebeplerinden biridir. Bu

1

t

I

j

237

hadise Lengriistler tarafrndan hAlA anlagrlmamrgtrr, Leng0isile-re, yalnrz; belgeleri itiraf etmek yeter; onlann izahr igin d0-giinmezler. Mesela, Yunancada soz sonunda konsonantlarrnkullanrlmadrir malumdur (v,r,s sesleri drgrnda.) Nigin? Bu yu-nancantn anlagrlmaz bir hususiyet sayrlrr. Harflerin adlarrnlkonsonantlardan almrg olan Yunanhlar, onlann sonlarrna vokalilave ederler: alev alfa, kaf kappa vs. Eler konsonantlar, bi-rinci konsonantr (go!u zaman ilave ses) hece drlzelten bir seskabul ederek, birinci agrk hece ile yetindilerse, yunanhlar heriki konsonantr hece dijzellen bir sese gevirir ve hecelerinikisini de agarlardr,

Hint-Avrupa ve Trirk dillerinin kuruluglarrnrn tersli$i enbasit orneklerde bile goze garpar, Alfabe harflerinin adlarrhalis gekilde hece modelleridir. Tiirk harfleri goyle telatfuzedilir: ab, ga, ad vs. Hint-Avrupa dillerinde ise harfler, ba,ga, da (be, ge, de) geklinde telafuuz edilir. Ttirk ve Hint.Av-rupa dillerinin uzun m0ddet devam eden temasr boyunca, ilkbakrgta ehemrniyetsiz goriinen bu fark gittikge her iki lugatigin briyiik ehemmiyet kazanmaya bagladr. Hecenin yenidenkurulugu kanunun faaliyeti neticesinde alrnma soz tahrif edili-yordu.

Ben hecenin yeniden kurulugu kanununu gosteren birkagbasit meseleyi halletmeyi geng lengiiistlere teklif ediyorum.Agagrdakiler birbiriyle hangi mtinasebettedir?

Siimer : ud(ateg), ud(g0ne9, giin, giindriz)Turk : ud-ot (ateg), iid.od (zaman, ogle)lran : kuda (tanrr)Cermen : gut.got (tanrr; iyi, giizel)Slav : god (gUnegin dondtig0 vakit; iyi, grizel)Hint : BudaStimer : id (gitmek);Ttirk : ut, ud, it, id, iz, et, oz (gitmek; gegmek, iz)SAmi : ot (iz)Hint-Avrupa : put, pat, pyata, pod, bedro, peg, pa, ud, fut,

bot, pes, be (ayak; yol; mesafe; agagr)Trjrk : but, put, apat(ayak, mesafe, but); kut, ket (agagr,

arka); ket, ke9, ka9, kay, kel, kal, keg, kug, koy. (harekdt bildiren fiiller-gitmek, gelmek, kagrnak,

gogmek, kalma, vs.)

Dyakonov, u

^,, r1 *"7) lli ̂ "ii i;,, A k ra b a h k Bas t a rt

Problemleri" bol0miinde takdim ettigi cetvelde gunlar belirlen-migtir: a-S0mer dilinin hususiligi, b-Hurrit ve Urartu dilleriningenetik akrabahlr, c-Akkad, eski Yahudi ve Arami dilleriningenetik akrabah!r.

Bu cetvele gore Siimer dili eski On Asya'ntn higbir bagkadiliyle temasta bulunmamtgttr.

Beg soz (bir sayt, iki isim, -yer ve tanrt-, fiil stfatt-igitenveigaret zamiri) mukayese edilir.

Dyakonov goyle yazryor, "Bu cetvelde Hurrit ve Urartu dil-lerinin ve bunlann yantnda da Akkad, eski Yahudl ve Aramidillerinin akrabahfi hemen g6ze garptyor. Yaktnlk o kadar kipek kilgiik mukayese malzemesi dahi bunu agkga g6steriyor;giln4il aralannda pAyAk sds farklan olmasna ftrsat kalmamtgilr."

Agrk olsun diye bu cetveli tekrar edelim: Hen0z elimizdeeski Tiirk dilini On Asya dillerine katmak igin esash tarihideliller (lugatrn ilk belgeleri drgtnda) yoksa da bu cetveleTiirk Dili sritunu ilave edelim. Tilrk givelerinin biyografisinin(hayat hikAyelerinin) kurulmasryla igin, asltnda baglangtg mer'halesinde oldugunu akltmtzda tutarak boyle bir ihtimale yol

verelim.

(bilinmiyor) u9, u9

"yet" kir

"tann" dingir tengri, len-gir, dengir,

tener

"l$il€r" gegtuka hazi soomo gaamah egtugan

ill

il

"iiq"

gevra ers- ars- at- wt, yat,yir, kir

eni inu ilu eel, elaah

eloh

fl

IJ

"J

"O" ane

(igaret

zamiri)

ane, ene,

anau

SUMER HURRIT URARTU AKKAD

ESKI

vlxuoi mmiESKI

TURK

ye

239

-huu oo -eh

Bu cetvelden hangi neticeye varrlabilir? i.M. Dayakonov'unifadesini kendi ilavelerimizle biraz goyle de$igtirebiliriz. ,,Bir

taraftan Akkad, Eski Yahudi ve Arami, dijer taraftan Huirit veUrartu, ttgdncl taraftan Slmer ve Eski Thrk ditterinin akraba-Irgr 6yle yakndtr ki az miktardaki malzemenin mukaye,sesi debunu aqkga g5sterebilir: hatta bunlann arastnda esasl sesfarklannrn olmastn hrsat bulunmamtgilr.,'

Fakat, Siirner ve Tiirk [igat malzemesinin denkligi lugatterkibi ile birbirine yakrn olan bu iki dilin genetik akraballlrnadelalet ediyor. :

Cetvel, mukayese edilen b0t0n bu dillerin hepsinin yakrnmeden? akrabahk iginde bulunduklarrna da delalet etmektedir,

"Yir" (yer) kokri yedi dilin yedisinde de aynrdrr. Urartudilinde "gevra" soz0nden bagka Siimer geklina yakrn egrnanalt "gir" e de rastlantr.

Hurrit dilindeki "eni" (tanrr) kelimesi muhtemelen "dingir"delil, S0merlerin go$u zaman "hilkumdar" "afal' manasrndakullandrklan "en" (en y0ksek, Ali) kelimesiyle rnukayese edil-melidir. Enlil"G6liin hilkilmdan ".

Goz onrinde bulundurulmasr gereken diger bir nokta da,yeni Stimer dilinde bazan 'h" sesi "/" sesinin tesiri ile "/-e"gekline donrigtti!tidiir. O vakit Akkad dilindeki "ilu" leriminiS0merlerin "en" lerimi ile birlegtirmek ve onlan "enu" ilk 9ek-line gotiirmek rntlmkrind0r.

Cetvelden 9u mi,ihim neticeyi grkarmak da mrlmktlndrir:Srlmei Sami, Hurrit ve Urartular'a nisbeten Stimerler ve Tilrk-ler yakrn ve uzun stireli meden? yakrnhk iginde bulunmuglardrr.

Fonetik-Semantik cetvel mukayeseli dilciligin tarihi boyuncatek tahlil Aletidir. Fakat onun yardrmtyla tesadijfi benzerlikleribir dilin obririinden aldrklannr veya her iki dilin iig0ncri birdilden aldr$r sozleri ortaya grkarmak hig de her zaman m0m-kun olmaz.

Eski yazrh dillerin sozlii$iin0 mukayese ederken gekil vemana benzerliklerinin tesadtifi olmadr$rnr isbat etmek igin bazrdurumlarda yazr gostericilerinden faydalanabilir, Bilhassa, tek

heceli ve aynr ahengi tagtyan kelimelerin mukayesesi yaprldr-grnda.,

Tek heceli Tilrk kelimelerinin go$u tek heceli Siimer keli.melerinden sondaki burun sesinin bulunmasryla ayrrldrgr bilin-mektedir. Bence, bu, agrk heceli alrnma sozde heceyi kapa-mak gayreti ile baghdrr. Mesela, Stimer dilindeki "me" (ben),,'2e" (sen) zamirlerine Tiirkgedeki "ben" ve "sen" denktir. Benbelli bir tereddritle "u-un" (10) denkli$ini aynr srraya dahilediyorum. Gordtig0miiz gibi mukayese edilen sozlerin gekil vemanasr birbirine uygun geliyor. Tarihi mukayeseli dilcililin mo.dern metodlarrna gore bu tam mukayese olarak kabul edile-bilir, ilave olarak bazr S0mer sayrlarr da -ug-ug (3), birlegiksayrlardan, ug-u (30) u9-un (30).

Bu genig benzerliklerin bize kazandrrdrklanndan istifadeederek "Turk" "un" sayrsr ona yygun Siimer sayrsrndan ("u"10) ttiremigtir deme imkanrnr elde ederiz, Fakat bunu kat?

olarak belirtemeyiz. Q0nki.i esas delil elde yoktur. Stimerlerve Ttirkler arasrnda rnedeni baglarrn olmasi ihtimali hAl6 dahatarihi belgelerle isbat edilemem$tir. Boyle bir vaziyette Srimer-Trirk kelimelerinin akrabalrlrna delalet eden her hakiki dil gos-tericisinin biiyiik ktymeti olabilir,

Efer Herodotlar kendilerinden sonra Stimerler ve Tiirklerinlil6n asrrdan fil6n asra kadar filAn yerlerde yakrnhk igindeyagayrp birbirlerinden filAn sozleri aldtklart hakktnda yaztlt bil-giler brrakmtg olsalardr, o zaman dilcilerin goriiniig benzerliginive mana yakrnlr$rnr dikkate alarak "u = un" saytlartnt akrabailan etrneleri yeterli olurdu.

Fakat bu vaziyette tarihi belgenin a$rr sorumlulu$unu igte

bu ttir soz denklikleri tagtyor, onlar Herodot rol0nde ortayagrkryorlar.

Buna gore ben "Ltoun" berizerli$inin tesadrifi olmadt$rnt

kesinlegtirecek belgeler bulmak ijrnidi ile eski yaztlara yonel-

dim.

Eski Stimer yaztstnda bir Ve on olmak tizere iki rakam

vardr. Ben bu saytlartn kargllrlrnr eski Tiirk runik alfabesinde

bulmak igin gayret gosterdim.

24 241

Siimer Yazrsr Eski Ttrk Yazrsr

lsaret Adr Rakamrn

manast

igaret

"a9" tek bir

0n 0n

Sumer dilinde sayrntn adr aynr zamanda sayt bildiriyordu.On, r.ig sayrlannr istisna ederek Trirk safrlanntn hepsinin Hint--Avrupa dillerinden alrndr$rnr goz ontine alsak, eski Ttirk sa-yrlannrn rakam-harflerin adrnda muhafaza edildigini farzetmigoluruz. Fakat evvela Tilrk runik yazrsrnrn eski Stimer hiyeroglifallabesi ile bagka iligkilerinin de bulunmasrndan emin olmakgerekir. Aksi takdirde bu ayrr ayrr uygunluklair tesadiifun kuy-ru!una baglarlar.

Bu gekilde devam eden paralellikler, Tiirk yazrsrnrn, kendiesasr itibarryla hiyeroglil yazr olup Siimer yazrsrndan tfiredi-gine beni inandrrdr. Etimografik aragtrrma yapmaksrzrn S[imerdilinin de dahil edildigi "/k" di$erin tarihini tesbit etmek imkan-srzdrr: Dil ve hiyeroglif yazt ayil zamanda ortaya gtktyordu.

REBUS (B|LMECE)(Siimer S<izii Hakktnda)

Cetveli makinada yazdtktan sonra, Stirner sozOni.i burayadahil etmedi$im akhma geldi, Belki bu sozri 0g gruptan han-gisine alacagrm hakkrnda zo(antyordum, Veya bu soziin a-grklamasr cetvelin gergevesine st$rnayacaktt; bense simmetriyibozrnak istemiyordum, muhtemelen esas sebep de bu idi.

$imdi dUgrintiyorum da Stimer'in etimolojisi (soztin kokti vetarihi) hakkrnda cetvelin drgtrrda aynca soz agsam, bu oylekopukluk olmaz; g0nkri mevzuya yeni bir yaklagma bbyle birserbestlige imkan verir.

Sozl0k

manasr

242

1. Srimer sozri hakkrnda bilinenler nelerdir?Bilim adamlart "Siimer" soztine ilk defa Asur hiikiimdarl

Agurbanipal devrine ait givi yazilartnt aragluuken rastlamtglar- - tdrr. Orada htikiimdann kalibi "gizli Siimer belgeleri" hakktndabilgi veriyordu, Daha sonralart aga$r Frrat havzastnda yaprlankazr galrgmalarrnda Asur-Babil rnedeniyetinden de onceki me-deniyet ortaya gtkarrldt ve bunlara "Simer medeniyeti" adrverildi. Fakat Stimer adtnt alanlar kendilerini bagka gekildeadlandrrryorlardr: Sag-gig, yani "kara bagltlar".

... Eski devirlerde bir gok halk kendi astl adlartnl tanlta'marnrg, tarih meydantnda yabanctlartn verdi$i adlar alfindagohret bulmuglardtr, $imdi de bizim 9u bilim gafrnda bazr

halklar bir gok adlar tagtyorlar: Deutch halkt, German, Nemes,Alman; Han halkt, Kttay, Qin, Seri olarak isimlendirilir. Nayri-ler'i Ermeni, Suomiler'i Fin, Macarlart (Ungarn) Vengr diyegagtrrrlar.

Siimer teriminin birkag eski Sami telaffuzu olmugtur: M.6,3.binin ortalarrnda Akkadhlar Kuzey Mezopotamya vilayetleriniSuber, Suber-t (t: digilik ekidiQ olarak adlandtrtrlardtr. M.O.l.binde Kuzey Mezopotamya'da ktigiik Stimer devletine rastla'nrr. O zamanlar Suber terimi Cssurriya'ntn giirdeki e9 manaltgekli olarak kullantlrrdt, Mezopotarnya'ntn guneginde Dicle ve

Frrat nehirlerinin aga$r havzastnda yagayan Subari yahut $u-bari goger grubu hakkrnda da bilgi var. Assuriya kroniklerinde(yrlhk) Stimer kelimesinin telaffuzunda vurgu bir kaide olarak

ikinci heceye gegiyor.Belgeler bu halklar hakklnda hig bir ek bilgi vermeden

yalnrz adlarrnr ve goglerin yoniinri gosterir. Bu durumda eti'molojiye iimit baglamantn l0zumu yo(ur. Yalntz adlartn tahlili(eger bu ad kendilerinin verdigi ad dedil,--halkrn kendi adtysa)bu halkrn hangi dilde konugtulunu isbat edebilir, Dilciler artrk,

Siimer (Suber) kelimesinin ne Sarni ne de Saggig kaynaklt

olmadr$r ihtimaline varmtglardtr,Eger yaptr$tmtz yanltg bir 9dy degilse artrk 'stjmer"in eti-

molojisini agmaya gayret gerekir. Ve maalesef bu tegebbfis

briyiik Marr'rn adr ile ba$lantrlrdrr O, gortini.igteki gekil ben'zerliline aldanarak, "Silmer" tgrimini Rus dilindeki "Sumerki(ataca karantrk) kelirnesi ile mukayese ediyor. Eger Stlmerdoguda de$il, Rusya'ntn kuzeyinde, mesela Vologdgina'da yer'

legseydi belki Marr'rn dfigtincesine katrlmak mrimk0n olurdu,2) KUltigin abidesinde (Vlll. asrr) goyle bir giirli (poetik)

ifade var: "Tiirk duk yeri-subt" Tam terctimesi'. "MukaddesTdrk yer-suyu". $iirli tercilmesi: "Mukaddes Tilrk itkesi". Nezaman gozlerim "yer-sub" birlegmesine tesad0f etse garip birheyecan gegirirdim. Sonunda anladtm i9 nerededir: Birlegiktekiunsurlann yerini de$igtirdim, 9ldu. 'Sub-yer". En eski iilkeninadrnrn sozliik molektil0 belki bu atomlardan tiiremigtir. YahutT0rklerin sonralarr mesken tuttugu yerlerde, Sibirya'da, Mogo-listan'da boyle bir yer adr olmugtur. Mogol rivayetlerinde ikitepeli Suber (Sumer, Sumber) dalr geger. Hatta bu da! okadar yliksekmig ki Nuh tufanr zamanrnda da zirvesini suortememig. Buna gore Molollarrn hasret duyduklarr yer, araziidealinin bu gift tepeli dag imajrndan dogaugu drigiiniiltir.

"Melol rivayetine gt5re diinya yarailld$tnda her tarat suidi ve sudan iki Silmerula dag qkmry gortinilyordu" (44,598)Mogolcada "ula" da! demektir;

"Ordos Mogollannda ben g6yle bir ifadeyi kayda gegirdim:Daglardan en blytgt Sumber gdllerden en btiyilgii sum-da-

" lay'drr. (Sit Deniz) " (44,648). Bu agrkga bir halk etimolojisidir.Kelimenin bag krsmrnr Mogolldr kendi 'Sum" (siit) kelimesinebenzetir, "ber" krsmr ise izahstz kahr,

B0ttin dtinyayr kaplayan tufan hakkrndaki rivayet hig deTevrat'rn kegfi degildir. Bu konu Akkad destanr "Bilgameg" de'anlatrlrr. Dicle ve Frrat nehirleri sahillerinde dogmug bu rivayetibelki Tevrat'tan da hayli once, her kimse Asya'ya getirmigtir.Herha{de filo$ollar bu bilgiyi Tevrat'tan alamazlardr. "Se/-Su-ber" konusuna Slav elsanelerinde de rastlamak rntimkrindiir."Bu Siier dqglan-dilnyanrn en bilyiik dagr-hakktndaki tasav-vurun bir ydntmaadtr. Sevr bahg da buradan dogar. Bu bahkilzerinde deniz 6yle bir dalgalantr ki az kahr sahillerden tagrp

dilnyay alilna almastna" (44, 203) Bagka ornekler de larzolunan- Sub-yer ve Mo$ollarrn efsanevi gift zirveli Suber sozleriarasrndaki gekil benzedi$ini is6at eder. Fakat bu organik birbenzerlik midir? Yoksa tesadi.ifi bir netice midir? Bu soruyatam bir cevap vermek zordur, ancak gayret gostermeye deger.

Eski Srimer yaztstnda ( >(J igareti olmugtur. Bu igaret iki

farklr mAnAdaki kelimeyi ifade ediyormug: "kur" (da$) ve "kir"(toprak iilke). Sonralarr givi yaztlannda da o, aynl adt tagtyan

tig pargalr (*i} ) igarete gevrildi. Bu gok mtihim igareti benim'seyen Babiller adlardan birini ("kur') korumuglardtr. Fakat -

"kur" yalntz fonetik geklini korgmug, onceleri ifade ettigi ma-rlpyr ise Babil kelimeleri (matu"-yer, "gadu"-da!) kendi tizerlerinealmrglardrr. igaretin gekil geligmesini izleyelim: Ug da$ bir nok-tada kesigen 0g gizgiye doner. Buna ilaveten yatay yazldan(horizonta) diigey yaaya (vertikal) gegigte igaret 90 derecedonmtig olur. Bu, bir gok Siimer igaretlerine has bir geligmedir.

Eski Tiirk harf hiyeroglifi n (yer) benim d0giinceme goreEski Siimer igaretinden ahnmrgtrr. Fakat Tilrkler yalntz agagr-daki dalr gizgiye gevirme frrsatr bulmuglar, bununla da igaretinsimetrigini korumug, fakat dayanrklrhlrnr azaltrntglardtr.

Qegitli yazlarda dag hiyeroglilini mukayese edglip:_ Qintriyeroiritreii A3! 9an 1in imparaiorlusu M.6. xv,vv.)T&( gln(M.O.l. binde) Mrsrr hiyerogrilifiAAA $ikm (tepe, yabancr iilke).

Qin ve Mrsrr igaretleri yapr baktmtndan eski Siimer ve Tfirkhiyerogliflerinden ayrtltr. Ayrtca,' onlar arastnda.ortak bir yonde vardrr: Hepsi tek hAli bildirir.

Srimer igareti dahiyanedir. O, daglarr perspektifde tasvirediyor. iki aag silsilesi-yukarrdakiler agagrda, yliksekleri uzak-ta. T0rk dilini yapanlar karakteri tam anlayamadtklartndan sa'delik hatrrrna on srrgdaki daglarr hig bir mana vermeyen giz-giye gevirdiler. igaretin "da!" manasr kayboldu, fakat bagkabir r16nA, "su" manasl ilave edildi. (Finike hiyeroglifi "-mt)m'"suyu bildirir, gizgisizY"gin" ise dig, dag demekti. Bu, birigaretten eski Sami harflerine ("m" ve "g'Lrnazu, gadu) uygunolan iki igaret almal( gayretidir.

Bana oyle geliyor ki Si,imerler kendi hiyerogliflerini 'kur,kir(da$-topr ak) " tlke" manastnda kullandrklarr gibi Protottirklerbu igareti aztctk de$igtererek tilke manaslrr'da "sub'yer" (su-

yer) olarak adlandtrmtglardtr. Daha sonra bu igaret bfitiin hal-

krn damgast olrnugtur, Eski Tiirkler Mezopotamya'yt kijtlelerhalinde terk ettikten sonra ana ylrrt suretini (imajtnt) bu igaretleanlatmrglardrr: Sulu-selli Sub-yerl

Yerli sakinler Kuzeydogu Asya'ya,'.., goqmiig prototiirklerimuhtemlen bu ad alttnda (Sub-yer, yahut Sub-yir) tanlmlglar'Onlarrn kabirlerini (kurganlarr) suber(subir) diye adlandtrmtglarve bu gelenek Rus gogmenleri zamanlna kadar yagamlgtlr.

,!'Tobol vitas4etndeki (guberna) Qud (yani eski efsanevi O.S)

kabirterinin Sw7 halkrna rnahsus olduguni inantltr. Bu eski

insatnlar, Swtrtan hendek kazp igine girdiler, tavant tutan di-

rekleri ugurdular ve bu gekit& g6n0llil olarak kendilerini def'

nettiter.'Patkanov,un di)giincesine g6re sibir gehrinin ald bu

s6ze bagltdtr; gi)nk(i bu.yerterde svtrlan\n kabirleri var ol-

mugtur"-(44,411).sonralartb0tilnbuaraziSibirolarakadlan-drrrlmtgttr. r'

Qok btiyrik ihtimalle yaygln bu rivayetin konusunun.esa'

",ndu, iilke damgaslnln yorumu vardtr: Kurgan tepelerini om-

zunda tagtyan Jirekler. Fakat bu Mogollartn yorurnu delil'b0y0k ihtimalle Mangurya tayfalarrna aittir'

Bu igaretin ve adin Turk mengeli olmastna en tutarl delil'

lerden 6iri"i, Tiirfl"r'de Sub-yer terirnine baglr higbir rivayet

olmamasrdrr. Qunkti onlar hiyeroglifin asrl manaslnl ve adtnt

iyi tantmrglar. -Bu

hiyeroglif onlara srr gorunmiiyormug' (Onlar

tLu igarei mukaddes saysal4r da onu ilAhipgtirmemiglerdir.

Her iiahlagttrmanln alttnda bir str, bir mucize bulunur')

Buhiyeroglifgenigsahalarayayrlmlgtrr.-Fethedilerrarazi.lerde srnir diieklerini bu damgayla igaretliyorlarmtg' Bu gele'

nekyaktndevirlerekadarvar{rgtntstird0rmtigdii'Herbirgo..geba TUrk boyu, yurt yerini bu darnga ile belli ediyormug,,

3)Hrristiyankayna.klartndaTiirkboylartntnKaradenizsa.,nitteiine, 6n nsyu'ya ve Avrupa'ya gelig ile ilgili, yani tarihin

genig yelpazesinAi cereyan eden dramatik hadiselere baglr

iayrtlai vardtr. Hunlartn 375 yrlrnda baglayan cengAver y0r0'

vtiiii oovr" hadiselerdendi. o zamanlar TUrkler biitun Roma

iaringiterinin dikkat nazarlartnt kendilerine gekmiglerdir, Hun

adraltrnda(MogolcadaHun..insan''demektir')birlegmigsa.yrsrz, hesapsrz gogeUe T0rk boylarr Hazar sahillerinden battya

dolru harakete bagladtlar.-Sovyet tarihgisi D'E. Yeremeev goyle yazar'i "Arilk lll"lV'

astrda Ti)rk boylan Klg(ik Asya, Kalkas ve Balkan halklanmn

katabat*komgutartydt.veon-Iargittikgedahafaalbirqekildebu arazilere sokutuyorlardr. Derbend seddi Asya'dan gelen bu

itk Ttrk boylanntn basktlartna karq koymak maksadtyla ya-

ptlmryilr.""Hunlartn arasrnda aynt z*manda, Bulgarlan Sa!ir6r-(5u.-

varlar), Sarmatlar ve bJgka hatklar butu.nuyordu." I81',53':1JD.V. Yeremeyev, Suvailardan daha teferruatlt bahseder: "V/'

asrda Ki)gt)k Asya ve Kafkasya'daki bir gok hadise Suvarlann(Suvar, Subar, Sibir) ail ile kayrtlrdrr. Feofilakt Simokatla on'lan Kuzey Kafkasya'da yurt tutmuQ Hun boylartna ait sayar.Suvarlar Suriye'den bagka Ermenistan'a ve K1giik Asya'yaitertemiglerdir. Bizans ordusunda ilcretli Suvar savagqlannarast gelmek miimkiindil. 568 yhnda Suvarlar Avarlan darma-da|tn ettiler. Bundan sonra onlartn esas kiitlesi Azerbaycan'a

lAlbanya) yerlegtiler. Menandr'tn verdigi bilgiye g6re, HilsrevAnugirevan onlann bilyi)k bir bdlilmhnil khgtan gegirmig, sag

kalan on bin kigiyi de Aras ile Kilr trmaklan arastndaki araziyeyerlegtirmigtir." (aYnt Yer).

Yrllrk yazarlart mtibala$ayl severlerdi: Hilsrev hig de Su'varlarr ortadan kaldtramamrgtr, Tarih meydantndan hentiz daha

uzunca bir zaman Suvarlartn naralart ytikselecekti'

Mahmud Kaggari (Xl. asrr sonu) goyle kaydeder: "Suvarlar

ve Butgartar Tt)rkge konugurlar ve ilpkt "Ktpgaklar" gibi onlarda 'Fus ve Rum tilkeleri"ne kadar yayrlmtglardtr' "$imdi, Turk'

ler "suv-ar" kelimesinin manaslnl anlayabildiler mi diye diig'mek zordur. Her halde ne Mahmud Kaggari'de, ne de diger

$ark miielliflerinde bu en eski, T0rk kavim adtntn yorumuna

rastlamtyoruz, (Goriildug0 gibi Sibir Oguzlarr, Vll. asrr da onu

baqka gekillerde, "ger-sub" ve "er'sub" geklinde talaffuz edi-

yorlardr.) Fakat bu adt anlamak igin gayretleri olrnugtur' Her

halde Avar, Hazat, Tatar, Tavar, Tavr, Bulgar gibi kavirn adlart

bu "subar" geklinin kahbrndan ortaya gtkmtglardtr'

Azerbaycan'daki'Suvarlartn bir boliimti (gUphesiz Hiisrevinkryrmrndan sonra) Orta Asya'ya goqiip Kazaklar'tn terkibinedahil olurlar. Yabanct terimi anlamayan Kazaklar"bunu Suvan,

Suan geklinde kullandrlar: Alatav'tn eteklerinde, o bi.iytik mer-

mer dalrn eteklerinde Alban'Suan (yqni Alban Suvarlart) boyu

yerlegmigti. Onlar bu dala muhtemelen Han'Tengri adtnl ver'miglerdi.

4) Dilin geligmesine ba$lr "su-yer" kelirnelerinin birlegmesi

anrnda sun'i bir gramatik hal ortaya 9rkar. sub-yer ifadesi artlk

"sulu toprak" olarak anlagtltr ve sadece bu bile, ecdat soziine

biiyuk htirmet gosteren eski insanlart, batakltk yerleri, adalart,

deltalarr ve trmak arasl bolgeleri kendilerine yurt seqmeye

mecbur edebilirdi. Acaba daha sonralan "Sub'yer" in "yer-sub"

247

gekliyle degigtirilmesi zarureti bununla izah edilebilir mi? Son-raki kelime birlegmesi o kadar dramatik telaffuz edilmez: "yer--suyu" ifadesi garipligi yiiz0nden ayn ayn kullanrlmaya bag-

lanryor: "Yer" ve "Su". Ulkenin, (yagayrg igin uygun yerin) bu

formrihi eski T0rk giir dilinde yanstmalartnt bulmugtur,

Eski Ttirk medeniyetinin bu iki geligme zirvesi (Proto Ttirk-Srimer ve Eski TUrk - Sibir) arasrnda binlerce yrllrk bir uqurum

var. inig ugurumu! Tarih biliminde gogebelerin medeniyette geri

kalmrghgr hakkrnda gok yazr yaztlmtgttr, Biz bu tesbiti inkar

etmeden, ona diyalektik bakrmdan daha kesin ve tutarh bir

soz ilave ediyoruz: Yorgunluk, Cahil kaynaklar tarihi grafilingok kiig[ik bir pargastnr izleyebilmiglerdir ve cahil tarihqi bu

bir parganrn ternelinden hareketle iddialarda bulunur: GiiyaTurklerin geligme sathr dairna d0mdiiz kalmrgttr. Demek ki

Turk halkr do$dugu gtinden beri kotii adla yagamtg, yani Av-

rupa tarihgisinin bugiin onu gordtigri daha dolrusu gormek

istedigi "vahgi topluluk" halinde olmugtur. Her bir halktn tari-

hinin grafigi, kardiyagramt hattrlatrr. Ttp ilminde dtiz gizgi o'liimri belirtir, Tarihte ise halkrn yeni bir slgaraylg igin gtig

topladrgr zamant.

Turklerin hayat grafigi hentiz sona ermemigtir. 'Gegmig <i/ij

bir yilk olarak kalmaz, her hangi bir zaman dontip gelir, 6m-

rilmhze, gunilmilze dahil olun mucize gibi, merhem gibi ka-

ntmtza igler; gegmige ait her geyin minds bundadtr." (R.M'

Rilke).

BA$L|K HAKKINDA AgIKLAMA

Iersine sozler birkaq sebebten otiirti ti,irerler' Benim fikrim-

ce bu sebeplerden biri gudur: Yunanltlar muhtelif yondeki ya'

zrlardan faydalanmrglar; saddan sola, bir satlr sa$, bir satrr

sol ve sonunda M.6. v.-vr astrlarda "sol'sa!" yonl0 yazrda

karar ktlmtglar. Yrllar gegmig ve Yunanltlar onceki yazr yonle-

rini btisbtit0n unutmuglar. Bulunan yazrh Abideleri de soldan

sala okumaya galtgmtglar. Eski devirlerden 0zerlerinde ktsa,

bir sozden ibaret yaztlara rastlanan bir gok egya kalmtgttr. Bu

yazlar adeta cetvel gibi gekli veya sureti anlattrlar. Yunan,

Etriisk ve Latinler bulunrnug eski Mtstr egyalart iizerine kendi

agrklamalartnt yazarlardr, Giiney Avrupa'ntn eski 6n Asya me-

deniyetleriyle ba$rnrn stnlrlartnt aqabilecek yaztlartn, egyalartn

go$u kaybedilmigtir. Fakat dillerinde yazt levhast, masa, yassl

egya mdnastnt veren "tabula, tablitsa, teybl, tabba" gibi sozler

gimdi de kullanrlmaktadtr. Bu sozler kil levha (yazt kerpigleri)

adlarrndan tiiremigtir(muhtemelen "tabba","tabak", "7' yasa kil

kap;" 2- genig yaprakh bitki, prtrak; 3' yaprak ve tamba(yazr

igareti) gibi T0rk sozleri de atalarlmrzrn kil levhalarla tantgtk-

hlrndan haber verir).

Arkastnda Yunan veya Latin harfleri ile sa$dan sola izaht

("Suber') yaztlmtg Stimer hiyeroglifli kil levhacrgr gormeyi ve

elimde tutmayt gok isterdim. Muhtemelen eski Avrupa'da "Su'

ber"yazh kil levhalar az olmamtgtt, Kag aslr sonra bu yaztlt

kil levhayr bulan Avrupa'ltlar suber'i soldan sala rebus olarak

okumuglardtr.

-KEND| ADAMLARIMIZ VE KoPEKLER-

Miladrn lll-lV. asrrlartndan once yaztlt kaynaklarda Ttirk dili

halklardan hig soz edilrnedi$i kabul edilir'Bu, hakikaten boYle midir?Son astrda T0rklerin ilimdeki hayat hikayesi bir kaq yi'iz ytl

daha geriye gotiiriilmiigtiir. XlX. asrrn ortalarrnda Tiirk dilinindogug tarihini lV. asra baglryorlardt, XX. asrrlarda, b0yiik ka-vimler gogri devrindaki gogebelerin gahsi adlarrnr aragtrranbilim adamlarr Hunlar'rn Tiirk dilli bir halk oldu$u kanaatrnavardrlar.

Yazrh kaynaklarda T0rk kavimlerinin dili hakkrnda muhake-me yririitmeye imkan veren belgelere az tesadiif edilir. Ekseridurumlarda yalntzca, halkrn, boyun kavim adr ve liderin adrgosterilir. Fakat bazen gegitli mtiellifler aynr bolu gegitli gekil-lerde de adlandrrrrlar, Gelin, eski Yunan yrllrklarrnr tenkit ei.meyelim. Daha bu yakrnlara kadar (Xll. asrr Rus yrllrklarrKrpgaklar gibi faal bir halkr "Poloves" Bizans rniiellifleri ise"Kuman" adr ile tanryorlardr, Rusya'da, Bizans'ta ve Kafkas-ya'daki hadiselere igtirak eden gogebe liderlerinin aynr adrtagrrnasr, aynr halktan soz edildi$ini gosterir.

Yalnrz bir kaynakta adr gegen boyun soy koktinri (etnoje-nez) belirlemek daha zordur. Bu durumda hog bir tesadi,ifegiivenecek olursun, Yrlhk yazarrnrn unvanr degil, hakiki kavimadtnt gosterdi$inden g0phelenirsin.

Zaman, elde olan bir qok bilgiyi tekrar.,elden gegirmeye,ayrklamaya mecbur ediyor, Bu bakrmdan On Asya edebiyatrhususi bir merak dolurur. Arabist (Semitolog), iranist ve El-lenistlerin zarnan zaman istismar etti$i ve artrk ltiztimsuz sa-yrlan k0grik kalrntrlarrn iginde, tamamen bagka bir co$rafi a-landa zannedilen eski bir medeniyetin izini bulmaktan dahahog ne olabilir? Boyle buluniular aragtrrmacryr yeni kegiflereheveslendirir. Trirkoloji igin yasak bolge sayrlan zaman gerqe-vesinin drgrnda bulunacak Tfirklerin mengei ile ilgili en basitbir belge, en ktigiik bir kegif tarihgilerin bu sahadaki goksa$lam mevkilerini sarsabilir. Bunun igin, defalarca okunmugAbidelere geri donrip, daha onceki okuyucularrn goremedifibilgileri ortaya grkarmayr bagarmak gerek. Misal olarak, hti-k0mdar Assarhadon devrine ait Asur yrllrklartndaki bilgiyi goz-den gegirelim:

M.O. Vlll. asrr Asur ytllrklart Hazar denizinin sahilleriyle,Kuzey Hazar gollerinden gegip gelen (Derbend gegidinden)gogebelerin basktntnr bildirir. Bunlartn adr igguz (varyantlart:i9-guza) liderin adr ispak imig.

O zamanlar Asur devleti b0t0n gtictintj gtiney komgulart

Babil, sidov ve Mrsrr iizerindeki hakirniyetini muhafaza etmeye

ve sa$larplagttrmaya harctyordu. Bu zor vazife krallrgrn dogu

uglarrrida yeitegrnig halklarrn gittikge artan faaliyeti sonucunda

Oarra Aa iarrgmrgtr. tr,t.6. Vtl, asrtn 70'li ytllartnda Manna sal-

tanatlartyla itiitai t<urarak ortaya grkan Midiyahlar ve diger

boylarrn giiglti bir isyanr olur. Neticede yeni bir devlet' Midiya

kurulur. Asur'un yeni ve guglu d0gmanr. isyanctlar igguzlar't

yardtma gagrrrrlai. Engellerden yel gilj geqen igguzlar "aslan-

iar yuvas-rntn" igerilerine sokulurlar (M'O' 673)

Yahudiler'in 'eski

"iyeremiya Kitabr"ntn 593 yrlr (yani bu

hadiseden 70 yrl sonia; ktsmtnda Midya'ya balh devletler

srrastnda Urartu ve Minna ile birlikte "Agguz" (varyantt Agke'

naz; sattanattntn da adr geger. 6n Asya'da bu gogerlerin

iOni"ti o kadar btiyuktii ki-onlartn kavim adr, Yahudi yazil-

irnda umumilegtirilmig lerirn ve gahrs adr olmugtu' '

' igguzlar'rn iian oliti otaugu faraziyesi de var' Bu faraziye

n"y"-d"yunryor? lspak adrnrn ve Midiya s<izii "spaka" (ko'

pek) nrn zahiri benzerligine..'' Bugune kadar bu kavim adtnr iran sozltigtintin yardrmtyla

yorumTamak miimkiin olmamtgttr, Boylece hig bir aslt'esast

tltuvun bu laraziye zaman geqtikqe tarn bir hakikate gevril-

migtii: "igguztar iran halktarrndan birisidir'"

.SOBAKA-

E$er "ispaka" igguzlar'tn dilinde "sobaka" (kopek) demek

iaivsJ Uir zamanlai liderleri "Sobaka" olarak adlandtrma,ge'

i"'i"ginin bulundu$unu tesbit etmek m|mkun olmahydt' lran

tarihi mitolojisi ve dini Ttirklerinkine nisbeten daha genig

aragtirrlmrgt,r. Fuk"t bu konuda kaynaklar susuyor' Ne Sami-

Lr,'n" Hint'Avrupaltlar, ne de Fin'Ogurlar kopeli mukaddes

gorUrf"t. Fakat astl goqebeler, ,Tilrkler,yaktn zamanlara dek

6, xOp"O" ilahi bir riarilk otarak bakarlar ve kendi efsanele-

rinde onir kendilerinin ulu ecdadt sayarlar ve kendi adlartnt

lopegin unvantyla degigtirirler' Bu gelenek muhtemelen avctltk

250 251

devrinden kalmrgtrr. Kopek, avctntn bagltca yardrmcrsrydr. Hal_krn gidece$i yol ona bagfuydl. O, halkrn cesur hizmetkArr, aynrzama.nda aglk-segik lidariydi. insanrn bagarmadr$,nr f<dfef<ia-garrrdr: O, kokularr gortir, gizli izlerin peginae giOer ;J;;;y,da sottirtirdti, Tabiatrn ona- bahgettioi hrlrJv"iril#gi';ii_ytik kudrete ulagtrrmrgtr. Qiftgireiin giun"g" ve onun ,,temsirci-lerine' (kcipek baglr maymun, titti-ve boynuzlu hayvanlara)htirmet ettikreri, taprndrkrin gibi, avcrrar da kendirerini"iri["nkoruyan kope$e taparlardr.

Kopek tabu idi, yani ona dokunmak, onu incitmek uygundegildi. Ayrrca, tabu olan canhyr tenJi aOl ile ga$rrmak dayasaklanmrgtr. Bundan dotayr eski Trjrkterae tcipeijn i"iriadlarr vardr bunlarrn hepsi unvan olan adlar llst;injey;l.. Tiireyig efsaneterine. g,tr:r kcipek (sonralarr ise rua iti*.lerinin utu ecdadrdrr. MJsera xrigrztar kendirerini t rii,i tiyti",x(kurt) neslinden sayarrar, onrar k]zrr kurdun (tayrak) pr"ii"""ve mtiritlerinin (krrk krz) izdivacrndan ttirediilerine' in"n,ri".Bagka bir Krrgrz rivayetine gore bu prenses ve onun klrkhizrnetgisi lssrk gciliinrin ak kciprigrinden tattrktan sonra namiiekalmrglar. Bunda da, kcipek *rO,r. Krrgrzcada ak kopiik, akkobok (ak kopek) adrnr tagrr. Tobor raiarrarr,nda

"rrdEui""tl,kahraman "Ak Kobek,'(Ak kcipek) tir. nX ruogayf"r, nL ioUrli,(Ak Kopek) kendi atatan sayartar. O$uz-Kirtlt giveterinJe i"kobok" (kobek, kobyak) kopektir. Trlrk ;ti";;;;; lO**9e1i9 olarak yayrlmrg..gahrs adr otmugtur. Nogiytarda a^,iio-yf" !l\ kopek) nesti var. (1s, s24) kr.:glil. Asya,oa nnaooLSelguklularr'nrn sadeddin. Kopek 1Ko'byaki aatt vezii' orrritr.XV' asrrda Trirkiye'de Kcipek aatr trirrmen isyancrsr s,tirr;ikazanmrgtrr. Ve nihayet.svyatostav Kiyevski,nin magfup' Ltiigi(1184) Krpgak hant ,Kobya'k". "Ata-kipek,,e olan O-u

'frrirmJtuzun mr,ddet kedisini mufafaza-etmigtir. eger eatkurd,i;;;;_rularr srk srk cihjrse,. yeni do$mug yavruyu anasrndan allpkurdun go$sii altrna koyarOrlf C.SOiy

'Hunlar, Atita'nrn Kurttan trrredigi hakkrnda efsaneyi Avru-pa'ya getirdirer, Efsane.nin Macar

-varyantr it"rvl"r"r"'i"' v"-yrldr. A. N. Veselovski'nin tesbit etti$i 1zZ, goZ-gf 5) lt"fi*rivayetine gore, kendi krzrnr Bizans ianirnrn vArisine u"rr"tisteyen Macar krarr, krzrn grizeili$ini her tr.ir tehrikeden koru-mak rizre onu gegici olarak bir kaleye kapatrr. Fakat onun hig

beklemedi$i bir gey olur: Prenses, kalede kendisiyle aynt yer-den duran kopekten hamile olur ve Atilla'yr do$urur. Bu bilgiyedayanarak italya ikonografisi (dini resim sanatr) Hunlarrn kla-vuzlarrnr kopek kulaklr olarak tasvir ediyordu. A, N. Veselovskigoyle yazryordu:

"dnceleri soguk kar1lanan veya geref saylan bir geyi i-talyan papazlan kabahat kabul edebilirler." Papazlar Atilla'nrngahsrnr kopek bagh Gogo ve Magoga'nrn devamt olarak go.rtirlerdi. Zaman gegtikge kopek hakkrnda dtigiince de$igir. Vebazr halklarda onun yerini kurt ahr.

O, iaknif, Uygur hanlarrnrn soy kokleri, ecdatlarr hakkrndaUygur efsanesini nakleder: Hun htiki.imdarr 0g yrldrr kendikrzrnr kalede kapalr tutuyordu; kurt kaleye girer ve krz ondanhamile kahr (19, 248).

Qin kaynaklart, eski Trirklerin (tyu-ku) bayra$rnda kurt ba-grnrn bulundulunu kaydeder. Muhtemelen bu bayraklarr Avru-palrlar da gorm0glerdi. Her halde kopek baghlar hakkrndaefsaneler, yeterli miktardaki hakiki tarih hadiseleri uzerindekuruluyordu. Kentavr sureti de Yunanlrlara ata binmig insangibi olaganristti bir rnanzara telkin etmigtir.

Meghur Rus garkiyatgrsr i.N. Berezin, ilk defa Kongak Un-vanrnr Ttirkge "Kanglk" kelimesinden triredigini soylemigtir,

"Kongak" gahrs adr batr Tiirk bolgesinde genig yaytlmtgtrr.Onun Kanigka, Kanig varyantlan giinrimiize kadar gelmigtir.Kazakgada Kanrg.- Bu adlarrn ilk gekilleri: 1) Kanig-yrrttcr (tam manast: kanig), kan igkenyrrtrcr (tam manasr "kan igen'). Birinci varyantdaha eskidir, dilin tarihinde oyle bir zaman vardrr ki eski birfiil aynr zamanda isim gorevinde de ortaya grkabilir. ikinci gekilbugrinkU gramer gelene$ine yakrndrr,

Umum Turk sozti kangik (kanjik, kangik) "digi k6pek" uy-durma etimoloji neticesinde "kanigkan" dan gelmigtir. Kangiksozri kurt ve kopegin digisine sciylenirdi. Eski gekil olan kanig(kanig) "ynttct", Latin sozti kanig (kopek) geklinde kendinimuhafaza etmigtir.

Trirk-Mo$ollar'tn "kan" (han, kaan, kagan) unvantntn men-gei belki de kopek-lider ideolojisi ile ortaya gtkartlabilir.

Ttirk givelerinde birlegik kelimeler hig de daima ahenk ka-nununa uymazlar. Kazak gahls adlarrnt rnukayese edelim: iz-

basar, iz-bagar (iz bakar). . Birligin birinci krsmr dil onil, ikin-cisi ise dil arkasr vokallere sahiptir. Fakat hususiyeti farkh ikisoziin birlegmesiyle, birikmesiyle yekpare bir yaprya ulagrllr.Birlegmenin ilk krsmr hig de daima belirleyici bir kriter olmaz:Kan-i9, dil arkasr Kan'9, Kanrg (unvan sozi.i) ve kenig (hri-kUmdar, bir zamanlar 0nvan) sozlerini meydana getirir, Bagkabir misal: Birlegmig geklin dil arkasr varyantr olan is-bak "izarayan kopek" Slavlarda "s' bak(a)" geklini almtgtrr. Dil onu"s'bek" Oguz-Karluk sozti k6b6k (kobek, kobek)'den ewelki(k'h gekil) kentum gekli igin temel olmugtur. Ayrrca Vt nobet-legmeyislg Kazakga 'tobet' sozOn0 de buraya katabiliriz. iz-baklrn dialekt..varyantrndan unvan adr izbek (6zbek) ttiremigtir.XV. asrrda "Uzbek" sozti kavirn adr olmugtur. Bence, Nogay,Barak (koruyucu kopek), 6zbek, Kabyag, Kangak bu t0r e9manalr sozlerdir. Kanigka (M.S. lll. asrr) ve ispaka (M.6. Vll.asrr) adlarrnr da bu tiir sozlerden saytyorum.

-ISPAKA-

1. Oguz-Karluk givesinde kopegin esas adrnrn kobek (ko-bek, kepek, kobek, kobok vs.) ilk gekli Krpgak givelerinde canlrgekilde kalmaktadrr, Av kopegi adlarrnrn bir kag varyantt vardrr.

a) is-pak (iz-bak) -"ize (kokuya) bak"b) is'pas (iz'bas) :'izle (kokuya) git"Sonraki daha karmagrk gekilleri:a) is-pakan (iz-bakkan) :'izi (kokuyu) g6ren."b) is-pasar (iz-basar) -"izle (kokuyla) giden."Slavlar ve eski iranhlar erken is-pak (is-bak) geklini benim-

semigler. Hint-Avrupahlar Turk sozlerini ahrken hece yaprstntde$igtirmeye can atarlar. Bu sebeple bagtaki vokal d09er vesoz0n sonunda ilave (protetik) vokal tfirer veyahut son kon-sonant dtiger.

iranhlar is-pak geklini benimsemigler (bagh, kapah s6z).avesta metinlerinde "spaa" (kopek) (agtk birlegik soz). Midya-lrlar ilk vokali 'dtigilrmekle" yetinmigler: SPAK, Slavlar son

heceyi bagka bir gekilde kurmuglar: is-bak s'bak s'baka' ilave

lprotitit<1 vokal tiiremigtir. Hint-Avrupa dillerinde (Midya, Avesta

ve birkag Slav dilinde) bu terim az yayrlmrgttr, Buna gore-onu

Hint-Avrupa mengeyi hakkrnda konuqmaya bile degmez' Fes-

mer de Trubagev de bunu altnma soz olarak kabul ederler'

Hangi dilden airnmrgtrr? Trubagev, Slav sozg igin kaynak gekli

lpotJtip; bulur: Tiirk sozti Kopyak. iran o-rnekleri ise "anasE'

iabasiz" kalmry fakat Kobyak sobaka degigmesi isbat edilme-

migtir.2. Asur hattatlart "is'pak" soz0nti yazarken, onu is-pak

(Bagkurt, Karaqay ve Karakalpaklarda rastlanan gahts adt)

is-pitran (is-pakan) geklinde, bagtaki vokalini muhafaza et-

miglerdir, g0nk0 bu'ses artttrrnast ile baghdrr. Higbir soz bagt

voiat eski Sami dilinde net telatfuz edilmez, son konsonant

alrnrna kelimelerde pek az diiger'

-igcuzunn-

Asur yrlltklarl yi$it barbar ispaka'ntn sefere grkardr$r goqe-

be halkrn adrnr tam verebilmiglerdir. Asur ytlltklartntn (kronik)

bu tarafr dikkate layrkttr. Ne Yunanhlar, ne Romaltlar yabanct

bir dilin sozlerini boyle net bir gekilde ifade etmek kabiliyetiyle

oviineOitirdi. DahiyAne igOguz (i9 Oguz) kavim adt, Oguz Des'

tant "Dede Korkut" sayesinde bu gtine kadar gelmigtir' ..--,

Destana gore oluziann 24 boyu iki biiyiik birlige bolunur-

ri:i-it'oO"iiiq oglrtl ve rag o$Lz (Dre o!u.z) (28) (ideolojik

f"t",'Ka-zat<ga-Oa -Bagkurtlarrn

19'1d." (iste!i) "i9 neli!" .,v7

iiuiryu Turkleii'nin adrida (ostegi) kalmrgtrr)'.9o1 ?UV.yk

ih!;

matte tiirt<iye Turkgesindeki ig-oguz Asur metinlerinde "19-guz"

geklinde yazrlmrgtrr, Sami Diilerinde "o" vokoli diiger' Mesela

iraptar "O|uz"u' "Guz" gibi yazarlar..v3-lelaffuz ederler'

iurf t"uit adlartntn uzun omorlri[igtine dair hayli misal

vermekrntimk0nd0r."l)ysun","Kanglt","Dulat"boylartlll'as-rrn n0fuzlu kaynaklartnda kayd edilir' O boylar girndi de o

zamanlar yertegit< olduklarr Mezopotamya'da yagtyorlar' Ve ar'

trk bin ytlftk yazrlr Abidelerde bu boylar hakkrnda hig bir 9eydenilmiyor. Bu, onlar yer yriziinde yoktur mu demektirf niAtOnlar mevcutlar ve adlarr gifah? halk edebiyatrnda yagryor, Vekim bilir mil6drn lll. asrrndan kag yijz yrl evvel de Uysun,Kanglr ve Dulatlar yery0ziinde yagamrglar fakat yrlhk yazarla-rrnrn hig akrllarrna gelmemigler. Ve eger ein seyyahlan buboylarrn adrnr anmayr llizumlu gormeseydiler, bu adlarrn resmihayat hikayesi gok krsa olurdu. Oguzlar Miladrn Vlll. asnndaOrhon-Yenisey Abidelerinde yad edilmiglerdir.

Hriktimdar Assarhadon devrine ait Asur yrllrklarr ig-O$uzTrirk kavim adrnrn is-pak (is-pakan) unvanrnrn ve liderleriniKopek diye adlandrrma gelene$inin M.6. Vlll. asrrda mevcutoldu$unu tasdik eden en eski belgedir.

HrilSsa, ben bir "ispaka-Spaka" paralelliginin M.O. Vll. a-srrda yagamrg igguzlarrn iran dilli bir halk kaUut eOitmesi iginkAfi gelmedi$ini drigiin0yorum. Bu sozri Midya|lar bagka ait-den de almrg olabilirler.

O!uz Destanr'nrn her krsmr 9u sozlerle tamamlanrr: .De-dem Korkut geldi, gadhk galdt, boy boylandt, soy soylandt,Gazi erenlerim bayna ne geldigini s6ytedi. -Hdni dedigim beyerenler? Dilnya benim diyenler? Ecel aldt, yer gizledi, tanidunya kime kaldr? Gelimli gidimti di)nya... sonu 6tijmtij dijnya.Dua edeyim hantm! Karh kara dajtannda yklmastn. G6tgetikaba afiaan kesilmesin! Gamh akan g6rkli) suyun kurumastn!Ak sakalh babanrn yeri ugmak olsun! Ak bIrgekti anantn yericennet olsun! Ahir zamanda temiz imandan ayrmasn. Allah'tnverdili iimidi hnlmastn..."'

Kim bilir, belki yigit ispakan da ig-Oguz ozantntn bu soy-leyigini Asur'un zeytin bahgelerinde dinlemigtir.

-TENGRiLiK-

Tarihte oyle gtinler vardrr ki Ttirkoloji takvimine altrn harf-lerle yazrlmalrdrr. Bu 25 Kasrmdrr.

Gogebe Tiirklerin kendi yazrsr bulundu$undan drinyada ilk

defa Danimarkah bilgin Vilhelm Thomsen soz etti. O, 1893yrhnrn 25 Kastmtnda, Orhan-Yenisey metinlerinde ilk sozri o-

kudu: i bu, "TENGR/" sozii idi, Bu so2le Asya iskitlerinin ta-rihinde yeni bir sayfa agrlmrg oldu. Bu sihirli sozle, benim igin

Strmer-Tiirk ba$larrndan haber veren yeni bir ilmin temel tagt

konulmugtu..,.Yeni dinler hakkrnda binlerce kitap yazrlmrgtrr. Yahudilik,

Hrristiyanhk, islAmiyet, Budactltk, brittin bunlar en cahil insan'lar igin bile bilinen, igoktan' kavranmtg anlaytglardtr. Bu din'lerden evvelki biit0n inanglartn, putperestlik ve hurafelerdendoldugu fikrine'biziiki bin yrl boyunca inandtrmtglardrr. Gtiyabu eski inanglar, atalartmtztn aktl noksanltftna, sapktnltklartnadelalet eder.

$imdiye kadar ilmi edebiyatta "tengrilik" ("tengrianstvo')terimi kullantlmamtgttr.

Hint, iran ve Sami dinlerinin anast, felsefe egitimi glUi

Hrrrstiyan tanrtstndan 4 bin yrl once diinyaya gelmig, insanltktarihinin en eski dini ve eski Mtstr inanqlart 0zerinde gtigliibir tesir gostermig Tengrilik goktandtr kendi aragtlrmaclslnlbekliyor. O, teologlarln imtihantndan geqmeye haztrdtr, "Bilgi"toplumu ateistlerinin de, Malzeme ve anlaytg baktmtndan zen-gin "Tengrilik" kitabt yaztlmrg olrnasaydt, arkeologlartn seramik

pargalartnt anlamast ne kadar da kolay olurdu.' ',.. Yazar Vsevold'ivanov'un oltimtiden bir kag gUn sonra

onun ollundan mektup aldtm, goyle yazlyordu: "Babamnokudugu son kitap sizin Gilnegli Geceler kitabruzdr." Bu ha-

disenin sembolizmi benden daha giiglti bir adamt bile sarsa-

bilirdi.Kazak kadtntntn torunu, canlna, soztine btiytik bozktrtn

sesleri, renkleri sinmig yazar... Sonralart bu koca tag gehregoger ve omr0niin son demlerinde, bir Kazak delikanltstntn

miinabesetsiz giirleriyle btiytik bozktra geri doner. O kendi

meghur ktit0phenesindeki binlerce cilt kitaptan biricigini bu

san kitapgr!r segip okuyor. Ve ebediyete goqmug gocukluk

hatrralartntn rgr$ryla onu ileride bekleyen ebedi zulmet bir

birine kovuguyor, devir kapantyor.Her gey, her 9ey kendi asltna doner' Balrk okyanusta dontip

dalagtr olmek igin kiigi,ictik dag gaylnrn koynuna doner. Qaytnsuyu buharlagtr ve gokte devredip cogkun Nisan yagmuru ve

lr{'ii

t

;

iI

sessiz bir krralr geklinde yere diiger. Gtineg yeri krzdrrrr, karatopragr yegile boyar. Yazr gtin r9r$r, sonbaharr .sapsan, krgrbembeyaz kar...

Grineg yeri kizdrrrr, kara topragr yegile boyar. Uyanrp rgrksagar, ihtiyarlar ve yeniden uykuya dalar,

Giineg uyanryor..,1. Tabiatta esas kaynaga donme arzusunu bir tek biz mi

sezmigiz? Ulu atamrz bizden de keskin bakrglr olmug; o, ta-biatrn koynunda onunla i9 ige, neles nefese yagamrg, onabaglanmrg ve tabialrn srrrrnr anlaytp yorumlayarak onun sev-gisini kazanmaya gahgmrgtrr. O kendini de bu devreye dahiletmigtir. ne kadarsa yagamrg, nefes ahp kendini yegile boya-rnrg, bu.. dtinyadan gogerken sanlara bOr0nmtigtiir.

2, "Olilm uykudur.Bunu bizden once demigler,.."Tabiatrn ol0mtinri m0gahede elme esasrndan hareketle de-

lin torenini yaratanlar drinyanrn ilk meteryalistleri olmuglardtr.Tabiatrn evladr olan insan kendini onun diler o!ullartna ben-zetmigtir, 6[irns0zlrigri arayrp bulamayarak sonunda goyle birfikirle teselli bulrnugtur: Olrim uykudur, ihtiyarltk sonbahar.

Kostebek kendi yuvasrnr yiyecekle doldurup ktg uykusunayatrnrg. Benim eski kardegim krgrn bu yuvayr kaztp, yiyecekledolu yer altr meskeninde yuvarlanrp yatan kostebe!i gorm0g.Yaz geldi$inde zayrflamrg fakat canh kostebek, yuvastnt terkedip giin rgrlrna grkmrg.

Bitki ve hayvanlar Alemindeki hayat ve ohim rizerine m0-gahedeler miihim bir torenin ortaya gtkmastna sebep olmugtur:"Uykuya dalmry adamt yatmry kistebek geklinde "yuva" yakoyar, lizerine to-hum veya sonbahar rengi olan turuncu sartboya serperler. Urnid ediyorlar ki ne zamansa olenin Bahartgelecek, onun Giinegi yeri ktzdtracak ve "uykuya dalmtg" a-dam gozlerini agrp aya$a kalkacak. Sonra olen insantn diri'leceline dair i.imit kaybolsa da, uzun mi.iddet, toren oldulugibi kalacak. Ve gelecegin arkeologlart Avrupa ve Asya'da bugok eski kabirleri bulduklarrnda gagtracaklar: Nigin cesetlergo$iisleri tizerine, dizleri genelerine deger gekilde yatryorlar?6tiimtin yatagr nigin'turuncu san rengine boyanmtg? Bu me-zarlar di,inyanrn ilk filozoflartntn idraklerinin tam izlendi$i, belirlibir devrini askettirir.

3. Fakat d0nya ikilidir. insanlrk babalar ve analara boliin-miigttir. Dagrn olmasr ovaya igarettir. lgrk karanhgrn tersidir.insan yeri' mukaddestegtirrnekle go$e de anlam kazandrnr:"An.tiyer" Bu degigtirme fikri, defin toreninde kendisini gosterir.

lnsan cemiyeti erken devirlerde hAkimlere ve kullararraiyetve asilzAdelere bol0p0r. Beyler'kendilerini gogiin oflu olarakadlandrrmtglardrr. Ve aynr anlayrgrn izleri gtinfim0ze kadargelmigtir. Diller terimlerin zrth$rnr korumaktadrr: Algak ve yiik-sek asrlh (Yani yer ve gok mengeli); kara kemik ve ak kemik(yerin ve gogtin rengi). Xll. asrr Rus yrllrklarrnda knezlerindilinde halk "gernte lyudi" (kara cemaat) olarak adlandrrrhr.Ve bu, tahkir edici ifade de$il, bilinen bir hadisenin tasdikidir.Eski Tiirklar sade halkr "kara-bukara" olatak adlandrrmrglardrr."Kara adam" kocadtkga sagr agarmrg ve o, gogrin evlatlarrnayaklagmrgtrr: Aksakal k0lt0.

Eski Mezopotamya'da cemiyel gok ve yerin ogullarrna bo-Irinmtigtfir. Halk ise bu brjtrlnlijkle "kara baqhlar" -kar ir (S0-mer) olarak adlandrrrlmrg.

G0negin evlatlarr baglarrnr kazrr veya peruk takarlarmrg.Bag ortr"isriniln birinci ve esas vazifesi, belli bir ztimreye igaretimig.

Muhtelif rnengeli insanlar muhtelif gekilde defnedilirmig. Yerevlatlarr kostebek gibi yuvada (biik0lmii9, sart renkli, tanegeklinde). Onlarrn matern rengi turuncu sart idi, Go$iin evlat-larr sonm[i9 grineg gibi (dikine) bastrrrltrdt. Onlartn matemrengi kara idi.

KASE

.,. Bir sahaya ait belgeler, bir zincirin kopartlmtg halkalartgibi diinya edebiyattna serpilmigtir. Bunlart bir birinden tecritedilmig halde ayrt ayrr gozden gegirdi$imizde rnecaz, basit birfikre don0gfir,

Eskilik gibi zarif malzerneyle temasta olanlardan sadecemezarcr kuvvetli degil, sembol0 anlama kabiliyeti de istenir.

259

Medeniyet mecazlardan yo$rulmugtur. Onun her deyiminisozlrik manasryla anlamak cahilliktir. Krire, uzaktan gembergeklinde gonindrig0 gibi, eskiti$in giirli sembottj de srradandile gevrildi$inde kendi perspektifini kaybeder,

Eski Qin'de tizerinde Tanrr Arya-Balo'nun tasviri olan yu-varlak aynalar yaprhrdr. Bunlarrn bir y0zri cilAlanmrgtr; di$eryrizrinde oturmug gok elli tannnrn kabartma bir tasviri vardr.Siz onun ensesini ve slrtlnr gonirdiintiz, Tann'ntn onden nasrlgor0ndri$tinri bilmek arzusu ile aynanrn obrir yiizrinri gevirir..

Ve orada kendinizi gorrirdtinriz.Boylece, dahiyane giir mecazr grinliik kullanrlan bir egyaya

gevrilmigJi. Asllnda sanatkar kahinlerin fikri bagka idi. eok elliTanrr'nrn gehresi, goz kamagtrran grinege bir igaretti. Bu tungigarette (ideogram) gtinegin dolmasr ve batmasr tasvir edil-migtir.

Egyanrn cilah ytizunden ayna olarak istifade ederlerdi. 6burytizrindeki bagdag kurup oturrnug gtllijrnseyen adam ise de-korun ananevi fakat anlagrlmaz unsuruna gevrilmigti.

Maddi ktilttir tarihini, grizelligin estetik ile, semboltin egyaile, giirin asrl mana ile devamlr yangmast geklinde dtigrinmekmtimkrindiir.

... Arkeolog Vulli, Srimerde defin yerinde tizeri yazrlr metalkap bulur.

,.. Yevtyuhova ve Kiselyov Altay kurganrnda iizeri yazrllmadeni bir kAse ortaya grkarrrlar.

,., Akigev Alatav yakrnlarrndaki kurganda yazrlr medeni kapbulur. E$er biz her tig buluntuyu ayn ayn gozden gegirirsek,izeri yaah madeni kap, mezara konulmug kap kacak arasrndaortaya grkanlan grinltlk kullanrm egyasrndan bagka bir geyde$ildir. Fakat bu belgeleri bir yere topladr$rmrzda onlar bir-birlerini kargrlrkh surette tamamlar, izah eder, kuponlar gibiyan yana dizilerek bir soz meydana getirirler: biz bu soztinmanasrnr henrjz anlamasak da artrk onu okutabiliriz.

Ben Stimerlere donriyorum: Defin merasiminde meden? ka-ba bu kadar ehemmiyet veren ikinci bir halk olmamlgttr.

Aralarrndaki mesafe bakrmrndan binlerce kilometre ve za-man gizgisi ilstiinde binlerce yrllrk yol alan iki mezann tasvirinimukayese edelim:

"Merhuma ipek elbise giydirmiglerdi. Bag taraftna konulmug

gumug kabrn ilzerinde eski Tilrk (runik) hafteriyte ',Muktedir',ve "Sahiph1khmdar" sozleri yazrlmrytr" (45, 27 -gO)

"Ceset sag gojsiiniin hzerine uzaillmrytt, Betinde kahngumIg kemer vardt. Merhumun eline iki bin yl once ki)lgealilndan yaptmry l6se veritmigti. Cesedin yantna bir atttn kip-ta gu sozler kaztlmrgtt: "Mes-kaladug, talihli illkenin kahrama-nt". (73.188) Altay ve Siimerde maden kap bulunan bu tiirrnezarlarrn denkligi sayr olarak da tasdik edilmeseydi, AltaydanSumere ihtiyatla gekilmig nazik tel kolayca kopabilirdi.

Srimer mezarlarrnrn bozulmadan kalmasr maden kaba olanmukaddes bakrgr izleme imkan verir. Ortaya grkarrlan biit[inmezarlardan maden kap rnerhumun elinde olur ve bununla damadeni olmayan diger kaplardan ayrrhr.

"Anlaqhyor ki bu kadn makam sahibiydi. BaTnda kymettitag vardt. Elinde siislemeli aliln bir kase tutmugtu." (7!,ll0, jBT)

"Merhumlan yilzil koyun yatrrmtglardt. Ellerinde madenkaplar vardt. Bag tarallannda ise kil kaplar dizilmigti."

Stimer rnezarlarrndaki kaplann hepsi yazrh degildi.Altayda bulunanlar da, Yalnrz yaztst de$il, muhtemelen

gekli ve madenin tiirii de kaba, sembolik bir mana veriyordu.Altay yazrh kaplarrnrn bibliyografyasr daha genigtir. Ta9 bal-

ballarrn hepsi sanki bu egyanrn merasim ehernmiyetini gozegostermek igin ellerinde kap tutarlar. Genceli Nizami'nin yaz-dr$rna gore, gogebe T0rkler islamdan onceki devirde elindekap tutan balbala Tann gibi hurmet ederlermig.

Mezarlardaki maden kaplarla tag balballarrn ellerindeki kap-larrn olalantistii gekil benzerliginden hareketle L. R. Krzlasov,her tag belbalrn olen birini temsil etti$i kanaatrna varmrgttr.

"Eli magrabah kigilerin" yayrlma sahasr Altay ve Sibirya ilehududlanrr.

A.D. Grag'rn inceledi$i 58 Tuva balbahndan yalnrz iigtiniinelinde agtkga segilen kase var, dilerleri elinde magraba tut.mugtur.

GUney ve Batl Trirk bozkrrlanndaki kurgan balballarr daellerinde bardak tutmuglardrr. Eger orada da ayna tersi kom-pozisyonuna toren kabt megraba delil kasedir.

... Bana gore, Srimer'de de elinde bardak tutmug balbahnolmasr Stimer-Trirk paralelli$inin "kanunilifiini" ispal ediyor.Lakin balbal Babil yazrh kaynaklarr sayesinde kendi ilahi fonk-

tA1

260

\siyonunu koruyup muhafaza edebilmigtir. Babillerde bu dirilmeilahesi igtor'dur. Do$an g0neg, Tamuz'un ategi'in anasrdrr, Ef-saneye gore, igtor yeraltrndaki d0nyaya iner, Tamuz'u bulupdiriltir.

igtor'un kiigilk heykeli gtiniimrize kadar gelip gatrntg o e-lindeki kaseyi karnrna srkrgtrrmrg bir vaziyette tasvir olunmug-tur.

Stimer hiyeroglifi ) gilnegin grafik tasviri heykel trag-hkta. yarr e$ilmig kasd geklini almrgtrr.

Olen insanrn bag tarafrnda dirilik tirnsali olan dolu kasekonu,lurdu. Her krrrlmrg kase omriinden gegen bir yrh goste-rirdi. Ebedi karanlt!a gomrilen htjkUmdarrn yaSt saytstnca me-zara kil yahut tahta kap koyulur ve krnlrrdr. Maden ve krrrl-rnayan kap ise dirilme fikrini yansrtrrdr.

Elinde egikkap tutmug dirilme ilahesi igtor'un kiigiik heykelimezann i.ist0ne koyulurdu.

Olmi,ig insan, gtineg-Tamuz'la aynrlagtrrrhr. igtor, kaptan suserperek onu diriltmeliydi, E$ik kap dirilmeye igarettir. Krpgak-larda, "Tamuz, Tamuz, Tamuzuk" nakaratt var. Her bir halkgiirinin rnetninde yeri gelsin gelrnesin bu nakarat tekrar edilirdi.Bence bu, grineg tanrrsr Tamuz'un gerefine okunan duanrngeride kalan hali, onun en gok tekrarlanan krsmrdrr, Eski onAsya dualannrn izleri bazr ga$dag dillerde sadece halk naka-ratr geklinde yer almaktadrr. i. M. Dyakonov A. Svanidze'ninsohbetine istinaden gunlarr yazar. "Gurcu halk t)rkillerinin na-karailnda tesaduf olunan Urartu yahut Hurrit kelimeleri merakdoQurur,"

Moiolistan'dan Macaris(an'a kadar uzanan briytik bir ara-zide ki kurganlarrn tizerinde dirilme ilahesi igtor'un gerefineelinde kap bulunan balballar ytikselirdi. Tanrrlrk defninin gorti-nen hususiyeti ve sembolri igte bu heykel idi.

Tengriligin esas fikri sonraki dinlerin akidesinden ne gibigeylerle ayrir? insanrn oldtikten sonra soztin asrl manasrndadirilece$ine ve kendi goruigtiyle yerytiz0nde yagayaca$lna olaninangla,,. Uyku merhalesinden gegip uyanacaksrn. 1. Kostebekve ot olarak (eger sen yer o$luysan) 2. Giineg olarak (e$ersen gok ogluysan).

.,. Alan kabirlerinin birinde dogrigg0nrin cesedi yanrnda e-linde su dolu kap tutmug bir kadlnrn olagantistri bir tung

heykeli bulunmugtur. "Dirilik s,Jyu" kabrn ust ktsintna stktgtt-rrlmrg renkli gigeyle ifade edilrnigti.

Aikeologlar, bunun bir "savag at!n!n" stisti olduguna kararverdiler. Heykelcigin delikleri olan tung alth!r vardr. Kafkasaragtrrmacrsr V. B Vinogradov "Gegen Zamantn Slr/an" kita-brnda bu merak:do$uran egyantn tagrdrgr vazifeyi mezar hu'dutlarrndan drgart gtkrnadan yorumlamaya galtgtr, GiizellikletAfete gevrilir: "Savag ailntn bagrna yerleqtirilen bu figilr ne'yin timsali idi? Hikayecinin muammah uydurmast mt,.yoksasavaggntn uzun bir seferden d6nd0kten sonra dostlan ile sev'gitisinin onu nastl bir tantanayla kargilayacaklan hakknda tatlr-hayalleri midir? Muhtemelenl sonuicu yorum daha do{ru gi'bidir. Sevgitisi su dolu kafu ona uzaur, bu igki yigidin yangt-mm sdndilrecek, ona gilg kuvvet verecek, sevgilisiyle gdrilgmezamam cesaretini artil racak."

"Hikayecinin muammalt uydurmast" Alan halk-rntn tarihi igin

elinde g0ne9 kasesi tutmug dirilik ilahesinin ktiltti ile yaktn birtanrglrkla neticelenebilir.

Ayrrca, daha nufuzlu kaynaklarda da rnerasim unsurlartnaait bu ttir stradan tahminlerin bollugu yalntz bir geye delaleteder: Tarih yanlrglrk gosterip kendi 'temsilcilerinin" maceraslnagiirli mecazlar verir ve bu dahiyane semboller tarihgilerin yo'iumu neticesinde bir hurdaya, Miladi XX. astr toplu hayatt ilemritehassrslann iyi tanrdrgr mutfak egyaslna gevrilir.

Qtinkii, goyle bir fikir yayrhr: GUya yalnrz sernboller sembololabilir, Mesela, hag yahut hilal gibi .

Gtln0mrizde eski kabirler tarihi malzemenin esas, belki deyegane kaynagtdtr, ona bu ti.ir bir bakrg tarihqiligin umumivaziyetine menfi tesir gosteremez. Kabir egyalartnda eski in-sanlarrn felsefesi aks etmigtir.

KURGANIN YILDIZLARI

Gtineg yata$rndan kalkar, gokte kugak gizer. Gurub vak'tinde ktzartr. Kaybolur. Ve dunya karanltga bUriintir. Gokkubbe

. Xl. mrrlit t\[iisliinrm Tiirklu hiltl krrst'yi islam'nr sunbttlii VilPttlit'

262 263

de parlak yrldrzlar peyda olur. Gece, grinegin oltim0diir. bumtlgahede tengrilik defin merasiminin esasrnr meydana getirir.Bu felsefe ilk defa Siimer'de tegekkril edere( esaslanmrgtrr.

Eski Siimer yazrsrnda gecenin igareti ($ gokkubbe veyrldrzlardrr. Bu sembol aynt zamanda, zulmet, karanlrk vegece anlayrglarrnr bildirir. Bu igaret sembol0n - tersine gevril-mig kasenin tekamtl[i olarak da yorumlanabilir, yaimur, ser-pilme. Oltim serpilme (ya$mur) anlayrglanntn aynl vazife ta-grmastnt eski ziraatgilerin rnerasiminde izlemek miimkrjnd0r.Onlar yagmur ya$drrmak ulruna insan kurban eder, yahutolm[g insanr gomdiikten sonra mezan 0sttine su serperlerdi."Biri mevcut olmasa obilril de mevcut olamaz" fesefi denkligigok sadece bir gekilde hallolunurdu, Eger oliim sebepse, ozaman serpme (yagmur) neticedir, yahut tersine.

Gok o$lunun mezan bu igaretin gekline uygun olarak, kub-be geklinde diizeltilirdi. igaretin sihir gricii oyle idi ki, kahinlerilk devirlerde en krigrik detaylarda bile onu taklit etmeye ga-Itgtrlardt. 'Sdnmrig gilnegin" -o[inrin Ustrine sahte yrldrzlar-a-grk renkli krymetli mineral ve madenden yaptlmrg uzunca bon-cuklar serpilirdi. Stimer garlarrnrn ve garigelerinin oltilerinibagtan baga boncuk "yorgant" orter. Bu mrihim hususiyet tanrrkabirlerinin de temel alemetidir, Arkeologlarrn fikrince, b0tiinbu siisleri garlar ve garigeler kendi sa$hklarrnda gezdirir veoldukten sonra kendileriyle ahiret diinyasrna gotririirlermig. Budurumda tasavvur edilebilir ki, altrn maskeler de (altrn, gurubeden gtinegin rengidir) hrikiimdarrn giindelik giyimlerinin deta-ytdtr, Boncuklar ise yalnlz defin sembolleri olarak ehemmiyet-lidir. (Sonralarr soygunculann saytslz hesapsrz kurganlardanqaldrklarr bu elbise ve altrnlar artrk diri hiik0rndarrn giyimi vehakimiyet sembolfi olarak modaya uyardr, Onlar altrnla iglen-mi9 gok dar ve uzun kollan olan olii elbisesini gezdirip kibir-lenirlerdi. Boyle dar koldan bilek gegemezdi, buna gore elbi-senin dirsek yerinde delik agar ve elbisenin uzun kollarrnryerde srir0ye stirriye gezerlerdi. Cahiller o[i elbisesiyle ogii-ntirlerdi. Bu yeni hiikrimdarlar pintiydiler, krymetli geyleri ken-dileriyle ahiret d0nyasrna gottirmek istemiyorlardr. Lakin btit0nbunlar gok gok sonralar olrnugtu, Stimer'de ise defin elbiselerialtrnla iglenmiyordu.)

"Qarigenin (prenses) eli yamnda aliln bir kadeh durmugtu.

Bedenin yukan fusmr aliln, gilmilq ve akik boncuklarla tama-men 6rtillm09t0.(73, 180).

Sadece olen kadtnt boncukla bezemezlerdi. Vefat etmiggehzadenin de bedeni "ydzlerce aliln ve Lacivart tay boncuk'/arla" ortiilm0gtu. (73, 188).

Karakurn rnezarlartndaki "ytldzlar" nisbeten sadedir. "Birgencin mezan bilhassa zengindir, onun boynu ve omuzlartarastnda dort yLzden fazla tag (gips, gipsos) birkag gumiigve laciveft boncuk bulunur. (56, 36).

"Ytldzlarla" siisleme gelenegi miladtn orta astrlartna kadar(;tO. astr) devam etmigtir.

Bir kag yrl evvel Qegen-ingug bolgesinde, bir yer altl ma-

larasrnda bir antt kabir bulunmugtur."Defnolunmug kadtmn boyun bagtnda qekil ve rengine gore

geqitli yilzlerce boncuk vard. (79, 156).

Kuzey Kafkasya'da ortaya gtkartlan iskit mezartnda" ".'..'in-sanrn kemiklei ilzerine boncuklar serpilmigtir: Bronz (62 adet),

9i9e ve antimon (263 adet), Mezar Al.O. Vl. asra aittir"' (79,61)'

Artrk Sumerde birlegtirilmig boncuklara rastlantr. Esas mak'sat yrldrzlan, merhumun dogrudan do$ruya bedeni iizerindesaklamaktr. Mtstrltlar bu usulti daha ilerlettiler, Onlar ktymetlitaglarr sargtlarla bedene sarlyorlardt,

"Mumyamn iisttinde ne kadar tuymetli taq bulunduiunutasavvur etmek bile zordur. Her sarg btlkilmhniin alilndanpahah taglar qtuyordu... Bu onyedi yayndaki geng firavuntepeden ilrna{a kadar miicevherailn iginde idi." (26, 195)..

Bu malumatt okuduktan sonra 9u karara vardrrn: Dilermumyalar da boyle zengin imig. Bu not defterine aktartp ge'lecek zamanlar iqin sakladrm. Ve sonralarl bu konuda yazma'ya cesaret edemedigirn iqin gok tiztildtim.

Yakrn zarnanlarda Novastl Makbuat Ajanst'ntn malurnattndagoyle denilirdi: Amerikan Michigan Universitesinin bir grup Ale'ml tAgg ythndan kahire m1zesinde korunulan 29 Mrcr fira-vunun mumyaanda krymetli taglar ortaya qkarmryilr. Alimlereski Mrstrlann fiziki inkigah hakknda ilave malumat almakmaksadtyla mumyalan rontgen rqnrndan gegirirken 5luleri 6r'ten katranh maddeler katmantntn alilnda ve mumyalann kannve gogi)s boqlugunda aliln bitezik, ktymetli taglarla stjs/enmigmukaddes ttltsmlar g6rmil9ler,

ilmi aragtrrma grubuna rehberlik eden Dr. Jarnes Harrisgoyle demigtir:

264 265

- 1992 yrlnda Tutanhamon'un lahidi ortaya grkarrldr$rndanberi ilk defa olarak Mrsrr hrikiimdarlarrna mahsus krymetliziynet egyalarr bulunmugtur.

'Alimlerin beklenmedik bulugu." Bu,ifade de kadar acr biristihza var. Bu medeniyet'Abidesini ancak mrize bekgisi EkrernBaba, yahut filan yeii tesad0fen kazmrg makina ustasr AhmetAga "beklenmedik" bulabilir fakat bir Alim degi|...

Daha ne kadar rniiddet, tesadtrfen ortaya grkanlmrg gegitlir.ilkelerde toplanmrg arkeolojik, bir materyal nazari yonden u-mumilegtirilmeyecek ve arkeoloji, bir kazr brangr seviyesindekalacak ve biz giin agrn gazetelerde "bu buluntu ilimlerinbfiytik gaghnhrtna sebeb olmugtur" gibi meghur sozle bagla-yan sansasyonel haberleri okuyacagrz?

Altay ve lssrk defin elbiseleri Siimer akidesinin, "aliln bon-cuklar gurub bden gilnegin (hilkilmdann bedeninin) yldzlan-drr" akidesinin en ytiksek merhalesidir.

Bu ttir ."hususi"elbiseye Karakum mezarlarrnda rastlanrr."Laciveft boncuklarla iqlenmig bu tur bir elbisenin gIndelik

bir kyafet olmast inititami gok azdtr, bu etbiselenin hususiolarak defin merasimi igin dikilmiq olmastdtr".

Sonraki devir Altay kurganlartnda (Miladtn baglangtct) definelbisesi parlak Qin materyallerinden (ipekten) haztrlantrmtg.

Erken devirlerde ise (M,6 Vll.- V. asrrlar) ipek elbiseninyerini altrn boncuklarla stislenrnig zevkli ktyafetler almtgtt. As-len bu sahte altrn boncuklarrn sayrst bir kag bine ulagmtgttr.

Katangin kurganrnda kabirde hriktim stiren soluk sayesin-de elbise grirrimemig, bu gtinlere gelip gatmtgttr. Zevkli yegilve krrmrzryla (Srimer'de oltim ve dirilme renkleri) boyanrp,nakrglanmrgtrr.'Bu elbisenin yakalrgr ve etegine deri kugakdikilmig, deri iglemeleri "dilgmeler" (boncuklar) tamamen al-trnla srislenir.

Bu elbiseyi dikkatle aragttrmtg E,S. Vidonova goyle diyor:-"Elbisenin dikiliqi ve tertibine hayli insan ve en geqitli ustatekniklerin kailldrgr bellidir. Tahmini hesaplamaya gore elbise-ye 8 binden fazla tahtadan diigme dikilmigtir."

Daha sonra gunlar soylenii'Kyafete aliln suyuna bafifllmtqdort koge deri pargalan dikilmigti, bunlardan 1000'i drtgmeler-den buyuk 2 bini ise nisbeten kugdk olgilde idi. Biltiln bunlarbir gahts igin goz onunde tutulmugtu."

Merasim gittikge tekmillegir, incelegir' Kiilge alttndan y?

krymetli taglaidan yaprlmrg y0zlerce boncukta kendi ifadesini

Uutmug Oasit Stimer inancl, Altay merasiminde formel boncuk'

l.da yer de$igtirir, ( akin boncuklartn sayrst kat kat artar')

inanci zayrflar, altrn incelegir. Taglarr -le.lgln. :!bi::Pl t-il'l

parrttrtrnrn yerini ahr. (Orta asrrlarda.Qinli dul kadtntarl aoam

hUrX"n xenOini y.akmastnt talep eden vahgi adetlerde.n 9u

i"fifa" kendini kurtarrr: Kendi yerine.ka$rttan yaprlrntg kadtn

figiirlerini Yakar.)- .., lssrk kurgantndaki gencin strttntla deri elbise vardt' El'

biseye aOO0'de-n fazla altin boncuk dikilmigti' Gencil bagtnda

altrn'migfer vardr. Migferlerin tepesini dag kegisinin altrn figiir0

,u"rtivoior. (siimer'd--e boynuzlu hayvanlar gunegin evladr sa-

yir*OO Belinoe kahn altin kemer vardt' Bir taraftnda altn

kaOza| tistil yazrlr tunq krlrng, di$er tarafrnda rlstii yazrlt gti-

m0g kap konulrnugtu. diim"|" hiikrimdarlarrntn tasviri dug0niin.

Lsas alametler uygun gelir: 1' Elekttra'dan (altrn ve giimtig

r.uilgi*il tigt"t z',.(itrn itittig ker.ner, 3' ustlerine alttn bon'

cuk-serpilmig, 4' Ustti yazrlr g0mtig kap'

... Tengri'merasiminin anrldrgr yanltz bir edebi abideyi bi'

liyoium bEn, burada ategli garapl g?T. vaktinin gokkubbesi

li,kara 6rttilii') ve yrtdrzlar ("oAyax incile/) tasvir edilir. Bu

eser "igor Destanl"'dlr'-- xuri"gi igor,un maglubiyetinden habersiz olan buyrik Kiyev

knezi Svyat6slav Vse-votoOig kot0 bir ruya gortir: Golsiine

boncuk serperler, Ustiine kira ortil koyarlar' kadehine ategli

garap katarlar.

ALINTILAR

XlX. asrrda genig bir gekilde yayrlmrg "Beqeriyetin CoQra.fi

Tarihi" eserinin m0ellifi dimerman birbirinden uzak i'ilkelerde

;;;;y;;;;itli halklarrn bazt merasim ve adetlerindeki stradan

ittuyun 'benzerliklerin gahidi olmuq ve bu hadiseyi gok me-

,uft, ti, gekilde izah etmigtir' Onun yorumu xx' asrln bir ktstm

tarihgileri igin kendine mahsus program oldu. Simmeran goylediyor: "Madem ki, iki aklh insan birbirinden habersiz olarakaym dahiyane bir keqfi yapabiliyori o vakit ahmak ve kabile-yetsiz insanlann kat kat gok oldugunu gdz 6nune altrsak,birbirinden hayli uzakta bulunan iki iilkede yagayanlar benzerbir ahmakltg nigin kanun mertebesine qkarmaanlar?"

Medeniyet tarihinin bi.iytik alimi E. Teylor'un bu hadiseyegetirdigi agrklama bana daha uygundur: "Ejer herhangi biradet, tecrilbe ve fikir yeteri kadar geniq yaylmrysa, her thrliidegigken hadiseler uzun zaman bunlara sanki tesir edemezve bu adet, tecrhbe ve fikirler nesilden nesile gegmekte devameder. Biz bu halde medeniyetin sabitligi hadlsesi ile karylag-mtg oluruz. Arilk bir kag astr evvel manaum kaybetmig malumbir fikir, yalruzca bir zamanda mevcut olmug bir gey olarakyagamaya devam edeL"

Bence Taylor'un bu sozleri, Sr.imer'den baglayrp Orta As-ya'da (lssrk,M.O. V asrr) ve Altay'da "resmf" Trirk devrinekadar devarn ettirilmig defin merasimlerinin benzerligine ba!-lanabilir,

Potanin, Asya ve Avrupa medeniyetlerinin kargtlrklr tesiriproblemlerine ayrrdr!r kitabrnda merakh bir neticeye varrr. Onagore "medeniyetin halledici anlan" 9u zamanlarda alrnabilir:Her iki halk ancak bir manevi haya'tla yagamrg olsun, aynrtaprnma objektine ve merasimlere sahip olsun, igte bu haldekibir toplulugun dilerlerinden herhangi bir geyi benirnsedigindendegil, kargtlrklt tesirinden, emekdaglrktan bahsetmek miimkfin-dtir.

it<i halkrn tarihte krsa mriddetli tesadtjfen gor0gtrikleri za-man gok gey benimsenebilir. (Grindelik egyalar, onlartn adlartmusiki aletleri, kryafet ve kap kacagrn gekli, hatta destanikonular vs.) Halkrn, mahrem krsrrnlarrna hayatrnrn defin me-rasimi gibi gizli, mahrem ktsrmlartna gelince ise onu mekanikgekilde benimsemek rnrimktin dedildir.

Kabir, dinin silinmez mtihurtidtir. Defin merasimi ve onununsurlarr bir halktan digerine yalntz din, yani guur gekli vasr-tasryla gegebilir,

Kadirn insanlar tabiatrn giirine daha baglrdrrlar. Onlar hayatve olum kanunlarrnr kostebek ve dag srganrndan ogrenmeyikendilerine utang saymryorlardt. Onlar yuva kazarler ve onlartn

ilk malaralarr kendi kurulugu ile kostebek yuvalartnt hattrla'

trrdr. dnlar oltlme inanmtyorlardt, bunu uyku zannediyorlardt'

Bir mriddet geqecek, belki de bir kaq nesilden sonra yine

giln"q Oogacik, Ve onlar yer alttndan gtin rgrlrna gtkacaklar

ki, yerdeki hayatlartna devam etsinler'

6in yrltar jecegek, drinyanrn itk sade, ibtidai dini tengrilik

tegekkiil bulacakttr.Sonraki dinler tengrili|in hakikilegmemig limitlerini nazara

alarak, olmezligin t<enAiterine has varyantlartnt yaratacaklar'

a).Ruha gevrilip gokte yagamak milmkilndiir, b)'Canlt mater'

ylfin ougtu gekilljrine o-onlrek yere ebedi hayat s0rmek mtim'

krindrir.Brlttlnbuinanqlarkederlibirhakikate:'hayatebedidir'lakin

onungekilterif6nidir''hakikatinekargrguqstizbiritiraztnne.ticesinde Yarattlmt gttr.

Hint_iranlrlar dirilme mevzusunu teftig ederek, ijlenin son'

ralarr yeryiiz[]nde bagka tende yagayagagr fikrlnq varmtglar''- ,l,iudb"h yrldizlarr etraftnt sarary gilnegtir fikri maddileqir:^

otuniin istaie yanar koz sagartar. Bu fikrin inkigaftntn mallkineticesinde yuim" (cremation) vardrr' Bakrag igin de "r9" bu'

lunur. Tiits0lenen ktil bakraca "defn"edilir'- Hint-irunlrlarrn defin merasiminden ljrken Araplar bu korku'

yu bakraca konulmug ttitsi.l'cin istiaresinden aksettirmigler'

Qok gok sonralart meydana g9!mi9 Hristiyanlrk hAlen de Av-

rupa'Oa yagamakta olan tengrilik an'anesinden istifa eden'

r.ui",tu itgiti yeni ogretiden de' Hristiyan dininde yalntz Allah'tn

dirilmek- hakkr var yer evlatlart isQ nedense gokte yagayacak

rimidiyle teselli bulurlar.

Demek ki Hristiyanltktan bin ytl sonra diinyaya gelmig islam

dini tengrilik likrinin son artrklarinr daima defnetti, islam dinin'

de hiq lii*"", hatta Allah'rn kendisi de dirilmiyor' Q0nkii Allah

oltimstlzdtir! Buna uygun olarak, defin merasimleri de degigir'

Yalntz Ttirkler ve Voglttar begeriyetin genqlik 9a!rnrn ilk basit

urrr.rnu, yeni ve Uog0gken dinlerin sryrrlmtg krltnqlart arasln'

J"n g"qiiip cismani jiriimeye olan mukaddes inanct bu g0ne

kadar koruYuP muhafaza edebilir'

Tilrkler merhuma al.elvan etbise giydirip, eline bakrag ver'

migler, tisttinti stradan yuvadak. taglarla (yrldrzlar) ortup'. kur'

f"n ylr,"ertirler, kurganrn zirvesine dirilme ilahesinin heykelini

269

koyarlar, Topraga krmrz serpip dua ederler. "Mukdedir yigit!Eger yeniden dirilmek ksmetindeyse, kendi bitdik toprafitmtz-da dog!".

Garip olur insan hafrzasr !...Bir kocakarr yriz yrl yagadr, Omriintin son yrllarrnda demir

para biriktiriyordu. Vakit yetigti, kadrn sessizce azapstz eziyet-siz omr0nii tamamladr. Cenazeyi kabristana gotiir0rken yolboyunca avug avug para serperler. Ve son sikkeler donmugtopraklarla beraber kabre dok0l0rdii. (A{ma-Ata, KazakistanSSR, isa'nrn do$ugunun 1971. Yrlr, tengriligin 6000. yrh).

MAn6nrn garip tekamtil gekilleri var.a) Asilzade oliilerini boncuk ve metal egyalarla ortmek a-

nanesi onceleri tasviri mana tagryor idiyse, yazr igaretinin kay-bolmasr ile tengrilik felsefesine uygun olarak giir manasr ka-zandt. Bu yolda insanrn dirilmesi arzu olunuyordu,

b) Sonralan bu merasim dillere de uygulandr, damaila ge-linin bagrna gUm09 para, yahut geker-gerez, kiigiik hediyeleryagdrrmakla Trirkler, genclerin drinyaya yeni insanlar getirme-lerin, kendilerinin de ebedi yagamalarrnr arzu ederler. Arzu muederler? Daha dogrusu arzu ediyorlardr. Qrinkri bu merasiminyalnrz zahiri alametleri kalmrgtrr.

Muhtevasr ise icracrlara artrk goktan beri belli defil. '$a9u,'adr ise merasemin tarihini ifade edemez, yalnrz hareketi tasvireder, $agu gagmak, ya$drrmak demektir.

c) Defin merasiminde rnana kaybedilmig yalnrz an'ane kal-mrgtrr, Merasim igtirakgileri mezara para serperler( Hristiyan-lann toprak attrklarr gibl "Ytldtz"larrn malzemesi de$igmig yal-nn icra hareketleri kalmrg).

ibadet sozii unutulmuyor,Asya'ya gelen Trirkler gok tanrryr Mogallara verdiler, On-

larrn eski kargrhklr medeni tesiri dillerde kendisini buldu. U.mumi leksik tabakalarve gramatik unsurlarrn benzerlili dilcilereMogol ve Trirk dillerinin genetik baktmdan akraba, umumi birkaynaktan, kok Altay dilinden dogdugunu iddia etmeye imkanverir, Hind-Avrupa dilcili$i metodundan dogmug efsane! Hal-buki, hatta bu metodla da allnma kelimeleri akrabalrktan gelenkelimelerden farklandrrrnak mtimkrin olurdu.

Tengrilikten en geg Krpgak tayfalan ayrrldrlar. Krpgaklarmukaddes Adr (tengri)hep saklamrglardrr. Bu ad onlarr ulu,

ganh gegrnigle baglayan kurtulug teli idi. Hristiyan MUslUman'

Buda misyonerlerinin ktltnglart bu teli dogramakta idi'

Xlll, asrrda Molallar Krpgaklan yeryiiziine da!rttrlar. Onlartnbir boliimii Macaristan'a kadar gitti. XX. aslrda onlar arttk

kendi dillerini, kendi adlartnt unutmug, Hristiyanhgr kabul et-

miglerdi. Lakin hangi sihirli kuvvetse onlart bir yerde tutuyordu.

Onlar Kartsag'daki Hristiyan kilisesine gidip ibadel ettikten sonra

bayrrda oturuyor ve hig kimsenin anlamadrlr bir duayt koro

halinde okuyorlardt. Onlartn bagtna toplanmtg yerli sakinlereduanrn sozleri gok giiliing gelirdi: Tengri. Tengri, amin! Tengri,

tengri, amin!Adamlar kahkahalarla g0l0yorlardr, Qekik gozlii, elmactk

kemikleri grkrk bu ihtiyarlarrn mlslra (Macarca lengti "metr"m6nAsrdrr) boyle candan ibadet etmeleri onlara gok tuhaf ge'liyordu,

Bu ihtiyarlar Krpgakgadan bir tek sozii (Adr) haltzalartnda

saklamtglardr. Asrl biinyeye dahil olmayan bir soziil Bunlan

soyledi koca Turkolog Gyula Nemeth.

KrRAcr VE GUNE$(Netice Yerine- Konugmada Paleografya Meselesine

Girig)

Telefonu kaldprrp numarayl geviriyorum' Hat boyunca bin'lerce kilometre uzaga gozle goriilrneyen, duyulmayan sinyallerakryor ve bagtndaki kimse uykulu uykulu mikrofana tiftiriiyorve sihirli sozti soyl0yor'. "A1o..." Cevap veriyorum: "Allo. U-

gultuyu, bagtrttyt gaitrttyt yararak ba|nyorum:" Allo Allo !- Ninem .ilk defa telefon gordiigtinde Allah'la konugtulumu

sandr, O zamandan beri bana hususT bir hiirmet besliyor.

Sonralart telefonla konugtuklartmln hepsinin de bu ada laytk

olmadrlrnr anladt. Lakin ilk sarstntt beyinde derin bir iz btrak'mrgtr. Herhangi bir gekilde garipseyince tramvay dura$rndaki

telelon kulubesine gider ve yoldan gegen birinden, kagrt par-

gasrna yazdtgtm telefon " numarastnt gevirmesini rica eder.O vakit odamda ninemin yavag telefon, , zili qalar, ben busesi bagka seslerden kolayca aytrtnm, tanlrrm, O bagorttjsrinrikenara gekip mucizeli ahizeyi kula$tna tutmug ve ben onungrglrgrnr igitirim: "Alla...Alla..."

Garip talihi var bu sihirli soztin.Bu talih muhkem tellerle telefon konugmasrna ballrdrr. Bag-

ka zaman biz bu sozri kullanmay'z. Belki Rusya'da ilk maki-nalarr kurmug telefoncu ingilizlerden gegmig bu soz? Ve bizyuz ytldan beri farkrna varmadan bu sozii itaatkArlrkla tekrarederiz. ingilizler ve Amerikahlar kargrlagtrgrnda birbirinin elinisrkryor, gapkalarrnr kaldrrrp selamlagtrlar'."Helloy!"

"Helloy" (Allah) mukaddes Yahudi soziinri Hristiyanlar nezaman ve nasrl benimsemigler? Dindar Yahudiler her goruig-meye bu sozle baglarlar, iki bin yrlhk tarihi olan vatansrzhfrneziyetli yollarrnda onlar kendi din kardeglerini bu kelimeyletantnmrglardrr. Ve gimdi telefon hatlarrna bUriinmrig yer kr.iresi,bu kelime vasrtasryla alaka kuruyor, artrk bu kelirneye hig birmana vermiyor, yalnz mihaniki fonksiyonu igin kullanryor. E$ergimdi btittin halklar igin aynr olan piktogralik yat yarattlsaydr,o zaman rrklarr, halklarr ve insanlarr birlegtiren tannnrn sem-bolti mutlaka telefon ahizesinin gekli olurdu ve her halk igaretibir tek gekilde adlandrrrrdr: Helloy, allo, ale..,

GUNE$TE LEKE

Biz maddi igarete ait olan kelimenin nasrl yaytldrgrnrn ga-hidi olduk, Bu igaret hig bir bagka mana alrntyor, gtinkti o,son derece agrktrr ve yorumlanamaz.

Kelimelerin benimsenmesi mekanizmasr son iki-ilg bin ytldaasla degigmemitir Qok eski zamanlarda begeriyetin do$uggag,lannda, ,bir gok dilin li.igailarrnr yeni yarattrgr devir-lerde kelimeler agrk olmayan,-mricerret'semf,ollerin -adlan

o-larak ortaya grkar ve yazrlr imajrn yorumu sayesinde yerli,adeta yeni bir mana ahrdr. Sonralarr hiyeroglifin adrndan ya.ratrlmrg kelimede onun sureti, izi kalrrdr..Mticerret imalh yazr,

dilleri zenginleqtirir,m0cerret mekanik (harfli) yazr gifahi soz-

li.iklerin inkigafrnr artttrtrdt. Her mukaddes hiyaroglif: dinte. bir-

i'xi" t"Vunit ederek, yerli kahinlerin giirti yorumu sayesinde

yeni Yeni anlaYrglarr kazantrdt' '

Numune olarak, eski Mrsrr-Qin'de kullantlan guneg hiyerog'

lifinin (ortastnda nokta olan daire) kr.s.a tarihini gozden geqi'

r"fit.fju hiyeroglif Mtstr'da ra,hiyeroglifin eski Qin adt (milattan

15OO yrl evvel, in devri) re (rya)-d.tr'--8"[i beger rnedeniyetinin bu iki ters.co$rafi kutbu arastn-

daki arazilerde bu igaretten en faal olarak Samiler istilade

"itiEf"t. Hiyeroglili Aurup"'yu (Romalrlar' Yunanltlar ve Slav'

lar), Hindisian'a ve iran'a sadece onlar yaymtglar'

"Ra" Mtstr igaretinin benimsenmesinde bir kag Sami hallct

kattlmtgtrr. Benirnsenme siirecinin izlerini Bibliya adlartnda

(Kabile tanrtlartntn adlarrnda) gormek miimkiindiir' Milattan

evvel l. binde yahudilere tabi olan tayfalarrn tanrtlart, Bibliya

qecersesinOe beg Yahudi tanrlsl izrail''den sonraki yerle.ri tu.;

tarlar, izrail'in sevimti kartst Ra'it biiy0k ogtu ise Ra'ben"

adtnt tagtr....A dialekti mukaddes tahlil etmeden oldulu gibi kabul

etmig ve onu Ra-tanrt adlandtrmrgttr' Lakin bu tayfa kendi

mureccet tanilsrnt dunyaya kabul ettirmedi. onlar grineg iga-

retinin inceligine uurutuo,l"r, igaretteki gizgiye, yani gtinegteki

lekeye ktymet vermediler, onu izah etrnediler' bu y0zden Sami

ottuyun halkalar Ra'il'i sevmediler' Bu dine inanmadtlar' Qtin'

kri tabii suret grafik surete uygun gelmiyordu' Lekeli gtineg

tastik degil, Yorum istiYordu'

Budialektininkahinleribuistikamettebiraziledeyebildiler'Onlar da iradeki noktayt gtineg oglunun' yani kabilenin ulu

ecdadtntn modeli olarai yorumladrlar' Halktn onderleri asil'

zAdelerin, bu ulu ecdadln ii.iremeleri oldugunu izah ettiler' Bu

yorum Ra-ben, yani Ra-o$ul teriminde kendi tasdikini buldu'

Giinegteki lekenin menges-ini izah eden bu g0zel kegif Sami

fur,r,n, kegledenlerin'kahinlerin galtgmast neticesinde ateqpe-

. B,r$ ltittkttr (Ythtrrtiltritr) krrltitrltri brr ld.lrr.trr..ktt1iln|ttIn ittne:ltrii' Ak'si 'ly'l!c

Iit-il trk&,,d', t"'t"ii "it"i'ita

sauril'tttr':di' lski Yitlrtrrli lilitlt lntn trt* Flcllok

Srlklirtrirr u,,n"a"'vn")'1"''"'' b"u"' il''irl rli' t:ski rtivtltkt S&illcri tutmiltz

krtllrrt6lt

273

restlik dilini yerinden oynattr, bir gok diger medeniyetlerin, oc[imleden Hint-Avrupa medeniyetinin mah oldu. (Dialekt gekil-leri: Ra-bin, Ra-men, Ruben vs, Mesala Germanlarrn put tan-rrsr Ramin-dev.)

Hint Avrupa'nrn yazr ve dil yaratrcrlarr igaretlerin ve adrnmanasrnr (semantiginil "inkigaf ettirerek" mana ve nlifuz dai-resini genigletirler. Dairenin ortastndaki noktalt kiire aradakisegme halk, segme devlettir.

Bu igareti, onun adrnr ve manasrnr Slav halktarr arasrndayayan da Samiler olmuglar. Lakin Slavlar o devirde boyle birm0reccet fikri kavramaya haar aegitaiter. Slavlann felsefesiheniiz basit idi ve "Allah", "devlet" gibi mtireccet anlaytglaronlarrn suurunda kok salamazdr. Nattiralistcesine m0sahhasve agrk'dtigiindn Slav gairlari kiigiik yazr' igaretini tabiattagekilce yakln olan egyalara baghyorlardr. Rus dilinde kendisemantiginde igaretin tasvirini muhafaza etmig kabile devrineait hayli miktarda kelime toplanmrgtrr: Ryabina- 1.y0zdekinokta, 2. K0gtik krrmrzr tanecikli m6yv6 (giinegin rengi vegekli), Ru-myan (giineg rengi), Re-ben, rebya (dairede noktakarntnda), Ru-bin (giineg renkli kristal), Ra-men.gemberdairenin tasviri; buradan-rama); raben ra-bi rab.en k0gi,iksosyolojik birlik. (Dairenin tasviri: Artrk o zaman daire, ailenin,neslin sembo[i olarak anlasrlrrdr.)

Slav sciz kuruluglarrnrn t'ogunda grinegin adr ince vokalleverilmig (ry6, 16) yalnrz iki 0g0nde degigmigtir.

Eski Mrsrr'da vokallerin tasnifi olup olmadrgr bizce malumde$il. Onlarrn yazrsrnda ne vokallegmeyi izlemek rniimkiindtjr,ne de sesin yaptstnr. Bu yiizden vaktiyle Mrsrr sozlUg0ndenortaya gikmrg canh dillerin gostericileri eski drinyanrn en muh-tegem medeniyetlerinden birinin dilindeki vokaller ahengininkurulmasrna yardrm edebilir.

Eski Sami harfli alfabelerde hareke igaretleri yoktur, Yunanve Roma dillerinde "ye". "e" tipli ince vokaller yoktu. Ahnmakelimelerde bu vokalleri "a" ve "e"ile ifade ederlerdi.

Rye (re) Qin gekilleri gibi, rye (re) (Slav gekillerin de Mrsrr

vokalinin hakiki yaprsrnr ashnda muhafaza edebildi{ini dtig0n-mek mlimkrindrir.

KUYRUKLU GUNE$

..."Ra O$ul" igaretini biisbtitiin anlamtg olan Samiler onunfelsefi manasrnr derinlegtirmek maksadtyla mukaddes sembo-Itin geklini defiigtirirler. O$ul giineg kendi babasr Ra'nrn karntnranlar. Neticede yeni hiyeroglif yarattltr: Aga$rsrnda kiigiik gizgiolan daire'. Lakin onceki adrnr muhafaza eder. Bu de$igiklikSlavlarrn yazt va dil yaratrcrlarrntn goziinden kagmaz.

-16 -p6h(rep6y)-ayr pengesi.

rapen (repa)ga[am, turp.

Gor0cti gilli tavuk ryaban'rn yumurtladr!t alttn yumurta ak-Irnrzda mr? Yumurtayr vurdular-vurdular, ktramadtlar: Yazt ya-ratrcrlarr bakttlar, baktrlar guneg gevresindeki tgtk gizgisini gl-karamadrlar, O zaman hig beklenmeden kfigfik, yumru-yumakkuyruklu bir "numune" orlaya grktr, Altrn yumurta krnldr. igin-deki r9r!r brraktt.

Orman meRteplerinde siipiirge sakalh Slav mualimlerininuydurdugu boyle hikayeler tayfadan tayfaya, nesilden nesilegegirek, bizim devrimize kudretli stgan hakktndaki hikAyelergibi anlamh ve g0ldiiri)cti masallar geklinde ulagmtgttr,

- Emican, giineg niye lekelidir?- Giineg de leke gotiiriir."Bir varmry, bir yokmug, bir dede ile bir nine varmtg".

Noktalr daire "Onlann bostantnda bir turp bitti." Hem de 6yleboylesinden de$il, gUnege benzeyeninden. Kuyruklu daire. '"Qektiler gektllea g*aramadtlar. " Masal gahtslart dede, nineve torun Jucka, giineg igaretlerinin yorum ve sembollerinin

. Do3rr \ltutttt rlfrtlresinde R (ro), lrtlt Yutrrtrt tlfibesinila iki rStk, Ldtin alfnlrasindc

rtyrtt Sckilde. Bu kiigiigiik ftrk sttnrdmr diittyrtttrrt ttliltine lcsirini giisterecck.

Rrr-lsrr ;rrr41rlrrlryre, Hristiyttttltgi, dogtt tt rl ttr t dtrrtd tr.

aa

274

muhtelif rnerhaleleridir. Sonuncu igaretin-stgantn agtk izaht ga-lip gelir, Hint-iranlrlar bu sembollerin anlagtlmast sahastndatorundan oteye gidemediler. "Ramana" da "Vis ve Ramin" datanrrlarrn insan emelleri ve insanlarrn ilahi mengei hakktndadrr.

Eski zamanlarrn hiyeroglifi, derinden de derin soz umma-nrna gark oldu, tamamen kaybedildi. $imdi onun izlerini "sryanve leke" ilk bakrgta sade, belki de basit gorrinen Slav mitle-rinde gormek m0mkrin- bu igaret bu masallarda kuru kumunaltrndaki gibigiir0memig, dokunulmaz kalmrg. Kendi kokleriyle Slavmedeniyeti tarihinin qok derin katlartna gidip gtkar bu ttir ytiz'lerce "turp"-eski metodlarrn kollektif g0ciine dayantr, lakin ak-

lrn, diigiincenin hafif bir temastna teslim olur. Stgan'giinegigaretinin dogrudan halefidir. Belki bu y0zden Asyaltlartn gunegtakvirni srgan yrhndan baglar? Rivayete gore stqan devenintepesine trrrnanrp giinegin grkmasrnt beklemek istemeden t0-kiiriip gider. Allah dikbaglarr sevmez. Bu yiizden takvimdedeve yrlr yoktur.

.,. O$ul Ra babasrntn karntndan gtkttktan sonra bu hadi'seyi ad vasrtastyla yagatmak zar0reti meydana gtkar: Samikahinleri ogulu yagatmaya mecbur ederler. Yeni ad goyle ses-lenir: Ra-ig, yani "Kiqi-Ra". Bu komposizyon dairesinin aga$t-srndaki gizgiyi bildirir, 'i" kargtstnda bo$az duraklamasr Hind'-Avrupa dillerinde ya grrtlak konsonu ya dudak protezi ile ifadeedilir veya yota (i sesi) eklenir. Finike alfabesinde (M.O. 1,

binde) "ri)-iq" harfi bu gekilde yarattlmtgttr, 1) Reis, 2)8a9.Yaglanmrg o$ul Ra halktn, devletin reisi olarak tasdiklenir,Ra'ig hem padigah unvant hem de padigahhgr bildiren terimolacaktrr. Asur htikiimdarlart "kiqi Ra" semboliin[i daire kugiikgubugu-ellerinde tutacaklar; Avrupa h0k0mdarlart ve impara'torlarr gunegi kendi r9rgrnda aytrmayacaklar, topuz ve baltaonlartn hakimiyet sembolleri olacakttr, Sami Dillerinde "Ra-ig"dialekt gekilleri Finike dilindeki manaya yaktn manalardakullanrlacaktrr.

Orta Asya'ya bu kelimeyi Araplar getirip gelecek' Oradaher bir lider, bagkan, bilhassa kolhoz bagkant "re,'s" adtnl altr.

Eski Roma'da bu ad global mikyaslan ifade ediyordu: Reyz-imparatorluk, imparatorluk; curnhuriyet'halk hakimiyeti, Alman'ya'da -reyhs, reyh, reegimparatorluk, Polonya'da -Reg Pospo'lita.

Eskiden bu yana gelen ve "Slovo-slovyane" paralelindeifade olunmug "halk-dil" mana ananesi eski Ruslara "Reg"terimini "halk" manastnda kullanmaya imkan'vermigtir. Lakin"Reg" gifahi yolla geldilinden yalntz fonksiyonel yonden inki-gal ediyordu. Soziin yaztlt varyantlan Slav dialektleri slizge-cinden gegerek, bir stra mtigahhas manalt kelimelerin yarattl'masrna sebep olmugtur. igaretin Fenike gekli baltanrn hareketinin(Fenike harfi sola egilmigtir) tasvir edilen fiilleri dogurmugtur.igaretin lezadaki vaziyet ne bir gok yaztlarda aynen riayetedilir. Trirklerin Fenikelilerden aldrklart harfler iki bin ytldtr,kendi karakteristik egikligini muhafaza edebilmigtir. Slavlar bal'tanrn egikligini hareketin icrast olarak di.igtinmtigler. Boylelikle,regi-|, old0r 2- parqala. kes' Razi' old0r; raz'boliigttirme soz.Rujie-balta igaretinin gekli sonraki "Oruiie"-tifekte kargtltk bu-

lunmugtur. O-rujie-savaggt maksatlarla kullantlan b0t0n egya-larrn umumilegtirilmig adtdtr,

Ayrrca nisbeten daha bir az do$0gken tayfa giineg mev-zuuna giig vermigtir. Rujiy (rrjiy-rudry)-giinegin rengi. Rusty(rrsry,ns') giinegin rengi,

Ug0ncti bir tayla igaretin ilk manastnt saklamaya 9ah9mr9'trr: Rajiy-r. bi.iyrik (reis),2. parlak, rat'-ihtiras, gazap (bu duy'gular halk kavraytgtnda ateg, alev kavramt ile ilgilidir') Diya-lektler hiyeroglifin manalartnt bir 9e9it kendi aralartndabolrigtiirmiigler. Gordtig0mi.iz gibi yorumlarin ekseriyeti hiye'roglifi mtisahhas gergek egya ve hadtselerle baghyor. Hattag0negin rengi de mticerretlik de$il, mtisahhas hadisedir. Amabakrn Slav kahinleri igaretin maddilegtirmesi antnda ne dere'cede bir giirli ytikseklige ulagabilmigler. Tabiattn oziinde ne

kadar misilsiz mukayeseler, tegbihler bulmuglar. Slav gair ve

dil yaratanlart sabtrla ince, zarif konular igleyen ressamlarabenzedili halde, Onlartn gagdaglarr renkli ftrgast ile genig

manzaralar gizerler. Beni bunlarrn ikisi hayran btraktyor. Yeter

ki sanatkar olsunlar. Eler rgrkh giineg igareti (Ra'ig, Ra'is)Hintlilere '?asa"gibi dahilen genig soz'anlayt$tnt yaratmaya im-

kan vermigse kuzey gairi kendi sabrt ve keskin mtigahedesisayesinde ince ot saprndaki sabah krralrstnda igaretin geklini

gorebilmigtir i-rosa " kt rad t "Ve dtinya medeniyeti igin bu gekillerin hangisinin daha

onemli oldugunu kirn soyleyebilir?

Mecaz giirin baglrca aleti olmugtur, Biz bir egyay digeriylemukayese ederek anlamaya gahgrnz. "Kadtn servi gibi boylu-dur."Bu mecaz dile hig bir gey verrniyor. Biz "boyludur" tayi-nine inanmayrp onu benzetme sembo[iyle (servi gibi) dahainandrrrcr yapmaya galrgrrrz. Lqkin bu durumda da halk dilihig bir gey kazanmayacak, zenginlegmeyecek, servi kelimesiyeni mana-boylu kadrn-manaslnr alamayacak. Lakin orta asrrArap gairleri "elif harline benzeyen kigi" imajrnr an'ane sevi-yesine kaldrrdr$r zaman soz yaratma makinesi yeniden gahg-maya bagladr. Ttirkler Arap alfabesinin birinci harli"elif"-den"ahp" kelimesini almrglqr-"altp" (alp), yani cesur, kahraman;onlarrn fikrine gore alfabe srrasrndaki birincilik bu igarete a-zamet verir. Artrk o zamanlar "birinci" anlayrgr manasrna uy-gun idi. Avrupalrlar ise essen igaretin rnetematik imajtna dikkatetmigler. Alman giir dilinde "elif" (cice, biiciir) sozii yarattl-mrgtrr. Bagka bir deyigle bu, igarete bakrg muhteliftir. (maddi-nati.irelist ve mUreccet).

... israil'in esas adr-Yehova'drr. Bag halk Rabenlerin veRaillerin tayfalarrnr kendine t6bi ederek, anlagmazhk yi.izrindenmi yoksa kasten mi Railler tayfasrnrn tanrrstnr Yehova'ntnkarrsr olarak tanrnmrglardr. Belki onun igin Rail adtnda cinsalameti yoktur. (ikinci Ra-ben adr Yahudilerin manastnt anla-madrlr Ben (O!ul) kelimesi ile son erer).

Boylelikle Yehova'nrn karrst ortaya gtkar: Rakip tayfanrntannsr. Bu Yahudi tarihinin kuruculart igin o kadar ktymetliymigki, onlar bu olayrn mevkiini saflamlagtrrmak u$runa Yehovaadrna bir e9 manalr soz uydurmuglar: "/9-Rail"yani "Rail'inkocast", Bibliya rivayetinde bu adtn tahrif edilmig gekli kal-mrgtrr: lsra6l, lzra6l. Bu y0zden terimin manastnt anlamamtg-lar, onun Yehova'nrn ikinci adr oldulunu bilmemiglerdir,

... Makropoeziya (bi.iyiik giir) ve mikropoeziya (Kfig0k giir).

Birincisi rnitler, geometri, astoronomi, jeoloji, fiziktir. Makropo-eziya gozle gortinmeyen, dokunulamayan anlaytglart-s6zleri e-te kana biir0nd0riir, madddilegtirir. Sembollere tapma gfizelsanatlarr, begeriyet manevi rnedeniyetini ilerletir.

Mikropoeziya-egyayr yaratandtr, Teknilin anastdtr. O, sem'bol tohumundan haytr ve gerri anlamak igin idrak alacr de$il,srradan bir agag yetigtirir. Makropoeziyantn yarattt$t igareller'den kqndi pratik maksatlarr igin istifade ederek orrlarr egyalara

gevirir. Kainatrn rnodelinden gerekli olan araba tekerlelini ya-par.

Her bir medeniyet bu esas iki istikametin kargtltklt tesirininneticelerini kendi 0zerinde duymaktadtr.

Eski devirlerde, noktanrn vazifesini tayin etmeye galtgan

makrogairler ilk insan diig0ncesine vartrlar. Onlar noktaya eski

Sami srra sayrstntn adtnt verirler: Ahtum (birinci). Bundansonra Mtstr'da birinci kigi-Atum peyda olacak, Hint'iran muhi-tinde Adem do$acaktrr. Mikrogairler rnaddenin en k090k par'gasrnrn-Atom'un idraktna varacaklar. Ve bu Atomu ilk olarak,

Mrsrrlrlar insantn yarattltgr hakkrndaki efsanede daha ktigtikpargalara boleceklerdir.'

...igaret manastntn atomu yorumlar sayesinde sonsuzlulakadar pargalanarak, eski yazrh dillere terrninolojik patlamtg

dogururdu....Soz ve hiyeroglif nisbeten yaktn zamanlarda ayrtlmtglar.

Slav, Alman ve Ttirk dilleri gibi "Qeng" yazr dillerinin sozliiliive gramerinde hiyeroglif ifadesinin agrk gizgileri kalmaktadtr.

Canstz igaretlerin temelindg eski Stimer, Mlslr, Akad, Asur,

ve diger unutulmug dilleri toparlayrp hayata geri dondiirmiigXlX. astr paleograflartntn hiiner; bugUnkii medeniyetin tarihi

igin sonsuz derece ehemmiyetlidir' Canh gifahi sozl0klerin yar-

drmryla unutulmug hiyeroglif alfabelerinin ortaya konmast ise

bundan daha az gerekli degildi. Ben uzak gelecekte tertip

olunacak etimolojik lugatlerde her kelimenin mengeinin hiye'

rogliflerle alakadar gekilde izah idilece$ine inanryorum' Ben

"uzak gelecak" yazmakla yantlmadtm' Einstaine "atomlt par'galamak, hurafeleri temizlemekten kolaydtr" c0mlesinde gok

hakhdrr.Giinltik hayattn hurafeleri (trk, devlet, sokak) gibi, bilim

hurafeleri de cehaletin hemen ayaktist0, dine, inanca dond0r'

dti$ii ani bilginin gerefine yticeltmig abideleridir. Diinyanrn her

yerinden daima seving dolu bir "Evrdka" grglr$r duyulacakttr'

Ve her defastnda, kesilen ahk6mlarrn duvartna garPlp nefret

dolu bir suglama geklinde kendi. sahibine diinecektir: Kafirl

Evet sgziyorurn, tamamen ilmi problemlerle gair baktgr bazr

adamlart sinirlendirebilir ve sinirlendirmigtir de.

Bu kayrtlardan maksat okuyucuda asabilik hissi uyandtr'

makla beraber, onun fikirlerini gtctklamakttr.

279

r

Ben kayrtlarr goyle bir inangla yazdrm: Dili yaratanlar sa-natkar imigler, onlarrn eserini, sozti, yalnrz bir halde, bu sa-natkarlarrn tipik d0grinmek mekanizmasrna onlarrn giirli dilinetam sahiplendikten sonra anlamak mi,imkrindilr,

Dil yaratrctlrgr sanat idi. Bu y0zden dilcilik de hig olmazsakendi tarihinin baglangrgrnda poetik (giirli) bir ilim olmafudrr ki,her hangi bir vakit ilmi poetikaya gevirebilsin,

TARIH VE ESKILIK

....Yazdrklarrrnt bir daha okudum: Mrinakaga ettikleriminde, dokundugum mevzularrn da ontinde kendimi grinahkArhissettim, Gordtjm ki, bagkalarrnda goriip tenkit etti$im kusur-lardan kendim de kurtulamamrgrm: Zamantn objektif de$eriugrunda mricadele ede ede An'tn roltinu mtibalaga etmigim,

Fikir kalemden daha hrzhdrr. Diin yazdrgrn artrk bugiin eskibir topografik haritaya benzer. Tek bagrna bir galh$r kaybehtigin yerde, orman uzanrr, krrrk krnk gizgilerle ihtimal patikasragtr$rn yerde, bugiin buldozerler gurtildeyip guurun beton yoluigin yatak agryorlar.

Kendime sormak isterdirn: Yazt nedir? Zaman ve mekandahilinde hislerin, fikirlerin ifade vasrtasrdtr. Pekiyi sanat?

Eski heykeller, kil ve tagta cisimlegmig hiyerogliflerdir. Sun'iolarak yaratrlmrg her bir egya-maddilegmig sernboldi,ir. Egyantnadr, hiyeroglifin adrdrr.

Biz yazyt, dili, sanatt ayn ayn aragttrdrltmrz igin bu sa-halardan hig birine, derinden sahiplenemiyoruz. Qiinkii bunlartyalnz btit{lnliik iginde anlamak miimktind0r.

Dilci, genig profilli paleograf ve tarihgi-sanatgt olmaltdtr,yalnrz bu halde o, s6ze yaktnlagabilir.

Dilin, yazrnrn ve sanatrn yarattltg problemlerinin birbiri ilene kadar srkr ba$fu oldu$unu bir ornekten gormek miimkiindiir.

V.V. derdi ki, en eski Hint-Avrupa kelimesi "olmak","mevcutolmak", "yagamak" manastnt bildiren ist (esti, es, is, iz) saytltr:Bu kelime qolu Hint-Avrupa dilinde kullantlrr, Bu s6ziin mengei

II

hAlA da bilinmiyor, Hayli akrabast bulunmug, lakin anne ve

babasr belli degil, Kelimenin sebebiyeti belirlenmemigtir. Bu

6ana nigin bagka ses uygunlugu de$il, sadece boyle bir a'henk tagrr? Bu, etimolojide gok esaslt bir sorudur. Qa$dagdilcili$in seviyesi ne yaztk ki bunu halletrneye, ortaya koymaya

hig bir gekilde imkan vermiyor. Bununla "/9t" sclz0ni.i eski

Misrrhlar;rn hayat ilahesi igt'in (M.O. 2OOO) adl ile mukayese

etmeye galrgaca$lm.Yunanltlar ona ist adtnt verdiler. Farslar onu sedaltlaqttrdt:

izid. Memesinden bebege stit veren ilahe izida Hristiyanltkla

Mqryem Ana'ntn timsali olmugtur. Ne g0zel ki bu paralel sa-

natgrlar taraftndan isbat edilmig, izida'ntn hig olmazsa eski

Avru pa medeniyetlerine tesirinin tasdiklendi$ini .soyleyebiliriz."/gf" kriltri M't't'" 6n-Asya'dan gelmigtir: M'6.|V'lll. binler'

den -baglayarak

orada hayat, toprak ve bolluk ilahesine, i9'thor'a ibadet edilirdi. Bu tanrtga kendinde bir gok fonksiyon

tagrr, o aynt zamanda gtine-gin anastdtr.'(ucadinua adsrz goiugu'- tutmug yrlan igthor'un" kil hey-

kelcikleri kendine mahsus bir mecaz idi, onda iig anlaytq

tecessrim bulmugtur: Ana (gocuklu kadrn), Toprak (kil)' ilahe

(ytlan),'- Mrsrr heykeltraglan "ecnebi" ilahe imajrnt "teknikleqtirmiq-

ler". Onlar igthor'u gtizel gehreli bir kadrn olarak tasvir ederler'

Mukaddes kadtntn bagtna sartlmtg kobralar onun geqmigteki

ihtigamrnr hattrlattr.Mtsrr kahinleri "gilnegin anast" versiyonunu kabul eder ve

onlann, fikirlerince, dogangtinegin sembolti olan gocugu ilahi-

legtirirler. Anlagtlmaz telafuz edilen ad, iki gahts arastnda be'

raber boltigtiirtiltir: Adrn birinci hecesi igt' anaya, ikinci hece,

gocu$u baglanrr,- Sonra din adamlart bu tasvirin temeli Uzerinde bir inang

kurallar ve mitlerde anaya hilcum etmig ytlanlara savagan

Kor-ogul imajr ortaya grkar' Kor Ogul ktiltii M'S. 1000'de btitiin

drinyaya yaytltr.Etrriskler yeni do$mug giinege taparlar. Onun ideati (putu)

tung ayna olur. Eski Etr0sk arazilerinde iizerinde gocuk tasviriolan y0zlerce tung ayna bulunmugtur.

- (irr'rtl, irttrthk, hollnk, burtel luntklir.

^ Ytltrr, Vil lnttrtttdrr.

281

Eski Yunanhlar yrlanlarla "gilrcgen" -Herakles'e Latinler Her-kiil'e taparlar. Hristayan mitolojisinde yrlanr Gyeor-gi oldiir0r.T0rk eposlarlnda yigit Geor-oglr, Gor-ulr, Kor-ogul gecaatlar

(yigitliklgr) gosterir. Tanrtntn adr gogu durumlarda kavim adtnagege?. Eski Alman taylastnrn adr "Her-ul" olabilsin ki, tanrrFfor'a balhdrr, Yunanhlarrn tesad0fen, Her-kus(Grehus) adrnrveidikleri anlagryor.

. $ahrs Hor (Her) Hind-Avrupa Ve T0rk dillerinde esas ma-nasr "gtineg" olan umumiisme gevirlir.

Mitik adlarrn bagka dile gegerken, umumi isme nasrl gev-rildi$ini eski iran orneginde agrkga gormek miimkiindiir. Mrsrrtanrrlartnrn adlarr i9t ve Hor eski iran dilinde "izd" lann ve"Hor"-gineg manasrna almrgtr.

Bsnce, ilahe-ana igt'in adr Avrupa ve Asya medeniyetlerineaynr devirlerde yol bulmugtur.

Biz 6n Asya'da yaratrlmrg Soziin ve igaretin Mrsrr sanatrkr.iresinde pigtikten sonra Hint-Avrupa medeniyetini nasrl zen'ginlegtirdi$inin gahidi olduk. Lakin medeniyetlerin kaynar ka-zanrndan Hint-Avrupalrlar do!rudan da faydalanrrlardr. OnlarbUtiin igthor adrnr iyi tanryorlar idi.

ilahenin kil bedenine Siimerlerin tanrr igareti olan sekizrgrklr olan yrldrz iglenirdi, ilahenin adr bu igaretle ba$lq,;rrr ve"ytldtz" manasrnda srradan bir cins isme gevrilir. Sami dille-rindeki varyantlarr olan Astrat (-at mtienneslik igaretlidir).-Agttarta, igtor, ister, ile "ytldtz"n Hint-Avrupa varyantlart olanagtra, agtar, stella, star vs. gekilleriyle mukayese edin.

Yunanhlar bu ilahe ile birkag dela goriigeceklerdir, Bir defa"kadm gogsil, cinsi uvzu" anlamrnda "istera" kelimesini ala-caklar ve yine sekiz kogeli "aster" kelimesini kabul edecek-lerdir. Nihayet bu eski ilahenin adt, eski tarihi anlatacakttn."istoriya",

Eski igaretlerin peqindeyiz,

Rasthyoruz onlara ayn ayn yollada;Su gibi, plazma gibiKamlartn bakgtanndaki da{lar gibi,

insan yilztnde, avug iginde aksetmiq gibi,

Mtur heykellerinde, Hint rakslanndaGdriirilz agtkga, semboller s6ze nakglanmrilr.

Ey insanlar sizi buYillilYorum,

Secde khn ineklere!

$imdi zaman degigmiq,igaretler deiigmlg.Bayraklarda kutt digi alevlenmiq yantyor'

Ey insanlar sizi bilYhlilYorum,

Secde khn k6peklere!Fakat yine de iki boynuzlu kayalarda,

Dicle-Hrat, iki nehir araanda,Agn dagt dorugunda,Egri bUgrt) yamaglarda...

Gunagin sagaklan,Sizi btyilltyorum.Ey sevenlen sevilenler.Taptntn kadtn g68silne!HAIA krallartn alntnda tagler parhyor

Ve hdl6 algak g6klerde

Bugdaylar u7uquyon

Haykranlar toPrag doluruYor,

K|yliller inekleri kesiYor,

Ve bayraklar da ilahi bir mermi izi van

Tapntn sairrtara bir de k6rlere!

Biz kaba igaretlerin PeqindeYizMaddelerin algattrytGazabn YilcelttigiNefes nefes ebediyet glkmilg s6zlin peqindeyiz'

253

7i

l

KAYNAKLAR

1. Adrianova-Peretrs V.P. Frazeologiya i Leksika 'S/ova o polkuigoreve" (igor Oestanr'nda Deyiml6r ve Scizler) PamyatnikiKulikovskogo Tsikla. Moskova-Leningrad, 1966.

2. Ahvalediani G. Nagalo dozogi v mir... (Drinyaya YolcululunBaglangrcr)

3. Aksakov K. S. Lomonosov v islorii Russkoy Literaturr i

yaaka (Lomonosov Rus Dili Ve Edebiyatr Tarihinde) Polnoesobranie socinenie, c. 11, Moskova, 1875

4. Alekseev M.P. K'Snu Svyatoslava" v "S/ova o polku lgoreve"(igor Destanr'nda Svyatoslav'rn Uykusu) "S/ovo o polkulgoreve", Moskova-Leningrad, 1 950.

5. Blok M. Apologiya istorii (Tarihin ibre!!) Moskova, .19686. Bolgarskaya zolotaya gaga s turetskof nadpis'yu (Uzerinde

Tilrkge Yazilar Bulunan Bulgar Altrn Kadehleril "Kazanskiymuzeyniy vastnik", Kazan, 1921 , No. 1-2.

7. Drlevskiy N.M. Leksigeskie i grammatigeskie osobennostiyaztka "Slo.va o polk lgoreve" (lgor Destant Dilinin Lugat veGrammer Ozellikleri) 'S/ove o polku lgoreve", Pamyatnik Xll,veka Moskova-Leningrad, 1965.

8. Oilevskiy N. M. Leksigeskie i grammatigeskie svidetel'stvapodlinnost "Slova o polku lgoreva" (lgor Deslant'ntnDogrulugunu Gcisteren Kelime Ve Gramer Delilleri) 'S/ovo opolku igoreve", Pamyatnik Xll. veka, Moskova-Leningrad,1961.

9. Dokladr otdeleniya etnografi (Etnografi Btiltimtintin Makaleleri)Leningrad,1966.

10. Drevnetyurkskie izvayaniye Tuvt (Iuva'ntn Eski TtirkHeykelleri) 1961, s, 276

11. Dyikonov l.tvt. yazrfr Drevney Peredney Azii (Eski On AsyaDilleri) Moskova, 1967.

12. Evtyuhova L. A. Kamennte izvayaniya Severnogo Altaya(Kuzey Altay'tn Tag Heykelleri "abideleri" Trudt Gos.lstorigeskogo Muzeya, vtpusk XVl, Moskova, 1941.

13. Filonerko S. Bagkiri, "Vestnik Orenburgskogo ugebnogookrugo" (Bagkrrdrlar) "Orenburg Tahsil Qevresi Haberleri"1914, No.8

14. Fridrik i. Degilrovka zabtttk pis'mennostey i yaztkov(Unutulmug Yazrtlartn Ve Dillerin Qiiztimti) Moskova, 1961.

15. Gordlevskiy V.A. Qto takce "bosty volk?" ("Boz Kurd"Nedir?) lzvestiya AN.SSSR. T.Vl., Moskova, 1947

16. Grekov B.V. Kievskaya Rus (Kiyev Rusu) Moskova, 1945.17. Gudziy N.K. Po povodu revizli podlinnosti"S/ova o polku

igoreve" (igor Destanr'nln Gergekliginin Tahlili Uzerine) "S/ovao polku igoreve", Pamyatnik Xll. veka, Moskova, 1961 .

18. O. Iakinf (Bigurin) C. istoriya pervih Qettreh hanov iz doma

285

Qingisova (cengiz soyundan Gelan irk D6rt Han'rn Tarihi) S.Petersburg. 1 929.19. lakinf (Bigurin) o. sobranie svedeniy o narodah srednev

^^ Azii lon3..n!V." Hatktarr Uzerine ailgixrirriyitri-" -'--"-,

zo. 1iT9_"$^r!ti^G.[ Qerrre solntsa v ',Stlove o'potiu igoreve,,(tgore Destanr'nda Dcirt Giineg)lssledovaniy i statey ,Slovo o-'polku iooreve,,Moskova-Leningrad, 1 950.

"r. ,:::!?:.;O proikojdenii i.dejanii gorov (coflann Mengei VeHareKett-Uzerine) 1960, Moskova.

22. lstrin V.L Vozniknoue!,-e-l razvitie pisma (yazrnrn Tiireyigi VeGeligmesi) Moskova, 1965.23.

f_ae;;1o-vskiy..$.T. O 'Rimskoy isrorii,, Nibura (Nibur,un .Rumtann' Eseri Uzerine) ,,Vestnik Evropt,', 1g30, No. 17_20.24. Kalaydovic K.F. Bibiiryraficeskie Sled'eniya o iizni uevontntrudah i sobraniy

-rossiyskih drevnostey grifa n.i.M.usina-Pugkina (Graf A. i. Musin-pugtiinin Rus Tarihi UzerineBibliogralik Malumafl arr),

_ Zapisi i Trudr O|OR, 1g24, c. 11,

?1. '.:fazak Edebiyail" (Gazete) 25. Senryabrya _ 1970.26. Keram K. Bogi, grobnitst, ugente fianrrlar, Tabuilar, BilimAdamlarr) Moskova, 1963.

27. Kiselev^S. V.-sayano-Attayskaya ekspeditsiya 193S(Sayan-Altay Aragtrrma Gezisi) "soveiskaya' Arheologiya,,,' 1936, No. 1

28. Kniga m_oego deda Korkuta. Oguzskiy geroigeskiy epos(Kitab-i Dadem Korkut. Oguz Kanraman-lrf Destanr, V.V.Borthold'un terciimesi) Moikova-Leningrad, 1 962.

29. Komsomolskaya pravda (Gazete) t6_dktyabr-1971.30. Komsomotskaya pravda (Gazete) 31_Oktyabrya_l97031. Lesnov S. Slovo o polku igoreve paris,'195i.32. Leuiy lrji, lskusstvo perevoda (Ierciime Sanatr) Moskova,

1974.33. Lihagev D.S. izucenie .Slova o potku igorcve,,i vopros oyego podlinnosti (igor Destanr'nln Aragtirlmasr Ve Cinun

Gergekligi Meselesi) ,,Slovo o potku ijoreve,, - pamyatnik Xllveka, Moskova-Leningrad 1962. Mosktva_Leningrad'tS62 i.if34. L.ui Leje-_stavyanskaya mifotogiya (Stav MitotojisDVoronej-1 908.

35. Marr N.Y. izbrannre rabott (Segme Eserleri) T.lV. Moskova,1 937.

36. Mazon A. Le Slovo ct'igor (igor Destanr) paris, 1940.37. Melioranskiy p.M. 'Ovi seieOryanrh sosuda s yaniseyskimi

-^ l.?!pisy?mi".(Yenisey yazrtr iki Giimrig Kase) T. XtV iSOZ.3S. "MoskvityanLn" (Dergi), 1841, No.3, s. Z+S lrUosfoiU:1

-39. Nadejdin _N. L Ob istorigeskoy tstine (Tarihi Gergektik

Uzerine) S, Peterburg, l8,gz

40. Nemct Y. Dva Kipgakskih geograligeskih nazvaniye v Vengrii(Macarlstan'daki Kipgakca iki Codrali Ad Uzerine)"lssledovaniye po Tyurkotogii", Alma-Ata, 1969.

41. Orlov A. S. Slovo o polku lgoreve (lgor Destant)Moskova-Leningrad, 1 946.

42. Osmomrsl, Yaroslav. Slornik statey v cest akad. A.i.Sobolevskogo Sbornik ORJS AN T. 101, No. 3

43. Pamyatnlkl starinnoy Russkoy Literaturt (Eski Rus EdebiyattAbidelerl) S. Petersburg-1860.

44. Potanln G. Vostognre motivi v zapadnceropeskom epose'(Batt Avrupa Destanlartnda Dogu Motifleri) S Petersburg-1899

45. Potapov A.P. Ogerki po rstorii altaitsev (Altaylartn TarihiUzerine Ogerkler) Moskova, 1953

46. Poyasnennye odnogo mistsya v "Slovi o potku igoreve" (igorDestanr'nda Bir Yerin Agtklanmast)Yuvil. zbirn. na poganu akad. M.S. Qrugevskogo. c. ll, Kuib,1928, s. 187-189, s. 123

47. Pozdneev A.V. '€/ovo o polku igoreve" i Letopisi "Problemtistorii Literatun" (igor Destant Ve Yrllrklar "Edebiyat TarihiProblemleri')Trudt Moskovskogo gosudarstvennogo zaognogopedagogigeskogo inslitua, vtpusk 1., Moskova, 1961.

48.'Pravda" (Gazete) 25-Dekabrya-1951, s. 17549. Problemi istognikoveden'ye (Kaynak Aragtrrroltgt Problemleri)

Moskova-Leningrad, 1940, T. lll, s.

50. Radlov V. Sibirskie drevnosti (Sibirya Tarihinden) T' Vll, 189351. Radlov, V. Slovar Tyurkskih Nareqiy (Itirk Lehgeleri Ltigatt)52. Resul Rlza, Narungenie kanonov (Kanunlartn Bozulmast)

"Voproa Literatun" (Dergi), 1972, No. 253. Rlbakov B.A. Rus i Hazariya (Rusya Ve Hazarlaf)

Akademiku Grekuvu ko dnyu sonidesyatiletiya, 195254. Rrbakov S. A. 'S/ovo o polku igoreve" i ego sovremenniki

(igor Destanr Ve Qagdaglarr) Moskova, 1971

55. Sigaydak. S. Neojidannaya nahodka ugyonrh (Gazete) (Bilim

Adamlartntn Umulmadtk Kegfi)"Kazakstankaya Pravda",30 1, 1971

56 Sarianidi V.l. Taynr isgeznugego iskusstva Karakumov(Karakumda Kaybolmug Bir Sanattn Strlarl) 1967

57. Slovo o polku lgorevePamyatnik Xll. .veka. Moskova-Leningrad, 1962

58. Sbv6 o polku igoreve Kommentariy:-D.V. Tvorogova (igorDestant.'D.V. Tvorogov yorumu) Moskova-Leningrad, 1967

59. Slovo o polku lgoreve, pod redaktsie i v perevode grafa: A.l.Musina-Pugkina (igor Destant, Musin Pugkin redaksiyonu)Moskova, 1800

60. Slovo o polku igoreve, Perevod i kommentariy: A. Yugova(igor Destant. A. Yugov'un Terctimesi Ve $erhi) Moskova,

286 287

.1/' ( ( 'c"

1945.61. Slovo o polku igoreve, pod redaktsie: V. i. Stelletskogo (igor

Destanr, V.i. Stellstski Bedaksryonunda) Moskova, tg67,62. Sobolevskiy V.F. Gotskie devi v "S/ove o polku igoreve"

"lgor Destant'nda Got Kzlarl"Prostor" (Dergi). No. 5, 1963 [

63. Solovyev S.M. istoriya Bossi (Busya Tarihi) Moskova, 1960, T.l.64. Sorokoletov F.P. istoriya Voennoy Leksiki ve Russkom

Yazrke (Rus Ditinde Kullanrlan Askeri Kelimelerin Tarihi)Leningrad, 1970

65. Sreznevskiy l. Materiat k slovaryu drevnerusskogo yazrka(Eski Rus Dili Lrjgati Uzerine T.l

66. Siileymenov O. Sinie molnii i sinyaya mgla(Mavi Dalgalar Ve Mavi Dumanlar)"Prostor" (Dergi), No. 5, 1968

67. $epkin V.N. Busskaya paleograliya (Rus Paleograliyasr)Moskova, 1960

68. $epkina l-tl. V. K voprosu .o neyasnrh mestah "Slova o polkulgoreve" (lgor Destanr'ndaki Anlagrlmayan Yerler) V sbornikestatey pod red Adrianovoy-Perets, Moskova-Leningrad,l 950, s.lll

69. $erbak A.M. Sravnitelnaya fonetika tyurkskih yazrkov(Ttirk Dillerinin Mukayeseli Fonetigi) Leningrad, 1970

70. "Tehnika Molodeji (Dergi) No. 5, 197171. Teylor A. Pervobrtnaya kultura (ilkel ki.ilti.ir) Moskova, 195072. Tohbekov S.E. Kogevoe obgtestvo Kazahov (Grigebe Kazako Toplulugu) Atma-Ata, 197173. Tseren E. Bibleskie holmr (Tevrat Zirveleri) Moskova, 196674. Trudr otdeleniya drevnerusskoy Literatun (Eski Rus Edebiyatr

Bcj[imri Eserleri) AN. SSSR, Moskova-Leningrad, 1936, T.lll,s. 42

75. Tyurkologigeskiy sbornik (ft.irkoloji Mecmuasr) T.1.,

M.oskova-Leningrad, 1 95176. "Uzbek Tili ve Adabiyeti" (Mecmua) (Ozbek Dili ve Edebiyatl)

No. 5, 197177. Veselovskiy A.N. istorii romana i povesti (Roman Ve Hikaye

Tarihi) S. Petersburg, 188878. Vidonova E.S. Katanginskiy halat (Katangin Halatr)

Trudr Gos. istorigeskogo muzaye, Vrpusk Vlll. Sbornik stateypo arheologii, Moskova

79. Vinogradov V. Taynr minuvgih vremen (Qagrmrzrn Srrlarr)Moskova,1965

80. "Voprox Yazkoznaniye" (Dergi) (Dilbilimi Meseleleri)Moskova, 1970

81. Yeremeev D. Etnogenez Turok (ftirklerin Soy Kcikti)Moskova, 1970

{i

288